P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz WYRZYSK (316)

Warszawa 2005 Autorzy: Jerzy G ągol *, Gertruda Herman *, Leonard Jochemczyk **, Katarzyna Olszewska **, Izabela Bojakowska *, Aleksandra Dusza *, Anna Pasieczna *, Hanna Tomassi-Morawiec *, Gra żyna Hrybowicz ***,

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska *

Redaktor regionalny: Barbara Radwanek-Bąk*

Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska *

*Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

**Katowickie Przedsi ębiorstwo Geologiczne sp. z o.o., al. W. Korfantego 125a, 40-156 Katowice

***Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp – J. G ągol ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – K. Olszewska , L. Jochemczyk ...... 5 III. Budowa geologiczna – K. Olszewska , L. Jochemczyk ...... 7 IV. Zło ża kopalin – J. G ągol ...... 10 1. Kruszywo naturalne (piaski i piaski ze żwirem) ...... 10 2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...... 13 3. Klasyfikacja złó ż kopalin...... 13 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – J. G ągol ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – J. G ągol ...... 15 VII. Warunki wodne – G. Herman ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska ...... 21 1. Gleby – A. Pasieczna, A. Dusza ...... 21 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 23 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 25 IX. Składowanie odpadów – G. Hrybowicz ...... 27 X. Warunki podło ża budowlanego – J. G ągol, K. Olszewska, L. Jochemczyk ...... 34 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – J. G ągol ...... 36 XII. Zabytki kultury – J. G ągol ...... 41 XIII. Podsumowanie – J. G ągol, G. Hrybowicz ...... 42 XIV. Literatura ...... 44

I. Wst ęp

Arkusz Wyrzysk Mapy geo środowiskowej Polski MGP w skali 1:50 000 został wykonany według zasad okre ślonych w Instrukcji... (2005). Jest to reambulacja arkusza Wyrzysk Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, opracowanego wcze śniej w Katowickim Przedsi ę- biorstwie Geologicznym sp. z o.o. przez K. Olszewską i L. Jochemczyka (2001). Na podstawie powtórnej kwerendy archiwalnej, zwiadu terenowego i uzyskanych nowych informacji cało ść materiałów została zaktualizowana, zweryfikowana, poprawiona i uzupełniona o ele- menty wymagane w nowej instrukcji. Materiały archiwalne i informacje niezb ędne do realizacji mapy uzyskano m.in. w Cen- tralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, w Kujawsko-Pomorskim Urz ędzie Woje- wódzkim w Bydgoszczy, w Delegaturze Wielkopolskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Pile, a tak że w urz ędach powiatowych i urz ędach gmin, w Instytucie Uprawy, Nawo żenia i Glebo- znawstwa w Puławach oraz w Wojewódzkich Inspektoratach Ochrony Środowiska w Byd- goszczy i w Poznaniu. Mapa geo środowiskowa Polski (MGP) w skali 1:50 000 prezentuje w syntetyczny spo- sób wyst ępowanie kopalin oraz stan ich rozpoznania i zagospodarowania górniczego na tle wybranych elementów hydrogeologii i geologii in żynierskiej oraz stanu i potrzeb ochrony środowiska, przyrody i dóbr kultury (plansza A). Mapa informuje tak że o stanie geochemicz- nym powierzchni ziemi i mo żliwo ści składowania odpadów (plansza B). Mapa geo środowiskowa Polski jest adresowana głównie do instytucji, samorz ądów i organów administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści jest przydatna w realizacji m.in. postanowie ń ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym, ustawy o odpadach, prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Zawarte na mapie informacje mog ą by ć wykorzystane przy opracowywaniu strategii rozwoju województw, studiów i planów zagospodarowania przestrzennego oraz w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe s ą pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa została przygotowana w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowi- skowej Polski. Ponadto szczegółowe dane o poszczególnych zło żach zestawiono w opraco- wanych odr ębnie kartach informacyjnych oraz w komputerowej bazie informacji o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice obszaru arkusza Wyrzysk okre ślaj ą współrz ędne: 53 °00’ i 53 °10’ szeroko ści geograficznej północnej oraz 17 °15’ i 17 °30’ długo ści geograficznej wschodniej. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar ten mie ści si ę na pograniczu województw wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego. W województwie wielkopolskim obejmuje miasto i cz ęść gminy Wyrzysk (powiat pilski) oraz fragmenty gmin Szamocin (powiat chodzieski) i Goła ńcz (powiat w ągrowiecki). W województwie kujawsko-pomorskim s ą to cz ęś ci gmin Sadki i Kcynia (z niewielkim fragmentem miasta Kcynia) w powiecie nakielskim. Według regionalizacji fizycznogeograficznej Kondrackiego (2001) omawiany obszar le ży w prowincji Ni ż Środkowoeuropejski, podprowincji Pojezierze Południowobałtyckie (fig. 1). Północna cz ęść terenu arkusza znajduje si ę w makroregionie Pojezierze Południowo- pomorskie, w mezoregionie Pojezierze Kraje ńskie. Centraln ą cz ęść powierzchni arkusza zajmuje Dolina Środkowej Noteci, wchodz ąca w skład makroregionu Pradolina Toru ńsko- Eberswaldzka. Natomiast cz ęść południowa - to Pojezierze Chodzieskie, znajduj ące si ę w makroregionie Pojezierze Wielkopolskie. Północn ą cz ęść powierzchni arkusza, znajduj ącą si ę w obr ębie Pojezierza Kraje ńskiego, zajmuje wysoczyzna morenowa: denna, falista i pagórkowata. Ró żnice wysoko ści w jej obr ę- bie na ogół nie przekraczaj ą 10 m. Rozci ęta jest ona na mniejsze cz ęś ci przez gł ęboko wcina- jącą si ę dolin ę Łob żonki i jej dopływu – Orli. Bardzo wyra źnym elementem krajobrazu jest tu zespół moren czołowych, ci ągn ących si ę szerokim, kilkukilometrowym pasem na zachód od Osieka. Powierzchnia terenu w ich obr ębie jest silnie pofałdowana, a stoki wzniesie ń s ą rozci ęte licznymi wci ęciami erozyjnymi, jarami i wąwozami. Zespół moren czołowych składa si ę z kilku cz ęś ci, z których najbardziej charakterystyczny jest kompleks Zielonej Góry, gdzie kulminacje wzniesie ń przekraczaj ą 180 m n.p.m. Tu znajduje si ę najwy ższy punkt na obszarze arkusza (186 m n.p.m.). Krajobraz Pojezierza Chodzieskiego, w południowej cz ęś ci omawianego arkusza, zdo- minowany jest przez wysoczyzn ę morenow ą o wysoko ściach w granicach 90–105 m n.p.m. Powy żej wznosz ą si ę jedynie pagórki moren czołowych, ci ągn ących si ę od Chodzieży a ż poza Kcyni ę. Na północ od Kcyni, w D ębogórze, te glacitektonicznie spi ętrzone moreny osi ągaj ą wysoko ść 162 m n.p.m. Na południe od pasma moren wyst ępuj ą pola sandrowe. W obszar wysoczyznowy wyra źnie wcina si ę, przebiegaj ąca równole żnikowo, dolina Noteci o szeroko ści od 4 do 7 km. Jej dno znajduje si ę ponad czterdzie ści metrów poni żej

kraw ędzi wysoczyzny. Rz ędne terenu osi ągaj ą tu warto ści od 50 do 55 m n.p.m. Krawędzie doliny wyró żniaj ą si ę znaczn ą stromizn ą, szczególnie w rejonie Osieka.

Fig. 1. Poło żenie arkusza Wyrzysk na tle jednostek fizycznogeograficznych, wg Kondrackiego (2001) 1 - granica makroregionu, 2 - granica mezoregionu, 3 - jeziora makroregion Pojezierze Południowopomorskie: 314.69 – Pojezierze Kraje ńskie, makroregion Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka: 315.34 – Dolina Środkowej Noteci, 315.35 – Kotlina Toru ńska makroregion Pojezierze Wielkopolskie: 315.53 – Pojezierze Chodzieskie, 315.54 – Pojezierze Gnie źnie ńskie

Klimat na obszarze arkusza charakteryzuje si ę nisk ą ilo ści ą opadów atmosferycznych, średnio rocznie poni żej 550 mm. Wyst ępuje tu od 30 do 35 dni z mrozem, pokrywa śnie żna utrzymuje si ę przez okres 38–50 dni. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,6 °C, a okres wegetacyjny trwa około 215 dni. Teren arkusza jest obszarem wybitnie rolniczym. U żytki rolne zajmuj ą około 70% jego powierzchni. Na wysoczy źnie przewa żaj ą grunty orne klas bonitacyjnych III – IVa (gleby brunatne wła ściwe i czarne ziemie), sprzyjaj ące produkcji ogrodniczej i warzywniczej. Pod- stawow ą upraw ą s ą zbo ża. Uprawia si ę tu tak że buraki cukrowe i ziemniaki. Dominuj ą gospodarstwa o powierzchni kilkunastu hektarów. W dolinie Noteci i jej głównych dopływów

wyst ępuj ą ł ąkowe gleby organiczne, w śród których przewa żaj ą gleby torfowe i wykorzystywane jako u żytki zielone. Wyst ępuj ą tu ł ąki z enklawami zakrzewie ń i zadrzewie ń. Omawia- ne tereny s ą zmeliorowane i wykorzystywane do wypasu bydła. Kompleksy le śne na terenie arkusza zajmuj ą około 20% jego powierzchni. Zachowały si ę głównie w strefie kraw ędziowej wysoczyzny. Przewa żaj ą tu siedliska typu boru mieszanego i świe żego oraz lasu mieszanego i świe żego. W dolinie Noteci s ą to niewielkie obszary łęgów. Eksploatacja surowców mineralnych na terenie arkusza ogranicza si ę do wydobywania kruszywa naturalnego w okolicy Mieczkowa oraz surowców ilastych dla cegielni w Kcyni i w Osieku. Na omawianym obszarze nie ma wi ększych zakładów przemysłowych, działaj ą jedynie małe przedsi ębiorstwa przemysłu rolno-spo żywczego oraz zakłady usługowo- handlowe. W Wyrzysku, b ędącym najwi ększ ą miejscowo ści ą na terenie arkusza, mieszka 5,5 tys. osób. Znajduje si ę tutaj oczyszczalnia ścieków, przygotowana równie ż do obsługi okolicznych miejscowości. We wsiach Bagdad i Smogulec czynne s ą komunalne wysypiska śmieci. Przez teren arkusza przebiega droga krajowa nr 10 łącz ąca Szczecin z Warszaw ą. Trasa ta ł ączy Wyrzysk z Pił ą i Bydgoszcz ą. Przez Osiek nad Noteci ą prowadzi linia kolejowa Piła – Bydgoszcz.

III. Budowa geologiczna

Przedstawiony poni żej zarys budowy geologicznej obszaru arkusza Wyrzysk ogranicza si ę jedynie do najwa żniejszych elementów, istotnych dla omawianej dalej problematyki zło- żowej, wód podziemnych i warunków podło ża budowlanego. Bli ższ ą charakterystyk ę geologiczn ą omawianego obszaru zawiera arkusz N-33-XXX Nakło Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 wraz z mapami podstawowymi w skali 1:50 000 i obja śnieniami tekstowy- mi (Uniejewska, Włodek, 1978; Uniejewska i in., 1979) oraz projekt realizacji arkuszy Wy- rzysk i Szamocin Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kasprzak, 1995). Poło żenie obszaru arkusza na tle szkicu geologicznego regionu przedstawia fig. 2. Obszar arkusza poło żony jest w granicach antyklinorium kujawsko-pomorskiego. W podło żu wyst ępuj ą tu (znane jedynie z wierce ń) utwory jurajskie reprezentowane przez piaskowce, mułowce i łupki ilaste liasu, piaskowce i kompleksy ilasto-mułowcowe doggeru oraz margle i wapienie malmu (Grocholski, 1991). Miąż szo ść tych utworów osi ąga blisko 2000 m.

Na utworach mezozoicznych niezgodnie zalegaj ą utwory paleogenu i neogenu 1. Mi ąż- szo ść tego kompleksu skał jest zró żnicowana i zmienia si ę od kilkunastu do ponad 200 m Najstarszymi skałami paleoge ńskimi na obszarze arkusza Wyrzysk s ą eoce ńskie morskie mułki, zawieraj ące wkładki piasku. Powy żej wyst ępuj ą morskie oraz brakiczne utwory oligoce ńskie. S ą to piaski kwarcowo-glaukonitowe, mułki, mułowce oraz iły. Utwory neoge ńskie, zaliczane do miocenu i pliocenu, stwierdzono we wszystkich otwo- rach, które na arkuszu Wyrzysk przewierciły osady czwartorz ędowe. W miocenie wyst ępuj ą piaski, mułowce z wkładkami w ęgla brunatnego, a tak że iły oraz iły w ęgliste. Pliocen wy- kształcony jest w postaci skał ilastych oraz ilasto-mułkowych. Osady te charakteryzuj ą si ę niebieskim, zielonym lub pstrym zabarwieniem. Cz ęsto zawieraj ą wkładki ilastych w ęgli bru- natnych lub czarnych iłów. W pobli żu Wyrzyska, Kcyni i Dębogóry tworz ą one kry glacjalne w glinach zwałowych. Utwory czwartorz ędowe tworz ą zwart ą pokryw ę o mi ąż szo ści kształtuj ącej si ę w granicach od 40 m w dolinach rzek do ponad 150 m na wysoczyznach, w kulminacjach terenu. Najstarsze osady czwartorz ędowe odsłaniaj ą si ę w postaci niewielkich płatów w południowej cz ęś ci doliny Noteci. S ą to gliny zwałowe zlodowace ń środkowopolskich, wyst ępujące koło miejscowo ści Weronika, oraz gliny zlodowace ń północnopolskich – fazy leszczy ńskiej. Północn ą cz ęść omawianego obszaru (fragmentarycznie tak że południow ą) pokrywaj ą gliny zwałowe oraz piaski z głazami akumulacji lodowcowej zlodowace ń północnopolskich fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej. W strefie akumulacji czołowolodowcowej zlodowace ń północnopolskich gliny zwałowe i piaski wykazuj ą ślady spi ętrzenia glacjalnego, tworz ąc w okolicy Chojna wzniesienia wy- znaczaj ące przebieg subfazy chodzieskiej przy południowej granicy kraw ędzi pradoliny To- ru ńsko–Eberswaldzkiej. Natomiast przy północnej kraw ędzi doliny spi ętrzenia glacjalne wy- znaczaj ą przebieg subfazy wyrzyskiej. W południowej cz ęś ci arkusza na glinach morenowych wyst ępuj ą płaty piasków i żwirów kemowych oraz piaski ze żwirami akumulacji rzecznolodowcowej, zwi ązane z faz ą dobrzy ńsko-pozna ńsk ą zlodowace ń północnopolskich. Na północnej za ś kraw ędzi doliny, koło miejscowo ści Samostrzel, odsłaniaj ą si ę iły, mułki i piaski akumulacji zastoiskowej, zwi ązane z faz ą pomorsk ą tego zlodowacenia. Z pó źnym okresem glacjalnym zwi ązane s ą

1 W 2002 r. Mi ędzynarodowa Unia Nauk Geologicznych usun ęła z tabeli stratygraficznej poj ęcie trzeciorz ędu jako okresu geologicznego. Rang ę okresu geologicznego maj ą obecnie: paleogen (z oddziałami paleocen, eocen, oligocen) i neogen (z oddziałami miocen i pliocen).

tak że piaski i mułki akumulacji jeziornej, wyst ępuj ące koło miejscowo ści Chojna, oraz piaski i żwiry rzeczne tworz ące taras nadzalewowy doliny Noteci.

Fig. 2. Poło żenie arkusza Wyrzysk na tle szkicu geologicznego regionu, wg Rühlego (1986) C z w a r t o r z ę d, holocen : 1 - mady, iły, piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy; 2 - piaski akumulacji eolicznej; plejstocen : 3 - piaski ze żwirami akumulacji rzecznej, 4- piaski i mułki akumulacji jeziornej, 5 - iły, mułki i piaski akumulacji zastoiskowej, 6 - piaski ze żwirami akumulacji rzecznolodowcowej, 7 - piaski i żwiry kemów, 8 - piaski i żwiry ozów, 9 - głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe akumulacji czołowolodowco- wej, 10 - gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej; 11 - kry utworów trzeciorz ędowych (paleogen + neogen) w czwartorz ędzie; 12 - jeziora

Utwory holoce ńskie wyst ępuj ące na obszarze arkusza to przede wszystkim osady bio- geniczne tworz ące taras zalewowy pradoliny Noteci. Dominuj ą tutaj torfy trzcinowe i turzycowo-trzcinowe o zmiennej mi ąż szo ści od 1 do 5 m. W formie przewarstwie ń, oprócz gytii detrytusowych i wapiennych oraz kredy jeziornej, zdarzaj ą si ę wkładki piasków i mułków. Wi ększe nagromadzenia osadów organicznych obserwuje się tak że w strefie uj- ściowej doliny Łob żonki.

IV. Zło ża kopalin

Na obszarze arkusza Wyrzysk jest udokumentowanych 7 złó ż kopalin mineralnych (Przeniosło, 2004). S ą to zło ża kruszywa naturalnego (piaski, piaski ze żwirem) i surowców ilastych ceramiki budowlanej (tabela 1).

1. Kruszywo naturalne (piaski i piaski ze żwirem)

Piaski i piaski ze żwirem zostały rozpoznane w 5 niewielkich zło żach: „Mieczkowo II” (Solczak, 1983; Kudli ńska, 1988, 1993 a, 2003, 2004), „Mieczkowo III” (Kudli ńska, 1993 b), „Mieczkowo IV” (Zieniuk-Hoza, Łukasik, 2003), „Mieczkowo V” (Zieniuk-Hoza, 2003) i „Smogulec” (Siliwo ńczuk, 1985). Kopalin ą s ą tu plejstoce ńskie osady rzeczne i rzecznolo- dowcowe. Charakterystyk ę gospodarcz ą wymienionych złó ż prezentuje tabela 1, parametry geologiczno-górnicze – tabela 2, a parametry jako ści – tabela 3. Kopalina z omawianych złó ż spełnia kryteria kruszywa budowlanego i drogowego. W polu A zło ża „Mieczkowo II” obok piasków ze żwirem (zasoby 332 tys. t) wyodr ęb- niono tak że piaski (126 tys. t) i jako kopalin ę towarzysz ącą piaski budowlane (72 tys. t). Dane zawarte w tabeli 3 dotycz ą piasków ze żwirem. Wspomniane wy żej piaski charakteryzuj ą si ę średnim punktem piaskowym 71,5 (od 67,0 do 76,9), piaski budowlane za ś - 95,6 (80,5- 100,0). Zawarto ść pyłów mineralnych dla wszystkich odmian kopaliny jest zbli żona. W prak- tyce, selektywna eksploatacja zło ża jest mało prawdopodobna. W zło żach „Wyrzysk-Osiek” (R ączaszek-Suchodolska, 2002) i „Kcynia III” (Haas, 1976) zostały udokumentowane plioce ńskie iły i mułki (tzw. iły pozna ńskie), wyst ępuj ące na omawianym terenie w postaci kier (porwaków) lodowcowych po śród utworów czwartorz ę- dowych. Nowa dokumentacja zło ża „Wyrzysk-Osiek” z 2002 r. zast ąpiła wcze śniejsz ą (Ma- zurkiewicz, 1959) wraz z dodatkami do niej (Zembrzycka, 1967, 1970). Charakterystyk ę gospodarcz ą wymienionych złó ż surowców ilastych zawiera tabela 1, parametry geologiczno-górnicze prezentuje tabela 2, a parametry jako ści kopaliny - tabela 4. Iły i mułki plioce ńskie s ą bardzo dobrym surowcem ceramicznym, przydatnym do produkcji cegły pełnej, rurek drenarskich i wyrobów cienko ściennych oraz dachówki. Surowiec musi by ć schudzany. Stosuje si ę w tym celu m.in. piasek, pyły dymnicowe, odpady z wełny mineralnej, m ączk ę ceglan ą oraz kruszywo z łupków (odpadów przy eksploatacji w ęgla), któ- rego producentem jest firma Haldex SA.

Tabela 1 Zło ża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Wydobycie Zasoby geologiczne Wiek kom- Kategoria Stan zagospoda- (tys. t., Zastosowanie Klasyfikacja Numer bilansowe Przyczyny kon- Rodzaj pleksu litolo- rozpoznania rowania zło ża tys. m 3* ) kopaliny złó ż zło ża na Nazwa zło ża (tys. t., tys. m 3* ) fliktowo ści kopaliny giczno- w 2003 r. mapie zło ża surowcowego klasy klasy wg stanu na 31.12.2003 r. (Przeniosło, 2004) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 * * 1 WYRZYSK- OSIEK i(ic) Pl 2 067 B + C 1 G 33 Scb 4 B W, K, U * * 2 MIECZKOWO II p, p ż Q 640 C 1 G 15 Sb 4 A - ** 3 MIECZKOWO V p, p ż Q 178 C1 G 0 Sd, Sb 4 A - ** 4 MIECZKOWO IV p, p ż Q 101 C1 G 0 Sb 4 A -

5 MIECZKOWO III p, p ż Q 36 C1 Z 0 Sb 4 A - * 6 SMOGULEC p Q 189 C 1 Z 0 Sb, Sd 4 A * * 7 KCYNIA III i(ic) Pl 63 C1 G 3 Scb 4 A -

11 11 MIECZKOWO p Q - C1 ZWB - - - - - * GROMADNO p, p ż Q - C 1 ZWB - - - - -

Rubryka 3: i(ic) – iły i mułki ceramiki budowlanej, p – piaski, p ż – piaski i żwiry; Rubryka 4: Q - czwartorz ęd, Pl – pliocen; * Rubryka 6: C 1 - zło że zarejestrowane (kategoria przypisana umownie); Rubryka 7: G – zło że zagospodarowane (eksploatowane), G * – eksploatacja zaniechana w 2004 r., G ** eksploatacja podj ęta w 2004 r., Z – zło że zaniechane, ZWB – zło że wykre ślone z bilansu zasobów (jego lokalizacja znajduje si ę na mapie dokumentacyjnej, zamieszczonej w materiałach archiwalnych M Ś); Rubryka 9: Sb – kopaliny budowlane, Sd – kopaliny drogowe, Scb – surowce ceramiki budowlanej; Rubryka 10: 4 – zło ża powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: A – zło ża małokonfliktowe, B – zło ża konfliktowe; Rubryka 12: W – ochrona wód podziemnych, K – ochrona krajobrazu, U – ogólna uci ąż liwo ść dla środowiska.

Tabela 2 Główne parametry geologiczno-górnicze złó ż Nazwa zło ża Powierzchnia Mi ąż szo ść Grubo ść Rodzaj kopa- Stosunek Warunki hydroge- i jego numer zło ża zło ża nadkładu liny N/Z ologiczne na mapie (ha) (m) (m) 1 2 3 4 5 6 7 WYRZYSK–OSIEK jeziorne, bez- 11,7 4,5 wapienne iły 17,17 0,4 zło że suche (1) mułkowe (2,1 – 23,2) (0,5 - 10,0) MIECZKOWO II (2) 5,8 2,4 zło że cz ęś ciowo 3,67 0,4 pole A piasek, piasek (2,7 – 9,5) (0,0 – 5,0) zawodnione ze żwirem 3,7 0,5 pole B 3,26 0,1 zło że suche (2,2 – 7,8) (0,0 – 5,0) piasek, piasek 7,0 0,2 MIECZKOWO V (3) 1,27 0,03 zło że suche ze żwirem (1,7 – 9,7) (0,2 –0,3) MIECZKOWO IV piasek, piasek 4,4 0,2 1,13 0,06 zło że suche (4) ze żwirem (2,8 – 7,7) (0,2 – 0,4) MIECZKOWO III piasek, piasek 1,3 zło że cz ęś ciowo 1,20 4,3 0,3 (5) ze żwirem (0,7 – 2,0) zawodnione

6,4 SMOGULEC (6) piasek 1,90 0,7 0,1 zło że suche (4,2 – 10,0)

jeziorne, bez- wapienne mułki 6,5 1,9 KCYNIA III (7) 2,10 0,3 zło że suche ilaste, zamar- (1,9 – 10,5) (0,0 – 5,5) glone

Rubryka 2: klasyfikacja (okre ślenie rodzaju) kopalin ilastych wg Wyrwickiej i Wyrwickiego (1994) Rubryki 4 i 5: warto ść średnia i zakres zmienności Rubryka 6: Średni stosunek grubo ści nadkładu do mi ąż szo ści zło ża

Tabela 3 Wła ściwo ści kruszyw mineralnych z udokumentowanych złó ż Punkt piaskowy Zawarto ść pyłów Zło że i jego numer na mapie (%) (%) 1 2 3 MIECZKOWO II (2) 61,8 2,7 (45,3 – 74,7) (1,3 – 5,6) pole A 71,5 3,7 pole B (62,0 – 78,0) (1,7 – 9,3) 75,1 2,3 MIECZKOWO V (3) (73,3 – 80,0) (1,9 – 2,6) 81,2 3,6 MIECZKOWO IV (4) (70,2 – 95,5) (4,4 – 6,4) 67,8 3,1 MIECZKOWO III (5) (64,1 – 71,5) (1,8 – 4,4) 93,4 2,2 SMOGULEC (6) (88,1 – 98,2) (1,8 – 2,6)

Rubryki 2 i 3: warto ść średnia i zakres zmienno ści W polu A zło ża „Mieczkowo II” obok piasków ze żwirem (zasoby 332 tys. t) wyodr ęb- niono tak że piaski (126 tys. t) i jako kopalin ę towarzysz ącą piaski budowlane (72 tys. t). Dane

zawarte w tabeli 3 dotycz ą piasków ze żwirem. Wspomniane wy żej piaski charakteryzuj ą si ę średnim punktem piaskowym 71,5 (od 67,0 do 76,9), piaski budowlane za ś - 95,6 (80,5- 100,0). Zawarto ść pyłów mineralnych dla wszystkich odmian kopaliny jest zbli żona. W prak- tyce, selektywna eksploatacja zło ża jest mało prawdopodobna.

2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej

W zło żach „Wyrzysk-Osiek” (R ączaszek-Suchodolska, 2002) i „Kcynia III” (Haas, 1976) zostały udokumentowane plioce ńskie iły i mułki (tzw. iły pozna ńskie), wyst ępuj ące na omawianym terenie w postaci kier (porwaków) lodowcowych po śród utworów czwartorz ę- dowych. Nowa dokumentacja zło ża „Wyrzysk-Osiek” z 2002 r. zast ąpiła wcze śniejsz ą (Ma- zurkiewicz, 1959) wraz z dodatkami do niej (Zembrzycka, 1967, 1970). Charakterystyk ę gospodarcz ą wymienionych złó ż surowców ilastych zawiera tabela 1, parametry geologiczno-górnicze prezentuje tabela 2, a parametry jako ści kopaliny - tabela 4. Iły i mułki plioce ńskie s ą bardzo dobrym surowcem ceramicznym, przydatnym do produkcji cegły pełnej, rurek drenarskich i wyrobów cienko ściennych oraz dachówki. Surowiec musi by ć schudzany. Stosuje si ę w tym celu m.in. piasek, pyły dymnicowe, odpady z wełny mineralnej, m ączk ę ceglan ą oraz kruszywo z łupków (odpadów przy eksploatacji w ęgla), któ- rego producentem jest firma Haldex SA.

3. Klasyfikacja złó ż kopalin

Kruszywo naturalne i iły ceramiki budowlanej nale żą według Prawa geologicznego i górniczego do kopalin pospolitych. Ich zło ża zalicza si ę do złó ż powszechnych, licznie wyst ępuj ących, łatwo dost ępnych. W przypadku surowców ilastych nale ży jednak zaznaczy ć, że omawiane tu iły plioce ńskie ze złó ż „Wyrzysk-Osiek” i „Kcynia III” s ą kopalin ą o relatywnie wy ższej warto ści (stwarzaj ącą mo żliwo ść wytwarzania wi ększego asortymentu wyrobów) wśród surowców ceglarskich (Wyrwicka, Wyrwicki, 1994). Z punktu widzenia ochrony środowiska (wpływu eksploatacji na środowisko) wszystkie wyst ępuj ące na obszarze arkusza zło ża (z wyj ątkiem zło ża „Wyrzysk-Osiek”) uznano za ma- łokonfliktowe. Nie znajduj ą si ę one na obszarach podlegaj ących szczególnej ochronie. S ą to zło ża małe, a ich wyrobiska nie s ą eksponowane w krajobrazie. Zło że „Smogulec” jest praktycznie niemo żliwe do eksploatacji, bowiem w jego miejscu znajduje si ę obecnie gminne wysypisko odpadów. Zło że iłów „Wyrzysk-Osiek” zaliczono do złó ż konfliktowych. Le ży ono bowiem w bliskim s ąsiedztwie zabudowy mieszkaniowej Osieka i rezerwatu „Zielona Góra”, w granicach obszaru chronionego krajobrazu „Dolina Noteci” oraz prawdopodobnie (szczegó- łowa dokumentacja jest w trakcie realizacji) w granicach strefy najwy ższej ochrony głównego

zbiornika wód podziemnych (GZWP nr 126 Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka). Ewentualne bł ędy w technice eksploatacji tego zło ża stwarzaj ą tak że mo żliwo ść powstawania gro źnych dla otoczenia osuwisk. Tabela 4 Wła ściwo ści surowców ceramiki budowlanej z udokumentowanych złó ż Tworzywo ceramiczne wypalone w temperaturze Zawarto ść Woda zaro- Skurczliwo ść 930 oC (Kcynia III) i 950 o C (Wyrzysk-Osiek) Zło że i jego marglu ziar- bowa wysychania wytrzymało ść numer na mapie nistego nasi ąkliwo ść (%) (%) na ściskanie mrozoodporno ść (%) (%) (MPa) 1 2 3 4 5 6 7 WYRZYSK- 28,3 9,1 0,03 5,9 30,2 pełna OSIEK (18,9 – 32,1) (6,9 – 10,7) (0,0 – 0,34) (4,0 – 9,3) (16,0 – 33,4) (25 cykli) (1) KCYNIA III 29,5 9,2 0,01 10,9 23,6 pełna (7) (25,8- 31,5) (5,8 – 10,7) (0,00 – 0,35) (9,4 – 13,0) (15,5 – 37,0) (20 cykli) Rubryki 2-6: warto ść średnia i zakres zmienno ści

Eksploatacja zło ża „Smogulec” byłaby bardzo konfliktowa (niemo żliwa), gdy ż jego teren jest obecnie wysypiskiem odpadów.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

W 2005 r. eksploatacja kopalin mineralnych prowadzona była na obszarze arkusza Wy- rzysk w zło żach: „Wyrzysk-Osiek”, „Kcynia III”, „Mieczkowo IV” i „Mieczkowo V”. Eksploatacj ę zło ża iłów „Wyrzysk-Osiek” prowadzono w latach 1889-1944, po czym ponownie podj ęto j ą w 1974 r. Koncesj ę na wydobywanie (wa żną do 22.11.2013 r.) ma obecnie przedsi ębiorstwo „Biegonice-Osiek” Sp. z o.o. Dla zło ża wyznaczono obszar górniczy Wyrzysk-Osiek I o powierzchni 17,88 ha oraz teren górniczy o powierzchni 25,32 ha. Po- wierzchnia zło ża jest nachylona ku południowi pod k ątem około 6 °, deniwelacje si ęgaj ą 50 m. Eksploatacja jest prowadzona obecnie w południowo-wschodniej cz ęś ci zło ża, w wyrobisku stokowo-wgł ębnym, przy pomocy spycharek i ładowarek ły żkowych na podwoziu kołowym. Na znacznej powierzchni nadkład stanowi ą zwałowiska po dawnej eksploatacji (usuni ęcia wymaga około 800 tys. m 3 nadkładu). Teren zło ża jest zagro żony powstawaniem osuwisk, co wymaga utrzymywania nachylenia skarp poni żej 15 °. Na miejscu działa zakład ceramiczny, produkujący cegły pełne i wyroby cienko ścienne (pustaki ścienne i stropowe). Wydobycie roczne kopaliny w ostatnich latach wahało si ę od 19 do 33 tys. m 3, planowane jest wydobycie roczne rz ędu 40 tys. m 3. Wydobycie w zło żu iłów „Kcynia III” prowadzone jest od 1939 r. Koncesj ę na wydobywanie ma obecnie „Cegielnia Karmelita” - Wytwórnia Wyrobów Ceramiki Budowlanej -

Zdzisław Kokosza i spółka. Koncesja jest wa żna do 30.06.2007 r. Dla zło ża wyznaczono obszar górniczy Kcynia o powierzchni 1,97 ha i teren górniczy o powierzchni 4,02 ha. Wgł ęb- no-stokowe wyrobisko ma dwa poziomy eksploatacyjne. Cegielnia produkuje cegły pełne i pustaki. Wydobycie roczne w omawianym zło żu utrzymuje si ę w ostatnich latach na pozio- mie 3 tys. m 3. Eksploatacja złó ż kruszyw „Mieczkowo IV” i Mieczkowo V” została rozpocz ęta w 2004 r. Koncesj ę na wydobywanie kopaliny w obu zło żach ma Przedsi ębiorstwo „Hydroze- spół” – mgr in ż. Wiesław Kotowski. Dla pierwszego z wymienionych złó ż jest ona wa żna do 30.06.2010 r., dla drugiego – do 31.12.2011 r. Obszar górniczy Mieczkowo IV ma powierzchni ę 1,13 ha, teren górniczy – 2,19 ha. Powierzchnia obszaru górniczego Mieczkowo V wynosi 1,27 ha, a terenu górniczego 3,14 ha. Wydobycie jest prowadzone na niewielk ą skal ę. W zło żu „Mieczkowo III” eksploatacj ę kruszywa zako ńczono w 1996 r. Wyrobisko jest zrekultywowane (porasta je trawa i krzewy, złagodzone zostały skarpy). Wydobycie kruszywa w zło żu „Smogulec” zako ńczono w 1991 r. W miejscu jego wyrobiska znajduje si ę obecnie gminne wysypisko śmieci. W przyszło ści teren ma zosta ć zalesiony. Zasoby obu wymienionych złó ż kwalifikują si ę do usuni ęcia z krajowego bilansu zasobów kopalin. W zło żu kruszywa „Mieczkowo II” wydobycie zako ńczono w 2004 r. Prowadziło je w ostatnich latach wspomniane ju ż wy żej Przedsi ębiorstwo „Hydrozespół”, które jest wła ści- cielem dokumentacji. Zło że składa si ę z dwu pól (A i B). W polu B wyodr ębniono dodatkowo 3 obszary (zdeterminowane własno ści ą terenu lub mo żliwo ści ą jego dzier żawy przez u żyt- kownika zło ża), dla których wydawane były odr ębne koncesje eksploatacyjne. Eksploatacja zło ża (poszczególnych obszarów) została zako ńczona, wa żno ść koncesji wygasła, wykonano dodatek rozliczeniowy zasobów (Kudli ńska, 2004). Dwa zło ża poło żone na obszarze arkusza Kcynia zostały wykre ślone z krajowego bilansu zasobów kopalin. W 1988 r. usuni ęto zasoby zło ża kruszywa naturalnego „Gromadno” (Urba ński, 1982). W 1995 r. usuni ęto zasoby zło ża piasków „Mieczkowo” (Zembrzycka, 1969), udokumentowanych jako surowiec schudzaj ący dla cegielni „Wyrzysk-Osiek”. Zasoby obu złó ż zostały wyeksploatowane.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Wykonane na obszarze arkusza Wyrzysk - głównie w ostatnich dziesi ęcioleciach ubie- głego wieku – poszukiwania złó ż kruszyw naturalnych i surowców ilastych dały wyniki nega- tywne (Doma ńska, 1975; J ędrzejewska, 1981; Muszy ńska, Strzelczyk, 1983; Beker, 1981; Foltyniewicz, 1991; Stachowiak, 1982; Lichwierowicz, 1989; Gawro ński, 1991). Nie stwier-

dzono mo żliwo ści rozpoznania złó ż wspomnianych kopalin o zasobach, parametrach zło żo- wych i jako ści, które spełniałyby ówczesne kryteria bilansowo ści. Te obszary negatywnych wyników prac poszukiwawczych zaznaczono na mapie. Nale ży jednak zaznaczy ć, że nie wy- kluczaj ą one wcale mo żliwo ści rozpoznania w ich obr ębie małych złó ż na potrzeby lokalne, niekiedy na potrzeby jednej wi ększej inwestycji. Współczesna praktyka wskazuje nawet, że wyniki negatywnych sprawozda ń geologicznych (wykonanych w ich ramach wierce ń) s ą dzi ś cz ęsto wykorzystywane przy sporz ądzaniu dokumentacji wspomnianych małych złó ż. Na obszarze arkusza Wyrzysk znajduj ą si ę rozległe obszary torfowisk. Były one przedmiotem bada ń zło żowych, lecz opracowania ich wyników, pochodz ące głównie sprzed pół wieku, nie spełniaj ą kryteriów i nie maj ą rangi dokumentacji geologicznej zło ża, wymaganej przez Prawo geologiczne i górnicze, które uznało (od 1994 r.) torfy za kopalin ę. Prawie całe dno doliny Noteci na omawianym obszarze jest wypełnione przez torfy (Uniejewska, Włodek, 1978). Wyst ępuj ą tu torfowiska niskie, turzycowe i szuwarowo- turzycowe, o powierzchni około 8,3 tys. ha. Pokłady torfu osi ągaj ą grubo ść od 2,0 do 6,5 m. Kopalina charakteryzuje si ę średni ą popielno ści ą 23,4% i średnim stopniem rozkładu - 36% (Ostrzy żek, 1996). Mniejsze pole torfowe (o powierzchni 21,5 ha) znajduje si ę na wschód od Nowego Dworu. Jest to równie ż torfowisko niskie, turzycowe. Pokład torfu ma tu grubo ść od 1,84 do 2,9 m, popielno ść torfu wynosi 19%, a stopie ń jego rozkładu 25% (Ostrzy żek, 1996). Torf jest kopalin ą wykorzystywan ą w rolnictwie i ogrodnictwie jako nawóz organiczny i środek poprawiaj ący struktur ę gleby. W przypadku omawianych torfów mo żna tak że prze- widywa ć ewentualn ą przydatno ść cz ęś ci z nich jako surowca balneologicznego (borowiny). Jednym z kryteriów jest bowiem w tym przypadku stopie ń rozkładu torfu wi ększy ni ż 30%. Torfowiska odgrywaj ą wa żną rol ę w ekosystemie (retencja wody, mikroklimat, ostoje zwierz ąt). Podj ęcie eksploatacji złó ż (a wcze śniej podj ęcie geologicznych prac rozpoznawczych) wymaga zatem nie tylko uzasadnienia ekonomicznego, ale tak że wnikliwego rozwa że- nia uwarunkowa ń ekologicznych. Na mapie zaznaczono – zgodnie z wiedz ą geologiczn ą - rozległe obszary perspektywiczne dla torfów, nie zaznaczono natomiast obszarów progno- stycznych, sugeruj ących celowo ść prowadzenia dalszych prac rozpoznawczych i mo żliwo ść ewentualnej eksploatacji złó ż. Wzgl ędy sozologiczne praktycznie eliminuj ą na omawianym obszarze tak ą mo żliwo ść . W zachodniej cz ęś ci Doliny Noteci, w sp ągu pokładu torfów, wyst ępuje kreda jeziorna, dla której wyznaczono obszar perspektywiczny (Siliwo ńczuk, 1991). W obr ębie arkusza Wy- rzysk obszar ten zajmuje powierzchni ę około 360 ha i kontynuuje si ę w kierunku zachodnim

na obszar arkuszy Szamocin (315) i Śmiłowo (314). Mi ąż szo ść pokładów kredy jeziornej waha si ę od 2,4 do 12,3 m. Zawiera ona od 48,3 do 58,8 % CaO, a jej wilgotno ść zło żowa wynosi od 50,1 do 68,2 %. Kreda jeziorna znajduje zastosowanie jako nawóz wapniowy, poszuki- wany na omawianych terenach z powodu zakwaszenia gleb. Jednak ze wzgl ędu na rozległe przekształcenia powierzchni terenu i degradacj ę terenów mokradłowych ewentualna eksploatacja złó ż kredy jeziornej, podobnie jak torfu, nie jest ekologicznie uzasadniona. Warto tu doda ć, że producentem nawozów wapniowych (cz ęsto jest to produkt uboczny, pozyskiwany z tzw. odpadów) s ą liczne kopalnie wapieni w Polsce centralnej i południowej, głównie w re- gionie świ ętokrzyskim. W rejonie Krajenki (arkusz Krajenka), Biało śliwia (arkusz Szamocin) i wsi Sadki (arkusz Wyrzysk) prowadzono poszukiwania neoge ńskich złó ż w ęgla brunatnego (Nicpo ń, 1965). Wykonano w sumie 11 wierce ń, które wykazały wyst ępowanie pokładu w ęgla o mi ąż szo ści do 1,8 m w Sadkach i do 8,4 m w Biało śliwiu, na du żych (w stosunku do mi ąż- szo ści kopaliny) gł ęboko ściach ( średnio 84 m). Analizy jako ści wykazały nisk ą warto ść opa- łow ą w ęgla i jego du że zanieczyszczenie substancj ą nieorganiczn ą. Wspomniane prace po- szukiwawcze wykluczyły mo żliwo ść udokumentowania na omawianym obszarze bilanso- wych złó ż w ęgla brunatnego.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Cały obszar arkusza Wyrzysk znajduje si ę w granicach zlewni trzeciego rz ędu rzeki No- teci, wpływaj ącej do Warty, która jest dopływem Odry. Najwi ększ ą rzek ą, przepływaj ącą równole żnikowo ze wschodu na zachód, jest Note ć. Prawobrze żnymi dopływami Noteci s ą: Rokitka i Łob żonka z Orl ą, a lewobrze żnymi: Kcyninka i Młynówka Borowska. Omawiany obszar charakteryzuje si ę bogat ą sieci ą hydrograficzn ą z rozległymi torfowi- skami, podmokło ściami i niewielkimi jeziorami, czasami stawami rybnymi. Dolina Noteci jest poci ęta bardzo g ęst ą siecią rowów melioracyjnych. Sie ć rzeczna Noteci jest w du żym stopniu przekształcona na skutek prac melioracyjnych i regulacji rzeki. Szeroko ść doliny si ę- ga 3,5–7 km. W dolinie rzeki znajduj ą si ę liczne sztuczne stawy rybne, spo śród których najwi ększe s ą Stawy Ostrówek-Smogulec. W dolinie Łob żonki istniej ą korzystne warunki dla budowy zbiornika retencyjnego. Planowana jest budowa zbiornika „Wyrzysk” o całkowitej powierzchni 275 ha (z czego 17,5 ha w obr ębie arkusza) i pojemno ści 21 mln m 3. Obecno ść tego zbiornika, po dłu ższym

czasie, mo że doprowadzi ć do podniesienia zwierciadła wód gruntowych i poprawi ć warunki glebowe omawianego obszaru. Miałby on równie ż du że znaczenie dla regulacji szybkich wio- sennych spływów wód powierzchniowych ze zlewni Łob żonki. Budowa zbiornika została na razie odło żona, ale na terenach przeznaczonych pod jego budow ę nie planuje si ę innych inwestycji. Monitoring wód powierzchniowych jest prowadzony przez Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska w Bydgoszczy (Raport..., 2004 b) i w Poznaniu (Raport..., 2004 a). Ba- dania jako ści wód rzecznych w 2003 r. były wykonywane na Noteci w miejscowo ści Gro- madno (w granicach województwa kujawsko-pomorskiego) i poni żej uj ścia Łob żonki (woj. wielkopolskie) oraz w dwu przekrojach pomiarowo-kontrolnych zlokalizowanych we wsi Nowy Dwór na Kcynince i w Osieku na rzece Łob żonce (w obr ębie woj. wielkopolskiego). Wody Noteci w obydwu przekrojach zakwalifikowano jako pozaklasowe (nieodpowiadaj ące normom) ze wzgl ędów sanitarnych (miano coli, chlorofil „a”) oraz na podstawie wska źników fizyczno-chemicznych (fosfor ogólny, azot azotynowy, przewodnictwo). Jako ść wód Noteci kształtuj ą zanieczyszczenia z licznych oczyszczalni komunalnych i zakładowych usytuowa- nych w jej górnym biegu. Rzeka Łob żonka (badana w Osieku) prowadzi wody III klasy czysto ści, o czym decyduje zawarto ść azotu azotynowego, fosforanów, fosforu ogólnego, miano coli i zawiesina ogólna. Badania jako ści wód rzeki Kcyninki we wsi Nowy Dwór wskazuj ą, że stan bakteriologiczny cieku odpowiada III klasie czysto ści, a składniki fizyczno-chemiczne klasie II. Zanieczyszczenia tych cieków s ą spowodowane niewła ściw ą gospodark ą ściekow ą w okolicznych zakładach oraz spływem wód powierzchniowych z obszarów rolniczych.

2. Wody podziemne

Krótk ą charakterystyk ę warunków wyst ępowania wód podziemnych przedstawiono poni żej na podstawie materiałów zebranych przy opracowaniu arkusza Wyrzysk Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Waluszko, Pasierowska, 2000) oraz projektu prac geologicznych dla udokumentowania zbiornika wód podziemnych nr 138 Toru ń-Eberswalde (Ro- dzoch, Muter, 2003). Na mapie głównych zbiorników wód podziemnych w Polsce (Kleczkowski, 1990) w obr ębie obszaru arkusza Wyrzysk znajduj ą si ę fragmenty dwóch czwartorz ędowych głów- nych zbiorników wód podziemnych nr 138 – Pradolina Toru ń-Eberswalde (Note ć) i zbiornika nr 139 – Dolina kopalna Smogulec-Margonin. Centralna cz ęść arkusza wchodzi w obr ęb obszaru najwy ższej ochrony (ONO) pradoliny Toru ń-Eberswalde (fig. 3). Oba zbiorniki nie ma- ją dot ąd szczegółowych dokumentacji hydrogeologicznych.

Poziomy wodono śne o znaczeniu u żytkowym wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych i neoge ńskich (Waluszko, Pasierowska, 2000). Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne wyst ępuje i jest powszechnie u żytkowane prawie na całym obszarze arkusza. Brak pi ętra czwartorz ędowego stwierdzono jedynie w północno- zachodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie Osieka, i na południowym wschodzie, w rejonie Sierni- ki-Iwno-Paulina. W tych obszarach wyst ępuje wyra źne wypi ętrzenie iłów pozna ńskich pokry- tych miejscami kompleksem glin zwałowych. Piaszczyste wkładki w śród glin tylko lokalnie spełniaj ą rol ę poziomu u żytkowego. Na obszarach wysoczyznowych, w północnej i południowej cz ęś ci arkusza, u żytkowy poziom wodono śny tworzy warstwa piasków i żwirów podglinowych, lokalnie mi ędzyglinowych, najmłodszych zlodowace ń. Mi ąż szo ść utworów wodono śnych wynosi od kilku do około 50 metrów. Poziom ten jest średnio i dobrze izolowany zwartym nadkładem glin zwałowych o mi ąż szo ści dochodz ącej niekiedy do 60 m. Jest ujmowany powszechnie studniami wiercony- mi. S ą to uj ęcia komunalne w Wyrzysku, Polanowie, Rudzie, D ąbkach, Sadkach, Samostrzelu, Śmielinie, Nowej Wsi Noteckiej i Słupowej oraz uj ęcia zakładowe: Gospodarstwa Rolnego „Dobrzyniewo” w Mrozowie, Zakładów Mleczarskich w Sadkach, Przedsi ębiorstwa „Agro- Smogulec” w Smogulcu, Gospodarstwa Rolnego „Sampol” w Smoguleckiej Wsi i Gospodar- stwa Rolnego w Chwaliszewie. Wydajno ści otworów studziennych eksploatujących poziom mi ędzyglinowy s ą zró żnicowane i wynosz ą 30-50 i 50-70 m 3/h, a niekiedy przekraczaj ą 70 m3/h. Uj ęcia o najwi ększych wydajno ściach (powy żej 70 m 3/h) znajduj ą si ę w Wyrzysku, Polanowie, Sadkach, Śmielinie, Nowej Wsi Noteckiej, Smogulcu, Chwaliszewie i Słupowej. W dolinie Noteci czwartorz ędowy poziom u żytkowy jest rozpoznany otworami studziennymi jedynie w strefie przykraw ędziowej pradoliny, tj. w rejonie Samostrzela i Bnina. Poziom wodono śny stanowi ą tu ró żnoziarniste piaski o mi ąż szo ści od około 20 do 80 m wy- pełniaj ące struktur ę pradoliny toru ńsko-eberswaldzkiej. Wydajno ści potencjalne otworów studziennych wynosz ą około 50 m 3/h przy kilku metrach depresji. Wody pi ętra czwartorz ędowego charakteryzuj ą si ę przewa żnie średni ą jako ści ą, o czym decyduje podwy ższona zawarto ść żelaza lub manganu. W kilku uj ęciach stwierdzono ponadnormowe zawarto ści amoniaku, azotanów, siarczanów lub wysok ą such ą pozostało ść świad- cz ące o zanieczyszczeniu antropogenicznym. Trzeciorz ędowe (neoge ńskie) pi ętro wodono śne wyst ępuje powszechnie na całym obszarze arkusza. Reprezentuje je poziom wodono śny w mioce ńskich drobnoziarnistych pia- skach, cz ęsto z pyłem w ęglowym. Mi ąż szo ść warstwy wodono śnej wynosi 20-60 m. Wodo- no śne osady miocenu s ą najcz ęś ciej dobrze izolowane zwartym nadkładem glin zwałowych

i iłów pstrych pliocenu i miocenu o ł ącznej mi ąż szo ści dochodz ącej do 120 m. W obszarach pozbawionych warstw wodono śnych w utworach czwartorz ędowych (północno-zachodnia cz ęść arkusza, w rejonie Osieka, i południowo-wschodnia, w rejonie Sierniki-Iwno-Paulina) poziom mioce ński pełni rol ę głównego poziomu u żytkowego. Poziom ten jest uj ęty kilkoma otworami studziennymi w Osieku, Siernikach i Łankowicach, których wydajno ść wynosi od kilku do 90 m 3/h. Wody w utworach miocenu charakteryzuj ą si ę na ogół podwy ższon ą barw ą, czasami zawieraj ą ponadnormowe zawarto ści żelaza i manganu. Przewa żnie s ą to wody śred- niej jako ści, wymagaj ące prostego uzdatniania.

Fig. 3. Poło żenie arkusza Wyrzysk na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg Kleczkowskiego (1990) 1 - granica GZWP w o środku porowym, 2 - obszar najwy ższej ochrony (ONO), 3 - obszar wysokiej ochrony (OWO), 4 - jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 127 – Subzbiornik Złotów – Piła – Strzelce Kraje ńskie, trzeciorz ęd (Tr) 132 – Zbiornik mi ędzymorenowy Byszewo, czwartorz ęd (Q) 133 – Zbiornik mi ędzymorenowy Młotkowo, czwartorz ęd (Q) 138 – Pradolina Toru ń – Eberswalde (Note ć), czwartorz ęd (Q) 139 – Dolina kopalna Smogulec – Margonin, czwartorzęd (Q) 143 – Subzbiornik Inowrocław – Gniezno, trzeciorz ęd (Tr)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęż eń okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU 2002 r., nr 165 poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszcze ń oraz zakresy i ich przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Wyrzysk zamieszczono w tabeli 5. W celu po- równania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnych zawarto ściach (medianach) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawarto ść metali, lecz ta ich cz ęść , której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc słabo zwi ązana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u życiem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna

próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie punktowej. Tabela 5 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawarto- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych Warto ści dopuszczalne st ęż eń w gle- ści w glebach na ci ętnych (me- (median) w glebach bie lub ziemi (Rozporz ądzenie Mini- arkuszu 316- dian) obszarów niezabudo- stra Środowiska z dnia 9 września Wyrzysk w glebach na wanych Polski 4) 2002 r.) arkuszu 316- Metale Wyrzysk N=7 N=6522 N=7 frakcja ziarnowa frakcja ziarnowa <2 mm <1 mm grupa A 1) grupa B 2) grupa C 3) mineralizacja – woda mineralizacja królewska HCl (1:4) gł ęboko ść (m p.p.t.) gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 19-114 28 27 Cr Chrom 50 150 500 1-10 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 17-47 26 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-4 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 2-10 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 1-11 4 3 Pb Ołów 50 100 600 <5-17 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-<0,05 <0,05 <0,05 Liczba badanych próbek gleb z arkusza 316- 1) grupa A Wyrzysk w poszczególnych grupach zanieczyszcze ń a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 7 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Pra- Ba Bar 7 wo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je żeli utrzymanie aktualnego pozio- Cd Kadm 7 mu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro żenia dla Co Kobalt 7 zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych st ęż e- Cu Mied ź 7 nia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktyczne- go, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B - grunty zaliczone do u żytków rolnych ą Hg Rt ęć 7 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod ro- wami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, nie- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru użytki, a tak że grunty zabudowane i zurbanizowane z wy- arkusza 316-Wyrzysk do poszczególnych grup za- łączeniem terenów przemysłowych, u żytków kopalnych nieczyszcze ń (liczba próbek) oraz terenów komunikacyjnych,

3) grupa C - tereny przemysłowe, u żytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – liczba próbek

Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęż eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 5). Przeci ętne zawarto ści badanych pierwiastków w glebach arkusza s ą zbli żone do warto- ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Warto ści nieco wy ższe zanotowano dla baru i niklu. Pod wzgl ędem zawarto ści metali wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielo- funkcyjne u żytkowanie. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo żli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęż kimi, oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony (DzU z 2002 r., nr 55, poz. 498). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ę- dów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre- ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 6 zamieszczono dopuszczalne zawarto- ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce, oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska. Próbki osadów s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej. W badaniach analitycznych wykorzystano frak- cj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni ż 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cyn-

ku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP- AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą. Oznaczenia kadmu wykonano metod ą spektrometrii mas z jonizacj ą w plazmie indukcyjnie sprz ęż onej (ICP-MS), tak że z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą. Oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych warto ściach PEL . Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu do zanieczyszczonego, ka żdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu. Zanieczyszczenie osadów Na obszarze arkusza s ą badane co trzy lata osady rzeki Łob żonki w Osieku nad Noteci ą. Osady rzeki charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pier- wiastków. Zaobserwowano jednie nieznaczne podwy ższenie w nich zawarto ści rt ęci, ale jest to st ęż enie znacznie ni ższe od dopuszczalnej zawarto ści rt ęci w osadach wg rozporz ądzenia MŚ z dnia 16 kwietnia 2002 r. oraz ni ższe ni ż warto ść PEL dla rt ęci, powy żej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków w osadach rzecznych (mg/kg) Łob żonka Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne Osiek nad Noteci ą MŚ* (2004 r.) Arsen (As) 30 17 <5 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 2 Cynk (Zn) 1000 315 73 11 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 4 Nikiel (Ni) 75 42 6 2 Ołów (Pb) 200 91 11 <5 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,017 Rubryka 2: * - Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Rubryka 3: ** - zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne.

Dane prezentowane na mapie umo żliwiaj ą jedynie oceny zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu ż profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy ższonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo żliwy, gdy ż te dwie kraw ędzie s ą zbie żne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu ż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promien pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 316W PROFIL ZACHODNI 316E PROFIL WSCHODNI

rz Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma ę dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 5895736 5893871 5892506 5890817

5889673 m 5887993 m

5884864 5886626

5877734 5883571 0 10 20 30 40 50 60 70 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h iotwórczymi na obszarze arkusza Wyrzysk (na osi osi (na Wyrzysk arkusza obszarze na iotwórczymi 26

St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5895736 5893871 5892506 5890817

m 5887993 m 5889673

5884864 5886626

5877734 5883571 0 1 2 3 4 5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 kBq/m 2 kBq/m 2

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu ż profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 7 do około 60 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 30 nGy/h i jest nieco ni ższa od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu ż profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma mieszcz ą si ę w zakresie od około 7 do około 45 nGy/h przy przeci ętnej warto ści wynosz ącej około 23 nGy/h. Powierzchni ę obszaru arkusza Wyrzysk buduj ą utwory o niskich warto ściach promieniowania gamma. S ą to przede wszystkim plejstoce ńskie gliny zwałowe oraz licznie wyst ępuj ące w dolinie Narwi torfy. Pod- rz ędnie na badanym obszarze wyst ępuj ą plejstoce ńskie piaski i żwiry wodnolodowcowe, utwory lodowcowe (piaski, żwiry, głazy, gliny moren czołowych) oraz osady rzeczne (piaski i żwiry) wieku plejstoce ńskiego i holoce ńskiego. W profilu zachodnim najwy ższymi warto- ściami promieniowania gamma (ok. 50-60 nGy/h) cechują si ę piaski, żwiry, głazy i gliny moren czołowych. W profilu wschodnim najwy ższe dawki promieniowania (>40 nGy/h) zwi ąza- ne s ą z wyst ąpieniami glin zwałowych. Najni ższymi warto ściami promieniowania w obu profilach odznaczaj ą si ę torfy (<10 nGy/h). St ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu ż obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahaj ą si ę w przedziale od około 0,5 do około 4,2 kBq/m 2 wzdłu ż profilu zachodniego, a wzdłu ż profilu wschodniego – od około 0,1 do około 2,8 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU z 2003 r., nr 62, poz. 628, z pó źniejszymi zmianami) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU z 2003 r., nr 61, poz. 549). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo żliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró żnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk:

N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom ze wzgl ędu na wyspecyfi- kowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo żna lokalizowa ć składowisk odpadów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu żb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy ższych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, − obszary mo żliwej lokalizacji składowisk odpadów, nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo żliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- że wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró żni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło ża – odpowiadaj ących wyró żnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk, wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony (p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, b – zabudowa, w – wód podziemnych). Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz z doku- mentami planistycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale żnione od typu składowanych odpadów (tabela 7).

Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąż szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró żnienie: − warunków izolacyjno ści podło ża zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu składowisk (przyj ętymi w tabeli 7), − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło ża (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąż szo ści do 2,5 m, mi ąż szo ść lub jedno- rodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro żenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę otworów hydrogeologicznych, których profile geologiczne (tabela 8) wykorzystano przy konstrukcji wydzie- le ń terenów POLS. Profile te przedstawiaj ą budow ę geologiczn ą do gł ęboko ści 5 m poni żej stropu pierwszej warstwy wodono śnej poło żonej pod utworami izoluj ącymi. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro żenia głównego użytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Wyrzysk Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Waluszko, Pasierowska 2000). Stopie ń zagro żenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (od- porno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak że czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró żne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te ż obszarów o ró żnym stopniu zagro żenia nie nale ży wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone

tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró żnym zagro- żeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Wyrzysk bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk odpadów podlegaj ą: − obszar zwartej zabudowy miasta Wyrzysk (siedziby Urz ędu Miasta i Gminy) oraz miejscowo ści Osiek nad Noteci ą i Sadki (siedziby Urz ędu Gminy), − obszary le śne o powierzchni powy żej 100 hektarów rozci ągaj ące si ę wzdłu ż obu brzegów doliny Noteci, − rezerwaty przyrody: „Zielona Góra” i „Borek”, − łąki na glebach organicznych, − tereny podmokłe i bagienne, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Noteci, Młynówki Borowskiej, Kcyninki, Łob żanki, Orli, Rokitki i mniejszych cieków, − specjalny obszar ochrony ptaków i siedlisk „Dolina Noteci” (Natura 2000), − tereny o spadkach powy żej 10 ° – wzdłu ż zboczy doliny Noteci i jej dopływów oraz na stokach wzgórz morenowych w cz ęś ci północno-zachodniej i południowo- zachodniej, − obszary u podnó ża północnych zboczy doliny Noteci nara żone na procesy geody- namiczne (spłukiwanie i spełzywanie). Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni ż 2,5 m p.p.t. Na analizowanym terenie najlepsze własno ści izolacyjne maj ą iły neoge ńskie oraz gliny zwałowe zlodowace ń pół- nocnopolskich fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej i leszczy ńskiej (niewielki obszar koło Kowalew- ka w gminie Kcynia). Północn ą i południow ą cz ęść terenu obj ętego arkuszem zajmuje wysoczyzna morenowa falista i pagórkowata, z ró żnicami wysoko ści nieprzekraczaj ącymi na ogół 10 m.

Wysoczyzna w centralnej cz ęś ci jest rozci ęta równole żnikow ą dolin ą Noteci o stromych zboczach, szczególnie w rejonie Osieka nad Noteci ą i Samostrzela. Na terenach wyst ępowania glin zwałowych fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej wyznaczono obszary predysponowane do ewentualnego składowania odpadów oboj ętnych. W cz ęś ci północnej obszary te zostały wyznaczone na terenie gminy Wyrzysk mi ędzy Dąbkami i Żelaznem, koło Wyrzyska, Polanowa, Wiernowa i Rudej; w gminie Sadki koło Sadek oraz mi ędzy Mrozowem, Bninem i Sadkami. W cz ęś ci południowej wyznaczono niewielkie obszary koło Swobody i Józefowa w gminie Szamocie, przy granicy gmin Goła ńcz i Kcynia - mi ędzy Smogulcem i Smogulecką Wsi ą i w gminie Kcynia mi ędzy Chwaliszewem i Kcyni ą. Gliny zwałowe fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej s ą na ogół piaszczyste, miejscami ilaste, żółto-br ązowe i br ązowe. Zawieraj ą liczne głaziki i otoczaki. Lokalnie przewarstwione s ą osadami wodnolodowcowymi, czasami zawieraj ą wkładki mułków (Uniejewska i in., 1979). W gminie Kcynia koło Kowalewka, w obr ębie powierzchniowych wyst ąpie ń glin zwa- łowych fazy leszczy ńskiej wyznaczono obszar predysponowany do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych. Średnia mi ąż szo ść glin tej fazy wynosi około 10 m. S ą to gliny szare i ciemnoszare, miejscami br ązowe, zailone, lokalnie z niewielkiej mi ąż szo ści przewarstwie- niami piasków wodnolodowcowych. Na obszarach wyznaczonych pod składowanie odpadów oboj ętnych ograniczenia warunkowe stanowiły: − poło żenie w zasi ęgu głównych zbiorników wód podziemnych: nr 138 – Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldskiej (strefa najwy ższej ochrony) i nr 139 Doliny Kopalnej Smogulec-Margonin (strefa wysokiej ochrony), − zwarta zabudowa miejscowo ści: Wyrzysk, Sadki, Osiek nad Noteci ą, obszar chronionego krajobrazu „Dolina Noteci”. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na omawianym terenie wyznaczono dwa małe obszary, w obr ębie których osady stanowi ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą (iły neoge ńskie) spełniaj ą wymagania dla składowania odpadów innych, ni ż niebezpieczne i oboj ętne (w tym komunalnych). S ą to obszary wyznaczone w granicach eksploatowanych złó ż surowców ilastych „Wyrzysk-Osiek” w gminie Wy- rzysk (cz ęść północno-zachodnia) i „Kcynia III” w gminie Kcynia (cz ęść południowo- wschodnia). Odsłaniaj ą si ę tutaj iły pozna ńskie o mi ąż szo ści dochodz ącej do 10,5 m, zabu- rzone glacitektonicznie. Iły zawierają 0,03% marglu.

Obszar wyznaczony w rejonie Osieka ogranicza warunkowo usytuowanie w pobli żu zwartej zabudowy oraz poło żenie w obszarze chronionego krajobrazu i zło ża. Poza opisanymi obszarami warunków mo żliwych do lokalizacji składowisk typu komu- nalnego mo żna spodziewa ć si ę w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów odwierconych w rejonie miejscowo ści D ąbki, Śmielin i Łankowice, gdzie pod glinami o mi ąż szo ści 8-10 m nawierco- no warstwy iłów czwartorz ędowych o grubo ści od 2 do 25 m. Po wykonaniu dodatkowych bada ń geologiczno-in żynierskich miejsca te mog ą okaza ć si ę przydatne dla składowania od- padów komunalnych, bez konieczno ści budowy sztucznej bariery izolacyjnej. W gminie Goła ńcz w okolicy Smogulca i w Bagdadzie w gminie Wyrzysk funkcjonuj ą wła ściwie urz ądzone, monitorowane, mi ędzygminne składowiska odpadów komunalnych. Otwór wiertniczy wykonany w rejonie Bagdadu potwierdził wyst ępowanie warstwy ilastej o mi ąż szo ści 2,5 m pod nadkładem o grubo ści 5,5 m utworów piaszczysto-gliniastych. Wy- konanie dodatkowych bada ń geologicznych potwierdzaj ących rozprzestrzenienie i mi ąż szo ść iłów mo że pozwoli ć na ewentualn ą rozbudow ę znajduj ącego si ę tu składowiska odpadów komunalnych. Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najbardziej korzystne warunki geologiczne maj ą obszary wyznaczone w cz ęś ci połu- dniowo-wschodniej, z uwagi na znaczne mi ąż szo ści (do 40 m) glin zwałowych. Są to obszary poło żone mi ędzy Chwaliszewem i Iwnem oraz w rejonie Miastkowo- Sierniki-Łankowice-Stalówka. Warunki hydrogeologiczne s ą tutaj tak że korzystne, u żytkowe poziomy wodono śne (czwartorz ędowy i mioce ński) maj ą bardzo dobr ą izolacj ę od wpływów powierzchniowych i znajduj ą si ę w obszarze o bardzo niskim i niskim stopniu zagro żenia wód tych poziomów. Na podstawie analizy profili otworów wiertniczych wykonanych w obr ębie obszarów wyznaczonych pod składowanie odpadów, wydaje si ę, że dobre warunki geologiczne maj ą równie ż obszary wyznaczone koło D ąbek, gdzie mi ąż szo ści pakietów glin wynosz ą od 12,0 do 18,0 m oraz koło Smogulca (44,0 m). S ą to obszary o niewielkich deniwelacjach powierzchni, stopie ń zagro żenia wód poziomu u żytkowego jest średni i niski. W pozostałych wyznaczonych pod składowanie odpadów obszarach średnia mi ąż szo ść warstwy izolacyjnej wynosi około 10 m, stopie ń zagro żenia wód poziomów u żytkowych jest niski i bardzo niski (cz ęść południowa) oraz średni (cz ęść północna). Bardzo istotn ą kwesti ą zwi ązan ą bezpo średnio z gospodark ą odpadami na tym obszarze jest konieczno ść ochrony wód podziemnych i powierzchniowych w obr ębie współczesnej doliny Noteci. Zagro żenie zanieczyszczeniem płytko wyst ępuj ących wód podziemnych

w dolinie kopalnej, które charakteryzuj ą si ę najkorzystniejszymi parametrami hydrogeolo- gicznymi w tym rejonie, zwi ększa brak warstwy izolacyjnej tego poziomu. Cały rejon doliny Noteci znajduje si ę w obszarze o wysokim i bardzo wysokim stopniu zagro żenia wód czwartorz ędowego poziomu wodono śnego, a poprzez kontakt hydrauliczny tak że wód poziomów mioce ńskiego i oligoce ńskiego. Dlatego ewentualna lokalizacja składowisk odpadów w strefie blisko doliny Noteci b ędzie wymagała szczególnych zabezpiecze ń przed mo żliwo ści ą ska- żenia wód powierzchniowych i podziemnych. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na obszarach pozbawionych naturalnej izolacji znajduj ą si ę wyrobiska trzech złó ż - zło ża kruszywa naturalnego „Mieczkowo II” i złó ż surowców ilastych do produkcji ceramiki budowlanej „Kcynia III” i „Wyrzysk-Osiek”. Zło że „Mieczkowo II” udokumentowano w dwóch polach. Seri ę zło żow ą stanowi ą piaski średnioziarniste ze żwirem. Mi ąż szo ść kopaliny wynosi od 2,7 do 9,5 m (pole A) i od 2,2 do 7,8 m (pole B). Pole A udokumentowanego zło ża (cz ęść wschodnia) jest zawodnione, poziom lustra wody utrzymuje si ę na gł ęboko ści 0,2–3,6 m. Wyrobisko powstałe po eksploatacji surowca nie powinno by ć rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów. Wyrobiska pola B (cz ęść zachodnia) s ą suche. Po ka żdorazowym przesuni ęciu eksploatacji s ą one systematycz- nie rekultywowane w kierunku le śnym. Poniewa ż wyst ępuj ą bezpo średnio przy chronionej prawnie „Doliny Noteci” nie powinny by ć rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów. Zło że surowców ilastych „Wyrzysk-Osiek”, eksploatowane od ko ńca XIX wieku, ma rozległe, gł ębokie do 8,0 m wyrobisko, które po zako ńczonej eksploatacji mo że by ć rozpatrywane pod k ątem ewentualnego składowania odpadów. Neoge ńskie iły wyst ępuj ą w formie kry na południowych stokach wzgórz morenowych, wzdłu ż pradoliny Noteci. Iły wykształco- ne s ą do ść jednolicie, miejscami zawieraj ą wkładki piasków drobnoziarnistych i mułków. Zalegaj ą pod nadkładem o średniej grubo ści 1,7 m utworów piaszczysto-żwirowych i gliny zwałowej. Ewentualna lokalizacja składowiska wymaga równie ż szczegółowej analizy środowi- skowej ze wzgl ędu na poblisk ą dolin ę Noteci i teren rezerwatu przyrody „Zielona Góra” oraz blisko ść zwartej zabudowy miejscowo ści Osiek. Zło że iłów „Kcynia III” poło żone jest na północ od miasta. Surowcem s ą trzeciorz ędo- we iły, wyst ępuj ące w formie kry w śród gliniasto-piaszczystych osadów czwartorz ędowych. Nadkład stanowi ą gliny lub piaski, których grubo ść wynosi maksymalnie 5,5 m. Mi ąż szo ść iłów waha si ę od 1,9 do 10,5 m. S ą to iły plastyczne. Zło że jest suche. Po zako ńczonej eks-

ploatacji zło ża i przeprowadzeniu szczegółowych bada ń geologiczno-in żynierskich powstałe wyrobisko mo że by ć rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów komunalnych. Tabela 8 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obr ębie wydzielonych obszarów Gł ęboko ść do zwiercia- dła wody podziemnej Nr otworu Profil geologiczny Mi ąż szo ść wyst ępuj ącego pod war- Archiwum na mapie warstwy stw ą izolacyjn ą [m i nr otworu dokumenta- izolacyjnej p.p.t.] cyjnej strop [m] Litologia zwierciadło zwierciadło warstwy i wiek warstwy nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 gleba 0,7 glina zwałowa 5,8 BH 1 6,5 piasek średnioziarnisty 3160102 12,2 piasek średnioziarnisty 12,2 12,2 17,2 piasek średnioziarnisty Q 0,0 gleba 0,6 glina 10,5 ił 18,0 18,6 piasek ró żnoziarnisty; żwir z otoczakami 23,8 piasek średnioziarnisty BH 25,5 piasek średnioziarnisty; oto- 2 3160018 czaki 35,0 piasek średnioziarnisty; oto- 35,0 35,0 czaki 39,0 piasek średnioziarnisty; żwir z otoczaki 40,0 piasek średnioziarnisty; żwir z otoczakami Q 0,0 gleba; piasek 0,3 glina piaszczysta 3,0 glina zwałowa ; głazy narzu- 31,2 towe BH 3 31,5 głazy narzutowe 31,5 3160074 32,0 glina zwałowa; głazy narzutowe 37,0 piasek gliniasty średnioziar- 37,0 nisty; otoczaki Q 0,0 gleba 0,3 glina piaszczysta 2,7 3,0 piasek drobnoziarnisty 4,0 piasek; glina BH 4 6,0 piasek; muły 3160073 7,0 glina zwałowa; otoczaki 24,0 piasek gruboziarnisty 32,7 piasek średnioziarnisty 32,7 32,7 37,7 piasek średnioziarnisty Q Obja śnienia: BH – Bank HYDRO; Q – czwartorz ęd; b.d. – brak danych Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró żnio- nych typów odpadów nale ży traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji

lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in żynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie ż na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąż liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło żu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło żonych gł ębiej poziomów wodono śnych. Przy wyznaczaniu obszarów predysponowanych do składowania odpadów przeanalizo- wano wykonane na tym terenie otwory wiertnicze (tabela 8).

X. Warunki podło ża budowlanego

Ocena warunków podło ża budowlanego na Mapie geo środowiskowej Polski ma charak- ter syntetyczny i obejmuje tylko dwa typy: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych (utrudniających budownictwo). Zgodnie z zasadami okre ślonymi w Instrukcji... (2005) z powy ższej waloryzacji wył ączono na obszarze arkusza Wyrzysk: tereny gleb chronionych (grunty rolne I-IVa klasy bonitacyjnej i obszary ł ąk na gruntach organicznych), tereny le śne, obszar udokumentowanego zło ża („Wyrzysk- Osiek”) oraz obszary zwartej zabudowy Wyrzyska i Osieka nad Noteci ą. Ocen ę warunków podło ża budowlanego wykonano w oparciu o analiz ę mapy geologicznej (Uniejewska, Włodek, 1978), mapy hydrogeologicznej (Waluszko, Pasierowska, 2000) i mapy topograficznej. Na powierzchni obszaru arkusza Wyrzysk wyst ępuj ą wył ącznie stosunkowo mało za- gęszczone grunty okruchowe i słabo skonsolidowane grunty spoiste z okresu najmłodszego zlodowacenia (zlodowacenia północnopolskie, zlodowacenie Wisły) oraz - w dolinach rzek – holoce ńskie torfy, gytie, namuły, iły, piaski i żwiry. Lokalnie (rejon Wyrzyska, Samostrzela,

Chojny, Dobieszewa, Łankowic) wyst ępuj ą w śród skał czwartorz ędowych kry glacitektoniczne (porwaki lodowcowe) ilastych skał plioce ńskich. Zdecydowanie niekorzystne warunki podło ża budowlanego wyst ępuj ą w dolinach No- teci, Łob żonki i Kcyninki. Zwi ązane jest to z wyst ępowaniem w dolinach rzek gruntów syp- kich – piasków i żwirów rzecznych, w których zwierciadło wody poło żone jest na niewielkiej gł ęboko ści (do 2 m p.p.t.). Wyst ępuj ą tu równie ż rozległe obszary słabono śnych gruntów organicznych – torfów, gytii, namułów organicznych. W dolinie Łob żonki i Orli niekorzystne warunki podło ża budowlanego zwi ązane s ą tak że z wyst ępowaniem stromych skarp, wytwo- rzonych na kraw ędzi wysoczyzny morenowej przez gł ęboko wcinaj ącą si ę rzek ę. Korzystne warunki dla budownictwa wyst ępuj ą na obszarach wysoczyznowych w południowej i północnej cz ęś ci omawianego terenu. Podło że zbudowane jest tutaj z morenowych gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych, tj. z nieskon- solidowanych i małoskonsolidowanych glin lodowcowych zlodowace ń północnopolskich (i ich eluwiów). Lokalnie, w cz ęś ci południowej arkusza (koło Iwna), warunki korzystne stwarza wyst ępowanie gruntów piaszczystych, średniozag ęszczonych i zag ęszczonych (pia- sków i żwirów fluwioglacjalnych i kemów), w których zwierciadło wody wyst ępuje na gł ę- boko ści wi ększej ni ż 2 m p.p.t. Wła ściwo ści gruntów (tak że glin zwałowych) pogarszaj ą zaburzenia glacitektoniczne. Dlatego dla okre ślenia warunków posadowienia budowli na obszarach wyst ępowania takich deformacji (manifestuj ących si ę na obszarze arkusza m.in. wspomnianymi krami skał neoge ń- skich w śród spi ętrzonych moren czołowych) niezb ędne jest wykonanie dokumentacji geologiczno-in żynierskich.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Wyrzysk znajduj ą si ę dwa le śne rezerwaty przyrody: „Zielona Gó- ra” i „Borek” (tabela 9). Rezerwat „Zielona Góra” miał pierwotnie powierzchnię 14,61 ha (MP z 1968 r., nr 43, poz. 304), a nast ępnie został poszerzony do 96,09 ha (MP z 1989 r., nr 17, poz. 119). Ochron ą obj ęto las d ębowo-grabowy o cechach naturalnych ( Galio sylvatici-Carpinetum ). Wyst ępuj ą tu trzy typy siedlisk le śnych: gr ądu niskiego, wysokiego i kwa śnego, charakteryzuj ące si ę du żym bogactwem gatunków ro ślin. Oprócz pomnikowych kilkusetletnich d ębów ( Quercus sp.) w rezerwacie ro śnie m.in. jarz ąb brekinia ( Sorbus torminalis ), a w poszyciu wyst ępuj ą rzadkie i chronione ro śliny zielne: lilia złotogłów ( Lilium martagon ), wawrzynek wilczełyko

(Daphne mezereum ) i storczyki – gnie źnik le śny ( Neottia nidus-avis ) i kruszczyk szerokolist- ny ( Epipactis helleborine ). W niewielkim rezerwacie „Borek” (MP z 1958 r., nr 65, poz. 382) ochronie podlega fragment lasu li ściastego typu ł ęgu olszowo-jesionowego i gr ądu z okazami starych d ębów (Quercus sp.) oraz chronionymi i rzadkimi gatunkami ro ślin zielnych, a zwłaszcza ze stano- wiskiem kokoryczy drobnej ( Corydalis pumila ) – gatunku nara żonego w Polsce na wygini ę- cie. Projektowane jest powi ększenie powierzchni rezerwatu do 107,89 ha. Znaczn ą cz ęść obszaru arkusza zajmuj ą obszary chronionego krajobrazu. W cz ęś ci pół- nocno-zachodniej jest to niewielki fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Dolina Łob- żonki i Bory Kuja ńskie, obejmuj ącego dolin ę Łob żonki w środkowym i dolnym biegu rzeki. Natomiast powierzchnie ł ąk i pastwisk zajmuj ących dno pradoliny Noteci, a tak że tereny przylegaj ące od północy do pradoliny, w tym kompleks le śny D ębowej Góry i uj ściowy fragment doliny Łob żonki, wchodzi w obr ęb Obszaru Chronionego Krajobrazu Dolina Noteci (na terenie województwa wielkopolskiego) i Nadnoteckiego Obszaru Chronionego Krajobra- zu (w województwie kujawsko-pomorskim). Do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody wpisane s ą liczne pomniki przyrody (tabela 9). S ą to pojedyncze drzewa, grupy drzew oraz aleje. Na uwag ę zasługuje najwi ęk- sza w północnej cz ęś ci województwa wielkopolskiego aleja drzew, składająca si ę z dębów, lip i jesionów, biegn ąca wzdłu ż drogi krajowej nr 10 od Wyrzyska i kontynuuj ąca si ę na terenie s ąsiedniego arkusza Szamocin. Tabela 9 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody

Forma Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść ochrony dzenia (powierzchnia w ha) Powiat 1 2 3 4 5 6 Osiek Wyrzysk 1968 „Zielona Góra” 1 R L nad Noteci ą pilski (zm. 1989) (96,09) Sadki „Borek” 2 R Bnin 1958 L nakielski (0,48) Sadki projektowane poszerzenie 3 R Bnin * L rezerwatu „Borek” nakielski (107,89) Wyrzysk aleja drzew pomnikowych – 4 P Wyrzysk 1970 Pż pilski 72 d ęby ( Quercus sp.) Wyrzysk lipa drobnolistna 5 P Wyrzysk 1994 Pż pilski (Tilia cordata )

1 2 3 4 5 6 Wyrzysk lipa drobnolistna 6 P Bagdad 1997 Pż pilski (Tilia cordata ) Sadki 5 d ębów szypułkowych ( Qu- ercus robur ), 2 buki zwyczaj- 7 P Samostrzel 1995 Pż ne ( Fagus silvatica ), wi ąz nakielski szypułkowy ( Ulmus laevis )i 4 topole białe ( Populus alba ) Sadki dąb szypułkowy ( Quercus 8 P Samostrzel 1995 Pż robur ), 2 derenie jadalne nakielski (Cornus mas ) Sadki aleja drzew pomnikowych - 100 drzew: kasztanowców zwyczajnych ( Aesculus 9 P Sadki 1995 Pż nakielski hippocastanum ) i jesio nów wyniosłych ( Fraxinus excelsior ) Wyrzysk 5 d ębów szypułkowych 10 P Osiek 1958 Pż pilski (Quercus robur ) Wyrzysk dąb szypułkowy 11 P Osiek 1956 Pż pilski (Quercus robur ) Wyrzysk aleja drzew pomnikowych – 12 P Osiek 1954 Pż 18 lip drobnolistnych ( Tilia pilski cordata ) stanowisko wawrzynka wil- Le śnictwo Bo- Sadki 13 P 1995 Pż czełyko ( Daphne mezereum ) rek nakielski o pow. 1,4 ha. Sadki Le śnictwo Bo- jesion wyniosły 14 P 1995 Pż rek nakielski (Fraxinus excelsior ) nakielski dąb szypułkowy 15 P Bnin Sadki 1995 Pż (Quercus robur ) Sadki stanowisko wawrzynka wil- 16 P Jadwi żyn 1995 Pż czełyko ( Daphne mezereum ) nakielski o pow. 1,6 ha Sadki jesion wyniosły 17 P Borek 1995 Pż nakielski (Fraxinus excelsior ) Sadki 3 d ęby szypułkowe 18 P Borek 1995 Pż nakielski (Quercus robur ) Sadki dąb szypułkowy 19 P Borek 1995 Pż nakielski (Quercus robur ) Sadki 17 d ębów szypułkowych 20 P Borek 1995 Pż nakielski (Quercus robur ) Sadki 3 d ęby szypułkowe 21 P Borek 1995 Pż nakielski (Quercus robur ) Sadki jesion wyniosły 22 P Borek 1995 Pż nakielski (Fraxinus excelsior ) Sadki 4 d ęby szypułkowe 23 P Borek 1995 Pż nakielski (Quercus robur )

1 2 3 4 5 6 Sadki 2 jesiony wyniosłe ( Fraxinus excelsior ), d ąb szypułkowy, 24 P Borek 1995 Pż nakielski (Quercus robur ), grab zwy- czajny ( Carpinus betulus ) Sadki 3 d ęby szypułkowe 25 P Borek 1995 Pż nakielski (Quercus robur ) Sadki dąb bezszypułkowy ( Quercus 26 P Borek 1995 Pż sessilis ), lipa drobnolistna nakielski (Tilia cordata ) Wyrzysk wi ąz szypułkowy ( Ulmus 27 P Żuławka 1994 Pż pilski laevis ), grusza ( Pirus sp.) Nowa Wie ś Kcynia 3 sosny zwyczajne 28 P 1995 Pż Notecka nakielski (Pinus silvestris ) Kcynia G – gnejs (obwód 13,6 m, 29 P Gromadno 1995 Pn nakielski wysoko ść 2,4 m) Kcynia dąb szypułkowy 30 P Chełmianki 1995 Pż nakielski (Quercus robur ) Kcynia dąb szypułkowy 31 P Chełmianki 1995 Pż nakielski (Quercus robur ) Kcynia dąb szypułkowy 32 P Dębogóra 1995 Pż nakielski (Quercus robur ) Kcynia 3 d ęby szypułkowe 33 P Dębogóra 1995 Pż nakielski (Quercus robur ) Kcynia 5 d ębów szypułkowych 34 P Chełmianki 1995 Pż nakielski (Quercus robur ) Kcynia żywotnik olbrzymi 35 P Chwaliszewo 1995 Pż nakielski (Thuja gigantea )

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody Rubryka 5: * – obiekt projektowany Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: Pż – przyrody żywej, Pn – przyrody nieo żywionej, rodzaj rezerwatu: L – le śny rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

We wsi Bagdad ochronie podlega rozległy park podworski z bogatym starodrzewem. W Dąbkach dobrze zachowany jest park o powierzchni 6,06 ha, zało żony w 1872 roku. Naj- starsze okazy drzew pochodz ą z lat 1850–70 i znajduj ą si ę przy pałacu i w pobli żu stawu. Jest tu te ż „cudowna studzienka”. XIX-wieczny rodowód maj ą tak że parki w Chwaliszewie, Sa- mostrzelu, Smoguleckiej Wsi, Sierniku i Smogulcu. Znajduj ą si ę w nich liczne okazy drzew pomnikowych. Wszystkie wspomniane parki podlegaj ą ochronie konserwatorskiej. W systemie krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska (fig. 5) pradolina Noteci ma rang ę mi ędzynarodowego korytarza ekologicznego. Jest to jeden z najwa żniejszych w Euro-

pie szlaków w ędrówek ptaków. Na wilgotnych i mokrych siedliskach licznie gniazduje tu ptactwo wodnobłotne, m.in. gatunki zagro żone wygini ęciem. Na terenie arkusza znajduj ą si ę fragmenty rozległych obszarów chronionych Europej- skiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 (tabela 10). Są to obszary specjalnej ochrony ptaków (zatwierdzone rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r.; DzU z 2004, nr 229, poz. 2313) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (których krajowa lista została przesłana do Komisji Europejskiej i jest obecnie na etapie uzgodnie ń). Organizacje pozarz ą- dowe zgłosiły do ochrony w ramach sieci Natura 2000 teren pod nazw ą „D ębowa Góra” jako obszar specjalnej ochrony siedlisk. Bli ższe informacje o obszarach sieci Natura 2000 za- mieszczone s ą na stronie internetowej Ministerstwa Środowiska ( www.mos.gov.pl ).

Fig. 5. Poło żenie arkusza Wyrzysk na tle systemu ECONET (Liro, 1998) 1 - korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym: 13m - Korytarz Pradoliny Noteci; 2 - korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym: 26k - Korytarz Wełny, 29k - Korytarz Pakoski Noteci; 3 - jeziora

W obr ębie obszaru Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego znajduje si ę ostoja ptaków „Stawy Ostrówek i Smogulec” (Dyduch-Falniowska i in., 1999).

Tabela 10 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło żenie administracyjne obszaru Nazwa ob- Poło żenie centralnego w obr ębie arkusza szaru punktu obszaru Typ Kod Lp. i symbol obszaru NUTS woje- oznaczenia powiat gmina długo ść szeroko ść wództwo obszaru (ha) Kodobszaru na mapie geogr. E geogr. N Powierzchnia 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 pilski Wyrzysk Dolina Środ- wielko- kowej Noteci chodzieski Szamocin PLB PL021 polskie 1 J i Kanału 17º12”14’ 53º05”00’ 32 408,6 300001 PL0F1 ą ń Bydgoskiego w growiecki Goła cz kujawsko- Sadki (P) nakielski pomorskie Kcynia wielko- pilski Wyrzysk Dolina Note- polskie chodzieski Szamocin PLH PL021 2 K ci 17º12”02’ 53º04”57’ 47 658,0 wągrowiecki Goła ńcz 300004 PL0F1 kujawsko- (S) nakielski Sadki pomorskie Kcynia Rubryka 2: Symbole oznaczaj ą stopie ń powi ązania obszarów siedlisk i obszarów ochrony ptaków Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – projektowany specjalny obszar ochrony siedlisk Rubryka 8: kod NUTS (region administracyjny) Pl021 – bydgoski, PL0F1 – pilski

W północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza przebieg fragment mi ędzynarodowego szlaku rowerowego Euro Rout R 1 (Francja – Rosja). W pobli żu obu wspomnianych na wstę- pie rezerwatów przyrody i skansenu w Osieku biegnie żółty szlak turystyki pieszej (nie- uwzgl ędniony na mapie). Note ć i Łob żonka s ą turystycznymi szlakami kajakowymi. Szlak Łob żonki ma całkowit ą długo ść 25 km i wiedzie w ąsk ą dolin ą o stromych brzegach z licznymi zakolami. Note ć spełnia kryteria szlaku żeglarskiego i szlaku żeglugi pasa żerskiej.

XII. Zabytki kultury

Na terenie arkusza Wyrzysk znajduje si ę kilka interesuj ących stanowisk archeologicz- nych. W rejonie wsi Żuławka stwierdzono ślady przeprawy przez Noteć, zbudowanej 10 tys. lat temu i utrzymywanej przez nast ępne trzy i pół tysi ąca lat. Natomiast na wzgórzu moreno- wym w Osieku-Praczu odkryto cmentarzysko kultury wschodniopomorskiej (V wiek p.n.e. – II wiek n.e.), zawieraj ące 581 ciałopalnych grobów i 3 paleniska kremacyjne. Cmentarzysko rozpoznane w Iwnie dało nazw ę kulturze iwie ńskiej (peryferyjnej do kultury unietyckiej) z wczesnej epoki br ązu. Do rejestru zabytków wpisane jest równie ż cmentarzysko kurhanowe kultury łu życkie w Polanowie oraz wczesno średniowieczne grodziska w Wyrzysku i Smogul- cu. Pierwsza zachowana wzmianka o najwi ększej miejscowo ści na obszarze arkusza – Wy- rzysku pochodzi z 1326 roku i znajduje si ę w tzw. Kodeksie Wielkopolskim. Mówi ona, do-

kąd zap ędzali si ę w pogoniach Krzy żacy. Po pierwszym rozbiorze Polski (1772 r.) ziemia wyrzyska została wł ączona do Prus. W 1920 r. powróciła do Polski. W latach 1818-1975 Wy- rzysk był miastem powiatowym. We wrze śniu 1939 r. zaci ęty opór stawiła tu polska Stra ż Graniczna. W mie ście znajduje si ę ko ściół p.w. św. Marcina, wybudowany w latach 1859 – 60, którego najcenniejszym zabytkiem jest barokowy ołtarz główny z około 1738 roku i baro- kowa rze źba św. Wawrzy ńca. Do rejestru zabytków wpisana została tak że tutejsza synagoga. W Wyrzysku urodził si ę niemiecki specjalista techniki rakietowej i kosmicznej Wernher von Braun (1912-1977). W Osieku mie ści si ę interesuj ący skansen etnograficzny (Muzeum Kultury Ludowej – Oddział Muzeum Okr ęgowego w Pile). Zgromadzone s ą tu XVIII i XIX-wieczne obiekty budownictwa ludowego z etnograficzno-historycznych regionów północnej Wielkopolski: Pa- łuk, Krajny i Puszczy Noteckiej. Skansen odtwarza układ owalnicy, tj. wsi placowej, typowej dla tych terenów, wraz z karczm ą, ku źni ą, warsztatami rzemie ślników: kołodzieja, stolarza, tkacza. S ą tu te ż m.in. wiatraki, tartak, remiza stra żacka i pawilony z ekspozycj ą wozów stra- żackich. W skansenie prezentowane jest tak że wspomniane wy żej cmentarzysko kultury wschodniopomorskiej. Najwa żniejszym zabytkiem wsi Sadki jest pó źnobarokowy ko ściół parafialny p.w. św. Wojciecha z lat 1749 – 1760 z barokowym i rokokowym wyposa żeniem wn ętrza. We- wn ątrz znajduj ą si ę płyty nagrobne z XVI, XVIII i XIX wieku. W pobliskim Samostrzelu, w rozległym parku z licznymi okazami starodrzewu, znajduje si ę klasycystyczny pałac wraz z zabudowaniami gospodarskimi z przełomu XVII i XVIII wieku. W Smoguleckiej Wsi ochronie podlega dwór z XVIII w. Na wzgórzu w Smogulcu wznosi si ę ko ściół p.w. św. Katarzyny i bł. Marii Karłowskiej, zbudowany w latach 1617 – 1619, a przebudowany pod koniec XIX wieku. Jest to jednona- wowa budowla z wie żą przykryt ą neobarokowym hełmem. Ołtarz główny pochodzi z około 1620 roku. Na skarpie za ko ściołem znajduje si ę XIX wieczny krajobrazowy park podworski. W rejestrze zabytków znajduje si ę tak że cmentarz katolicki w Smogulcu. Ochronie konserwatorskiej podlegaj ą równie ż dziewi ętnastowieczne, neogotyckie dwo- ry w Bagdadzie, D ąbkach i Wyrzysku oraz zespoły dworsko-pałacowe z końca XIX wieku w Iwnie, Chwaliszewie i Miastowicach.

XIII. Podsumowanie

Na terenie arkusza Wyrzysk znajduje si ę (według stanu w 2005 r.) 7 udokumentowanych złó ż kopalin mineralnych. S ą to 2 zło ża iłów ceramiki budowlanej i 5 małych złó ż kru-

szywa naturalnego (piaski i piaski ze żwirem). Na skal ę przemysłow ą eksploatacja jest prowadzona w zło żu iłów „Wyrzysk-Osiek”. W zło żu iłów „Kcynia III” i w zło żach kruszywa „Mieczkowo IV” i „Mieczkowo V” wydobycie prowadzone jest na niewielk ą, lokaln ą skalę. Zło ża kruszywa „Smogulec” i „Mieczkowo III” kwalifikuj ą si ę do usuni ęcia z krajowego bilansu zasobów kopalin. Ich eksploatacja została zako ńczona, a teren zrekultywowany lub ina- czej zagospodarowany. Obszar arkusza w świetle dotychczasowych bada ń nie rokuje perspektyw dla rozpoznania nowych złó ż o znaczeniu ponadlokalnym jakichkolwiek kopalin. W dolinie Noteci wyst ę- puj ą rozległe torfowiska. Ze wzgl ędu jednak na ochron ę krajobrazu i przyrody, a tak że na rol ę, jak ą odgrywaj ą torfowiska w ekosystemie (retencja wody, mikroklimat, ostoje zwierz ąt i ro ślin), nie nale ży rozwa żać mo żliwo ści wykorzystania gospodarczego torfów jako kopaliny. Dotyczy to tak że zasobów kredy jeziornej. Zaopatrzenie w wod ę ludno ści oraz obiektów rolniczych i przemysłowych na terenie arkusza odbywa si ę wył ącznie z uj ęć wód podziemnych, głównie czwartorz ędowych. Niemal wszystkie uj ęcia na tym obszarze zlokalizowane s ą na wysoczy źnie, natomiast w dolinie No- teci, b ędącej najwi ększym rezerwuarem wód podziemnych, pobór wód jest minimalny. Do najwi ększych uj ęć nale żą uj ęcia w Wyrzysku, Osieku, Bninie, Polanowie i Nowej Wsi Noteckiej. Główn ą funkcj ą i kierunkiem rozwoju omawianego obszaru jest i powinno by ć rolnic- two oraz wspomagaj ący je przemysł rolno-spo żywczy. Stosunki wodne sprzyjaj ą zakładaniu stawów i hodowli ryb w dolinie Noteci. Terenów w dolinie Noteci nie nale ży dalej osusza ć i wycina ć na nich drzew i krzewów. Powinny by ć one u żytkowane w celach pastersko-łąkarskich. Nie wolno tu lokalizowa ć (ze wzgl ędu na szlak w ędrówek ptaków) wiatraków elektrowni wiatrowych. Celowa jest budowa projekto- wanego zbiornika retencyjnego Wyrzysk. Obszar arkusza nie nale ży do regionów o wi ększym znaczeniu turystycznym. W śród jego walorów krajoznawczych nale ży jednak wymieni ć walory przyrodnicze (ostoje ptaków, interesuj ące siedliska, dwa rezerwaty le śne, liczne zabytkowe parki), walory antropogeniczne (skansen etnograficzno-archeologiczny w Osieku nad Noteci ą) oraz walory kajakowe i że- glarskie (spływy Noteci ą i Łob żonk ą). Na uwag ę zasługuje tak że odcinek mi ędzynarodowego szlaku rowerowego R 1 oraz pieszy szlak turystyczny prowadz ący północn ą kraw ędzi ą doliny Noteci w pobli żu rezerwatów „Borek” i „Zielona Góra” oraz skansenu w Osieku. Do wa żnych zada ń gmin omawianego obszaru nale ży uporz ądkowanie gospodarki wodno-ściekowej i gospodarki odpadami oraz usuni ęcie lokalnych ognisk zanieczyszcze ń

wód powierzchniowych i podziemnych. Podniesienie klasy czysto ści wód powierzchniowych wymaga racjonalnego stosowania nawozów i środków ochrony ro ślin. Nale ży równie ż zli- kwidowa ć i zrekultywowa ć nielegalne składowiska odpadów. Na terenie obj ętym arkuszem Wyrzysk wyznaczono miejsca predysponowane do skła- dowania odpadów oboj ętnych (na glinach zwałowych) oraz komunalnych (na iłach neoge ń- skich). Obszary predysponowane do ewentualnego składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w cz ęś ci północnej na terenie gmin Wyrzysk i Sadki oraz w cz ęś ci południowej w gmi- nach: Szamocin, Goła ńcz i Kcynia. Po zako ńczeniu eksploatacji złó ż surowców ilastych ceramiki budowlanej „Wyrzysk- Osiek” i „Kcynia III” w powstałych wyrobiskach prawdopodobnie b ędzie mo żna składowa ć odpady komunalne. Obszar wyznaczony w rejonie Stalówki ogranicza warunkowo zwarta zabudowa miasta Kcyni – siedziby Urz ędu Miasta i Gminy. Predysponowany dla ewentualnego składowania odpadów komunalnych obszar wyznaczony w okolicy Osieka ogranicza poło żenie w pobli żu zwartej zabudowy wsi i w granicach obszaru chronionego krajobrazu. Lokalizacja składowiska odpadów w rejonie Osieka powinna by ć podj ęta w ostateczno- ści. Jest to teren bardzo cenny przyrodniczo, w pobli żu znajduje si ę zwarty kompleks le śny z rezerwatem „Zielona Góra”, obszar obj ęty ochron ą prawn ą Natura 2000 „Dolina Noteci” (siedliska) i „Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego” (ptaki). Poniewa ż na analizowanym terenie funkcjonuj ą dwa składowiska odpadów komunalnych, bardziej celowym wydaje si ę ich ewentualna rozbudowa ni ż budowa nowych obiektów.

XIV. Literatura

BEKER E., 1981 – Inwentaryzacja kopalin i studni wierconych na obszarze gminy Kcynia, woj. bydgoskie. Arch. Kujawsko-Pomorskiego Urz. Woj., Bydgoszcz. DOMA ŃSKA Z., 1975 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złó ż kruszywa naturalnego (pospółki) w dolinie rzeki Noteci, woj. bydgoskie. Arch. Kujawsko-Pomorskiego Urz. Woj., Bydgoszcz. DYDUCH-FALNIOWSKA A., KA ŹMIERCZAKOWA R., MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA-SUCHARSKA J., ZAJ ĄC K., 1999 – Ostoje przyrody w Pol- sce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.

GAWRO ŃSKI J., 1991 – Inwentaryzacja surowców mineralnych województwa pilskiego, gmina Goła ńcz. CAG, Warszawa. GROCHOLSKI W., 1991 – Budowa geologiczna przedkenozoicznego podło ża Wielkopolski. Przewodnik LXII Zjazdu Naukowego PTG, Pozna ń.

HAAS T., 1976 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści w kat. B zło- ża surowców ceramiki budowlanej „Kcynia III”. CAG, Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. Pa ństwowy Insty- tut Geologiczny, 2005, Warszawa. JĘDRZEJEWSKA W., 1981 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złó ż kruszywa naturalnego na terenie gmin Kcynia i Szubin. CAG, Warszawa. FOLTYNIEWICZ W., 1991 – Inwentaryzacja surowców mineralnych województwa pilskiego, gmina Wyrzysk. CAG, Warszawa. KASPRZAK L., 1995 – Projekt bada ń geologicznych dla arkusza Szamocin i Wyrzysk, Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000. CAG, Warszawa. KLECZKOWSKI A.S. (red.) 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KUDLI ŃSKA E., 1988 – Dodatek do karty rejestracyjnej zło ża kruszywa naturalnego „Mieczkowo II”. CAG, Warszawa. KUDLI ŃSKA E., 1993 a – Dodatek nr 2 do karty rejestracyjnej zło ża kruszywa naturalnego „Mieczkowo II”. CAG, Warszawa. KUDLI ŃSKA E., 1993 b – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego (piaskowo-żwirowego) „Mieczkowo III”. CAG, Warszawa. KUDLI ŃSKA E., 2003 – Dodatek nr 3 do karty rejestracyjnej zło ża kruszywa naturalnego „Mieczkowo II” (rozliczeniowy), dotycz ący pola B obszaru B/1 i B/2. CAG, War- szawa. KUDLI ŃSKA E., 2004 – Dodatek nr 4 do karty rejestracyjnej zło ża kruszywa naturalnego „Mieczkowo II” (rozliczeniowy), dotycz ący pola B obszaru D. CAG, Warszawa. LICHWIEROWICZ T., 1989 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złó ż kruszywa naturalnego (po- spółki) w rejonie Mieczkowo-Ludwikowo. CAG, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra żania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fundacja IUCN-Poland, Warszawa. MAZURKIEWICZ Z., 1959 – Zło że iłów plioce ńskich do produkcji dachówki „Wyrzysk- Osiek”. CAG, Warszawa. MUSZY ŃSKA E., STRZELCZYK G., 1983 – Sprawozdanie z poszukiwa ń zło ża kruszywa naturalnego w dolinie rzeki Noteci, woj. bydgoskie. Arch. Kujawsko-Pomorskiego, Bydgoszcz. NICPO Ń W., 1965 – Sprawozdanie geologiczne z robót poszukiwawczych za w ęglem bru- natnym w rejonie Złotów – Wyrzysk. Arch. Przeds. Geol., Kielce. OLSZEWSKA K., JOCHEMCZYK L., 2001 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000. Arkusz Wyrzysk (316). CAG, Warszawa. OSTRZY ŻEK S. (kier. pracy), 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó ż torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej, z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. CAG, Warszawa. PRZENIOSŁO S. (red.), 2004 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2003 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2003, 2004 a. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Pozna ń. Raport o stanie środowiska województwa kujawsko–pomorskiego w 2003 roku, 2004 b. Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Bydgoszcz,

RĄCZASZEK-SUCHODOLSKA H., 2002 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło ża iłów ceramiki budowlanej „Wyrzysk-Osiek”. CAG, Warszawa. RODZOCH A., MUTER K., 2003 – Projekt prac geologicznych dla udokumentowania zbiornika wód podziemnych Toru ń-Eberswalde (Note ć) – GZWP nr 138. Arch. HYDRO- EKO, Warszawa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ździer- nika 2002 r., poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. RÜHLE E. (red.), 1986 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Inst. Geol. Warszawa.

SILIWO ŃCZUK Z., 1985 – Karta rejestracyjna zło ża kruszywa naturalnego „Smogulec”. CAG, Warszawa.

SILIWO ŃCZUK Z., 1991 – Dokumentacja geologiczna kredy jeziornej w kategorii D 1 i D 2; zło ża Miasteczko Kraje ńskie – Wolsko - Biało śliwie. Arch. Delegatury Wielkopol- skiego Urz. Woj., Piła. SOLCZAK E., 1983 – Karta rejestracyjna zło ża kruszywa naturalnego „Mieczkowo II”. CAG, Warszawa. STACHOWAK I., 1982 – Inwentaryzacja kopalin i studni wierconych na obszarze gminy Sadki, woj. bydgoskie. Arch. Kujawsko-Pomorskiego Urz. Woj., Bydgoszcz. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. UNIEJEWSKA M., NOSEK M., WŁODEK M., 1979 – Obja śnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000. Arkusz N-33-XXX Nakło. Wyd. Geol., Warszawa. UNIEJEWSKA M., WŁODEK M., 1978 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000. Ar- kusz N-33-XXX Nakło. A - Mapa utworów powierzchniowych. Mapy podstawowe w skali 1:50 000. Wyd. Geol., Warszawa. URBA ŃSKI Z.J., 1982 – Karta rejestracyjna zło ża kruszywa naturalnego „Gromadno”. Arch. Kujawsko-Pomorskiego Urz. Woj., Bydgoszcz. WALUSZKO W., PASIEROWSKA B., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz Wyrzysk (316). CAG, Warszawa. WYRWICKA K., WYRWICKI R., 1994 – Waloryzacja złó ż kopalin ilastych w Polsce (z ma- pą 1:750 000). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZEMBRZYCKA D., 1967 – Dodatek do dokumentacji geologicznej zło ża iłów ceramiki budowlanej „Wyrzysk Osiek”. CAG, Warszawa. ZEMBRZYCKA D., 1969 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło ża piasków schudza- jących do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej dla cegielni „Wyrzysk-Osiek” w Mieczkowie. CAG, Warszawa. ZEMBRZYCKA D., 1970 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej zło ża iłów ceramiki budowlanej „Wyrzysk-Osiek”. CAG, Warszawa. ZIENIUK-HOZA A., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego

„Mieczkowo V” w kat. C 1. CAG, Warszawa.

ZIENIUK-HOZA A., ŁUKASIK M., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa na-

turalnego „Mieczkowo IV” w kat. C 1. CAG, Warszawa.

Rozwi ązanie skrótów nazw archiwów wykazanych w spisie literatury: • CAG, Warszawa – Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństwowy Instytut Geologiczny w Warszawie, ul. Rakowiecka 4 • Arch. Przeds. Geol., Kielce – archiwum Przedsi ębiorstwa Geologicznego sp. z o.o. w Kielcach, ul. Żoł- nierzy Radzieckich 21 • Arch. Kujawsko-Pomorskiego Urz. Woj., Bydgoszcz – archiwum Geologa Wojewódzkiego w Kujaw- sko-Pomorskim Urz ędzie Wojewódzkim w Bydgoszczy, ul. Konarskiego 1-3 • Arch. Delegatury Wielkopolskiego Urz. Woj., Piła – archiwum geologiczne w Oddziale Środowiska i Rolnictwa Delegatury Wielkopolskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Pile, al. Niepodległo ści 33/35 • Arch. HYDROEKO, Warszawa – archiwum Biura Poszukiwań i Ochrony Wód HYDROEKO w War- szawie, ul. Post ępu 7