«Ορισμένοι Τόποι Είναι Διαφορετικοί. Μια Ανθρωπολογική Προσέγγιση Για Τον «Ζαπατουρισμό» Στην Chiapas Του Νοτιοανατολικού Μεξικό.»
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ «Ορισμένοι τόποι είναι διαφορετικοί. Μια ανθρωπολογική προσέγγιση για τον «ζαπατουρισμό» στην Chiapas του νοτιοανατολικού Μεξικό.» Νατάσα Τσαγκαράκου ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΜΠΑΚΑΛΑΚΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008 Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω την κ. Αλεξάνδρα Μπακαλάκη για την επίβλεψη της διπλωματικής εργασίας, την υπομονή της και τη συνεργάσιμη διάθεσή της. Θα ήθελα, επίσης, να ευχαριστήσω την κ. Νόρα Σκουτέρη για το αρχειακό υλικό αναφορικά με το κίνημα των ζαπατίστας που μου διέθεσε. Nα ευχαριστήσω και τις δύο κυρίες για τις συστατικές επιστολές που μου έγραψαν, προκειμένου να πάρω την υποτροφία με την οποία πραγματοποίησα το ερευνητικό μου ταξίδι στο Μεξικό. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα την Xóchitl Leyva Solano για την πολύτιμη βοήθειά της στη διεξαγωγή της έρευνας στο Μεξικό και τη συμπαράστασή της ως ανθρωπολόγος και ως ακτιβίστρια στις δύσκολες στιγμές που έτυχαν. Επίσης, τους ανθρώπους στο CIESAS για την πάντα πρόθυμη βοήθεια και εξυπηρέτηση που παρείχαν. Θέλω να ευχαριστήσω τους compas από το Roberto Barrios και τις άλλες κοινότητες που με φιλοξένησαν για το μεγάλο σχολείο που μου πρόσφεραν. Θέλω να ευχαριστήσω τους γονείς μου, για την εμπιστοσύνη τους σε εμένα και τη στήριξή τους σε ό,τι έχω κάνει. Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ στους φίλους από το Μεξικό και την Ελλάδα που μοιράστηκαν μαζί μου τις εμπειρίες αυτού του ταξιδιού. 2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Ευχαριστίες Περιεχόμενα Χάρτες ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ • Τουρισμός και Αλληλεγγύη: “Zapatours” • Ο EZLN και το ζαπατιστικό κίνημα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ • Ο Νεοζαπατισμός ως δικτύωση κοινωνικών κινημάτων • Μεθοδολογικά εργαλεία της ανθρωπολογικής έρευνας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ • Ο πολιτικοποιημένος τουρίστας στην Chiapas • Ακτιβιστικός τουρισμός και ανθρωπολογία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΑ • Ταξίδι στο Μεξικό-Προορισμός Chiapas • “San Cristóbal de Las Casas is a delight!” • Καλώς ορίσατε σύντροφοι του κόσμου! Η «συνάντηση» ως θεσμός και ο «ζαπατουρισμός» • Από τον τουρισμό στον ακτιβισμό και την αυτονομία: San Cristóbal-México D.F.-Roberto Barrios ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ Σκέψεις για την αλληλεγγύη και συμπεράσματα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 3 ΧΑΡΤΕΣ ΧΑΡΤΗΣ 1. Η CHIAPAS KAI ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΠΟΥ ΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΥΝ 4 ΧΑΡΤΗΣ 2. ΥΔΡΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ SELVA LACANDONA: ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΑ ΠΟΤΑΜΙΑ ΚΑΙ ΛΙΜΝΕΣ 5 ΧΑΡΤΗΣ 3. Η LACANDONA ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΣΗΜΗ ΕΚΔΟΧΗ ΤΗΣ SEMARNAP 6 ΧΑΡΤΗΣ 4. ΟΙ 7 CAÑADAS (ΦΑΡΑΓΓΙΑ) ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ OCOSINGO-ALTAMIRANO 7 ΧΑΡΤΗΣ 5. Η «ΕΡΗΜΟΣ ΤΗΣ ΜΟΝΑΞΙΑΣ» (SELVA LACANDONA) ΚΑΙ ΟΙ 30 ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΠΟΥ ΤΗΝ ΚΑΤΕΛΑΒΑΝ 8 ΧΑΡΤΗΣ 6. ΕΣΤΙΕΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗ LACANDONA 1969-2000 9 ΧΑΡΤΗΣ 7. ΕΠΙΘΕΣΗ ΤΟΥ EZLN ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ LAS CAÑADAS ΚΑΙ LOS ALTOS: ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΣΕ 7 ΔΗΜ. ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΕΣ 10 ΧΑΡΤΗΣ 8. ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ LOS ALTOS DE CHIAPAS 11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το υλικό για την παρούσα διπλωματική εργασία συγκεντρώθηκε ύστερα από την πραγματοποίηση επιτόπιας έρευνας στην πόλη San Cristóbal de Las Casas, που βρίσκεται στην πολιτεία Chiapas του νοτιοανατολικού Μεξικό, σε συνεργασία με το Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social (CIESAS) Sureste, στο οποίο παραβρέθηκα ως φιλοξενούμενη φοιτήτρια με υποτροφία από το μεξικανικό κράτος, από το Μάρτιο του 2006 μέχρι το Μάρτιο του 2007. Στο πλαίσιο αυτής της συνεργασίας με το CIESAS και υπό την επίβλεψη της Δρ. Xóchitl Leyva Solano, εκπόνησα μία εργασία με τίτλο, “Algunos lugares son diferentes. Caso: “Zapatours” en Chiapas. Antropología de turismo”, την οποία και παρουσίασα στο Seminario Internacional Permanente, έναν ακαδημαϊκό θεσμό στην ειδίκευση Πολιτικής Ανθρωπολογίας που οργανώνει το συγκεκριμένο ερευνητικό κέντρο. Η διπλωματική εργασία που έχετε στα χέρια σας βασίστηκε στην πρώτη μου εθνογραφική έρευνα και την εμπειρία που αποκόμισα από τη συνεργασία με τους ανθρωπολόγους στο Μεξικό και αποτελεί την ολοκλήρωση της ακαδημαϊκής προσπάθειας που ξεκίνησε με τις μεταπτυχιακές σπουδές μου στον τομέα Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Α.Π.Θ.1 1 Η παρούσα διπλωματική εργασία βασίζεται στο μεγαλύτερο μέρος της στο ισπανόφωνο κείμενο, γι’ αυτό και υποστηρίζεται από την αντίστοιχη βιβλιογραφία, η οποία παρατίθεται στο τέλος. Αυτό συμβαίνει, πρώτον γιατί η έρευνα πραγματοποιήθηκε στο εξωτερικό, δεύτερον γιατί με βάση τις εκεί συνθήκες δημιουργήθηκε ένα κείμενο ως πόρισμα αυτής της μελέτης και τρίτον, γιατί θεωρώ εξαιρετικά ενδιαφέρουσα την προσπάθεια μεταφοράς της μεξικανικής ανθρωπολογικής πραγματικότητας στην ελληνική, κάτι για το οποίο θα μιλήσω αναλυτικότερα στο κομμάτι της μεθοδολογίας. Μια τέτοια παραδοχή παρ’ όλα αυτά, είναι απαραίτητο να συνοδευτεί από τη διευκρίνιση ότι, το παρόν κείμενο έχει υποστεί πάρα πολλές προσαρμογές και αλλαγές, προκειμένου να μπορεί να γίνει κατανοητό σε ένα ελληνόφωνο κοινό. Θα ζητήσω λοιπόν συγγνώμη για τον όγκο της ισπανόφωνης βιβλιογραφίας, αλλά και την αντίστοιχη κατανόηση που συνεπάγεται η επιλογή ενός πολύ συγκεκριμένου θέματος, σ’ έναν πολύ συγκεκριμένο τόπο. 12 Τουρισμός και Αλληλεγγύη: “zapatours” Η αρχική γενική ιδέα για την έρευνα ήταν μια ανθρωπολογική μελέτη για τον τουρισμό και τη σχέση που έχει διαμορφωθεί ανάμεσα στο κοινωνικό αυτό φαινόμενο και στο κίνημα των ζαπατίστας, ένα κοινωνικό-επαναστατικό κίνημα που έχει αναπτυχθεί τα τελευταία 25 χρόνια στο Μεξικό και αποτελεί ένα από τα πιο διαδεδομένα κοινωνικά κινήματα παγκοσμίως. Λόγω της ισχυρής του παρουσίας στο χώρο των κοινωνικών κινημάτων καθώς και της πρωτοποριακής ηλεκτρονικής του παρουσίας στο διαδίκτυο, το κίνημα των ζαπατίστας χαίρει μιας μεγάλης προσέλευσης ανθρώπων, οι οποίοι ταξιδεύουν στο Μεξικό με σκοπό να επισκεφτούν τις ζαπατιστικές κοινότητες της Chiapas για λόγους αλληλεγγύης. Αυτό το είδος του τουρισμού αλληλεγγύης, ο οποίος έχει αποκτήσει μεγάλες διαστάσεις όπως θα εξηγήσουμε στην πορεία, στο Μεξικό αποκαλείται “zapaturismo” («ζαπατουρισμός») και προέκυψε από τα ονομαζόμενα “zapatours”: ομάδες, δηλαδή, ανθρώπων που ταξιδεύουν στην Chiapas με διάφορες ιδιότητες (ως ακτιβιστές για τα ανθρώπινα δικαιώματα, παρατηρητές ειρήνης στις κοινότητες όπου υπάρχουν συγκρούσεις, μέλη ομάδων που πραγματοποιούν κάποιο έργο στην περιοχή ή και ως απλοί τουρίστες-παρατηρητές), επιδιώκουν να γνωρίσουν και να συνομιλήσουν με τους ζαπατίστας, φιλοξενούνται στις κοινότητές τους και προσφέρουν την υποστήριξή τους στο κίνημα. Τα “zapatours” οργανώνονται κατά βάση από μη κυβερνητικές οργανώσεις του εξωτερικού, σε συνεργασία με μεξικανικές οργανώσεις και σε συνεννόηση με τις αρχές των ζαπατίστας, προκειμένου να πραγματοποιήσουν το ταξίδι που προτείνουν στους αλληλέγγυους τουρίστες. Ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις το ταξίδι που προσφέρεται, είναι στημένο σύμφωνα με τα πρότυπα της τουριστικής βιομηχανίας και πωλείται από ταξιδιωτικά γραφεία και tour-operators ως ένα πακέτο «αληθινής εμπειρίας», με το αντίστοιχο αντίτιμο. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αμερικάνικη οργάνωση Global Exchange, η οποία προσφέρει “reality tours” σε διάφορα μέρη του κόσμου. Σύμφωνα με το προφίλ που παρουσιάζει στην ιστοσελίδα της: «Τα “reality tours” προσφέρουν στα άτομα τη δυνατότητα να καταλάβουν τι συμβαίνει αναφορικά με παγκόσμια ζητήματα και καταστάσεις πέρα από όσα μεταδίδουν τα ΜΜΕ γι’ αυτά, καθώς και το πλεονέκτημα να αποκτήσουν μια άλλη οπτική γωνία πάνω στο θέμα, με στόχο 13 αυτό να επηρεάσει μακροπρόθεσμα την εξωτερική πολιτική των Η.Π.Α. Οι ταξιδιώτες έρχονται σε επαφή με ακτιβιστές και οργανώσεις απ’ όλο τον κόσμο που εργάζονται για καλύτερες συνθήκες ζωής.» Προτείνουν πώς να γίνει κανείς «κοινωνικά συνειδητοποιημένος ταξιδιώτης» και προσφέρουν ένα πλήρως οργανωμένο ταξίδι το οποίο «συντονίζουν ντόπιοι μεσολαβητές στις κοινότητες όπου γίνονται οι επισκέψεις. Υπάρχουν εξειδικευμένοι ξεναγοί επικεφαλής των tours, τα οποία περιλαμβάνουν 2 γεύματα την ημέρα, διαμονή σε δίκλινα δωμάτια, μετάφραση για όλα τα προγράμματα, αναγνωστικό υλικό προετοιμασίας και τα έξοδα μετακίνησης, εγγραφής και συμμετοχής στα διάφορα προγράμματα.»2 Συγκεκριμένα για το Μεξικό, τα προγράμματα που προσφέρονται κατά καιρούς αφορούν π.χ. την παρατήρηση των προεδρικών εκλογών το 2006, τη βιοποικιλότητα στη ζούγκλα Lacandona στην Chiapas, τα ανθρώπινα δικαιώματα των ιθαγενών πληθυσμών στην περιοχή, τα ανθρώπινα δικαιώματα στην πολιτεία του Guerrero- την πιο φτωχή πολιτεία του Μεξικό-, την ανάπτυξη εναλλακτικών οικονομικών μοντέλων, ως έναν τρόπο αντίστασης στις μεγάλες εμπορικές συμφωνίες μεταξύ Η.Π.Α. και Κεντρικής Αμερικής, τους ζαπατίστας, τις παραστρατιωτικές οργανώσεις και τις κοινωνικές συγκρούσεις, την ιδιωτικοποίηση των πηγών ενέργειας και την αντίσταση σε αυτή και τέλος, τη δημοκρατία στη χώρα, η οποία βρισκόταν υπό μονοκομματικό κυβερνητικό καθεστώς επί 71 χρόνια μέχρι το 2000.3 Πρόκειται για μία πολύ γενική εισαγωγική παρουσίαση του φαινομένου του «ζαπατουρισμού», το οποίο θα προσπαθήσω να περιγράψω στη συνέχεια από τη σκοπιά της ανθρωπολογίας, έχοντας πραγματοποιήσει ένα ταξίδι στο Μεξικό, συμμετέχοντας ενεργά σε κινήσεις αλληλεγγύης στους ζαπατίστας στην πόλη του San Cristóbal de Las Casas και διαμένοντας 3 μήνες σε μία εξεγερμένη κοινότητα ως μέλος μια ομάδας που δούλευε σε ένα πρόγραμμα αλληλεγγύης. Ωστόσο, πριν προχωρήσουμε πιο αναλυτικά στο θέμα, θεωρώ απαραίτητο και σημαντικό να γίνει μια αναφορά στο κίνημα των ζαπατίστας και το ζαπατισμό γενικότερα, ώστε να μπορέσει να γίνει κατανοητή η έννοια του «ζαπατουρισμού» και η σχέση της μαζί του. 2 www.globalexchange.org