«Ορισμένοι Τόποι Είναι Διαφορετικοί. Μια Ανθρωπολογική Προσέγγιση Για Τον «Ζαπατουρισμό» Στην Chiapas Του Νοτιοανατολικού Μεξικό.»

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ

«Ορισμένοι τόποι είναι διαφορετικοί. Μια ανθρωπολογική προσέγγιση για τον «ζαπατουρισμό» στην Chiapas του νοτιοανατολικού Μεξικό.»

Νατάσα Τσαγκαράκου

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ

ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΜΠΑΚΑΛΑΚΗ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

Ευχαριστίες

Θα ήθελα να ευχαριστήσω την κ. Αλεξάνδρα Μπακαλάκη για την επίβλεψη της διπλωματικής εργασίας, την υπομονή της και τη συνεργάσιμη διάθεσή της. Θα ήθελα, επίσης, να ευχαριστήσω την κ. Νόρα Σκουτέρη για το αρχειακό υλικό αναφορικά με το κίνημα των ζαπατίστας που μου διέθεσε. Nα ευχαριστήσω και τις δύο κυρίες για τις συστατικές επιστολές που μου έγραψαν, προκειμένου να πάρω την υποτροφία με την οποία πραγματοποίησα το ερευνητικό μου ταξίδι στο Μεξικό. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα την Xóchitl Leyva Solano για την πολύτιμη βοήθειά της στη διεξαγωγή της έρευνας στο Μεξικό και τη συμπαράστασή της ως ανθρωπολόγος και ως ακτιβίστρια στις δύσκολες στιγμές που έτυχαν. Επίσης, τους ανθρώπους στο CIESAS για την πάντα πρόθυμη βοήθεια και εξυπηρέτηση που παρείχαν. Θέλω να ευχαριστήσω τους compas από το Roberto Barrios και τις άλλες κοινότητες που με φιλοξένησαν για το μεγάλο σχολείο που μου πρόσφεραν. Θέλω να ευχαριστήσω τους γονείς μου, για την εμπιστοσύνη τους σε εμένα και τη στήριξή τους σε ό,τι έχω κάνει. Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ στους φίλους από το Μεξικό και την Ελλάδα που μοιράστηκαν μαζί μου τις εμπειρίες αυτού του ταξιδιού.

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Ευχαριστίες Περιεχόμενα Χάρτες

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ • Τουρισμός και Αλληλεγγύη: “Zapatours” • Ο EZLN και το ζαπατιστικό κίνημα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ • Ο Νεοζαπατισμός ως δικτύωση κοινωνικών κινημάτων • Μεθοδολογικά εργαλεία της ανθρωπολογικής έρευνας

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ • Ο πολιτικοποιημένος τουρίστας στην Chiapas • Ακτιβιστικός τουρισμός και ανθρωπολογία

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΑ • Ταξίδι στο Μεξικό-Προορισμός Chiapas • “San Cristóbal de Las Casas is a delight!” • Καλώς ορίσατε σύντροφοι του κόσμου! Η «συνάντηση» ως θεσμός και ο «ζαπατουρισμός» • Από τον τουρισμό στον ακτιβισμό και την αυτονομία: San Cristóbal-México D.F.-Roberto Barrios

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ Σκέψεις για την αλληλεγγύη και συμπεράσματα

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3 ΧΑΡΤΕΣ

ΧΑΡΤΗΣ 1. Η CHIAPAS KAI ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΠΟΥ ΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΥΝ

4 ΧΑΡΤΗΣ 2. ΥΔΡΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ SELVA LACANDONA: ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΑ ΠΟΤΑΜΙΑ ΚΑΙ ΛΙΜΝΕΣ

5 ΧΑΡΤΗΣ 3. Η LACANDONA ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΣΗΜΗ ΕΚΔΟΧΗ ΤΗΣ SEMARNAP

6 ΧΑΡΤΗΣ 4. ΟΙ 7 CAÑADAS (ΦΑΡΑΓΓΙΑ) ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ OCOSINGO-ALTAMIRANO

7 ΧΑΡΤΗΣ 5. Η «ΕΡΗΜΟΣ ΤΗΣ ΜΟΝΑΞΙΑΣ» (SELVA LACANDONA) ΚΑΙ ΟΙ 30 ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΠΟΥ ΤΗΝ ΚΑΤΕΛΑΒΑΝ

8 ΧΑΡΤΗΣ 6. ΕΣΤΙΕΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗ LACANDONA 1969-2000

9 ΧΑΡΤΗΣ 7. ΕΠΙΘΕΣΗ ΤΟΥ EZLN ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ LAS CAÑADAS ΚΑΙ LOS ALTOS: ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΣΕ 7 ΔΗΜ. ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΕΣ

10 ΧΑΡΤΗΣ 8. ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ LOS ALTOS DE CHIAPAS

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το υλικό για την παρούσα διπλωματική εργασία συγκεντρώθηκε ύστερα από την πραγματοποίηση επιτόπιας έρευνας στην πόλη San Cristóbal de Las Casas, που βρίσκεται στην πολιτεία Chiapas του νοτιοανατολικού Μεξικό, σε συνεργασία με το Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social (CIESAS) Sureste, στο οποίο παραβρέθηκα ως φιλοξενούμενη φοιτήτρια με υποτροφία από το μεξικανικό κράτος, από το Μάρτιο του 2006 μέχρι το Μάρτιο του 2007. Στο πλαίσιο αυτής της συνεργασίας με το CIESAS και υπό την επίβλεψη της Δρ. Xóchitl Leyva Solano, εκπόνησα μία εργασία με τίτλο, “Algunos lugares son diferentes. Caso: “Zapatours” en Chiapas. Antropología de turismo”, την οποία και παρουσίασα στο Seminario Internacional Permanente, έναν ακαδημαϊκό θεσμό στην ειδίκευση Πολιτικής Ανθρωπολογίας που οργανώνει το συγκεκριμένο ερευνητικό κέντρο. Η διπλωματική εργασία που έχετε στα χέρια σας βασίστηκε στην πρώτη μου εθνογραφική έρευνα και την εμπειρία που αποκόμισα από τη συνεργασία με τους ανθρωπολόγους στο Μεξικό και αποτελεί την ολοκλήρωση της ακαδημαϊκής προσπάθειας που ξεκίνησε με τις μεταπτυχιακές σπουδές μου στον τομέα Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Α.Π.Θ.1

1 Η παρούσα διπλωματική εργασία βασίζεται στο μεγαλύτερο μέρος της στο ισπανόφωνο κείμενο, γι’ αυτό και υποστηρίζεται από την αντίστοιχη βιβλιογραφία, η οποία παρατίθεται στο τέλος. Αυτό συμβαίνει, πρώτον γιατί η έρευνα πραγματοποιήθηκε στο εξωτερικό, δεύτερον γιατί με βάση τις εκεί συνθήκες δημιουργήθηκε ένα κείμενο ως πόρισμα αυτής της μελέτης και τρίτον, γιατί θεωρώ εξαιρετικά ενδιαφέρουσα την προσπάθεια μεταφοράς της μεξικανικής ανθρωπολογικής πραγματικότητας στην ελληνική, κάτι για το οποίο θα μιλήσω αναλυτικότερα στο κομμάτι της μεθοδολογίας. Μια τέτοια παραδοχή παρ’ όλα αυτά, είναι απαραίτητο να συνοδευτεί από τη διευκρίνιση ότι, το παρόν κείμενο έχει υποστεί πάρα πολλές προσαρμογές και αλλαγές, προκειμένου να μπορεί να γίνει κατανοητό σε ένα ελληνόφωνο κοινό. Θα ζητήσω λοιπόν συγγνώμη για τον όγκο της ισπανόφωνης βιβλιογραφίας, αλλά και την αντίστοιχη κατανόηση που συνεπάγεται η επιλογή ενός πολύ συγκεκριμένου θέματος, σ’ έναν πολύ συγκεκριμένο τόπο.

12 Τουρισμός και Αλληλεγγύη: “zapatours”

Η αρχική γενική ιδέα για την έρευνα ήταν μια ανθρωπολογική μελέτη για τον τουρισμό και τη σχέση που έχει διαμορφωθεί ανάμεσα στο κοινωνικό αυτό φαινόμενο και στο κίνημα των ζαπατίστας, ένα κοινωνικό-επαναστατικό κίνημα που έχει αναπτυχθεί τα τελευταία 25 χρόνια στο Μεξικό και αποτελεί ένα από τα πιο διαδεδομένα κοινωνικά κινήματα παγκοσμίως. Λόγω της ισχυρής του παρουσίας στο χώρο των κοινωνικών κινημάτων καθώς και της πρωτοποριακής ηλεκτρονικής του παρουσίας στο διαδίκτυο, το κίνημα των ζαπατίστας χαίρει μιας μεγάλης προσέλευσης ανθρώπων, οι οποίοι ταξιδεύουν στο Μεξικό με σκοπό να επισκεφτούν τις ζαπατιστικές κοινότητες της Chiapas για λόγους αλληλεγγύης. Αυτό το είδος του τουρισμού αλληλεγγύης, ο οποίος έχει αποκτήσει μεγάλες διαστάσεις όπως θα εξηγήσουμε στην πορεία, στο Μεξικό αποκαλείται “zapaturismo” («ζαπατουρισμός») και προέκυψε από τα ονομαζόμενα “zapatours”: ομάδες, δηλαδή, ανθρώπων που ταξιδεύουν στην Chiapas με διάφορες ιδιότητες (ως ακτιβιστές για τα ανθρώπινα δικαιώματα, παρατηρητές ειρήνης στις κοινότητες όπου υπάρχουν συγκρούσεις, μέλη ομάδων που πραγματοποιούν κάποιο έργο στην περιοχή ή και ως απλοί τουρίστες-παρατηρητές), επιδιώκουν να γνωρίσουν και να συνομιλήσουν με τους ζαπατίστας, φιλοξενούνται στις κοινότητές τους και προσφέρουν την υποστήριξή τους στο κίνημα. Τα “zapatours” οργανώνονται κατά βάση από μη κυβερνητικές οργανώσεις του εξωτερικού, σε συνεργασία με μεξικανικές οργανώσεις και σε συνεννόηση με τις αρχές των ζαπατίστας, προκειμένου να πραγματοποιήσουν το ταξίδι που προτείνουν στους αλληλέγγυους τουρίστες. Ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις το ταξίδι που προσφέρεται, είναι στημένο σύμφωνα με τα πρότυπα της τουριστικής βιομηχανίας και πωλείται από ταξιδιωτικά γραφεία και tour-operators ως ένα πακέτο «αληθινής εμπειρίας», με το αντίστοιχο αντίτιμο. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αμερικάνικη οργάνωση Global Exchange, η οποία προσφέρει “reality tours” σε διάφορα μέρη του κόσμου. Σύμφωνα με το προφίλ που παρουσιάζει στην ιστοσελίδα της: «Τα “reality tours” προσφέρουν στα άτομα τη δυνατότητα να καταλάβουν τι συμβαίνει αναφορικά με παγκόσμια ζητήματα και καταστάσεις πέρα από όσα μεταδίδουν τα ΜΜΕ γι’ αυτά, καθώς και το πλεονέκτημα να αποκτήσουν μια άλλη οπτική γωνία πάνω στο θέμα, με στόχο

13 αυτό να επηρεάσει μακροπρόθεσμα την εξωτερική πολιτική των Η.Π.Α. Οι ταξιδιώτες έρχονται σε επαφή με ακτιβιστές και οργανώσεις απ’ όλο τον κόσμο που εργάζονται για καλύτερες συνθήκες ζωής.» Προτείνουν πώς να γίνει κανείς «κοινωνικά συνειδητοποιημένος ταξιδιώτης» και προσφέρουν ένα πλήρως οργανωμένο ταξίδι το οποίο «συντονίζουν ντόπιοι μεσολαβητές στις κοινότητες όπου γίνονται οι επισκέψεις. Υπάρχουν εξειδικευμένοι ξεναγοί επικεφαλής των tours, τα οποία περιλαμβάνουν 2 γεύματα την ημέρα, διαμονή σε δίκλινα δωμάτια, μετάφραση για όλα τα προγράμματα, αναγνωστικό υλικό προετοιμασίας και τα έξοδα μετακίνησης, εγγραφής και συμμετοχής στα διάφορα προγράμματα.»2 Συγκεκριμένα για το Μεξικό, τα προγράμματα που προσφέρονται κατά καιρούς αφορούν π.χ. την παρατήρηση των προεδρικών εκλογών το 2006, τη βιοποικιλότητα στη ζούγκλα Lacandona στην Chiapas, τα ανθρώπινα δικαιώματα των ιθαγενών πληθυσμών στην περιοχή, τα ανθρώπινα δικαιώματα στην πολιτεία του Guerrero- την πιο φτωχή πολιτεία του Μεξικό-, την ανάπτυξη εναλλακτικών οικονομικών μοντέλων, ως έναν τρόπο αντίστασης στις μεγάλες εμπορικές συμφωνίες μεταξύ Η.Π.Α. και Κεντρικής Αμερικής, τους ζαπατίστας, τις παραστρατιωτικές οργανώσεις και τις κοινωνικές συγκρούσεις, την ιδιωτικοποίηση των πηγών ενέργειας και την αντίσταση σε αυτή και τέλος, τη δημοκρατία στη χώρα, η οποία βρισκόταν υπό μονοκομματικό κυβερνητικό καθεστώς επί 71 χρόνια μέχρι το 2000.3 Πρόκειται για μία πολύ γενική εισαγωγική παρουσίαση του φαινομένου του «ζαπατουρισμού», το οποίο θα προσπαθήσω να περιγράψω στη συνέχεια από τη σκοπιά της ανθρωπολογίας, έχοντας πραγματοποιήσει ένα ταξίδι στο Μεξικό, συμμετέχοντας ενεργά σε κινήσεις αλληλεγγύης στους ζαπατίστας στην πόλη του San Cristóbal de Las Casas και διαμένοντας 3 μήνες σε μία εξεγερμένη κοινότητα ως μέλος μια ομάδας που δούλευε σε ένα πρόγραμμα αλληλεγγύης. Ωστόσο, πριν προχωρήσουμε πιο αναλυτικά στο θέμα, θεωρώ απαραίτητο και σημαντικό να γίνει μια αναφορά στο κίνημα των ζαπατίστας και το ζαπατισμό γενικότερα, ώστε να μπορέσει να γίνει κατανοητή η έννοια του «ζαπατουρισμού» και η σχέση της μαζί του.

2 www.globalexchange.org 3 www.globalexchange.org

14 Ο EZLN και το ζαπατιστικό κίνημα

Στις 17 Νοεμβρίου του 1983 συγκροτήθηκε επισήμως μια μικρή ένοπλη οργάνωση από αγρότες- ιθαγενείς και ladinos4- στο νότιο Μεξικό, η οποία είχε την μορφή αντάρτικου και ονομάστηκε Ζαπατιστικός Στρατός Εθνικής Απελευθέρωσης ή αλλιώς EZLN5. Το επίθετο «ζαπατιστικός» χρησιμοποιήθηκε ακριβώς για να δηλώσει τις ιδεολογικές καταβολές των μελών της οργάνωσης, οι οποίες τοποθετούνται στην Μεξικανική Επανάσταση του 1910 και στη δράση του Emiliano Zapata6· γι’ αυτό το λόγο και ο όρος zapatista υιοθετήθηκε σκόπιμα από τον EZLN προκειμένου να δείξει την ιδεολογική συνέχεια σε σχέση με το παρελθόν, μιας και στο Μεξικό ο όρος παραπέμπει στους υποστηρικτές του Zapata την περίοδο της Επανάστασης, που κι εκείνοι ονομάζονταν επίσης zapatistas. Οι σύγχρονοι ζαπατίστας, οι οποίοι υπάρχουν επισήμως ως EZLN από το 1983 και, ανεπισήμως, με τη μορφή άλλων παλαιότερων οργανώσεων από τα τέλη της

4 ladino: ο προερχόμενος από επιγαμίες λευκών και ιθαγενών κατά την εποχή της αποικιοκρατίας. Ο όρος χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο στο νότιο Μεξικό (και στη Γουατεμάλα) και αναφέρεται στους μη ιθαγενείς Μεξικάνους. Συνήθως χρησιμοποιείται για να δηλώσει τον «άλλον» από τον «ιθαγενή» (ladino V indígena) και σε πολλές περιπτώσεις έχει αρνητικές συνδηλώσεις, όπως στην περίπτωση των finqueros (οι αγρότες-αφεντικά στις fincas: φάρμες, μεγάλα αγροκτήματα) και στην περίπτωση των μεγαλοϊδιοκτητών των φυτειών στις οποίες δουλεύουν οι indígenas (βλ. Leyva: 2002). Είναι συνώνυμος με τον όρο mestizo, ο οποίος είναι πιο διαδεδομένος στην υπόλοιπη χώρα. 5 EZLN: Ejército Zapatista de Liberación Nacional 6 Emiliano Zapata (1879-1919): Αγρότης από την πολιτεία Morelos στο κεντρικό Μεξικό. Ο Zapata ήταν mestizo, ωστόσο το Anenecuilco στο οποίο γεννήθηκε και μεγάλωσε ήταν κοινότητα ιθαγενών Nahuatl και ο ίδιος μιλούσε άπταιστα τη γλώσσα. Σχεδόν αγράμματος, εξελίχθηκε στον πιο ριζοσπαστικό εκφραστή της μεξικανικής επανάστασης. Υπήρξε αρχηγός του Απελευθερωτικού Στρατού του Νότου (Ejercito Libertador del Sur) και αγωνίστηκε για την αγροτική μεταρρύθμιση. Επηρεασμένος από τις αναρχικές θεωρίες του Ricardo Flores Magón και του Peter Kropotkin, συνέταξε ένα ριζοσπαστικό σχέδιο αγροτικής μεταρρύθμισης, γνωστό και ως Plan de Ayala. Εκεί διατυπώνονται για πρώτη φορά τα αιτήματα των Ζαπατίστας για «γη, ελευθερία, δικαιοσύνη». Βρισκόταν σε διαρκή σύγκρουση όχι μόνο με τους συντηρητικούς του δικτατορικού καθεστώτος του Porfirio Díaz, αλλά και με την φιλελεύθερη αντιπολίτευση του Fransisco Madero, με τον οποίο είχε συνεργαστεί το 1911 για να ρίξουν τον Díaz. Δολοφονήθηκε με διαταγή του προέδρου Carranza μετά από ενέδρα το 1919.

15 δεκαετίας του 19607, έχουν εξεγερθεί, διεκδικώντας την αυτονομία τους από το μεξικανικό κράτος και ζουν σε κατειλημμένες περιοχές που έχουν ανακηρύξει «αυτόνομες» στην πολιτεία Chiapas, στο νοτιοανατολικό τμήμα της χώρας και πιο συγκεκριμένα, στην ευρύτερη περιοχή της ζούγκλας που ονομάζεται Selva Lacandona, η οποία συνορεύει στα βόρεια με την πολιτεία του Tabasco και στα ανατολικά με την Γουατεμάλα. Ο EZLN είναι μια μαζική κοινωνικο-πολιτικο-στρατιωτική οργάνωση, η οποία αποτελείται από αστούς στρατευμένους στην αριστερά και από ιθαγενείς της Chiapas και άλλων περιοχών της χώρας. Σύμφωνα με τον επίσημο ζαπατιστικό λόγο, ο EZLN έχει δύο βασικές συμπληρωματικές δομές: μία πολιτική και μία στρατιωτική. Η πολιτική δομή βασίζεται σε κοινοτικές και περιφερειακές συνελεύσεις, οι οποίες εργάζονται για τον κοινό σκοπό, που είναι η επίτευξη πολιτικών συμφωνιών. Αυτός είναι ένας παραδοσιακός τρόπος που χρησιμοποιείται για την δημιουργία συμφωνιών και την ύπαρξη νομιμότητας στο εσωτερικό ορισμένων ιθαγενών αγροτικών οργανώσεων. Από την άλλη πλευρά, αν και η στρατιωτική δομή έχει συγκεκριμένη ιεραρχία, βρίσκεται κάτω από την διοίκηση της πολιτικής, η οποία ονομάζεται Παράνομη Επαναστατική Ιθαγενική Επιτροπή-Γενική Διοίκηση (Comité Clandestino Revolucionario Indígena- Comandancia General (CCRI-CG)). Η «Παράνομη» δημιουργήθηκε αμέσως μόλις ο EZLN βγήκε από την παρανομία και αποτελείται από ιθαγενείς αντιπροσώπους διαφόρων εθνοτικών ομάδων (EZLN, 1995; Leyva, 1999: 1). Στο τέλος της εισαγωγής παρατίθεται ένα διάγραμμα της πολιτικής και στρατιωτικής οργάνωσης του EZLN για μεγαλύτερη διευκρίνιση αναφορικά με τη δομή του. Την 1η Ιανουαρίου του 1994, τη στιγμή που έμπαινε σε ισχύ η Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου ανάμεσα στο Μεξικό, τις Ηνωμένες Πολιτείες και τον Καναδά,

7 Η πρώτη ένοπλη οργάνωση στη Selva Lacandona έγινε τον Ιανουάριο του 1969 από μια ομάδα 35 ανταρτών με την επωνυμία Ejercito Insurgente Mexicano. Τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς το αντάρτικο αυτό εξελίσσεται σε ένα πιο οργανωμένο κίνημα που ονομάστηκε Fuerzas de Liberación Nacional (FLN). Η οργάνωση αυτή είχε την υποστήριξη της κουβανικής κυβέρνησης, απ’ όπου και προμηθεύονταν όπλα, τα οποία έφταναν από την Κούβα στην πόλη Merida, στην χερσόνησο του Yucatán και από εκεί μεταφέρονταν με τρόπο παράνομο και κρυφό στην Selva Lacandona. Στις 17 Νοεμβρίου 1983 μια μικρή ομάδα (comité clandestino: παράνομη επιτροπή) από 6 αντάρτες των FLN, 3 ιθαγενείς και 3 ladinos, έστησαν το πρώτο στρατόπεδο «κάπου στην Selva Lacandona» και προοδευτικά δημιούργησαν τον EZLN. (DE VOS, 2002: 335,336)

16 ο Ζαπατιστικός Στρατός Εθνικής Απελευθέρωσης, με επικεφαλής τον Subcomandante Marcos, κήρυξε τον πόλεμο στην μεξικανική κυβέρνηση. Κατέλαβε 7 δημοτικές πρωτεύουσες στην Chiapas (μεταξύ των οποίων και το San Cristóbal, βλέπε χάρτη 7) διεκδικώντας μια αλλαγή ως προς την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, την κοινωνική δικαιοσύνη και τη δημοκρατία και θέτοντας ως βασικά αιτήματα τα εξής: «δουλειά, γη, στέγη, διατροφή, υγεία, μόρφωση, ανεξαρτησία, ελευθερία, δημοκρατία, δικαιοσύνη και ειρήνη»8. Ο ιστορικός-ανθρωπολόγος Jan De Vos, ο οποίος κατέγραψε τη σύγχρονη ιστορία της περιοχής Selva Lacandona από το 1822 μέχρι το 2000 σ’ ένα τρίτομο έργο, γράφει στο βιβλίο του Una tierra para sembrar sueños. Historia reciente de la Selva Lacandona 1950-2000 (2002: 354) ότι σύμφωνα με το κείμενο που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα La Jornada στις αρχές του 1994, με τίτλο “Chiapas, el sureste en dos vientos, una tormenta y una profecía” («Chiapas, το νοτιοανατολικό Μεξικό μέσα σε δύο ανέμους, μια καταιγίδα και μια προφητεία»):

«Μια καταιγίδα ξέσπασε εξαιτίας δύο ανέμων. Ο ένας άνεμος φύσηξε από πάνω, από μια κυβέρνηση που καταπιέζει, εκμεταλλεύεται, περιθωριοποιεί και σκοτώνει. Ο άλλος άνεμος φύσηξε από κάτω, από την υπομονή των ιθαγενών που εξαντλήθηκε και από την αξιοπρέπειά τους που καταπατήθηκε. Οι δύο αυτοί άνεμοι προκάλεσαν την καταιγίδα, τον πόλεμο δηλαδή, σαν ύστατη απάντηση σε αυτή την αρχαία διαμάχη.»

Στις 12 Ιανουαρίου και ύστερα από αρκετές ανθρώπινες απώλειες, όχι μόνο από την πλευρά των ζαπατίστας αλλά και από την πλευρά του μεξικανικού στρατού, έγινε ανακωχή. Ο στρατός υπέστη σοβαρότατο πολιτικό πλήγμα τόσο στο Μεξικό όσο και σε διεθνές επίπεδο, εξαιτίας της τρομακτικής καταπάτησης των ανθρώπινων δικαιωμάτων που άσκησε προκειμένου να περάσει στη βίαιη αντεπίθεσή του. Η ηγεσία του EZLN κρύφτηκε «κάπου στη Selva Lacandona» και οι ζαπατίστας αποφάσισαν «να μην αφήσουν τα όπλα να μιλάνε» αλλά «να οπλίσουν τα λόγια τους με αξιοπρέπεια» (De Vos, 2002: 358). Η Πρώτη Διακήρυξη της Selva Lacandona (1993) αποτελεί το πρώτο επίσημο «μανιφέστο» του κινήματος, μέσω του οποίου αφενός κηρύχτηκε ο πόλεμος ενάντια στο μεξικανικό κράτος και αφετέρου, εγκαινιάστηκε ένας

8 “Primera Declaración de la Selva Lacandona” (Πρώτη Διακήρυξη της Selva Lacandona). 1993. http://palabra.ezln.org.mx

17 πρωτοποριακός τρόπος παρουσίασης και υποστήριξης των πολιτικών αιτημάτων των εξεγερμένων του EZLN, που έγκειται στην ηλεκτρονική κυκλοφορία των ανακοινωθέντων μέσω του διαδικτύου. Η ζαπατιστική εξέγερση της 1ης Ιανουαρίου 1994 δέχτηκε μια πρωτοφανή υποστήριξη από πολλές ομάδες πολιτών από το Μεξικό και όλο τον κόσμο, οι οποίοι ζητούσαν κατ’ αρχήν παύση πυρός και κατά δεύτερον οργάνωσαν πολλαπλές δράσεις αλληλεγγύης: καραβάνια, campamentos civiles por la paz (κατασκηνώσεις πολιτών για την ειρήνη)9, αποστολές παρατήρησης ανθρώπινων δικαιωμάτων, ζώνες περιφρούρησης, διεθνείς συναντήσεις κλπ. Επίσης, από το 1994 και μετά η κυκλοφορία των Διακηρύξεων και των υπόλοιπων ανακοινωθέντων του EZLN αλλά και ενός μεγάλου όγκου πληροφοριών σχετικά με τον αγώνα των ζαπατίστας μέσω του διαδικτύου10, συνέβαλε σε πολύ μεγάλο βαθμό στη διεθνή κινητοποίηση υπέρ του αγώνα τους τόσο σε τοπικό επίπεδο, δηλαδή με την παρουσία αλληλέγγυων υποστηρικτών του κινήματος στις εξεγερμένες περιοχές της Chiapas, όσο και σε παγκόσμιο, με την οργάνωση σε διάφορες χώρες πολιτικών ομάδων και δράσεων αλληλεγγύης, οι οποίες εμπνέονται από τα ζαπατιστικά ιδεώδη στον αγώνα τους ενάντια στην παγκοσμιοποίηση και το νεοφιλελευθερισμό. Στο διάστημα από το 1994 μέχρι το 2005, την Πρώτη Διακήρυξη ακολούθησαν άλλες πέντε και σήμερα το θεωρητικό πλαίσιο του πολιτικού και κοινωνικού αγώνα των ζαπατίστας συνοψίζεται στην Έκτη Διακήρυξη της Selva Lacandona (2005).

9 campamento civil por la paz: κατασκηνωτικοί χώροι ή καταυλισμοί που δημιουργήθηκαν σε εξεγερμένες αυτόνομες κοινότητες για την διαμονή των παρατηρητών ειρήνης και ανθρώπινων δικαιωμάτων αλλά και για όλους τους «ξένους» αλληλέγγυους που φιλοξενούνται στις κοινότητες (οι ζαπατίστας τους αποκαλούν “internacionales” (διεθνείς) και όχι “extranjeros” (ξένους)). Ο όρος campamento έχει καθιερωθεί παγκοσμίως αναφορικά με τις ζαπατιστικές κοινότητες, όπως επίσης και ο όρος campamentista, ο οποίος αναφέρεται ακριβώς στους αλληλέγγυους φιλοξενούμενους που διαμένουν στο campamento. Γι’ αυτό το λόγο, θα προτιμήσω να αναφέρεται στο εξής στα ισπανικά, γιατί οι διάφορες προσπάθειες απόδοσης όπως «κατασκήνωση/ κατασκηνωτής/ καταυλισμός/ στρατόπεδο/σκηνίτης κλπ.», πιστεύω ότι μπορεί να δημιουργήσουν λάθος εντυπώσεις και να μην διευκολύνουν στην κατανόηση. 10 Βλ. για παράδειγμα http://www.ezln.org.mx, http://radioinsurgente,org, http://enlacecivil.org.mx, http://chiapas.mediosindependientes.org, http://www.revistarebeldia.org/html/

18 Η Έκτη αποτελεί το δεύτερο ορόσημο στην ιστορία του κινήματος και σημειώνει μια μεγάλη αλλαγή στον ζαπατιστικό αγώνα: Ο EZLN ανακοινώνει την παύση των στρατιωτικών επιθέσεων και στρέφεται προς έναν ειρηνικό πολιτικό αγώνα. Στον αγώνα αυτό καλούνται να συμμετάσχουν οργανώσεις και άνθρωποι απ’ όλο τον κόσμο που να αγωνίζονται για το καλό της ανθρωπότητας και ενάντια στο νεοφιλελευθερισμό. Στόχος της Έκτης είναι προωθήσει μια «άλλη μορφή για την άσκηση της πολιτικής» και ανακοινώνεται η πρόθεση του EZLN να στείλει μια αντιπροσωπεία από comandantes/as11, η οποία θα περιοδεύσει σε όλη τη χώρα και θα πάει όπου την καλέσουν, για να ακούσει τα προβλήματα των ανθρώπων και να δημιουργήσει πολιτικές συμμαχίες με οργανώσεις και κινήματα της αριστεράς, τα οποία δεν συμμετέχουν στο θεσμό των εκλογών, με τον οποίο δηλώνεται σαφής αντίθεση. Η «Άλλη Καμπάνια», όπως ονομάστηκε αυτή η πρωτοβουλία, συμπίπτει χρονικά με την τελευταία προεκλογική περίοδο στο Μεξικό (2006)12 και δημιουργείται σκόπιμα, προκειμένου να κινηθεί παράλληλα με τα επίσημα πολιτικά κόμματα, με στόχο να δείξει σε όλη τη χώρα ότι είναι εφικτή μια «άλλη πολιτική», που να δημιουργείται από τους «από κάτω» και να ανήκει στην αριστερά, χωρίς όμως να συμμετέχει στο εκλογικό σύστημα. Τα λόγια της Γενικής Διοίκησης του EZLN, όπως αυτά κλείνουν την Έκτη Διακήρυξη, συνοψίζουν πολύ χαρακτηριστικά τους στόχους του ζαπατιστικού αγώνα και το κάλεσμα του στους ανθρώπους του Μεξικό και του κόσμου:

«Αδερφοί και αδερφές μας, Αυτά είναι τα λόγια με τα οποία θέλουμε να δηλώσουμε σε όλο τον κόσμο ότι θα αδελφοποιηθούμε με τους αγώνες ενάντια στον νεοφιλελευθερισμό και υπέρ της ανθρωπότητας και ότι θα υποστηρίξουμε αυτούς τους αγώνες όσο μπορούμε, ακόμα κι αν αυτό είναι λίγο· και θα πάμε με αλληλοσεβασμό να ανταλλάξουμε εμπειρίες, ιστορίες, ιδέες και όνειρα.

11 Comandantes/as: Διοικητές. Τα μέλη της Γενικής Διοίκησης του EZLN. Η Γενική Διοίκηση μαζί με την Παράνομη Ιθαγενική Επιτροπή του EZLN (Comité Clandestino Revolucionario Indígena- Comandancia General (CCRI-CG)), είναι το ανώτατο διοικητικό όργανο των ζαπατίστας. Η «Παράνομη» αποτελείται από ιθαγενείς αντιπροσώπους των εξεγερμένων αυτόνομων ζαπατιστικών κοινοτήτων και εκπροσωπεί το πολιτικό κομμάτι της ζαπατιστικής διοίκησης, ενώ η Γενική Διοίκηση ηγείται του στρατιωτικού τμήματος του EZLN. 12 Οι εκλογές έγιναν στις 2 Ιουλίου 2006.

19 Θέλουμε να πούμε στο Μεξικό ότι θα περπατήσουμε σε όλη τη χώρα, θα περάσουμε από τα ερείπια που άφησε ο πόλεμος του νεοφιλελευθερισμού και από τις αντιστάσεις που περιχαρακωμένες ανθίζουν σε αυτά. Θα πάμε να ψάξουμε και να βρούμε κάποιους που να αγαπάνε αυτή τη γη και αυτόν τον ουρανό τόσο πολύ όσο κι εμείς. Θα πάμε να ψάξουμε από την Realidad μέχρι την Tijuana13 αυτούς που θέλουν να οργανωθούν, να αγωνιστούν, να χτίσουν ίσως την τελευταία ελπίδα που αυτό το Έθνος- το οποίο υπάρχει από τότε που ένας αετός προσγειώθηκε πάνω σε έναν κάκτο νοπάλ για να καταβροχθίσει ένα φίδι14- έχει για να μην πεθάνει. Θα αγωνιστούμε για όλους εμάς και για όλα αυτά που μας έχουν στερήσει, για τη δημοκρατία, την ελευθερία και τη δικαιοσύνη. Θα αγωνιστούμε για μια άλλη πολιτική, για ένα πρόγραμμα της Αριστεράς και για ένα νέο Σύνταγμα. Προσκαλούμε τους ιθαγενείς, τους εργάτες, τους αγρότες, δασκάλους, μαθητές, νοικοκυρές, γείτονες, μικρο-ιδιοκτήτες, μικρο-εμπόρους, μικρο-βιοτέχνες, συνταξιούχους, ανάπηρους, θρησκευόμενους και θρησκευόμενες, επιστήμονες, καλλιτέχνες, διανοούμενους, νέους, γυναίκες, γέρους, ομοφυλόφιλους και λεσβίες, παιδιά, τον καθένα τους μεμονωμένα ή συλλογικά να συμμετέχει άμεσα με τους ζαπατίστας σε αυτή την ΕΘΝΙΚΗ ΚΑΜΠΑΝΙΑ για τη δημιουργία μιας άλλης μορφής άσκησης της πολιτικής, ενός εθνικού προγράμματος αγώνα της Αριστεράς κι ενός νέου Συντάγματος. Αυτά είναι λοιπόν τα λόγια μας γι’ αυτό που πρόκειται να κάνουμε και για το πώς θα το κάνουμε. Εσείς θα δείτε αν θέλετε να συμμετέχετε ή όχι. (...)» (Subcomandante Marcos & The Zapatistas, 2006: 142, 144)

Έτσι λοιπόν, η τοπική ένοπλη εξέγερση στα βουνά του μεξικανικού νότου είχε σαν αποτέλεσμα την ανάπτυξη ενός ευρύτερου κοινωνικού κινήματος, το οποίο θεμελιώνεται θεωρητικά στον επίσημο λόγο των ζαπατίστας- όπως αυτός τεκμηριώνεται στα ανακοινωθέντα και στις Διακηρύξεις- και εκφράζεται πολιτικά μέσα από τη δημιουργία ενός παράλληλου λαϊκού μετώπου με διεθνή απήχηση· το κίνημα αυτό ονομάζεται ζαπατισμός και έχει γίνει αντικείμενο μεγάλης ανάλυσης σχετικά με

13 La Realidad: αυτόνομη εξεγερμένη ζαπατιστική κοινότητα και ένα από τα πέντε διοικητικά κέντρα του EZLN. Tijuana: πόλη στα σύνορα του Μεξικό με τις Η.Π.Α. 14 Αναφέρεται στη σημαία των Ηνωμένων Πολιτειών του Μεξικό, η οποία στο κέντρο της απεικονίζει το θρύλο των Αζτέκων για την δημιουργία της πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας τους: Θα έχτιζαν την πόλη τους εκεί που θα έβλεπαν έναν αετό να καταβροχθίζει ένα φίδι πάνω σε ένα κάκτο νοπάλ. Τον μυθικό αετό τον είδαν πάνω στην αρχαία λίμνη που σήμερα είναι το zócalo, η κεντρική πλατεία της πόλης του Μεξικό.

20 την σημασία του σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο (μεταξύ άλλων εδώ αναφέρουμε τους Leyva & Sonnleitner, 2000; Leyva, 1999, 2002, 2004; Le Bot, 1997; Sánchez, 2003; Parra, 2002; Hernández Navarro, 2006).15 Από το 1994 μέχρι το 2006 έχουν περάσει 12 χρόνια. Σε αυτό το διάστημα, οι υποστηρικτές του κινήματος από το εξωτερικό που ταξιδεύουν για να εκφράσουν την αλληλεγγύη τους στον EZLN, περιγράφονται πλέον ως το φαινόμενο “zapatours”, τόσο από τα ΜΜΕ όσο και από την ακαδημαϊκή κοινότητα.16 Πρόκειται για ανθρώπους που ξεκίνησαν απ’ όλα τα μέρη του κόσμου με προορισμό το νοτιοανατολικό Μεξικό και φτάνουν κατ’ αρχήν στην πόλη του San Cristóbal de Las Casas. Η μικρή αυτή πόλη των 120.000 κατοίκων αποτελεί τη βάση όλων των δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τους εξεγερμένους ζαπατιστικούς δήμους και τις κοινότητες που βρίσκονται διάσπαρτοι στη γύρω περιοχή, η οποία ονομάζεται Selva Lacandona. Το San Cristóbal, σαν βάση παραγωγής όλης αυτής της δραστηριοποίησης αναφορικά με τις ζαπατιστικές κοινότητες και σαν host μιας μεγάλης κινητοποίησης ανθρώπων από και προς αυτές, παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον ως προς την ζωή στην πόλη και την κοινωνική πραγματικότητα που δημιουργείται, η οποία είναι απαραίτητο να πούμε ότι συνυπάρχει μαζί με μία αυξημένη τουριστική κίνηση, η οποία δεν απευθύνεται στους ζαπατίστας αλλά είναι εξίσου έντονη στην πόλη.

15 Για μεγαλύτερη εμβάθυνση στα χαρακτηριστικά του ζαπατιστικού κοινωνικού κινήματος, μπορεί κανείς να συμβουλευτεί τις μεξικανικές και διεθνείς εφημερίδες και ιστοσελίδες, οι οποίες έχουν αναφερθεί εκτεταμένα στις διαδικασίες διαμόρφωσης του κινήματος. Επίσης, το θέμα έχει αναλυθεί εκτενώς από ερευνητές, πολιτικούς και δημοσιογράφους (βλ. π.χ. Aubry, 1994; Tello, 1995; Díaz Polanco, 1997; Montemayor, 1997; Le Bot, 1997; Arquilla y Ronfeldt, 1998; Carr, 1998; Harvey, 1998). 16 Βλ. για παράδειγμα Manuel Callahan. “Why not share a dream? Zapatismo as political and cultural practice.” Special Issue: Humboldt Journal of Social Relations. Manuel Vázquez Montalbán. 11/5/2001. “Marcos y el estado de sitio”. Eφημερίδα La Jornada. Elisa Lipkau. 24/2/2002. “A un año del zapatour. De silencios y fenómenos mediáticos”. Eφημερίδα La Jornada. Gabriela Coronado. 2008. “Insurgencia y turismo: reflexiones sobre el impacto del turista politizado en Chiapas”. Pasos: Revista de turismo y patrimonio cultural. Vol.6 Nº1, pp.53-68

21 Για το τον τουρισμό στην πόλη θα μιλήσω αναλυτικότερα παρακάτω, πρώτα όμως θεωρώ απαραίτητο να διευκρινιστεί ότι ο «ζαπατουρισμός» αποτελεί ένα πραγματικό φαινόμενο που έχει ωφελήσει πολύ την πόλη και που έχει γίνει και συνεχίζει να γίνεται θέμα σχολιασμού, θέαμα, φορέας αλληλεγγύης, για κάποιους ίσως και αφορμή να αλλάξουν τη ζωή τους. Θα μπορούσα να το χαρακτηρίσω ως ένα τουριστικό κίνημα που βασίζεται στην αρχή της αλληλεγγύης ως έμπρακτης έκφρασης της πολιτικής σκέψης, παρ’ όλο που κάποιες φορές η πολιτική σκέψη των «ζαπατουριστών» μπορεί να μην είναι ξεκάθαρη. Αυτό συμβαίνει γιατί είναι ενταγμένο σε ένα συγκεκριμένο πολιτικό πλαίσιο που ονομάζεται ζαπατισμός και που προϋποθέτει αρχές όπως η αυτονομία, ο αντι-νεοφιλελευθερισμός, ο αντι- καπιταλισμός, το ΟΧΙ στα κόμματα και στις εκλογές και μια τοποθέτηση από κάτω και αριστερά.

Ερωτήματα και στόχοι της έρευνας

Έχοντας ως κεντρικό σημείο αναφοράς λοιπόν το San Cristóbal, προέκυψαν τα εξής ερωτήματα στην πορεία της έρευνας: Πώς φτάνει κάποιος σε ένα μέρος σαν τουρίστας, τι είναι αυτό που τον κάνει να ζήσει εκεί ένα διάστημα και πώς με την παρουσία του δημιουργεί ή συμβάλλει στη δημιουργία της εικόνας αυτού του τόπου, που είναι και ο λόγος για τον οποίο άνθρωποι φτάνουν σ’ αυτόν κι έτσι διατηρείται ένας κύκλος ανθρώπινης κινητικότητας γύρω απ’ αυτές τις πόλεις. Στη συνέχεια έγιναν πιο συγκεκριμένα, ξεκινώντας από το δικό μου προσωπικό ενδιαφέρον για το κίνημα των ζαπατίστας και από μια μεγάλη πορεία προβληματισμού αναφορικά με το ρόλο που μπορεί να διαδραματίζουν οι διεθνείς κινήσεις αλληλεγγύης ως προς τα κοινωνικά κινήματα που αντιστέκονται ή μάχονται ενάντια στην ηγεμονία του καπιταλιστικού νεοφιλελεύθερου συστήματος, για να φτάσω τελικά στο καίριο σημείο που με απασχολούσε: Είναι άραγε το κίνημα των ζαπατίστας κίνητρο για κάποιον να ταξιδέψει στο Μεξικό και να μείνει στο San Cristóbal και για ποιο λόγο; Και πώς μέσα απ’ αυτή τη διαδικασία δημιουργείται μια «ζαπατιστική» εικόνα για το Μεξικό στον έξω κόσμο και τι σχέση μπορεί να έχει με την πραγματικότητα; Την απεικονίζει, τη διαμορφώνει, την παραμορφώνει;

22 Στόχος αυτής της εργασίας είναι να αναδείξει τη διαφορετικότητα και την ιδιαιτερότητα της κοινωνικής πραγματικότητας που δημιουργείται στις κοινότητες της Chiapas από τη διάδραση των αλληλέγγυων φιλοξενούμενων με τους ιθαγενείς ζαπατίστας και να περιγράψει πώς αυτή μεταφέρεται στη συνέχεια στην πόλη του San Cristóbal de las Casas, μέσα από το πρίσμα της ανθρωπολογίας του τουρισμού, μέσα από κουβέντες και ιστορίες ταξιδιωτών, ακτιβιστών και τουριστών, μέσα από τη δική μου προσωπική εμπειρία συμβίωσης με αυτούς τους ανθρώπους, αλλά και μέσα από πολιτικές και κοινωνικές δράσεις αλληλεγγύης που έλαβαν χώρα στην πόλη του San Cristóbal όλο το διάστημα που έμεινα εκεί (Μάρτιος 2006-07).

23 EZLN ΠΟΛΙΤΙΚH-ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΟΜΗ 17

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΟΜΗ/ διοίκηση ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΟΜΗ/ διοίκηση ______

ΠΑΡΑΝΟΜΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΙΘΑΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ- ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ EZLN (CCRI-CG DEL EZLN): σε αυτήν ανήκουν τα μέλη των επιτροπών (οι “comités” όπως λέγονται), οι comandantes και ο subcomandante Marcos. ΜΙΛΙΣΙΑΝΟΙ (MILICIANOS): «στρατός περιφρούρησης», προέρχεται από τις βάσεις στήριξης CCRI/ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΕΠΙΤΡΟΠΕΣ (COMITÉS REGIONALES)

CCRI/ΤΟΠΙΚΕΣ ΕΠΙΤΡΟΠΕΣ (COMITÉS LOCALES)

ΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΡΙΞΗΣ (BASES CAMPESINAS INDÍGENAS): οι αυτόνομοι δήμοι και κοινότητες ΕΞΕΓΕΡΜΕΝΟΙ (INSURGENTES): αντάρτες, ζουν στο βουνό

ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ/ ΟΜΑΔΕΣ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ______

ΣΙΔΕΡΑΔΕΣ ΚΑΙ ΧΥΤΕΣ ΒΑΣΕΙΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΥΠΟΔΗΜΑΤΟΠΟΙΙΑΣ

17 ΠΗΓΗ: Ce Acatl, 1996; EZLN 1994

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

Ο νεοζαπατισμός ως δικτύωση κοινωνικών κινημάτων

Το ερμηνευτικό πλαίσιο που χρησιμοποίησα σε αυτή την εργασία στηρίζεται στις βασικές προσεγγίσεις του ζαπατισμού από την ανθρωπολόγο Xóchtil Leyva Solano. Αναπτύσσοντας ακόμα παραπέρα την έννοια των δικτύων και των πολιτικών συγκλίσεων γύρω από το ζαπατισμό από το 1994 και μετά, η Leyva (1999) κάνει λόγο για το νέο ζαπατιστικό κίνημα ή νεοζαπατισμό, ως το κοινωνικό κίνημα που δημιουργήθηκε μετά την εξέγερση των ζαπατίστας και το οποίο εντάσσει στην κατηγορία των λαϊκών κινημάτων. Ο νεοζαπατισμός συνίσταται σε «δίκτυα κοινωνικών κινημάτων (social movement networks) που δημιουργούνται από συμμαχίες και συγκλίσεις μεταξύ πολιτών και οργανώσεων, οι οποίοι κινούνται με αναφορά στον EZLN», Ο EZLN βρίσκεται απλώς στο κέντρο του Νέου Ζαπατιστικού Κινήματος το οποίο συγκεντρώνει γύρω του ένα πλήθος διαφορετικών πολιτικών παραγόντων. Σύμφωνα με τη συγγραφέα. Πρόκειται για μία φαντασιακή πολιτική κοινότητα της οποίας «τα μέλη δεν θα γνωριστούν μεταξύ τους παρ’ όλο που μοιράζονται ορισμένες συμβολικές αναφορές, πολιτικούς σκοπούς και φυσικά το αίσθημα του «ανήκειν» σε αυτή» (Leyva, 1999:292). Ο Μεξικάνος διανοούμενος, ακτιβιστής, πολιτικός και σύμβουλος του EZLN στις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις με την κυβέρνηση Gustavo Esteva, συλλαμβάνει αυτές τις εκδηλώσεις της κοινωνίας των πολιτών ως «συνασπισμούς δυσαρέσκειας», οι οποίοι χαρακτηρίζονται από το

«να εκφράζουν γενικευμένα κίνητρα κοινωνικής δυσαρέσκειας και να διαμορφώνουν μια ριζοσπαστική κριτική στο καθεστώς που προκαλεί τη δυσαρέσκεια. Είναι συμπεριληπτικοί και ανοιχτοί σε κάθε ιδεολογία και κοινωνική τάξη· έχουν ευέλικτες οργανωτικές δομές, χωρίς κεντρική πολιτική εξουσία, αν και βασίζονται σε έναν πειθαρχημένο και συνοχικό ενεργητικό πυρήνα. Αυτοπεριορίζονται στη δράση τους και στις διεκδικήσεις τους και απομακρύνονται από ολοκληρωτικές ιδεολογίες. Γενικά, χρησιμοποιούν δημοκρατικά μέσα και νόμιμες διαδικασίες και τέλος, αντιστέκονται στη δημιουργία προσωποποιημένης αρχηγίας». (1994: 48-49)

Οι Keck και Sikkink (1998) από την πλευρά τους, παρουσιάζουν μια ενδιαφέρουσα οπτική του φαινομένου, το οποίο ονομάζουν transnacional

25 advocacy networks· πολιτικά-ακτιβιστικά δημιουργήματα με στοχοθετήσεις τόσο εγχώριες όσο και διεθνείς που λειτουργούν υπό μορφή δικτύων, πρεσβεύοντας την υπεράσπιση Άλλων. Στα δημιουργήματα αυτά συμμετέχουν μεμονωμένα άτομα προερχόμενα από διάφορους χώρους, τα οποία εργάζονται μαζί για την προώθηση πληροφοριών, την οργάνωση υπηρεσιών ή την ανεύρεση πόρων. Σε αυτό το μοντέλο διεθνών υπερασπιστικών δικτύων συμπεριλαμβάνονται οι μη κυβερνητικές οργανώσεις ως θεσμός, οι οποίες, σύμφωνα με τις Keck και Sikkink, έχουν πολιτικό ρόλο (1998:6) και συνεισφέρουν στην αλλαγή του τρόπου άσκησης της εξουσίας (1998:2). Οι Leyva Solano και Sonnleitner (2000) κάνουν διαχωρισμό ανάμεσα στον ένοπλο νεοζαπατισμό και στον πολιτικό (civil) νεοζαπατισμό, συμφωνώντας με τον Yvon Le Bot και τον Subcomandante Marcos (Le Bot, 1997: 258). Οι τελευταίοι αναφέρονται στην αντιδιαστολή του πολιτικού ζαπατισμού με τον ένοπλο σε τουλάχιστον τέσσερα βασικά ζητήματα: την κοινωνική καταγωγή των υποστηρικτών του κινήματος, την συνειδητοποιημένη άποψή τους για την ανάγκη μιας κοινωνικοπολιτικής αλλαγής, τους στρατηγικούς τους στόχους και τα μέσα για την επίτευξή των στόχων τους. Ο Yvon Le Bot (1997) αναφέρει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν την αυθεντικότητα του ζαπατισμού και εξηγούν την μεγάλη απήχησή του σε παγκόσμιο επίπεδο. Σύμφωνα με το συγγραφέα, η αυθεντικότητα και η απήχηση του κινήματος των ζαπατίστας έχουν σχέση με το γεγονός ότι το κίνημα αυτό αναπτύχθηκε παράλληλα με την αποσύνθεση των ιδεολογιών για το νόημα της ιστορίας και την κρίση της νεωτερικότητας. Σε όλη την πορεία της εξέλιξης του, δεν βασίστηκε σε αφηρημένες παγκόσμιες έννοιες ή σε γενικές κατηγορίες της νεωτερικότητας, αλλά στην δημιουργία συγκεκριμένων ιστορικών παραγόντων, στην διαμόρφωση των δικαιωμάτων, των στόχων και της κουλτούρας του συγκλίνοντας την παγκοσμιότητα με την πολιτισμική ποικιλομορφία. Επίσης, ο Le Bot επισημαίνει τη διαφορά του ζαπατισμού από παλαιότερα διεθνιστικά κινήματα, εξηγώντας:

Η επικοινωνία ανάμεσα στους ζαπατίστας και τους υποστηρικτές τους δεν βασίζεται στη συμμαχία για έναν κοινό σκοπό. Ο ζαπατισμός δεν θέλει να έχει σχέση με τον ανθρωπισμό που βασίζεται σε ενοχικά συναισθήματα που θρέφουν τη θυματοποίηση και που έχει σημαδευτεί από τον

26 πατερναλισμό. Η επικοινωνία που έχει δημιουργηθεί αφορά ισότιμα άτομα που σέβονται τις διαφορές τους και τα οποία έρχονται αντιμέτωπα με συνθήκες που η μία αποτελεί αντίλαλο της άλλης στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης που ζουν. Με αυτόν τον τρόπο, μέσα από την δημιουργία δικτύων και επαφών, σχεδιάστηκε μια παγκοσμιότητα που δεν συνίσταται σε μία αρχή ή μία μορφή, αλλά αντίθετα στις πολλές και διαφορετικές ταυτότητες που περιλαμβάνει. Η έντονη εκφραστικότητα του ζαπατισμού έχει συνεισφέρει στην μεγάλη του απήχηση έξω από τη σφαίρα του «ιθαγενούς» μέχρι τις μεσαίες κοινωνικές τάξεις, τους διανοούμενους και τους νέους στο Μεξικό και στο εξωτερικό. Η δύναμη του κινήματος δεν προέρχεται από τις στρατιωτικές του ικανότητες ούτε από το πολιτικό του βάρος, αλλά από την συμβολική του διάσταση και η απήχηση που διαπιστώνουμε οφείλεται στο ενδιαφέρον για την αναζήτηση της συλλογικής δράσης και όχι της συμπόνιας. Η αυθεντικότητα στην επινόηση μιας νέας σχέσης ανάμεσα στη βία και τη μη βία και η ικανότητα του ζαπατισμού να της δίνει νόημα είναι που προσδίδει στο κίνημα το μεγάλο ενδιαφέρον που προκαλεί. (1997: 114, 115)

Ο δε Subcomandante Marcos το θέτει λίγο πιο απλά στη συνέντευξη που του έδωσε.

«Συναντήθηκαν στον ζαπατισμό αλλά έχουν τη δική τους ξεχωριστή λογική, τις δικές τους πολύ γενικές βάσεις γι’ αυτόν. Δεν θα τολμούσα να το αποκαλέσω ζαπατισμό. Είναι όμως ένα φαινόμενο που παρουσιάζεται γύρω απ’ αυτόν, με τον ζαπατισμό σαν αφορμή. Και δεν βλέπω καμία ομοιότητα ανάμεσα στους Βάσκους ζαπατίστας, τους Καταλανούς, τους Έλληνες, τους Κούρδους, τους Ελβετούς, τους Γιαπωνέζους. Το μόνο που βλέπω είναι ότι έρχονται εδώ και έχουν τη δική τους ιδέα για το τι είναι ο ζαπατισμός, την δική τους επιθυμία γι’ αυτό που οφείλει να είναι ο ζαπατισμός, στην πραγματικότητα το δικό τους σχέδιο.» (Le Bot, 1997: 259-260)

Ο John Halloway, επίσης, μελετά την παγκόσμια απήχηση του ζαπατισμού και διακρίνει δύο είδη απήχησης: την απήχηση της αξιοπρέπειας και την οικονομική απήχηση. Σημειώνει ότι και οι δύο είναι εξίσου σημαντικές, ωστόσο είναι ενδιαφέρον αυτό που λέει για την απήχηση της αξιοπρέπειας:

Τι είναι τελικά αυτό που ενώνει τον αγώνα των ζαπατίστας με τα αιτήματα των εργατών στο Μιλάνο, των φοιτητών στην Αθήνα ή των οικιακών βοηθών στο Ακαπούλκο; Ο βασικός σύνδεσμος είναι ότι όλοι υφιστάμεθα και συμμετέχουμε σε μια ριζοσπαστική αναδιοργάνωση (αναδόμηση, ανασύνθεση) των κοινωνικών σχέσεων σε παγκόσμιο επίπεδο, μια αναδιοργάνωση που ονομάζεται νεοφιλελευθερισμός. (1996:1)

Σε κάθε περίπτωση, είτε μιλάμε για μια «δυναμική διαδικασία που αποτελείται από μια πλειονότητα ενδιαφερόντων, θελήσεων και ταυτοτήτων»

27 (Leyva και Sonnleitner, 2002: 165), η οποία διαμορφώνεται σε διεθνές επίπεδο αναπτύσσοντας σχέσεις αλληλεγγύης γύρω από το ζαπατισμό, είτε για «προσωπικές επιθυμίες του τι πρέπει να είναι ο ζαπατισμός», είτε για «υπερασπιστές» ή για «δυσαρεστημένους», είναι σημαντικό να παραδεχτούμε ότι το διεθνές κομμάτι του ζαπατισμού εμπεριέχει πολλαπλά περιεχόμενα, διαφορετικά, ίσως και αντιφατικά μερικές φορές, τα οποία όμως μοιράζονται μια πολιτική βάση. Για καθαρά αναλυτικούς λόγους, η Leyva προτείνει πέντε τύπους δικτύων στο πλαίσιο του πολιτικού νεοζαπατισμού, με διαφορετικές σημασιοδοτήσεις το καθένα, μέσω των οποίων τα υποκείμενα διαμορφώνουν τις διεκδικήσεις τους, «φαντάζονται» και «επινοούν» την ιδιαίτερη ταυτότητά τους. Πρόκειται για δίκτυα αγροτικά, δημοκρατικά-εκλογικά, ινδιανιστικά-αυτονομιστικά, επαναστατικά- εναλλακτικά και διεθνιστικά-αντινεοφιλελεύθερα. Τα αγροτικά νεοζαπατιστικά δίκτυα δημιουργήθηκαν από συνασπισμούς αγροτικών και ιθαγενικών οργανώσεων που γεννήθηκαν με τους αγώνες των αγροτών τις δεκαετίες του 1970 και του 1980. Τα ινδιανιστικά-αυτόνομιστικά δίκτυα δημιουργήθηκαν από το 1995 και μετά, όταν οι ιθαγενείς άρχισαν να οργανώνονται σε «έθνη», «λαούς», μέτωπα, «φυλές», «συμβούλια», ενώσεις, κοινότητες, συντονιστικές, επιτροπές και fora. Πριν από την εξέγερση του EZLN το 1994, οι περισσότερες αυτές οργανώσεις λειτουργούσαν σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο. Στη συνέχεια όμως, και ειδικά μετά το 1996, δημιούργησαν πολύ δυνατές πολιτικές συμμαχίες με τον EZLN με βασικό αίτημα την συνταγματική αναγνώριση των δικαιωμάτων των ιθαγενών λαών. (Leyva, 2006) Ο διεθνιστικός-αντινεοφιλελεύθερος νεοζαπατισμός (neozapatismo internacionalista-antineoliberal) συνίσταται σε «διεθνικά δίκτυα», τα οποία βασίζονται στις αρχές τις αλληλεγγύης που ισχύουν σε διεθνές επίπεδο (Leyva και Sonnleitner, 2000: 195). Πολυάριθμες κολεκτίβες, μη κυβερνητικές οργανώσεις, ομάδες πολιτών, μεμονωμένα άτομα συμβάλλουν στην υποστήριξη μιας «άλλης μορφής άσκησης της πολιτικής», μέσα από μέσα εναλλακτικής ενημέρωσης· ενημέρωση τρέχουσα που δεν λογοκρίνεται, με θέματα καταστολής σε βάρος των ζαπατίστας ή άλλων εξεγερμένων του πλανήτη (στην Παλαιστίνη, για παράδειγμα), ή με θέματα που προωθούν κοινωνικά κινήματα που αντιστέκονται στην υπόλοιπη Λατινική Αμερική- τους Χωρίς Γη στην Βραζιλία, τους “piqueteros” στην Αργεντινή, τους Μαπούτσε στη Χιλή κ.α.· ενημέρωση που παράγεται από τον ίδιο τον κόσμο,

28 από τους «από κάτω» και όχι από τα διεθνή ειδησεογραφικά πρακτορεία που ελέγχουν την πληροφόρηση. Δεν μιλάμε όμως μόνο για ειδήσεις· εκδηλώσεις, συναντήσεις, φόρουμ, εργαστήρια, άρθρα, πρότζεκτ, φωτογραφίες, “zapatours”, προετοιμασία των campamentistas, όλος αυτός ο όγκος ενημέρωσης είναι συνδεδεμένος στο δίκτυο και τρέχει στα μηχανήματα του πλανήτη. O «ζαπατουρισμός», ο οποίος έχει συμβάλλει στη μεταφορά του ζαπατισμού από τις τοπικές μεξικανικές του βάσεις στο παγκόσμιο προσκήνιο και στην αλληλέγγυα συνεισφορά της κοινωνίας των πολιτών προς την αυτόνομη Chiapas, μπορεί να ενταχθεί σε αυτόν τον ιδανικό τύπο νεοζαπατισμού. Ο τουρισμός αποκτά πολιτική διάσταση και εκπροσωπεί αρχές όπως δικαιοσύνη, δημοκρατία και ελευθερία· υπερασπίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα· υιοθετεί πιο ριζοσπαστικές πολιτικές τοποθετήσεις- όπως ο αντι-νεοφιλελευθερισμός και η αυτονομία· υποστηρίζει τη συνειδητή απομάκρυνση από την κοινοβουλευτική αριστερά και χαρακτηρίζεται σε ένα βαθμό από έναν «παραδοσιακό επαναστατισμό», αναφερόμενη με αυτό στις κινητοποιήσεις αλληλεγγύης που έλαβαν χώρα σε υποστήριξη επαναστάσεων του παρελθόντος, όπως η κουβανική, η σαλβαδορένια ή η νικαραγουανή (Leyva και Sonnleitner, 2000: 196). Πρόκειται για στρατευμένα άτομα της επαναστατικής αριστεράς, γκεβαριστές, μαοϊκούς, λενινιστές, τροτσκιστές και άλλους, η πλειοψηφία των οποίων απέκτησε εμπειρία στην αλληλεγγύη ταξιδεύοντας σε αυτές τις χώρες σε συνθήκες εμπόλεμες, μεταπολεμικές ή δικτατορίας. Πάνω στο ίδιο σημείο, ύστερα από τη συμμετοχή της σε συναντήσεις με διεθνιστές νεοζαπατίστας στην Ευρώπη, η Leyva σημειώνει ότι «εγγράφονταν στα δίκτυα αλληλεγγύης που υφάνθηκαν στη δεκαετία του ’80 με τα επαναστατικά κινήματα της Κεντρικής Αμερικής, ή σε εκείνα της δεκαετίας του ’70 με τους στρατευμένους της αριστεράς που υπήρξαν «θύματα» των δικτατοριών και των πραξικοπημάτων στη Νότια Αμερική» (2004: 365). Για να καταλήξουμε, ο ζαπατισμός δεν μπορεί πλέον να αναλύεται ως μία πολιτική και στρατιωτική οργάνωση με δράση στην Chiapas. «Αποτελεί ένα δίκτυο κοινωνικών κινημάτων στα οποία γίνεται δυνατή η διεθνοποίηση των αγώνων, μέσα από αντινεοφιλελεύθερα σημασιοδοτικά πλαίσια που έχουν δημιουργήσει οι ακτιβιστές, τα οποία χαρακτηρίζονται από την «ηθική» της υπεράσπισης δικαιωμάτων» (Leyva, 2006). Τα πλαίσια αυτά διαμορφώνονται από τη σύγκλιση πολιτικών πεποιθήσεων και προσωπικοτήτων, δημιουργώντας τον πολυδιάστατο

29 χαρακτήρα του ζαπατιστικού κινήματος και την πολυσημία της ταυτότητάς του. Αντίστοιχα και ο «ζαπατουρισμός» εξετάζεται μέσα από το πρίσμα των δικτύων, ως ένα τουριστικό δίκτυο που σημασιοδοτείται από της έννοιες της αντίστασης, της αυτονομίας και πάνω απ’ όλα της αλληλεγγύης, στις οποίες δίνεται η δυνατότητα να ενσαρκωθούν μέσα μία ταξιδιωτική εμπειρία.

Μεθοδολογικά εργαλεία της ανθρωπολογικής έρευνας

Η επιτόπια έρευνα για την πραγματοποίηση αυτής της εργασίας ολοκληρώθηκε μέσα σε διάστημα ενός έτους, από το Μάρτιο του 2006 μέχρι το Φεβρουάριο του 2007, στα τοπικά πλαίσια της πόλης του San Cristóbal de Las Casas , της πόλης του Μεξικό και κάποιων ζαπατιστικών κοινοτήτων. Τα μεθοδολογικά εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν ήταν η ημι-δομημένη συνέντευξη και η συμμετοχική παρατήρηση και η ακτιβιστική δράση, σε μια προσπάθεια να αποτυπώσουμε τα πολλαπλά νοήματα του «ζαπατουρισμού», στηριζόμενοι παρ’ όλα αυτά σε μια πολυδιάστατη βιβλιογραφία καθώς και σε οπτικοακουστικό υλικό για το θέμα.

30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

Ο πολιτικοποιημένος τουρίστας στην Chiapas

Ο τουρισμός στη μεξικανική πολιτεία Chiapas δέχτηκε την επιρροή δραστικών αλλαγών οι οποίες προέκυψαν από την ιθαγενική εξέγερση που ξέσπασε με το ένοπλο αντάρτικο του EZLN και τη μετέπειτα πολιτική και στρατιωτική απάντηση της μεξικανικής κυβέρνησης. Η αλλαγή στις διακοινοτικές (interethnic) σχέσεις και η αύξηση της δυνατότητας συμμετοχής των ιθαγενών κοινοτήτων στο πλαίσιο του τουρισμού, ανιχνεύονται σε κοινωνικές διαδικασίες που προηγήθηκαν της ζαπατιστικής εξέγερσης, ωστόσο η τουριστική δραστηριότητα επηρεάστηκε ιδιαίτερα από την κατάληψη του San Cristóbal de Las Casas και των γειτονικών περιοχών το 1994 από τον EZLN. Η διαπληκτιζόμενη αυτή περιοχή αποτελεί κέντρο τουριστικών δραστηριοτήτων που περιλαμβάνουν εκτός από την πόλη του San Cristóbal, γειτονικές ιθαγενείς κοινότητες, αρχαιολογικούς χώρους και οικοτουριστικά αξιοθέατα, τα οποία αποτελούν σημαντικούς πόρους ειδικά όσον αφορά τον πολιτισμικό, έθνικ τουρισμό. Η περίπλοκη κατάσταση που διαμορφώθηκε από τις συνθήκες πολέμου, διαλόγου και διαπραγματεύσεων, είχε αντίκτυπο στις πολιτικές και ιδεολογικές συνθήκες, επιτρέποντας αλλαγές στην εξουσία που ασκούσαν οι διάφορες εθνοτικές ομάδες στην περιοχή. Οι αλλαγές αυτές διευκόλυναν τη σταθεροποίηση αλλά και τη διαμόρφωση νέων χώρων για την οικονομική και πολιτική συμμετοχή των ιθαγενών, με την αντίστοιχη αύξηση του ελέγχου που ασκούσαν στην περιοχή και στον πολιτισμό τους. Με την εξέγερση των ζαπατίστας και τη διαμόρφωση του ζαπατισμου, πολλές εθνοτικές ομάδες, ιθαγενών και μη, που είχαν σχέση με τις τουριστικές δραστηριότητες, αναγκάστηκαν να βρουν νέες στρατηγικές για την αναζωογόνηση του τουρισμού στις ασταθείς συνθήκες που επικρατούσαν στην περιοχή. Η τουριστική βιομηχανία στην Chiapas, όπως και άλλοι τομείς της περιφερειακής ανάπτυξης, βασίστηκε στην ύπαρξη διακοινοτικών δικτύων ανάμεσα στους ladinos, τους ιθαγενείς και τους ξένους, τα οποία χαρακτηρίζονται ιστορικά από συνθήκες ανισότητας, διακρίσεων, εκμετάλλευσης και κατάχρησης

31 εξουσίας, προκαλώντας μειονεκτικές συνθήκες για την συμμετοχή των ιθαγενών εθνοτικών ομάδων ως παραγόντων του τουρισμού. Παρ’ όλα αυτά, οι πολιτικές και ιδεολογικές διαδικασίες που αναπτύχθηκαν με βάση το κίνημα των ζαπατίστας σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο, δημιούργησαν νέες τουριστικές απαιτήσεις. Μπορεί ένας συμβατικός τύπος τουρισμού να επηρεάστηκε αρνητικά, εξαιτίας των ένοπλων συγκρούσεων ανάμεσα στο ζαπατιστικό και το μεξικανικό στρατό, ωστόσο το πλήθος των επισκεπτών στην περιοχή συνέχισε να έρχεται. Αυτό φάνηκε να οφείλεται στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κινήματος, τα οποία προσέλκυσαν ένα νέο είδος τουρισμού που μπορούμε να αποκαλέσουμε «πολιτικοποιημένο». Η εμφάνιση της νέας τουριστικής τάσης στην περιοχή, η οποία σχετίζεται με την εξέγερση των ιθαγενών, προώθησε την προσαρμογή της βιομηχανίας, εφόσον έπρεπε να ενσωματώσει στις δραστηριότητές της νέους τρόπους διεθνικών προσεγγίσεων και νέες εμπορευματικές τεχνικές. Αντίθετα με άλλες περιπτώσεις όπου η πολιτική αστάθεια θεωρείται αρνητική για την τουριστική βιομηχανία, στην Chiapas παρουσιάστηκε η δυνατότητα νέων ανέλπιστων επιλογών, μέσω των οποίων οι διάφοροι τομείς που εμπλέκονται στις τουριστικές υπηρεσίες μπόρεσαν να μεταμορφώσουν το πρόβλημά τους, την εξέγερση των ιθαγενών, σε τουριστική ευκαιρία. Δεν πρόκειται απαραίτητα για το αποτέλεσμα μιας ηθελημένης στρατηγικής που προωθήθηκε από τους ladinos ή τους ξένους τουριστικούς παράγοντες, αλλά μια απάντηση στην αλλαγή των σχέσεων εξουσίας μεταξύ των ιθαγενών κοινοτήτων στο πλαίσιο του ζαπατισμού ως νέας ομογενοποιητικής ιδεολογίας. Αυτή η ιδεολογία που ονομάζεται νεοζαπατισμός, επηρεάζει την άποψη αναφορικά με το ρόλο του «ιθαγενούς» στην τοπική και παγκόσμια τουριστική αγορά. Η ανάλυση που παρουσιάζεται εδώ βασίστηκε στην έρευνα που πραγματοποίησα στην περιοχή της Chiapas το 2006. Ως «πολιτικοποιημένη» τουρίστρια τράβηξα φωτογραφίες, κράτησα σημειώσεις από συζητήσεις και επαφές με άλλους ταξιδιωτικούς παράγοντες, τουριστικούς οδηγούς και τουρίστες με τους οποίους μοιραστήκαμε ταξίδια με το λεωφορείο ή ένα αναψυκτικό στο εστιατόριο πάνω στο δρόμο. Μάζεψα υλικό που προορίζεται για την προώθηση του εγχώριου και διεθνούς τουρισμού: αφίσες, καρτ ποστάλ, flyers, εφημερίδες και περιοδικά. Με στόχο μια πιο ευρεία προσέγγιση του φαινομένου από την σκοπιά της ανθρωπολογίας, η ανάλυση των νοημάτων που λαμβάνει κάποιος στην περιοχή

32 σαν τουρίστας, μου επέτρεψε να εξερευνήσω τις στρατηγικές που χρησιμοποιούν οι τουριστικοί παράγοντες, ιθαγενείς και μη, για να ανταποκριθούν στις ιδεολογικές απαιτήσεις του νέου «τουρίστα» ο οποίος χαρακτηρίζεται ως globaliphobic (ενάντια στην παγκοσμιοποίηση), οικολόγος, φιλο-ιθαγενής και φιλο-ζαπατίστα.

Η άμεση επίπτωση της πολιτικής αστάθειας στην τουριστική ζήτηση θεωρείται γενικότερα πρόβλημα για την τουριστική βιομηχανία (Soemodinoto et. al. 2001). Η τρομοκρατία, οι πόλεμοι και τα πραξικοπήματα ερμηνεύονται από τον τουρίστα ως σημεία υψηλού κινδύνου (Tsaur et. al. 1997; Lepp y Gibson, 2003), γεγονός που καθιστά αδύνατη την προώθηση τουριστικών προορισμών, όπου το κλίμα παρανομίας και ταραχών το οποίο συνεπάγεται της πολιτικής αστάθειας, έρχεται σε αντίθεση με βασικές συνθήκες ασφάλειας που μπορεί να αποδεχτεί ένας τουρίστας. Δεδομένης της σημασίας του τουρισμού για την οικονομία και την κοινωνική και πολιτισμική ζωή των κοινοτήτων, των περιοχών και των χωρών, κάθε φορά που παρουσιάζονται εμφανή σημάδια κινδύνου για τον επισκέπτη, η τοπική τουριστική βιομηχανία και ειδικά τα γραφεία τουρισμού, προσπαθούν να αντισταθούν στις επιπτώσεις, ελαχιστοποιώντας την έννοια του κινδύνου και προσπαθώντας να πείσουν τον πιθανό επισκέπτη ότι τα μέτρα ασφαλείας και ελέγχου στις τουριστικές περιοχές επιτρέπουν την ασφαλή επίσκεψη στον τουριστικό προορισμό (Richter 1992). Παρ’ όλα αυτά, με το που εμφανίζεται η πιθανότητα μιας σύγκρουσης, οι τουρίστες αντιδρώντας πολύ φυσιολογικά προτιμούν να εγκαταλείψουν το μέρος. Αναμφίβολα, τέτοια εξέλιξη έχει αρνητικό αντίκτυπο στις ομάδες που εξαρτώνται από τον τουρισμό, ωστόσο ζουν με την προσδοκία ότι η κατάσταση θα ομαλοποιηθεί σύντομα και με την ελπίδα ότι δεν θα έχει δημιουργήσει μια χρόνια εντύπωση πολιτικής αστάθειας και συγκρούσεων στο μυαλό του τουρίστα. Με σκοπό να λειτουργήσουν εν μέσω των συγκρούσεων πολιτικού, οικονομικού ή πολιτισμικού ενδιαφέροντος που τους δίνουν τη δυνατότητα να αποκτήσουν σχέση με την τουριστική δραστηριότητα στην περιοχή, διάφοροι παράγοντες- ιθαγενείς κοινότητες και μεμονωμένα άτομα, ομάδες και τουριστικοί πράκτορες που δεν είναι ιθαγενείς αλλά ladinos, δημόσιες και ιδιωτικές οργανώσεις, μεξικανικές και ξένες εταιρείες επενδύσεων- δημιούργησαν οργανωτικά δίκτυα που βασίζονται στις σημερινές μορφές των εθνοτικών σχέσεων,

33 όπως αυτές έχουν επηρεαστεί από το νέο πολιτικό πλαίσιο. Τα δίκτυα αυτά στο σύνολό τους απαρτίζουν την τουριστική βιομηχανία, καθιστώντας την μία δυναμική και ευέλικτη οργάνωση που επιτρέπει την ενσωμάτωση διάφορων τομέων που εξυπηρετούν διαφορετικές λειτουργίες. Η λογική της εξέτασης του τουρισμού ως οργάνωση δικτύων, ευνόησε την προσαρμογή του στις νέες συνθήκες πολιτικής αστάθειας, ενσωματώνοντας νέες τουριστικές προσφορές που προκύπτουν ύστερα από τις συγκρούσεις, το διάλογο και τις διαπραγματεύσεις. Για να γίνει κατανοητή η δυναμική των δικτύων και ο τρόπος με τον οποίο η τουριστική βιομηχανία ανταποκρίνεται και προσαρμόζεται στις αρνητικές επιπτώσεις της πολιτικής αστάθειας, είναι σημαντικό να εξετάσουμε τη φύση του τουριστικού προορισμού σε συνδυασμό με τα χαρακτηριστικά και τη διάρκεια του πολιτικού κινήματος. Στην περίπτωση της εξέγερσης των ζαπατίστας, η εικόνα που δημιουργήθηκε γύρω από το ζαπατισμό διαδραμάτισε θεμελιώδη ρόλο. Η αυτοπαρουσίαση του ζαπατισμού ως μια ειρηνική εξέγερση (EZLN, 1994, 1995) και η προβολή του στην παγκόσμια φαντασιακή σφαίρα ως ένα κοινωνικό κίνημα που συμβολίζει νέους τρόπους αγώνα ενάντια στην νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση (Zugman, 2005), υπήρξε καίρια στην διαδικασία ενσωμάτωσης των σημασιοδοτήσεων του ζαπατισμού στο πλαίσιο της τουριστικής δραστηριότητας στην Chiapas.

Τουρίστες και Mayas

Το κοινωνικό και πολιτικό στάτους των ιθαγενών λαών διαμορφώθηκε στη διάρκεια περισσότερων από 500 ετών αποικιοκρατίας, η οποία στη συνέχεια εξελίχθηκε σε εσωτερική αποικιοκρατία ή νεο-αποκιοκρατία, προκαλώντας μεγάλες διαιρέσεις στη μεξικανική κοινωνία με αναμενόμενες συγκρουσιακές σχέσεις ανάμεσα στους διάφορους εθνοτικούς τομείς της· μια κοινωνία όπου οι έννοιες «ιθαγενής» (indígena), «σκουρόχρωμος» (morreno) και «αγροτικός» (rural) αποτελούν μέρος της ταυτότητας των μεξικάνων και ταυτόχρονα κίνητρο για διακριτική συμπεριφορά, μεταχείριση και εκμετάλλευση μεγάλων μερίδων του πληθυσμού (βλ. Bonfil 1987a; Coronad, 2003; González Casanova y Roitman 1996). Η διακοινοτική αυτή δυναμική μεταξύ των εθνοτικών ομάδων βρίσκεται στο κέντρο της μεξικανικής ταυτότητας που προωθείται από τον τουρισμό. Στην ταυτότητα αυτή, η εικόνα του «ιθαγενούς» ιδιοποιείται από τον «μη ιθαγενή» και

34 παρουσιάζεται ως στοιχείο ετερότητας, προκειμένου να επωφεληθούν ξένα συμφέροντα από την εκμετάλλευσή της ιθαγενούς κουλτούρας (Said, 1978). Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι ιθαγενείς παρουσιάζονται ως «αυθεντικοί» και ειδικά στην περίπτωση της Chiapas ως διαχρονικοί Μayas (Hervik 1999), υφιστάμενοι ταυτόχρονα συνθήκες εκμετάλλευσης. Στα πολλά φυλλάδια που θα πέσουν στα χέρια κάθε τουρίστα που ταξιδεύει στην περιοχή, η παρουσία και η ζωτικότητα των ιθαγενών λαών, οι πολιτισμοί των οποίων θεωρούνται απόγονοι του πολιτισμού των Μayas, εμφανίζεται ως σημαντικό έσοδο για την τουριστική βιομηχανία. Στα τουριστικά αξιοθέατα συμπεριλαμβάνονται αρχαιολογικοί χώροι του «μυστηριώδους» πολιτισμού και ένα πλήθος πολιτισμικών πρακτικών που ακολουθούν οι διάφορες εθνοτικές ομάδες- απόγονοι των Μayas, όπως οι ιθαγενείς Τzotzil και Τzeltal που κατοικούν στις κοινότητες των βουνών και της ζούγκλας της Chiapas.

«Η Chiapas έχει καταπληκτική ατμόσφαιρα και τεράστια ποικιλία. Πράγματι, μοιάζει υπερ- προικισμένη με ένα εκπληκτικό τοπίο: δροσερά βουνά, τυλιγμένα στην ομίχλη, με ελατοδάση στην κορυφή, μαζί με εκτενείς προστατευμένες περιοχές ζούγκλας που αποτελούν καταφύγιο για πολλά άγρια ζώα. Πάνω απ’ όλα όμως, η νοτιότερη πολιτεία του Μεξικό καθορίζεται από την κουλτούρα και τα έθιμα των Μayas, αρχαίων και μοντέρνων· οι απόγονοι των χτιστών των πυραμίδων παραμένουν στην περιοχή και δίνουν στην Chiapas μια μοναδικά πολύχρωμη ιθαγενή ταυτότητα.» (Lonely Planet, 2004: 773) Με βάση αυτή τη σχέση ανάμεσα στον έθνικ και στον φυσικό πλούτο της περιοχής, η τοπική οικονομική ανάπτυξη συμπεριλαμβάνει και την ανάπτυξη ενός πολιτισμικού και αρχαιολογικού τουρισμού, καθώς επίσης και του οικοτουρισμού και του τουρισμού προς αναζήτηση της περιπέτειας. Ο Jiménez (2005: 14) αναλύει ακόμα περισσότερο αυτό το σκεπτικό και μιλάει για σύνδεση ανάμεσα στα φυσικά και τα πολιτισμικά αποθέματα των λαών. Υπό αυτή την έννοια, ο τουρισμός εξετάζεται ως μία δυνατότητα για την οικονομική ανάπτυξη της περιοχής και ως προτεραιότητα στα κυβερνητικά σχέδια για την καταπολέμηση της περιθωριοποίησης των ιθαγενών λαών. Υπάρχει μια ολόκληρη οικονομία ταχύτατα αναπτυσσόμενη που βασίζεται στον τουρισμό, και είναι αυτή η οικονομική μεταβλητή στην οποία συνήθως επικεντρώνονται οι συζητήσεις για τον τουρισμό και τον αντίκτυπό του σε πολιτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο (Jiménez, 2005). Σύμφωνα με μία αξιολόγηση της περιοχής του νοτιοανατολικού Μεξικό, συμπεριλαμβανομένης και της Chiapas,

«υπάρχει μία αγορά πολιτισμικού και οικολογικού τουρισμού με μεγάλη δυναμική, στην οποία κινούνται ετησίως περίπου 5000 τουρίστες, αποτελώντας τον τομέα με το μεγαλύτερο ποσοστό ανάπτυξης στην παγκόσμια αγορά τουρισμού.» (Presidencia de la Republica 2001:11)

Εξετάζοντας το ίδιο ζήτημα, ο διευθυντής του τομέα Αειφόρου Ανάπτυξης του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (UNWTO), Eugenio Yunis, στο Δεύτερο Διεθνές Φόρουμ για τον Τουρισμό Αλληλεγγύης και το Δίκαιο Εμπόριο18 που έγινε στην πρωτεύουσα της Chiapas, Tuxtla Gutiérrez, στις 23-27 Μαρτίου 2006, αναφέρθηκε σε έναν τουρισμό «αλληλεγγύης».

«Ο τουρισμός αλληλεγγύης, ο οποίος έχει εμφανιστεί στις ιθαγενείς κοινότητες και τους επιτρέπει να τον διαχειρίζονται, μπορεί να χρησιμεύσει στην καταπολέμηση της φτώχειας αλλά κυρίως στη διασφάλιση της ειρήνης.»

Κατά τη διάρκεια των εργασιών του Φόρουμ, οι εισηγητές που συμμετείχαν συνόψισαν τις θέσεις τους.

«Η βιομηχανία του τουρισμού αναπτύσσεται 6 με 11 τοις εκατό ετησίως, ανάλογα με τις περιοχές και τις περιόδους, και αντιπροσωπεύει το ένα τέταρτο των εξαγωγών στον τομέα των υπηρεσιών και το 40% των εσόδων στον τομέα των μεταφορών. Στόχος είναι οι κοινότητες που έχουν τουριστικά αξιοθέατα να εκμεταλλευτούν αυτούς τους χώρους και να προσφέρουν τα αξιοθέατα με τέτοιο τρόπο, ώστε τα οικονομικά οφέλη να παραμένουν στους κατοίκους της περιοχής και όχι στα χέρια των ξενοδοχειακών μονάδων. Το πλεονέκτημα των κοινοτικών τουριστικών εγκαταστάσεων βρίσκεται στο ότι οι ίδιοι οι κάτοικοι αναλαμβάνουν την οικολογική και πολιτισμική προστασία των περιοχών αυτών, σαν προϋπόθεση ώστε η προσφορά να γίνεται ελκυστική.»

Ειδικοί του θέματος δήλωσαν ότι,

«για να επιτευχθεί ένας τέτοιος στόχος χρειάζεται συνεργασία ανάμεσα στις τοπικές και τις κρατικές αρχές και τις μη κυβερνητικές οργανώσεις, για παράδειγμα, προκειμένου να γίνουν επενδύσεις στην υποδομή και τις δημόσιες υπηρεσίες των κοινοτήτων και στην επιμόρφωση των ανθρώπων που θα προσφέρουν τις υπηρεσίες αυτές. Μια άλλη παράμετρος που θα πρέπει να εγγυάται η προσφορά, είναι η διατήρηση της γης στα χέρια των κατοίκων της περιοχής και ο υπερκερασμός

18 II Foro Internacional de Turismo Solidario y Comercio justo. http://www.fits.chiapas.gob.mx/

36 κινδύνων που έχουν σχέση με εξεγερμένες ομάδες, διακίνηση ναρκωτικών, τρομοκρατία και επιδημίες.»

Ο Eugenio Yunis εξήγησε ότι,

«Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν επιτυχημένες εμπειρίες τουρισμού αλληλεγγύης, όπως στη ζώνη της ζούγκλας στην Chiapas, με κέντρα οικοτουρισμού όπως τα Las Nubes, Lacanja και Las Guacamayas μεταξύ άλλων, όπου υπάρχει ανεβασμένη εισροή κερδών. Αυτή η εμπειρία έχει επίσης συναντήσει επιτυχία σε μη προηγμένες χώρες της Αφρικής, όπου η συγκεκριμένη δραστηριότητα είναι η δεύτερη πιο σημαντική για την παραγωγή εσόδων. Σε αυτά τα μέρη, οι επιλογές για την ανάπτυξη και την αντιμετώπιση της φτώχειας μέσα από τον τουρισμό αλληλεγγύης έχουν περιορίσει τις κοινωνικές αναταραχές, οι οποίες πριν θεωρούνταν μοναδική εναλλακτική στην αναζήτηση καλύτερων συνθηκών ζωής. Με άλλα λόγια: Ο τουρισμός αλληλεγγύης σαν αγώνας ενάντια στη φτώχεια, συνεπάγεται τη διασφάλιση της κοινωνικής ειρήνης.»19

Παρ’όλο που γίνεται ορατή η βελτίωση της τουριστικής υποδομής καθώς και οι προσπάθειες για την αύξηση της προσφοράς προς τις πιο ευκατάστατες τάξεις, η γενικότερη προσφορά φαίνεται να απευθύνεται σε έναν τουρισμό με μεσαίο εισόδημα, ο οποίος περιλαμβάνει την μεξικανική μεσαία τάξη, Ευρωπαίους και Αμερικάνους χίπηδες, back-packers, νέους που αναζητούν την περιπέτεια και διανοούμενους που επιθυμούν να απολαύσουν κα να αποκτήσουν γνώσεις για τον αρχαίο και τον σύγχρονο πολιτισμό των Μaya. Σύμφωνα με τον Van den Berghe (1995), αυτό το είδος τουρισμού που δείχνει μεγαλύτερη ευαισθησία στους ιθαγενείς πολιτισμούς και στο σεβασμό για τη φύση, αντιπροσωπεύει μια μορφή άσκησης πίεσης στην τουριστική προσφορά, με αποτέλεσμα οι τοπικοί τουριστικοί φορείς να αρχίζουν να αναγνωρίζουν την εν δυνάμει αξία της κουλτούρας των ιθαγενών εθνοτικών ομάδων στην αγορά του τουρισμού και να προωθούν τα ιθαγενικά πολιτισμικά προϊόντα προς αυτή την κατεύθυνση. Μέχρι ενός σημείου, οι ευκαιρίες που παρουσιάζει ο έθνικ τουρισμός συνιστούν μία πίεση, ώστε οι τοπικοί φορείς να λειτουργούν με μεγαλύτερο «σεβασμό» στην αξία των σημερινών Μayas, παρ’ όλο που μπορεί να την μετρούν σε όρους κέρδους· ο σεβασμός

19 Οι πληροφορίες για το Δεύτερο Διεθνές Φόρουμ για τον Τουρισμό Αλληλεγγύης και το Δίκαιο Εμπόριο είναι από το άρθρο της Angeles Mariscal, “Turismo solidario, opción contra la pobreza y para afianzar la paz: OMT”, εφημερίδα La Jornada, 26/3/2006 (http://www.jornada.unam.mx/)

37 ενεργοποιείται ως δημόσιο θέαμα, δημιουργώντας μια «αποδεκτή» αναπαράσταση του «τουριστικού αντικειμένου». Στην Chiapas και άλλες περιοχές του Μεξικό, ο ιθαγενής πληθυσμός εργάζεται για τον τουρισμό με διάφορους τρόπους. Οι ιθαγενείς αποτελούν φθηνά εργατικά χέρια στην παραγωγή αγροτικών προϊόντων προς κατανάλωση σε καφετέριες και εστιατόρια (Torres, 2003)· παράγουν παραδοσιακές στολές και χειροτεχνήματα για μαγαζιά λαϊκής τέχνης που απευθύνονται στους τουρίστες· εργάζονται ως υπάλληλοι σε ξενοδοχεία και εστιατόρια, παρουσιάζοντας παραδοσιακούς χορούς και θρησκευτικές τελετές ως θέαμα για τους επισκέπτες και αποτελούν μέρος του έθνικ «τοπίου» όταν κατεβαίνουν στην πόλη για να αγοράσουν και να πουλήσουν τα προϊόντα τους. Οι ντόπιοι κάτοικοι, ladinos ή ξένοι, καταστηματάρχες ή μικροεπιχειρηματίες, είναι αυτοί που ελέγχουν την οικονομική ανάπτυξη, συμπεριλαμβανομένου και του τουρισμού. Εκείνοι είναι οι ιδιοκτήτες των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων που προσφέρουν τις τουριστικές υπηρεσίες: ξενοδοχεία, εστιατόρια και καφετέριες. Διευθύνουν γραφεία ταξιδίων και μαγαζιά με είδη λαϊκής τέχνης, ερχόμενοι κατά συνέπεια σε επαφή με τους ιθαγενείς που τους παρέχουν τα προϊόντα, τα φθηνά εργατικά χέρια και τα πολιτισμικά συμφραζόμενα, απαραίτητα για τη λειτουργία της τουριστικής βιομηχανίας. Μέσα από τη διάδρασή τους με τους ιθαγενείς που προσφέρουν τουριστικές υπηρεσίες, οι εγχώριοι και ξένοι τουριστικοί παράγοντες έχουν οικειοποιηθεί το δικαίωμα των ιθαγενών λαών να καθορίζουν και να ελέγχουν την πολιτική της εκπροσώπευσης του πολιτισμού τους (Palma, 2001; Ryan y Huyton, 2002; Van den Berghe, 1992). Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι η πολιτισμική αυτή οικειοποίηση συνυπάρχει με την εκμετάλλευση, ωστόσο είναι απαραίτητο να αποφύγουμε τη γενίκευση αυτής της διαπίστωσης σε ό, τι αφορά τις διακοινοτικές σχέσεις. Πίσω από τέτοιου είδους γενικεύσεις κρύβονται ιδεολογίες που στηρίζονται σε εικασίες και αξιολογούν τους ιθαγενείς πληθυσμούς ως «παθητικούς» και κατώτερους, ενώ αντίστοιχα μπορεί χαρακτηρίζουν τους «κυρίαρχους» τουριστικούς φορείς ως καταχραστικούς και αδίστακτους. Η κατάσταση είναι στην πραγματικότητα πολύ πιο περίπλοκη και αν εξεταστεί σε έναν παραλληλισμό με τις διαδικασίες κυριαρχίας που έχουν συντελεστεί, μπορούμε να εντοπίσουμε διαπραγματεύσεις και συνεργασίες μεταξύ των φορέων, οι οποίες έχουν ρίζες στην κοινωνική δυναμική των διακοινοτικών

38 εσωτερικών συγκρούσεων στην περιοχή που έχει πλέον επηρεαστεί από τον ζαπατιστικό αγώνα. Δεδομένης επομένως της πολυπλοκότητας κάθε κοινωνικής διαδικασίας, είναι σημαντικό να αναλογιστούμε σε ό,τι αφορά τις σχέσεις μεταξύ των φορέων του τουρισμού και των ιθαγενών κοινοτήτων (ή των ιθαγενών ως μονάδων), την ύπαρξη ανταλλαγών μέσω των οποίων γίνονται ταυτόχρονες προσπάθειες επιβολής και αντίστασης, έκφρασης καλής θέλησης και καχυποψίας, στο πλαίσιο της αληθινής και εν δυνάμει κοινωνικής βίας. Σε αυτό το πλαίσιο, η ιθαγενική εξέγερση προώθησε μια αλλαγή στην ιδεολογία αναφορικά με το «ιθαγενές» στο Μεξικό, η οποία έχει αντίκτυπο στη δυναμική των διακοινοτικών σχέσεων στην τουριστική βιομηχανία και στα δίκτυα που την οργανώνουν. Σε περιοχές όπως η Chiapas όπου η τουριστική ανάπτυξη αποτελεί συνέπεια πολλαπλών κυβερνητικών σχεδίων, όχι απαραίτητα συντονισμένων (Clancy, 1999), η τουριστική βιομηχανία αναπτύχθηκε μέσα από πρωτοβουλίες ατομικές, συλλογικές, ιδιωτικές ή δημόσιες. Αυτή η διαδικασία είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία χαρακτηριστικών στα δίκτυα οργάνωσης, τα οποία είναι δυναμικά και ευέλικτα και επεκτείνονται πέρα από την τουριστική βιομηχανία. Η πολύπλοκη αυτή οργάνωση αντιπροσωπεύει ένα ανοιχτό σύστημα που περιλαμβάνει πολλούς τομείς εντός και εκτός της βιομηχανίας· οι ρόλοι είναι «σχετικά» επίσημοι: τη μία μέρα μπορεί κάποιος να κάνει τον σωφέρ, την άλλη τον τουριστικό οδηγό, την άλλη τον χειροτέχνη και την άλλη τον «αυθεντικό Maya». Οι φορείς του τουρισμού ανταποκρίνονται στη ζήτηση με τη δημιουργία, μέσα από τις δραστηριότητες και τις οργανωτικές τους στρατηγικές, ενός τρόπου διασύνδεσης, τον οποίο μπορούμε να περιγράψουμε ως ένα πολύπλοκο δίκτυο με διασυνδέσεις που αναδιοργανώνονται συνεχώς. Ένα είδος αυθόρμητης αυτοοργάνωσης που προσαρμόζεται «στις απαιτήσεις που διαμορφώνουν τους τρόπους για μια κατάλληλη οργάνωση, ώστε αυτή να αποκτήσει νομιμότητα και να έχει μεγαλύτερες πιθανότητες επιβίωσης» (Sadar y Abrams, 1999:83). Αυτός ο ανοιχτός τρόπος οργάνωσης μπορεί να συγκριθεί με άλλα δίκτυα που διαμορφώνονται από τον «πλούτο και την ποικιλομορφία των διαδράσεων μεταξύ ενός συνόλου αλληλοεξαρτώμενων παραγόντων που επιτρέπουν την αυτοοργάνωση του συστήματος. Η διαδικασία της αυτοοργάνωσης προκύπτει με αυθόρμητο τρόπο» (ibid), έχοντας προβλέψει για την απαραίτητη ευελιξία προκειμένου να προσαρμοστεί ή να λειτουργήσει ως καινοτόμος.

39 Τα δίκτυα που διαμορφώνουν τις προϋποθέσεις για την αυτοοργάνωση της βιομηχανίας βασίζονται σε κοινωνικά δίκτυα που έχουν αναπτυχθεί στην Chiapas (βλ. Medina, 1988). Τα κοινωνικά δίκτυα- η ίδια η ζωή δηλαδή των ατόμων, εφόσον τα δίκτυα δημιουργούνται από τις ομάδες και τις κοινότητες στις οποίες ανήκουν τα άτομα- είναι εξαρτημένα από την τουριστική δραστηριότητα, σε βαθμό που να μπορούμε να πούμε ότι η κοινωνική ζωή και ο τουρισμός είναι πλέον αχώριστα. Υπό αυτή την έννοια, ο τουρισμός στην Chiapas έχει εξελιχθεί μέσα από τη χρήση των κοινωνικών δικτύων που υπήρχαν στην περιοχή πριν από την καθιέρωση ενός πιο θεσμοποιημένου τουρισμού. Με βάση τα δημογραφικά δεδομένα, σύμφωνα με τα οποία το 29% του πληθυσμού αποτελείται από ιθαγενείς (INEGI 2005) που κατοικούν σε αγροτικές κοινότητες και μετακινούνται από και προς τα αστικά κέντρα για να αγοράσουν και να πουλήσουν τα αγροτικά τους προϊόντα ή τα χειροτεχνήματά τους, οι διαδράσεις μεταξύ των διάφορων φορέων του τουρισμού εμπλέκουν ποικίλες διακοινοτικές ανταλλαγές. Αυτό επιτρέπει τον προσδιορισμό του δικτύου του τουρισμού ως ένα διακοινοτικό δίκτυο στο οποίο αναταγωνίζονται διάφοροι τομείς για τα κέρδη που προέρχονται από τις τουριστικές δραστηριότητες. Ο εθνοτικός χαρακτήρας των τουριστικών φορέων είναι ένα από τα ζητήματα της δυναμικής των σχέσεων εξουσίας σε κάθε διαπραγμάτευση, συνεργασία και διαμάχη μεταξύ των εθνοτικών ομάδων. Κατά συνέπεια, οι τρόποι δημιουργίας κοινωνικών σχέσεων στην περιοχή ασκούν επιρροή στα χαρακτηριστικά των δικτύων που συμμετέχουν στην τουριστική δραστηριότητα. Η διάδραση αυτή έχει μετασχηματιστεί ύστερα από τον αντίκτυπο που άσκησε η πίεση του ζαπατιστικού κινήματος. Έχοντας μια ευέλικτη δομή που το διευκολύνει, το δίκτυο μπορεί να συνεχίσει να υπάρχει για χρόνια χωρίς σημάδια μεγάλης αλλαγής. Η αρχιτεκτονική του μοιάζει κατά βάση σταθερή, επιτρέποντας τις διασυνδέσεις μεταξύ διάφορων παραγόντων, με σκοπό να ανταποκριθούν στην τουριστική ζήτηση χρησιμοποιώντας σταθερές ανταλλαγές σε διακοινοτικό επίπεδο. Τα χαρακτηριστικά της τουριστικής βιομηχανίας της Chiapas ως ένα αυτοοργανωμένο διακοινοτικό δίκτυο, μας επιτρέπουν την υιοθέτηση νέων μορφών διακοινοτικών σχέσεων που προσδιορίζονται από την πολιτική αστάθεια, διευκολύνοντας την επινόηση δημιουργικών στρατηγικών για την επιβίωση, την ανάκτηση και τον μετασχηματισμό του τουριστικού τοπίου.

40 Ο ζαπατισμός και ο «νέος» τουρισμός

Η ιστορική διαμάχη ανάμεσα σε ιθαγενείς και μη ιθαγενείς πληθυσμούς στην Chiapas περιλαμβάνει τόσο μια ιστορία εξεγέρσεων όσο και καθημερινές εκδηλώσεις διακρίσεων, συγκρούσεων και κοινωνικής βίας (βλ. π.χ. García de León, 1985; De Vos, 1994; Viqueira y Ruz, 1995; Leyva y Franco, 1996). Σήμερα η παρούσα πολιτική αστάθεια δεν περνά απαρατήρητη ως παράγοντας κινδύνου για την τουριστική βιομηχανία, δεδομένου ότι το ζαπατιστικό κίνημα έχει αποκτήσει παγκόσμια απήχηση. Παρ’ όλα αυτά, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της πολιτικής διαμάχης και η ιστορία των δεκαπέντε σχεδόν ετών της εξέγερσης, μας επιτρέπουν να υποστηρίξουμε ότι ο πόλεμος στην Chiapas αντί να προκαλέσει εμπόδιο, κατάφερε να αλλάξει τη φύση του τουρισμού της. Παρ’ όλο που η ζαπατιστική εξέγερση ξεκίνησε με τη δήλωση πολέμου ενάντια στην κυβέρνηση και με την μετέπειτα κατάληψη καίριων πόλεων στην πολιτεία, ο πόλεμος ανάμεσα στον EZLN και το Μεξικάνικο Στρατό κράτησε μόνο 12 μέρες. Τα πολυαναμενόμενα στρατιωτικά αντίποινα δεν πραγματοποιήθηκαν, χάρη στις διεθνείς πιέσεις που ζητούσαν ανακωχή και την αποκατάσταση του διαλόγου. Μολονότι οι ένοπλες συγκρούσεις- ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τον τουρισμό- ήταν μικρής διάρκειας, η πολιτική αστάθεια, η μόνιμη πιθανότητα και ο αληθινός κίνδυνος μιας επόμενης ένοπλης σύγκρουσης έχουν διαρκέσει πάνω από 13 χρόνια. Ωστόσο, παρά τις συγκρούσεις ανάμεσα στις κοινότητες και τις παραστρατιωτικές ομάδες και μεταξύ των ομάδων αλληλεγγύης του κινήματος, ο πολιτικός κίνδυνος δεν φαίνεται να θεωρείται αρκετός λόγος για να μην ταξιδέψει κάποιος στην Chiapas και τα τουριστικά πρακτορεία προσπαθούν να ελαχιστοποιούν την ιδέα του κινδύνου, όπως μπορεί να δει κανείς στο παράδειγμα από μια τουριστική ιστοσελίδα που ακολουθεί:

FAQ: Είναι επικίνδυνο να ταξιδέψει κανείς στην Chiapas λόγω των συγκρούσεων με το Ζαπατιστικό Στρατό; - Όχι. Δεν υπάρχει πόλεμος στην Chiapas. Ο αγώνας των ζαπατίστας δεν επηρεάζει την τουριστική ζωή στην πολιτεία.20

20 http://www.prosigyweb.net.mx/explora/faq.html (22/11/2002)

41 Αν και η άνωθεν δήλωση μπορεί να ερμηνευτεί ως ψευδής και να υποστηριχθεί ότι έγινε για λόγους ιδιωτικών συμφερόντων, από την άλλη πλευρά όμως αντανακλά τον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος ο EZLN έχει προωθήσει τη δημόσια εικόνα του. Στο πλαίσιο του νεοζαπατισμού οι ζαπατίστας, αν και οπλισμένοι και καλυμμένοι με κουκούλες, είναι οι «καλοί της ιστορίας». Ο λόγος που εκφράζουν στα κείμενα τους, τα οποία κυκλοφορούν σε παγκόσμιο επίπεδο, πολλά με την υπογραφή του subcomandante Marcos, θεωρείται υποστηρικτικός μιας ιδεολογίας απελευθέρωσης, εκδημοκρατισμού και ένα σύμβολο ελπίδας και αγώνα για την ειρήνη. Πρόκειται για μια ψηφιακή επανάσταση (βλ. Arquilla y Ronfeldt, 1998; Castells, 2001). Χωρίς να αγνοούμε την πολυπλοκότητα της κατάστασης στην Chiapas (βλ. Hernández, 2001; Nash, 2001; Stephen, 2002) ούτε και τα όσα προηγήθηκαν της αλλαγής στις συνθήκες συμμετοχής των ιθαγενών κατά τρόπο πιο αυτάρκη και με μεγαλύτερο πολιτισμικό έλεγχο της κουλτούρας τους, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η αρχή του διαλόγου που έθεσε το κίνημα των ζαπατίστας, αποτέλεσε ένα σημείο-κλειδί για τον τουρισμό στην Chiapas, συσχετίζοντάς τον πλέον σήμερα με την απήχηση του ζαπατιστικού κινήματος. Η εικόνα των εξεγερμένων, η κυκλοφορία της οποίας διευκολύνθηκε από το διαδίκτυο και η δημιουργία ηλεκτρονικών δικτύων από ομάδες αλληλέγγυων, έκαναν δυνατό να ακουστεί σε όλο τον κόσμο η φωνή ορισμένων πραγματικά περιθωριοποιημένων πληθυσμών. Η διεθνοποίηση του κινήματος προσέλκυσε το ενδιαφέρον πολλών ομάδων από διάφορες χώρες, οι οποίοι συνδέονταν μεταξύ τους μέσω της συμμετοχής τους σε παγκόσμια κινήματα, όπως το κίνημα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση, στον αντικαπιταλισμό, το κίνημα για την οικολογία, για την υπεράσπιση ανθρώπινων δικαιωμάτων κλπ. Οι ομάδες αυτές μετατράπηκαν σε ενεργούς υπερασπιστές και υποστηρικτές του ζαπατιστικού κινήματος. Το αυξανόμενο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη του ζαπατισμού μεταφράστηκε σε ενδιαφέρον να επισκεφθούν την περιοχή. Απ’ ό,τι φαίνεται η ψηφιακή επαφή δεν ήταν αρκετή, με αποτέλεσμα ξένες ομάδες και μεμονωμένα άτομα με συγγενείς πολιτικές πεποιθήσεις να έρχονται ως επισκέπτες στην πολιτεία της Chiapas, είτε μέσω διασυνδέσεων με διεθνείς οργανώσεις όπως ο Ερυθρός Σταυρός, είτε ως τουρίστες μέσω των “reality tours” της Global Exchange και των “zapatours”, είτε με ιδιωτική πρωτοβουλία.

42 Παρ’ όλο που είναι δύσκολο να μετρήσει κανείς την επιρροή του ζαπατιστικού κινήματος και της παγκοσμιοποίησής που έχει διαμορφώσει , μπορεί να ανιχνεύσει την επίδρασή του σε δύο ζητήματα που σχετίζονται με τον τουρισμό στην Chiapas: την ιδεολογική αναγνώριση των κοινωνικών, πολιτικών και πολιτισμικών δικαιωμάτων των ιθαγενών λαών και την εισχώρησή του στα μεγάλα δίκτυα τουριστικής οργάνωσης. Και τα δύο αυτά στοιχεία προσδιορίζονται ως αλλαγές στη σχέση μεταξύ των βασικών παραγόντων του έθνικ τουρισμού: τις ιθαγενείς κοινότητες και τους φορείς που στελεχώνουν την τουριστική βιομηχανία, εγχώριους και ξένους. Η απάντηση της τουριστικής βιομηχανίας στον αντίκτυπο της ένοπλης ιθαγενικής εξέγερσης δεν αποτελεί αποτέλεσμα κάποιου στρατηγικού σχεδίου αλλά μια διαρκή και αυθόρμητη διαδικασία προσαρμογής της οργάνωσής της. Σε αυτή τη διαδικασία προσαρμογής ο τουρισμός χρειάστηκε να ανταποκριθεί σε μια ζήτηση, η οποία διαμορφώθηκε από ένα μέρος του κοινωνικού συνόλου που δεν ήταν τουριστικό. Άτομα και ομάδες που γοητεύτηκαν από το πολιτικό αυτό φαινόμενο άνοιξαν νέες προϋποθέσεις στην αγορά, οι οποίες συσχετίστηκαν με τις νέες σημασιοδοτήσεις που πρόβαλε ο ζαπατισμός. Η μεγάλη απήχηση του ζαπατισμού σε διεθνές επίπεδο προσέλκυσε νέους τύπους επισκεπτών, οι οποίοι δεν φοβούνταν την πολιτική αστάθεια αλλά το αντίθετο: η πολιτική αστάθεια ήταν ο λόγος που βρίσκονταν εκεί. Πολύ δύσκολα αυτοί οι επισκέπτες θα θεωρήσουν τους εαυτούς τους τουρίστες, ωστόσο το γεγονός ότι βρίσκονται προσωρινά εκτός της βάσης τους και κάνουν χρήση των τουριστικών υπηρεσιών, συνδυάζοντας τη συμμετοχή τους στο κίνημα με την επίσκεψη τουριστικών αξιοθέατων, μας επιτρέπει να τους χαρακτηρίσουμε «τουρίστες» (Leiper 1995, Goeldner y Ritchie, 2003). Αυτός ο νέος τύπος «τουρίστα», που είναι ο μη τουρίστας ή όπως αποκαλείται στην περίπτωσή μας «ζαπατουρίστας», αντικατέστησε αρχικά τον συμβατικό τουρίστα που λόγω του πιθανού κινδύνου προτίμησε να απομακρυνθεί από την περιοχή και ενδεχομένως να επισκεφθεί πιο ασφαλή μέρη. Είναι αξιοσημείωτο πάντως το γεγονός ότι παρά τη ζαπατιστική εξέγερση, ο τουρισμός στη περιοχή αντί να μειωθεί, όπως συνηθίζεται σε πολιτικά ασταθείς συνθήκες, αυξήθηκε κατά 25% (Kersten, 1997). Μια επιπλέον ένδειξη αυτού του φαινομένου αλλαγής στην τουριστική ζήτηση, είναι η μείωση του τουρισμού σε άλλες περιοχές της Chiapas όπου το βασικό τουριστικό αξιοθέατο αποτελούσαν οι παραλίες.

43 Σύμφωνα με την άποψη αρκετών ξενοδόχων και ιδιοκτητών πανσιόν στο San Cristóbal de Las Casas, ο ζαπατισμός είναι πολύ επικερδής για τις επιχειρήσεις τους. Αυτή η άποψη ωστόσο μπορεί να ακούγεται αρκετά εξιδανικευτική, δεδομένου ότι ο «ζαπατουρισμός» δεν θεωρείται και τόσο προσοδοφόρος, σύμφωνα με άλλους. Άλλοι τουριστικοί πράκτορες δήλωσαν ότι οι συγκεκριμένοι «δεν ξοδεύουν τόσο πολύ όσο άλλοι τουρίστες». Ακόμα κι έτσι όμως, παρά τον γενικευμένο αντίκτυπο της πολιτικής αστάθειας σε όλη την πολιτεία της Chiapas, ο τουρισμός στην ζαπατιστική εξεγερμένη ζώνη φαίνεται να έχει καλύτερα οικονομικά αποτελέσματα και σημαντικές κοινωνικές επιρροές. Το έμμεσο αποτέλεσμα αυτού του τύπου των επισκεπτών και το κύμα των ξένων που μένουν στην περιοχή λόγω της ενασχόλησής τους με το ζαπατιστικό κίνημα, έχουν προκαλέσει σταδιακούς μετασχηματισμούς στις σχέσεις των δικτύων, εισάγοντας ένα μοντέλο διαφορετικών κοινωνικών σχέσεων στο πλαίσιο μίας ιδεολογίας που δεν προσανατολίζεται στην εθνότητα. Οι ιθαγενείς των κοινοτήτων συμμετέχουν σε διαφορετικό βαθμό στη βιομηχανία αλλά με μεγαλύτερη νομιμότητα, η οποία προκύπτει από τον έλεγχο που μπορούν πλέον να ασκήσουν στην κουλτούρα τους, επιτρέποντας έτσι την παρέμβασή τους με τρόπους που να τους αντιπροσωπεύουν. Επίσης, ο μετασχηματισμός των κοινωνικών συνθηκών της διάδρασής τους μέσω των δικτύων, ο οποίος ενισχύθηκε από τη ζήτηση του νέου είδους τουρισμού, δημιούργησε νέες δυνατότητες και προοπτικές για την τουριστική βιομηχανία. Αναλογιζόμενοι τις απαιτήσεις του «πολιτικοποιημένου τουρίστα», θα μπορούσαμε να τον εντοπίσουμε στην κατηγορία του τουρίστα που αναζητά την περιπέτεια, μόνο που σε αυτή την περίπτωση το κίνητρο του ταξιδιού δεν είναι η αδρεναλίνη αλλά ο πόλεμος. Σε διαφορετικό βαθμό γοητευμένος ο καθένας από τον κίνδυνο που επισείει η πολιτική και κοινωνική αστάθεια, μπορεί να συμπεριληφθεί στην κατηγορία του πολιτικοποιημένου τουρίστα μαζί με ακτιβιστές, προσωπικότητες της διεθνούς και εγχώριας πολιτικής σκηνής, ακαδημαϊκούς, κινηματογραφικούς παραγωγούς, φωτογράφους, αναπτυξιακούς φορείς, κυβερνητικούς φορείς από κρατικές οργανώσεις, μέλη μη κυβερνητικών οργανώσεων καθώς και μέλη και εκπροσώπους από τα κόμματα που πήραν μέρος στις διαπραγματεύσεις ανάμεσα στον EZLN και την κυβέρνηση- πολιτικοί εκπρόσωποι της κυβέρνησης από τη μία και σύμβουλοι του EZLN από την άλλη. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν και τα μέλη των “zapatours” που οργάνωσε το Frente

44 Zapatista de Liberación Nacional από την πόλη του Μεξικό με προορισμό τις ζαπατιστικές κοινότητες.21 Οι νέοι επισκέπτες, οι πολιτικοποιημένοι τουρίστες, ενδιαφέρονται για τον τοπικό πολιτισμό φέροντας μια διαφορετική ιδεολογία. Αντί να αναζητούν την «αυθεντικότητα» της ιθαγενούς κουλτούρας, μια αναζήτηση που συχνά ενσωματώνεται στην τουριστική διαδικασία (Culler, 1981), οι πολιτικοποιημένοι τουρίστες περιμένουν να συναντήσουν τους «αυθεντικούς» εξεγερμένους ιθαγενείς. Αυτό αποτελεί ένα νέο δεδομένο στην τουριστική ζήτηση, στο οποίο προσπαθούν να ανταποκριθούν οι φορείς του τουρισμού. Παρά την αναμενόμενη αντίσταση των ladinos μπροστά στην επικείμενη απώλεια της θέσης εξουσίας τους, η θέση των ιθαγενών φορέων άρχισε σταδιακά να αλλάζει μέσω της πίεσης που ασκήθηκε από τον EZLN. Οι ιθαγενείς κοινότητες αποκτούν ακόμα πιο ενεργό ρόλο στην τουριστική βιομηχανία, καταφέρνοντας να ορίσουν σε ένα βαθμό τους τρόπους και τις συνθήκες της ένταξής τους στα δίκτυα οργανώσεων. Η συμμετοχή των ιθαγενών φορέων στην τουριστική βιομηχανία, είτε ως μεμονωμένα άτομα είτε ως κοινότητες, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί θεσμοποιημένη. Ορισμένοι αποκτούν διασυνδέσεις με άλλους φορείς στο δίκτυο, υπογράφοντας π.χ. κάποιο συμβόλαιο ή ερχόμενοι σε προφορική συμφωνία ή ακολουθώντας γενικές πολιτικές που υπαγορεύονται από το νόμο ή από τις αποφάσεις της κοινότητας. Άλλοι συμμετέχουν στην ανεπίσημη οικονομία και έχουν σημαντικό ρόλο στο δίκτυο χωρίς να έχουν όμως ιδιαίτερα σταθερές διασυνδέσεις. Ο ανεπίσημος αυτός τομέας συμβάλει στη μεγαλύτερη ευελιξία των δικτύων, φιλοξενώντας άτομα που έρχονται και φεύγουν, αναζητούν την απόκτηση εμπειριών και χρησιμοποιούν τα υπάρχοντα κοινωνικά δίκτυα προκειμένου να συμμετέχουν, χωρίς όμως να επισημοποιούν την συμμετοχή τους. Με άλλα λόγια, ως μέρος της τουριστικής οργάνωσης τα κοινωνικά δίκτυα προσφέρουν πολιτισμική γνώση και βασίζονται στην αρχή της εμπιστοσύνης, ενώ οι επίσημες διασυνδέσεις τους απαιτούν την ακολουθία μιας πολιτικής γραμμής, κανόνων και θεσμικών οργάνων. Η διάδραση ανάμεσα σε αυτά τα δύο είδη δικτύων είναι απαραίτητη για τη λειτουργία του τουρισμού, παρεμβαίνοντας στα πολλαπλά

21 Frente Zapatista de Liberación Nacional (FZLN): κοινωνικοπολιτική οργάνωση που υποστήριζε την ζαπατιστική ιδεολογία και αποτελούσε το πολιτικό μέρος του EZLN. Είχε ενεργή δράση από το 1997 μέχρι τον Οκτώβριο του 2005 που διαλύθηκε.

45 επίπεδα της δομής του. Κινητοποιείται από την κοινωνική δυναμική των διακοινοτικών σχέσεων, διαπραγματεύεται τις σχέσεις εξουσίας και ανταποκρίνεται δημιουργικά στους στόχους και τις ευκαιρίες, όπως αυτές προέκυψαν μέσα από την πολιτική αστάθεια και τη ζαπατιστική δράση.

Ακτιβιστικός τουρισμός και ανθρωπολογία

Παίρνοντας την απόφαση να μελετήσω «ζαπατουρίστες», πολιτικοποιημένους τουρίστες και ακτιβιστές και επιλέγοντας τον τόπο έμπρακτης δράσης αυτών των ανθρώπων, δηλαδή το «ζαπατιστικό» Μεξικό, ως τόπο διεξαγωγής της επιτόπιας έρευνας, βρέθηκα μπροστά σε ορισμένα ανθρωπολογικά ζητήματα τα οποία με προβλημάτισαν ιδιαίτερα. Τα ζητήματα αυτά έχουν να κάνουν με το ρόλο της ανθρωπολογίας στη Λατινική Αμερική, την ανθρωπολογία των κοινωνικών κινημάτων και τη συμβολή της στη δημιουργία «άλλων κόσμων και άλλων γνώσεων» ή «κόσμων και γνώσεων αλλιώς».22 Αυτό το τελευταίο έχει να κάνει με το γεγονός ότι πολλά κοινωνικά κινήματα στη Λατινική Αμερική σήμερα, επανεξετάζουν ζητήματα της νεωτερικότητας (συμπεριλαμβανομένης και της θέσης της επιστήμης σε αυτήν) σύμφωνα με οπτικές, κριτήρια και προσδοκίες διαφορετικές, «άλλες» από τις καθιερωμένες από την εποχή της αποικιοκρατίας. Προτού εξηγήσω αναλυτικά τι θέλω να πω, είναι σημαντικό να ξεκαθαρίσω τη θέση από την οποία επιχειρηματολογώ. Η απόφασή μου να πάω στο Μεξικό και να μελετήσω τον τουρισμό αλληλεγγύης στους ζαπατίστας, ή αλλιώς τον «ζαπατουρισμό», δεν ήταν τυχαία ούτε και ανεξάρτητη από την πολιτική μου θέση αναφορικά με το θέμα. Θεωρώ ότι το ζαπατιστικό κοινωνικό κίνημα αποτελεί ένα κίνημα πολύ μεγάλης δυναμικής, το οποίο έχει καταφέρει στην πράξη να επιβάλλει

22 ««Κόσμοι και γνώσεις αλλιώς»· η άποψη αυτή φέρνει στο προσκήνιο τη διττή όψη της προσπάθειας που επιχειρείται: να χτίσουμε πάνω στην πολιτική της αποικιοκρατικής διαφοράς, ειδικά σε ό,τι αφορά τη γνώση και τον πολιτισμό, και να φανταστούμε και να δημιουργήσουμε πραγματικούς διαφορετικούς κόσμους... Η προσπάθεια έγκειται στην ικανότητα να φανταστούμε τόσο «άλλους κόσμους» όσο και «κόσμους αλλιώς», δηλαδή κόσμους που να είναι πιο δίκαιοι και αειφόροι και, ταυτόχρονα, κόσμοι που να ορίζονται από αρχές διαφορετικές από εκείνες της ευρωκεντρικής νεωτερικότητας» (Escobar 2004a: 220).

46 την διαφορετικότητά του τόσο στο μεξικανικό κράτος όσο και στο παγκόσμιο σύστημα, διατηρώντας ένα καθεστώς αυτονομίας σε τοπικό επίπεδο και, σε παγκόσμιο, προτείνοντας άλλους τρόπους άσκησης της πολιτικής μέσα από την εφαρμογή τους επί τόπου στις κοινότητες (π.χ. με το θεσμό των Επιτροπών Καλής Διακυβέρνησης ή με το θεσμό των “encuentros” κλπ.). Θεωρώ επίσης ότι οι τρόποι κοινωνικής κινητικότητας που έχουν αναπτυχθεί γύρω από το ζαπατισμό αλλά και από άλλα κοινωνικά κινήματα, έχουν επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνεται η γνώση και συνεπώς η εξουσία, προχωρώντας παραπέρα από το πλαίσιο της νεωτερικότητας, όπως αυτό είθισται να χρησιμοποιείται στον τομέα της επιστήμης. Επομένως βρήκα εξαιρετικά ενδιαφέρουσα την ακαδημαϊκή πολιτική του CIESAS και ειδικά της κατεύθυνσης πολιτικής ανθρωπολογίας στην οποία συμμετείχα, η οποία υποστηρίζει την προσπάθεια για μια ανθρωπολογία ακτιβιστική, συνεργατική (co-labor) και απο-αποικιοκρατική (de-colonial), συμμετέχοντας στην έρευνα για την νεωτερικότητα/αποικιοκρατία (modernity/coloniality) και την απο-αποικιοκρατική σκέψη (de-colonial thought)23. Με αυτό το σκεπτικό κινήθηκα στην πορεία της έρευνας, υιοθετώντας έναν ακτιβιστικό ρόλο ως ανθρωπολόγος, προκειμένου να μπορέσω να κατανοήσω το κοινωνικό κίνημα που συμμετείχα και μελετούσα και το περιβάλλον του, από τη διαφορετική σκοπιά μέσα από την οποία το ίδιο το κοινωνικό κίνημα εξετάζει την επιστήμη. Μια θέση ισότιμη, μη ιεραρχική και όσο το δυνατόν χωρίς στερεότυπα, αποικιοκρατικά, δυτικά ή ακαδημαϊκά. Με άλλα λόγια, αυτό που με ενδιέφερε πέρα από τη συμμετοχική παρατήρηση της αλληλέγγυας δραστηριότητας στην Chiapas, ήταν η έμπρακτη συμμετοχή μου σε αυτήν, ως ένας τρόπος να υποστηρίξω μια διαδικασία που αμφισβητεί την γενικευμένη παγκοσμιότητα της νεωτερικότητας,

23 Πρόκειται για ένα ερευνητικό πρόγραμμα, στο οποίο ετερογενείς ακαδημαϊκοί από την Λατ. Αμερική και τις Η.Π.Α. συζητούν από τις αρχές τις δεκαετίας του 1990, τη σχέση ανάμεσα στη νεωτερικότητα και την αποικιοκρατία. Σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση, η αποικιοκρατία είναι η απαραίτητη άλλη πλευρά της νεωτερικότητας, η οποία επιτρέπει στην νεωτερικότητα να διεκδικεί την παγκοσμιότητά της. Συνεπώς, δεν υπάρχει νεωτερικότητα χωρίς αποικιοκρατία, με τη δεύτερη να αποτελεί συστατικό στοιχείο της πρώτης. Κεντρικό σημείο στη σχέση νεωτερικότητας- αποικιοκρατίας αποτελεί η έννοια της αποικιοκρατικής διαφοράς, ο ιεραρχικός δηλαδή τρόπος με τον οποίο η νεωτερικότητα οργανώνει τις διαφορές (για μια πιο λεπτομερή συζήτηση περί του ερευνητικού προγράμματος, βλ. Escobar, 2004b).

47 που δίνει έμφαση στη γνώση που παράγεται από κάτω προς τα πάνω και που εστιάζει στο να γίνουν ορατοί οι πολλαπλοί κόσμοι που περιλαμβάνει η πραγματικότητα. Θεωρώ σημαντικό να γίνει μια αναφορά στην ανθρωπολογία της Λατινικής Αμερικής, ώστε να αναδείξουμε την προσπάθεια που γίνεται από μία μερίδα ακαδημαϊκών να απομακρυνθούν από την «παραδοσιακή» θέση του επιστήμονα- ακαδημαϊκού. Από τη δεκαετία του 1970, Λατινοαμερικάνοι ιθαγενείς, «αντικείμενα» και αργότερα «υποκείμενα» της επιστημονικής μελέτης, άρχισαν να γίνονται πιο ορατοί και να ακούγονται, ασκώντας κριτική στις ανθρωπολογικές αναπαραστάσεις του «άλλου» και επισημαίνοντας την ιστορική σχέση ανάμεσα στις κοινωνικές επιστήμες, ιδιαίτερα την ανθρωπολογία, και τις δυνάμεις της αποικιοκρατίας αναφορικά με την παραγωγή της γνώσης και των αναπαραστάσεων που συνεισέφεραν στην ανάπτυξη της λογικής του αποικιοκρατισμού (coloniality), ως ένα συγκεκριμένο μοντέλο της νεωτερικότητας που συσχετίζει τη «φυλετική δημιουργία» (racial formation) με τον έλεγχο της εργασίας, το Κράτος και την παραγωγή της γνώσης (Mignolo 2006a και b; Quijano, 2001; Maldonado-Torres, 2006)24. Η Πρώτη Διακήρυξη των Barbados: για την απελευθέρωση των ιθαγενών (Primera Declaración de Barbados: por la liberación de los indigenas), η οποία συντάχθηκε το 1971 από ιθαγενείς και ανθρωπολόγους, αντικατοπτρίζει αυτή την κριτική.

Από την αρχή της η ανθρωπολογία υπήρξε όργανο της αποικιοκρατικής κυριαρχίας, εκλογικεύοντας και δικαιολογώντας σε ακαδημαϊκούς όρους, ανοιχτά ή με υπονοούμενα, την επιβολή της κυριαρχίας κάποιων λαών σε κάποιους άλλους, και παράγοντας γνώση και πρακτικές τεχνικές, οι οποίες χρησιμεύουν για τη διατήρηση και την ενίσχυση ή την κάλυψη της αποικιοκρατικής σχέσης. (1971:5)

24 Σύμφωνα με τον Walter Mignolo (2006a: 15) η αποικιοκρατία «προσδιορίζεται από την λογική της αποικιοκρατικότητας, η οποία την καθιστά εφικτή και διαμορφώνει την ύπαρξη της μέχρι σήμερα.» Σύμφωνα με την απο-αποικιοκρατική κριτική σκέψη, η συγκεκριμένη λογική λειτουργεί σε τρία επίπεδα: η αποικιοκρατικότητα της εξουσίας, ή αλλιώς της πολιτικής και της οικονομίας· η αποικιοκρατικότητα της γνώσης, που εφαρμόζεται σε επιστημολογικό, φιλοσοφικό, επιστημονικό επίπεδο και στη σχέση γλώσσας-γνώσης· και η αποικιοκρατικότητα της ύπαρξης, που εφαρμόζεται στην υποκειμενικότητα, στον έλεγχο της σεξουαλικότητας, στους ρόλους που αποδίδονται στα φύλα κ.ο.κ. (Leyva y Speed, 2008)

48 Η κριτική αυτή έκανε προφανή τον αποικιοκρατισμό της γνώσης καθώς και την εκμαιευτική και εκμεταλλευτική φύση των ερευνών, οι οποίες παίρνουν πληροφορίες από τις ιθαγενείς κοινότητες για να παράγουν βιβλία προς όφελος της ακαδημαϊκής κοινότητας και των πανεπιστημίων χωρίς να επιστρέφουν σχεδόν τίποτα στην κοινότητα. Για το λόγο αυτό, πολλοί επικεφαλής ιθαγενών κοινοτήτων μετά την διακήρυξη των Barbados, διεκδίκησαν το δικαίωμα να μην αντιμετωπίζονται ως «αντικείμενα έρευνας» αλλά να μπορούν να έχουν άποψη για τις έρευνες και, πάνω από όλα, τα προϊόντα της έρευνας να είναι ωφέλιμα για την κοινότητα. Επιπλέον, απαίτησαν οι ερευνητές να δεσμευτούν ξεκάθαρα ότι θα υποστηρίζουν τον απελευθερωτικό αγώνα των ιθαγενών λαών. Μπροστά στα καινούρια αυτά δεδομένα προέκυψαν διάφορες μεθοδολογικές προτάσεις στην Λατ. Αμερική, ώστε να διεξάγονται μελέτες πολιτικοποιημένες και ενταγμένες σε ένα ξεκάθαρο ηθικό πλαίσιο. Η Πρώτη Διακήρυξη των Barbados αποτέλεσε μια απόδειξη της δέσμευσης ορισμένων ανθρωπολόγων να ταχθούν υπέρ του αγώνα των ιθαγενών λαών. Ένα σημείο για παράδειγμα στο οποίο συντάσσονται οι ιθαγενείς και ανθρωπολόγοι που την υπογράφουν, είναι το εξής:

«Ιθαγενείς και ανθρωπολόγοι... θα πρέπει να εκμεταλλεύονται όλες τις συγκλίσεις που παρουσιάζονται στο υπάρχον σύστημα για να δρουν υπέρ των ιθαγενών κοινοτήτων... (και)... να επιστρέψουν στην τοπική πραγματικότητα ώστε να δημιουργήσουν θεωρία από αυτή, προκειμένου να ξεπεράσουν την νεωτερική προϋπόθεση να δημιουργούν παραδείγματα βάσει άλλων θεωριών.» (Primera Declaración de Barbados, 1971: 6)

Το έργο του Κολομβιανού κοινωνιολόγου Orlando Fals Borda ήταν μια άλλη ακαδημαϊκή ανταπόκριση με πολιτική δέσμευση ως προς τις ομάδες και τις τάξεις υπό εκμετάλλευση. Ο Fals Borda (1986a και b, 1987) δημιούργησε τη μεθοδολογία που ονομάζεται Investigación Acción Participativa (IAP) (Έρευνα και Συμμετοχική Δράση). Η IAP στοχεύει στο μετασχηματισμό της κοινωνικής πραγματικότητας των κοινοτήτων, πέρα από να το να γνωρίσει τις κοινότητες και τις ανάγκες τους. Για τον Fals Borda, η λαϊκή εκπαίδευση θεωρείται βασική στη συγκρότηση κοινωνικών αλλαγών από κάτω. Γι’ αυτό το λόγο, δημοσίευσε τη μελέτη του για τις παραθαλάσσιες κοινότητες της Κολομβίας σε δύο εκδοχές, μία για το ακαδημαϊκό κοινό και μία για να χρησιμοποιηθεί στη λαϊκή εκπαίδευση. Το δεύτερο κείμενο είχε

49 σκοπό να συνεισφέρει στην πολιτική συνειδητοποίηση των υπό μελέτη κοινοτήτων, επιδιώκοντας να ενισχύσει «την ικανότητα των κοινωνικών ομάδων που υφίστανται κοινωνική και οικονομική εκμετάλλευση... έτσι ώστε να γίνουν οι ίδιοι πρωταγωνιστές στην ανάπτυξη των κοινοτήτων τους και στην υπεράσπιση των ενδιαφέροντών τους» (Fals Borda 1987: 330). Η IAP στόχευε στην ενσωμάτωση διαφορετικών γνώσεων με στόχο να συμβάλλει σε μια ριζοσπαστική κοινωνική αλλαγή, κριτικάροντας αρχικά τις ακαδημαϊκές παραδόσεις που έθεταν ως κριτήρια μιας «σοβαρής επιστήμης» την ουδετερότητα των αξιών και την θετικιστική αντικειμενικότητα (Leyva y Speed, 2008). Στις Η.Π.Α., οι ανθρωπολόγοι που μελετούσαν τη Λατινική Αμερική προώθησαν δεσμευτικές προτάσεις ως προς τους λαούς με τους οποίους δούλευαν. Από τις πιο γνωστές είναι η Cultural Survival (Πολιτισμική Επιβίωση), μια οργάνωση που ιδρύθηκε από τον ανθρωπολόγο του Harvard, David Maybury- Lewis. Στόχος της η «υπεράσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και της πολιτισμικής αυτονομίας των καταπιεσμένων ιθαγενών λαών και των εθνοτικών μειονοτήτων» (Cultural Survival 2005). Το μοντέλο αυτό εξακολουθεί να εφαρμόζεται, αν και θεωρείται «μειονότητα», και έχει ισχυρή παρουσία στην βορειοαμερικανική ανθρωπολογία, παρ’ όλο που έχει χαρακτηριστεί πατερναλιστικό και έχει δεχτεί κριτική για την εστίασή του κυρίως στην Νότια Αμερική. Κάποιες άλλες προτάσεις υπέρ μιας απελευθερωτικής ανθρωπολογίας, έγιναν μέσα από τον αποκαλούμενο ενεργό πολιτικό αγώνα (Gordon 1991) και από μια στρατευμένη ανθρωπολογία, που χαρακτηρίζεται από ηθική και πολιτική δέσμευση (Scheper Hughes 1995). Στην ακαδημαϊκή κοινότητα των Η.Π.Α. σημαντικό μεθοδολογικό ρόλο απέκτησε επίσης η Participatory Action Research (PAR) (Συμμετοχική Δραστική Έρευνα), η οποία στην ανθρωπολογία έχει συσχετιστεί κατά βάση με το έργο του Davyd Greenwood και άλλων ερευνητών από το πανεπιστήμιο του Cornell (Greenwood y Levin, 1998). Η συγκεκριμένη μεθοδολογία ενδεχομένως στις Η.Π.Α. να μην έχει τόσο ριζοσπαστικό ρόλο όσο στην Λατ. Αμερική, παρ’ όλα αυτά υποστηρίζει την απόρριψη της εκμαιευτικής «προδοτικής» έρευνας, προωθώντας στη θέση της μία έρευνα για και μαζί με τα τοπικά υποκείμενα. Ωστόσο, κριτικές αναφορικά με την αποικιοκρατική επιρροή των κοινωνικών επιστημών δεν έγιναν μόνο από μέρους των ιθαγενών λαών που αποτελούσαν

50 υποκείμενα μελετών αλλά και μέσα από την ίδια την ακαδημαϊκή κοινότητα: θεωρητικοί που άσκησαν κριτική στις φυλετικές θεωρίες, φεμινίστριες, post-colonial θεωρητικοί, μεταμοντέρνοι, οι δημιουργοί της κριτικής απο-αποικιοκρατικής (de- colonial) σκέψης (Fanon, 1963; Mignolo, 2006a y b; Quijano, 2001; Maldonado- Torres, 2006) και της θεωρίας των κόσμων-συστημάτων (Asad, 1973; Gough, 1968; Said, 1978; Santos, 2005; Wallerstein, 2002, 2004ª y b, 2006b). Η ηγεμονική επιστημολογία αμφισβητήθηκε, καθώς επίσης και ο ορισμός των κοινωνικών επιστημών ως «επιστήμες» (Stavenhagen, 1971; Baudrillard, 1988; Foucault, 1972; Haraway, 1988; Harding, 1986; Wallerstein, 2004a y 2006b). Η ύπαρξη μίας «μόνης αλήθειας» που ανιχνεύεται στους διαφορετικούς ανθρώπινους πολιτισμούς, επίσης, αμφισβητήθηκε ανοιχτά. (Berreman, 1981; Santos, 2005; Díaz Polanco, 2006).25 Όλοι αυτοί οι συγγραφείς και όλες αυτές οι συζητήσεις, καταδεικνύουν προς τη συνειδητότητα ότι η ανθρωπολογία, οι κοινωνικές επιστήμες και η ακαδημαϊκή κοινότητα είναι εγγεγραμμένες σε δίκτυα που ασκούν ηγεμονία και ότι η γνώση που αυτές παράγουν, είναι κατά κύριο λόγο προϊόν και αναπαραγωγή των ίδιων σχέσεων εξουσίας που τις διέπουν. Χωρίς αμφιβολία, ένας τρόπος για να δημιουργηθούν άλλες επιστήμες, άλλες μεθοδολογίες, άλλες θεωρίες, είναι μέσα την απο-αποικιοκρατική σκέψη, η οποία συνίσταται στο να μπορεί κανείς να σκεφτεί και να φανταστεί πέρα από τις ηγεμονικές κατηγορίες της νεωτερικότητας/αποικιοκρατίας. Η αδυναμία να σκεφτεί κανείς πέρα από τέτοιες κατηγορίες, δεν αποτελεί ατομικός περιορισμός, αλλά απόδειξη της ηγεμονικής επιτυχίας στην διαχείριση του αποικιοκρατισμού της γνώσης. Πρόκειται επομένως για σκέψη και δράση παράλληλη και συμπληρωματική των κοινωνικών κινημάτων που κινούνται στα όρια και τα περιθώρια των πολιτικών (κράτη, κόμματα) και οικονομικών (εκμετάλλευση, συσσώρευση, καταπίεση) δομών (Mignolo 2006a: 11- 12). Σε αυτό το πλαίσιο λειτουργούν οι οργανώσεις και τα κοινωνικά κινήματα, όπως ο ζαπατισμός, με τον οποίο συνεργάστηκα, πραγματοποιώντας μια ακόμα προσπάθεια στήριξης ενός άλλου τρόπου οπτικής της ανθρωπολογίας.

25 Οι πληροφορίες είναι από το Leyva, Xochitl y Speed, Shannon. 2008. “Hacia la investigación descolonizada: nuestra experiencia de co-labor” στο Xochitl Leyva, Araceli Burguete y Shannon Speed (Coordinadoras) Gobernar (en) la diversidad: experiencias indígenas desde América Latina. Hacia la investigación de colabor. México D.F., CIESAS, FLACSO Ecuador y FLACSO Guatemala, pp. 34-59.

51 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΑ

Ταξίδι στο Μεξικό - Προορισμός: Chiapas

Το San Cristóbal de Las Casas είναι μια μικρή πόλη που βρίσκεται στην πολιτεία Chiapas στο νοτιοανατολικό Μεξικό. Πρόκειται για μία πόλη αποικιακής αρχιτεκτονικής, η οποία αριθμεί περίπου 120 χιλιάδες κατοίκους και βρίσκεται σκαρφαλωμένη στα 2.300 μέτρα υψόμετρο, στην καρδιά της οροσειράς που ονομάζεται Los Altos de Chiapas. Το San Cristóbal θεωρείται ο πιο σημαντικός από τους δήμους της περιοχής και αποτελεί το βασικό εμπορικό της κέντρο (βλ. χάρτη 1). Το 19ο αιώνα, η περιοχή των Altos αποτελούσε το διαμέρισμα Centro και είχε πρωτεύουσα το San Cristóbal de Las Casas, που τότε ονομαζόταν Ciudad Real, με πληθυσμό κάτι λιγότερο από 80 χιλιάδες ανθρώπους. Σήμερα, σύμφωνα με την επίσημη πολιτική διαίρεση σε περιφέρειες από το μεξικανικό κράτος, η περιοχή των Altos χωρίζεται σε 12 δήμους. Ωστόσο, παρά τη γενικευμένη χρήση του ονόματος Los Altos de Chiapas δεν υπάρχει σαφής προσδιορισμός των ορίων της περιοχής, η οποία ουσιαστικά αποτελεί μια ευρύτερη ζώνη που χαρακτηρίζεται από ένα πολύ υψηλό ποσοστό (82,82%) πληθυσμών που μιλούν διαλέκτους- απογόνους της οικογένειας των γλωσσών maya (tzotzil, tzeltal, chol, tojolabal κ.α.) και που κινούνται σ’ αυτήν εδώ και αιώνες, μοιραζόμενοι την κοινή της ιστορία. Για το λόγο αυτό, οι ανθρωπολόγοι Juan Pedro Viqueira και Mario Humberto Ruz (2004: 35) στη μελέτη τους για την «άλλη ιστορία της Chiapas», θεωρούν ότι χρειάζεται μια πιο διευρυμένη θεώρηση των ορίων της, επεκτείνοντάς τα προς τα βόρεια μέχρι τα σύνορα με την γειτονική πολιτεία του Ταμπάσκο (βλ. χάρτη 8). Η οροσειρά των Altos από το βορρά στο νότο παρουσιάζει σημαντικές διαφορές, ειδικά όσον αφορά τη γη. Το βόρειο τμήμα βρίσκεται σε χαμηλότερο υψόμετρο, η γη είναι πιο εύφορη και ενδείκνυται σε κάποιο βαθμό για την καλλιέργεια καφέ καθώς και για κτηνοτροφία. Γι’ αυτό το λόγο παρατηρείται μια συνεχής μετακίνηση ή μετανάστευση, άλλοτε προσωρινή αλλά πολλές φορές μόνιμη, των πληθυσμών που κατοικούν στην περιοχή, από το νότο στο βορρά. Το φεουδαρχικό καθεστώς που επικράτησε στην περιοχή από την εποχή της αποικιοκρατίας, είχε σαν αποτέλεσμα οι πιο σημαντικές εκτάσεις γης να βρεθούν

52 στα χέρια των ladinos, των μη ιθαγενών ισπανόφωνων αστών που κατοικούσαν στο San Cristóbal, οι οποίοι ασκούσαν εξουσία στην περιοχή μέσω της εδαφικής τους ιδιοκτησίας. Οι ιθαγενείς πληθυσμοί διέμεναν σε αυτές τις εκτάσεις και τις καλλιεργούσαν προς όφελος του αστού ιδιοκτήτη υπό συνθήκες στυγνής εκμετάλλευσης. Όπως αναφέραμε και στην εισαγωγή, η μεξικανική επανάσταση του 1910 οδήγησε στον «εκδημοκρατισμό» του καθεστώτος και έθεσε για πρώτη φορά ζητήματα που αφορούσαν στα δικαιώματα των ιθαγενών πληθυσμών, τα οποία μέχρι τότε ήταν σχεδόν ανύπαρκτα. Ωστόσο, ο όρος «εκδημοκρατισμός» είναι μια πολύ σχετική έννοια στην περίπτωση του Μεξικό. Το 1929 συγκροτήθηκε από τον στρατηγό Calles το πρώτο και για 71 χρόνια μοναδικό μεξικανικό κόμμα, που ονομάστηκε διαδοχικά Εθνικό Επαναστατικό Κόμμα, Κόμμα της Μεξικάνικής Επανάστασης και τέλος, από το 1946 και μετά, Θεσμικό Επαναστατικό Κόμμα (PRI) και έμεινε στη διακυβέρνηση της χώρας μέχρι το 2000. Σε όλο αυτό το διάστημα, η μοναδική προσπάθεια θεσμοθέτησης των δικαιωμάτων των ιθαγενών πληθυσμών και των πολιτισμών τους έγινε το 1996 με το Σύμφωνο του San Andrés, το οποίο υπογράφτηκε μεταξύ της κυβέρνησης και του EZLN. Η κυβέρνηση δεσμεύτηκε ως προς την τροποποίηση του Συντάγματος, ώστε να εκχωρήσει στους ιθαγενείς πληθυσμούς του Μεξικό τα δικαιώματά τους, συμπεριλαμβανομένης της αυτονομίας τους, καθώς και ως προς τη διευθέτηση των ζητημάτων που αφορούν στα θέματα δικαιοσύνης και ισότητας των εθνικών αυτών ομάδων. Είναι σημαντικό ωστόσο να αναφέρουμε ότι το Σύμφωνο του San Andrés εφαρμόστηκε σε πολύ περιορισμένο βαθμό και μέχρι σήμερα δέχεται συνεχείς παραβιάσεις. Παρά τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στη δικτατορία ουσιαστικά, το ιδιοκτησιακό καθεστώς στην περιοχή Los Altos de Chiapas δεν άλλαξε και εξακολουθεί να ισχύει μέχρι και τις μέρες μας· η γη των κοινοτήτων δεν ανήκει στους ιθαγενείς αλλά τουλάχιστον πλέον την καλλιεργούν για τη δική τους αυτοσυντήρηση και δεν δουλεύουν ως σκλάβοι κάποιου φεουδάρχη. Αυτό που άλλαξε σε σχέση με το παρελθόν είναι ότι το καθεστώς αυτό έχει χάσει προοδευτικά την πολιτισμική του κυριότητα, καθώς έρχεται αντιμέτωπο με την έκδηλη πλέον «ιθαγενοποίησή» του από τους πληθυσμούς που κινούνται στην περιοχή και φέρουν τα χαρακτηριστικά της κουλτούρας τους: μιλάνε διαλέκτους της οικογένειας των maya, φορούν παραδοσιακό ένδυμα κατά περιοχή και η θρησκεία

53 τους συνίσταται σε μία μείξη του καθολικισμού με τις τελετές και τις πρακτικές των προγόνων τους. Τα ψηλά και εύφορα βουνά των Altos αποτελούν το ένα γεωγραφικό ορόσημο της πόλης του San Cristóbal. Το δεύτερο είναι η ζούγκλα που ονομάζεται Selva Lacandona και βρίσκεται αρκετά πιο νοτιοανατολικά, φτάνοντας μέχρι τη Γουατεμάλα, με φυσικό σύνορο τον ποταμό Usumacinta (βλ. χάρτη 2, 3). Αν και σωστότερος όρος θα ήταν το rainforest, γιατί μιλάμε για μεγάλα υψόμετρα με πυκνή βλάστηση, η ζούγκλα είναι μια περιοχή που εκτός από την τεράστια καταστροφή που υφίσταται, έχει προκαλέσει και εξακολουθεί να προκαλεί σοβαρές διενέξεις σε πολιτικό, κοινωνικό αλλά και ακαδημαϊκό επίπεδο σχετικά με την προέλευση των πρώτων πληθυσμών που την κατοίκησαν και τη δικαιοδοσία που σήμερα διεκδικούν σε αυτήν. Για ποιο λόγο συμβαίνει κάτι τέτοιο: Το έδαφος στη Selva Lacandona είναι δύσκολα καλλιεργήσιμο εξαιτίας των κλιματολογικών συνθηκών, οι οποίες χαρακτηρίζονται από έντονες βροχοπτώσεις και περιορισμένη ηλιοφάνεια λόγω της πυκνής βλάστησης. Εκτός αυτού, η περιοχή αυτή ανέκαθεν αποτελούσε καταφύγιο ανυπότακτων πληθυσμών26 αλλά και πληθυσμών εκδιωγμένων που αναζητούσαν την ελευθερία τους.27 (βλ. χάρτη 5). Από όλους αυτούς τους ιθαγενείς πληθυσμούς που εποίκησαν τη ζούγκλα, ελάχιστοι προέρχονταν από τροπικά περιβάλλοντα. Στην πλειοψηφία τους είχαν κτηνοτροφική κυρίως παράδοση και στη νέα γη που βρήκαν, εφάρμοσαν τις μεθόδους καλλιέργειας όπως τις χρησιμοποιούσαν στα παλιά τους εδάφη. Με άλλα λόγια, ακολουθούσαν μια διαδικασία η οποία συνίστατο σε τρεις φάσεις: καθαρισμός του καλλιεργήσιμου εδάφους από τα χόρτα και τα παράσιτα, κόψιμο των δέντρων και στη συνέχεια κάψιμο της γης. Εκτός αυτού, χρειάζεται να λάβουμε υπ’ όψη ότι το βασικό είδος διατροφής που καλλιεργείται είναι το καλαμπόκι, το οποίο όμως όταν καλλιεργείται συστηματικά έχει σαν αποτέλεσμα την περιορισμένη βιωσιμότητα του εδάφους, η οποία κυμαίνεται στα πέντε με δέκα χρόνια. Επομένως αν αναλογιστούμε ότι η μέθοδος αυτή συνεχίζει να εφαρμόζεται ασταμάτητα, σε συνδυασμό με την καλλιέργεια του καλαμποκιού, καταλαβαίνουμε ότι οι συνέπειες είναι καταστροφικές για τη Selva Lacandona.

26 Όπως για παράδειγμα οι choles Lacandones. 27 Όπως για παράδειγμα οι σημερινοί Lacandones και οι Tzeltales, Choles και Tojolabales που την εποίκησαν τις τελευταίες δεκαετίες.

54 Μοναδική εξαίρεση αναφορικά με τις μεθόδους καλλιέργειας που χρησιμοποιούσαν αποτελούν οι Lacandones, οι οποίοι ήρθαν από την περιοχή του Yucatan στα ανατολικά, εκεί όπου επίσης εκτείνεται η Selva Lacandona. Είναι οι μόνοι που ζούσαν και πριν στη ζούγκλα και χρειάστηκε να μετακινηθούν στο εσωτερικό της και οι μόνοι που ακόμα και σήμερα εφαρμόζουν τις παραδοσιακές μεθόδους καλλιέργειας των Maya, οι οποίες δεν έχουν καταστροφικές συνέπειες για το έδαφος. Με αφορμή λοιπόν τις παραδοσιακές μεθόδους καλλιέργειας καθώς και τη συνωνυμία (Lacandones- Selva Lacandona) και με αιτία την κυβερνητική πολιτική, η οποία πριμοδοτεί και επιχορηγεί τους Lacandones ως μοναδικούς κληρονόμους της περιοχής, προκειμένου να έχει την υποστήριξή τους και να μπορεί έτσι να προωθεί συμφωνίες που έχουν σχέση με το πλούσιο υπέδαφος- σε πετρέλαιο και ουράνιο, εκτός των άλλων- με ξένες χώρες, έχει τεθεί ένα τεράστιο ζήτημα ανάμεσα στους ιθαγενείς πληθυσμούς της περιοχής, αναφορικά με τα άνισα σε σχέση με τους Lacandones δικαιώματα που έχουν σε αυτό το προστατευόμενο μνημείο της φύσης, όπως ανακηρύχθηκε από την UNESCO το 1979. Εκτός από το εσωτερικό ιθαγενικό ζήτημα που έχει προκύψει στη Selva Lacandona, συνέβη επίσης λόγω της δυσβατότητάς της η περιοχή να αποτελέσει εφαλτήριο κάποιων ένοπλων ομάδων από ιθαγενείς, οι οποίοι κατέφυγαν εκεί, ανέπτυξαν τη δράση τους στην καρδιά της ζούγκλας που ονομάζεται Las Cañadas (βλ. χάρτη 4) και μετεξελίχθηκαν στη δεκαετία του 1980 στην οργάνωση γνωστή ως Ejercito Zapatista de Liberación Nacional ή αλλιώς Ζαπατιστικός Στρατός Εθνικής Απελευθέρωσης (EZLN) (βλ. χάρτη 6). Για τις ζαπατιστικές κοινότητες και τον EZLN θα μιλήσουμε αναλυτικότερα παρακάτω· είναι αξιοσημείωτο όμως ότι η επαναστατική δράση που αναπτύχθηκε στην περιοχή από τη συγκεκριμένη οργάνωση είναι ο λόγος για τον οποίο η Selva Lacandona έγινε παγκοσμίως γνωστή, ειδικά από το 1994 και μετά, και ξεκίνησε μια μεγάλη ερευνητική κινητοποίηση για τη διάσωσή της και τη μελέτη των κοινωνικοπολιτικών της συνθηκών, ανταγωνιζόμενη της μεγάλης συμφεροντολογικής δραστηριότητας που αναπτύσσεται για την εκμετάλλευσή της.

55 “San Cristóbal de las Casas is a delight...”

“A favorite traveller’s haunt for decades… It’s easy to see why San Cristóbal is many people’s favourite Mexican town…” (Lonely Planet, 2004: 773, 792)

Πολύ εύστοχος ο χαρακτηρισμός του Lonely Planet, μιας και αυτή ήταν πράγματι η πρώτη εντύπωση για την πόλη, φτάνοντας εκεί το Μάρτιο του 2006. Παρ’ όλο που απέχει 13 ώρες από την πόλη του Μεξικό (Ciudad de México Distrito Federal ή πιο συχνά D.F.) και 5 ώρες από το Palenque, τον πιο γνωστό και μεγαλύτερο αρχαιολογικό χώρο στην πολιτεία Chiapas, το San Cristóbal de Las Casas χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα αυξημένη τουριστική κίνηση καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Την περίοδο των Χριστουγέννων και της Μεγάλης Εβδομάδας, που αποτελούν την υψηλή σεζόν στο Μεξικό, η πλειοψηφία των Μεξικάνων πάει κι αυτή διακοπές, με αποτέλεσμα να υπάρχει και πολύς εγχώριος τουρισμός στην πόλη. Γενικώς όμως, το San Cristóbal δέχεται όλους τους μήνες του χρόνου την επίσκεψη ξένων ανθρώπων, τόσο περαστικών όσο και πιο μόνιμων. Πολύς κόσμος που έρχεται, κόσμος που μένει και κόσμος που φεύγει. Αυτό γίνεται συνέχεια. Η αλήθεια είναι ότι αυτοί που στο τέλος μένουν είναι πολλοί. Περισσότεροι βέβαια είναι αυτοί που έρχονται και φεύγουν, οι ολιγοήμεροι τουρίστες που ταξιδεύουν σε οργανωμένες ομάδες . Ωστόσο, λόγω του περαστικού χαρακτήρα της επίσκεψής τους, που συνήθως κρατάει μια εβδομάδα, κινούνται σε μια περιορισμένη ακτίνα εντός πόλης και συνήθως σε μέρη διαμορφωμένα για να καλύπτουν τις ανάγκες των ταξιδιωτών αυτού του τύπου. Στη μικρή μας πόλη, αυτά τα μέρη ήταν τα εστιατόρια στον κεντρικό εμπορικό δρόμο, τα οποία απευθύνονταν σε τουρίστες, με το μενού να είναι στα αγγλικά και συνήθως κάποιος σερβιτόρος να μιλάει σχετικά την αγγλική· σε πολλά απ’ αυτά, μάλιστα, το μεξικανικό φαγητό ήταν προσαρμοσμένο στους δυτικούς ουρανίσκους, χωρίς πολύ τσίλι, με ψωμί στο κουβέρ αντί για tortillas (πίτες από καλαμπόκι, το βασικό είδος διατροφής στο Μεξικό) ή με ευρωπαϊκού γκουρμέ στυλ παρουσίαση στο πιάτο. Ήταν επίσης τα καφέ στο κέντρο, τα οποία είχαν όλα κατάλογο στα αγγλικά και

56 πρόσφεραν σύνδεση με το ίντερνετ· το πιο δημοφιλές μπαρ στο San Cristóbal ονόματι Revolución· το Casa del pan, ένας εξευρωπαϊσμένος φούρνος-καφέ- βιολογικό μανάβικο-εστιατόριο, που ήταν το μόνο μαγαζί όπου μπορούσε κάποιος να αγοράσει ζυμωτό ψωμί και πίτες, δύο είδη διατροφής που απευθύνονταν κατεξοχήν σε ευρωπαίους και γενικότερα δυτικούς επισκέπτες.28 Στους τουρίστες απευθύνονταν, τέλος, τα πολλά περιποιημένα, πολύχρωμα και όμορφα στημένα μαγαζάκια λαϊκής τέχνης που ξεφύτρωναν συνεχώς στους δρόμους του κέντρου, με αποκορύφωση το καθημερινό παζάρι γύρω από την εκκλησία του Santo Domingo. Γυναίκες που φοράνε κεντημένα ρούχα, με πλαστικά παπούτσια ή ξυπόλυτες, με τα μαλλιά τους πλεγμένα σε κοτσίδες, δεμένες με χρωματιστές κορδέλες, να κουβαλάνε μωρά δεμένα στην πλάτη τους με υφαντά σάλια· αντίστοιχα και άνδρες που κυκλοφορούν στο δρόμο με παραδοσιακά ρούχα, καπέλα και ταγάρια· είναι ιθαγενείς Τzotzil (τσοτσίλ) από το San Juan Chamula και το Zinacantan, τα δύο γειτονικά χωριά στο San Cristóbal, που έρχονται να πουλήσουν τα λαχανικά ή τα χειροτεχνήματά τους στο παζάρι της πόλης. Κάνοντας μια βόλτα, συνειδητοποιεί κανείς ότι οι άνθρωποι αυτοί- οι ιθαγενείς από τα γύρω χωριά, που συμμετέχουν και ουσιαστικά συντηρούν την εμπορική δραστηριότητα στην πόλη, είτε πουλώντας τα προϊόντα τους στο παζάρι είτε εργαζόμενοι οι ίδιοι ως οικιακό προσωπικό στα σπίτια των coletos29- των «Σαν Κριστομπαλαίων» δηλαδή (sic)- είναι παρόντες στη ζωή της πόλης και αποτελούν μέρος της «εξωτικής» εικόνας που αυτή αντανακλά στα μάτια των δυτικών επισκεπτών, μαζί με την αποικιακή της αρχιτεκτονική και την τροπική φύση που την περιβάλλει. Και όχι μόνο· είναι επίσης παρόντες και στις καρτ-ποστάλ της, με αποτέλεσμα σήμερα να ζητάνε 5 πέσος για να βγουν φωτογραφία με τους τουρίστες.

28 Το μόνο ψωμί που καταναλώνεται στο Μεξικό, είναι το αμερικάνικου τύπου ψωμί για hamburger που πωλείται συσκευασμένο στο σούπερ-μάρκετ. Η έννοια της πίτας από φύλλο, με κάποια γέμιση και ψημένη στο φούρνο είναι επίσης κάτι το ξένο ως προς τη μεξικανική κουζίνα. 29 coletos: οι ladinos του Σαν Κριστόμπαλ (ισπανόφωνοι μη ιθαγενείς αστοί). Ο όρος coleto είναι αποκλειστικός της πόλης του Σαν Κριστόμπαλ και γενικά οι coletos θεωρούνται απόγονοι των Ισπανών αποικιοκρατών, αποτελούν την οικονομικά ευκατάστατη τάξη της πόλης και φέρουν ρατσιστικό παρελθόν ως προς τους ιθαγενείς (indígenas) της περιοχής.

57 Η πτήση από την πόλη του Μεξικό στην Tuxtla, την πρωτεύουσα της Chiapas, ήταν από τις χειρότερες που έχω κάνει. Ύστερα έπρεπε να πάρω ταξί από το αεροδρόμιο μέχρι την πόλη και από εκεί minibus μέχρι το San Cristóbal. Η διαδρομή είναι φοβερή, ξεκινάς από τα 500 μ. υψόμετρο, διασχίζεις ένα φαράγγι και αρχίζεις να ανεβαίνεις το βουνό για να φτάσεις στα 2.300 μ. περίπου που βρίσκεται το San Cristóbal. Ο δρόμος είναι απίστευτα στενός και ο οδηγός να κάνει προσπεράσεις πάνω σε στροφές, χωρίς ορατότητα. Μετά από δύο ώρες, φτάνεις ζωντανός! Στο San Cristóbal, πήγα να μείνω σε μια posada (οι φτηνές πανσιόν στο Μεξικό που συνήθως είναι σπίτια αποικιακού στυλ, με εσωτερική αυλή και δωμάτια γύρω γύρω) για την οποία μου είχε πει ο φίλος που με φιλοξένησε όταν έφτασα στην πόλη του Μεξικό. Η Casa Jardín είναι μια πανσιόν που ανήκει σε ένα ζευγάρι Μεξικάνων, την Έρικα και τον Αρτούρο. Η Έρικα είναι coleta, μάλιστα η πανσιόν ήταν το πατρικό της σπίτι (πολύ συχνό φαινόμενο αυτό στο San Cristóbal, οι coletos να νοικιάζουν δωμάτια από τα σπίτια τους σε ξένους) και ο Arturo από τη Sonora στο βόρειο Μεξικό, στα σύνορα με τις Η.Π.Α. Στην πανσιόν αυτή γνώρισα πολλούς ανθρώπους, ζευγάρια, φίλους, οικογένειες και πολλούς μοναχικούς ταξιδιώτες που ταξίδευαν στο Μεξικό και γι’ αυτούς αποτελούσε τη δεδομένη πραγματικότητα σε εκείνη τη φάση στη ζωή τους, για ένα μήνα, δύο μήνες, έξι μήνες... Καθώς έμεινα ένα μήνα, ψάχνοντας παράλληλα να βρω σπίτι, επιδόθηκα σε διαδικασίες γνωριμίας με τους λοιπούς συνταξιδιώτες. Ανακάλυψα ότι οι περισσότεροι ταξιδεύουν για αρκετό διάστημα στη χώρα, συγκεκριμένα δεν θυμάμαι να γνώρισα κανένα που να ταξίδευε για λιγότερο από τρεις μήνες, και οι περισσότεροι είχαν το San Cristóbal ως βάση. Και δεν ήταν μόνο όσοι γνώρισα εγώ, ήταν και πολλοί άλλοι ταξιδιώτες με τους οποίους εκείνοι είχαν γνωριστεί όσο διάστημα έμεναν εκεί, οι οποίοι διέμεναν σε διπλανές πανσιόν και σπίτια, κυκλοφορούσαν στην πόλη και έκαναν παρέα μεταξύ τους γενικότερα. Μιλάμε τουλάχιστον για 20 με 30 καινούρια άτομα που έφταναν κατά μέσο όρο την εβδομάδα στις πανσιόν του κέντρου, τα οποία ταξίδευαν το τελευταίο τρίμηνο ή εξάμηνο και είχαν σαφή πρόθεση να μείνουν στο San Cristóbal τουλάχιστον 20 μέρες. Τους καλοκαιρινούς μήνες, τα Χριστούγεννα και το Πάσχα, ο αριθμός αυτός τριπλασιαζόταν. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι συμβάλλουν με την παρουσία τους στη ζωή της πόλης, δημιουργούν τον πολυπολιτισμικό της χαρακτήρα και ζουν από και μέσα σε

58 αυτό. Περπατάς στο δρόμο και βλέπεις αγγελίες για μαθήματα κάθε είδους, από γιόγκα και εναλλακτικές θεραπείες μέχρι σάλσα, αφρικάνικο χορό, καποέιρα, ζωγραφική, μουσική, φωτογραφία, αγγλικά, ισπανικά, tzotzil, tzeltal, σεμινάρια κακάο, μπονσάι και ό,τιδήποτε μπορεί κανείς να φανταστεί. Αν σκεφτούμε ότι το San Cristóbal είναι ένα μικρό μέρος, μπορούμε να καταλάβουμε ότι πολύς κόσμος γνωρίζεται μέσα από αυτές τις δραστηριότητες, πολλές από τις οποίες αυτοί που τις προσφέρουν ή αυτοί που τις παρακολουθούν δεν είναι από την πόλη αλλά έχουν έρθει και ζουν εκεί για ένα διάστημα. Επίσης, πολλές από τις δραστηριότητες αυτές έχουν προσωρινό χαρακτήρα, ορισμένες γίνονται υπό μορφή σεμιναρίων και διαρκούν μερικές μέρες, άλλες κάποιους μήνες και άλλες γίνονται κατά διαστήματα ανάλογα με τη ζήτηση. Αντίστοιχα οι δραστηριότητες αυτές μπορούν να σταματήσουν ανά πάσα στιγμή. Γενικά ο κόσμος αλλάζει και μαζί με αυτόν αλλάζει και η πόλη. Αυτό που συνεχίζει ακάθεκτα, με σταθερή αξία και από τα φαινόμενα αυξανόμενη, είναι ο τουρισμός· ξένοι άνθρωποι κινούνται συνεχώς στην πόλη. Είναι κάπως περίεργη η αίσθηση του να μένεις για καιρό σε ένα μέρος όπου οι περισσότεροι έρχονται και φεύγουν. Υπάρχει μια πολύ έντονη αίσθηση προσωρινότητας που σημαδεύει την καθημερινότητα. Κάθε μέρα η πόλη μπορεί να ξυπνήσει διαφορετική· μαγαζιά ανοίγουν και κλείνουν με τρομακτική ταχύτητα, σπίτια, διαμερίσματα και δωμάτια, επιπλωμένα και μη, νοικιάζονται για μήνες, μέρες ή βδομάδες, τουριστικά πρακτορεία που πουλάνε εκδρομές κάθε είδους, ιντερνέτ καφέ, πανσιόν και ξενοδοχεία με κόσμο να μπαινοβγαίνει όλη την ώρα γεμίζουν το κέντρο. Ωστόσο, το ενδιαφέρον και οξύμωρο φαινόμενο που χαρακτηρίζει το San Cristóbal είναι ότι οι άνθρωποι που φτάνουν εκεί για μικρό ή μεγάλο διάστημα, νιώθουν δεμένοι με το μέρος κι έχουν μια αίσθηση μονιμότητας στην πόλη μέσα από τις προσωρινές σχέσεις που δημιουργούν. Οι περισσότεροι άνθρωποι που γνώρισα και μίλησα μαζί τους είχαν αλλάξει το πλάνο του ταξιδιού τους, αποφασίζοντας να μείνουν παραπάνω στην πόλη· άλλοι την χρησιμοποιούσαν σαν βάση και επέστρεφαν σε αυτήν ύστερα από την περιοδεία τους σε άλλα μέρη στο Μεξικό ή στη Γουατεμάλα· άλλοι βρήκαν σπίτι και ασχολούνταν με δραστηριότητες, όπως αυτές που προαναφέρθηκαν. Είναι ο τουριστικός χαρακτήρας της πόλης που διαμορφώνει την κινητικότητα του κόσμου που μπαίνει και βγαίνει από την πραγματικότητά της. Μια πραγματικότητα που αναλύεται σε μια κατάσταση προσωρινότητας, τα δεδομένα της οποίας αλλάζουν

59 συνεχώς. Γι’ αυτό και αποτελεί πόλο έλξης για ανθρώπους απ’ όλο τον κόσμο που ίσως έρχονται για να δουν για ποιο λόγο έχουν έρθει οι υπόλοιποι, ή ίσως γιατί γι’ αυτούς το San Cristóbal μπορεί να αποτελέσει μια καινούρια βάση στη ζωή τους. Η κινητικότητα αυτή με τη σειρά της είναι που ορίζει την ταχύτητα της αλλαγής στη ζωή του San Cristóbal, η οποία άρχισε να γίνεται ιδιαίτερα αισθητή από το 1994 και μετά.

Καλώς ορίσατε σύντροφοι του κόσμου! Η «συνάντηση» ως θεσμός και ο «ζαπατουρισμός»

Πριν από την εξέγερση των ζαπατίστας το 1994, το San Cristóbal de Las Casas ήταν τελείως διαφορετικό· δεν υπήρχε σχεδόν καμία τουριστική υποδομή και αυτό είναι κάτι που επιβεβαιώνουν τόσο οι coletos όσο και οι ξένοι που είχαν έρθει ή είχαν περάσει από εκεί και το γνωρίζουν από τότε. Κάποιοι μάλιστα από τους αλληλέγγυους ακτιβιστές, μέλη του ευρύτερου κοινωνικού κινήματος που ονομάζεται ζαπατισμός, οι οποίοι πλέον μένουν μόνιμα στην πόλη, έλεγαν ότι

«Το 1998, για παράδειγμα, οι μόνοι ξένοι που κυκλοφορούσαμε στο San Cristóbal ήμασταν εμείς, όσοι είχαμε έρθει για να πάμε στις ζαπατιστικές κοινότητες. Το San Cristóbal ήταν ένα χωριό· τα μαγαζιά στο κέντρο ήταν ελάχιστα, οι πανσιόν μετρημένες στα δάχτυλα. Άσε που τότε ήταν πιο δύσκολα τα πράγματα, είχε πολύ στρατό γενικώς και δεν μπορούσες να μείνεις όπου ήθελες. Θυμάμαι όλοι μέναμε στην πανσιόν της doña Rosita, δεν υπήρχαν ξενοδοχεία, δεν υπήρχε ούτε ένα μπαρ... Με το που σκοτείνιαζε δεν είχε τίποτα να κάνεις.»

Την 1η Ιανουαρίου 1996, ο Ζαπατιστικός Στρατός Εθνικής Απελευθέρωσης (EZLN) με την Πρώτη Διακήρυξη της Realidad,30 κάλεσε την κοινωνία των πολιτών να συμμετάσχει στην Πρώτη Διηπειρωτική Συνάντηση για την Ανθρωπότητα και ενάντια στο Φιλελευθερισμό (Primer Encuentro Intercontinental por la Humanidad y contra el Neoliberalismo), πιο γνωστή και ως Encuentro Intergaláctico (Διαγαλαξιακή Συνάντηση),31 το καλοκαίρι του ίδιου χρόνου. Πράγματι, από τις 27

30 Primera Declaración de la Realidad, 1996. http://palabra.ezln.org.mx/comunicados/1996/1996_01_01b.htm 31 Encuentro Intergaláctico: έτσι ονομάστηκαν στη συνέχεια οι διηπειρωτικές συναντήσεις που συγκαλούνται στο Μεξικό από τους ζαπατίστας και απευθύνονται στους αλληλλέγυους απ’ όλο τον

60 Ιουλίου και μέχρι τις 3 Αυγούστου 1996, τα πέντε ζαπατιστικά Aguascalientes32- τα σημεία συνάντησης των εξεγερμένων ιθαγενών με την κοινωνία των πολιτών στα βουνά του νοτιοανατολικού Μεξικό- φιλοξένησαν το Intergaláctico. Στη συνάντηση αυτή ετίθεντο τα εξής ζητήματα: «Τι είναι ο νεοφιλελευθερισμός; Πώς μας επηρεάζει και μας χτυπά σε κάθε σφαίρα της ζωής μας; Τι μπορούμε να κάνουμε για να τον καταστείλουμε;» Περισσότεροι από 3000 άνθρωποι, στην πλειοψηφία τους από την Ευρώπη και τις Η.Π.Α, κάθε φύλου, κάθε εθνότητας, γλώσσας και πολιτικής απόχρωσης, ανάμεσα στους οποίους και πολλές προσωπικότητες όπως οι Danielle Miterrand, Eduardo Galeano, Daniel Vigiletti, Alain Touraine, Yvon Le Bot, Carlos Monsiváis, Adolfo Gilly, Octavio Rodríguez Araujo, Gisèle Halimi, Tessa Brisac, James Petras, Douglas Bravo, Pablo González Casanova, Luis Villoro, Ofelia Medina, León Gieco κ.α. ήρθαν στην Chiapas με σκοπό να αναζητήσουν απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα. Οι ταξιδιώτες έφτασαν στο San Cristóbal de Las Casas όπου συναντήθηκαν με διάφορες ομάδες από τη Λατινική Αμερική, στις οποίες

κόσμο. Ακολούθησε η Πρώτη Συνάντηση των Ζαπατιστικών Λαών με τους Λαούς του Κόσμου (Primer Encuentro de los Pueblos Zapatistas con los Pueblos del Mundo ) δέκα χρόνια αργότερα, το Δεκέμβριο του 2006 και η Δεύτερη Συνάντηση των Ζαπατιστικών Λαών με τους Λαούς του Κόσμου τον Ιούλιο του 2007. 32 Aguascalientes: Το όνομα παραπέμπει στην πόλη Aguascalientes της πολιτείας του Μεξικό, στην οποία στα τέλη του 1914 συναντήθηκαν οι πιο προοδευτικές δυνάμεις της Μεξικανικής Επανάστασης: οι μαγονιστές (υποστηρικτές του Ricardo Flores Magón), οι βιγίστες (υποστηρικτές του Pancho Villa) και οι ζαπατίστας (υποστηρικτές του Emiliano Zapata). Στόχος της συνάντησης ήταν η ειρήνευση στη χώρα και η παύση των συγκρούσεων στο εσωτερικό της επανάστασης. Ύστερα από την εξέγερση του 1994, ο EZLN δημιούργησε στην πολιτεία Chiapas, 5 Aguascalientes, με σκοπό να λειτουργήσουν ως σημεία πολιτικής και πολιτισμικής συνάντησης ανάμεσα στον EZLN και την «κοινωνία των πολιτών» (civil society). Το Aguascalientes Ι δημιουργήθηκε στη ζώνη της Selva Lacandona, με έδρα την κοινότητα La realidad. Το Aguascalientes ΙΙ δημιουργήθηκε στη ζώνη Los Altos de Chiapas, με έδρα την κοινότητα Oventic. Το Aguascalientes III δημιουργήθηκε στη ζώνη Tzots Choj, με έδρα την κοινότητα La Garrucha. Το Aguascalientes ΙV δημιουργήθηκε στη ζώνη Selva Tzeltal, με έδρα την κοινότητα Morelia. Το Aguascalientes V δημιουργήθηκε στη βόρεια ζώνη της Chiapas, με έδρα την κοινότητα Roberto Barrios. Είναι απαραίτητο να σημειωθεί ότι τα Aguascalientes, ως πολιτισμικά κέντρα εξοπλισμένα με αίθουσες μαθημάτων, κλινική, τουαλέτες, ντουζιέρες, βιβλιοθήκη, ίντερνετ, κοιτώνες, εργαστήρια κλπ. βρίσκονταν πάντα περικυκλωμένα από στρατόπεδα και βάσεις του μεξικανικού στρατού.

61 συμμετείχαν συνολικά 800 Μεξικάνοι, και με μικρές ανεπίσημες αντιπροσωπείες των λαών και των πολιτισμών της Ασίας, της Αφρικής και της Ωκεανίας.

«Για πρώτη φορά στην ιστορία των φτωχών του πλανήτη, ένας μικρός στρατός από αναλφάβητους ιθαγενείς αγρότες κατάφερε, χωρίς να μπορεί να κανείς να το πιστέψει, να συγκεντρώσει μερικά από τα πιο δυνατά και γόνιμα μυαλά της εποχής μας, για έναν κοινό στόχο· να βρουν σε χάρτες που δεν υπάρχουν, τους δρόμους που ούτε αυτοί υπάρχουν αλλά που μπορούν παρ’ όλα αυτά να οδηγήσουν στη φαντασιακή σφαίρα που ονομάζεται «το μέλλον της ανθρωπότητας», στης οποίας τις τρομακτικά οχυρωμένες πόρτες, η βλακεία που κάνει τη ζωή στον πλανήτη να ασφυκτιά, έχει βάλει μια ταμπέλα που σε όλες τις επίσημες συζητήσεις προειδοποιεί: «Δεν επιτρέπεται η είσοδος».»33

Το Encuentro Intergaláctico οργανώθηκε σε παράλληλα «τραπέζια εργασίας» και στα πέντε Aguascalientes. Το πρώτο τραπέζι εργασίας πραγματοποιήθηκε στη Realidad, με θέμα «Ποια είναι η πολιτική που έχουμε και ποια είναι η πολιτική που χρειαζόμαστε.» Το δεύτερο τραπέζι εργασίας πραγματοποιήθηκε στο Roberto Barrios, όπου συζητήθηκε «Το ζήτημα της οικονομίας: ιστορίες τρόμου». Το τρίτο τραπέζι εργασίας έλαβε χώρα στη Morelia, με θέμα «Όλοι οι πολιτισμοί για όλους. Τι συμβαίνει με τα ΜΜΕ; Από τις ζωγραφιές στο Ίντερνετ.» Το συγκεκριμένο τραπέζι είχε τη μεγαλύτερη παρουσία ανθρώπων που ασχολούνται με τις τέχνες και τον πολιτισμό. Το τέταρτο τραπέζι πραγματοποιήθηκε στο Oventic, με θέμα την «Κοινωνία των πολιτών». Συζητήθηκαν ζητήματα σχετικά με το συνδικαλισμό, τις μη κυβερνητικές οργανώσεις και τα κοινωνικά κινήματα. Το πέμπτο και τελευταίο τραπέζι έλαβε χώρα στη La Garrucha, με θέμα «Σε αυτόν τον κόσμο χωράνε πολλοί κόσμοι». Συμμετείχαν «ινδιάνοι όλου του κόσμου» (EZLN, 1996:185) και συζήτησαν για την αυτονομία, τον πόλεμο, τις διακρίσεις και τις μορφές αντίστασης στον νεοφιλελευθερισμό.

33 Jaime Avilés (εσώφυλλο) στο EZLN. 1996. Crónicas Intergalácticas. Primer Encuentro Intercontinental por la Humanidad y contra el Neoliberalismo. Planeta Tierra. Montañas del Sureste Mexicano.

62 Τη Συνάντηση έκλεισε ο subcomandante Marcos, ευχαριστώντας τους ανθρώπους από όλο τον κόσμο που έφτασαν μέχρι την Chiapas και συμμετείχαν στις διαδικασίες και ανακηρύσσοντας την Δεύτερη Διακήρυξη της Realidad.34

«Εμείς οι ζαπατίστας θέλουμε να χαιρετίσουμε όλους όσους παραβρέθηκαν σε αυτή τη Συνάντηση. Εδώ, στα βουνά του νοτιοανατολικού Μεξικό, όταν μια ομάδα χαιρετά αυτόν που φέρνει τον καλό λόγο, τον χειροκροτά. Σας ζητάμε λοιπόν όλοι να χαιρετιστούμε μεταξύ μας και να χαιρετήσουμε τα αδέρφια μας από τις παρακάτω χώρες: Ιταλία, Βραζιλία, Μεγ. Βρετανία, Παραγουάη, Χιλή, Φιλιππίνες, Γερμανία, Περού, Αργεντινή, Αυστρία, Ουρουγουάη, Γουατεμάλα, Βέλγιο, Βενεζουέλα, Κολομβία, Ιράν, Δανία, Νικαράγουα, Ζαϊρ, Γαλλία, Αϊτή, Εκουαδόρ, Ελλάδα, Ιαπωνία, Κουρδιστάν, Ιρλανδία, Κόστα Ρίκα, Κούβα, Σουηδία, Νορβηγία, Ολλανδία, Νότια Αφρική, Ελβετία, Ισπανία, Πορτογαλία, Η.Π.Α., Χώρα των Βάσκων, Καταλονία, Κανάρια Νησιά, Τουρκία, Καναδά, Πουέρτο Ρίκο, Βολιβία, Αυστραλία, Μαυριτανία, Μεξικό. (...) Αυτές τις μέρες στα βουνά του νοτιοανατολικού Μεξικό βρέθηκε ένας κόσμος που φτιάχτηκε από πολλούς κόσμους. Αυτός ο κόσμος που φτιάχτηκε από πολλούς κόσμους βρήκε το χώρο του και κατέκτησε το δικαίωμά του να είναι εφικτός, σήκωσε τη σημαία του που λέει ότι είναι απαραίτητος και την κάρφωσε στην Realidad της Γης για να ανακηρύξει ένα καλύτερο μέλλον. Ένας κόσμος φτιαγμένος από όλους τους κόσμους που εξεγείρονται και αντιστέκονται στην εξουσία, ένας κόσμος από όλους τους κόσμους που εναντιώνονται στον κυνισμό, ένας κόσμος που αγωνίζεται για την ανθρωπότητα και εναντιώνεται στον νεοφιλελευθερισμό. Αυτός ήταν ο κόσμος στον οποίο ζήσαμε αυτές τις μέρες και αυτός είναι ο κόσμος που συναντάμε εδώ... Η Συνάντηση αυτή δεν τελειώνει στην Realidad. Απλώς τώρα πρέπει να βρει τον επόμενο τόπο που θα συνεχιστεί.» (EZLN, 1996: 261, 269)

Στο ντοκυμαντέρ A place called Chiapas (1998), η σκηνοθέτης Nettie Wild παρομοιάζει την ατμόσφαιρα με «εκείνη του Woodstock, χωρίς το LSD». Από την άλλη, η ψηφιακή έκδοση της αργεντίνικης εφημερίδας Clarín, αναφέρει στις 13 Αυγούστου 1996:

ΤΟ ΜΕΞΙΚΑΝΙΚΟ ΑΝΤΑΡΤΙΚΟ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΠΛΕΟΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΤΡΑΞΙΟΝ. Νέα μόδα: «Ζαπατουρισμός» Η Chiapas, το επίκεντρο του ένοπλου αντάρτικου των ζαπατίστας, δέχεται την επίσκεψη ταξιδιωτών από όλο τον κόσμο. Θέλουν να γνωρίσουν τον subcomandante Marcos και τους ιθαγενείς που τον ακολουθούν και ζουν σε εξαντλητικές συνθήκες.35

34 Segunda Declaración de la Realidad, 1996. http://palabra.ezln.org.mx/comunicados/1996/1996_08_03.htm

Στη συνέχεια η εφημερίδα παραθέτει μεταφρασμένα αποσπάσματα ενός άρθρου από την New York Times, με τίτλο «Ο ζαπατουρισμός προσφέρει λάσπη, ιδρώτα και σικ ραντικαλισμό», το οποίο προτίμησα να μεταφράσω απευθείας από την αμερικανική εφημερίδα:

«Αυτό είναι το μέρος που πρέπει να είσαι, αν και δεν θα το έλεγες με την πρώτη ματιά. Ο σκηνοθέτης Oliver Stone ήρθε. Η Danielle Mitterrand, χήρα του πρώην Γάλλου προέδρου, ήρθε δύο φορές. Το ίδιο και ένα συνεργείο του ΜΤV. Ήρθαν να καθίσουν στα πόδια του μυστηριώδη subcomandante Marcos, επικεφαλής των ανταρτών ζαπατίστας, και να δουν τους κουκουλοφόρους ιθαγενείς να καβαλάνε τα άλογα στη γενέτειρα τους. Οι αποπνικτικές ζούγκλες της νότιας μεξικανικής πολιτείας της Chiapas έχουν γίνει ένας προορισμός της μόδας για το ταξιδιωτικό κύκλωμα των αριστεριστών. Οι ντόπιοι έχουν εφεύρει και όνομα για την κακοτράχαλη διαδρομή με τζιπ μέχρι τις κοινότητες των ιθαγενών ζαπατίστας: “zapatour”. Οι επισκέπτες δεν έρχονται για τις ανέσεις. Ένα βράδυ στη Realidad, μια κοινότητα ιθαγενών Tojolobal, ισοδυναμεί με μια δόση από τη ζωή που οι ιθαγενείς της Chiapas υπομένουν εδώ και αιώνες. Το πόσιμο νερό περιέχει αμοιβάδες και δεν υπάρχει αποχέτευση. Κουνούπια, ψύλλοι και φίδια, δέκα πόντοι λάσπη και το φαγητό δεν είναι αρκετό. Πρόσφατα, οι ζαπατίστας κάλεσαν μερικές χιλιάδες υποστηρικτές τους από όλο τον κόσμο σε πέντε κοινότητες της Chiapas, για να συμμετάσχουν σε ένα εβδομαδιαίο μαραθώνιο συνέδριο που αποκάλεσαν Διηπειρωτική Συνάντηση για την Ανθρωπότητα και ενάντια στο Φιλελευθερισμό. Στο τέλος, οι περισσότεροι συμμετέχοντες κόντευαν να πάθουν ηλίαση και η κοινότητα της Realidad, όπου συγκεντρώθηκαν όλοι για το κλείσιμο, είχε μετατραπεί σε βρωμερό βάλτο. Οι περισσότεροι όμως έφυγαν χαρούμενοι. Ο τουρισμός έχει μία λογική για τους ζαπατίστας. Παρ’ όλο που έχουν ξεκινήσει οι διαπραγματεύσεις για την ειρήνη με την μεξικανική κυβέρνηση και ισχύει η παύση πυρός, οι εξεγερμένες ιθαγενικές κοινότητες εξακολουθούν να βρίσκονται σε καθεστώς περιορισμού από τον εχθρικό μεξικανικό στρατό. Στις 3 Αυγούστου, ο Marcos δήλωσε σε δημοσιογράφους ότι πιστεύει πως ο στρατός θα ήθελε πολύ να τον σκοτώσει αν είχε την ευκαιρία και οι επικεφαλής των ζαπατίστας δήλωσαν ότι η παρουσία των επισκεπτών αποτελεί προστασία για τους ίδιους. Για τις βάσεις στήριξης του αντάρτικου κινήματος, οι οποίες ζουν στην καταπιεστική απομόνωση στην καρδιά της ζούγκλας και δέχονται τη ρατσιστική συμπεριφορά των μη ιθαγενών, οι επισκέψεις τους δίνουν την ευκαιρία να βιώσουν το θαυμασμό των αλληλέγγυων που έρχονται από μακρινά μέρη και αρκετές φορές συνεισφέρουν οικονομικά για τις ανάγκες της κοινότητας. Η μεξικανική κυβέρνηση, αν και στην αρχή ενοχλήθηκε από την παρουσία των «ζαπατουριστών», κατέληξε να τους αποδεχτεί μιας και ταυτόχρονα ενισχύουν και το δικό της ανεκτικό προφίλ.

35 http://www.clarin.com/diario/96/08/14/t-03001d.htm

64 Ωστόσο, πολλοί ταξιδιώτες μπορεί να υποστούν ανακρίσεις στα σημεία ελέγχου του στρατού, ο οποίος συχνά τους αναγκάζει να γυρίσουν πίσω, διατηρώντας έτσι την αίσθηση κινδύνου που χαρακτηρίζει το ταξίδι. Παρ’ όλα αυτά δεν μπορεί να πάει όποιος θέλει. Ο Marcos απέρριψε την πρόταση που του έκανε η Benetton να συμμετέχει στη διαφημιστική της καμπάνια. Ο γερμανός σκηνοθέτης Werner Herzog που βρισκόταν στο Μεξικό κάνοντας έρευνα για τα γυρίσματα μιας ταινίας, διέψευσε τις φήμες που τον ήθελαν να συναντιέται με τον Marcos. «Δεν είμαι τουρίστας της επανάστασης», δήλωσε. Οι ζαπατίστας και οι επισκέπτες τους δεν δέχονται τον χαρακτηρισμό “trendy”. «Δεν είμαστε τουρίστες, είμαστε ζαπατίστας!» ήταν ένα από τα αγαπημένα σλόγκαν της συγκέντρωσης. Ο subcomandante υποσχέθηκε ακόμα μεγαλύτερες συγκεντρώσεις στο μέλλον. «Θέλουμε η επόμενη συνάντηση μας να είναι διαγαλαξιακή», είπε. «Θα καλέσουμε και τους Αρειανούς.»36

Το ζαπατιστικό μοντέλο συνεύρεσης και συζήτησης που καθιερώθηκε ως encuentro, αποτελεί ίσως την μεγαλύτερη επιτυχία του ζαπατισμού να δημιουργήσει έναν ανοιχτό χώρο συνάντησης στον οποίο καλούνται να παρουσιαστούν προτάσεις και θέσεις που προωθούν ένα αναπτυσσόμενο δίκτυο αντίστασης και εξέγερσης. Το ίδιο το encuentro, ως ζωτικός χώρος, είναι η πολιτική που διαμορφώνεται και οι δυνατότητες που προκύπτουν μέσα από τις διαφορετικές πολιτικές πρακτικές που εφαρμόζονται σε αυτό.37 Η αυτονομιστική κολεκτίβα Midnight Notes Collective σχολιάζει ότι «το θράσος των ζαπατίστας ήταν ότι άνοιξαν ένα ξέφωτο μέσα στο δάσος που φρουρείται ισχυρά από τον μεξικανικό στρατό, επιτρέποντας σε πολλούς ανθρώπους να έρθουν και να συζητήσουν μαζί τους και μεταξύ τους για τον καπιταλισμό και την επανάσταση.»38 Είναι ένας χώρος που ουσιαστικά επιτρέπει την δυνατότητα της μεταμόρφωσης ατόμων και συλλογικοτήτων σε μία κοινότητα με στόχο «ένα όχι και πολλά ναι».39 Στην αναζήτησή τους για εναλλακτικές «απαντήσεις» στα δόγματα της αριστεράς, οι επαναστάτες βρήκαν μπροστά τους μία τέχνη που πολλοί θεωρούσαν δεδομένη:

36 Julia Preston. “Zapatista Tour offers mud, sweat and radical chic”. The New York Times. 13/8/1996 37 Subcomandante Marcos. “El Mundo: Siete Pensamientos en mayo de 2003”. Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Rebeldía, Μάιος 2003. http://www.revistarebeldia.org 38 Midnight Notes Collective. 2001. “The Hammer and… or the Sickle? From the Zapatista Uprising to the Battle of Seattle.” Στο Auroras of the Zapatistas: Local and Global Struggles of the Fourth World War. New York: Autonomedia (σελ.10) 39 Για μια πιο λεπτομερή ανάλυση της παγκόσμιας αντίστασης μέσω της χρήσης αυτού του συνθήματος, βλ. “One No, Many Yeses”. Midnight Notes 12. Δεκέμβριος 1997

65 τον διάλογο. Ως αποτέλεσμα αυτής της πρωτοβουλίας, η κοινωνία των πολιτών άρχισε να μπαίνει όλο και περισσότερο σε μια διαδικασία διαλόγου με τον εαυτό της. Το encuentro ως πολιτικό μοντέλο δεν βασίζεται στην ιδεολογία, στην ένταξη σε κάποια οργάνωση, αλλά ούτε και στην ταυτότητα. Αποτελεί μία πολιτική στρατηγική κι έναν χώρο ο οποίος δεν θα πρέπει να συγχέεται με πολιτικές συγκεντρώσεις, ακαδημαϊκά συνέδρια ή ακτιβιστικά fora. Δεν είναι ένας χώρος επιβολής ενός ήδη αποφασισμένου πολιτικού προγράμματος με στόχο να «αφυπνίσει» τις ιθαγενικές κοινότητες αναφορικά με τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν· δεν είναι μια τάση της μόδας για να προσελκύσει το μερίδιο που της αντιστοιχεί από την αγορά του ακτιβισμού. Αντίθετα, τα encuentros αποτελούν χώρους συλλογικής ανάλυσης στους οποίους αναδύονται συλλογικά οράματα.

Δεν αποτελεί μια προσπάθεια διαμόρφωσης πολιτικών και προγραμματικών δηλώσεων, ούτε και έχει να κάνει με τη συνένωση θεωρητικών προσεγγίσεων ή την τυποποίηση εννοιολογικών σχημάτων. Αντίθετα έχει να κάνει με την εύρεση ή/και τη δημιουργία κοινών τόπων για συζήτηση. Κάτι σαν κατασκευή θεωρητικών και πρακτικών εικόνων, τις οποίες μπορούμε να δούμε και να βιώσουμε από διαφορετικές πλευρές ο καθένας.40

Το 2003, οι ζαπατίστας διέλυσαν τα Aguascalientes και δημιούργησαν τα Caracoles, μια τολμηρή πράξη που σημάδεψε την πολιτική στρατηγική της σύγκλισης και της φιλοξενίας πολιτικών χώρων όπως την ακολουθούσαν.41 Με κύριο λόγο αφενός την ανησυχία τους αναφορικά με τις αυξανόμενες εντάσεις που είχαν αρχίσει να χαρακτηρίζουν το έργο αλληλεγγύης που πρόσφεραν οι διάφορες ομάδες από το εξωτερικό αλλά και, αφετέρου, προκειμένου να υποστηρίξουν ακόμα περισσότερο την αυτονομία των ζαπατιστικών δήμων, οι ζαπατίστας εγκαινίασαν πέντε κέντρα, στα οποία ο EZLN και οι βάσεις στήριξης του (οι αυτόνομοι δήμοι και κοινότητες) θα μπορούν να συνδιαλέγονται με την κοινωνία των πολιτών.42 Η αρχική επιτυχία των Aguascalientes

40 Subcomandante Marcos. “El Mundo: Siete Pensamientos en mayo de 2003”. 41 Στις 8 Ιουλίου 2003 τα 5 Aguascalientes «πέθαναν» και «ξαναγεννήθηκαν» την επόμενη μέρα, στις 9 Ιουλίου, ως Caracoles (caracol: κοχύλι, σαλιγκάρι). 42 Τα 5 διοικητικά αυτά κέντρα αντιστοιχούν στις εξεγερμένες ζώνες της Chiapas και αποτελούν έδρα των Επιτροπών Καλής Διακυβέρνησης (Juntas de Buen Gobierno). Το Caracol Ι της ζώνης La realidad, στην οποία κατοικούν ιθαγενείς ζαπατίστας Tojolabales, Tzotziles, Mames και

«Στα Aguascalientes φτάνουν ομάδες και οργανώσεις, οι οποίες υποστηρίζουν κοινωνικά έργα αλληλεγγύης, όπως κλινικές, σχολεία, εργαστήρια, (π.χ. εργαστήρια παραγωγής και επεξεργασίας εικόνας, εργαστήρια χειροτεχνημάτων) κλπ. Επίσης, εκεί φτάνουν οι παρατηρητές για τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι campamentistas που έρχονται μέσω της ΜΚΟ των ζαπατίστας “Enlace Civil”, πασιφιστές, οικολόγοι, τουρίστες, εκπρόσωποι «αδερφών» επαναστατικών οργανώσεων από τη Λατινική Αμερική και πάρα πολλοί άλλοι. Τα Aguascalientes είναι ένας τόπος επαναστατικού πειραματισμού και δεν αποτελούν αποκλειστικότητα καμίας οργάνωσης, ομάδας ή ατόμων.»43

και η πιο πρόσφατη «γέννηση» των Caracoles έχουν σημάνει μια συνεχή ροή επισκεπτών, εκπροσώπων από διάφορες ομάδες, οργανώσεις και συλλογικότητες και «ζαπατουριστών». Η αλληλέγγυα αυτή κινητικότητα εγγυάται στον EZLN και τις βάσεις στήριξής του την προβολή προς τα έξω. Επιπλέον, αυτές οι «επισκέψεις» αποτελούν ευκαιρίες να βιώσει κανείς το ζαπατισμό στο πεδίο. Μέσα σε όλα αυτά τα χρόνια, οι ακτιβιστές και οι διανοούμενοι είχαν τη δυνατότητα να παρατηρήσουν από πρώτο χέρι τον αγώνα των εξεγερμένων αυτόνομων κοινοτήτων που αντιστέκονται στην στρατιωτική εισβολή και σε έναν πόλεμο χαμηλής έντασης μέσα από το διάλογο, τη γενική συναίνεση για τη λήψη αποφάσεων και την άμεση δράση. Η μαζική άφιξη τόσων ξένων το καλοκαίρι του 1996 στο San Cristóbal de Las Casas έμεινε στη μνήμη της πόλης, όπου ακόμα μιλάνε για το Intergaláctico. Μπορεί ο τελικός προορισμός να ήταν τα Aguascalientes, ωστόσο όλοι στο San Cristóbal έφτασαν πρώτα κι εκεί επέστρεψαν μετά το τέλος της παγκόσμιας συνάντησης. Η θεσμοθέτηση του encuentro είχε ως συνέπεια την παράλληλη ανεπίσημη θεσμοθέτηση και του όρου «ζαπατουρισμός». Από το 1996, στο San Cristóbal βρίσκεται ο «Enlace Civil», η μη κυβερνητική οργάνωση που έχουν

Tzeltales, ονομάζεται «Μητέρα των κοχυλιών της θάλασσας των ονείρων μας». Tο Caracol II της ζώνης Los Altos de Chiapas, Oventic, με ζαπατίστας Tzotziles και Tzeltales, ονομάζεται «Αντίσταση και Εξέγερση για την ανθρωπότητα». Το Caracol III της ζώνης La Garrucha, με ζαπατίστας Tzeltales, ονομάζεται «Αντίσταση μέχρι το νέο ξημέρωμα». Το Caracol IV της ζώνης Morelia, με ζαπατίστας Tojolabales, Tzotziles και Tzeltales, ονομάζεται «Ο Ανεμοστρόβιλος των λόγων μας». Τέλος, το Caracol V της βόρειας ζώνης της Chiapas, Roberto Barrios, με ζαπατίστας Choles, Zoques, Tzeltales ονομάζεται «Το κοχύλι που μιλάει για όλους μας». 43 http://www.geocities.com/aguascalientes2/aguascalientes.htm

67 δημιουργήσει οι ίδιοι οι ζαπατίστας, όπου μπορεί όποιος ενδιαφέρεται να πάρει πληροφορίες για το πώς μπορεί να φτάσει στις εξεγερμένες περιοχές, ποιες είναι οι απαραίτητες διαδικασίες κλπ. Με την ίδια ΜΚΟ, επίσης, μπορεί να έρθει κάποιος σε επαφή από τη χώρα του και να συζητήσει ή να καταθέσει την πρότασή του για κάποιο έργο σχετικό με τις κοινότητες (π.χ. το χτίσιμο ενός σχολείου, ιατρείου, εργαστηρίου κλπ., την οργάνωση σεμιναρίων, μαθημάτων, την εφαρμογή εναλλακτικών μορφών ενέργειας, οικολογικών μορφών καλλιέργειας κλπ.) Στο San Cristóbal εδρεύουν επίσης διάφορες ΜΚΟ υπεράσπισης ανθρώπινων δικαιωμάτων ή παρατήρησης ειρήνης44, οι οποίες συνεργάζονται με αντίστοιχες ευρωπαϊκές οργανώσεις και φιλοξενούν ανθρώπους που φτάνουν στην Chiapas με σκοπό να παραμείνουν κάποιο διάστημα σε περιοχές όπου θεωρείται απαραίτητη η διεθνής παρουσία είτε για την διασφάλιση της ειρήνης είτε για την υπεράσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Και εκτός από αυτά, υπάρχουν στην πόλη διάφοροι χώροι φιλικά προσκείμενοι στο κίνημα των ζαπατίστας όπου οργανώνονται διάφορες εκδηλώσεις, συζητήσεις, εκθέσεις, προβολές, πωλούνται προϊόντα και χειροτεχνήματα από ζαπατιστικούς συνεταιρισμούς και γενικότερα φιλοξενούνται προσπάθειες στήριξης του κινήματος. Από εκεί, λοιπόν, όπως είπαμε και πριν, οι «ζαπατουρίστες» θα ξεκινήσουν την αναζήτηση/ περιήγηση/

44 Όπως για παράδειγμα: SIPAZ (Servicio Internacional para la paz: Διεθνής υπηρεσία για την ειρήνη): Δημιουργήθηκε το 1995 για την παρατήρηση (monitoring) της εξέγερσης των ζαπατίστας. Σήμερα υποστηρίζει την αναζήτηση ειρηνικών λύσεων για τη δημιουργία ενός πολιτισμικού πλαισίου ειρήνης, διαλόγου και ανοχής μεταξύ των πολιτικών παραγόντων στην Chiapas. http://www.sipaz.org FRAYBA (Centro de derechos humanos Fray Bartolomé de Las Casas A.C: Κέντρο για τα ανθρώπινα δικαιώματα Fray Bartolomé de Las Casas): Δημιουργήθηκε το 1989 με πρωτοβουλία του Samuel Ruiz García, επισκόπου του San Cristóbal de Las Casas και έχει χριστιανικό και οικουμενικό προσανατολισμό. Εργάζεται για την υπεράσπιση και την προώθηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων των ιθαγενών λαών και κοινοτήτων της Chiapas. http://www.frayba.org.mx CASA (Colectivos de Apoyo, Solidaridad y Acción: Συλλογικότητες Υποστήριξης, Αλληλεγγύης και Δράσης): Δημιουργήθηκε το 2001 και ανταποκρίνεται στις ανάγκες διεθνούς αλληλεγγύης των ιθαγενών και αγροτικών κινημάτων στις πολιτείες της Chiapas και της Oaxaca. Σκοπός της είναι η διεύρυνση της κοινωνικής δικαιοσύνης και της αειφόρου ανάπτυξης στο Μεξικό και τις Η.Π.Α. μέσω της εκπαίδευσης και της δημιουργίας δικτύων για την διευκόλυνση της απόκτησης εμπειρίας σχετική με ζητήματα που αφορούν στην παγκοσμιοποίηση και τα ανθρώπινα δικαιώματα. http://www.chiapaspeacehouse.org

68 περιπέτεια/ αλληλέγγυα δράση τους στην ευρύτερη αυτόνομη ζαπατιστική περιοχή και εκεί θα επιστρέψουν ύστερα από το ταξίδι τους. Το πρώτο πράγμα που μου είπε η Έρικα στην πανσιόν όταν της είπα για ποιο λόγο βρίσκομαι στο San Cristóbal ήταν:

«Είναι αλήθεια, εδώ στο σπίτι έρχονται πολλοί «ζαπατουρίστες» τα τελευταία πέντε χρόνια, κυρίως το καλοκαίρι. Αυτό είναι το διάστημα που συνήθως ταξιδεύουν. Όλοι έχουν τα διαστήματά τους. Για παράδειγμα, αυτή την εποχή έρχονται πολλοί ισραηλινοί πιτσιρικάδες, αγόρια και κορίτσια, που τελειώνουν το στρατό και πάνε ένα μεγάλο ταξίδι. Τον Οκτώβριο είναι η εποχή που έρχονται οι λεσβίες. Πάντως αυτοί που λες εσύ κάνουν μπαμ, εγώ βγαίνω στο δρόμο και ξέρω από την εμφάνιση να σου πω ποιος έρχεται για τους ζαπατίστας και ποιος όχι!»

H αλήθεια είναι ότι κατά ένα περίεργο τρόπο, μένοντας τόσο διάστημα στην πόλη, άρχισα κι εγώ να τους ξεχωρίζω. Οι ζαπατίστας και η οργάνωσή τους έχουν καταφέρει τη δημιουργία μιας σφαίρας αλληλλεγγύης γύρω τους, που δίνει την ευκαιρία σε πολλούς ανθρώπους να ταξιδέψουν και ενδεχομένως να ζήσουν στο Μεξικό για ένα διάστημα. Η J. ήταν μία αλληλέγγυα ακτιβίστρια που γνώρισα από τη Σουηδία. Ήρθε στην Chiapas για να κάνει παρατήρηση ειρήνης- το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αλληλέγγυας δραστηριότητας- ως μέλος της σουηδικής χριστιανικής οργάνωσης SWEFOR. Η SWEFOR είναι μια μη κυβερνητική οργάνωση, η οποία συνεργάζεται με την μεξικανική χριστιανική οργάνωση για τα ανθρώπινα δικαιώματα Fray Bartolomé de Las Casas (FRAYBA). Το έργο της προσανατολίζεται στην παρατήρηση ειρήνης και ανθρώπινων δικαιωμάτων στο Μεξικό, την Κολομβία και τη Γουατεμάλα. Στην ερώτησή μου τι σημαίνει να είναι κανείς παρατηρητής ειρήνης, η J. σχολίασε:

«Ο βασικός ρόλος ενός παρατηρητή ειρήνης της SWEFOR είναι να δημιουργεί χώρο για την ειρήνη μέσω της παρουσίας του στην περιοχή, προστατεύοντας τα ανθρώπινα δικαιώματα των ιθαγενών πληθυσμών που βρίσκονται σε σύγκρουση, όπως οι ζαπατίστας και άλλες εξεγερμένες κοινότητες στο Μεξικό. Η παρουσία μας χρειάζεται για την πρόληψη των στρατιωτικών και παραστρατιωτικών επεμβάσεων στις κοινότητες, γιατί διαμένοντας εκεί ως ξένοι προσφέρουμε προστασία μέσω της αλληλέγγυας παρουσίας μας. Στόχος μας είναι η παρατήρηση της κινητικότητας στις κοινότητες, η παροχή πληροφοριών στην μη κυβερνητική οργάνωση με την οποία συνεργαζόμαστε στη Σουηδία, η δημιουργία χώρου για διάλογο και η επικράτηση μιας δίκαιης ειρήνης.»

69 Η J. δεν δυσκολεύτηκε στην επικοινωνία με τους ιθαγενείς στις κοινότητες που έμεινε, ωστόσο παραδέχεται ότι δεν είναι πάντα εύκολο.

«Το πρόβλημα που υπάρχει με πολλά άτομα που έρχονται μέσω άλλων οργανώσεων για την ειρήνη και τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι ότι δεν έχουν κάνει σχετική προετοιμασία. Με αποτέλεσμα να μην γνωρίζουν την ιστορία της Chiapas και του ζαπατιστικού κινήματος, τις πολιτικές για την ειρήνη και την δράση για τη μη βία, τι να κάνουν σε περίπτωση στρατιωτικής επέμβασης και πολλά άλλα. Έτσι πολλές φορές δίνουν την εντύπωση στους compas45 ότι τους βλέπουν σαν κάτι το αξιοθέατο και το περίεργο. Για παράδειγμα, στο campamento υπήρχαν άτομα που έρχονταν απλώς για να δουν. Προσωπικά δεν νομίζω ότι εξυπηρετεί σε τίποτα αυτό αφού δεν γνωρίζουν τίποτα για το τι συμβαίνει. Στα caracol πάει πολύς κόσμος. Κάποιοι ανήκουν σε ομάδες αλληλεγγύης και πάνε να τους επισκεφθούν για κάποιο πρόγραμμα, αλλά είναι και πολλοί «τουρίστες»· άτομα που πάνε για παράδειγμα για να μαζέψουν σπόρους από τη ζούγκλα και να κάνουν κοσμήματα ή να τους αντιγράψουν τα σχέδια στα κεντήματα.»

«Μην μου πεις ότι κι εσύ ήρθες εδώ ως υποστηρικτής των ζαπατίστας! Όλοι όσοι έρχονται στο San Cristóbal, ε, αναγκαστικά πρέπει κάπως να ασχοληθούν με τους ζαπατίστας, είναι της μόδας!» μου είπε ένας συνταξιδιώτης στο San Cristóbal που είχε έρθει από τις Η.Π.Α.

«Εγώ δεν είχα καμία σχέση, τυχαία βρέθηκα εδώ, απλώς γνώρισα πολλά άτομα από το Peace House, μια μη κυβερνητική οργάνωση για την παρατήρηση ανθρώπινων δικαιωμάτων. Με έναν φίλο από εκεί πήγαμε στις 22 του μήνα στην Acteal που κάθε μήνα γίνεται μνημόσυνο για τα θύματα του 1997. Καλή φάση αλλά μου φάνηκε σαν ένα σόου.»

Από τη μία είναι οι «ζαπατουρίστες», οι ακτιβιστές-παρατηρητές και αυτοί που ασχολούνται με προγράμματα στις αυτόνομες κοινότητες. Από την άλλη, λόγω της ιδιαιτερότητας της γεωγραφικής του θέσης και των πολιτικών συνθηκών που σημάδεψαν την ιστορία του, το San Cristóbal φιλοξενεί ένα μεγάλο πλήθος ερευνητών που μελετούν τις πολιτισμικές διαδικασίες του ζαπατιστικού κοινωνικού κινήματος. Η πόλη συγκεντρώνει 13 ερευνητικά κέντρα καθώς και 3 πανεπιστήμια, αριθμό πολύ μεγάλο αναλογικά με το μέγεθος της πόλης (120.000 κάτοικοι). Αυτό συνεπάγεται έναν εξίσου μεγάλο αριθμό ξένων ερευνητών και ακαδημαϊκών γενικότερα, οι οποίοι ασχολούνται με διάφορα επί μέρους ζητήματα τα οποία

45 compas: (από το compañeros) σύντροφοι. Καθημερινή ορολογία για τον διαχωρισμό ζαπατίστας και μη ζαπατίστας, ως compas και no-compas.

70 εντάσσονται στη σφαίρα του ζαπατισμού όπως η αυτονομία, το γυναικείο ζήτημα, η τρίτη ηλικία και τα παιδιά, το ιθαγενικό ζήτημα, οι καταλήψεις γης, το θέμα της υγείας και της εκπαίδευσης, η οικολογία και το ζήτημα της προστασίας της Selva Lacandona, η ιδιωτικοποίηση του νερού, η πολιτική οργάνωση και ιδεολογία του κινήματος, ο ζαπατιστικός λόγος στο εξωτερικό, οι σχέσεις με άλλα κοινωνικά κινήματα, οι σχέσεις αλληλεγγύης με την κοινωνία των πολιτών και ο ακτιβισμός. Το φαινόμενο αυτό επικυρώνει το ρόλο του ζαπατιστικού κινήματος σαν host μιας ευρύτερης επιστημονικής και κοινωνικής κίνησης που αναπτύσσεται γύρω απ’ αυτό και λαμβάνει χώρα σε μεγάλο βαθμό στο San Cristóbal που γίνεται τόπος πολιτισμικής δράσης- προσωπικής, πολιτικής, καλλιτεχνικής και ακαδημαϊκής- και μεταμορφώνεται συνεχώς σε ένα κέντρο στον «κόσμο» της Chiapas.

Από τον τουρισμό, στον ακτιβισμό και την αυτονομία: San Cristóbal- México D.F- Roberto Barrios

Το 2006 που πήγα εγώ στο Μεξικό ήταν μια χρονιά σημαντική αλλά και δύσκολη από πολλές απόψεις. Η χώρα βρισκόταν σε προεκλογική περίοδο και οι εκλογές είχαν ανακηρυχθεί για τις 2 Ιουλίου. Στις 3 και 4 Μαΐου, η προσοχή όλης της χώρας επικεντρώθηκε στη μικρή πόλη του San Salvador Atenco, στην πολιτεία του Μεξικό, η οποία δέχτηκε μεγάλη καταστολή από την αστυνομία και στο στρατό. Όλα ξεκίνησαν όταν η αστυνομία εμπόδισε 60 πλανόδιους ανθοπώλες να στήσουν τους πάγκους τους στο παζάρι του Texcoco, στην πολιτεία του Μεξικό. Ύστερα από σύγκρουση με την αστυνομία, οι ανθοπώλες κατέφυγαν στη γειτονική πόλη του San Salvador Atenco, η οποία χαρακτηρίζεται από μια μεγάλη ιστορία αντίστασης στην κρατική πολιτική, ζητώντας την αλληλεγγύη και τη συμπαράσταση των αγροτών που κατοικούν στην πόλη. Η οργάνωση Μέτωπο των Πολιτών για την Υπεράσπιση της γης (Frente de Pueblos en Defensa de la Tierra, FPDT)46, η

46 Frente de Pueblos en Defensa de la Tierra (FPDT): Δημιουργήθηκε το 2001 από τους φτωχούς αγρότες της πόλης San Salvador Atenco, ως μορφή αντίστασης στην απαλλοτρίωση της γης που είχε ψηφίσει ο τότε πρόεδρος του Μεξικό, Vicente Fox, για την μεταφορά του αεροδρομίου της πόλης του Μεξικό στο Ατένκο, που απέχει 25 χλμ. από την πρωτεύουσα. Μετά την επιτυχημένη αντίσταση στα κυβερνητικά σχέδια και την ακόλουθη ματαίωση της κατασκευής του αεροδρομίου,

71 οποία συμμετέχει στην Άλλη Καμπάνια, κινητοποιείται σε ένδειξη αλληλεγγύης. Το FPDT το οποίο στο παρελθόν είχε αντισταθεί επιτυχώς στη δημιουργία του νέου αεροδρομίου της πόλης του Μεξικό στο Atenco και στο παρόν προκαλεί, σε ένα προεκλογικό «νεοφιλελεύθερο» Μεξικό, συμβαδίζοντας με τους ζαπατίστας ενάντια στις εκλογές, γίνεται θύμα της κρατικής βίας. Για δύο μέρες το San Salvador Atenco μετατράπηκε σε πεδίο μάχης. Η αστυνομία προχώρησε σε εφόδους σπιτιών, ξυλοδαρμούς και βιασμούς, συλλαμβάνοντας πάνω από 200 αγρότες και μέλη της Άλλης Καμπάνιας και δολοφονώντας 2 νέους, 14 και 20 χρονών αντίστοιχα . Ο EZLN εξέλαβε το χτύπημα ενάντια στο FPDT στο San Salvador Atenco ως χτύπημα στο κίνημα αλληλεγγύης και την πολιτική πρωτοβουλία της Άλλης Καμπάνιας. Η απάντησή του ήταν δυναμική. Όλες οι ζαπατιστικές κοινότητες (οι βάσεις στήριξης) μπήκαν σε «κόκκινο συναγερμό» (alerta roja). Ο «κόκκινος συναγερμός» είναι μία περίοδος κατά την οποία όλες οι δραστηριότητες των ζαπατίστας με τις μη κυβερνητικές οργανώσεις και τους άλλους αλληλέγγυους και εθελοντές αναβάλλονται. Όλες οι κοινότητες ήταν κλειστές και όλοι οι ξένοι (internacionales) που ήταν εκεί έπρεπε να φύγουν. Τα πάντα ξαφνικά διακόπηκαν. Οι ιθαγενείς στις κοινότητες συνέχισαν την καθημερινότητά τους χωρίς επισκέπτες. Αυτό κράτησε έξι μήνες. Μετά το Atenco ακολούθησαν τα δραματικά γεγονότα με την εισβολή του στρατού και των παραστρατιωτικών το Σεπτέμβριο στην πόλη της Oaxaca, η οποία τελούσε υπό κατάληψη από τους δασκάλους και στη συνέχεια από τους πολίτες συνολικά για εφτά μήνες. Το Μάιο 2006, οι συνδικαλιστές της εκπαίδευσης στην πολιτεία της Oaxaca προέβησαν σε κινητοποιήσεις και απεργίες διμαρτυρόμενοι για την πολιτική του κυβερνήτη Ulises Ruiz Ortiz, ζητώντας την βελτίωση των οικονομικών απολαβών των δασκάλων και την παραίτηση του κυβερνήτη κατηγορώντας τον για διαφθορά. Η Oaxaca είναι η πολιτεία με τους χαμηλότερους μισθούς για τους δασκάλους και μεγάλο πρόβλημα αναφορικά με τα σχολεία στις αγροτικές κοινότητες, με αποτέλεσμα οι δάσκαλοι να κινητοποιούνται με απεργίες τα τελευταία 25 χρόνια. Αυτή τη φορά, οι κινητοποιήσεις ήταν πολύ πιο δυναμικές και ειδικά με την μεγάλη καταστολή που ασκήθηκε από 3000 αστυνομικούς στις 14

το FPDT απέκτησε μεγάλη λαϊκή απήχηση και από το 2006 συμμετέχει στην Άλλη Καμπάνια μαζί με τους ζαπατίστας. (http://atencofpdt.blogspot.com/)

72 Ιουνίου, η απεργία των δασκάλων πήρε τη μορφή λαϊκής εξέγερσης, με τη δημιουργία της Λαϊκής Συνέλευσης των Λαών της Οαχάκα (Asamblea Popular de los Pueblos de Oaxaca, APPO). Τα περισσότερα δημόσια κτίρια τέθηκαν υπό κατάληψη, οι πολίτες έκλεισαν με οδοφράγματα το κέντρο της πόλης για τον αποκλεισμό επιθέσεων από την αστυνομία και ο κυβερνήτης επέμενε να μην παραιτείται. Τον Αύγουστο ξεκίνησαν οι πρώτες «εκκαθαριστικές επιχειρήσεις» από παρα-αστυνομικές ομάδες πολιτών και από την αστυνομία- πυροβολούσαν εν ψυχρώ στα οδοφράγματα κατά τη διάρκεια της νύχτας- στις οποίες σκοτώθηκαν 6 μέλη της APPO. Η βίαιη κατάσταση στην πόλη συνέχισε να εντείνεται, μέχρι την κορύφωσή της τον Οκτώβριο του 2006, όταν 3000 αστυνομικοί, μαζί με 3.500 στρατονόμους και 5.000 στρατό να περιμένει σε περίπτωση ανάγκης, εκκένωσαν το κατειλημμένο κέντρο της πόλης. Ο απολογισμός ήταν πάρα πολλοί νεκροί, καθηγητές πανεπιστημίου, ένας αμερικανός δημοσιογράφος του Indymedia, συνδικαλιστές, μέλη της APPO και απλοί πολίτες, ο αριθμός των οποίων δεν έχει

εξακριβωθεί ακόμα, εκατοντάδες συλλήψεις και εξαφανίσεις. Το μεξικανικό κράτος με λίγα λόγια βρισκόταν σε πολιτικό βρασμό. Από τη μία η προεκλογική καμπάνια, που κατέκλυσε τους δρόμους με αφίσες των υποψηφίων και τις εφημερίδες με τη φοβερή κόντρα ανάμεσα στο PAN (το δεξιό κόμμα της Εθνικής Δράσης) και το PRD (το αριστερό κόμμα της Δημοκρατικής Επανάστασης) και η οποία έκλεισε με το περιβόητο fraude (νοθεία), ανακηρύσσοντας νικητή το PAN και πρόεδρο του Μεξικό τον Felipe Calderón. Σε όλη τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου η παρουσία της αστυνομίας σε δημόσιους χώρους και στους δρόμους ήταν ιδιαίτερα εμφανής, όπως και ο κατασταλτικός της ρόλος. Από την άλλη, η Άλλη Καμπάνια (La Otra Campaña), η άλλη απάντηση του EZLN και της Comisión Sexta, της επιτροπής που συγκροτήθηκε μετά την Έκτη Διακήρυξη της Selva Lacandona (Sexta Declaración de la Selva Lacandona), παίρνει αντίθετη θέση και λέει ΌΧΙ στις εκλογές. Οργανώνεται πολιτικά με συνελεύσεις ανοιχτές σε όλους εκτός από επίσημα πολιτικά κόμματα και η ηγεσία του EZLN- ο Subcomandante Marcos και οι άλλοι comandantes/as- πραγματοποιεί εξάμηνη περιοδεία σε όλη τη χώρα, όπου γίνονται εκδηλώσεις, συζητήσεις, συναυλίες, πορείες, συγκεντρώσεις σε πολλές πόλεις. Ο συναγερμός του EZLN στις αρχές Μαΐου με έφερε προ εκπλήξεως· δεν μπορούσα να πάω σε καμία ζαπατιστική περιοχή. Το καλό βέβαια της υπόθεσης

73 ήταν ότι δεν μπορούσε να πάει πουθενά και κανένας άλλος αλληλέγγυος «ζαπατουρίστας», με αποτέλεσμα να βρεθούμε όλοι συγκεντρωμένοι στο San Cristóbal de Las Casas και να πίνουμε μπύρες πολύ πιο συχνά απ’ όσο θα μπορούσε να φανταστεί κανείς. Ωστόσο, εκείνη την περίοδο τονώθηκαν πολύ οι παράλληλες δραστηριότητες της Άλλης Καμπάνιας- στις συνελεύσεις της οποίας κάποιες φορές ο κόσμος πραγματικά δεν χωρούσε· αποτελούσε τον πιο κοντινό χώρο στον EZLN απ’ όπου κάποιος θα μπορούσε να ασκήσει μια έμπρακτη μορφή αλληλεγγύης, έστω και αν αυτό σήμαινε τη συμμετοχή του σε μια συνέλευση· τουλάχιστον, συμμετείχε στη διαμόρφωση του πολιτικού λόγου και της πολιτικής διαδικασίας του κινήματος. Ημερομηνία ορόσημο: 2 Ιουλίου 2006, εκλογές. Οι πολιτικές δράσεις στο San Cristóbal έχουν εντατικοποιηθεί, με αποκορύφωση την οργάνωση μιας τριήμερης συνέλευσης της Άλλης Καμπάνιας στην πόλη του Μεξικό ακριβώς πριν από τις εκλογές και μιας ζαπατιστικής πορείας την ημέρα των εκλογών στο κέντρο της πόλης. Αυτή αποφασίστηκε ομόφωνα ως η πιο αποτελεσματική κίνηση διαμαρτυρίας που θα μπορούσε να κάνει ο ζαπατισμός μέσω της Άλλης Καμπάνιας για να δηλώσει την αντίθεσή του με το θεσμό των εκλογών και την αλληλεγγύη του στο Atenco και στην Oaxaca. Επιτρέψτε μου να παραθέσω ένα απόσπασμα από το ημερολόγιό μου αναφορικά με την πολιτική μου εξόρμηση στην πόλη του Μεξικό με την Άλλη Καμπάνια της Chiapas και τους ζαπατίστας. Ήταν μία εμπειρία που θα μου μείνει αξέχαστη τόσο για το μέγεθος της προσπάθειας όσο και για το μέγεθος της υπομονής του να είσαι «ιθαγενής» (!).

«Το ραντεβού ήταν στις 6 στην Plaza de La Catedral. Η συγκέντρωση στην πλατεία ήταν απερίγραπτη. Σακιά με ψωμιά, πορτοκάλια, μπανάνες, σακίδια, campesinos (αγρότες) από τις γύρω περιοχές, ιθαγενείς γυναίκες, οι σύντροφοι της La Otra και... οι διεθνείς: ξυπόλυτοι, ρασταφάρι, εμείς, κάτι Σκανδιναβές τύπισσες, Αμερικάνοι, ένας τύπος με μπαστούνι. Όλοι στη D.F.! Μας ζήτησαν να βγάλουμε φωτοτυπία το διαβατήριό μας· μας μοίρασαν χαρτάκια με το τηλέφωνο του legal team σε περίπτωση που συμβεί ο,τιδήποτε και δώσαμε δύο τηλέφωνα, ένα από κάποιον στο San Cris κι ένα από κάποιον στη χώρα μας. Φοβερή οργάνωση για τους internacionales, που ήμασταν καμιά 20αριά στο σύνολο κι εντελώς συμπτωματικά ταξιδεύαμε στο ίδιο λεωφορείο· 3 από Ελλάδα, 1 Βάσκα, 1 Λιβανέζα, 2 Αργεντίνοι, 4 Αμερικάνοι, 1 Δανέζα, 2 ξυπόλυτοι ράστα μάλλον

74 Σκανδιναβοί, κάποιοι Ισπανοί και ίσως μερικοί ακόμα που ταξίδευαν με το άλλο λεωφορείο. Τα λεωφορεία ήταν συνολικά 4, ήμασταν περίπου 160 άτομα.»

Προορισμός μας είναι η πόλη του Μεξικό, ένα ταξίδι 12 ωρών υπό κανονικές συνθήκες, και στόχος μας να είμαστε την άλλη μέρα στις 12, στο μέρος όπου θα γίνει η Asamblea (συνέλευση), το οποίο παρεμπιπτόντως θα το μάθουμε στο δρόμο, προφανώς για λόγους ασφάλειας.

«Υπομονή και πίστη: δύο βασικά συστατικά της επανάστασης. Επίσης, η ατάκα του λεωφορείου μας, τουλάχιστον στη γαλαρία που καθόμασταν εμείς οι «διεθνείς». Ξεκινήσαμε με καθυστέρηση τεσσάρων ωρών από το San Cristóbal στις 10 το βράδυ. Πάνω στη μία ώρα, το ένα από τα τέσσερα λεωφορεία έπαθε λάστιχο, με αποτέλεσμα να σταματήσουμε όλοι σε ένα βενζινάδικο και να το περιμένουμε γύρω στις 2 ώρες. Να σχολιάσω σε αυτό το σημείο, ότι τα λεωφορεία που ναυλώθηκαν ήταν προσφορά που έκλεισε ο Don Domingo από την Hormiga (... ποιος είναι ο κύριος;) και ήταν ό,τι πιο φτηνό υπήρχε. Συνολικά κάναμε 24 ώρες αντί για 12! Το λεωφορείο είχε χαλασμένες αναρτήσεις, το οποίο σημαίνει ότι σε κάθε σαμαράκι που έχει στο δρόμο (στην Chiapas έχει σαμάρια και στην εθνική οδό και μάλιστα σε πολύ κοντινές αποστάσεις) κάποιος εκτινασσόταν και χτυπούσε το κεφάλι του στην οροφή. Επίσης, μύριζε πετρέλαιο σε βαθμό ασφυξίας.»

Θεωρώ πως το ταξίδι μέχρι την D.F. ήταν εξαιρετικού ανθρωπολογικού ενδιαφέροντος. Το μισό λεωφορείο ήμασταν ξένοι που προσπαθούσαμε να συνεννοηθούμε στα ισπανικά και στα αγγλικά και το άλλο μισό ήταν αγρότες ιθαγενείς από τις κοινότητες, με τα παραδοσιακά τους, κάποιοι και κάποιες πιο στολισμένες γιατί θα μιλούσαν στη συνέλευση, οι οποίοι μιλούσαν τις γλώσσες τους. Το δε φοβερό ήταν ότι σε περίπτωση που μας σταματούσε η αστυνομία (το οποίο και έγινε γύρω στις 5 φορές), εμείς θα έπρεπε να το παίξουμε τουρίστες και να πούμε ότι πάμε εκδρομή να προσκυνήσουμε στην Παναγία της Guadalupe! Παρ’ όλο που δεν ακουγόταν και πάνω απ’ όλα δε φαινόταν καθόλου πειστική απάντηση, για κάποιο λόγο έπιασε και δεν αντιμετωπίσαμε πρόβλημα από την αστυνομία ή το αλλοδαπών, εκτός από τα βλοσυρά τους βλέμματα όταν κοιτούσαν τα διαβατήριά μας. Στη συνέλευση φτάσαμε με έξι ώρες καθυστέρηση, ωστόσο κι εκεί η αίσθηση ήταν πολύ δυναμική. Γινόταν σε έναν κινηματογράφο σε κάποιο προάστιο και η αίθουσα ήταν ασφυκτικά γεμάτη με κόσμο. Απέξω είχε σχετική αστυνομία, περισσότερο όμως κυκλοφορούσε ασφάλεια και χρειαζόταν στοιχειώδης προσοχή· γενικά δεν ενδείκνυτο να απομακρυνθεί κάποιος μόνος του. Τα θέματα της

75 Συνέλευσης ήταν μία γενική παρουσίαση των εξελίξεων της Άλλης Καμπάνιας στις διάφορες πολιτείες από αντιπροσωπείες που είχαν έρθει, όπως οι δικοί μας της Chiapas για παράδειγμα, παρουσίαση των πολιτικών θέσεων αναφορικά με τις εκλογές και ψήφισή τους και επικύρωση της απόφασης για την πραγματοποίηση πορείας την ημέρα των εκλογών, στις 2 Ιουλίου.

«Μετά τη συνέλευση, γύρω στις 9 το βράδυ, μας πήγαν στο μέρος όπου θα κοιμόμασταν. Δεν κατάλαβα ακριβώς τι ήταν, ούτε πού, κοντά πάντως στο σινεμά όπου γινόταν η συνέλευση κι έμοιαζε με παλιά γραφεία συνδικαλιστικής οργάνωσης. Όντως ήταν από ένα συνδικάτο. Ο χώρος φαινόταν ψιλοεγκαταλειμένος και σίγουρα σαν να τους είχαν ειδοποιήσει την τελευταία στιγμή ότι θα μας φιλοξενούσαν γιατί ήταν μες στη μπίχλα! 80 άτομα, τα 2 από τα 4 πούλμαν, θα μοιραζόμασταν ένα λασπωμένο πάτωμα και μία τουαλέτα με 4 λεκάνες, η μία δίπλα στην άλλη χωρίς διαχωριστικά. Οι compas άρχισαν να κουβαλάνε κάτι τεράστια χαρτόνια- δεν τους άρεσε το σκέτο πάτωμα- τα οποία ήταν έξω στο δρόμο, τα μισά μούσκεμα από τη βροχή και τα υπόλοιπα μες στις λάσπες. Τα στρώνουν στο πάτωμα χωρίς να κοιτάνε που πατάνε, αν γεμίζουν με λάσπες τα πράγματα των υπολοίπων... Ο στόχος είναι ένας, είναι κοινός και λέγεται ΥΠΝΟΣ. Ψυχραιμία! Επίσης οι compas, καθότι εξασκημένοι και συνηθισμένοι, φρόντισαν να πιάσουν τις καλύτερες θέσεις, π.χ. γύρω γύρω από τον τοίχο, κι εμείς οι έξυπνοι internacionales που είχαμε πιάσει την κουβέντα και αφήσαμε τον ύπνο τελευταίο, μείναμε μες στη μέση του δωματίου· ο Γάλλος να πατάει το κεφάλι ενός Αργεντίνου, η Βάσκα να κοιμάται οριακά από τα μίνι ποδαράκια από τις θείτσες που εξείχαν από τα σεντόνια και τα κλαρωτά φορεματάκια, εγώ να κοιμάμαι στην άκρη και όλοι να περνάνε από δίπλα μου. Ένας φώναζε στον ύπνο του, άλλοι ροχάλιζαν. Κοιμηθήκαμε τέλεια! Οι compas εντωμεταξύ ξύπνησαν στις 4, γιατί τέτοια ώρα ξυπνάνε στο χωριό, και άρχισαν να μιλάνε και να γελάνε όπως κάνουν κι εκεί, με αποτέλεσμα 5:30, να’ ναι καλά οι άνθρωποι, ξυπνήσαμε όλοι. Δύο ώρες ουρά για τουαλέτα, το συστηματάκι 4 σε 1 δεν βοήθησε, άλλη ουρά μετά για πρωινό και στις 10 αθρόα προσέλευση στη Συνέλευση.»

Η πορεία έγινε την επόμενη μέρα. Συμμετείχαν χιλιάδες άνθρωποι που φώναζαν συνθήματα κατά των εκλογών και των πολιτικών κομμάτων, συνθήματα αλληλεγγύης στο Atenco και την Oaxaca, συνθήματα υπέρ του EZLN και της Άλλης Καμπάνιας. Κάπου στη μέση της πορείας, μαζί με τους compas του Atenco, ο Subcomandante Marcos και η αντιπροσωπεία των comandantes που τον συνόδευε στην αντι-προεκλογική του πορεία στη χώρα και στη D.F. Υπήρχε μεγάλη αστυνόμευση, η οποία παρακολουθούσε ιδιαίτερα τους ξένους που συμμετείχαν στην πορεία, καθ’ ότι απαγορεύεται από το σύνταγμα η συμμετοχή σε οποιαδήποτε πολιτική δραστηριότητα και συχνά τιμωρείται με απέλαση. Γι’ αυτό το λόγο, οι ίδιοι οι ζαπατίστας συμβουλεύουν τους internacionales να συμμετέχουν

76 ως observadores, δηλαδή ως παρατηρητές της πορείας, προχωρώντας παράλληλα με αυτή και καταγράφοντας υλικό (φωτογραφίες, κάμερα) αν θέλουν, αλλά χωρίς να μπαίνουν μέσα. Στην περίπτωση που κάποιος πάλι θέλει οπωσδήποτε να συμμετέχει στο σώμα της πορείας, τότε συνίσταται να καλύψει το πρόσωπό του, γιατί φωτογραφίζεται από την αστυνομία, η οποία μπορεί να τον συλλάβει σε κάποια άλλη στιγμή, με την φωτογραφία του ως αποδεικτικό. Δεν συνέβη τίποτα σε όλη τη διάρκεια της πορείας, με την οποία συμπορεύτηκα ως παρατηρητής, τραβώντας πολλές φωτογραφίες, με εξαίρεση ένα φορτηγάκι της ασφάλειας το οποίο μας είχε πάρει από πίσω για κάποια χιλιόμετρα. Η πορεία κατέληξε σε συγκέντρωση στο zócalo, την κεντρική πλατεία της πόλης του Μεξικό, όπου ο Marcos παρουσίασε την εκδήλωση που περιλάμβανε ομιλίες και συναυλίες μέχρι αργά. Απολογισμός του τριημέρου για τους internacionales: Γίναμε φίλοι με άλλους internacionales που μέχρι τότε βλεπόμασταν στις συνελεύσεις της Άλλης Καμπάνιας. Γνωρίσαμε από κοντά τις βάσεις στήριξης των ζαπατίστας και βιώσαμε στην πράξη πόσο δύσκολο είναι να γίνει μια τόσο μεγάλη κινητοποίηση. Βιώσαμε την εμπειρία της πολιτισμικής διαφοράς σε θέματα συμβίωσης ή συνεννόησης και για πολλούς αυτό λειτούργησε ως «δοκιμαστικό» για τις συνθήκες που θα αντιμετωπίσουν στις κοινότητες που θα πάνε. Για πολλούς άλλους βέβαια που είχαν προηγούμενη εμπειρία, φάνηκε η μεγαλύτερη δυνατότητα προσαρμογής στις δύσκολες συνθήκες που έπρεπε να αντιμετωπίσουμε, όπως π.χ. η τουαλέτα, ο ύπνος, η ορθοστασία και η ατελείωτη υπομονή. Συμμετείχαμε ενεργά σε μια πολιτική κινητοποίηση, και μάλιστα παράνομη, υποστήριξης του EZLN στο Μεξικό, ερχόμενοι σε άμεση επαφή με το μεξικανικό κράτος και τις δυνάμεις καταστολής του. Είδαμε τι θα πει συντροφική αλληλεγγύη και προστασία από τους compas ζαπατίστας, οι οποίοι μας πρόσεχαν περισσότερο από τα μάτια τους και μας έκαναν να νιώσουμε ισότιμοι. Τρεις μήνες μετά τις εκλογές, στα τέλη του Σεπτέμβρη, ο «κόκκινος συναγερμός» έληξε και οι κοινότητες άνοιξαν ξανά τις πόρτες τους.

Θεωρώ σημαντικό να γίνει μία αναφορά στην αυτονομία των ζαπατιστικών κοινοτήτων, προκειμένου να γίνει κατανοητό πώς λειτουργούν αυτά τα μέρη και πώς αλληλεπιδρούν με τους ξένους επισκέπτες. Ο Raul Zibechi (2005),

77 υποστηρίζει ότι τα εξεγερσιακά κοινωνικά κινήματα, όπως αυτό των ζαπατίστας, μοιράζονται α. την πολιτικοποίηση και την υπεράσπιση κοινωνικών και πολιτισμικών διαφορών που σχετίζονται με την αυτονομία και την περιοχή και β. μια μορφή πολιτικής δράσης η οποία απέχει από τη λογική της έμμεσης αντιπροσώπευσης και είναι μη-κρατική. 47 Τα κινήματα αυτά εμφανίζονται σε μέρη που χαρακτηρίζονται από σχετική αυτονομία, στα οποία η παρουσία του κράτους και του κεφαλαίου είναι αδύναμη ή πολύ μακρινή, είτε γιατί δεν έφτασε ποτέ μέχρι εκεί (όπως σε ορισμένες αγροτικές περιοχές), είτε γιατί το κράτος προτίμησε να ασχοληθεί με νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις με στόχο μεγαλύτερα κέρδη και απλώς δεν ασχολήθηκε (τέτοιες είναι οι περιπτώσεις εγκαταλειμμένων βιομηχανικών περιοχών και αστικές φτωχογειτονιές). Όπως και να έχει, το ζήτημα είναι ότι ούτε το κράτος ούτε το κεφάλαιο οργανώνουν τη ζωή των ανθρώπων που ζουν σε αυτές τις περιοχές, οι οποίες μετατρέπονται σε περιοχές όπου η κοινωνική ζωή και η αναπαραγωγή είναι στα χέρια των κατοίκων τους σε μεγαλύτερο βαθμό από ότι αλλού. Ως αποτέλεσμα, τα κινήματα αυτά ζητούν ελάχιστα ή τίποτα από το κράτος, αντίθετα θα λέγαμε ότι αμφισβητούν την κρατική κυριαρχία προκειμένου να οργανώσουν τη ζωή τους. Σύμφωνα με τον John Gledhill, «το φαντασιακό της ιθαγενούς κοινότητας με τις διαφορετικές μορφές πολιτικής οργάνωσης και τις διεκδικήσεις για έλεγχο της περιοχής και των αποθεμάτων, από μόνο του σαν γεγονός αντιπροσωπεύει ένα ισχυρό και ελκυστικό σύμβολο αντι-ηγεμονίας στο Μεξικό.»48 Αν προσανατολιστούμε στις ζαπατιστικές κοινότητες της Chiapas, η περίπτωση είναι αντίστοιχη και μπορούμε να μιλήσουμε για φαντασιακές κοινότητες, υποστηρίζοντας την κριτική που έχει ασκηθεί στην επικέντρωση των ανθρωπολόγων και άλλων ερευνητών σε τοπικές κοινότητες και στην προσέγγισή

47 Εκτός από την περίπτωση της εξέγερσης των ζαπατίστας το 1994, αντίστοιχες εξεγερσιακές τάσεις έχουν εμφανιστεί στην Αργεντινή με την εξέγερση του 2001, στη Βολιβία το 2003 και 2004 αλλά και σε άλλες λιγότερο εμφανείς διαδικασίες κοινωνικής οργάνωσης και κινητοποίησης, όπως στο κίνημα των άνεργων εργατών και σε τομείς του κινήματος των κατειλημμένων εργοστασίων στην Αργεντινή, στα κινήματα των χωρικών χωρίς γη στη Βραζιλία και την Παραγουάη, σε τομείς Ιθαγενών κινημάτων στη Βολιβία, το Εκουαδόρ και τη Χιλή και στις Κοινότητες Ειρήνης και στο κίνημα των Μαύρων κοινοτήτων στην Κολομβία, μεταξύ άλλων. 48 JOHN GLEDHILL. “Liberalism, Socio-Economic Rights and the Politics of Identity: From Moral Economy to Indigenous Rights”, στο RICHARD A. WILSON (ed.). 1997. Human Rights, Culture & Context. Anthropological Perspectives. Pluto Press: London, Sterling, Virginia, p.100

78 τους σαν κοινωνικά συστήματα κλειστά και αυτόνομα, καθώς και στην αντίληψη σύμφωνα με την οποία η έννοια του εθνογραφικού πλαισίου αναφέρεται σε μια περιορισμένη και πολιτισμικά ομοιογενή περιοχή. Ακολουθώντας αυτήν την πορεία σκέψης θα συμφωνήσω ως προς το ότι η έννοια της «κοινότητας» βρίσκεται συνεχώς υπό επινόηση (Gledhill, 1997: 100), ειδικά εξετάζοντάς την από το πρίσμα ενός παγκόσμιου συστήματος δικτύων που μέσω της διάδρασής τους διαμορφώνουν μια κοινωνική πραγματικότητα. Σε μια προσπάθεια να διευκολύνουμε την καλύτερη κατανόηση αυτής της άποψης μπορούμε να ανατρέξουμε στα λόγια των αλληλέγγυων «ζαπατουριστών», που όλοι μιλούν για «την κοινότητά μας», «το Caracol μας», «το σχολείο μας», «τους συντρόφους μας» κλπ. Βλέπουμε επομένως ότι η έννοια της «κοινότητας» μπορεί να αλλάξει και να γίνει πολύ πιο ευρεία, συμπεριλαμβάνοντας μη-ιθαγενείς, μη-αγρότες, μη-Μεξικάνους αλλά ξένους, τουρίστες, οι οποίοι από το «αίσθημα του ανήκειν σε μια διεθνή πολιτική κοινότητα» (Leyva, 2002: 74) μέχρι τη συμμετοχή τους σε μια κατάσταση επιτόπιας έμπρακτης αλληλεγγύης, αισθάνονται μέλη των κοινοτήτων που τους φιλοξενούν. Σε ό,τι αφορά τους ιθαγενείς, σύμφωνα με τον Bonfil Batalla (1990: 72), η ιδιαίτερη «αυτόνομη» κουλτούρα τους, τους επιτρέπει να αντιμετωπίζουν τις νέες καταστάσεις που παρουσιάζονται στον κόσμο τους και να προσαρμόζονται στις νέες συνθήκες.49 Παρ’ όλα αυτά, η αυτονομία μιας ορισμένης μορφής αποτελούσε ανέκαθεν χαρακτηριστικό των ιθαγενών κοινοτήτων. Αν σταθούμε λίγο σε μια ιδιωματική έκφραση της γλώσσας tzeltal, που συνήθως μεταφράζεται ως «αυτονομία», μπορούμε να πάρουμε μια ιδέα για το πώς το εννοούν οι ίδιοι, λαμβάνοντας πάντα υπ’ όψη ότι υπάρχουν πολλές εκφράσεις για να μιλήσει κανείς

49 «Ξεκινώντας από αυτήν την αυτόνομη κουλτούρα και τα στοιχεία που ενσωματώνει (υλικά, οργανωτικά, γνωστικά, συμβολικά και συναισθηματικά) κάθε λαός μπορεί να αντιμετωπίσει τις νέες καταστάσεις, τις αλλαγές του κόσμου που τον περιβάλλει και τις σχέσεις που δημιουργεί μαζί του. (Βασιζόμενη σε αυτή την κουλτούρα)...κάθε ομάδα ανθρώπων προσαρμόζεται στις νέες συνθήκες: αντιστέκονται για να διατηρήσουν το χώρο τους σε όλες τις παραμέτρους της ζωής τους, υιοθετούν ξένα πολιτισμικά στοιχεία που θεωρούν ότι τους εξυπηρετούν και ότι μπορεί να είναι συμβατά με τον τρόπο ζωής τους και εφεύρουν νέες λύσεις, νέες ιδέες, νέες στρατηγικές τοποθέτησης, οι οποίες τους επιτρέπουν να επιβιώσουν σαν περιορισμένη και διαφορετική κοινότητα, της οποίας τα μέλη να έχουν πρόσβαση σε μια πολιτισμική κληρονομιά που να είναι μοναδική και κοινή ταυτόχρονα.» GUILLERMO BONFIL BATALLA. 1990. México Profundo. Una civilización negada. Grijalbo: México, p.7

79 για «αυτονομία» οι οποίες δεν έχουν αντίστοιχο στα ισπανικά και γι’ αυτό πρέπει να τις ερμηνεύουμε, μιας και όταν σκεφτόμαστε με ινδοευρωπαϊκούς γλωσσικούς όρους δεν χρησιμοποιούμε τις έννοιες που αυτές προϋποθέτουν.

Kochelin jbahtik: «Αυτονομία» Te sk’op yu’un te comonal ya yabey sna ta lek te ayuk wen chahpajel ta spasel te a’tel, te ja’ ya yal te kochelin jbahtik: ya x bojotik ta pasel te ka’teltik ta komon. (Τα λόγια της κοινότητας κάνουν γνωστό με τρόπο σωστά προσανατολισμένο ότι υπάρχει μια καλή συμφωνία για να γίνει η δουλειά. Μας λένε, με τρόπο αυτόνομο· έτσι πρέπει να κάνουμε τη δουλειά της κοινότητας.)50

Επομένως η αυτονομία ισοδυναμεί με τον «σωστά προσανατολισμένο τρόπο», με την «καλή συμφωνία» για τη λειτουργία της κοινότητας, την οποία αποφασίζει η ίδια η κοινότητα. Στην εξεγερμένη ζαπατιστική περιοχή, η διακυβέρνηση γίνεται όπως προαναφέρθηκε και στην εισαγωγή μέσω των Επιτροπών Καλής Διακυβέρνησης (Juntas de Buen Gobierno). Σε κάθε εξεγερμένη ζώνη αντιστοιχεί μια Επιτροπή που αποτελείται από έναν ή δύο εκπροσώπους κάθε αυτόνομου συμβουλίου της ζώνης αυτής. Οι Επιτροπές Καλής Διακυβέρνησης είναι επίσης 5 στο σύνολό τους, έχουν όνομα επιλεγμένο από τα αντίστοιχα αυτόνομα συμβούλια και τα μέλη τους αλλάζουν κάθε μήνα, έτσι ώστε να συμμετέχει όλη η ζώνη στην αυτο-διακυβέρνησή της. Η ΕΚΔ που εδρεύει στο Caracol της La realidad, ονομάζεται «Προς την Ελπίδα»· η ΕΚΔ που εδρεύει στο. Caracol της La Garrucha, ονομάζεται «Καρδιά του Ουράνιου Τόξου της Ελπίδας»· η ΕΚΔ που εδρεύει στο Caracol της Morelia, ονομάζεται «Ο δρόμος του Μέλλοντος»· η ΕΚΔ που εδρεύει στο Caracol του Roberto Barrios, ονομάζεται «Νέος Σπόρος που θα βλαστήσει». Τέλος, η ΕΚΔ που εδρεύει στο Caracol του Oventic, ονομάζεται «Κεντρική Καρδιά των Ζαπατίστας ενώπιον του Κόσμου». Οι αρμοδιότητες των Επιτροπών Καλής Διακυβέρνησης αφορούν την επίλυση διαφορών μεταξύ των αυτόνομων κοινοτήτων, και η εξασφάλιση μιας ισόποσης διανομής των εσόδων στους ζαπατιστικούς πληθυσμούς- το Oventic για παράδειγμα, είναι πάνω στο δρόμο και έχει μεγαλύτερη πρόσβαση σε υπηρεσίες

50 ANTONIO PAOLI. “Mandar obedeciendo con autonomía en la comunidad tzeltal”, p. 75. Στο Miradas, ecos y reflejos… del zapatismo a la utopía y viceversa. 2004. Secretaría de Relaciones Internacionales y Comisión Confederal de Solidaridad con Chiapas de la CGT: España

80 και αγαθά από άλλες κοινότητες που βρίσκονται στη ζούγκλα, π.χ. το Roberto Barrios. Επίσης οι ΕΚΔ επιβλέπουν τα προγράμματα που γίνονται στον τομέα της υγείας, της εκπαίδευσης, της στέγασης, της γεωργίας και της δικαιοσύνης σε κάθε περιοχή. Ο τρόπος πολιτικής δράσης του ζαπατιστικού κινήματος, και γενικότερα πολλών εξεγερσιακών κοινωνικών κινημάτων, δεν «ανταποκρίνεται στην κρατική μορφή- πυραμίδα κάθετης ιεραρχίας» (Zibechi, 2005:30) αλλά εκφράζει την απόρριψη του κράτους ως μοντέλο οργάνωσης και της έμμεσης αντιπροσώπευσης ως πολιτικής λογικής. Σύμφωνα με τον Zibechi (2005), η κρατική νομιμότητα στηρίζεται στην «απουσία κοινωνικών δεσμών», η οποία τροφοδοτεί το ρόλο του κράτους ως ύστατου τρόπου εκπροσώπησης και δόμησης του κοινωνικού οργανισμού. Στην περίπτωση των κοινωνικών κινημάτων, η ύπαρξη κοινωνικών δεσμών μέσω των κοινοτικών σχέσεων, προσφέρει ένα εναλλακτικό μοντέλο για την επινόηση της σχέσης μεταξύ των διαφόρων παραγόντων και την οργάνωση της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής ζωής. Επομένως η πολιτική οργάνωση των κινημάτων βασίζεται σε σχέσεις οι οποίες λειτουργούν μεν σε πιο οριζόντιο επίπεδο αλλά είναι λιγότερο σταθερές από αυτές που οργανώνονται μέσω των γραφειοκρατικών συστημάτων. (Zibechi, 2005:30) Οι κοινωνικοί αυτοί δεσμοί που εκφράζονται με τη μορφή συνθημάτων όπως “entre todos todo”“(μεταξύ όλων, όλα), “entre todos lo sabemos todo”(μεταξύ όλων τα ξέρουμε όλα), “caminar preguntando” (προχωράμε ρωτώντας) και “mandar obedeciendo” (κυβερνούμε υπακούοντας), υπογραμμίζουν την πρόθεση της αποφυγής διαχωρισμών τόσο σε επίπεδο πολιτικής δράσης όσο και σε επίπεδο διανόησης. Συνοψίζοντας, η αυτονομία έχει άμεση σχέση με την ικανότητα συγκεκριμένων τόπων να οργανώνουν κοινωνικούς δεσμούς σύμφωνα με ένα μοντέλο βασισμένο στην κοινοτική εμπειρία, το οποίο προϋποθέτει μια συνεχή προσαρμογή των πολλών και διαφορετικών εμπειριών που συνυπάρχουν στο ίδιο πλαίσιο. Στο πλαίσιο του ζαπατισμού, οι κοινότητες λειτουργούν με βάση ένα αυτόνομο κοινωνικό μοντέλο, που προϋποθέτει διαφορετικές μορφές πολιτικής οργάνωσης, οι οποίες έρχονται σε σύγκρουση με την κρατική οργάνωση που επικρατεί στην υπόλοιπη Chiapas και πολύ συχνά στο εσωτερικό της ίδιας της κοινότητας. Οι περισσότερες αυτόνομες κοινότητες είναι αυτόνομες τμηματικά, στο κομμάτι που αντιστοιχεί στους ζαπατίστας που μένουν σε αυτές. Οι υπόλοιποι κάτοικοι που δεν είναι γραμμένοι στον EZLN, τις περισσότερες φορές δεν

81 συμμερίζονται τις πολιτικές πεποιθήσεις των συγχωριανών τους και υπάρχουν εσωτερικές διαμάχες και άλλες φορές απλώς δεν ασχολούνται με τους διπλανούς τους. Αυτό συνήθως συμβαίνει σε περιπτώσεις κοινοτήτων που ήταν ζαπατιστικές στο παρελθόν και στη συνέχεια ένα μέρος των κατοίκων αποφάσισε να φύγει από την οργάνωση. H πόλωση, σύμφωνα με την Xóchitl Leyva, ειδικά στην περίπτωση των Las Cañadas (2002: 65), αποτελεί εμφανές φαινόμενο στο εσωτερικό των κοινοτήτων όπου υπάρχουν συγκρούσεις, για παράδειγμα, μεταξύ ζαπατίστας και «πριίστας»51- όπου «πριίστας» ο γενικός χαρακτηρισμός που χρησιμοποιούν οι “compas” στις ζαπατιστικές κοινότητες για τους πολιτικούς τους αντιπάλους- που μπορεί να είναι και συγγενείς. Αυτό το γεγονός έκανε εντύπωση και σε έναν αλληλέγγυο που δούλευε σαν δάσκαλος στο δημοτικό σχολείο μιας κοινότητας.

... Στην αρχή οι σύντροφοι διατηρούσαν μια απόσταση- και είναι πολύ φυσιολογικό νομίζω, οποιοσδήποτε έρχεται μπορεί να είναι επικίνδυνος· δεν ξέρουν αν εσύ, εγώ ή οποιοσδήποτε άλλος είναι μαζί τους ή εναντίον τους, μεταμφιεσμένος για να παρακολουθήσει άλλου τύπου κινήσεις... μετά τις πρώτες μέρες, οι σύντροφοι μου μιλούσαν περισσότερο, με φώναζαν «ο δάσκαλος» αλλά πάντα μέχρι ένα σημείο. Η συζήτηση είναι περιορισμένη, δεν το ρισκάρουν να ανοιχτούν. Για παράδειγμα, μερικά απογεύματα καθόμουν με έναν σύντροφο να καπνίσουμε ένα τσιγαράκι, να πιούμε ένα τσάι. Αυτός είχε 6 παιδιά και απο όλα μόνο μία κόρη ήταν στην οργάνωση. Δύο από τους γιους ζουν σε διπλανά χωριά και είναι πριίστας. -Έρχονται που λες να με δουν και με ρωτάνε: «Τι κάνεις μπαμπά, πώς πάει;» Κι εγώ τους λέω: «Καλά, εδώ» και αυτό είναι... Δεν μπορούμε να συζητήσουμε για τίποτα άλλο με τα παιδιά μου γιατί δεν είναι στην οργάνωση και είναι πριίστας.»

Αν και ιθαγενείς, οι σημερινές πρακτικές δεν μπορούν να ξεφύγουν από τον αντίκτυπο που συνεπάγονται οι πρακτικές του υπόλοιπου κοινωνικού συνόλου το

51 PRI: Θεσμικό Επαναστατικό Κόμμα. Συγκροτήθηκε το 1929 από τον πρόεδρο Κάγιες και έμεινε στη διακυβέρνηση της χώρας μέχρι το 2000. Ονομάστηκε διαδοχικα Εθνικό Επαναστατικό Κόμμα, Κόμμα της Μεξικάνικής Επανάστασης και τέλος, από το 1946 και μετά, Θεσμικό Επαναστατικό Κόμμα. Ως «πριίστες», χαρακτηρίζονταν οι υποστηρικτές του PRI στη διάρκεια των 71 χρόνων μονοκομματισμού. Από το 2000 και μετά, το κυβερνόν κόμμα στο Μεξικό είναι το PAN (Κόμμα Εθνικής Δράσης της μεξικανικής Δεξιάς, ιδρύθηκε το 1939), ωστόσο ο χαρακτηρισμός έχει γενικευτεί και αποδίδεται σε όλους τους «δεξιούς» πολιτικούς αντιπάλους του ζαπατισμού.

82 οποίο αποτελεί πλειοψηφία.52 Οπως επισημαίνει και ο Héctor Díaz-Polanco (1992, παρατίθεται στον Gledhill, 1997: 98), «οι εθνοτικές ομάδες δεν είναι απλά σύνολα πολιτισμικών χαρακτηριστικών με ρίζες στο παρελθόν· είναι κοινωνικο-πολιτισμικές πραγματικότητες που συνεχώς δημιουργούνται και ξαναδημιουργούνται από τον καπιταλισμό, και που δεν μπορούν να κατανοηθούν χωρίς τον κριτικό παράγοντα της εξουσίας που ασκούν οι κυρίαρχες ομάδες πάνω τους.» Οι διαχωρισμοί αυτού του τύπου και οι διαφορές γενικότερα στο εσωτερικό των ζαπατιστικών κοινοτήτων έχουν επίσης αντίκτυπο στους διεθνείς, αλληλλέγγυους, campamentistas, ανθρώπους που πάνε να πραγματοποιήσουν κάποιο πρόγραμμα ή «ζαπατουρίστες», οι οποίοι συναντιούνται εκεί και ξαφνικά αποτελώντας μέρος της κοινότητας, έστω και προσωρινά, μπαίνουν σε διαδικασίες να δημιουργήσουν συναισθήματα φιλικά ή εχθρικά αντίστοιχα, ως προς άτομα τα οποία πολύ συχνά δεν γνωρίζουν. Σε αυτό το ιδιαίτερο πλαίσιο, λοιπόν, κινείται ένας κόσμος πολύ διαφορετικός- από Ελβετούς πασιφιστές και Έλληνες αναρχικούς, μέχρι Βάσκους αυτονομιστές, Καταλανούς ενάντια στην παγκοσμιοποίηση, Αμερικάνους αντι- Bush, Ιταλούς ακτιβιστές και από εκεί συνεχίζουν αριστεριστές, αντι-ρατσιστές, αντι-φασίστες, αντι-καπιταλιστές, και μια ολόκληρα σειρα αντι-... ιστές- ο οποίος βρίσκεται να μοιράζεται και να στηρίζει με την παρουσία του στην Chiapas, αρχές, ιδέες και αξίες, ένα αυτόνομο και επαναστατικό πολιτικό μοντέλο στις βάσεις του - τις ζαπατιστικές κοινότητες. Καθένας έχει μια διαφορετική ιδέα της επανάστασης στο μυαλό του και αυτό το κομμάτι της προσωπικότητάς του καλείται να εκθέσει και να μοιραστεί με τους υπόλοιπους, μέσα από τη διαδικασία της συμβίωσης σε μια εξεγερμένη περιοχή. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιων διαπροσωπικών επαφών στο χώρο διαμονής των «ζαπατουριστών» στις κοινότητες, το περιβόητο campamento civil por la paz περιγράφει πολύ

52 Ιδιαίτερα οι κοινότητες στη ζούγκλα Λακαντόνα που έχουν μικρό ιστορικό βάθος, αναμειγνύουν ανθρώπους που φέρουν διαφορετικές «εθνικές ταυτότητες» και έχουν βιώσει εκτενείς επιρροές από εξωτερικές οργανώσεις. (GLEDHILL 1997: 98) Βλέπε επίσης XÓCHITL LEYVA SOLANO. 2002. “Transformaciones regionales, comunales y organizativas en Las Cañadas de la Selva Lacandona (Chiapas, México)”, στο SHANNAN L. MATTIACE, ROSALVA AÍDA HERNÁNDEZ Y ZAN RUS (eds). 2002. Tierra, libertad y autonomía: impactos regionales del zapatismo en Chiapas. CIESAS, IWGIA: México, Dinamarca

83 πετυχημένα ο Subcomandante Marcos στο μυθιστόρημα που έγραψε από κοινού με τον Paco Ignacio Taibo II.

Μια βραδιά έγινε ένας μικρός σαματάς στην καλύβα που κοιμόμαστε οι σκηνίτες. Απ’ ό,τι φαίνεται, η Ζουν Ελέν, η Φραντσέζα, υποφέρει από αϋπνίες και είδε απ’ την αιώρα της κάτι να σαλεύει στη σκεπή. Φώτισε κατά κει με τη λάμπα της και αποδείχτηκε πως ήτανε μια κόμπρα- ή ίσως να’ τανε οχιά, μπορεί και βόας. Φυσικά έβαλε τις φωνές και βέβαια ξυπνήσαμε όλοι. Ακολούθησε γενικευμένος πανικός, μεταμφιεσμένος όμως σε κάτι ανάμεσα σε διάλογο περί οικολογίας και σε ομαδική ψυχοθεραπεία. Πρώτα συζητήσαμε αν θα τη σκοτώναμε ή όχι. Την κόμπρα, όχι τη Ζουν Ελέν. Η Ντάνα Μάγιο διατύπωσε επιχειρήματα φυσιολατρικού χαρακτήρα κατά του να τη σκοτώσουμε, προειδοποιώντας μας σχετικά με τον κίνδυνο διατάραξης της βιοποικιλότητας. Απ’ την πλευρά του Βιττόριο Φραντσέσκο Αουγκούστο Λουίτζι προτάθηκε να τη σκοτώσουμε και δόθηκαν πλήθος επιχειρήματα μαγειρικής φύσης, που είχαν να κάνουν με τις γαστρονομικές αρετές του φιδιού, γιατί είχε διαβάσει σ’ ένα ανακοινωθέν του Sup53 ότι η ψητή οχιά έχει γεύση ψαριού. Η Ζουν Ελέν ήταν υπέρ της διατάραξης της οικολογικής ισορροπίας μέσω της θανάτωσης του φιδιού, κι εμένα μου αρέσει πολύ το ψάρι, επομένως, με συντριπτική πλειοψηφία, αποφασίστηκε η καταδίκη του φιδιού σε θάνατο. Βέβαια, το πρόβλημα ήταν πρώτα πώς θα το κάναμε να κατέβει απ’ τη στέγη κι έπειτα πώς θα το σκοτώναμε. Η Ντάνα Μάγιο είπε να πάμε να βρούμε μια καρέκλα και να το κατεβάσει ο Βιττόριο Φραντσέσκο Αουγκούστο Λουίτζι χτυπώντας το με την κουτάλα της σούπας του φιδέ. Ο Παντσίτο, με αξιοσημείωτη μεξικάνικη προφορά, είπε «que ni madres»...» (Sub. Marcos-Paco Ignacio Taibo II, 2005: 50/64-65)

Κλείνοντας, θα ήθελα να τονίσω ότι οι κοινότητες για τις οποίες κάνουμε λόγο δεν αποτελούν στατικούς κοινωνικούς σχηματισμούς αλλά αυτόνομους «χώρους» στους οποίους γίνεται η προσπάθεια δημιουργίας «πολιτικού χώρου», ενθαρρύνοντας το διάλογο ανάμεσα σε έναν μεγάλο αριθμό διαφορετικών ανθρώπων, τόσο μεταξύ τους όσο και με τους εξεγερμένους ιθαγενείς. Μία από τις μεγαλύτερες προσφορές του ζαπατισμού είναι ότι προσπαθεί να βιώσει την έννοια της κοινότητας- δεν τη χρησιμοποιεί περιγραφικά ή για καθαρά δομικούς λόγους-, ενσωματώνοντας στη διαδικασία αυτή ιστορίες, εμπειρίες, συνεργασίες, δεσμεύσεις και υποχρεώσεις που προκύπτουν συλλογικά. Ορισμένοι τόποι είναι διαφορετικοί, επομένως. Οι κοινότητες της Chiapas είναι αναμφισβήτητα ένας τόπος διαφορετικός από τους άλλους, ένας τόπος εξεγερμένος και αυτόνομος, ο οποίος δέχεται την υποστήριξη από χιλιάδες

53 Sup: συντομογραφία του subcomandante. Είναι ο πιο συνηθισμένος τρόπος που αποκαλούν οι ζαπατίστας τον subcomandante Marcos στον καθημερινό τους λόγο.

84 ανθρώπους από όλα τα μήκη και πλάτη του πλανήτη που ταξιδεύουν στο Μεξικό για να εκφράσουν έμπρακτα την αλληλεγγύη τους στον επαναστατικό αγώνα των ζαπατίστας. Οι περισσότεροι ταξιδιώτες επιστρέφουν στις χώρες τους βαθιά εμπνευσμένοι και με διάθεση να ενδυναμώσουν τις αλληλέγγυες προσπάθειές τους, ενώ ταυτόχρονα μπαίνουν στη διαδικασία να εξερευνήσουν «νέες» στρατηγικές για τους δικούς τους τοπικούς αγώνες- στρατηγικές που επικεντρώνονται στην πολιτική του «να ακούσουμε» και του «να κυβερνάμε υπακούοντας».

«...για να κάνεις την φωνή των εξουσιαζόμενων να ακουστεί, πρέπει να την ακούσεις.» (Gilly, Marcos, Ginzburg, 1995: 37)

85 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ Σκέψεις για την αλληλεγγύη και συμπεράσματα

Οι νέες τουριστικές συνθήκες που δημιουργήθηκαν μέσω των κοινωνικών δικτύων που συμμετέχουν στην οργάνωση του τουρισμού στην Chiapas, είχαν σαν αποτέλεσμα τη νέα σημασιοδότηση παλαιότερων μορφών «αυθεντικότητας», προκειμένου να ανταποκριθούν στις πραγματικές ή φανταστικές απαιτήσεις του «νέου» τουρίστα στο δεδομένο πολιτικό πλαίσιο. Η εικόνα των Mayas, η οποία αποτελεί αντικείμενο εμπορευματοποίησης για τουριστικούς λόγους στην περιοχή εδώ και πολύ καιρό (Van Den Berghe, 1995), αποκτά νέες λειτουργίες και επανασημασιοδοτείται μέσα από σύμβολα της επανάστασης τα οποία προστίθενται στις αναπαραστάσεις του «ιθαγενούς». Οι νέες αυτές αναπαραστάσεις του «ιθαγενούς επαναστάτη» μπορούν να ερμηνευτούν ως εμπορευματοποίηση του ζαπατιστικού κοινωνικού κινήματος, επιδεικνύοντας παντού την εικονογράφηση του κινήματος από τον διεθνή τύπο, τον κινηματογράφο και το διαδίκτυο. Τέτοια παραδείγματα βρίσκουμε στα Le Monde, Times, Marie Claire, National Geographic, ταινίες όπως η μεγάλου μήκους Corazón del Tiempo, ντοκυμαντέρ όπως το A Place Called Chiapas καθώς και διάφοροι διαδικτυακοί χώροι (π.χ. Zapatista Net of Autonomy and Liberation, http://www.actlab.utexas.edu/~zapatistas). Το San Cristóbal de Las Casas δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση στον αλληλλέγγυο τουριστικό του ρόλο. Κάνοντας μια βόλτα στο κέντρο της πόλης, το μάτι συναντά διαρκώς και συνεχώς μπλουζάκια με τον Zapata και τον Marcos, καρτ-ποστάλ με ζαπατίστας κάθε καλλιτεχνικής μορφής, κουκούλες, κουκλάκια, μπρελόκ, cd, βιβλία... Πανσιόν με Έκτες Διακηρύξεις κολλημένες στον πίνακα ανακοινώσεων μαζί με τουρ στη ζουγκλα, πράγματα προς πώληση, σεμινάρια μασάζ και μαθήματα ισπανικών... Το μπαρ Revolución με το logo του Zapata και άλλα πολλά... Εικόνες, φωτογραφίες, τόση υπερβολική εμπορική προώθηση μιας «επανάστασης», που στην περίπτωσή μας μπορεί να αφορά το κίνημα των ζαπατίστας, ωστόσο υπάρχουν άπειρα τέτοια παραδείγματα σε όλα τα κινήματα και σε όλες τις αντιστάσεις. Η αλήθεια είναι ότι υπάρχει λόγος για την ύπαρξη τόσων μαγαζιών: πουλάνε καλά.

86 Ωστόσο, δεδομένων των νέων συνθηκών, από τη στιγμή που οι ιθαγενείς φορείς συμμετέχουν στην οργάνωση του τουρισμού και στη διαπραγμάτευση των σχέσεων εξουσίας, όπως ειπώθηκε και πρωτύτερα, η εμπορευματοποίηση μπορεί να έχει παράδοξα αποτελέσματα. Αφενός χρησιμεύει ως έσοδο στην τουριστική βιομηχανία την οποία διαχειρίζονται τόσο ιθαγενείς όσο και μη, αφετέρου όμως λειτουργεί ταυτόχρονα ως προώθηση του ζαπατισμού σε όλο τον κόσμο, στην περίπτωσή μας έχοντας ως μέσο τον τουρίστα. Οι «ζαπατουρίστες» χωρίς απαραίτητα να το επιδιώκουν έχουν προκαλέσει αντίκτυπο στο βαθμό συμμετοχής των ιθαγενών ομάδων στα δίκτυα της οργάνωσης του τουρισμού, δημιουργώντας καινούριες και ανταποκρινόμενες διασυνδέσεις. Μέσα από τέτοιου είδους διασυνδέσεις, οι ιθαγενείς λαοί έχουν καταφέρει να αποκτήσουν μεγαλύτερο πολιτισμικό έλεγχο (Bonfil, 1987b) και να διεκδικήσουν καλύτερες συνθήκες στον τομέα των τουριστικών υπηρεσιών για τις κοινότητες και τις περιοχές τους. Τα δίκτυα που προϋπήρχαν της ζαπατιστικής εξέγερσης μετασχηματίζονται και αποκτούν νέες διασυνδέσεις με τουριστικούς φορείς, οι οποίοι ενθουσιάστηκαν με το πολιτικό κίνημα που εκδηλώθηκε. Είναι εκπληκτικός ο αριθμός των μικρών επιχειρήσεων στο San Cristóbal των οποίων οι ιδιοκτήτες είναι ξένοι, Γάλλοι, Ιταλοί, Αμερικάνοι και Μεξικάνοι από άλλες περιοχές της χώρας. Μια βόλτα στους δρόμους της πόλης δείχνει το νέο τοπίο που προσφέρει έναν ολόκληρο τρόπο ζωής: κανείς μπορεί να αγοράσει χειροποίητα προϊόντα, να καταναλώσει καφέ 100% οργανικό, να μπει στην ιστοσελίδα του EZLN σε ένα ınternet καφέ, να δει ντοκυμαντέρ για τους ζαπατίστας στους κινηματογράφους της πόλης ή να ενημερώσει την οργάνωση στην οποία συμμετέχει για τις τρέχουσες εξελίξεις στην περιοχή. Οι νέες τουριστικές απαιτήσεις ευνόησαν την πιο ενεργή ενασχόληση του ιθαγενούς πληθυσμού, ενισχύοντας τις παλιές κοοπερατίβες και δημιουργώντας καινούριες και επεκτείνοντας τις διασυνδέσεις των δικτύων που βασίζονταν σε οικογενειακές ή κοινοτικές σχέσεις. Οι τρόποι διαχείρισης της σχέσης με τους τουρίστες έχουν αλλάξει· από εκεί που κάποτε ο ρόλος του ιθαγενούς στην τουριστική βιομηχανία ήταν κρυμμένος, σήμερα συμβαίνει το αντίθετο, η εθνοτική ταυτότητα αναδεικνύεται. Δεν αμφισβητεί κανείς ότι η αλλαγή αυτή μπορεί σε ένα βαθμό να συμβαίνει επιφανειακά, χωρίς να συνεπάγεται κάποια αλλαγή στις εργασιακές σχέσεις, ούτως η άλλως τα φαινόμενα εκμετάλλευσης εξακολουθούν

87 να υπάρχουν. Παρ’ όλα αυτά, εξίσου πιθανή και εφικτή είναι η δημιουργία επιτυχών συνεργασιών που να έχουν όφελος τόσο για τους ιθαγενείς όσο και για τους τουρίστες. Οι απόψεις βέβαια πάντοτε διίστανται, ειδικά όταν μιλάμε για «πολιτικοποιημένους» τουρίστες, «ζαπατουριστες» και ακτιβιστές, οι οποίοι στο σύνολό τους παραδέχτηκαν ότι κάποιος μπορεί να κουραστεί με αυτόν τον εμπορικό «ενθουσιασμό», που καταλήγει να γίνεται μια υπερβολική δόση εικόνων του ζαπατισμού, τουριστικά τροποποιημένες και προσαρμοσμένες. Είναι αλήθεια ότι ο κόσμος που ταξιδεύει στην Chiapas στηρίζει το ζαπατιστικό κίνημα συνεισφέροντας οικονομικά στις αυτόνομες κοοπερατίβες, μπαίνει όμως και στη διαδικασία να αγοράσει ένα «σουβενίρ αλληλεγγύης» απ’ όπου νά’ ναι, γιατί σε τελική ανάλυση «γράφει EZLN» ή γιατί μπορεί να αγοράσει «τρία στην τιμή των δύο». Αυτό το φαινόμενο, όπως και ο τρόπος με τον οποίο προωθείται η ζαπατιστική κουλτούρα μέσα από τα μαγαζιά, είναι θέματα που απασχολούν αναφορικά με το κίνημα των ζαπατίστας και που έγιναν αντικείμενο σχολιασμού από ανθρώπους που ταξίδευαν στην Chiapas και βρέθηκαν στο San Cristóbal. Τα σχόλια αφορούν έναν φιλο-ζαπατιστικό πολυχώρο που εγκαινιάστηκε στο κέντρο του San Cristóbal, το διάστημα που κι εγώ βρισκόμουν εκεί. Πρόκειται για έναν πολυχώρο, ο οποίος λειτουργεί σαν καφετέρια, εστιατόριο, παρέχει ασύρματο ίντερνετ, φιλοξενεί αυτόνομες κοοπερατίβες γυναικών, νοικιάζει χώρους σε ένα ακριβό κοσμηματοπωλείο, σε μια γκαλερί μια γνωστής ζωγράφου φιλο- ζαπατίστα και σε ένα βίντεο κλαμπ, στο οποίο μεταξύ άλλων μπορεί κανείς να νοικιάσει ή και να αγοράσει κόπιες από τα ντοκυμαντέρ που έχουν γυριστεί με θέμα τους ζαπατίστας· επίσης εκεί γίνονται διάφορες εκδηλώσεις και εκθέσεις με θέματα σχετικά με τον ζαπατισμό· τη γενικότερη ευθύνη της λειτουργίας του πολυχώρου φέρει μια ΜΚΟ, που δραστηριοποιείται με τα συλλογικά δικαιώματα ιθαγενικών λαών. Θα παραθέσω ορισμένα σχόλια από αλληλέγγυους και «ζαπατουρίστες» με τους οποίους συζήτησα το θέμα.

«Δεν ξέρω, υπάρχουν μερικά πράγματα που δεν καταλαβαίνω. Γιατί οι ζαπατίστας πουλάνε αφίσες με το logo της Greenpeace; Τι άλλο θα δούμε, την Διεθνή Αμνηστία μαζί με τον EZLN;»

88 «Αυτό που εγώ δεν καταλαβαίνω είναι πώς είναι δυνατόν το υποτιθέμενο «στέκι» των ζαπατίστας, να βρίσκεται σε έναν τεράστιο χώρο στο κέντρο της πόλης, σε έναν από τους πιο κυριλέ πολυχώρους της γειτονιάς... Πρώτον, μπαίνεις εκεί μέσα και είναι όλοι και πίνουν και καλά καφέ zapatista, σερφάροντας στο ίντερνετ με τα λάπτοπ τους γεμάτα με ζαπατιστικά στίκερ. Δεν είμαι ενάντια στην τεχνολογία αλλά πώς συνδυάζεται αυτή η εικόνα με τον αγώνα ενάντια στον καπιταλισμό; Και τι δουλειά έχουν οι έθνικ αφίσες με γυναίκες Τουαρέγκ στο Μεξικό; Πίστευα πως αυτό το κίνημα αγωνίζεται ενάντια στην παγκοσμιοποίηση, όχι ότι την χρησιμοποιεί για να προσελκύσει πελάτες.»

«Τις προάλλες ήμουν σε αυτό το καφέ και με πλησιάζει μια τουρίστρια δείχνοντάς μου ένα τσαντάκι που είχε μόλις αγοράσει και λέει: «Κοίτα! Αυτό είναι αυθεντικό ζαπατιστικό τσαντάκι!» Δεν πίστευα στα αφτιά μου. Τι να της πω, μπράβο;»

«Πώς είναι δυνατόν να υπάρχει εστιατόριο που να σερβίρει Menú “Compa” και το πιάτο να είναι ρύζι και φασόλια; Ο κόσμος, οι compas δεν προσβάλλονται με αυτό; Τι αίσθηση του χιούμορ είναι αυτή; Το άλλο που δεν καταλαβαίνω είναι γιατί έχουν γράψει στα τραπεζομάντιλα φράσεις από κόσμο που δεν έχει καμία σχέση μεταξύ του. Δεν αναφέρομαι στο περιεχόμενο των φράσεων που μπορεί να λένε όμορφα πράγματα, αλλά στο τι αντιπροσωπεύουν. Έχει λόγια του Sup, της Μητέρας Τερέζα, του Μάη του ’68 για παράδειγμα. Εγώ δεν είπα ότι πρέπει να βάλουν μόνο λόγια του Marcos, αλλά τι σχέση έχει η φιλανθρωπία με τον ζαπατισμό; Και πώς μπορούμε να ταυτιστούμε με ένα σύνθημα του 68 όταν είδαμε πώς εξελίχθηκε αυτό το κίνημα και οι πολιτικές πεποιθήσεις των υποστηρικτών του.»

Από την πλευρά τους, οι ιδιοκτήτες του χώρου που δέχτηκε τα παραπάνω σχόλια αντιπαρέβαλαν ότι ο κόσμος θα έπρεπε να επικεντρωθεί στην στράτευση υπέρ των ζαπατίστας που προβάλλουν τέτοιοι χώροι μέσα από τις δράσεις τους, και στον τρόπο που αυτή εκφράζει την αλληλέγγυα δραστηριότητά της, στηρίζοντας τις αυτόνομες κοοπερατίβες, σερβίροντας ζαπατιστικό καφέ, παίρνοντας θέση ενάντια στην Coca Cola και στην ιδιωτικοποίηση του νερού, και κυρίως στον στόχο που θέτει να λειτουργήσει σαν γέφυρα ανάμεσα στο κίνημα των ζαπατίστας και τον έξω κόσμο. Η ουσία αυτής της συζήτησης συμπυκνώνεται με τον καλύτερο τρόπο σε μια ερώτηση που νομίζω πως αφορά όλους: «Το θέμα δεν είναι τόσο το γιατί, αλλά το για ποιο σκοπό κάνεις ό,τι κάνεις;»54

54 Συνέντευξη με εκπρόσωπο φιλο-ζαπατιστικού πολυχώρου στο San Cristóbal

89 Συμπεράσματα

Η Chiapas αποτελεί περίπτωση μιας περιοχής όπου οι τρόποι κοινωνικής διάδρασης που βασίζονται σε αποικιοκρατικά ιδεολογικά μοντέλα έχουν μετασχηματιστεί σε προβληματικές για την τουριστική ανάπτυξη, στο πλαίσιο του ζαπατιστικού κινήματος. Η ιθαγενική εξέγερση μπορεί να είχε αρχικά αρνητικό αντίκτυπο για τον τουρισμό στην περιοχή, ωστόσο η ανταπόκριση της βιομηχανίας αποτέλεσε ένα παράδοξο φαινόμενο, επινοώντας νέες στρατηγικές προκειμένου να μετατρέψει τα αρνητικά αποτελέσματα σε θετικά, όχι μόνο για την τουριστική βιομηχανία αλλά και για τις ίδιες τις ιθαγενείς κοινότητες. Οι ενέργειες αυτές ευνοήθηκαν από ένα νέο είδος τουρίστα, τον πολιτικοποιημένο ή μη-τουρίστα ή «ζαπατουρίστα», προς χάρη του οποίου η βιομηχανία αναγνώρισε νέες ευκαιρίες και υπηρεσίες. Η διαδικασία αυτή διευκολύνθηκε από την οργάνωση του τουρισμού υπό τη μορφή δικτύων, τα οποία έχουν δυνατότητα ευελιξίας και αυτοοργάνωσης σε ένα επίπεδο μικρο-οικονομίας. Ωστόσο, ο σημαντικότερος παράγοντας που καθόρισε την επιτυχία των κοινωνικών αυτών δικτύων ήταν η συγκεκριμένη πολιτική πραγματικότητα της ζαπατιστικής εξέγερσης και η παγκόσμια απήχηση που απέκτησε, διαμορφώνοντας την ιδεολογία του ζαπατισμού ή νεοζαπατισμού η οποία πλαισιώνει το ευρύτερο αυτό «δίκτυο κοινωνικών κινημάτων». Η τουριστική βιομηχανία κλήθηκε να ανταποκριθεί δημιουργώντας νέες στρατηγικές, επεκτείνοντας τα δίκτυά της με ιθαγενείς οργανώσεις και κοοπερατίβες, μεταμορφώνοντας συχνά την εικόνα του «ιθαγενούς» σε τουριστικό προϊόν και εμπορευματοποιώντας την πολιτική αστάθεια στην περιοχή.

90 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Anderson, Benedict 1993 [1983]. Comunidades imaginadas. Reflexiones sobre el origen y la difusión del nacionalismo. Fondo de Cultura Económica: México Arquilla, J. y Ronfeldt, D. 1998. The Zapatista social netwar in Mexico. Santa Monica: International Studies Group- RAND Corporation Asamblea Plenaria Región Altos de Chiapas, La Otra Campaña. 2/ 1/ 2006. Resumen de los seis puntos para su lectura y posterior respuesta al cuestionario. Banton, Michael 1987. Racial Theories. Cambridge: Cambridge University Press Bonfil Batalla, Guillermo 1990. México Profundo. Una civilización negada. Grijalbo: México Callahan, Manuel “Why not share a dream? Zapatismo as political and cultural practice.” Special Issue: Humboldt Journal of Social Relations. Carpenter, E. 1972, 1973. Oh what a blow that phantom gave me! Holt, Rinehart and Winston: New York Castells, M. 2001. The power of identity. The information age. Economy, society and culture. Oxford UK: Blackwell Publishers “Ce Acatl”. 1996. Los primeros acuerdos de Sacam Ch'en. Compromisos propuestas y pronunciamientos de la Mesa de Trabajo 1: Derechos y Cultura Indígena. Número doble especial 78-79. 11/3-19/4. Clancy, M. 1999. “Tourism and development. Evidence from Mexico.” Annals of Tourism Research 26: 1-20 Coronado, Gabriela 2003. Las voces silenciadas de la cultura mexicana. Identidad, resistencia y creatividad en el diálogo interétnico. México: CIESAS.

91 2008. “Insurgencia y turismo: reflexiones sobre el impacto del turista politizado en Chiapas”. Pasos: Revista de turismo y patrimonio cultural. Vol.6 Nº1, pp.53-68 Culler, J. 1981. “Semiotics of tourism”. American Journal of Semiotics 1 (1-2): 127-140 De Vos, Jan 2002. Una tierra para sembrar sueños. Historia reciente de la Selva Lacandona 1950-2000. Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social, Fondo de Cultura Económica: México Díaz-Polanco, Héctor 1992. “Indian Communities and the Quincentenary”. Latin American Perspectives 19(3):6-24 Escobar, Arturo, Sonia E. Alvarez, Evelina Dagnino 2001. Política cultural & cultura política. Una nueva mirada sobre los movimientos sociales latinoamericanos. Taurus-ICANH: Colombia Escobar, Arturo 1999. El final del salvaje. Naturaleza, cultura y política en la antropología contemporánea. CEREC e ICAN: Santafé de Bogota 2004. “‘Worlds and Knowledges Otherwise’: The Latin American Modernity/Coloniality Research Program.” Cuadernos del CEDLA 16 : 31-67 Esteva, Gustavo 1994. Crónica del fin de una era: el secreto del EZLN. Editorial Era: México EZLN 1994. Documentos y Comunicados I. México: Editorial Era 1995. Documentos y Comunicados 2. Ediciones Era: México, D.F. 1996. Crónicas intergalácticas. Primer Encuentro Intercontinental por la Humanidad y contra el Neoliberalismo. Planeta Tierra. Montañas del sureste mexicano: Chiapas, México. Fals Borda, Orlando 1986a. Conocimiento y Poder Popular, Lecciones con campesinos de Nicaragua, México y Bogotá. Siglo XXI Editores. 1986b. Investigación participativa (con Carlos R. Brandao). Montevideo: Instituto del Hombre. 1987. “The Application of Participatory Action-Research in Latin America”. International Sociology. 2: 329-347.

92 García de León, A. 1985. Resistencia y utopía: Memorial de agravios y crónicas de revueltas y profecías acaecidas en la provincia de Chiapas durante los últimos quinientos años de su historia. México: Editorial Era Gilly, Adolfo, Subcomandante Marcos, Carlo Ginzburg 1995. Discusión sobre la Historia. Taurus: México Gledhill, John 1997. “Liberalism, Socio-Economic Rights and the Politics of Identity: From Moral Economy to Indigenous Rights”. Στο Richard A. Wilson (ed.). 1997. Human Rights, Culture & Context. Anthropological Perspectives. Pluto Press: London, Sterling, Virginia Greenwood, D. J. y M. Levin 1998. Introduction to Action Research. Social Research for Social Change. London: SAGE Publications. González Casanova, P. and Roitman, M. (coord.) 1996. Democracia y Estado multiétnico en America Latina. México: La Jornada Ediciones, CIICH, UNAM. Gordon, E.T. 1991. “Anthropology and Liberation.” En F. Harrison (ed.) Decolonizing Anthropology: Moving Further Toward an Anthropology for Liberation. Washington DC: American Anthropological Association, pp.149-167. Hernández Navarro, Luis 2006. “El romper de la ola. La sexta declaración y la otra campaña”. Στο Subcomandante Marcos & The Zapatistas. 2006. The Other Campaign (bilingual edition: español & english). Open Media Series, City Lights: San Francisco Hervik, P. 1999. “The mysterious Maya of national geographic”. Journal of Latin American Anthropology 4 (1): 166-197 Holloway, J. 1996. “La resonancia del zapatismo”. Revista Chiapas, n° 3. Pág. 1. INEGI 2005. Resultados definitivos del II conteo de población y vivienda para el Estado de Chiapas. México: Instituto Nacional de Estadística Geografía e Informática.

93 Jiménez Martínez, Alfonso de Jesús 2005. Desarrollo turístico y sustentabilidad: el caso de México. Universidad del Caribe, Miguel Ángel Porrua: México Keck, Margaret E. & Kathryn Sikkink 1998. Activists Beyond Borders: Advocacy Networks in International Politics. Cornell University Press: London and Ithaca, New York Kersten, A. 1997. “Tourism and regional development in Mexico and Chiapas after NAFTA”. Planeta.com bridging borders across the Americas. http://www.planeta/97/05/97lacandon2.html Le Bot, Yvon 1997. Subcomandante Marcos. El sueño zapatista. Plaza & Janes: Barcelona, España Lepp, A. & H. Gibson 2003. “Tourist roles, perceived risk and International tourism”. Annals of Tourism Researh 30 (3): 606-624 Leyva, Xochitl & Shannon Speed 2008. “Hacia la investigación descolonizada: nuestra experiencia de co-labor”. Στο Xochitl Leyva, Araceli Burguete y Shannon Speed (Coordinadoras). Gobernar (en) la diversidad: experiencias indígenas desde América Latina. Hacia la investigación de colabor. México D.F.: CIESAS, FLACSO: Ecuador y FLACSO: Guatemala, pp. 34-59. Leyva Solano, Xóchitl & Willibald Sonnleitner 2000. “Que es el neozapatismo?”. Espiral, estudios sobre Estado y Sociedad. Universidad de Guadalajara, Centro Universitario de Ciencias Sociales y Humanidades, Volumen VI, enero-abril 2000, pp. 163-202. Leyva Solano, Xóchitl 1999. “De Las Cañadas a Europa: niveles, actores y discursos del Nuevo Movimiento Zapatista (1994-1997)”. Desacatos. Revista de antropología social, n°1, primavera, pp. 56-87.

94 2002. “Transformaciones regionales, comunales y organizativas en Las Cañadas de la Selva Lacandona (Chiapas, México). Στο Shannan L. Mattiace, Rosalva Aída Hernández y Jan Rus (eds.). 2002. Tierra, libertad y autonomia: Impactos regionales del zapatismo en Chiapas. CIESAS, IWGIA: México, Dinamarca

2004. “El Neozapatismo: De Guerilla a Social Movement Web”. Στο Benjamín Abdala Junior y Marli Fantini Scarpelli (orgs). 2004. Portos Flutuantes. Transitos Ibero-afro-americanos. Ateliê Editorial: Brazil 2006. “Zapatista Movement Networks respond to Globalization”. http://lasa.international.pitt.edu/forum/2006winter.pdf Lipkau, Elisa 24/2/2002. “A un año del zapatour. De silencios y fenómenos mediáticos”. La Jornada. LONELY PLANET. México. 2004. 2004. Miradas, ecos y reflejos… del zapatismo a la utopía y viceversa. Secretaría de Relaciones Internacionales y Comisión Confederal de Solidaridad con Chiapas de la CGT: España Maldonado-Torres, Nestor. 2006. “La topología del ser y la geopolítica del saber. Modernidad, imperio y colonialidad” en Freya Schiwy y Nelson Maldonado. (Des) colonialidad del ser y del saber (videos indígenas y los límites coloniales de la izquierda). Bolivia. Cuaderno No.1, Ediciones del Signo y Globalization and theHumanities Project, Duke: Duke University Press, pp. 63-129. Mattiace, Shannan L., Rosalva Aída Hernández y Zan Rus (eds) 2002. Tierra, libertad y autonomía: impactos regionales del zapatismo en Chiapas. CIESAS, IWGIA: México, Dinamarca Medina, A. 1988. “La comunidad en la encrucijada (un atisbo a las relaciones entre etnia y clase social en los Altos de Chiapas)”. La Etnología. Temas y tendencies. I. Coloquio Paul Kircshhoff. México: UNAM, pp. 81-97 Mignolo, Walter. 2006a. “El desprendimiento: pensamiento crítico y giro descolonial”. Στο Freya Schiwy y Nelson Maldonado. (Des) colonialidad del ser y delsaber (videos indígenas y los límites coloniales de la izquierda). Στο Bolivia. Cuaderno No.1,

95 Ediciones del Signo y Globalization and the Humanities Project. Duke: Duke University Press, pp.11-24 2006b. “La descolonización del ser y del saber”. Στο Freya Schiwy y Nelson Maldonado. (Des) colonialidad del ser y del saber (videos indígenas y los límites coloniales de la izquierda). Στο Bolivia. Cuaderno No.1, Ediciones del Signo y Globalization and the Humanities Project, Duke: Duke University Press, pp. 25-30. Nash, J.C. 2001. Mayan visions: the quest for autonomy in an age of globalization. New York & London: Routledge Parra, Alejandra 2002. Sociedad civil, movimiento zapatista y conflicto en Chiapas. Ensayo final presentado en el marco del programa de estudiantes huespedes del CIESAS Sureste (Chiapas, México). Presidencia de la Republica 2001. Plan Puebla- Panamá: Resumen, San Cristóbal de Las Casas. México: Gobierno de México, Oficina de la Presidencia, Colección Documents 1971. Primera Declaración de Barbados: por la liberación de los indigenas. http://www.nativeweb.org/papers/statements/state/barbados1.php. Richter, L.K. 1992. “Political instability and tourism in the Third World”. Στο Harisson, D. Tourism and the less developed countries. London: Belhaven Press, pp. 35-46 Sadar, Z. y Abrams, I. 1999. Introducing chaos. Cambridge: Icon Books Ltd. Said, E. 1978. Orientalism. Harmondsworth: Penguin Books. Sánchez Díaz, Nuria 2003. Zapatistas en Madrid: un estudio de caso. Ensayo final presentado en el marco del programa de estudiantes huespedes del CIESAS Sureste (Chiapas, México). Scheper-Hughes, Nancy 1995. “The Primacy of the Ethical: Propositions for a Militant Anthropology.” Current Anthropology 36(3):409–420.

96 Slater, David 2001. “Repensar la especialidad de los movimientos sociales: fronteras, cultura y política en la era global” en Arturo Escobar, Sonia E. Alvarez, Evelina Dagnino. 2001. Política cultural & cultura política. Una nueva mirada sobre los movimientos sociales latinoamericanos. Taurus-ICANH: Colombia Soemodinoto, A., Wong, P.P. and Saleh, M. 2001. “Effect of prolonged politial unrest on tourism”. Annals of Tourism Research 28 (4): 1056-1060 Stephen, L. 2002. Zapata Lives! Histories and cultural politics in Southern Mexico. Berkley: Univesity of California Press Subcomandante Marcos, Paco Ignacio Taibo II 2005. Muertos incómodos (falta lo que falta). Joaquín Mortiz: México 2005. Ανήσυχοι Νεκροί (Κι ό,τι λείπει, λείπει). Αστυνομικό μυθιστόρημα γραμμένο με τέσσερα χέρια. Εκδόσεις Άγρα και Κέδρος: Αθήνα. Subcomandante Marcos, EZLN 2005. México 2003 Το ημερολόγιο της αντίστασης. ΣΠΕΙΡΑ: Αθήνα 2006. The Other Campaign (bilingual edition: español & english). Open Media Series, City Lights: San Francisco Torres, R. 2003. “Linkages between tourism and agriculture in Mexico”. Annals of Tourism Research 30 (3): 546-566 Tsaur, S.H., Tzeng, G.H. and Wang, K.C. 1997. “Evaluating tourist risk from fuzzy perspectives”. Annals of Tourism Research 24: 796-812 Van Den Berghe, Pierre L. 1994. The Quest for the Other. Ethnic Tourism in San Cristóbal, México. University of Washington Press: Seattle & London 1995. “Marketing Mayas. Ethnic tourism promotion in Mexico”. Annals of Tourism Research 22: 568-588 Vázquez Montalbán, Manuel 11/5/2001. “Marcos y el estado de sitio”. La Jornada.

97 Viqueira, Juan Pedro y Mario Humberto Ruz (eds) 2004. Chiapas. Los rumbos de otra historia. Instituto de Investigaciones filológicas, Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social: México Zibechi, Raul 2005. “Subterranean Echos: Resistance and Politics “desde el Sotano”. Socialism and Democracy 19(3):13-39. Zugman, K. 2005. “Autonomy in a poetic voice. Zapatistas and political organizing in Los Angeles”. Latino Studies 3: 325-346

* Wild, Nettie 1998. A place called Chiapas. Nτοκυμαντέρ