IWONA KORDZI ēSKA-NAWROCKA Uniwersytet Warszawski „SERIALE-RZEKI” ( TAIGA DORAMA ) TELEWIZJI NHK A PAMI ĉû ZBIOROWA WE WSPÓ àCZESNEJ JAPONII * Historia nie istnieje, zanim si Ċ jej nie stworzy. My za Ğ tworzymy j ą na podstawie naszych podstawowych warto Ğci 1. Robert A. Rosenstone ABSTRACT : The main topic of the article is the role of public television, the NHK ( Nippon hǀsǀ ky ǀkai , Japan Broadcasting Corporation ), takes in shaping the collective memory in contemporary Japan. The NHK, as a public institution, modelled on the British BBC, conducts a so-called “public mission”, meaning their active and creative participation in shaping social and civil attitudes as well as personality models amongst the Japanese. One of the ways in which the NHK carries out its mission is taiga dorama (“Big River Drama”), the NHK’s flagship productions released yearly since 1963. The creators of these year-long TV series design great national epics recounting historic events and portraying famous historical figures. “Big River Dramas” do not only retell historical events, but also rekindle the interest of the Japanese in their own history and culture. As the carriers of collective memory, they contribute to developing its three elements: cognitive (propagating historical knowledge amongst the society), emotional (creating certain attitudes towards history) and behavioural (developing national tourism). KEYSWORDS : taiga dorama , big-river drama, NHK, Japan Broadcasting Corporation , collective memory, historical period drama, contemporary Japan Telewizja publiczna NHK ( Nippon h ǀsǀ ky ǀkai , angielska nazwa Japan Broadcasting Corporation ) odgrywa jedn ą z kluczowych ról w kszta átowaniu to Īsamo Ğci narodowej oraz tzw. pami Ċci zbiorowej wspó áczesnych Japo Ĕczyków. Samo zjawisko pami Ċci zbio- rowej 2 (przez niektórych badaczy okre Ğlane te Ī mianem pami Ċci spo áecznej lub kultu- rowej 3), czyli system wyobra ĪeĔ, wiedzy potocznej i przekona Ĕ danej spo áeczno Ğci na * Artyku á na podstawie referatu wyg áoszonego podczas III Ogólnopolskiej Konferencji Orien- talistycznej „Pami Ċü historyczna w kulturach krajów Azji i Afryki” zorganizowanej przez Polskie Towarzystwo Orientalistyczne i Wydzia á Orientalistyczny UW w dniach 18–19 kwietnia 2016 r. na Uniwersytecie Warszawskim. 1 Robert A. Rosenstone, Historia w obrazach/historia w s áowach: rozwa Īania na temat przedsta- wienia historii na ta Ğmie filmowej , w: Iwona Kurz (red.), Film i historia, antologia , WUW, Warszawa 2008, s. 113. 2 Badania nad kultur ą pami Ċci zapocz ątkowa áa w Polsce Nina Assorodobraj-Kula ( „ĩywa histo- ria” . ĝwiadomo Ğü historyczna: symptomy i propozycje badawcze , „Studia Socjologiczne” 1963, nr 2, s. 5–45), a kontynuuje mi Ċdzy innymi Barbara Szacka ( Przesz áoĞü w Ğwiadomo Ğci inteligencji polskiej , Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1983; Czas przesz áy: pami Ċü , mit , Wydaw- nictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006), która pos áuguje si Ċ za Maurice Halbwachsem terminem „pami Ċci zbiorowej” lub niekiedy spo áecznej. 3 Poj Ċcie „pami Ċü kulturowa” pojawia si Ċ w badaniach Jana Assmanna ( Pami Ċü kulturowa. Pismo, zapami Ċtywanie i polityczna to Īsamo Ğü w cywilizacjach staro Īytnych , Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008) oraz Aleidy Assmann ( Mi Ċdzy histori ą a pami Ċci ą. Antologia , red. Magdalena Saryusz-Wolska, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013), którzy PRZEGL ĄD ORIENTALISTYCZNY NR 1 – 2, 2016 102 IWONA KORDZI ēSKA-NAWROCKA NR 1 – 2 temat przesz áoĞci, zró Īnicowany pod wzgl Ċdem charakteru i genezy, nale Īy dzisiaj do tematów niezwykle no Ğnych pod wzgl Ċdem badawczym. Bartosz Korzeniewski zwraca uwag Ċ na transdyscyplinarny wymiar 4 bada Ĕ nad pami Ċci ą zbiorow ą i podkre Ğla, Īe nie chodzi w nich o poznanie wiedzy historycznej okre Ğlonej spo áeczno Ğci, ale o pewn ą Ğwiadomo Ğü historii, a wi Ċc tego, co dana grupa lub naród uznaje za godne lub niegodne zapami Ċtania i przechowania. Z kolei Barbara Szacka wskazuje, Īe w odró Īnieniu od naukowej perspektywy spoj- rzenia na przesz áoĞü , pami Ċü zbiorowa stosuje uproszczenia, bywa stronnicza i uznaje zazwyczaj jeden punkt widzenia, tworz ąc mityczne archetypy zdarze Ĕ5. O ile historia bada przesz áoĞü j Ċzykiem naukowym, o tyle pami Ċü zbiorowa pos áuguje si Ċ j Ċzykiem poetyckim i metaforycznym oraz si Ċga do Ğwiatopogl ądu danej spo áeczno Ğci warto- Ğciuj ąc, uogólniaj ąc czy mitologizuj ąc przesz áoĞü 6. Barbara Szacka mówi tutaj o trzech zasadniczych wymiarach pami Ċci zbiorowej, a mianowicie poznawczym, emocjonalnym i behawioralnym 7. Wymiar poznawczy stanowi wiedza na temat przesz áoĞci (postaci, wydarze Ĕ czy ich kategoryzacji), wymiar emocjonalny to okre Ğlone postawy zwi ązane z podej Ğciem do przesz áoĞci (podziw dla wielkich postaci, pogarda dla pokonanych, nie- nawi Ğü wobec wrogów), wreszcie trzeci wymiar behawioralny to zachowania i dzia áania upami Ċtniaj ące przesz áoĞü . Przedmiotem analizy w niniejszej pracy jest zatem, prowadzona przez telewizj Ċ NHK, tzw. kultura i polityka pami Ċci, na które sk áadaj ą si Ċ dzia áania rozumiane jako Ğwiadome kreowanie ró Īnych form i wymiarów pomi Ċci zbiorowej we wspó áczesnej Japonii. TELEWIZJA PUBLICZNA NHK NHK 8 jako nadawca telewizyjny rozpocz ąá swoj ą dzia áalno Ğü w 1953 r. Z punktu prawnego jest instytucj ą u Īyteczno Ğci publicznej, a jego bezpo Ğrednim w áaĞcicielem jest japo Ĕskie Ministerstwo Spraw Wewn Ċtrznych i Komunikacji (S ǀmush ǀ). Obecnie NHK przygotowuje programy o tematyce informacyjnej (wiadomo Ğci i pogo- da) edukacyjnej, zwi ązanej z kultur ą i rozrywk ą oraz sportem. Ma 4 kana áy telewizyjne (ogólny, edukacyjny, BS1 i BS Premium), trzy kana áy radiowe (Radio 1, Radio 2 i FM) i kana áy mi Ċdzynarodowe: kana á NHK World (wiadomo Ğci i programy na temat kultu- ry Japonii nadawane po angielsku), NHK World Premium (kana á w j Ċzyku japo Ĕskim przeznaczony dla Japo Ĕczyków mieszkaj ących poza Japoni ą) oraz NHK World Radio Japan nadaj ące w 18 j Ċzykach. NHK jest instytucj ą niezale Īną9, na jej czele stoi Rady Nadzorcza, któr ą tworzy dwunastu cz áonków wybieranych przez premiera i zatwierdzanych przez obie izby par- definiuj ą j ą jako oficjalny obraz przesz áoĞci przekazywany przez zinstytucjonalizowane kana áy prze- kazu (na przyk áad muzea, pomniki czy produkty kultury popularnej). 4 Bartosz Korzeniewski, Teoria kultury a badania nad pami Ċci ą spo áeczn ą, „Kultura Wspó ácze- sna” 2007, nr 2, s. 6–7. 5 B. Szacka, Czas przesz áy, pami Ċü , mit , op. cit., s. 26. 6 Ibidem, s. 23–29. 7 Ibidem, s. 44–45. 8 NHK jako nadawca radiowy powsta á w 1926 r. Od pocz ątku by á instytucj ą publiczn ą utrzy- muj ącą si Ċ z op áat abonamentowych. Przed wojn ą NHK by áo podporz ądkowane polityce pa Ĕstwa. Wszystko zmieni áo si Ċ w 1950 r. na mocy nowej, liberalnej Ustawy o nadawaniu (H ǀsǀhǀ), która okreĞli áa form Ċ i regu áy funkcjonowania nadawcy publicznego. 9 Zob. strona NHK, http://www.nhk.or.jp/corporateinfo/index.html [30.04.2016]. NR 1 – 2 „SERIALE-RZEKI” ( TAIGA DORAMA ) TELEWIZJI NHK... 103 lamentu. Kandydaci na cz áonków Rady nie powinni wywodzi ü si Ċ z bran Īy medialnej, tylko ze Ğwiata akademickiego oraz biznesu 10 . Rada ponosi odpowiedzialno Ğü bud Īetow ą oraz zarz ądza i wytycza g áówne kierunki rozwoju NHK. Bie Īą cą polityk Ċ programow ą prowadzi Zarz ąd tworzony przez prezesa, wiceprezesa i oko áo dziesi Ċciu dyrektorów zarz ądzaj ących. Organem kontroluj ącym i nadzoruj ącym wydatki jest Komisja Rewizyjna sk áadaj ąca si Ċ z trzech lub wi Ċcej cz áonków, powo áywana przez Rad Ċ Nadzorcz ą. NHK utrzymuje si Ċ z op áat abonamentowych wp áacanych w systemie miesi Ċcznych rat przez wszystkich u Īytkowników odbiorników radiowych i telewizyjnych. Tworz ą one zasadnicz ą cz ĊĞü bud Īetu (97%) 11 i z pewno Ğci ą przyczyniaj ą si Ċ do zachowania nieza- le Īno Ğci i neutralno Ğci tej instytucji wobec organów pa Ĕstwa. Jako nadawca publiczny NHK ma obowi ązek dostarczania programów wysokiej jako Ğci, rzetelnych i niezale Īnych Ğwiatopogl ądowo. Ani rz ąd, ani prywatne instytucje nie powinny mie ü wp áywu na ich tre Ğü . Jednym z wyznaczników „misyjno Ğci” NHK jest zatem produkcja programów, które wp áywaj ą na postawy Japo Ĕczyków i ich stosunek do w áasnej przesz áoĞci. Jak podkre Ğla Jan Assmann, „my Ğlenie opiera si Ċ na abstrakcji, pami Ċtanie za Ğ na konkretach” 12 i aby móc kszta átowa ü pami Ċü zbiorow ą, przesz áoĞü musi zyska ü materialn ą reprezentacj Ċ i sta ü si Ċ „obrazem”. Bartosz Korzeniewski nazywa to „medializacj ą przesz áoĞci” 13 . W przy- padku NHK no Ğnikiem pami Ċci zbiorowej s ą seriale historyczne nadawane nieprzerwanie od 1963 r. w ramach cyklu taiga dorama („serial-rzeka”) 14 . „S ERIAL -RZEKA ” (TAIGA DORAMA ) JAKO FLAGOWY PRODUKT NHK Nazwa taiga dorama , czyli „serial-rzeka” pochodzi od francuskiego s áowa roman-fleu- ve („powie Ğü -rzeka”) oznaczaj ącego typ powie Ğci obyczajowo-historycznej, której prekur- sorem by á Romain Rolland i jego dziesi Ċciotomowe dzie áo Jan Krzysztof (1904–1912). Nazwa ta nie pojawi áa si Ċ wprawdzie od razu, poniewa Ī pocz ątkowo seriale okre Ğlano mianem renzoku jidaigeki („serial historyczny”), ǀgata jidaigeki („film historyczny wiel- koformatowy”) lub ǀgata rekishi dorama („telewizyjny film historyczny wielkoforma- towy”) 15 , ale zacz Ċto si Ċ ni ą pos áugiwa ü mniej wi Ċcej od 8. edycji serii (od 1970 r.). 10 Obecnym przewodnicz ącym Rady jest Hamada Ken’ichir ǀ, by áy dyrektor Instytutu Badawcze- go ANA (All Nippon Airways), a w Ğród jej cz áonków odnajdziemy przedstawiciela Japan Tabacco, Kyusiu Railway Company, jak równie Ī profesorów uniwersyteckich. 11 Wp áywy i wydatki NHK w roku 2015; http://www.nhk.or.jp/corporateinfo/english/corporate/ index.html [30.04.2016]. 12 Jan Assmann, Pami Ċü kulturowa , op.