Nguyen Thi Thanh Nga, Nguyen Nghia Thin
28(1): 59 62 T¹p chÝ Sinh häc 3 2006
Nghiªn cøu mèi quan hÖ ph¸t sinh chñng lo¹i gi÷a c¸c chi trong ph©n hä Euphorbioideae thuéc hä thÇu dÇu Euphorbiaceae ë ViÖt Nam
NguyÔn ThÞ Thanh Nga, NguyÔn NghÜa Th×n Tr−êng ®¹i häc Khoa häc tù nhiªn , §HQGHN
Hä ThÇu dÇu Euphorbiaceae l mét trong nhau, do ®ã chóng t«i ® chän lùa c¸c dÊu hiÖu nh÷ng hä lín v ®a d¹ng nhÊt, ®ång thêi l hä liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh ph©n ly tiÕn hãa, c¨n cø cã nhiÒu c©y cã ý nghÜa kinh tÕ trong hÖ thùc vËt v o c¸c dÊu hiÖu tiÕn hãa ® ®−îc Webster ViÖt Nam. V× thÕ, ®Ó khai th¸c hiÖu qu¶ nguån (1994) v NguyÔn NghÜa Th×n (1995) ®−a ra. t i nguyªn n y, chóng ta cÇn ph¶i biÕt râ th nh Trªn c¬ së ®ã, lËp b¶ng ®Æc ®iÓm v m hãa phÇn lo i v vÞ trÝ trong hÖ thèng ph¸t sinh th nh b¶ng ma trËn theo hÖ nhÞ ph©n (b¶ng 1). chñng lo¹i. Do ®ã, viÖc t×m ra mèi quan hÖ Tõ b¶ng ma trËn trªn, ®−îc ®−a v o xö lý huyÕt thèng gi÷a c¸c ®¬n vÞ ph©n lo¹i l v« cïng b»ng phÇn mÒm NTSYS 2.02 ®Ó x¸c ®Þnh mèi quan träng. Cho nªn, chóng t«i tiÕn h nh nghiªn t−¬ng quan gi÷a c¸c ®èi t−îng nghiªn cøu. HÖ cøu mèi quan hÖ ph¸t sinh chñng lo¹i trong sè Jaccard ®−îc sö dông trong tÝnh to¸n. Sau ®ã, ph©n hä Euphorbioideae thuéc hä ThÇu dÇu ë c¸c mÉu nghiªn cøu tiÕp tôc ®−îc xö lý trong n−íc ta ®Ó phôc vô cho qu¸ tr×nh nghiªn cøu sau NTSYS ®Ó cho ra kÕt qu¶ d−íi d¹ng mét c©y n y, còng nh− c¸c lîi Ých thùc tiÔn kh¸c. ph¸t sinh chñng lo¹i.
I. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu II. KÕt qu¶ nghiªn cøu
§èi t−îng ®−îc nghiªn cøu l c¸c t«ng v 1. Lùa chän c¸c ®Æc ®iÓm c¸c chi thuéc ph©n hä Euphorbioideae trong hä C¨n cø v o c¸c ®Æc ®iÓm liªn quan tíi qu¸ ThÇu dÇu Euphorbiaceae ë ViÖt Nam. Dùa v o tr×nh tiÕn hãa ®−îc ®−a ra bëi hai t¸c gi¶ viÖc lùa chän c¸c dÊu hiÖu tiÕn hãa vÒ h×nh th¸i, Webster (1994) [5] v NguyÔn NghÜa Th×n m hãa c¸c ®Æc ®iÓm v sö dông phÇn mÒm (1995) [1], chóng t«i ® lùa chän ®−îc 31 ®Æc NTSYS ®Ó x©y dùng c©y ph¸t sinh chñng lo¹i. ®iÓm v m hãa th nh mét ma trËn nhÞ ph©n nh− V× kh«ng thÓ ®¸nh ®ång c¸c dÊu hiÖu ngang ë b¶ng 1: B¶ng 1 C¸c ®Æc ®iÓm lùa chän v m hãa Chi STT §Æc ®iÓm 1 2 3 4 5 6 C©y th¶o(1) 1 D¹ng sèng 0 0 0 0 1 1 Kh«ng ph¶i c©y th¶o (0) Cïng gèc (0) 2 TÝnh c©y 0 0 1 0 0 0 Kh¸c gèc (1) Cã (1) 3 TuyÕn l¸ 0 1 0 1 1 1 Kh«ng (0) Cã (1) 4 L«ng 0 0 0 1 1 1 Kh«ng (0) §¬n (0) 5 L¸ 0 0 0 0 0 0 KÐp (1) 59 6 Cã tuyÕn (1) Cuèng l¸ 1 1 0 1 1 1 Kh«ng tuyÕn (0) Nguyªn (1) 7 MÐp l¸ 0 0 0 1 1 1 Chia thuú, cã r¨ng (0) Cã (1) 8 1 1 1 1 0 1 Kh«ng (0) L¸ kÌm Tån t¹i (1) 9 1 1 1 1 0 0 Rông sím (0) L«ng chim (1) 10 G©n l¸ 1 0 1 1 0 1 L«ng chim hoÆc 3 g©n ë gèc (0) Ngän v n¸ch l¸ (1) 11 1 0 1 0 0 1 Ngän hoÆc n¸ch l¸ (0) Chïm ®¬n tÝnh (1) 12 Côm hoa 0 0 0 1 0 0 Chïm l−ìng tÝnh (0) Cã tæng bao chung (1) 13 0 0 0 0 1 1 Kh«ng tæng bao chung (0) Sím rông (0) 14 1 1 1 1 1 1 Tån t¹i (1) L¸ b¾c Cã tuyÕn (1) 15 0 1 0 0 1 1 Kh«ng tuyÕn (0) Cã cuèng (1) 16 Hoa ®ùc 0 0 0 1 0 1 Kh«ng cuèng (0) Cã (1) 17 1 1 1 1 0 0 Kh«ng (0) § i Rêi (1) 18 1 0 1 0 0 0 DÝnh (0) Ýt (0) 19 Sè nhÞ 0 0 0 1 0 0 NhiÒu (1) DÝnh (0) 20 ChØ nhÞ 1 1 0 0 0 0 Tù do (1) Cã (1) 21 §Üa mËt 0 0 0 0 0 0 Kh«ng (0) Cã cuèng (1) 22 Hoa c¸i 0 0 1 1 1 1 Kh«ng cuèng (0) Cã (1) 23 1 1 1 1 1 0 Kh«ng (0) § i Tù do (1) 24 1 0 1 0 0 0 DÝnh (0) Hîp (0) 25 Nhuþ 0 0 0 0 1 0 Rêi (1) 26 BÇu Ýt h¬n 3 « (1) 1 1 1 0 1 1 NhiÒu h¬n 3 « (0) Chia thuú (1) 27 Nóm nhôy 0 1 1 1 1 1 Kh«ng thuú (0) Cã (1) 28 §Üa mËt 0 0 0 0 0 0 Kh«ng (0) Nang (0) 29 Qu¶ 0 0 0 0 0 0 H¹ch (1)
60 Cã (1) 30 Qu¶ më 1 1 1 1 1 1 Kh«ng (0) Cã (1) 31 L−íi h¹t 0 0 0 1 0 0 Kh«ng (0) Ghi chó : 1. Sebastiania ; 2. Sapium ; 3. Excoecaria ; 4. Hura ; 5. Euphorbia ; 6. Pedilanthus.
2. Ph©n tÝch mèi t−¬ng quan gi÷a c¸c chi chóng t«i x¸c ®Þnh th«ng qua hÖ sè t−¬ng ®ång Jaccard. HÖ sè n y c ng lín v c ng gÇn 1 th× Tõ b¶ng 1, víi c«ng cô NTSYS Simqual, chóng c ng gÇn nhau vÒ mÆt di truyÒn häc v mèi t−¬ng quan gi÷a c¸c chi ® ®−îc ng−îc l¹i. B¶ng 2 B¶ng hÖ sè t−¬ng ®ång Sebastiania Sapium Excoecaria Hura Euphorbia Pedilanthus Sebastiania 1,00 Sapium 0,53 1,00 Excoecaria 0,75 0,44 1,00 Hura 0,45 0,50 0,45 1,00 Euphorbia 0,26 0,42 0,32 0,36 1,00 Pedilanthus 0,36 0,40 0,36 0,41 0,63 1,00
Tõ b¶ng 2, ta thÊy hÖ sè t−¬ng ®ång cao bao phÊn ®Ýnh gèc v më däc; h¹t phÊn h×nh bÇu nhÊt l gi÷a hai chi Sebastiania v Excoecaria dôc víi 3 r nh ora v bÒ mÆt t« ®iÓm d¹ng l−íi. (0,75), tiÕp theo l c¸c cÆp chi Euphorbia v Nh¸nh nhá thø hai gåm hai chi Hura v Pedilanthus (0,63), S apium v Hura (0,5) v Sapium víi hÖ sè t−¬ng ®ång 0,5. Chóng l thÊp nhÊt l Sebastiania v Euphorbia (0,26). nhãm cã ®é t−¬ng ®ång thÊp h¬n c¶. Nhãm n y 3. X©y dùng c©y ph¸t sinh chñng lo¹i gièng nhau vÒ cÊu tróc cña bao hoa v sè l−îng thÓ nhiÔm s¾c. Tuy nhiªn, chóng cã nhiÒu ®iÓm Tõ b¶ng 2, tiÕp tôc sö dông NTSYS ®Ó xö lý kh¸c nhau nh−: Hura cã côm hoa ®¬n tÝnh, sè v cuèi cïng s¬ ®å vÒ mèi quan hÖ ph¸t sinh nhÞ nhiÒu (20 80), bÇu nhiÒu « v Sapium cã chñng lo¹i gi÷a c¸c chi trong ph©n hä côm hoa l−ìng tÝnh, sè nhÞ Ýt (3), bÇu Ýt «. Euphorbiodeae ë ViÖt Nam ® ®−îc chóng t«i x©y dùng. §iÓm sai kh¸c víi s¬ ®å cña NguyÔn NghÜa Th×n (1999) xÕp Sapium cïng víi Excoecaria v Theo s¬ ®å h×nh c©y, chóng t«i nhËn thÊy hÖ Sebastiania trong t«ng Hippomaneae v Hura sè t−¬ng quan ë møc 0,36 th× c¸c chi chia th nh xÕp trong t«ng Hureae, cßn ë ®©y Sapium gÇn hai nh¸nh chÝnh: víi Hura h¬n so víi Sebastiania v Excoecaria . Nh¸nh thø nhÊt gåm 4 chi Excoecaria , Sebastiania , Sapium v Hura côm l¹i ë møc 0,47 Nh¸nh thø hai gåm hai chi Euphorbia v v nh¸nh n y l¹i chia th nh hai nh¸nh nhá h¬n: Pedilanthus cã hÖ sè t−¬ng ®ång 0,63. Hai chi n y t−¬ng tù nhau ë nhiÒu dÊu hiÖu nh−: th©n Nh¸nh nhá thø nhÊt gåm hai chi Excoecaria , th¶o mäng n−íc; côm hoa d¹ng chÐn gåm mét Sebastiania cã hÖ sè t−¬ng ®ång cao nhÊt 0,75. hoa c¸i ë gi÷a ®−îc bao quanh bëi 4 5 bã hoa KÕt qu¶ n y l phï hîp víi quan ®iÓm cña ®ùc tr«ng nh− mét hoa l−ìng tÝnh. TÊt c¶ ®−îc NguyÔn NghÜa Th×n (1999) [3] v xÕp v o t«ng bao bëi mét vßng l¸ hoa. Do ®ã, ® ®−îc Hippomaneae bëi c¸c chi Excoecaria , NguyÔn NghÜa Th×n (1999) xÕp v o t«ng Sebastiania ®Òu gièng nhau vÒ sè l−îng thÓ Euphorbieae. nhiÔm s¾c b»ng 11, côm hoa ®¬n ®éc, l−ìng tÝnh; Tãm l¹i, c©y ph¸t sinh chñng lo¹i thu ®−îc mét hoa c¸i ë gèc, mét sè hoa ®ùc ë ngän; hoa tõ phÇn mÒm NTSYS tuy cã ®iÓm kh¸c víi hÖ ®ùc kh«ng cuèng; hoa mÉu 3 ë tÊt c¶ c¸c vßng; 61 thèng cña NguyÔn NghÜa Th×n (1999) nh−ng v o nghiªn cøu vÞ trÝ v mèi quan hÖ gi÷a c¸c dùa trªn c¸c dÉn liÖu vÒ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, ®¬n vÞ ph©n lo¹i cã thÓ cho ta kÕt qu¶ nhanh v chóng t«i nhËn thÊy kÕt qu¶ n y l hîp lý. V mang tÝnh kh¸ch quan, tiÕt kiÖm ®−îc thêi gian, chóng t«i thÊy r»ng viÖc sö dông phÇn mÒm n y c«ng søc còng nh− chi phÝ.
0,75 Sebastiania
Excoecaria 0,47
Sapium
0,50 Hura 0,36 Euphorbia 0,63 Pedilanthus
0,36 0,46 0,56 0,65 0,75 HÖ sè
S¬ ®å vÒ mèi quan hÖ ph¸t sinh chñng lo¹i gi÷a c¸c chi trong ph©n hä Euphorbioideae ë ViÖt Nam
T i liÖu tham kh¶o v hÖ thèng ph©n lo¹i hä ThÇu dÇu ViÖt Nam. Nxb. N«ng nghiÖp, H Néi. 1. NguyÔn NghÜa Th×n , 1995: Euphorbiaceae of Vietnam. Publishing House “Agri 4. Rolhf J. F., 2000: NTSYS numerical culture”, Hanoi. taxonomy and multivariable analysis system 2. NguyÔn NghÜa Th×n , 1996: Taxonomy and version 2.02, Exeter software . Applied phylogeny of Euphorbiaceae in Vietnam. biostatistics Inc., New York. Proceeding of the IFCD. 5. Webster G. L. , 1994: Ann. Miss. Bot. 3. NguyÔn NghÜa Th×n , 1999: Khãa x¸c ®Þnh Gard., 81(1): 3 32.
Study of the phylogeny of genera belonging to the subfam. Euphorbioideae (Euphorbiaceae) in the flora of Vietnam
Nguyen Thi Thanh Nga, Nguyen Nghia Thin
Summary
In this paper, results in use of NTSYS 2.02 to study the phylogeny of genera belonging to the subfam. Euphorbioideae of Euphorbiaceae in the flora of Vietnam were reported. The dendrogram was presented. It was nearly suitable to the Nguyen Nghia Thin’s classification system of Euphorbiaceae in Vietnam (1999) with difference of the position of the genus Sapium . The dendrogram showed as follows: Sebastiania was related to Excoecaria and both of them belonged to the tribe Hippomaneae; Euphorbia was related to Pedilanthus and both of them belonged to the tribe Euphorbieae; Sapium was related to Hura and they belonged to one independent group while according to Nguyen Nghia Thin: the first genus was put in the tribe Hippomaneae and the latter in the tribe Hureae. Ng y nhËn b i: 16 06 2005 62