„Seriale-Rzeki” (Taiga Dorama) Telewizji Nhk a Pamiĉű

IWONA KORDZI ēSKA-NAWROCKA Uniwersytet Warszawski

„SERIALE-RZEKI” ( TAIGA DORAMA ) TELEWIZJI NHK A PAMI ĉû ZBIOROWA WE WSPÓ àCZESNEJ JAPONII *

Historia nie istnieje, zanim si Ċ jej nie stworzy. My za Ğ tworzymy j ą na podstawie naszych podstawowych warto Ğci 1. Robert A. Rosenstone

ABSTRACT : The main topic of the article is the role of public television, the NHK ( Nippon hǀsǀ ky ǀkai , Japan Broadcasting Corporation ), takes in shaping the collective memory in contemporary Japan. The NHK, as a public institution, modelled on the British BBC, conducts a so-called “public mission”, meaning their active and creative participation in shaping social and civil attitudes as well as personality models amongst the Japanese. One of the ways in which the NHK carries out its mission is taiga dorama (“Big River Drama”), the NHK’s flagship productions released yearly since 1963. The creators of these year-long TV series design great national epics recounting historic events and portraying famous historical figures. “Big River Dramas” do not only retell historical events, but also rekindle the interest of the Japanese in their own history and culture. As the carriers of collective memory, they contribute to developing its three elements: cognitive (propagating historical knowledge amongst the society), emotional (creating certain attitudes towards history) and behavioural (developing national tourism).

KEYSWORDS : taiga dorama , big-river drama, NHK, Japan Broadcasting Corporation , collective memory, historical period drama, contemporary Japan

Telewizja publiczna NHK ( Nippon h ǀsǀ ky ǀkai , angielska nazwa Japan Broadcasting Corporation ) odgrywa jedn ą z kluczowych ról w kszta átowaniu to Īsamo Ğci narodowej oraz tzw. pami Ċci zbiorowej wspó áczesnych Japo Ĕczyków. Samo zjawisko pami Ċci zbiorowej 2 (przez niektórych badaczy okre Ğlane te Ī mianem pami Ċci spo áecznej lub kultu- rowej 3), czyli system wyobra ĪeĔ, wiedzy potocznej i przekona Ĕ danej spo áeczno Ğci na

* Artyku á na podstawie referatu wyg áoszonego podczas III Ogólnopolskiej Konferencji Orien- talistycznej „Pami Ċü historyczna w kulturach krajów Azji i Afryki” zorganizowanej przez Polskie Towarzystwo Orientalistyczne i Wydzia á Orientalistyczny UW w dniach 18–19 kwietnia 2016 r. na Uniwersytecie Warszawskim. 1 Robert A. Rosenstone, Historia w obrazach/historia w s áowach: rozwa Īania na temat przedstawienia historii na ta Ğmie filmowej , w: Iwona Kurz (red.), Film i historia, antologia , WUW, Warszawa 2008, s. 113. 2 Badania nad kultur ą pami Ċci zapocz ątkowa áa w Polsce Nina Assorodobraj-Kula ( „ĩywa historia” . ĝwiadomo Ğü historyczna: symptomy i propozycje badawcze , „Studia Socjologiczne” 1963, nr 2, s. 5–45), a kontynuuje mi Ċdzy innymi Barbara Szacka ( Przesz áoĞü w Ğwiadomo Ğci inteligencji polskiej , Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1983; Czas przesz áy: pami Ċü , mit , Wydaw- nictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006), która pos áuguje si Ċ za Maurice Halbwachsem terminem „pami Ċci zbiorowej” lub niekiedy spo áecznej. 3 Poj Ċcie „pami Ċü kulturowa” pojawia si Ċ w badaniach Jana Assmanna ( Pami Ċü kulturowa. Pismo, zapami Ċtywanie i polityczna to Īsamo Ğü w cywilizacjach staro Īytnych , Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008) oraz Aleidy Assmann ( Mi Ċdzy histori ą a pami Ċci ą. Antologia , red. Magdalena Saryusz-Wolska, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013), którzy

PRZEGL ĄD ORIENTALISTYCZNY NR 1 – 2, 2016 102 IWONA KORDZI ēSKA-NAWROCKA NR 1 – 2

temat przesz áoĞci, zró Īnicowany pod wzgl Ċdem charakteru i genezy, nale Īy dzisiaj do tematów niezwykle no Ğnych pod wzgl Ċdem badawczym. Bartosz Korzeniewski zwraca uwag Ċ na transdyscyplinarny wymiar 4 bada Ĕ nad pami Ċci ą zbiorow ą i podkre Ğla, Īe nie chodzi w nich o poznanie wiedzy historycznej okre Ğlonej spo áeczno Ğci, ale o pewn ą Ğwiadomo Ğü historii, a wi Ċc tego, co dana grupa lub naród uznaje za godne lub niegodne zapami Ċtania i przechowania. Z kolei Barbara Szacka wskazuje, Īe w odró Īnieniu od naukowej perspektywy spoj- rzenia na przesz áoĞü , pami Ċü zbiorowa stosuje uproszczenia, bywa stronnicza i uznaje zazwyczaj jeden punkt widzenia, tworz ąc mityczne archetypy zdarze Ĕ5. O ile historia bada przesz áoĞü j Ċzykiem naukowym, o tyle pami Ċü zbiorowa pos áuguje si Ċ j Ċzykiem poetyckim i metaforycznym oraz si Ċga do Ğwiatopogl ądu danej spo áeczno Ğci warto- Ğciuj ąc, uogólniaj ąc czy mitologizuj ąc przesz áoĞü 6. Barbara Szacka mówi tutaj o trzech zasadniczych wymiarach pami Ċci zbiorowej, a mianowicie poznawczym, emocjonalnym i behawioralnym 7. Wymiar poznawczy stanowi wiedza na temat przesz áoĞci (postaci, wydarze Ĕ czy ich kategoryzacji), wymiar emocjonalny to okre Ğlone postawy zwi ązane z podej Ğciem do przesz áoĞci (podziw dla wielkich postaci, pogarda dla pokonanych, nienawi Ğü wobec wrogów), wreszcie trzeci wymiar behawioralny to zachowania i dzia áania upami Ċtniaj ące przesz áoĞü . Przedmiotem analizy w niniejszej pracy jest zatem, prowadzona przez telewizj Ċ NHK, tzw. kultura i polityka pami Ċci, na które sk áadaj ą si Ċ dzia áania rozumiane jako Ğwiadome kreowanie ró Īnych form i wymiarów pomi Ċci zbiorowej we wspó áczesnej Japonii.

TELEWIZJA PUBLICZNA NHK NHK 8 jako nadawca telewizyjny rozpocz ąá swoj ą dzia áalno Ğü w 1953 r. Z punktu prawnego jest instytucj ą u Īyteczno Ğci publicznej, a jego bezpo Ğrednim w áaĞcicielem jest japo Ĕskie Ministerstwo Spraw Wewn Ċtrznych i Komunikacji (S ǀmush ǀ). Obecnie NHK przygotowuje programy o tematyce informacyjnej (wiadomo Ğci i pogo- da) edukacyjnej, zwi ązanej z kultur ą i rozrywk ą oraz sportem. Ma 4 kana áy telewizyjne (ogólny, edukacyjny, BS1 i BS Premium), trzy kana áy radiowe (Radio 1, Radio 2 i FM) i kana áy mi Ċdzynarodowe: kana á NHK World (wiadomo Ğci i programy na temat kultury Japonii nadawane po angielsku), NHK World Premium (kana á w j Ċzyku japo Ĕskim przeznaczony dla Japo Ĕczyków mieszkaj ących poza Japoni ą) oraz NHK World Radio Japan nadaj ące w 18 j Ċzykach. NHK jest instytucj ą niezale Īną9, na jej czele stoi Rady Nadzorcza, któr ą tworzy dwunastu cz áonków wybieranych przez premiera i zatwierdzanych przez obie izby par-

definiuj ą j ą jako oficjalny obraz przesz áoĞci przekazywany przez zinstytucjonalizowane kana áy prze- kazu (na przyk áad muzea, pomniki czy produkty kultury popularnej). 4 Bartosz Korzeniewski, Teoria kultury a badania nad pami Ċci ą spo áeczn ą, „Kultura Wspó ácze- sna” 2007, nr 2, s. 6–7. 5 B. Szacka, Czas przesz áy, pami Ċü , mit , op. cit., s. 26. 6 Ibidem, s. 23–29. 7 Ibidem, s. 44–45. 8 NHK jako nadawca radiowy powsta á w 1926 r. Od pocz ątku by á instytucj ą publiczn ą utrzy- muj ącą si Ċ z op áat abonamentowych. Przed wojn ą NHK by áo podporz ądkowane polityce pa Ĕstwa. Wszystko zmieni áo si Ċ w 1950 r. na mocy nowej, liberalnej Ustawy o nadawaniu (H ǀsǀhǀ), która okreĞli áa form Ċ i regu áy funkcjonowania nadawcy publicznego. 9 Zob. strona NHK, http://www.nhk.or.jp/corporateinfo/index.html [30.04.2016]. NR 1 – 2 „SERIALE-RZEKI” ( TAIGA DORAMA ) TELEWIZJI NHK... 103 lamentu. Kandydaci na cz áonków Rady nie powinni wywodzi ü si Ċ z bran Īy medialnej, tylko ze Ğwiata akademickiego oraz biznesu 10 . Rada ponosi odpowiedzialno Ğü bud Īetow ą oraz zarz ądza i wytycza g áówne kierunki rozwoju NHK. Bie Īą cą polityk Ċ programow ą prowadzi Zarz ąd tworzony przez prezesa, wiceprezesa i oko áo dziesi Ċciu dyrektorów zarz ądzaj ących. Organem kontroluj ącym i nadzoruj ącym wydatki jest Komisja Rewizyjna sk áadaj ąca si Ċ z trzech lub wi Ċcej cz áonków, powo áywana przez Rad Ċ Nadzorcz ą. NHK utrzymuje si Ċ z op áat abonamentowych wp áacanych w systemie miesi Ċcznych rat przez wszystkich u Īytkowników odbiorników radiowych i telewizyjnych. Tworz ą one zasadnicz ą cz ĊĞü bud Īetu (97%) 11 i z pewno Ğci ą przyczyniaj ą si Ċ do zachowania niezale Īno Ğci i neutralno Ğci tej instytucji wobec organów pa Ĕstwa. Jako nadawca publiczny NHK ma obowi ązek dostarczania programów wysokiej jako Ğci, rzetelnych i niezale Īnych Ğwiatopogl ądowo. Ani rz ąd, ani prywatne instytucje nie powinny mie ü wp áywu na ich tre Ğü . Jednym z wyznaczników „misyjno Ğci” NHK jest zatem produkcja programów, które wp áywaj ą na postawy Japo Ĕczyków i ich stosunek do w áasnej przesz áoĞci. Jak podkre Ğla Jan Assmann, „my Ğlenie opiera si Ċ na abstrakcji, pami Ċtanie za Ğ na konkretach” 12 i aby móc kszta átowa ü pami Ċü zbiorow ą, przesz áoĞü musi zyska ü materialn ą reprezentacj Ċ i sta ü si Ċ „obrazem”. Bartosz Korzeniewski nazywa to „medializacj ą przesz áoĞci” 13 . W przypadku NHK no Ğnikiem pami Ċci zbiorowej s ą seriale historyczne nadawane nieprzerwanie od 1963 r. w ramach cyklu taiga dorama („serial-rzeka”) 14 .

„S ERIAL -RZEKA ” (TAIGA DORAMA ) JAKO FLAGOWY PRODUKT NHK Nazwa taiga dorama , czyli „serial-rzeka” pochodzi od francuskiego s áowa roman-fleu- ve („powie Ğü -rzeka”) oznaczaj ącego typ powie Ğci obyczajowo-historycznej, której prekur- sorem by á Romain Rolland i jego dziesi Ċciotomowe dzie áo Jan Krzysztof (1904–1912). Nazwa ta nie pojawi áa si Ċ wprawdzie od razu, poniewa Ī pocz ątkowo seriale okre Ğlano mianem renzoku jidaigeki („serial historyczny”), ǀgata jidaigeki („film historyczny wiel- koformatowy”) lub ǀgata rekishi dorama („telewizyjny film historyczny wielkoforma- towy”) 15 , ale zacz Ċto si Ċ ni ą pos áugiwa ü mniej wi Ċcej od 8. edycji serii (od 1970 r.).

10 Obecnym przewodnicz ącym Rady jest Hamada Ken’ichir ǀ, by áy dyrektor Instytutu Badawcze- go ANA (All Nippon Airways), a w Ğród jej cz áonków odnajdziemy przedstawiciela Japan Tabacco, Kyusiu Railway Company, jak równie Ī profesorów uniwersyteckich. 11 Wp áywy i wydatki NHK w roku 2015; http://www.nhk.or.jp/corporateinfo/english/corporate/ index.html [30.04.2016]. 12 Jan Assmann, Pami Ċü kulturowa , op. cit., s. 53. 13 Bartosz Korzeniewski definiuje termin medializacja jako „wp áyw no Ğników pami Ċci na obraz przesz áoĞci”. Jako no Ğniki pami Ċci wymienia mi Ċdzy innymi: pismo, literatur Ċ, uroczysto Ğci roczni- cowe, fotografi Ċ, cmentarze i pomniki, sztuk Ċ, a tak Īe film. Za: Bartosz Korzeniewski, Medializacja i mediatyzacja pami Ċci – no Ğniki pami Ċci i ich rola w kszta átowaniu pami Ċci przesz áoĞci , „Kultura wspó áczesna” 2007, nr 3, s 9. 14 W Polsce ukaza áy si Ċ do tej pory dwie prace naukowe na temat japo Ĕskich seriali telewizyjnych, w tym taiga dorama . Jest ni ą monografia Japo Ĕski dramat telewizyjny. Mukoda Kuniko, Yamada Taiichi i taiga dorama (Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2009) Miko áaja Melanowicza, który podda á analizie produkcje serialowe (od 1963 do 2008 r.) pod k ątem ich tematyki, g áównych postaci historycznych i scenariuszy filmowych oraz artyku á tego samego autora Vision of History in the Japanese TV Drama („Rocznik Orientalistyczny” 2009, t. LXII, nr 1, s. 107–116). 15 Koyano Ton, Taiga dorama ny ǌmon („Wprowadzenie do taiga dorama ”), K ǀbunsha Shinsho, Tǀky ǀ 2010, s. 77–78. 104 IWONA KORDZI ēSKA-NAWROCKA NR 1 – 2

Kr Ċcenie wielkich epopei taiga dorama znacz ąco opó Ĩni áa polityka edukacyjna i kulturowa prowadzona przez ameryka Ĕskie w áadze okupacyjne, które znios áy wprawdzie przedwojenny system cenzury, ale wprowadzi áy cenzur Ċ prewencyjn ą zwi ązan ą z krytyk ą wáadz oraz pochwa áą i gloryfikowaniem rodzimych warto Ğci o charakterze nacjonalistycz- nym16 . Za polityk Ċ informacyjn ą w ramach struktur okupacyjnych odpowiedzialna by áa Sekcja ds. Informacji i Edukacji Cywilnej ( Civil Information and Educational Section ) i wszystkie projekty filmowe, przet áumaczone na j Ċzyk angielski, przedstawiano jej do zaaprobowania. Nast Ċpnie ju Ī po nakr Ċceniu filmu inny organ zwany Dzia áem Cenzury Cywilnej ( Civil Censorship Detachment ) decydowa á o dopuszczeniu go do dystrybucji. Wáadze zabroni áy wy Ğwietlania i kr Ċcenia filmów, m.in. historycznych przedstawia- jących czasy samurajskie, a na li Ğcie zakazanych tematów pojawi áy si Ċ: militaryzm, nacjonalizm, samobójstwa honorowe, zemsta samurajów, tematy promuj ące nierówno Ğü , nienawi Ğü rasow ą i p áciow ą, sceny brutalne oraz sceny promuj ące warto Ğci feudalne 17 . Pierwszy serial z cyklu taiga dorama powsta á dopiero dziesi Ċü lat po zniesieniu cenzury. Pomys á tworzenia wielkich epopei historycznych w ramach polityki rozrywkowej i edukacyjnej telewizji NHK zrodzi á si Ċ w dosy ü niesprzyjaj ących okoliczno Ğciach. Ówcze- sny dyrektor dzia áu artystycznego Nagasawa Taiji, pragn ąc zach Ċci ü Japo Ĕczyków do ogl ądania telewizji, postanowi á „nakr Ċci ü opowie Ğü historyczn ą z wielkim rozmachem, tak ą jakiej nie da si Ċ pokaza ü w produkcji kinowej” 18 . Zamierzeniem twórców „seriali-rzek” by áo zatem stworzenie przeciwwagi dla filmów historycznych wy Ğwietlanych w kinach. Niestety w owych czasach telewizja traktowana by áa jako rozrywka ni Īszego gatunku, o czym Ğwiadczy do Ğü pogardliwe jej okre Ğlenie mianem „elektronicznego kamishibai ” (teatrzyk papierowy dla dzieci). Pi Ċü czo áowych wytwórni filmowych (Sh ǀchiku, Daiei, Tǀ h ǀ , Nikkatsu oraz T ǀ ei) podpisa áo tzw. „umow Ċ pi Ċciu” ( gosha ky ǀtei )19 , zgodnie z któr ą aktorzy wyst Ċpuj ący w filmach i zatrudnieni przez konkretne wytwórnie nie mogli pojawia ü si Ċ w filmach innych wytwórni ani tym bardziej w telewizji. Ówczesny producent NHK, Aikawa Akira 20 , prze áama á ten zakaz i zatrudni á w produkcjach telewizyjnych najwi Ċksze ówczesne gwiazdy 21 . Telewizja NHK rozpocz Ċá a emisj Ċ pierwszego serialu taiga dorama w 1963 r. pro- dukcją Hana no sh ǀgai („Barwne Īycie”), nakr Ċcon ą na podstawie powie Ğci Funahashi Seiichiego (1904–1976) pod tym samym tytu áem. Serial nadawano w cyklu rocznym od 7 kwietnia, w ka Īdą niedziel Ċ o godzinie 20.45, a dopiero od 1970 r. czas emisji

16 Takemae Eiji, The Allied Occupation of Japan , prze á. Robert Ricketts, Sebastian Swann, Con- tinuum, New York, London 2002, s. 385–390. 17 Na przyk áad film Akiry Kurosawy Tora no o o fumu otokotachi („Ci, którzy nadepn Ċli tygrysowi na ogon”) nakr Ċcony w 1945 r., wy Ğwietlono dopiero w 1953 r. Film przedstawia losy Minamoto Yoshitsune i jest adaptacj ą sztuki teatru kabuki Kanjinch ǀ („Lista darów”, 1840), Namiki Gohei’a III. 18 Isoda Nichifumi, Taiga dorama to Nihonjin („Serial rzeka a Japo Ĕczycy”), Hoshi Ry ǀi- chi i Ichisaka Tar ǀ, „Mainichi shinbun” z dnia 29.11.2015. http://mainichi.jp/articles/20151129/ ddm/015/070/011000c [30.04.2016]. 19 Tzw. „umowa pi Ċciu” ( gosha ky ǀtei ) zosta áa podpisana w 1953 r. przez pi Ċü najwi Ċkszych japo Ĕskich wytwórni filmowych: Sh ǀchiku, T ǀei, T ǀhǀ, Daiei i Shint ǀhǀ. W 1958 r. sygnatariuszem umowy, nazywanej odt ąd „umow ą sze Ğciu” ( rokusha ky ǀtei ), zosta áa dodatkowo wytwórnia Nikkatsu, ale po bankructwie Shint ǀhǀ w 1961 r. z powrotem przemianowano porozumienie na umow Ċ pi Ċciu. 20 Taiga dorama seisakusha zadankai („Seriale-rzeki, rozmowy twórców”); http://www.nhk.or.jp/ archives/search/special/detail/?d=taiga001 [30.04.2016]. 21 Strona archiwalna NHK Taiga dorama, http://cgi2.nhk.or.jp/archives/tv60bin/search/genresearch. cgi?g=taiga [30.04.2016]. NR 1 – 2 „SERIALE-RZEKI” ( TAIGA DORAMA ) TELEWIZJI NHK... 105

„seriali-rzek” przesuni Ċto na godzin Ċ 20.00. Akcja Hana no sh ǀgai toczy áa si Ċ pod koniec okresu Edo (1603–1868) i przybli Īaáa Īycie Ii Naosuke (1815–1860), w áadcy ( daimy ǀ) z Hikone, stoj ącego na czele rz ądu siogunatu. To on podpisa á porozumienie z Amery- kanami i otworzy á dla nich porty. W serialu wyst ąpili znani aktorzy, m.in. Onoe Sh ǀro- ku (1913–1989) i po raz pierwszy Sada Keiji (1926–1964), aktor wytwórni Sh ǀchiku, a ogl ądalno Ğü serialu osi ągn Ċá a poziom 20,2% 22 . Druga edycja „seriali-rzek”, wy Ğwietlana od stycznia 1964 r., nosi áa tytu á Ak ǀ R ǀshi („Bezpa Ĕscy samuraje z Ak ǀ”), a nakr Ċcono j ą na podstawie powie Ğci Osaragi Jir ǀ. Serial pokazywa á histori Ċ bezpa Ĕskiego samuraja ( rǀnina ) ƿishi Yoshio (1659–1793), pochodz ą- cego z ksi Ċstwa Ak ǀ (prowincja Harima), który wzi ąá udzia á wraz z innymi samurajami w s áynnej zem Ğcie za Ğmier ü swojego pana. Ogl ądalno Ğü serialu by áa jeszcze wy Īsza i wynios áa 31,9%, zapewne dzi Ċki udzia áowi popularnych aktorów, m.in.: Hasegawy Kazuo (1908–1984), Yamady Isuzu (1917–2012) czy Takizawy Osamu (1906–2000) 23 . W trzeciej edycji z 1965 r. sfilmowano Taik ǀki („Kronika Īycia Taik ǀ”) na podstawie powie Ğci Yoshikawy Eijego, a ogl ądalno Ğü serialu wynios áa 31,2%. W rol Ċ Ody Nobunagi 24 , g áównego bohatera, wcieli á si Ċ Takahashi K ǀji, aktor teatru Bungakuza 25 W serialu zastosowano nowe techniki filmowe, na przyk áad sceny batalistyczne kr Ċcono z helikoptera. Dzi Ċki pierwszym trzem edycjom taiga dorama utrwali áy swoj ą pozycj Ċ jako g áówna atrakcja niedzielnego wieczoru 26 . „Seriale-rzeki” najwy Īsz ą ogl ądalno Ğü zdoby áy w latach 1987 (39,7%) i 1988 (39,2%). Dwudziest ą pi ątą edycj Ċ z 1987 r. pt. Dokuganry ǌ Masamune („Jednooki Masamune”) po Ğwi Ċcono znanej postaci historycznej Date Masamune (1567–1636), a serial nakr Ċcono na podstawie powie Ğci Yamaoki S ǀhachego (prawdziwe imi Ċ Fujino Sh ǀzǀ). W rol Ċ Masa- mune wcieli á si Ċ Watanabe Ken. Z kolei dwudziesta szósta edycja zatytu áowana Takeda Shingen, b Ċdąca ekranizacj ą powie Ğci Nitty Jir ǀ, równie Ī zdoby áa szerok ą publiczno Ğü . Ju Ī nigdy pó Ĩniej Īaden inny serial nie osi ągn ąá tak wysokich notowa Ĕ. Obecnie taiga dorama ciesz ą si Ċ niezmienn ą ogl ądalno Ğci ą na poziomie 20% 27 .

„S ERIAL -RZEKA ” JAKO FILM HISTORYCZNY „Seriale-rzeki” nale Īą do gatunku filmu historycznego, który zgodnie z definicj ą odwo- áuje si Ċ „zazwyczaj do konkretnych wydarze Ĕ i postaci historycznych” 28 . Podstawowym wyró Īnikiem filmu historycznego jest zatem temat zwi ązany z przesz áoĞci ą stanowi ący rodzaj re Īyserskiej interpretacji minionych wydarze Ĕ, natomiast pozosta áe Ğrodki wyrazu, jak konwencje narracyjne, w ątki, motywy nie ró Īni ą si Ċ od innych gatunków filmowych.

22 Ibidem. 23 Raport telewizji NHK Terebi hos ǀ 60 nen („60 lat telewizji”), 2013, s. 10. http://www.nhk. or.jp/bunken/book/regular/nenkan/pdf13/13_007_028.pdf [30.04.2016]. 24 Oda Nobunaga (1534–1582) – posta ü historyczna, przywódca feudalny, który rozpocz ąá proces jednoczenia Japonii po okresie wojen domowych. 25 Bungakuza (teatr literacki) to nazwa teatru i trupy teatralnej za áoĪonej w 1937 r. przez Kishid Ċ Kunio, Kubot Ċ Mantar ǀ i Iwat Ċ Toyoo. Teatr wystawia á sztuki zarówno europejskich (William Szekspir, Anton Czechow), jak i japo Ĕskich dramatopisarzy (Mishima Yukio, Morimoto Kaoru). 26 Raport telewizji NHK Terebi hos ǀ 60 nen („60 lat telewizji”), 2013, op. cit., s. 10. 27 Ibidem. 28 Tadeusz Lubelski (red.), Encyklopedia kina , Bia áy Kruk, Kraków 2010, s. 415. 106 IWONA KORDZI ēSKA-NAWROCKA NR 1 – 2

Japo Ĕskie s áowo jidaigeki (film historyczny), którym okre Ğla si Ċ gatunek taiga dorama , wskazuje na filmow ą interpretacj Ċ wydarze Ĕ i postaci sprzed okresu Meiji (1886–1912) 29 . Akcja najcz ĊĞ ciej toczy si Ċ w epoce Edo lub wcze Ğniej i pokazuje Īycie warstwy samurajskiej. Przed II wojn ą Ğwiatow ą jidaigeki kr Ċcono w wytwórniach, które podobnie jak wyst Ċpuj ący w nich aktorzy, specjalizowa áy si Ċ w takich w áaĞnie produkcjach 30 . W miar Ċ rozwoju sztuki filmowej w Japonii powsta áy podgatunki filmu historycznego, a mianowicie opowie Ğci dworskie ( ǀch ǀ mono ), opowie Ğci podró Īnicze ( matatabi mono ), filmy samurajskie ( kengeki dos á. filmy „miecza i tarczy”, czy chanbara dos á. onomatopeja chanchan barabara oddaj ąca dĨwi Ċk walki na miecze). Zarówno przed wojn ą, jak i dzisiaj szczególnie kengeki i chanbara ciesz ą si Ċ du Īą popularno Ğci ą w Ğród Japo Ĕczyków. Re Īyserzy si Ċgaj ą do znanych wydarze Ĕ z historii Japonii pokazuj ąc niez áomno Ğü ducha samurajów, si áĊ walki, lojalno Ğü i prawo Ğü . Zastanawiaj ąc si Ċ nad wyró Īnikami gatunkowymi taiga dorama warto odwo áaü si Ċ do Roberta A. Rosenstone 31 i jego refleksji na temat odtwarzania historii w dziele filmowym, któr ą Hayden White nazwa á ogólnie historiofoti ą (w odró Īnieniu od historiografii zwi ąza- nej z reprezentacj ą historii w dzie áach pisanych) 32 . Robert A. Rosenstone zauwa Īyá, Īe:

Film, cho ü ubogi w tradycyjne dane, z áatwo Ğci ą uchwyci takie elementy Īycia, które mo Īna uzna ü za dane alternatywne. Umo Īliwia zobaczenie krajobrazów i us áyszenie d Ĩwi Ċków, czyni nas Ğwiadkami silnych emocji wyra Īonych poprzez cia áa i twarze, pozwala na obserwacj Ċ star ü pomi Ċdzy jednostkami i grupami w ca áej ich fizyczno Ğci. Nie podwa Īaj ąc zatem si áy s áowa pisanego, mo Īna stwierdzi ü, Īe ka Īde medium posiada w áaĞciw ą sobie moc przedstawiania 33 .

Opisuj ąc sposób odtwarzania historii w medium wizualnym Rosenstone zwróci á uwag Ċ na kilka podstawowych w áaĞciwo Ğci, które mo Īna uj ąü nast Ċpująco: 1. Film pokazuje histori Ċ jako opowie Ğü z wyra Ĩnym pocz ątkiem i zako Ĕczeniem; 2. Narracja filmu koncentruje si Ċ na ukazaniu dokona Ĕ i Īycia konkretnych jednostek, postaci historycznych, bohaterów; 3. Film przedstawia fragment historii w formie zamkni Ċtej, nie pos áuguje si Ċ dygresj ą, nie stosuje hipotez i alternatywnych rozwi ąza Ĕ; 4. Film emocjonalizuje, personalizuje i udramatyzowuje histori Ċ, czemu s áuĪą odpo- wiednia gra aktorów, techniki filmowe, monta Ī; 5. Film pokazuje histori Ċ jako ca áoĞciowy proces ujmuj ąc j ą wieloaspektowo (ekono- micznie, politycznie, klasowo czy genderowo);

29 S áowo jidaigeki za: Nihongo daijiten („Wielki s áownik j Ċzyka japo Ĕskiego”), s áownik elektroniczny Casio XD-U6900. 30 Najbardziej znane przedwojenne produkcje to: Honn ǀji kassen („Bitwa w Ğwi ątyni Honnn ǀ”, 1908), Jitsuroku ch ǌshingura („Zapiski z Ch ǌshingury”, 1921), czy Rǀningai („Dzielnica roninów”, 1928). 31 Rosenstone wyró Īni á w ramach gatunku filmu historycznego trzy typy, a mianowicie „histori Ċ jako film obyczajowy” ( history as drama ), „histori Ċ jako film dokumentalny” ( history as document ) i „histori Ċ jako film eksperymentalny” ( history as experiment ). W przypadku taiga dorama mamy do czynienia z fabularyzowan ą wersj ą historii ( history as drama ). Za: Robert A. Rosenstone, The Historical Film as Real History , „Film- Historia” 1995, t. V, nr 1, s. 5–23. 32 Hayden White, Historiografia i historiofotia , w: Iwona Kurz (red.), Film i historia. Antologia , Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008, s. 117. 33 Robert A. Rosenstone, Historia w obrazach/historia w s áowach, op. cit., s. 103–104. NR 1 – 2 „SERIALE-RZEKI” ( TAIGA DORAMA ) TELEWIZJI NHK... 107

6. Film pozwala odtworzy ü pewien obraz przesz áoĞci za pomoc ą kostiumów, dekoracji, przedmiotów z epoki 34 . W przypadku taiga dorama wymienione powy Īej elementy mo Īna odnale Ĩü we wszystkich serialach, emitowanych od 1953 r. Z za áoĪenia seriale przedstawiaj ą konkretn ą opowie Ğü , która dzieje si Ċ w okre Ğlonej epoce historycznej. Najcz ĊĞ ciej jest to Ğrednio- wieczna Japonia 35 , ale równie Ī czasy nowo Īytne epoki Edo 36 , okres Meiji 37 , a nawet czasy wspó áczesne epoki Sh ǀwa (1926–1989) 38 . Warto zauwa Īyü, Īe NHK stara si Ċ kreowa ü Ğwiadomo Ğü historyczn ą widzów japo Ĕ- skich przez przybli Īanie losów przede wszystkim najbardziej znanych postaci w historii Japonii, co sprawia, Īe widzowie przypominaj ą sobie lub poznaj ą nowe fakty z ich Īycia. Serialowe wersje Īycia i dokona Ĕ mieli ju Ī mi Ċdzy innymi: Minamoto Yoshitsu- ne (1159–1189), Ğredniowieczny bohater tragiczny 39 , Sakamoto Ry ǀma (1835–1867) 40 , bohater nowo Īytnej Japonii, Tokugawa Ieyasu (1543–1616), za áoĪyciel rodu siogunów 41 , genera á Date Masamune 42 , Ğredniowieczny przywódca Oda Nobunaga 43 , wielki zdobywca i genera á Toyotomi Hideyoshi (1536–1598) 44 , Ğredniowieczny bohater Taira Kiyomori (1118–1181) 45 i wielu innych. Kolejny aspekt, który wp áywa na popularno Ğü „seriali-rzek” w Ğród Japo Ĕczyków, to wysoki profesjonalizm ich wykonania. Producenci dbaj ą o najmniejsze szczegó áy, zatrud- niaj ąc specjalistów i naukowców. Ponadto dzi Ċki Ğwietnym scenariuszom stworzonym na podstawie powie Ğci najbardziej poczytnych pisarzy japo Ĕskich 46 , wykonanym z wielkim rozmachem wspania áym zdj Ċciom, pi Ċknym sceneriom, bajkowym strojom z epoki czy drobiazgowo odtworzonym wn Ċtrzom, widz japo Ĕski mo Īe nie tylko pozna ü dokonania bohaterów, podziwia ü ich niez áomno Ğü , odwag Ċ oraz m Ċstwo, ale i uto Īsami ü si Ċ z ich Īyciem emocjonalnym, zajmuj ącym równie wa Īne miejsce w opowiadanej historii.

34 Ibidem. 35 S ą to mi Ċdzy innymi: Minamoto Yoshitsune , 1965; Shin Heike monogatari („Nowa powie Ğü o rodzie Taira”), 1972; Takeda Shingen , 1988; Taiheiki („Kronika wielkiego pokoju”), 1991; Hǀjǀ Tokimasa , 2001; Taira Kiyomori , 2012. 36 Na przyk áad seriale: Hana no sh ǀgai, 1963; Kashin , 1977; Tokugawa Ieyasu , 1983; Shinsegumi („Nowy oddzia á policji”), 2004; Atsuhime („Ksi ĊĪ na Atsu”), 2008. 37 Na przyk áad seriale: Shishi no jidai , 1980; Ry ǀmaden („Opowie Ğü o Ry ǀmie”), 2010, Yae no sakura („Kwiat sakury z Yae”), 2013. 38 Na przyk áad serial Sanga moyu („Góry i rzeki p áon ą”), 1984, o historii dwóch Amerykanów japo Ĕskiego pochodzenia podczas II wojny Ğwiatowej czy serial Inochi („ ĩycie”), 1986 pokazuj ący histori Ċ Īycia m áodej lekarki pracuj ącej na prowincji w powojennej Japonii. 39 Po Ğwi Ċcono mu dwa seriale: Minamoto Yoshitsune z 1966 r. i Yoshitsune 2005 r. 40 Seriale: Ry ǀma ga yuku („Oto nadchodzi Ry ǀma”), 1968 oraz Ry ǀmaden („Opowie Ğü o Ry ǀmie”), 2010. 41 Serial Tokugawa Ieyasu , 1983. 42 Serial Dokuganry ǀ Date Masamune , 1987. 43 Serial Nobunaga, 1992. 44 Serial Hideyoshi , 1996. 45 Serial Taira Kiyomori , 2012. 46 W Ğród najwybitniejszych japo Ĕskich pisarzy, których powie Ğci sta áy si Ċ podstaw ą scenariuszy serialowych, mo Īna wymieni ü: Shib Ċ Ry ǀtar ǀ (1923–1996, sfilmowano 6 powie Ğci), Yoshikaw Ċ Eijego (1892–1962, sfilmowano 4 powie Ğci), Yamaok Ċ S ǀhachiego (1907–1978, sfilmowano 3 powie Ğci), Miyao Tomiko (1926–2014, sfilmowano 2 powie Ğci) czy Nitt Ċ Jir ǀ (1912–1980, 1 powie Ğü ). 108 IWONA KORDZI ēSKA-NAWROCKA NR 1 – 2

TAIGA DORAMA A PAMI ĉû ZBIOROWA SPO àECZE ēSTWA JAPO ēSKIEGO – WYMIARY POZNAWCZY , EMOCJONALNY I BEHAWIORALNY Telewizja NHK tworz ąc wielkie epopeje historyczne w ramach produkcji taiga dorama Ğwiadomie i odpowiedzialnie dobiera tematy, przewiduj ąc, w jaki sposób mog ą one wp áyn ąü na widza. W áadze telewizji dokonuj ąc selekcji epok i postaci z pewno Ğci ą inspi- rują si Ċ polityk ą historyczn ą kolejnych rz ądów Japonii oraz promowan ą przez nie wizj ą przesz áoĞci. Seriale maj ą przede wszystkim du Īą warto Ğü poznawcz ą, która przek áada si Ċ na funkcje edukacyjne. Pozwalaj ą one Japo Ĕczykom, którzy maj ą rozbudowany program historii narodowej w szkole, pozostawa ü w sta áym zwi ązku ze swoj ą przesz áoĞci ą. Isoda Nichifumi twierdzi wr Ċcz, Īe: „ taiga dorama telewizji NHK maj ą by ü mo Īe silniejszy wp áyw na Ğwiadomo Ğü historyczn ą Japo Ĕczyków ni Ī podr Ċczniki w szkole Ğredniej” 47 . Seriale z pewno Ğci ą modyfikuj ą pami Ċü zbiorow ą Japo Ĕczyków wykorzystuj ąc ró Īne techniki. Na przyk áad w celu poprawy wizerunku konkretnych wydarze Ĕ lub postaci pomi- jaj ą niewygodne fakty z przesz áoĞci, inne za Ğ wyolbrzymiaj ą lub upi Ċkszaj ą. Dotyczy to przede wszystkim Īycia prywatnego wielkich bohaterów przedstawianych w produkcjach serialowych. Dodatkowo dzi Ċki quasi-naukowej konwencji narracyjnej, w której lektor-nar- rator wprowadza i przedstawia fakty historyczne, dopowiada zako Ĕczenie, uszczegó áawia lub uzupe ánia o konkrety, widz mo Īe pog áĊ bi ü swoj ą wiedz Ċ historyczn ą. Ka Īdy odcinek serialu rozpoczyna si Ċ krótkim wprowadzeniem i ko Ĕczy kilkuminutowym wyja Ğnieniem dotycz ącym historycznych faktów i postaci, pokazuje równie Ī miejsca, gdzie rozgrywa si Ċ akcja oraz szczegó áowy opis, jak do nich dotrze ü. Seriale wp áywaj ą ponadto na uformowanie okre Ğlonych postaw emocjonalnych wobec dawnych wydarze Ĕ czy postaci historycznych. Do lat 90-tych dominowa áy w serialach wielkie postaci, które stanowi áy pewien wzór do na Ğladowania. W latach 90. ust ąpi áy one miejsca zwyk áym bohaterom, zwyczajnym ludziom, a g áówn ą rol Ċ coraz cz ĊĞ ciej zacz Ċá y odgrywa ü kobiety. Przyk áadem wprowadzania nowych wzorców by á serial Yae no sakura („Kwiat sakury z Yae”) z 2013 r., którego g áówn ą bohaterk ą sta áa si Ċ kobieta ࡳ Niijima Yae (Yaeko, 1845–1932). Serial wyemitowano w dwa lata po najwi Ċkszym w ostatnim czasie trz Ċsieniu ziemi w pó ánocnych regionach Japonii (Higashi Nihon daishinsai) i wielkiej katastro- fie w elektrowni j ądrowej w Fukushimie. Akcj Ċ serialu umiejscowiono mi Ċdzy innymi w dotkni Ċtej kl Ċsk ą prefekturze Fukushima, g áównie w mie Ğcie Aizu-Wakamatsu. 48 Trz Ċ- sienie ziemi przynios áo ogromne straty, wiele osób straci áo Īycie, jeszcze wi Ċcej musia áo opuĞci ü swoje domy. NHK szuka áo zatem postaci, która mog áaby wyzwoli ü w Japo Ĕ- czykach wol Ċ walki i stanowi ü jednocze Ğnie pewien przyk áad „ku pokrzepieniu serc”. Zosta áa ni ą kobieta wyj ątkowa w historii Japonii, wspomniana Niijima Yae, która by áa pisark ą, neofitk ą, mistrzyni ą ceremonii herbaty, piel Ċgniark ą i feministk ą. Urodzi áa si Ċ w rodzinie samurajskiej zajmuj ącej si Ċ zawodowo broni ą. Jej brat nauczy á j ą strzelania z broni palnej, co by áo niezwyk áym osi ągniĊciem w owym czasie. W m áodoĞci nazywano ją Joann ą d’Arc z Aizu, poniewa Ī wzi Ċá a udzia á w wojnie Boshin (1868–1869), broni ąc

47 Isoda Nichifumi, Taiga dorama to Nihonjin , op. cit. http://mainichi.jp/articles/20151129/ ddm/015/070/011000c [30.04.2016]. 48 Edan Corkill, NHK spotlights gunslinging daughter of the north in yearlong Sunday drama , “The Japan Times” 2013, nr 1, http://www.japantimes.co.jp/culture/2013/01/04/tv/nhk-spotlights- gunslinging-daughter-of-the-north-in-yearlong-sunday-drama/#.VvGJ3eLhDIU [30.04.2016]. NR 1 – 2 „SERIALE-RZEKI” ( TAIGA DORAMA ) TELEWIZJI NHK... 109 zamku w Aizu-Wakamatsu. W 1871 r. po przegranej walce, przenios áa si Ċ do Kioto, do swojego brata. Nauczy áa si Ċ j Ċzyka angielskiego, wysz áa za m ąĪ za Niijim Ċ J ǀ (Joseph Hardy Neesima), wielkiego reformatora, za áoĪyciela szko áy ĪeĔskiej w Kioto, zamienionej w 1920 r. na uniwersytet D ǀshisha. Nazywana handsome woman , czyli kobiet ą nowo- czesn ą, zosta áa równie Ī jedn ą z pierwszych Japonek walcz ących o równouprawnienie páci. Kolejny etap jej Īycia to praca piel Ċgniarki i dzia áalno Ğü w japo Ĕskim Czerwonym Krzy Īu. Z tego w áaĞnie powodu zacz Ċto nazywa ü j ą „japo Ĕsk ą Florence Nightingale” (Nihon no Naichingeeru ). W rol Ċ Yae wcieli áa si Ċ Ayase Haruka, a niezwykle popularny, zw áaszcza w Ğród ĪeĔskiej publiczno Ğci, aktor Odagiri J ǀ zagra á rol Ċ jej m ĊĪ a Josepha Hardiego Neesimy. Jak wyja Ğnia á producent serialu Nait ǀ Shinsuke: „jej historia pokazuje, Īe zawsze po okresie rozkwitu i pokoju przychodzi czas ci ĊĪ kiej pracy i znoju, w którym trzeba si Ċ szczególnie skoncentrowa ü, aby zrealizowa ü w áasne marzenia” 49 . Serial Ğwietnie wpisa á si Ċ w has áo „Nie poddawaj si Ċ Japonio!” ( Ganbaru Nippon ) i zach Ċci á Japo Ĕczyków do odwiedzania zniszczonych przez trz Ċsienie ziemi rejonów. W roku 2016 wyemitowano serial Sanada Maru („Przyczó áek Sanady”) pokazuj ą- cy Īycie Sanady Yukimury 50 (1567–1615), zwanego „najlepszym wojownikiem kraju Wschodz ącego S áoĔca” ( Hi no moto ichi tsuwamono ). Jego ojciec, Sanada Masayuki, objąá we w áadanie zamek w Ueda i swoimi umiej Ċtnymi dzia áaniami oraz niew ątpliwym sprytem zapewni á rodowi Sanada rozkwit. M áodszego syna Yukimur Ċ po áą czy á wi Ċzami rodzinnymi z rodem Toyotomi, a drugiego syna, Nobuyukiego, z rodem Tokugawów. Podczas bitwy pod Sekigahar ą (1600) Yukimura wraz z ojcem walczy á po stronie Armii Zachodniej, podczas kiedy jego brat Nobuyuki walczyá po stronie Armii Wschodniej u boku Tokugawy Ieyasu. Pomimo kl Ċski Armii Zachodniej Yukimura i jego ojciec nie stracili Īycia, jak inni przeciwnicy Ieyasu, tylko zes áano ich na wygnanie do Kudoyamy. Czterna Ğcie lat po bitwie pod Sekigahar ą Yukimura na wezwanie rodu Toyotomi uciek á z Kudoyamy i ws áawi á si Ċ Ğwietn ą obron ą ich zamku w Osace. Mimo przewagi zbrojnej atakuj ących go przeciwników bardzo d áugo pozostawa á niepokonany. Autorem scenariusza serialu jest Mitani K ǀki, który w nast Ċpujący sposób wyja Ğni á wybór Sanady Yukimury na g áównego bohatera serii:

Sanada, podobnie jak przedstawiciele oddzia áu policji Shinsengumi, nie jest postaci ą, która tworzy áa histori Ċ. On przeszed á do historii raczej jako wielki przegrany. W áaĞnie dlatego jestem nim zauroczony i chcia áem pokaza ü jego Īycie i dramat 51 .

Warto zastanowi ü si Ċ zatem, czy i w jaki sposób „seriale-rzeki” wp áywaj ą na pogl ą- dy i opinie Japo Ĕczyków dotycz ące ich przesz áoĞci. Badanie z 2007 r. przeprowadzone przez Instytut Badawczy NHK 52 pokazuje, Īe m ĊĪ czy Ĩni interesuj ą si Ċ histori ą swojego kraju, a w Ğród ulubionych okresów historycznych wymieniaj ą przede wszystkim te,

49 Ibidem. 50 W tej roli wyst ąpi á popularny aktor Sakai Masato. 51 Za: http://www.nhk.or.jp/sanadamaru/about/index.html [30.04.2016]. 52 Badanie NHK Tay ǀka ka gakuitsuka ka Nihonjin no sukina mono ch ǀsa kara („Urozmaicony czy jednolity, https://www.nhk.or.jp/bunken/summary/yoron/social/024.html [30.04.2016]. Z bada Ĕ na temat ulubionych rzeczy Japo Ĕczyków”), przeprowadzono w 2007 r. na grupie reprezentatywnej wynosz ącej 2394 respondentów. Dotyczy áo ono upodoba Ĕ Japo Ĕczyków. 110 IWONA KORDZI ēSKA-NAWROCKA NR 1 – 2 które najcz ĊĞ ciej pokazywane s ą w serialach, a wi Ċc epok Ċ Edo, okres sengoku (kraj w wojnie, 1467–1568) czy epok Ċ Kamakura (1192–1333), natomiast kobiety wykazuj ą zainteresowanie kultur ą dworsk ą epoki Heian (794–1192).

30 28 27

25 24 21 20 20 19 17 17 15 15 15 13 13 12 12 11 10 10 9 7

0 razem mężczyźni kobiety

Edo Sengoku Heain Meiji Azuchi Momoyama Kamakura

Wykres 1. Ulubiony okres historyczny Japo Ĕczyków Wykres wykonany przez autork Ċ artyku áu na podstawie bada Ĕ Instytutu Badawczego (NHK kenky ǌjo) z 2007 r. 53

Z kolei firma turystyczna JTB badaj ąc zale Īno Ğü pomi Ċdzy wyborem kierunku podró- Īy w turystyce krajowej a ulubionymi postaciami historycznymi Japo Ĕczyków, poda áa nast Ċpujące wyniki:

25 21 20 16 % 15 13

9 10 8 6 6 6 5

Atsuhime

Oda Nobunaga Uesugi Kenshin Sakamoto Ryōma Tokugawa Ieyasu Date Masamune Toyotomi Hideyoshi Minamoto Yoshitsune

Wykres 2. Ulubione postaci historyczne Japo Ĕczyków Wykres wykonany przez autork Ċ artyku áu na podstawie bada Ĕ firmy JTB z 2009 r. 54 .

53 Badania NHK Tay ǀka ka gakuitsuka ka Nihonjin no sukina mono ch ǀsa kara , op. cit., s. 19. 54 JTB k ǀhǀshitsu, 2009, za: http://www.jtb.co.jp/myjtb/tabiq/pdf/20090630.pdf [30.04.2016]. NR 1 – 2 „SERIALE-RZEKI” ( TAIGA DORAMA ) TELEWIZJI NHK... 111

Inna firma, Bandai Namco, producent zabawek i gier komputerowych, przeprowa- dzi áa w 2010 r. ankiet Ċ w Ğród uczniów szko áy podstawowej (1–6 klasa) na temat ich ulubionej postaci historycznej. Wynika z niej, Īe seriale taiga dorama maj ą wp áyw na poglądy historyczne równie Ī i dzieci. Otó Ī pierwsze miejsce zaj ąá w ankiecie Sakamoto Ry ǀma (31%), drugie Oda Nobunaga (17%), trzecie Tokugawa Ieyasu (5,3%), a czwarte Date Masamune (4,3%) 55 . Dzieci podawa áy, Īe powód dla którego wybra áy Sakamoto Ry ǀma, wynika á w wi Ċkszo Ğci przypadków z ogl ądanego w áaĞnie serialu taiga dorama na jego temat 56 . W serialach taiga dorama wskrzesza si Ċ dawnego ducha Japonii, stare idea áy oraz postawy, zw áaszcza kodeks samurajów. Postaci przedstawiane s ą jako bohaterskie, szla- chetne, lojalne, i przede wszystkim atrakcyjne fizycznie, du Īo bardziej ni Ī ich pierwo- wzory. Odgrywaj ący g áówne role aktorzy bardzo cz Ċsto s ą popularnymi gwiazdami czy piosenkarzami, dzi Ċki czemu m áodzi widzowie zyskuj ą „nowych bohaterów”, z którymi mog ą si Ċ identyfikowa ü i ich podziwia ü. Ten podziw cz Ċsto przek áada si Ċ na konkretne zachowania i dzia áania, czyli wp áywa na kszta átowanie si Ċ tego, co Barbara Szacka nazwa áa poziomem behawioralnym pami Ċci zbiorowej. Jest nim np. zjawisko m áodych kobiet- -wielbicielek historii ( rekijo ), które fascynuje przesz áoĞü Japonii na tyle silnie, Īe staje si Ċ ich codzienn ą pasj ą57 . Do ulubionych epok rekijo nale Īą sengoku i Edo, a podziwiane postaci historyczne to przede wszystkim: Date Masamune, Sanada Yukimura, Sakamo- to Ry ǀma czy cz áonkowie oddzia áu policji Shinsegumi. Rekijo nieustannie dokszta ácaj ą si Ċ, kupuj ąc ksi ąĪ ki o tematyce historycznej, ogl ądaj ą seriale i filmy oraz graj ą w gry komputerowe zwi ązane z t ą tematyk ą. Bior ą równie Ī udzia á w zjazdach historycznych, tworz ą organizacje i stowarzyszenia oraz uprawiaj ą cosplay , a wi Ċc przebieraj ą si Ċ za swoje ulubione postaci. Osobn ą grup Ċ w Ğród rekijo tworz ą rekidoru ( reki aidoru , czyli „gwiazdy pasjonuj ące si Ċ histori ą”), które zatrudniane s ą przez media i w áadze regionalne, aby promowa ü konkretne postaci historyczne i miejsca z nimi zwi ązane. Do najbardziej znanych rekidoru nale Īą Kohinata Eri i Watanabe Anne. Pierwsza z nich, modelka i aktorka, swoj ą pasj Ċ do historii wyja Ğnia nast Ċpująco: „wszystko zacz Ċá o si Ċ od T-shirtów. Uwielbiam kolek- cjonowa ü ró Īne dziwne T-shirty i pewnego dnia kupi áam jeden z wizerunkiem Zhang Fei (jap. Ch ǀhi), z Powie Ğci o trzech królestwach ”58 . Kohinata zosta áa twarz ą serialu Sanada Maru (2016) i promuje miasto Ueda, w którym znajduj ą si Ċ pozosta áoĞci rodzinnego zamku rodu Sanada, wspieraj ąc w áadze lokalne w popularyzacji regionu, uczestnicz ąc w ró Īnych imprezach i wydarzeniach. Jest ponadto autork ą poczytnych powie Ğci przybli Īaj ących m áodym Japonkom samurajskich bohaterów 59 .

55 Badanie Namco Bandai, za: http://www.bandai.co.jp/kodomo/ [30.04.2016]. 56 W 2010 r. NHK wyemitowa áo serial zatytu áowany Ry ǀmaden („Opowie Ğü o Ry ǀma”) po Ğwi Ċ- cony Īyciu i dzia áalno Ğci Sakamoto Ry ǀmy. 57 W badaniach kultur m áodzie Īowych rekijo traktuje si Ċ cz Ċsto jako ĪeĔsk ą odmian Ċ subkultu- ry otaku ( otaku bunka ), czyli m áodych m ĊĪ czyzn fascynuj ących si Ċ jak ąĞ konkretn ą dziedzin ą (na przyk áad militariami, komputerami i grami, zespo áami muzycznymi). 58 Artyku á Sanada no miryoku, Ichizoku no kizuna, rekidoru, Kohinata Eri („Urok Sanady, wi ĊĨ jednego rodu, rekidoru Kohinata Eri”), „Asahi shinbun”, 24.01.2016, za: http://www.asahi.com/articles/ ASJ1F5H2FJ1FUEHF00J.html [30.04.2016]. 59 S ą to m.in.: Ikemen Bakumatsushi („Przystojni m ĊĪ czy Ĩni w historii bakumatsu ”), PHP Shinsho 2010, Rekidoru Kohinata Eri no koisuru sangokushi („Historia Trzech Królestw, któr ą uwielbia rekijo Kohinata Eri”), Tankobon Hardcover 2009. 112 IWONA KORDZI ēSKA-NAWROCKA NR 1 – 2

1. Plakat serialu Yae no sakura („Kwiat sakury Yae”) z Ayase Haruk ą w roli Yae, 2. plakat serialu Sanada Maru („Przyczó áek Sanady”) z Sakai Masato w roli g áównej, 3. Watanabe Anne podczas wystawy na temat bitwy pod Sekigahar ą w Muzeum Edo-Tokyo. 4. Kohinata Eri w roli Sanady Yukimury, 5. U góry maskotki seriali Yae no sakura i Sanada Maru, na dole etui na telefony z motywami z seriali Sanada Maru.

Druga popularna rekidoru to Watanabe Anne, która jest córk ą znanego aktora Watanabe Kena, a ponadto, podobnie jak Kohinata, modelk ą i aktork ą. Watanabe jest wielbiciel- ką okresu bakumatsu (schy áek Edo) i serialu Shinsengumi 60 . W jednym z wywiadów powiedzia áa:

Shinsengumi s ą popularni w Ğród m áodych Japonek, poniewa Ī wszyscy cz áonkowie oddzia áu byli m áodzi, mieli od 17 do 30 lat. Oni zmienili Japoni Ċ. Ciekaw ą stron ą tamtej epoki jest to, Īe zachowa áy si Ċ ich zdj Ċcia, dlatego mo Īemy wyobrazi ü sobie te postaci o wiele dokáadniej. Ich historia dodaje dzisiaj odwagi m áodym ludziom 61 .

Innym przyk áadem wp áywu „seriali-rzek” na zachowania widzów jest rozwój turystyki krajowej, co przyczynia si Ċ w po Ğredni sposób do wzrostu gospodarki Japonii. Ka Īdy serial promuje konkretne regiony Japonii, w których toczy si Ċ akcja. Narodowy Bank Japonii ju Ī od kilu lat przedstawia prognozy rozwoju turystyki dla danego regionu w oparciu o zapowiadan ą emisj Ċ konkretnego serialu. Same seriale, podobnie jak i programy dodatkowe pokazuj ące miejsca, w których kr Ċcone s ą poszczególne sceny, zach Ċcaj ą Japo Ĕczyków do ich odwiedzenia. Kiedy w 2013 r. NHK wyemitowa áo Yae no sakura , którego akcja toczy áa si Ċ mi Ċdzy innymi w mie Ğcie Aizu-Wakamatsu, przeprowadzone rok pó Ĩniej badania pokaza áy pewn ą zale Īno Ğü pomi Ċdzy liczb ą turystów odwiedzaj ących ten rejon a emisj ą samego serialu.

60 Shinsengumi („Nowy oddzia á policji”) serial z 2003 r., nakr Ċcony na podstawie scenariusza Mitani K ǀki. W rolach g áównych wyst ąpili popularni aktorzy, m.in.: Yamamoto K ǀji, Fujiwara Tat- suya, Odagiri J ǀ i Katori Shingo z zespo áu SMAP. 61 Anthony Kuhn, For Japanese Women, The Past Is The Latest Fad , NPR, April 13, 201013. http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=125898462&ps=cprs [30.04.2016]. NR 1 – 2 „SERIALE-RZEKI” ( TAIGA DORAMA ) TELEWIZJI NHK... 113

4500000 3959000 4000000

3500000

3000000 2780000

2500000 2348000

2000000 1551885 1500000 1070686 1000000 832178 655122 500510 500000 406016

0 Aizu zamek muzea i obiekty 2010 2011 2013

Wykres 3. Liczba turystów, którzy odwiedzili miasto Aizu-Wakamatsu Wykres wykonany przez autork Ċ artyku áu na podstawie bada Ĕ Toho Area Reaserch Institute z 2014 r. 62 .

Jak wynika z powy Īszego wykresu liczba turystów, którzy odwiedzili miasto Aizu- -Wakamatsu, zwi Ċkszy áa si Ċ po emisji serialu do 3 959 000 osób, z tego zamek odwie- dzi áo o po áow Ċ wi Ċcej osób (z 406 016 do 831 178 osób), podobnie jak inne obiekty turystyczne. Dodatkow ą atrakcj ą dla zwiedzaj ących regiony, w których rozgrywa si Ċ akcja produkcji serialowych, s ą ponadto specjalne przygotowywane czasowe muzea taiga dorama (tzw. Taiga doramakan ). Mo Īna zapozna ü si Ċ w nich z histori ą Japonii przedstawian ą w danym serialu, postaciami historycznymi, a w sklepikach zakupi ü pami ątki i inspi- rowane serialem gad Īety, maskotki oraz przedmioty codziennego u Īytku (na przyk áad wyroby papiernicze, naklejki, r Ċczniczki etc.). Takie czasowe obiekty muzealne urz ądzono w czasie emisji Yae no sakura w Aizu-Wakamatsu, jak i serialu Sanada Maru w mie Ğcie Ueda i Osace.

PODSUMOWANIE „Seriale-rzeki” stanowi ą dzisiaj wielkie wydarzenie medialne dopracowane w naj- drobniejszych szczegó áach, a ich wp áyw na Japo Ĕczyków ma kilka wymiarów. Jednym z najwa Īniejszych zamierze Ĕ producentów seriali jest dostarczenie rozrywki na najwy Ī- szym poziomie, a interesuj ąca forma pokazania historii ma sprawia ü, Īe widz z wielk ą przyjemno Ğci ą zasiada przed telewizorem i z napi Ċciem poznaje kolejne ods áony dramatu i historii Īycia wielkich bohaterów. Dodatkowo nowa estetyka prezentacji przesz áoĞci w „serialach-rzekach”, która zast ąpi áa okrutne czy brutalne sceny walki przekazem bardziej wysublimowanym i romantycznym, idealizuj ącym zachowania i czyny bohaterów, sprawia, Īe seriale ogl ądaj ą wspólnie ca áe rodziny, w tym ma áe dzieci. Obsadzanie w rolach gáównych popularnych i atrakcyjnych aktorów oraz aktorek przyci ąga ponadto coraz máodszą widowni Ċ.

62 Toho Area Research Institute, Badania Yaezakura no k ǀka („Efekty emisji serialu Yaezakura”), http://fkeizai.in.arena.ne.jp/pdf/cyousa/cyousa_2014_05_2.pdf [30.04.2016]. 114 IWONA KORDZI ēSKA-NAWROCKA NR 1 – 2

„Seriale-rzeki” maj ą równie Ī wymiar edukacyjny i pozwalaj ą Japo Ĕczykom zachowa ü sta áy kontakt z histori ą oraz w pewien sposób podtrzyma ü dum Ċ z w áasnej przesz áoĞci. Ich ogl ądanie przek áada si Ċ wreszcie na konkretne zachowania konsumenckie, poniewa Ī widzowie wzruszeni lub zachwyceni Īyciem serialowych bohaterów, decyduj ą si Ċ cz Ċsto na odwiedzenie miejsc z nimi zwi ązanych. Korzystaj ą na tym ró Īne regiony Japonii, ciesz ąc si Ċ z rosn ącej liczby turystów. Podsumowuj ąc, mo Īna zatem stwierdzi ü, Īe „seriale-rzeki” maj ą swój udzia á w tworze- niu obrazu i Ğwiadomo Ğci przesz áoĞci, przez co przyczyniaj ą si Ċ równie Ī do kszta átowania pami Ċci zbiorowej Japo Ĕczyków.

BIBLIOGRAFIA Assmann Aleida, Mi Ċdzy histori ą a pami Ċci ą. Antologia , red. Magdalena Saryusz-Wolska, Wydawnic- twa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013. Assmanna Jan, Pami Ċü kulturowa. Pismo, zapami Ċtywanie i polityczna to Īsamo Ğü w cywilizacjach staro Īytnych , Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008. Assorodobraj-Kula Nina, „ ĩywa historia” . ĝwiadomo Ğü historyczna: symptomy i propozycje badawcze , „Studia Socjologiczne” 1963, nr 2, s. 5–45. Badania NHK, Tay ǀka ka gakuitsuka ka Nihonjin no sukina mono ch ǀsa kara („Urozmaicony czy jednolity. Z bada Ĕ na temat ulubionych rzeczy Japo Ĕczyków”), https://www.nhk.or.jp/bunken/ summary/yoron/social/024.html [30.04.2016]. Edan Corkill, NHK Spotlights Gunslinging Daughter of the North in Yearlong Sunday Drama , “The Japan Times” 2013, nr 1, http://www.japantimes.co.jp/culture/2013/01/04/tv/nhk-spotlights-gunslinging-daughter-of-the-north-in-yearlong-sunday-drama/#.VvGJ3eLhDIU [30.04.2016]. Isoda Nichifumi, Taiga dorama to Nihonjin („Serial rzeka a Japo Ĕczycy”), Hoshi Ry ǀichi i Ichisaka Tar ǀ, „Mainichi shinbun” 29.11.2015, http://mainichi.jp/articles/20151129/ddm/015/070/011000c [30.04.2016]. JTB k ǀhǀshitsu, 2009, http://www.jtb.co.jp/myjtb/tabiq/pdf/20090630.pdf [30.04.2016]. Kohinata Eri, Rekidoru Kohinata Eri no koisuru sangokushi („Historia Trzech Królestw, któr ą uwielbia rekijo Kohinata Eri”), Tankobon Hardcover, T ǀky ǀ 2009. Kohinata Eri, Ikemen Bakumatsushi („Przystojni m ĊĪ czy Ĩni w historii bakumatsu ”), PHP Shinsho, Tǀky ǀ 2010. Korzeniewski Bartosz, Medializacja i mediatyzacja pami Ċci – no Ğniki pami Ċci i ich rola w kszta átowaniu pamiĊci przesz áoĞci , „Kultura wspó áczesna” 2007, nr 3, s. 5–23. Korzeniewski Bartosz, Teoria kultury a badania nad pami Ċci ą spo áeczn ą, „Kultura Wspó áczesna” 2007, nr 2, s. 6–15. Koyano Ton, Taiga dorama ny ǌmon („Wprowadzenie do taiga dorama ”), K ǀbunsha Shinsho, T ǀky ǀ 2010. Lubelski Tadeusz (red.), Encyklopedia kina , Bia áy Kruk, Kraków 2010. Melanowicz Miko áaj, Japo Ĕski dramat telewizyjny. Mukoda Kuniko, Yamada Taiichi i taiga dorama , Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2009. Melanowicz Miko áaj, Vision of History in the Japanese TV Drama , „Rocznik Orientalistyczny” 2009, t. LXII, nr 1, s. 107–116. Namco Bandai, http://www.bandai.co.jp/kodomo/.[30.04.2016]. Nihongo daijiten („Wielki s áownik j Ċzyka japo Ĕskiego”), s áownik elektroniczny Casio XD-U6900. NHK http://www.nhk.or.jp/ [30.04.2016]. NHK Taiga dorama, http://cgi2.nhk.or.jp/archives/tv60bin/search/genresearch.cgi?g=taiga [30.04.2016]. Raport telewizji NHK Terebi hos ǀ 60 nen („60 lat telewizji”), 2013, http://www.nhk.or.jp/bunken/ book/regular/nenkan/pdf13/13_007_028.pdf [30.04.2016]. Rosenstone Robert A., The Historical Film as Real History , “Film-Historia” 1995, t. V, nr 1, s. 5–23. Rosenstone Robert A., Historia w obrazach/historia w s áowach: rozwa Īania na temat przedstawienia historii na ta Ğmie filmowej , w: Iwona Kurz (red.), Film i historia, antologia , WUW Warszawa 2008 NR 1 – 2 „SERIALE-RZEKI” ( TAIGA DORAMA ) TELEWIZJI NHK... 115

Sanada no miryoku, Ichizoku no kizuna, rekidoru, Kohinata Eri („Urok Sanady, wi ĊĨ jednego rodu, rekidoru Kohinata Eri”), „Asahi shinbun”, 24.01.2016, za: http://www.asahi.com/articles/ASJ1F- 5H2FJ1FUEHF00J.html [30.04.2016]. Szacka Barbara, Przesz áoĞü w Ğwiadomo Ğci inteligencji polskiej , Wydawnictwa Uniwersytetu Warsza- wskiego, Warszawa 1983. Szacka Barbara, Czas przesz áy: pami Ċü , mit , Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006. Taiga dorama seisakusha zadankai („Seriale-rzeki, rozmowy twórców”), http://www.nhk.or.jp/archives/ search/special/detail/?d=taiga001 [30.04.2016]. Takemae Eiji, The Allied Ocuppation of Japan , Continnum, New York, London 2002. Toho Area Research Institute, Badania Yaezakura no k ǀka („Efekty emisji serialu Yaezakura”) http:// fkeizai.in.arena.ne.jp/pdf/cyousa/cyousa_2014_05_2.pdf [30.04.2016]. White Hayden, Historiografia i historiofotia , prze á. àukasz Zaremba, w: Iwona Kurz (red.), Film i historia. Antologia , Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008, s. 117–127. http://www.asahi.com/articles/ASJ1F5H2FJ1FUEHF00J.html [30.04.2016].