P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusze MA śUCIE (38), BANIE MAZURSKIE (69)

Warszawa 2012 Autorzy planszy A: Bogusław B ąk*, Adam Szel ąg*, Autorzy planszy B: Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, GraŜyna Hrybowicz**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Iwona Walentek*

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa, 2012 Spis tre ści I. Wst ęp – A. Szel ąg...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Szel ąg...... 4 III. Budowa geologiczna – B. B ąk...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 19 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg...... 22 VII. Warunki wodne – A. Szel ąg ...... 24 1. Wody powierzchniowe...... 24 2. Wody podziemne...... 26 VIII. Geochemia środowiska ...... 28 1. Gleby – P. Kwecko ...... 28 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 31 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 34 IX. Składowanie odpadów – G. Hrybowicz ...... 37 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 44 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szel ąg...... 45 XII. Zabytki kultury – A. Szel ąg...... 51 XIII. Podsumowanie – A. Szel ąg, B. B ąk, G. Hrybowicz ...... 52 XIV. Literatura ...... 54

I. Wst ęp

Arkusze Banie Mazurskie i Ma Ŝucie Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 zostały opracowane w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ń- stwowego Instytutu Badawczego w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geo- logicznym POLGEOL S.A w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszach Banie Mazurskie i Mazucie Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanych w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ń- stwowego Instytutu Badawczego w Krakowie (Bąk, Szel ąg, 2006). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktuali- zowane tre ści Mapy geologiczno-gospodarczej Polski zgrupowane w nast ępuj ących war- stwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i pod- ziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środo- wisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie na- turalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zali- czanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospoda- rowania terenów zdegradowanych. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokal- nych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administra- cji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przy- rodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na niej informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania.

3 W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Urz ędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Olsztynie, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Olsztynie, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puła- wach oraz urz ędów powiatowych i gminnych, a tak Ŝe zasobów internetu. Mapa wykonywana jest w wersji cyfrowej, a dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały za- mieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Banie Mazurskie rozci ąga si ę mi ędzy 22°00’ a 22°15 o’ długo ści geogra- ficznej wschodniej oraz 54°10’ a 54°20’ szeroko ści geograficznej północnej, natomiast obszar arkusza Ma Ŝucie wyznaczaj ą współrz ędne: 22°00’–22°15 o’ długo ści geograficznej wschod- niej i 54°20 ’–54°30 ’ szeroko ści geograficznej północnej. Przez południow ą cz ęść arkusza Ma- Ŝucie przebiega granica pa ństwa. Pod wzgl ędem administracyjnym arkusze Banie Mazurskie i Ma Ŝucie poło Ŝone s ą w północno-wschodniej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego, na pograniczu powia- tów gi Ŝyckiego i oleckiego. W powiecie gi Ŝyckim le Ŝą gminy Banie Mazurskie i Kruklanki, natomiast gminy Gołdap i Kowale Oleckie nale Ŝą do powiatu oleckiego. Arkusz MaŜucie nale Ŝy do dwóch gmin: Banie Mazurskie i Gołdap, natomiast od północy graniczy z Obwo- dem Kaliningradzkim nale Ŝą cym do Rosji. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym obszar arkuszy poło Ŝony jest na styku Po- jezierza Mazurskiego i Pojezierza Litewskiego (Kondracki, 2002) (fig. 1). W granicach arkusza Banie Mazurskie wyró Ŝnia si ę trzy mezoregiony nale Ŝą ce do Po- jezierza Mazurskiego. Na południu jest to Pojezierze Ełckie zajmuj ące wschodni skraj mazur- skiego lobu lodowcowego. Charakterystyczne dla tego obszaru jest silnie pagórkowate ukształtowanie powierzchni. Kulminacje wzniesie ń przekraczaj ą wysoko ść 200 m n.p.m. (na południe od Grodziska 209,7 m). Jezior jest du Ŝo, ale rozmieszczonych nierównomiernie. Ich wi ększe skupiska znajduj ą si ę poza granicami arkusza. Północn ą cz ęść arkusza Banie Mazurskie oraz nieomal cały obszar arkusza Ma Ŝucie znajduje si ę w zasi ęgu Krainy W ęgorapy. W stosunku do otoczenia wyró Ŝnia si ę ona prawie całkowitym brakiem jezior, ni Ŝszym poło Ŝeniem (charakter kotliny) oraz odmiennym typem ukształtowania powierzchni. Jej cech ą charakterystyczn ą jest wykształcona sie ć rzeczna w po- staci wypływaj ącej z jeziora Mamry W ęgorapy i jej dopływu Gołdapy. Rzeki te silnie mean- druj ąc utworzyły doliny wcinaj ące si ę w otoczenie na gł ęboko ść si ęgaj ącą 20 m.

4

Fig. 1. Poło Ŝenie arkuszy Ma Ŝucie i Banie Mazurskie na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu, 3 – jeziora, 4 – granica pa ństwa Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Pojezierze Wschodniobałtyckie Makroregiony: Pojezierze Litewskie, Pojezierze Mazurskie Mezoregiony Pojezierza Litewskiego: 842.71 – Puszcza Romincka, 842.72 – Pojezierze Zachodniosuwalskie Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, 842.84 – Kraina W ęgorapy, 842.85 – Szeskie Wzgórza, 842.86 – Pojezierze Ełckie

Od strony zachodniej zaznacza si ę w krajobrazie zalesione obni Ŝenie wytopiskowe po- kryte piaszczystymi wałami kemów zwane Nieck ą Skalisk ą. Od wschodu otaczaj ą j ą wzgórza morenowe – Pagórki Rogalskie, osi ągaj ące na zachód od miejscowo ści Rogale wysoko ść 200 m n.p.m. Na wschód od Gołdapy, wyra źnym garbem w krajobrazie w postaci ci ągu moren czo- łowych, odznaczaj ą si ę Szeskie Wzgórza. Najwy Ŝszym ich wzniesieniem jest Góra Szeska – 309 m n.p.m (poza arkuszem). W granicach mapy pas wzgórz kształtuje si ę na wysoko ści 150–190 m n.p.m osi ągaj ąc kulminacj ę na północ od Grabowa (Góra Stroma – 228 m). Wschodni skrawek arkusza Ma Ŝucie zajmuje Puszcza Romincka – pagórkowaty teren morenowy pokryty lasami, nale Ŝą ca do Pojezierza Litewskiego.

5 Arkusze Banie Mazurskie i Ma Ŝucie poło Ŝone s ą w Mazursko-Podlaskim regionie kli- matycznym (Wo ś, 1996) zachowuj ąc sw ą odr ębno ść w stosunku do pozostałych cz ęś ci kraju. Cały ten region, pomimo stosunkowo niewielkiej odległo ści od morza Bałtyckiego, pozostaje pod wpływem rozci ągaj ącego si ę na wschód bloku kontynentalnego. Sprawia to, Ŝe panuj ą tutaj najsurowsze warunki klimatyczne całej nizinnej cz ęś ci kraju. Krótkie, ciepłe lato trwa około trzech miesi ęcy. Najcieplejszym miesi ącem jest lipiec ze średni ą temperatur ą około 17°C. Jesie ń trwa niespełna dwa miesi ące, a temperatura spada w tym okresie do około 6°C. Surowa zima rozpoczyna si ę zwykle w trzeciej dekadzie listopada i trwa do pierwszej dekady kwietnia. Średnia temperatura powietrza waha si ę w tym okresie od –6,7 do –2,7°C, a do rzadko ści nie nale Ŝą temperatury przekraczaj ące –20°C. Zwarta pokrywa śnie Ŝna zalega oko- ło 2,5 miesi ąca, a ilo ść dni mro źnych lub z przymrozkami wynosi około 150. Roczne opady atmosferyczne, których najwi ęcej przypada na okres czerwiec-sierpie ń osi ągaj ą 550–600 mm (Lorenc (red), 2005). Wyró Ŝniaj ącym elementem krajobrazu tego obszaru s ą lasy, które pokrywaj ą około 35% powierzchni arkuszy. Są one pozostało ści ą dawnej puszczy porastaj ącej te ziemie. Zbio- rowisko le śne stanowi ą bory mieszane b ędące oaz ą zwierzyny łownej. Dominuj ą lasy d ębowe i olchowe z udziałem świerka lub sosny. Najwi ększy kompleks le śny rozci ąga si ę południko- wo powy Ŝej miejscowo ści Banie Mazurskie (Lasy Skaliskie) oraz w południowej cz ęś ci ob- szaru. Skrawek Puszczy Rominckiej si ęga arkusza Ma Ŝucie. Na pozostałej cz ęś ci obszaru arkusza dominują grunty rolne. Gleby pokrywaj ące ten obszar zaliczaj ą si ę generalnie do średniej i dobrej klasy jako ści. Przewa Ŝaj ą gleby brunatne wykształcone na Ŝwirach, piaskach i glinach zwałowych. Zdecy- dowana ich wi ększo ść (około 75%) zaliczana jest do gleb chronionych dla u Ŝytkowania rolni- czego (klasy I–IVa). Omawiany obszar jest słabo zaludniony – około 20 osób/km 2 (poza gmin ą Gołdap, gdzie średnia jest dwukrotnie wy Ŝsza). Sie ć osadnicz ą tworz ą wsie, osady i przysiółki. Prze- wa Ŝaj ą małe wsie licz ące kilkadziesi ąt mieszka ńców. Najwi ększ ą miejscowo ści ą na tym tere- nie jest wie ś gminna Banie Mazurskie licz ąca około 1500 mieszka ńców. Pełni ona na tym terenie funkcje administracyjne i centrum społeczno-kulturalnego, w tym m.in. mniejszo ści ukrai ńskiej licznie zamieszkuj ącej te tereny. Swoj ą siedzib ę maj ą tu Zarz ąd Główny Ukrai ń- skiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego i koła Zwi ązku Ukrai ńców w Polsce. Generalnie jest to region o charakterze rolniczym. Grunty rolne zajmuj ą około 60% po- wierzchni terenu, co sprawia, Ŝe dla wi ększo ści ludno ści rolnictwo jest jedynym źródłem utrzymania. Dominuje uprawa zbó Ŝ, a w produkcji zwierz ęcej trzoda chlewna i bydło. Po

6 likwidacji licznych na tych terenach Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych zacz ęły powstawa ć wielkopowierzchniowe gospodarstwa rolne (prywatne lub dzier Ŝawione przez podmioty pry- watne), nastawione na jeden rodzaj produkcji. Powoduje to powstanie monokultur o du Ŝych powierzchniach. Cz ęść odłogowanych obszarów porolnych przej ęły Lasy Pa ństwowe, prowa- dz ąc na tych terenach akcj ę zalesie ń, szczególnie na obszarach przyległych do granicy pa ń- stwowej. Poza rolnictwem powstaj ą nowe podmioty gospodarcze. Dominuj ącymi bran Ŝami s ą handel i usługi, zauwaŜalne s ą pocz ątki agroturystyki (Panasik, 2005; Warmia..., 2005). Pobliski Gołdap (poza arkuszem) Rozporz ądzeniem Ministra Zdrowia został w 2000 r. uzdrowiskiem klimatyczno-borowinowym, a gmina – gmin ą uzdrowiskow ą. Profil leczniczy obejmuje m. in.: schorzenia narz ądów ruchu, reumatyczne, reumatologiczne, a tak Ŝe choroby układu oddechowego i nerwowego. Niezaprzeczalnym atutem tych okolic jest mo Ŝliwo ść spokojnego wypoczynku na łonie natury nieska Ŝonej rozwini ętym przemysłem, a pełne uroków obszary le śne i interesuj ąca okolica przyci ągaj ą coraz wi ęcej turystów. Dwie rzeki – W ęgorapa i Gołdapa s ą wa Ŝnymi szlakami turystycznymi spływów kajakowych ł ącz ąc system Wielkich Jezior Mazurskich po- przez Pregoł ę z Morzem Bałtyckim. Wi ększo ść miejscowo ści posiada sie ć wodoci ągow ą, co w poł ączeniu z prawidłow ą na ogół agrotechnik ą i dobrze zorganizowan ą gospodark ą odpadami sprawia, Ŝe środowisko na- turalne jest tutaj dobrze zachowane. Dost ępno ść komunikacyjna, która jest istotnym elementem z punktu widzenia mo Ŝliwo- ści rozwoju regionu, jest atutem obszaru obj ętego arkuszami Banie Mazurskie i Ma Ŝucie. Układ komunikacyjny oparty jest o dwa główne kierunki komunikacyjne regionu. Jeden, to biegn ąca równole Ŝnikowo droga wojewódzka nr 650 W ęgorzewo-Banie Mazurskie-Gołdap. Drugi ci ąg komunikacyjny, przebiegaj ący południkowo, prowadzi z południa przez Banie Mazurskie w kierunku granicy pa ństwa. Uzupełnieniem jest sie ć dróg lokalnych ł ącz ących miejscowo ści regionu.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą omawianego obszaru przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusze Banie Mazurskie i Ma Ŝucie (Pochocka- Szwarc, 2006) oraz obja śnie ń do cytowanej mapy (Pochocka-Szwarc, 2003). Poło Ŝenie arku- szy na tle szkicu geologicznego regionu przestawia figura 2 (Marks i inni (red.), 2006). Omawiane arkusze le Ŝą na platformie wschodnioeuropejskiej, na pograniczu dwóch jednostek prekambryjsko-paleozoicznych: północno-zachodniego skłonu wyniesienia mazur-

7 skiego i obni Ŝenia nadbałtyckiego (syneklizy perybałtyckiej), a ści ślej na jego cz ęś ci zwanej monokliną k ętrzy ńsk ą.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkuszy Ma Ŝucie i Banie i Mazurskie na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg. L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red) (2006) Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen, zlodowacenia północno- polskie; 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; a – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły Ci ągi drobnych form rze źby: b – ozy; c – moreny czołowe; d – kemy; e – jeziora; f – rzeki, g – granica pa ństwa

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i innych (2006)

Wyniesienie mazurskie rozci ąga si ę od strefy Teisseyre’a-Tornquista poza granic ę Pol- ski na teren Białorusi. Powierzchnia stropowa krystaliku podnosi si ę w kierunku wschodnim. Grubo ść osadów mezozoicznych i kenozoicznych osi ąga 2000 m w zachodniej jego cz ęści

8 i maleje do 350 m przy granicy Polski. Tylko południowo-wschodnia cz ęść arkusza Banie Mazurskie znajduje si ę w granicach wyniesienia mazurskiego. Obni Ŝenie nadbałtyckie jest to rozległa depresja w obr ębie podło Ŝa krystalicznego plat- formy wschodnioeuropejskiej, wypełniona skałami osadowymi wendu (neoproterozoik) wy- st ępuj ących w obni Ŝeniach podło Ŝa krystalicznego i starszego paleozoiku (kambro-syluru) wyst ępuj ącego w centralnej partii obni Ŝenia. Utwory młodsze od syluru (by ć mo Ŝe lokalnie dewon, perm, mezozoik i paleogen) wyst ępuj ą na całym obszarze arkusza . Południowa cz ęść obni Ŝenia le Ŝą ca na terenie Polski zwana jest monoklin ą k ętrzy ńsk ą. Charakteryzuje si ę ona mniejszymi mi ąŜ szo ściami i płytszymi facjami osadów kambro-syluru w częś ci wschodniej (Stupnicka, 1989). Podło Ŝe krystaliczne na omawianym terenie (kompleks mazurski) wyst ępuje prawdo- podobnie na gł ęboko ści rz ędu 1600–1800 m. W otworze w Rogalach skały prekambryjskie nawiercono na gł ęboko ści około 1630 m. W profilu tego otworu mo Ŝna wyró Ŝni ć utwory star- szego paleozoiku (mułowce, piaskowce, iłowce, wapienie iłołupki i dolomity). Na ich zero- dowanej powierzchni zalegaj ą niezgodnie piaskowce, dolomity i mułowce permu. Skały me- zozoiczne nawiercono na gł ęboko ści około 680 m. S ą to iłowce i mułowce z wkładk ą wapieni oolitowych (trias), piaskowce, wapienie, margle i mułowce (jura). Utwory kredy nawiercone w tym otworze (gł ęboko ść około 230 m), reprezentowane s ą przez piaski drobno- i średnio- ziarniste kredy dolnej oraz kred ę pisz ącą, margle i opoki zaliczane do kredy górnej. Skały kredy górnej (mastrycht) wyst ępuj ą przypuszczalnie na całym obszarze arkuszy Banie Mazurskie i Ma Ŝucie jako wychodnie na powierzchni podpaleoge ńskiej i podczwarto- rz ędowej. S ą to głównie piaski mułkowate, margliste, przechodz ące w mułowce piaszczyste z glaukonitem i ze szcz ątkami fauny. Osady paleogenu nawiercono na gł ęboko ściach: w Budziskach – 253 m, Ziemianach – 194 m, Ma Ŝuciu – 212 m i Rogalach – 216 m. W Rogalach ich mi ąŜ szo ść wynosi 22 m. S ą to piaski kwarcowe z glaukonitem, miejscami zawieraj ące szcz ątki ro ślinne oraz mułowce piaszczyste z glaukonitem i detrytusem muszli mał Ŝy, świadcz ące o wieku paleoce ńskim. Osadów pó źnego paleogenu i neogenu nie stwierdzono – prawdopodobnie uległy one znisz- czeniu w wyniku erozyjnej i egzaracyjnej działalno ści l ądolodów. Powierzchni ę podczwartorz ędow ą, najprawdopodobniej na całym obszarze arkusza, sta- nowi ą osady paleogenu. Jej rze źba wykazuje niewielkie zró Ŝnicowanie. Najwi ększe obni Ŝenia sp ągu czwartorz ędu, do około 75 m poni Ŝej poziomu morza wyst ępuj ą w środkowej cz ęś ci omawianego obszaru, koło Rogali.

9 Obszar arkusza pokrywa zwarty kompleks utworów plejstocenu zwi ązany ze zlodowa- ceniami południowopolskimi, środkowopolskimi i północnopolskimi. Przewiercono go w kil- ku otworach badawczych. Jego mi ąŜ szo ść waha si ę od około 190 m do ponad 250 m. W profilu tych osadów główn ą rol ę odgrywaj ą gliny zwałowe (przypisane do sze ściu zlodo- wace ń), których ł ączna mi ąŜ szo ść , lokalnie mo Ŝe stanowi ć nawet 85% stwierdzonych utwo- rów czwartorz ędowych. Najstarszymi nawierconymi osadami plejstocenu s ą, reprezentujące zlodowacenia połu- dniowopolskie, cztery poziomy glin zwałowych pod ścielone (w obni Ŝeniach powierzchni podczwartorz ędowej) i przedzielone osadami wodnolodowcowymi piaszczystymi i piaszczy- sto-Ŝwirowymi. Towarzysz ą im równie Ŝ iły, mułki b ądź piaski zastoiskowe. Ze schyłkiem zlodowacenia sanu 2 (wilgi) nast ąpiła akumulacja osadów jeziorno-lodowcowych, tzw. kom- pleksu czerwonych osadów ilastych, o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 4 m, b ędących charaktery- stycznym poziomem stratygraficznym dla Polski północno wschodniej. Na omawianym tere- nie stwierdzono je w otworze w Budziskach. Gliny zwałowe zlodowace ń południowopolskich wyst ępuj ą jako ci ągła pokrywa na obszarze całego arkusza. Ł ączna mi ąŜszo ść osadów tych zlodowace ń mo Ŝe przekracza ć nawet 60 m. Osady interglacjału mazowieckiego na tym obszarze są reprezentowane przez iły, mułki i piaski jeziorne z kopaln ą flor ą, zawieraj ące lokalnie gliny w spływach. Obecno ść glin zwa- łowych z przewarstwieniami piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych zlodowacenia liwca zo- stała stwierdzona we wszystkich otworach kartograficznych na obszarze arkusza. Ich mi ąŜ- szo ść mo Ŝe dochodzi ć do 30 m. Z recesj ą tego l ądolodu zwi ązana była sedymentacja zasto- iskowa iłów i mułków oraz piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych. Te ostatnie w profilu otworu w Ma Ŝuciach osi ągaj ą mi ąŜ szo ść ponad 30 m. Zlodowacenia środkowopolskie (odry i warty) na omawianym obszarze pozostawiły po sobie dwa lub trzy poziomy glin zwałowych oraz rozdzielaj ące je osady wodnolodowcowe, zastoiskowe i jeziorno-rzeczne wykształcone jako piaski, piaski ze Ŝwirami, lokalnie piaski gliniaste, mułki lub iły. Maj ą one bardzo zmienne rozprzestrzenienie i zmienn ą mi ąŜ szo ść , obserwuje si ę cz ęste przej ścia facjalne. Z recesj ą tego zlodowacenia zwi ązana jest sedymen- tacja wodnolodowcowa prawie 50 metrowej mi ąŜ szo ści piasków i Ŝwirów. Osady zlodowace ń północnopolskich (zlodowacenie wisły – stadiał środkowy i górny) pokrywaj ą cał ą powierzchni ę arkuszy Banie Mazurskie i Ma Ŝucie. Ich maksymalna mi ąŜ szo ść wynosi około 60-70 m. Główn ą rol ę w budowie geologicznej i geomorfologii omawianego obszaru, odgrywaj ą osady stadiału górnego tego zlodowacenia i pó źniejsza deglacjacja (pro- cesy zachodz ące podczas wycofywania si ę l ądolodu).

10 Przewodnim poziomem ostatniego okresu lodowcowego są gliny zwałowe charaktery- zuj ące si ę jasnobr ązow ą lub br ązow ą barw ą i siln ą piaszczysto ści ą, które lokalnie mog ą by ć pylaste. Rozprzestrzenione s ą one we wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru i tworz ą rozle- głe powierzchnie falistych wysoczyzn morenowych. Osi ągaj ą one mi ąŜ szo ść do 12 m. Pod- ścielaj ą je piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, które rozpoczynaj ą kompleks osadów stadiału górnego. Na zachód od Ba ń Mazurskich towarzysz ą im gliny moren z wyci śni ęcia, w których wyst ępuj ą zaburzenia glacitektoniczne. Podobne osady wyst ępuj ą na wschód od Niecki Skali- skiej (tzw. Kruckie i Klewi ńskie Góry). Mułki, piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe akumulacyjnych moren czołowych tworz ą Wzgó- rza Piłackie (tylko ich wschodnia cz ęść na omawianym terenie), Lisie Góry koło Grunajek i Bo ćwinek oraz pojedyncze wzgórza ci ągn ące si ę poprzez Audyniskie Góry w stron ę Ma Ŝu- cia (Zieli ński, 1992). Stanowi ą one dobrze wykształcon ą stref ę postoju l ądolodu. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe dolne dokumentuj ą najstarsz ą na tym terenie równin ę sandrow ą. Osady te otaczaj ą od południa Lisie Góry i ci ągną si ę do Puszczy Boreckiej. Wy- st ępują tak Ŝe koło Ro Ŝyńska i Audyniszek (Zieli ński, 1993). W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza w okolicy Bałupian wyst ępuje podłu Ŝna forma szczelinowa zbudowana z piasków i mułków. Wyst ępuj ą tu te Ŝ kemy zbudowane głównie z iłów i mułków. W północnej cz ęś ci obszaru, od zachodniej strony masywu morenowego Kruckich Gór, wyst ępuje mułkowo-piaszczysty, miejscami ze Ŝwirami, taras kemowy. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe środkowe buduj ą wy Ŝsz ą równin ę sandrow ą, doku- mentuj ącą odpływ wód lodowcowych z okolic Bałupian, w kierunku południowym. W osady te wcina si ę swoj ą dolin ą rzeka Gołdapa. Najmłodsza równina sandrowa, utworzona z piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych górnych, zaczyna si ę w okolicach Bo ćwinki i Sabałówki, ci ągn ąc si ę w kierunku zachodnim w kierunku Wróbli i Ba ń Mazurskich. Równina ko ńczy si ę rozległym sto Ŝkiem sandrowym (deltą) na obszarze Niecki Skaliskiej. Wzdłu Ŝ doliny Gołdapy od Ró Ŝyńska rozci ąga si ę taras sandrowy. Poło Ŝony w północno zachodniej cz ęś ci omawianego terenu fragment równiny jeziornej Niecki Skaliskiej wypełniaj ą iły i mułki jeziorne peryglacjalne. Ich mi ąŜ szo ść przekracza tutaj 10 m. Pod koniec plejstocenu i we wczesnym holocenie tworzyły si ę piaski i mułki jeziorne, głównie w Niecce Skaliskiej (okolice Rapy). W okresie tym, w ró Ŝnych miejscach, powstały piaski i gliny deluwialne, kilkumetrowej mi ąŜ szo ści. Tworzyły si ę one tak Ŝe na obszarach wylesionych przez człowieka.

11 Najmłodsze osady czwartorz ędu (holocen) na obszarze arkuszy Banie Mazurskie i Ma Ŝucie reprezentowane s ą przez piaski i Ŝwiry rzeczne o mi ąŜ szo ści około 4 m, wyst ępuj ą- ce w dolinie Gołdapy. Kreda jeziorna i gytie oraz torfy wyst ępuj ą głównie w północnej cz ęści omawianego terenu, w okolicach Rapy, śabina, Bałupian i Ma Ŝucia. W rozległym obni Ŝeniu tzw. Wielkim Bagnie, przez które przebiega granica pa ństwa, ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 8 m. W obr ębie obni Ŝeń bezodpływowych i w dolinach mniejszych cieków wodnych wyst ępuj ą: piaski humusowe, namuły torfiaste (czasem torfy) i namuły den dolinnych.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na omawianym obszarze znaczenie surowcowe maj ą: kopaliny okruchowe (piaski ze Ŝwirami), torfy i kredy jeziorne. Na terenie arkusza Ma Ŝucie udokumentowano cztery zło Ŝa torfu, z których jedno – „Niedrzwica” znajduje si ę cz ęś ciowo na s ąsiaduj ącym od południa arkuszu Banie Mazurskie. W obr ębie obszaru tego ostatniego arkusza udokumentowano po- nadto dwa zło Ŝa kredy jeziornej oraz dziewi ęć złó Ŝ piasków ze Ŝwirem (Szuflicki i inni (red.), 2010). Z powodu wyczerpania zasobów kopaliny wykre ślono z ewidencji zasobów nast ępuj ą- ce zło Ŝa: w 1983 r. zarejestrowane zło Ŝe „Juchnajcie” (Chyli ński, Sadowski, 1980); pod ko- niec lat 90. zarejestrowane zło Ŝe piasku i Ŝwiru „Rogale I”, a w 2010 r. udokumentowane zło Ŝe piasku i Ŝwiru „Bałupiany III” (Ceckowski, Tatarata, 2004a, 2010). Charakterystyk ę gospodarcz ą oraz klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1. Udokumentowane i zarejestrowane na omawianym obszarze zło Ŝa piasków i Ŝwirów s ą generalnie pochodzenia lodowcowego i wodnolodowcowego (Pochocka-Szwarc, 2006). W okolicach Bałupian, w strefie wzgórz czołowomorenowych, zlokalizowane s ą trzy zło Ŝa piasków ze Ŝwirem: „Bałupiany” (Tulska, 1979) i „Bałupiany IV” (Mazur, 2007a) i „Wiłkaj- cie” (Mazur, 2007b). Podobne zło Ŝa, w obr ębie wzgórz czołowo morenowych i miejscami tarasów kemowych znajduj ą si ę w okolicach Rogali: „Rogale” (Sadowski, 1978), „Rogale II” (Sadowski, 1988), „Rogale III” (Ceckowski, Tatarata, 2004b), jakkolwiek (Sadowski, 1978) podaje, Ŝe s ą to piaski i Ŝwiry sandrowe stadiału górnego zlodowacenia wisły . W Kulszach zło Ŝe o tej samej nazwie zlokalizowane jest w obr ębie spi ętrzonej moreny czołowej stadiału górnego zlodowacenia wisły (Sadowski, 1984). W zło Ŝu „Surminy” (Sadowski, 1993a) kopa- lin ę stanowi ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe stadiału górnego zlodowacenia wisły.

12 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan geologiczne Kategoria Wydobycie Nr Wiek zagospoda- Zastosowanie Klasyfikacja bilansowe rozpozna- (tys. t, Przyczyny kon- zło Ŝa Rodzaj kompleksu rowania kopaliny złó Ŝ Nazwa zło Ŝa (tys. t, nia tys. m 3* ) fliktowo ści na kopaliny litologiczno- zło Ŝa tys. m 3* ) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy 1 Klasy wg stanu na rok 2010 (Szuflicki i inni (red), 2011) – 4 A – C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Arkusz Ma Ŝucie

1 Wiłkajcie Niedrzwica III t Q 945,10* C1 G* – Sr 4 B K, L, Z, Gl

2 Niedrzwica II t Q 166,51* C1 N – I 2 B K, L, Z, Gl 3 Niedrzwica III t Q 0,55* B G 0,01* I 2 B K, L, Z, Gl 4 Niedrzwica t Q 1013,76* C G 7,99* Sr 4 B K, L, Z, Gl

13 13 1 Arkusz Banie Mazurskie

1 Niedrzwica t Q 1013,76* C1 G 7,99 Sr 4 B K, L, Z, Gl

2 Bałupiany pŜ, p Q 228 C1* Z – Sd 4 A

4 śabin kj Q 48,6 C1 Z – Sr 4 B N, K, Gl kj Q 7,7 C Z – Sr 4 B 5 Rapa 1 N, K, Gl t Q 3,20* C1 – Sr 4 B

6 Rogale II pŜ Q 70 C1* Z – Sd, Sb 4 A -

7 Rogale pŜ Q 296 C1* Z – Sd, Sb 4 A -

8 Rogale III pŜ Q 343 C1 G – Sd, Sb 4 A -

10 Kulsze pŜ Q 230 C1* G – Sd, Sb 4 A -

11 Surminy pŜ Q 35 C1 N* – Sd, Sb 4 A -

12 Wiłkajcie p, p Ŝ Q 423 C1 G 3 Sd, Sb 4 A -

13 Bałupiany IV pŜ, p Q 472 C1 G 36 Sd, Sb 4 A -

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Rogale I pŜ Q – – ZWB – Sd, Sb – – – Bałupiany III pŜ Q – – ZWB – Sd, Sb – – – Juchnajcie pŜ Q – – ZWB – Sb – – Rubryka 3: p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, kj – kreda jeziorna, t – torf Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Rubryka 6: C 1* – złoŜe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: zło Ŝe: G – zagospodarowane, G* – nieeksploatowane, ale posiada koncesj ę, OG i TG, N – niezagospodarowane, N* – faktycznie zaniechane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9: Sd – drogowe, Sb – budowlane, Sr – rolnicze, I – inne (torf dla celów leczniczych – borowina) Rubryka 10: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w okre ślonym regionie, 4 – powszechnie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu, L – ochrona lasów, Z – konflikt zagospodarowania terenu (strefa ochrony uzdrowiskowej), Gl – ochrona gleb, N – obszar NATURA 2000

14 14

Wszystkie wymienione zło Ŝa s ą małe lub bardzo małe, o powierzchni od 0,10 do 2,46 ha. Najcz ęstsz ą form ą zło Ŝow ą s ą soczewy, b ądź gniazda. Serie zło Ŝowe stanowi ą utwo- ry piaszczysto-Ŝwirowe, z ró Ŝną ilo ści ą głazów. Piaski najcz ęś ciej s ą ró Ŝnoziarniste ze zmien- nym udziałem Ŝwirów. Fragmenty wzbogacone we frakcj ę Ŝwirow ą tworz ą przewarstwienia, gniazda i soczewy. Tylko w zło Ŝu „Bałupiany”, w stropie serii zło Ŝowej wyst ępuj ą piaski drobno- i średnioziarniste uznane za kopalin ę towarzysz ącą. W zło Ŝu „Bałupiany IV”, które udokumentowano do stosunkowo du Ŝej gł ęboko ści (gł ę- boko ść sp ągu serii zło Ŝowej 7,9 do 28,2; śr. 15,7 m) seria zło Ŝowa jest dwudzielna. Górn ą cz ęść stanowi materiał zwałowy gruby, bezładnie uło Ŝony – piaski i Ŝwiry z głazami z wkład- kami gliny zwałowej zawieraj ącej du Ŝo materiału okruchowego. W partii dolnej materiał jest warstwowany – piaski ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirami drobnymi, czasem z głazami i głazikami. Nadkład w omawianych zło Ŝach stanowi ą zazwyczaj gleby piaszczyste, b ądź zaglinione pia- ski drobnoziarniste. W sp ągu wi ększo ści złó Ŝ znajduj ą si ę piaski i Ŝwiry zaglinione, piaski pylaste, a w zło Ŝu „Wiłkajcie” piaski drobnoziarniste. Tylko w zło Ŝach w okolicach Bałupian nawiercono miejscami gliny zwałowe. Kopalina z wi ększo ści opisanych złó Ŝ nadaje si ę do celów budowlanych i drogowych, tylko ze zło Ŝa „Bałupiany” miała zastosowanie tak Ŝe do wyrobu mas bitumicznych. Kopalin ę ze zło Ŝa „Kulsze”, z uwagi na przydatno ść , podzielono na dwa rodzaje: pospółka do betonu zwykłego oraz pospółka do budowy i konserwacji dróg o nawierzchni Ŝwirowej. Dla obu ro- dzajów kopaliny odr ębnie okre ślono parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe oraz obli- czono zasoby, które wynosz ą odpowiednio189 tys. ton i 41 tys. ton. Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe dla złó Ŝ kopalin okruchowych zestawiono w tabeli 2. Zło Ŝa torfu zlokalizowane s ą w pobli Ŝu granicy z obwodem Kaliningradzkim, w okoli- cach miejscowo ści Ma Ŝucie, Niedrzwica, Bałupiany, na terenie tzw. Wielkiego Bagna (Das Grosse Bruchmoor). Jest ono typowym torfowiskiem pojeziernym, poło Ŝonym na lokalnym dziale wodnym, pomi ędzy dorzeczami rzek Rominty i Gołdapy. Sp ąg całego obni Ŝenia wy- pełnionego torfami i gytiami stanowi ą piaski fluwioglacjalne. Obszary złó Ŝ s ą w przewadze zalesione lub pokryte zagajnikami.

15 Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze i wybrane jako ściowe złó Ŝ kopalin okruchowych na obszarze arkusza Banie Mazurskie Nazwa zło Ŝa Bałupiany Bałupiany IV Wiłkajcie Rogale II Rogale Rogale III Kulsze Surminy Parametr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Rodzaj kopaliny pŜ p pŜ p pŜ pŜ pŜ pŜ1) pŜ2) pŜ Powierzchnia zło Ŝa (ha) 2,46 1,98 1,99 2,08 4,8 1,8 1,37 0,32 0,45 5,1–20,2; 4,4–9,2; 7,9–27,9; 11,5–17,9; 4,4–7,8; 3,3–10,3; 9,5–10,2; 5,8–8,0; 5,2–7,5; 2,8–4,8; Mi ąŜ szo ść zło Ŝa (m) 9,0 7,1 14,5 13,86 5,7 5,1 9,8 6,8 6,5 3,8 0,0–9,8 0,0–0,3: 0,8–2,4 0,3–1,9; 0,2–0,5; 0,2–2,5 0,3–1,5 0,6–1,5 Grubo ść nadkładu (m) 0,7 3,6 0,12 1,28 0,9 0,4 1,2 0,9 0,9 N/Z 0,4 0,00–0,02 0,06–0,13 0,16 0,16 0,04 0,02–0,41 0,04–0,29 0,28 cz ęś ciowo cz ęś ciowo Zawodnienie suche suche suche suche suche suche zawodnione zawodnione Zawarto ść ziarn <2 mm 53,5–70,9; 87,7–89,1 51,2–70,1; 72,5–84,0; 54,6–78,0; 45,8–67,0; 42,6–54,3; 60,8–80,5; 50,8–66,3; 60,0–65,0;

16 16 (%) 60,6 88,7 60,5 78,25 66,4 58,9 47,2 69,4 60,2 63,0 Zawarto ść pyłów mine- 0,8–2,2 2,3–7,7 1,4–1,8 6,8–8,4; 1,7–4,0 0,7–4,8 0,6–1,3 0,8–3,4; 6,9–7,7 4,8–6,3 ralnych (%) 1,4 4,0 1,6 7,6 3,0 2,3 0,9 2,0 7,2 5,4 Gęsto ść nasypowa w 1,99–2,04; 1,787–1,792 1,825–1,915; 1,827–1,828; 1,93–2,10; 1,94–2,04; 1,99–2,08; stanie utrz ęsionym 2,02 1,79 1,861 1,8275 2,00 bd bd 1,98 2,02 1,98 (t/m 3) p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry pŜ1) – piasek ze Ŝwirem do produkcji betonu zwykłego pŜ2) – piasek ze Ŝwirem do budowy, napraw i konserwacji dróg o nawierzchni Ŝwirowej bd – brak danych

Obszar Wielkiego Bagna (około 190 ha) w powojennej Polsce dokumentowano po raz pierwszy w 1956 r. Wykonano to z dokładno ści ą odpowiadaj ącą kategorii C 2. W takiej formie cały ten obszar, pod nazw ą „Niedrzwica (A i B)” znalazł si ę w potencjalnej bazie zasobowej torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1997). W 1962 r. Instytut Geografii PAN wykonał szczegółow ą dokumentacj ę dla cz ęś ci Wielkiego Bagna o powierzchni 122 ha, nazwanego „Niedrzwica”. Dokumentacja ta, według ówczesnych kryteriów Komisji Zasobów przy Ministerstwie Rol- nictwa, odpowiadała w zasadzie kategorii B rozpoznania zasobów torfu.

Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 dla zło Ŝa torfu „Niedrzwica” (Turowski, 1996) została zatwierdzona przez Wojewod ę Suwalskiego w 1997 r. Rozpoznaniem obj ęto obszar o powierzchni 62,3 ha. Zasoby bilansowe torfu według stanu na koniec 1995 r. wynosiły 1208,8 tys. m 3, a pozabilansowe 307,5 tys. m 3. Oszacowano te Ŝ zasoby gytii (373,9 tys. m3) wyst ępuj ącej w sp ągu zło Ŝa torfu, ale nie na całym obszarze, tylko w zagł ębieniach. Nie okre- ślono jednak jej jako ści i nie zatwierdzono tych zasobów. Obszar zło Ŝa w przewadze pokry- waj ą tereny zadrzewione i zakrzewione, cz ęś ciowo las mieszany bagienny, zaro śni ęte stare wyrobiska, w mniejszym stopniu ł ąki i pastwiska. Zło Ŝe jest typu mieszanego, wyst ępuj ą w nim trzy typy torfu: wysoki, przej ściowy i niski, a dominuj ącymi rodzajami są: mszarny, brzezinowy i mechowiskowo-turzycowiskowy. Parametry górniczo-geologiczne i jako ściowe podano w tabeli 3. Zło Ŝe torfu „Wiłkajcie-Niedrzwica III” (Turowski, 2001) stanowi północny fragment rozległego torfowiska „Niedrzwica” udokumentowanego w 1962 r. przez Instytut Geografii PAN. Powierzchni ę zło Ŝa pokrywaj ą las mieszany bagienny i zaro śla brzozowe (blisko 60% powierzchni) oraz stare wyrobiska poro śni ęte mszarami i ro ślinno ści ą przej ściow ą. Torfowi- sko zbudowane jest w warstwach stropowych z torfu wysokiego, mszystego, z wyra źną prze- wag ą torfowców, o przeci ętnej mi ąŜ szo ści 1,5–2,0 m. Pod torfem mszystym wyst ępuje mi ąŜ- sza warstwa torfu przej ściowego, mszarnego, przewa Ŝnie torfowcowo–turzycowego, który na okrajach zło Ŝa wyklinowywuje si ę na powierzchni ę. Torfy typu niskiego buduj ą warstwy przysp ągowe. Obszar zło Ŝa był zmeliorowany jeszcze przed II wojn ą światow ą. Kopalina ze zło Ŝa nadaje si ę na torfy ogrodnicze, rolnicze, mieszanki nawozowe i podło Ŝa torfowe. Torf mszarny wysoki i przej ściowy mo Ŝe by ć komponentem do wyrobów w I klasie jako ści. Zło Ŝe „Niedrzwica II” zlokalizowane w najbardziej wschodniej cz ęś ci Wielkiego Ba- gna, zostało udokumentowane w kategorii C 1 (Sokołowski, Ćwiertniewski, 1996), a dwa lata pó źniej w kategorii B (Sokołowski, Ćwiertniewski, 1998), jako zło Ŝe torfu leczniczego (bo- rowiny). Powierzchni ę torfowiska porasta bór bagienny oraz olszyna bagienna. Torfowisko w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci jest typu przej ściowego, a stan bakteriologiczny torfu nie budzi za-

17 strze Ŝeń, jest to wi ęc dobry surowiec balneologiczny. Teren zło Ŝa le Ŝy w zlewni Gołdapy i jest zmeliorowany. W 2004 r. ze zło Ŝa „Niedrzwica II”, wydzielono male ńkie (0,04 ha) zło Ŝe „Niedrzwica III” (Ceckowski, Tatarata 2004c,d). Celem było uzyskanie koncesji na wydobycie borowiny. Tabela 3 Parametry geologiczno-górnicze i wybrane jako ściowe złó Ŝ torfu Nazwa zło Ŝa Wiłkajcie Niedrzwica II 1) Niedrzwica III 1) Niedrzwica 2) Niedrzwica III 1) Parametr 1 2 3 4 5 Powierzchnia zło Ŝa (ha) 37,00 6,96 0,04 62,30 Mi ąŜ szo ść zło Ŝa (m) 0,25–8,5; 3,33 1,0–4,0; 1,9 1,0–1,5 0,0–5,8; 2,43 Grubo ść nadkładu (m) 0,0 0,2 0,2 0,0 N/Z 0 0,11 0,16 0 Zawarto ść wody (%) 90,9 – 90,1 89,8 Popielno ść (%) 4,52 – – 4,50 Stopie ń rozkładu (%) 27,00 < 30 21,87 29,50 Odczyn pH 4,36 3,64-4,06 4,2 4,4 Ci ęŜ ar obj ęto ściowy 0,908 – 1,2 0,903 (t/m 3) Zawarto ść substancji – 3,9-10,6; 6,9 5,47 – nieorganicznych (%) Miano Coli – > 1 > 1 – Miano B perfringens – > 0,1 > 0,1 –

1) zło Ŝe zlokalizowane na arkuszu Banie Mazurskie 2) zło Ŝe zlokalizowane na arkuszach Banie Mazurskie i Ma Ŝucie

Dwa zło Ŝa kredy jeziornej przydatnej do odkwaszania gleb w rolnictwie, zlokalizowane są w północno zachodniej cz ęś ci arkusza Banie Mazurskie, w tym samym zagł ębieniu poje- ziornym. W zło Ŝu „Rapa” (Zaprzelski, Bieniek, 1993) na obszarze około 7,5 ha udokumento- wano kred ę jeziorn ą o mi ąŜ szo ści 0,3–3,17 m, średnio 1,55 m, oraz jako kopalin ę towarzy- sz ącą, le Ŝą cy w nadkładzie torf o grubo ści 0,3–1,25 m, średnio 0,64 m. Średni stosunek mi ąŜ- szo ści torfu do kredy wynosi 0,46. Seria zło Ŝowa pod ścielona jest gyti ą wapienno- detrytusow ą, przechodz ącą gł ębiej w gyti ę ilast ą. Kreda jeziorna o ci ęŜ arze obj ęto ściowym 1,25 t/m 3 zawiera tu średnio 44,2 % CaO. Kopalin ę towarzysz ącą stanowi ą torfy niskie, o ci ęŜ arze obj ęto ściowym 0,8 t/m 3. Teren zło Ŝa pokrywały ł ąki i pastwiska. W zło Ŝu „ śabin” (Ceckowski i inni, 2001) na powierzchni 0,99 ha udokumentowano kred ę jeziorn ą o mi ąŜ szo ści 3,5–4,1 m, średnio 3,7 m. Nadkład darniowo-torfowy ma grubo ść 0,3–0,5 m. Stosunek mi ąŜ szo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa N/Z wynosi około 0,10. Śred- nie parametry jako ściowe kredy s ą nast ępuj ące: zasadowo ść ogólna – 43,5% CaO; wilgotno ść – 59,2%; ci ęŜ ar obj ęto ściowy – 1,3 t/m 3. Teren zło Ŝa pokrywały u Ŝytki rolne w klasach I–IV.

18 Klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ dokonano zgodnie z obowi ązuj ącymi wytycznymi do- kumentowania złó Ŝ kopalin (Zasady..., 1999). Z punktu widzenia ochrony kopalin zło Ŝa pia- sków i Ŝwirów budowlanych i drogowych, kredy jeziornej oraz torfów przeznaczonych do celów rolniczych zaliczono do kategorii 4, tj. złó Ŝ kopalin pospolitych, wyst ępuj ących po- wszechnie na terenie całego kraju. Dwa zło Ŝa torfów leczniczych (borowiny) zaliczono do kategorii 2, rzadkie w skali całego kraju. Z punktu widzenia konfliktowo ści eksploatacji, do kategorii B, złó Ŝ konfliktowych, zaliczono wszystkie zło Ŝa torfów i kredy jeziornej z uwagi na poło Ŝenie w obszarach NATURA 2000 i chronionego krajobrazu, na terenach le śnych i podmokłych oraz ł ąkach na podło Ŝu organicznym oraz w strefie „C” ochrony uzdrowisko- wej (dotyczy złó Ŝ torfu). Zło Ŝa kruszyw naturalnych piaszczysto-Ŝwirowych zaliczono do małokonfliktowych, mo Ŝliwych do eksploatacji bez specjalnych ogranicze ń.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Aktualnie koncesjonowana działalno ść wydobywcza w obr ębie arkuszy Ma Ŝucie i Ba- nie Mazurskie ogranicza si ę do eksploatacji torfu ze zło Ŝa „Niedrzwica”, borowiny ze zło Ŝa „Niedrzwica III” oraz piasków ze Ŝwirem ze złó Ŝ: „Bałupiany IV”, „Wiłkajcie”, „Rogale III” i „Kulsze” Wa Ŝną koncesj ę na wydobycie posiada te Ŝ u Ŝytkownik zło Ŝa torfu „Wiłkajcie- Niedrzwica III”. Historia eksploatacji torfu z obszaru Wielkiego Bagna si ęga XIX w. Z pocz ątkiem XX w. obszar ten został zmeliorowany (system rowów, przepustów i śluz) przez Niemców, w taki sposób, aby mo Ŝna było regulowa ć poziom zwierciadła wody – obni Ŝać na czas eks- ploatacji i podnosi ć aby torfowisko mogło si ę regenerowa ć. Na obszarze obecnego zło Ŝa „Niedrzwica” wydobycie torfu rozpocz ęło si ę z pocz ąt- kiem ubiegłego wieku i koncentrowało si ę w południowej cz ęś ci obszaru zło Ŝa. Wyrobiska miały około 14 ha powierzchni i były gł ębokie do 1,5 m. Ich pozostało ści s ą widoczne do dzi ś. Po II wojnie światowej ta cz ęść zło Ŝa nie była ju Ŝ eksploatowana. Mniejsze przedwo- jenne wyrobiska znajduj ą si ę w północno zachodniej cz ęś ci złoŜa. Torf był wykorzystywany na opał lub jako ściółka (stropowe partie słabiej rozło Ŝonego torfu). Powojenna eksploatacja rozpocz ęła si ę w latach 70. ubiegłego wieku, a prowadziły j ą okoliczne PGR-y. W 1992 r. zło Ŝe przej ęła firma „Torfex” i eksploatuje je do dzi ś na mocy wa Ŝnej do 2019 r. koncesji. Zło Ŝe ma ustanowiony obszar (69,14 ha) i teren (72,36) górniczy. Od kilkunastu lat prace górnicze prowadzone s ą metod ą powierzchniowego skrawania (fre- zowania) z zachowaniem sp ągowej półki ochronnej o mi ąŜ szo ści 0,5 m, przy pełnej mechani- zacji procesu technologicznego. Aktualnie eksploatowana jest południowo-wschodnia cz ęść

19 złoŜa. Wyrobisko wgł ębne o powierzchni kilkunastu ha dochodzi w centralnej cz ęś ci do 3 m gł ęboko ści. Przez teren zło Ŝa „Niedrzwica” przebiega przedwojenny nasyp kolejowy wyko- rzystywany jako droga jezdna. Zło Ŝe jest intensywnie odwadniane za pomoc ą g ęstej sieci ro- wów odprowadzaj ących wod ę generalnie do rzeki Gołdapy. Po Ŝą dany ze wzgl ędu na techno- logi ę wydobycia obni Ŝony poziom wody gruntowej na polach eksploatacyjnych jest regulo- wany przy pomocy pompy o wydajno ści 1 m 3/minut ę. Mo Ŝliwo ść grawitacyjnego odwadnia- nia północnej cz ęś ci zło Ŝa limituje przepust betonowy pod nasypem kolejowym na poziomie 147,68 m n.p.m. Wydobycie torfu ze zło Ŝa „Niedrzwica” wahało si ę w minionych latach od 8 do 22 tys. m3/rok. Przedmiotem produkcji jest torf ogrodniczy i uniwersalny substrat torfowy kierowany na rynek krajowy i na eksport. Zakład przetwórczy znajduje si ę w bezpo średnim sąsiedztwie zło Ŝa, po jego wschodniej stronie, przy nasypie kolejowym. Prywatni przedsi ębiorcy, którzy posiadaj ą od 2001 r. (w 2007 i 2010 r. nast ępowały zmiany u Ŝytkowników) koncesj ę na wydobycie torfu z tego zło Ŝa wa Ŝną do 2021 r., jak dot ąd nie podj ęli tu działalno ści górniczej. Obszar i teren górniczy o powierzchni 34,6 ha obejmuje wi ększ ą cz ęść udokumentowanego zło Ŝa. Pozyskiwanie borowiny z male ńkiego zło Ŝa torfu „Niedrzwica III” odbywa si ę na mocy koncesji wa Ŝnej do 2025 r., wydanej spółce jawnej „WITAL”, która zaopatruje we ń szpital sanatoryjny w Gołdapi. Ustanowiono tu obszar i teren górniczy o powierzchniach odpowied- nio 0,04 i 1,63 ha. W obr ębie obszaru górniczego znajduje si ę kilka zawodnionych wkopów o rozmiarach 1x1 lub 1x2 m i gł ębokich do 1 m. Wielko ść wydobycia waha si ę od 0,01 do 0,03 tys. m3 rocznie. Torfowisko, na którego obszarze udokumentowane jest zło Ŝe „Wiłkajcie–Niedrzwica III” było eksploatowane przypuszczalnie od dziesi ątków lat, a Ŝ do ko ńca II wojny światowej. Wyrobiska po tej działalno ści mo Ŝna obserwowa ć do dzi ś. Obejmuj ą one kilkana ście hekta- rów powierzchni i dziel ą si ę na dwa rodzaje: gł ębokie, które porasta pływaj ący ko Ŝuch ro ślin- no ści typu przej ściowego oraz wyrobiska płytkie, poro śni ęte ro ślinno ści ą typu wysokiego. Wykorzystanie torfu było podobne jak z obszaru złoŜa „Niedrzwica”. Na omawianym terenie eksploatowano te Ŝ, na podstawie wa Ŝnych koncesji, kred ę je- ziorn ą w zło Ŝu „Rapa” (w latach 1996-2004), i „ śabin” (2001-2002). Skala wydobycia była rz ędu od kilku do dwudziestu kilku tys. ton/rok. Pozostały po nich wyrobiska wypełnione wod ą, które zarybiono i przeznaczono pod w ędkarstwo. Koncesjonowane wydobycie piasków i Ŝwirów ogranicza si ę aktualnie do czterech złó Ŝ: „Bałupiany IV” „Wiłkajcie”, „Kulsze” i „Rogale III”. U Ŝytkownikiem złó Ŝ „Bałupiany IV”

20 i „Wiłkajcie” jest firma „Gal-Inst”. Ustanowione dla złó Ŝ obszary górnicze maj ą powierzch- ni ę t ę sam ą co złoŜe (1,98 ha i 1,99 ha), a tereny górnicze s ą wi ększe (odpowiednio 3,47 ha i 3,43 ha). Eksploatacj ę rozpocz ęto w nich w 2008 r., przy czym zło Ŝe „Bałupiany IV” zloka- lizowane jest cz ęś ciowo na obszarze dawnego wyeksploatowanego zło Ŝa „Bałupiany” i obejmuje swoim terenem górniczy całe jego wyrobisko, w którym zlokalizowano zakład przeróbczy i składowiska produkowanych na sprzeda Ŝ surowców. Wyrobisko zło Ŝa „Bałupia- ny IV” jest dwupoziomowe – w cz ęś ci wschodniej stokowe, suche, w cz ęś ci północno- zachodniej wgł ębne, cz ęś ciowo zawodnione. Eksploatacja kopaliny ze zło Ŝa „Wiłkajcie” prowadzona jest w obr ębie wyrobiska stokowo-wgł ębnego, z warstwy suchej. Koncesje na wydobycie waŜne s ą odpowiednio do 2019 i 2021 r. Wydobycie ze zło Ŝa „Bałupiany IV” kształtuje si ę na poziomie około 40 tys. t/rok, za ś ze zło Ŝa „Wiłkajcie”, w ostatnich latach, spadło z poziomu 62 tys. t (2009 r.) do 3 tys. ton w 2010 r. Zło Ŝa „Kulsze” i „Rogale III” posiadaj ą małe (kilkunastoarowe) suche wyrobiska sto- kowe, o gł ęboko ści około 3–5 m. Składowisk nadkładu w zasadzie brak. Materiał nadkłado- wy bezładnie rozrzucony jest wokół wyrobisk. Kopalina bez uszlachetniania jest dostarczana do odbiorcy. U Ŝytkownikami s ą prywatni przedsi ębiorcy posiadaj ący wa Ŝne do (odpowied- nio) 2021 r. i 2114 r. koncesje na wydobycie kopaliny. Obszary górnicze opisywanych złó Ŝ maj ą – 1,99 i 1,44 ha, a tereny górnicze – 3,96 i 2,35 ha powierzchni. Zło Ŝe „Rogale III” ak- tualnie nie jest eksploatowane. W przeszło ści eksploatowane były tu zło Ŝa piasków i Ŝwirów: „Bałupiany”, „Rogale”, „Rogale I”, „Rogale II”, „Juchnajcie”, „Surminy” i „Bałupiany III”. W wi ększo ści wypadków pozostały po nich samorekultywuj ące si ę (zarastaj ące) 1-2 hektarowe wyrobiska stokowe („Rogale”, „Bałupiany III”) lub mniejsze stokowo-wgł ębne „Juchnajcie” i „Surminy”. Przy złoŜu „Bałupiany” istniał zakład przeróbczy i wytwórnia mas bitumicznych, a obecnie w jego wyrobisku znajduje si ę zakład przeróbczy kopaliny zło Ŝa „Bałupiany IV”. Wyrobisko po wy- kre ślonym z ewidencji zasobów zło Ŝu „Rogale I” zostało zrekultywowane (teren wyrównany, ro śnie lasek), a o zło Ŝu „Rogale II” brak jest informacji i nie wida ć te Ŝ śladów po wyrobisku. W drugiej połowie XX w. na obrze Ŝach wsi i w okolicach PGR-ów, powstawały liczne, przewa Ŝnie drobne wyrobiska, w których okresowo lub sezonowo, pozyskiwano piasek i po- spółk ę. Cz ęść z nich funkcjonuje do dzi ś, ale skala tej działalno ści maleje. Znajduj ą si ę one koło Bałupian, Radkiejmów, Kulszy, Ba ń Mazurskich, Bo ćwinki, Lisów, Zawad i Grodziska. Dla czterech z nich sporz ądzono karty wyst ępowania kopaliny.

21 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy i prognozy surowcowe na obszarze obj ętym arkuszami Ma Ŝucie i Banie Mazurskie dotycz ą mo Ŝliwo ści wykorzystywania torfów, piasków i pospółek oraz w du Ŝo mniejszym stopniu glin dla ceramiki budowlanej (Kozłowski (red.), 1978). Na omawianym terenie brak jest du Ŝych złó Ŝ kopalin okruchowych. Typowe dla tego terenu jest wyst ępowanie utworów piaszczysto-Ŝwirowych, cz ęsto z głazami, pochodzenia lodowcowego i wodnolodowcowego. Niestety s ą one zazwyczaj zaglinione, czasem z przero- stami mułkowymi lub nadmiern ą zawarto ści ą pyłów mineralnych. W śród tego typu osadów trafiaj ą si ę odosobnione soczewy piasków i Ŝwirów o dobrej jako ści i korzystnych parame- trach geologiczno-górniczych. Wyznaczanie obszarów perspektywicznych w tego rodzaju osadach nastr ęcza szereg trudno ści, a cz ęsto jest niecelowe, poniewa Ŝ mo Ŝliwo ści udokumen- towania małych złó Ŝ dotycz ą całej jednostki litologiczno-surowcowej. Praktyka poszukiwaw- cza złó Ŝ piaszczysto-Ŝwirowych na takich terenach cz ęsto ogranicza si ę do badania niewiel- kich obszarów w miejscach, gdzie znajduj ą si ę „dzikie” wyrobiska tych kopalin. W drugiej połowie ubiegłego wieku prowadzono prace zwiadowcze za kruszywem na- turalnym, zwłaszcza Ŝwirowym, przydatnym dla budownictwa i drogownictwa. Prace geolo- giczno-rozpoznawcze przeprowadzone w okolicach wsi Bałupiany i Rogale okazały si ę obie- cuj ące i udokumentowano tam po kilka złó Ŝ piasków i Ŝwirów. Badania w rejonie śabina i Radkiejmów (Sadowski, 1993b) okazały si ę negatywne tak dla znalezienia złó Ŝ piasku, jak i piasków ze Ŝwirem, gdy Ŝ seria zło Ŝowa była małej mi ąŜ szo ści. W Lisach (Sadowski, 1982), piaski i Ŝwiry tworzyły mał ą form ę gniazdow ą w morenie spi ętrzonej, a kopalina od lat wy- bierana była na „dziko”. W Surminach, z pi ęciu otworów wykonanych w miejscach wcze- śniejszych kopanek piasków ze Ŝwirem (Sadowski, 1987), trzy okazały si ę negatywne, a dwa pozabilansowe (mały obszar, nieznaczne zasoby kopaliny). Autorzy na podstawie obserwacji terenowych (punkty wyst ępowania kopaliny), Szcze- gółowej mapy geologicznej Polski (Pochocka, Szwarc, 2006) i dokumentacji zło Ŝowych, po- kusili si ę o wyznaczenie trzech obszarów perspektywicznych dla kopalin okruchowych. Dwa dla piasków i Ŝwirów – pierwszy w rejonie Rogali, w bezpo średnim s ąsiedztwie dwóch udo- kumentowanych złó Ŝ „Rogale” i „Rogale III”. W obr ębie osadów czołowo morenowych mo Ŝna si ę spodziewa ć cz ęś ciowo zawodnionej serii okruchowej o mi ąŜ szo ści 5–10 m, która wyst ępuje pod nadkładem piaszczysto-gliniasto-Ŝwirowym o grubo ści do 1 m. Zawarto ść ziarn do 2 mm mo Ŝe tu si ęga ć w granicach 40–60%, a zapylenie maksymalnie 5%. W drugim obszarze, w okolicach Lisów i Zawad, tak Ŝe w obr ębie wzgórza czołowo morenowego, mo Ŝ-

22 na si ę spodziewa ć piaszczysto-Ŝwirowej serii zło Ŝowej o mi ąŜ szo ści 4–7 m. Nadkładu nie przekracza grubo ści 1 m. W ocenie makroskopowej (dwa punkty wyst ępowania kopaliny) zapylenie serii u Ŝytecznej nie powinno wi ększe ni Ŝ 10%, a zawarto ść frakcji Ŝwirowej waha si ę od 30–50%. Mały obszar perspektywiczny dla piasków wodnolodowcowych wyznaczono w okolicy Dąbia, opieraj ąc si ę na danych uzyskanych z istniej ącego tu od dziesi ątków lat du Ŝego i ci ągle wykorzystywanego wyrobiska (pkt. 2). Jego granic ę wyznaczono po morfologii (lokalne wzgórze). Mo Ŝna si ę tu spodziewa ć serii zło Ŝowej o mi ąŜ szo ści powy Ŝej 5 m. Wyst ępuje tu piasek drobno- i średnioziarnisty z głazami i niskiej zawarto ści pyłów. Obszary opisywanych arkuszy le Ŝą w regionie o jednym z najwy Ŝszych w Polsce wska źniku zatorfienia (Bolewski (red.), 1980; Ilnicki, 2002). Torfowiska w północnej i połu- dniowej cz ęś ci omawianych obszarów (przewa Ŝnie niskie i o małej mi ąŜ szo ści) z uwagi na poło Ŝenie w terenach le śnych i chronionego krajobrazu, nie zostały uwzgl ędnione w poten- cjalnej bazie zasobowej torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1997). Z torfowisk wytypowanych przez wspomnianych autorów, najwi ększe i najwarto ściowsze znajduje si ę na obszarze arkusza Ma- Ŝucie, w okolicach Niedrzwicy. Po udokumentowaniu na nim czterech złó Ŝ torfu (patrz roz- dział IV), pozostał jeszcze około 45 hektarowy obszar prognostyczny wyznaczony w obr ębie torfowiska wysokiego i przej ściowego, o stosunkowo korzystnych parametrach (tabela 4). Na terenie arkusza Banie Mazurskie, jako prognostyczne (8 obszarów), wytypowane zostały tyl- ko małe (do 6 ha) torfowiska niskie, o małych zasobach i przeci ętnych parametrach jako ścio- wych (Ostrzy Ŝek, Dembek 1997), (tabela 4). Zlokalizowane s ą one w południowej i połu- dniowo-wschodniej cz ęś ci omawianego terenu. W ich sp ągu bardzo cz ęsto wyst ępuj ą gytie organiczne, które nie maj ą znaczenia praktycznego. Wi ększo ść torfowisk nie była dotychczas eksploatowana. Na niewielk ą skal ę pozyskiwano torf tylko z obszaru VI w okolicach Gierali- szek. Perspektywiczne zło Ŝowo nagromadzenie kredy jeziornej znajduje si ę w dolinie W ęgo- rapy w pobli Ŝu wsi Rapa, w niewielkiej odległo ści od zaniechanych w ostatnich latach złó Ŝ tej kopaliny („Rapa” i „ śabin”). Obszar ten zajmuje powierzchni ę około 34 ha. Średnia mi ąŜ- szo ść kopaliny wynosi prawdopodobnie 2,5 m, a szacunkowe zasoby około 840 tys. m 3 (Toł- kanowicz, 1994, 2001). W latach 70. ubiegłego wieku poszukiwano w okolicach Gołdapi iłów do produkcji wy- robów cienko ściennych (Salachna, 1972). Na obszarze arkusza Banie Mazurskie, we wsi Wróble, nawiercono tylko jedn ą wkładk ę takich iłów, o mi ąŜ szo ści 1,2 m, uznano je wi ęc za nieprzydatne do praktycznego wykorzystania.

23 Obszar omawianego arkusza jest obj ęty koncesj ą na poszukiwanie gazu łupkowego w osadach paleozoicznych (kambr, ordowik, sylur) zalegaj ących na gł ęboko ści około 1180– 1640 m (otwór w Rogalach). Koncesj ę posiada Silurian Energy Services Sp. z o.o. Tabela 4 Wykaz obszarów prognostycznych Wiek Grubo ść Numer Po- Średnia kompleksu Kompleksu Zasoby Zastoso- obszaru wierzch Rodzaj Parametry grubo ść litologiczno- litologiczno- w kategorii wanie na ma- nia kopaliny jakościowe nadkładu surowcowe- surowcowego D (tys.m 3) kopaliny pie (ha) (m) 1 go (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Arkusz Ma Ŝucie P – 3,4 % max. 5,50 I 45,0 t Q bd 738 Sr R – 14 % śr. 2,46 Arkusz Banie Mazurskie P – 14,0 % max. 2,60 I 2,0 t Q bd 45 Sr R – 40 % śr. 2,23 P – 14,0 % max. 2,00 II 2,0 t Q bd 36 Sr R – 35 % śr. 1,81 P – 11,2 % max. 2,80 III 3,8 t Q bd 92 Sr R – 35 % śr. 2,44 P – 14,0 % max. 3,60 IV 3,0 t Q bd 83 Sr R – 40 % śr. 2,77 P – 14,0 % max. 2,80 V 1,3 t Q bd 30 Sr R – 40 % śr. 2,43 P – 14,2 % max. 3,00 VI 5,5 t Q bd 100 Sr R – 42 % śr. 2,36 P – 23,0 % max. 2,80 VII 1,3 t Q bd 32 Sr R – 40 % śr. 2,57 P – 23,0 % max. 3,20 VIII 3,0 t Q bd 80 Sr R – 40 % śr. 2,68

Rubryka 3: t – torf Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 5: P – popielno ść , R – stopie ń rozkładu Rubryka 6: bd – brak danych Rubryka 9: Sr – rolnicze

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Pod wzgl ędem hydrograficznym obszar arkuszy Banie Mazurskie i Ma Ŝucie poło Ŝony jest w dorzeczu Pregoły i Wisły, nale Ŝą cych do zlewni Morza Bałtyckiego. Nieomal cały ana- lizowany obszar le Ŝy w dorzeczu W ęgorapy (lewego dopływu Pregoły). Jedynie południowo wschodni skrawek odwadnia Biebrza poprzez swój prawy dopływ – rzek ę Ełk. Zlewnie od- dziela dział wodny II rz ędu. Najwi ększym ciekiem powierzchniowym tego regionu jest W ęgorapa, która jednak Ŝe zaznacza si ę tutaj tylko incydentalnie w rejonie miejscowo ści Rapa. Przewa Ŝaj ącą cz ęść

24 obszaru odwadnia jej prawobrze Ŝny dopływ – Gołdapa. Jej źródła znajdują si ę w okolicy wsi Szarejki (poza omawianymi arkuszami), a rzeka w swym górnym biegu (a Ŝ do jeziora Gołdap) nosi nazw ę Jarka i ma charakter górski. Gołdapa wpływa na teren arkusza Banie Mazurskie powy Ŝej miejscowo ści Ko śmidry i płynie na południe. W rejonie miejscowo ści Bo ćwinka skr ęca gwałtownie na zachód i meandruj ąc pomi ędzy morenowymi wzgórzami opuszcza obszar arkusza po mini ęciu miejscowo ści Banie Mazurskie. W miejscowo ści No- we Bo ćwinki i Grunajki wybudowane s ą jazy pi ętrz ące wod ę na potrzeby wybudowanych tam elektrowni wodnych. W okolicach Bałupian rzeka zbiera wody z sieci rowów odwad- niaj ących. Naturalne zbiorniki powierzchniowe to niedu Ŝe, najcz ęś ciej bezimienne jeziora zalicza- ne do grupy jezior wytopiskowych (zastoiskowych) grupuj ących si ę głównie w północnej cz ęś ci obszaru. Do najwi ększych nale Ŝą jeziora Jagielskie i Czupowskie. Stan czysto ści wód powierzchniowych kontroluje na tym terenie Wojewódzki Inspekto- rat Ochrony Środowiska w Olsztynie zgodnie z rozporz ądzeniami wykonawczymi Prawo Wodne (DzU z 2005 r. nr 239, poz. 2019 z pó źniejszymi zmianami). Ma on na celu pozyska- nie informacji o stanie wód powierzchniowych dla potrzeb planowania w gospodarowaniu wodami oraz oceny osi ągania celów środowiskowych. Ocen ę jako ści wód powierzchniowych badanych w 2009 roku wykonano na podstawie rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód po- wierzchniowych (DzU nr 162, poz.1008) (Rozporz ądzenie…, 2008). Wprowadza ono, jako zasad ę generaln ą, ocen ę stanu wód, która jest wypadkow ą stanu ekologicznego i fizyko- chemicznego, a okre śla go gorszy ze stanów. W rzek przepływaj ących przez arkusze Budry i Budry N wst ępnej ocenie poddano wody Gołdapy (Raport…, 2010). Ocena wód Gołdapy obejmuje odcinek od wypływu z jeziora Gołdap (poza arkuszem) do uj ścia Kanału Bro Ŝajeckiego (poza arkuszem). Prowadzono j ą punktach monitoringowych tak Ŝe znajduj ących si ę poza granicami arkusza. Potencjał (stan) ekologiczny badanego odcin- ka jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych w granicach arkusza oceniono na umiarkowany z uwagi na obni Ŝaj ące jako ść parametry fizykochemiczne. Zgodnie z zało Ŝeniami programowymi Pa ństwowego Monitoringu Środowiska na lata 2007-2009 nie prowadzono monitoringu jezior znajdujących si ę w granicach omawianego arkusza.

25 2. Wody podziemne Arkusze Banie Mazurskie i Ma Ŝucie, pod wzgl ędem hydrogeologicznym, nale Ŝą do re- gionu mazowiecko-mazursko-podlaskiego (II), subregionu nadmorskiego (II 1) (Paczy ński (red.), 1995). W podziale wg jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd) jest to Region Narwi, Pregoły i Niemna (Paczy ński, Sadurski (red.), 2007). W podziale przedstawio- nym na Mapie hydrogeologicznej Polski w skali 1:200 000, tereny arkuszy le Ŝą w regionie suwalsko-podlaskim (VII) (Bieniaszewska i inni, 1981). Omawiany obszar nale Ŝy do najsłabiej rozpoznanych pod wzgl ędem hydrogeologicz- nym w tym rejonie. Wody podziemne wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych, bardzo zró Ŝnicowanych tak pod wzgl ędem mi ąŜ szo ści jak i wodono śno ści. W obr ębie kompleksu czwartorz ędowego wydziela si ę jeden lub dwa poziomy wodono śne o charakterze u Ŝytkowym – górny i główny (Filar, 2004a,b). Górny, przypowierzchniowy poziom wodono śny zwi ązany jest z piaszczystymi i piasz- czysto-Ŝwirowymi osadami zlodowace ń północnopolskich (zlodowacenie wisły). Tworzy go na ogół jedna, lokalnie dwie warstwy wodono śne w śród glin zwałowych. Wyst ępuje on płyt- ko, zwykle na gł ęboko ści 3–15 m, i nie tworzy ci ągłego, szeroko rozprzestrzenionego pozio- mu. Zasilany jest głównie w drodze bezpo średniej infiltracji opadów atmosferycznych lub przes ączania przez półprzepuszczalne gliny. Poziom ten ujmowany jest studniami m. in. w Pietraszkach, Radkiejmach, Klewinach, Jagodczanach, Ma Ŝuciu, o zmiennej wydajno ści od 5 do 90 m 3/h. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z piaskami, Ŝwirami i otoczakami zlodowace ń środkowopolskich (zlodowacenie odry, warty). Jest poziomem o dominuj ącym zasi ęgu i znaczeniu gospodarczym na obszarze obydwu arkuszy. Warstwa wodono śna zalega na gł ęboko ści od 40-90 m (w cz ęś ci centralnej i północnej) do ponad 100 m na południowym wschodzie. Poziom ten przykryty jest mi ąŜ sz ą (powyŜej 30 m) warstw ą glin zwałowych. Na przewa Ŝaj ącym obszarze potencjalne wydajno ści studni mieszcz ą si ę przedziale 30-70 m 3/h, jakkolwiek lokalnie mog ą by ć zarówno znacznie wy Ŝsze jak i niŜsze. Obszar arkuszy Banie Mazurskie i Ma Ŝucie zaopatrywany jest w wod ę wył ącznie z uj ęć podziemnych. Zaopatruj ą one zarówno odbiorców indywidualnych jak i zbiorowych. Udo- kumentowane zasoby pojedynczej studni s ą zró Ŝnicowane i wahaj ą si ę od 4,5 m 3/h w miej- scowo ści Zawady do 72 m 3/h w Lisach i 90 m 3/h w Radkiejmach. Najwi ększe uj ęcia zespołowe dostarczaj ące wod ę dla potrzeb komunalnych znajduj ą si ę w Baniach Mazurskich, Budzisku, Bo ćwince oraz śabinie. Szereg uj ęć wód podziemnych wykorzystywanych jest tylko okresowo lub w niewielkim stopniu przez gospodarstwa rolne

26 i ośrodki wypoczynkowe. Nieomal wszystkie miejscowo ści w granicach arkusza podł ączone są do sieci wodoci ągowej, co powoduje, Ŝe wi ększo ść studni kopanych jest nieczynna lub uŜywana sporadycznie do celów gospodarczych. Nie zmienia to faktu, Ŝe wykorzystanie udo- kumentowanych zasobów wód podziemnych jest niewielkie (nie przekracza 5%). Wyra źne ograniczenie poboru wody, które nast ąpiło w ostatnich latach, spowodowane zostało głównie ograniczeniem hodowli i likwidacj ą PGR. Generalnie wody górnego i głównego poziomu wodono śnego ujmowane na arkuszu s ą 3 wodami słodkimi typu HCO 3-Ca, o mineralizacji rz ędu 330-335 mg/dm . Ze wzgl ędu na po- nadnormatywne zawarto ści manganu i Ŝelaza s ą wodami średniej jako ści – klasy IIb, wyma- gaj ącymi prostego uzdatniania. Wody dobrej jako ści, klasy II, wyst ępuj ą na niewielkim ob- szarze w północnej cz ęś ci mapy. Gł ęboko ść wyst ępowania poziomu wodono śnego, typ naturalnej izolacji, rodzaj ognisk zanieczyszcze ń i intensywno ść ich oddziaływania, obecno ść lasów i obszarów chronionych s ą najwa Ŝniejszymi czynnikami wpływaj ącymi na ocen ę zagro Ŝenia wód podziemnych. W obr ę- bie arkuszy Banie Mazurskie i Ma Ŝucie stopie ń zagro Ŝenia czwartorz ędowego poziomu wo- dono śnego jest niski i bardzo niski. Wynika to z uwarunkowa ń naturalnych – nieomal na ca- łym obszarze pokrywa go warstwa osadów słabo- lub nieprzepuszczalnych (glin), o mi ąŜ szo- ści od 50 do 100 m, oraz braku obiektów uci ąŜ liwych dla środowiska. Głównymi ogniskami zanieczyszcze ń s ą na tym obszarze oczyszczalnie ścieków, nie- skanalizowane wioski, rozproszone i nieuporz ądkowane drobne składowiska odpadów, zrzuty ścieków nieoczyszczonych z gospodarstw rolnych, a tak Ŝe stacje paliw. Wymogiem podsta- wowym staje si ę uporz ądkowanie gospodarki wodno-ściekowej poprzez budow ę nowocze- snych oczyszczalni i kanalizacj ę osiedli mieszkaniowych, organizacj ę składowisk odpadów, nawozów, środków ochrony ro ślin i racjonaln ą nimi gospodark ę. W obr ębie północno-wschodniego kra ńca arkusza znajduje si ę czwartorz ędowy, główny zbiornik wód podziemnych nr 202 – Sandr Gołdap (Kleczkowski, red., 1990). Nie ma on opracowanej dokumentacji hydrogeologicznej, a jego granice zaznaczone zostały na szkicu (fig. 3). Poło Ŝona kilka kilometrów na wschód od granic arkuszy miejscowo ść Gołdap, decyzj ą Ministra Zdrowia, uzyskała w 2001 r. status uzdrowiska, natomiast obszar gminy w granicach administracyjnych znajduje si ę w strefie ochronnej „C” uzdrowiska.

27

Fig. 3 Poło Ŝenie arkuszy Ma Ŝucie i Banie Mazurskie na tle obszarów głównych zbiorników wód podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkow- skiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w o środku poro- wym, 4 – jeziora, 5 – granica pa ństwa Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 202 – Sandr Gołdap, czwartorz ęd (Q), 206 – Zbiornik K ętrzyn, czwartorz ęd (Q), 217 – Pradolina rzeki Biebrza, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Banie Mazurskie, umieszczono w tabeli 5. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar-

28 to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju). Tabela 5 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu Banie dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Mazurskie bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu Banie Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Mazurskie

Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–7 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 16–56 27 27 Cr Chrom 50 150 500 3–6 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 13–32 29 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 3–7 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 3–7 5 3 Pb Ołów 50 100 600 7–13 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,05–0,07 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza Banie Mazurskie 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 – – ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 – – wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 – – b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 – – o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 – – poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 – – gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 – – szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 – – 2) Pb Ołów 6 – – grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 – – rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza Banie Mazurskie do poszczególnych grup u Ŝytko- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, wania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tere- ny komunikacyjne, – 6 – – 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej

29 siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna- czenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicz- nych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przed- stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 5). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, cynku, kadmu, kobaltu i ołowiu w badanych gle- bach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median)

30 w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: chrom, mied ź, nikiel oraz rt ęć . Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyni- ku akumulacji materiału, pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych) oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanie- czyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych, odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfe- ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) a tak Ŝe rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i inni, 2004; Reiss i inni, 2004; Birch i inni, 2001; Howsam, Jones 1998; Mecray i inni, 2001; Lindström, 2001; Pulford i inni, 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i inni, 2004). Wst ępu- jące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ń- cuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla organizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009; Albering i inni, 1999; Liu i inni, 2005; Šmejkalová i inni, 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjal- nym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów che- micznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i inni, 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zale- wowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i inni, 2002; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie zanieczyszczonych osadów na tarasy zalewowe powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałych zanieczyszcze ń organicznymi w glebach (Boja- kowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i inni, 1995; Miller i inni, 2004; Middelkoop, 2000).

31 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wie- lopierścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 6 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod po- wierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charak- teryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – ace- naftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antra- cenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3- cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykona- no przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD).

32 Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA – 5,683 – **** WWA 7 WWA 8,5 – – PCB 0,3 0,189 –

* – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD i inni, 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, inde- no[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmien- nych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub nieza- nieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicz- nego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na omawianym terenie zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny PM Ś (Pa ństwowy Monitoring Środowiska) na rzece Gołdapie w Baniach Mazurskich, z których próbki do ba-

33 da ń s ą pobierane co trzy lata. Osady Gołdapi charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków śladowych. S ą one zbli Ŝone do warto ści ich tła geo- chemicznego (tabela 7). S ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozpo- rz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL, powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 7 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach rzecznych (mg/kg) Gołdapa Parametr Banie Mazurskie Arsen (As) <5 Chrom (Cr) 5 Cynk (Zn) 25 Kadm (Cd) <0,5 Mied ź (Cu) 3 Nikiel (Ni) 3 Ołów (Pb) 3 Rt ęć (Hg) 0,010 * WWA 11 WWA n.o. ** WWA 7 WWA n.o. PCB *** n.o.

* – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, inde- no[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i inni, 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas

34 pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Wyniki przedstawiono wspólnie dla dwóch arkuszy (arkusz Ma Ŝucie i s ąsiaduj ący z nim od południa arkusz Banie Mazurskie), gdy Ŝ zdecydowana wi ększo ść obszaru obj ętego arkuszem Ma Ŝucie znajduje si ę poza granicami kraju. Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4, 5) dla dwóch wspólnych kraw ędzi arkuszy map (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlo- kalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opi- sywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od około 23 do około 58 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 38 nGy/h i jest nieco wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschod- niego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 20 do około 51 nGy/h i prze- ci ętnie wynosz ą około 41 nGy/h. W profilu zachodnim wy Ŝsze warto ści promieniowania gamma zwi ązane s ą z glinami zwałowymi zlodowacenia północnopolskiego (40–58 nGy/h), wyst ępuj ącymi wzdłu Ŝ połu- dniowej cz ęś ci profilu oraz na jego kra ńcu północnym. Wzdłu Ŝ północnej cz ęś ci tego profilu pomiarowego przewa Ŝaj ą osady jeziorne (mułki, piaski i Ŝwiry), utwory zastoiskowe (iły, mułki i piaski) oraz torfy charakteryzuj ące si ę nieco ni Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (około 25–35 nGy/h). W profilu wschodnim zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą do ść wyrównane (przewa Ŝaj ą warto ści z przedziału 35–50 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ tego profilu pomiarowego dominuje jeden typ utworów – gliny zwałowe zlodowacenia pół- nocnopolskiego. Lokalnie nieco ni Ŝsze warto ści promieniowania gamma s ą zwi ązane z holo- ce ńskimi osadami rzecznymi (piaski i Ŝwiry) lub z torfami.

35 69 W PROFIL ZACHODNI 69 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6022715 6019175

6019725 6014978

6016739 6013303 m m 6011742 6011265

6008715 6009226

6005718 6006210 0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 36 36

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6022715 6019175

6019725 6014978

6016739 6013303 m m 6011742 6011265

6008715 6009226

6005718 6006210 0 2 4 6 8 10 0 1 2 3 4 5 6 7 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Banie Mazurskie (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

38 W PROFIL ZACHODNI

Dawka promieniowania gamma

m 6023738

0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

m 6023738

0 1 2 3 4 kBq/m 2

Fig. 5. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Ma Ŝucie (na osi rz ęd- nych – opis siatki kilometrowej arkusza) Zarejestrowane st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ obu profili po- miarowych s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczo- nych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 1,7 do 8,6 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschod- niego wahaj ą si ę od 2,6 do 6,2 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa …, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń

37 dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpo- wiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów,

38 ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych poten- cjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 8). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 8), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedsta- wione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę otworów wiert- niczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tabela 8 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ Współczynnik k mi ąŜ szo ść składowiska filtracji rodzaj gruntów [m] [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkuszy Banie Mazurskie i Ma Ŝucie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Filar, 2004a,b). Stopie ń zagro Ŝenia wód pod- ziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (od- porno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych,

39 takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronio- nych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszami Banie Mazurskie i Ma Ŝucie bezwzgl ędnemu wył ącze- niu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa miejscowo ści gminnej Banie Mazurskie, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Lasy Skaliskie” PLB 280011, „Niecka Skaliska” PLH 280049, „Ostoja Borecka” PLH 280016 (ochrona siedlisk); „Puszcza Borecka” PLB 280006 (ochrona ptaków), ─ strefa ochrony „C” uzdrowiska w Gołdapi, ─ tereny le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ tereny podmokłe, bagienne, ł ąki wykształcone na glebach organicznych, ─ tereny w obr ębie tarasów erozyjnych i akumulacyjnych dolin rzek: Gołdapy, W ęgorapy, Rowu Bachutka, Nicianki, Czarnej Strugi i pozostałych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Granicznego, Jagielskiego, Czupowskiego, Jagoczany i pozostałych akwenów, ─ obszary zagro Ŝone powierzchniowymi ruchami masowymi: rejon Kiermuszyny Małe – Jezierzyny – Góra Czupowska, Ziemiany – Sapałówka, Juchnajcie, Sokoły, Ko śmidry, Grunajki – Boćwinka, Jeziorki Wielkie (Grabowski (red.) i inni, 2007), ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° – rejon śabina, Góry Koziej, Radkiejm, Jeziora Czu- powskiego, na zachód od Gry Ŝewa; rejony Ziemian, Sapałówki, Lasu Janki, Ba ń Ma- zurskich, Grodziska, Obszarnickiej Góry, Ma Ŝucia (PGR). Obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą około 80% powierzchni analizowanego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na

40 powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 8) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano w granicach wyst ępowania glin zwałowych stadiału górnego zlodowacenia wisły, buduj ących powierzch- ni ę wysoczyzny morenowej falistej. Lokalnie wyst ępuj ą w nich przewarstwienia piasków wodnolodowcowych. Mi ąŜ szo ści glin wynosz ą od 3 m (Budziska) do 12 m (Ziemiany). War- to ści współczynników petrograficznych wskazuj ą na ich zwietrzenie (Pochocka-Szwarc, 2003). Lokalnie gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły wyst ępuj ą na starszych, mocniej skonsolidowanych glinach stadiału środkowego tworz ąc wspólny pakiet izolacyjny (przekrój geologiczny, okolice Sapałówki), osi ągaj ący około 30 m mi ąŜ szo ści. Koło Budzisk poziom izolacyjny o mi ąŜ szo ści około 70 m tworz ą gliny zwałowe kilku zlodowace ń (otwór 74 na przekroju). Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano na terenie gmin Banie Mazurskie i Kruklanki. Poło Ŝone s ą przy drogach dojazdowych, a ich do ść du Ŝe powierzchnie umo Ŝliwiaj ą lokalizacj ę składowisk odpadów w dogodnej odległo ści od zabu- dowy miejscowo ści. Na mapie zaznaczono równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów po- zbawione naturalnej izolacji. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu przepuszczalne osady czwartorz ędowe. Budowa obiektów wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą uszczelnienia ich podło Ŝa do- datkow ą przesłon ą – syntetyczn ą lub mineraln ą. Warunkowymi ograniczeniami budowy składowisk odpadów w granicach cz ęś ci wska- zanych obszarów s ą: b – blisko ść zabudowy Ba ń Mazurskich, p – poło Ŝenie na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Dolina Gołdapy i W ęgorapy. Nie maj ą one charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wod- nej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej. Na obszarach dopuszczonych do składowania odpadów pi ętra wodono śne zwi ązane s ą z utworami czwartorz ędowymi. W północnej cz ęś ci terenu (obszary pozbawione naturalnej izolacji) warstwa wodono śna wyst ępuje płytko (3-15 m). Na pozostałych obszarach główny uŜytkowy poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 50-100 m, w okolicy Ba ń Mazurskich na gł ęboko ści 15-50 m.

41 Problem składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych) W strefie gł ęboko ści do 2,5 m na obszarach mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla skła- dowania odpadów komunalnych. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazane w rejonie miejscowo ści Bu- dziska w gminie Banie Mazurskie. Według danych z przekroju geologicznego mog ą tu wy- st ępowa ć gliny kilku zlodowace ń (wisły, warty, odry i liwca) poło Ŝone bezpo średnio na so- bie, tworz ące warstw ę o mi ąŜ szo ści około 70 m, w rejonie Sapałówki 30 m (Piechocka- Szwarc, 2003). W rejonie śabina i Kruków mog ą wyst ępowa ć pakiety glin o mi ąŜ szo ści oko- ło 60 m, w okolicy Mieczników 50 metrowe (przekroje hydrogeologiczne wykonane dla MhP). Dodatkowo mo Ŝna rozpozna ć równie Ŝ tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów hy- drogeologicznych, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych o du Ŝych mi ąŜ szościach – Kiermuszyny (71 m), Widgiry (56 m). Składowisko odpadów komunalnych w Baniach Mazurskich zamkni ęto w 2010 r. W trakcie opracowania jest aktualizacja dokumentacji rekultywacyjnej. Po zainstalowaniu piezometrów b ędzie prowadzony monitoring wód podziemnych. Obiekt jest ogrodzony i oto- czony pasem zieleni. Odpady z terenów obj ętych arkuszem przewo Ŝone s ą na składowisko odpadów komu- nalnych w Ko śmidrach koło Gołdapi i składowisko „Euro” w Sokółce.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych rozpatrywa- nych pod k ątem składowania odpadów Gliny zwałowe zlodowacenia wisły, stanowi ące naturaln ą barier ę geologiczn ą spełniaj ą kryteria izolacyjno ści przyj ęte dla składowania odpadów oboj ętnych. Najbardziej korzystnych warunków geologicznych dla składowania odpadów nale Ŝy oczekiwa ć w miejscach, gdzie warstw ę izolacyjn ą tworz ą gliny zwałowe kilku zlodowace ń poło Ŝone bezpo średnio na sobie. Z sytuacj ą tak ą mamy do czynienia w okolicy Budzisk, gdzie ł ączna mi ąŜ szo ść warstwy izolacyjnej wynosi 70 m i Sapałówki (warstwa gliniasta ma 30 m mi ąŜ szo ści), w rejonie śabin i Kruków (60 m) i w rejonie Mieczników (50 m). Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzyst- ne. Wszystkie wskazane do składowania odpadów obszary znajduj ą si ę na terenach o bardzo niskim i niskim stopniu zagro Ŝenia wód głównych u Ŝytkowych poziomów wodono śnych wy-

42 st ępuj ących na gł ęboko ści 50–100 m, podrz ędnie 15–50 m (Banie Mazurskie–Ziemiany– Bo ćwinka–Mieczniki). S ą one dobrze izolowane od zanieczyszcze ń powierzchniowych war- stw ą utworów słabo przepuszczalnych. Północno zachodnia cz ęś ci terenów obj ętych arkuszem Banie Mazurskie znajduje si ę w zasi ęgu strefy najwy Ŝszej ochrony nieudokumentowanego głównego zbiornika wód pod- ziemnych nr 202 sandr Gołdap (obszar bezwzgl ędnie wył ączony z mo Ŝliwo ści składowania odpadów – strefa „C” uzdrowiska w Gołdapi). Ka Ŝdorazowo decyzj ę o lokalizacji składowiska odpadów musi poprzedzi ć rozpoznanie geologiczne i hydrogeologiczne miejsca planowanej inwestycji.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska poeksploatacyjne złó Ŝ kruszywa naturalnego „Kulsze” i „Surminy” maj ą mniejsze wymiary od wymaganych kryteriami. Wyrobiska pozostałych złó Ŝ i punkty lokalnej eksploatacji kruszyw znajduj ą si ę na te- renach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk oraz zmieniaj ącego je Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. Na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno- in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

43 X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Waloryzacji warunków podło Ŝa budowlanego na obszarze arkuszy Ma Ŝucie i Banie Mazurskie dokonano na podstawie analizy Szczegółowej mapy geologicznej (Pochocka– Szwarc, 2006) oraz map topograficznych i obserwacji terenowych. Z oceny wył ączono obsza- ry wyst ępowania gleb wysokich klas bonitacyjnych (I-IVa), zwartych kompleksów le śnych, gleb na podło Ŝu organicznym zgodnie z kryteriami zawartymi w ustawach o ochronie grun- tów rolnych i le śnych oraz tereny obj ęte prawnymi formami ochrony przyrody (poza obsza- rami chronionego krajobrazu). Obszary niewaloryzowane zajmuj ą ponad połow ę powierzchni omawianego arkusza. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich decyduje kilka czynników – rodzaj i stan grun- tów, morfologia terenu, gł ęboko ść poło Ŝenia zwierciadła wód podziemnych, wyst ępowanie procesów geodynamicznych (Dobak, 2005). Dla potrzeb sporz ądzenia mapy geo środowisko- wej, zgodnie z „Instrukcj ą…”, (2005), stosuje si ę dwa wydzielenia – obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących je. Korzystne dla budownictwa warunki zwi ązane s ą z wyst ępowaniem osadów lodowco- wych i wodnolodowcowych stadiału górnego zlodowacenia wisły. Wyznaczono je głównie na wysoczy źnie morenowej, w miejscach wyst ępowania na powierzchni terenu glin zwałowych (grunty spoiste nieskonsolidowane), które cz ęsto przemieszane s ą z piaskami, Ŝwirami i głazami. Pokrywaj ą one znaczn ą cz ęść (generalnie wschodni ą, południowo-zachodni ą oraz miejscami północn ą) omawianego obszaru. W znacznej mierze rozwin ęły si ę na nich gleby wy Ŝszych klas bonitacyjnych. Lokalnie warunki w obr ębie wysoczyzny morenowej mog ą by ć niekorzystne z uwagi na podwy Ŝszone spadki terenu lub wody gruntowe we wkładkach piasz- czystych. Środkowa, południowa i cz ęś ciowo północna cz ęść omawianego terenu to obszary gruntów piaszczysto-Ŝwirowych z glinami oraz głazami akumulacji lodowcowej i wodnolo- dowcowej (grunty niespoiste w stanie średnio zag ęszczonym). Warunki budowlane s ą tu do- bre. Tereny te s ą w bardzo du Ŝej mierze zalesione, szczególnie na obszarach wzgórz moreno- wych. Tereny o warunkach korzystnych dla budownictwa w obr ębie wysoczyzny morenowej tworz ą mozaik ę z obszarami gleb chronionych i terenami budowlano niekorzystnymi. Niekorzystne warunki budowlane wi ąŜą si ę z wyst ępowaniem gruntów ilasto-pylastych zastoiskowych i jeziornych (nieskonsolidowanych), zwłaszcza w sytuacji ich zawodnienia oraz gruntów piaszczysto-madowych i holoce ńskich organicznych – namuły torfiaste lub tor-

44 fy bagienne. Opisane powy Ŝej utwory wyst ępuj ą głównie w północnej i zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru. Zwi ązane s ą z rozległymi obni Ŝeniami terenu – Niecka Skaliska, Wiel- kie Bagno, z dolin ą Gołdapy oraz z licznymi na całym omawianym terenie dolinami ró Ŝnej wielko ści cieków powierzchniowych. Na wysoczy źnie morenowej niekorzystne dla budow- nictwa osady zdeponowane s ą w zagł ębieniach powstałych po martwym lodzie (oczka more- nowe). Dodatkowym czynnikiem obni Ŝaj ącym warto ść tych terenów pod wzgl ędem budow- lanym jest płytko wyst ępuj ące zwierciadło wód gruntowych (do gł ęboko ści 2 m ppt.). Wody gruntowe wyst ępuj ące w obr ębie gruntów organicznych mog ą by ć agresywne wzgl ędem be- tonu i stali. Na obszarze wzgórz morenowych (moreny z wyci śni ęcia) m. in. na zachód od Ba ń Ma- zurskich, koło Klewin i Kruków, wyst ępuj ą zaburzenia glacitektoniczne. W przypadku pla- nowania inwestycji budowlanych konieczne jest wykonywanie na tych terenach bada ń geolo- giczno-in Ŝynierskich (III klasa geotechniczna, warunki gruntowo-wodne skomplikowane). Urozmaicona rze źba młodoglacjalna charakterystyczna dla obszarów obj ętych arku- szami sprzyja rozwijaniu si ę powierzchniowych ruchów masowych (osuwiska, obrywy, speł- zywania gruntów) (Kühn, Miłoszewska, 1971; Grabowski (red.) 2007). Procesy te rozwijaj ą si ę zwykle w obr ębie skarp i zboczy, na brzegach cieków powierzchniowych (zwłaszcza w dolinie Gołdapy) i podmokłych obni Ŝeń, cz ęsto wypełnionych gruntami słabono śnymi, co nasila zjawiska osuwiskowe. Obszary predysponowane do powstawania ruchów masowych wyst ępuj ą w pasie wzgórz morenowych z wyci śni ęcia w okolicach Kiermuszyn i Gry Ŝewa, a ponadto na stokach lokalnych wzgórz w okolicach Wróbli, Jeziorek Wielkich, Rogali i Sa- pałówki. W praktyce przekłada si ę to na cz ęste w tych okolicach uszkodzenia dróg prowa- dzonych przez tereny zagro Ŝone. Zjawiska takie s ą tu zazwyczaj uci ąŜ liwe, ale przestrzennie o rozmiarach zbyt małych, aby je przedstawi ć na mapie w skali 1:50 000. W przypadku ewentualnej lokalizacji budynków lub inwestycji drogowych na tych te- renach niezb ędne jest sporz ądzenie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Arkusze Banie Mazurskie i Ma Ŝucie poło Ŝone s ą na Mazurach, w jednym z najpi ękniej- szych i najatrakcyjniejszych regionów Polski. Największym atutem tych ziem jest środowisko geograficzne i przyrodnicze. Ochrona tych dóbr, to działalno ść maj ąca na celu zachowanie lub restytuowanie rzadkich i cennych tworów przyrody Ŝywej lub martwej, zasobów przyrody oraz zapewnienia trwało ści ich u Ŝytkowania. Najcenniejsze jej fragmenty, zgodnie z ustaw ą, poddane s ą ochronie prawnej. Na rozmaite prawne formy ochrony przyrody w granicach ar-

45 kusza Banie Mazurskie i Ma Ŝucie składaj ą si ę obszary chronionego krajobrazu, obszary NA- TURA 2000 oraz pomniki przyrody. Obszary chronionego krajobrazu obejmuj ą wyró Ŝniaj ące si ę krajobrazowo tereny o ró Ŝ- nych typach ekosystemu, odznaczaj ące si ę niewielkim stopniem zniekształcenia środowiska przyrodniczego, których zadaniem jest ochrona terenów o walorach: przyrodniczych, krajo- brazowych i kulturowych. Ich zagospodarowanie powinno zapewni ć stan wzgl ędnej równo- wagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Omawiany obszar znajduje si ę w zasi ęgu pi ęciu takich obszarów (arkusz Banie Mazurskie), z których jeden – „Dolina Gołdapy i W ęgorapy” kontynuuje si ę tak Ŝe na arkuszu Ma Ŝucie. Obszary te zostały utworzone moc ą Rozporz ądze- nia nr 21 Wojewody Warmi ńsko-Mazurskiego z dnia 14 kwietnia 2003 r. Obszar Chronionego Krajobrazu „Doliny Gołdapy i W ęgorapy” o powierzchni 30 534,0 ha poło Ŝony jest w dorzeczu dwóch najwi ększych rzek tego rejonu – Gołdapy i W ę- gorapy, malowniczo meandruj ących w śród morenowych wzgórz, obejmuj ący swoim zasi ę- giem środkow ą cz ęść obszaru arkusza Banie Mazurskie oraz fragmenty arkusza Ma Ŝucie. Od wschodu graniczy on z Obszarem Chronionego Krajobrazu „Grabowo”. Jego całkowita po- wierzchnia wynosi 3 764,5 ha. Obszar rozci ąga si ę w kierunku wschodnim na s ąsiedni arkusz (Filipów). Południow ą cz ęś ci obszaru arkusza Banie Mazurskie pokrywa Obszar Chronionego Krajobrazu „Puszczy Boreckiej”, którego całkowita powierzchnia wynosi 22 860,9 ha. Jest to obszar jest silnie pofalowany, pokryty licznymi wzgórzami morenowymi, którego najcenniej- szym składnikiem ekosystemu s ą drzewostany licz ące ponad 100 lat (najstarsze fragmenty dochodz ą wieku 150 lat). Obszar kontynuuje si ę na południe (arkusz Orłowo). Od północne- go-wschodu przylega do niego niewielki fragment OChK „Wzgórz Szeskich”. Stanowi go ci ąg moren czołowych rozci ągaj ących si ę południkowo mi ędzy Oleckiem a Gołdapi ą, odzna- czaj ących si ę wyra źnym garbem w krajobrazie. Obszar zajmuje powierzchni ę 12 495,1 ha i kontynuuje si ę w kierunku wschodnim na obszar arkusza Filipów. Południowo-zachodni skrawek mapy znajduje si ę w zasi ęgu Obszaru Chronionego Kra- jobrazu „Krainy Wielkich Jezior Mazurskich”. Posiada on całkowit ą powierzchni ę 85 527 ha i kontynuuje si ę w kierunku zachodnim na arkuszu Budry. Dopełnieniem bogactwa przyrodniczego tego rejonu s ą pomniki przyrody (tabela 9). Są to pojedyncze okazy przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej, odznaczaj ące si ę indywidualnymi, cechami, które wyró Ŝniaj ą je spo śród otoczenia. S ą nimi szczególnie okazałe drzewa, świadcz ące o niedzisiejszej świetno ści tutejszych lasów oraz głazy narzutowe b ędące świa-

46 dectwem obecno ści w tym regionie lodowca. Wszystkie zlokalizowane s ą na arkuszu Banie Mazurskie. Tabela 9 Wykaz pomników przyrody (arkusz Banie Mazurskie) Nr obiektu Forma ochro- Gmina Rok zatwier- Miejscowo ść Rodzaj obiektu na mapie ny Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 Banie Mazurskie Pn, G – granit rapakiwi 1 P Skaliszkiejny 1999 gołdapski „Angerapp” Banie Mazurskie Pn, G – granit rapakiwi 2 P Rogale 1999 gołdapski „Skalich” Gołdap 3 P Jany 2001 PŜ – Ŝywotnik zachodni gołdapski Gołdap 4 P Juchnajcie 1977 PŜ – 4 lipy gołdapski Gołdap 5 P Juchnajcie 1977 PŜ – klon pospolity gołdapski Banie Mazurskie 6 P Lisy 1969 Pn, G – głaz narzutowy gołdapski Kruklanki PŜ – dąb szypułkowy 7 P Bo ćwinka 1998 gi Ŝycki „Stanisław” Gołdap 8 P Kalniszki 1977 PŜ – dąb szypułkowy gołdapski Rubryka 2: P – pomnik przyrody Rubryka 6: – rodzaj pomnika przyrody: Pn – nieo Ŝywionej, PŜ – Ŝywej – rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

W nawi ązaniu do utworzonego w 1995 roku systemu ochrony europejskiego dziedzic- twa przyrodniczego, utworzono w Polsce Krajow ą Sie ć Ekologiczn ą (ECONET-Polska) (Liro, 1998) (fig. 6). Jest to wielkoprzestrzenny system obszarów w ęzłowych i korytarzy ekologicznych. Obszary w ęzłowe to jednostki najlepiej zachowane pod wzgl ędem przyrod- niczym, reprezentatywne dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju, które s ą ekstensyw- nie u Ŝytkowane. Korytarze ekologiczne s ą strukturami przestrzennymi umo Ŝliwiaj ącymi rozprzestrzenianie si ę gatunków pomi ędzy obszarami w ęzłowymi oraz terenami do nich przylegaj ącymi. Południowa cz ęść obszaru arkusza Banie Mazurskie le Ŝy w granicach mi ędzynarodo- wego obszaru w ęzłowego 15M – Obszaru Wschodniomazurskiego. Od wschodu przylega do niego mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny – Garb Szeski (8m). Europejska Sie ć Ekologiczna NATURA 2000 to spójna sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. Sie ć NA- TURA 2000 tworz ą dwa typy obszarów: specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) tworzone na podstawie Dyrektywy Siedliskowej (dla ochrony siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk

47 gatunków ro ślin i zwierz ąt) oraz obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) tworzone na pod- stawie Dyrektywy Ptasiej (dla ochrony siedlisk ptaków). W granicach arkusza Banie Mazur- skie utworzono cztery takie obszary, z których jeden – „Lasy Skaliskie” (PLB 280011) kon- tynuuje si ę na arkuszu Ma Ŝucie (tabela 10). Obszar specjalny ochrony ptaków „Lasy Skaliskie” (PLB 280011) obejmuje tereny Lasów Skaliskich oraz doliny rzek Gołdapy i W ęgorapy w północno zachodniej cz ęś ci ar- kusza Banie Mazurskie i przyległych terenów arkusza Ma Ŝucie. Dominuj ą tu bory świerko- we i sos nowe, a w dolinach rzecznych wyst ępuj ą siedliska naturalne, zabagnione doliny rzeczne oraz u Ŝytkowane ł ąki i wielkoobszarowe tereny uprawne. Stwierdzono tu co naj- mniej 16 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, 1 gatunek z Polskiej Czerwo- nej Ksi ęgi (PCK). W stosunkowo wysokiej liczebno ści wyst ępuj ą: jarz ąbek, orlik krzykliwy (PCK) i Ŝuraw.

Fig. 6. Poło Ŝenie arkuszy Ma Ŝucie i Banie Mazurskie na tle systemów ECONET (Liro (red), 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 15M – Obszar Wschodniomazur- ski; 16M – Obszar Suwalski; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 7m – Ma- zurski, 8m – Garbu Szeskiego; 3 – jeziora, 4 – granica pa ństwa

48 „Ostoja Borecka” (PLH 280016) to du Ŝy kompleks le śny w południowej cz ęś ci oma- wianego obszaru o charakterze naturalnym z udziałem drzewostanów li ściastych i znacz ącą domieszk ą świerka porastaj ący polodowcowe tereny o silnie zró Ŝnicowanej rze źbie. Teren poprzecinany jest licznymi strumieniami. Obejmuje te Ŝ kompleks jezior (jedno z najwi ęk- szych to Ła źno) oraz liczne małe zbiorniki wodne. Stwierdzono tu wyst ępowanie 7 gatunków zwierz ąt i 4 gatunki ro ślin z Zał ącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Jest to wa Ŝna ostoja fauny le śnej z wilkiem (jedno z 5 wolno Ŝyj ących stad w Polsce). Ponadto zidentyfikowano tu 11 typów siedlisk z Zał ącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Jest to jeden z wa Ŝniejszych obszarów w Europie dla zachowania klasycznych lasów li ściastych typu środkowoeuropej- skiego, tzw. gr ądu subkontynentalnego. Obszar specjalny ochrony ptaków „Puszcza Borecka” (PLB 280006) jest wa Ŝną ostoj ą ptasi ą o randze europejskiej. Wyst ępuje tu co najmniej 25 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, 9 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). W okresie l ęgowym obszar zasiedla powy Ŝej 10% populacji krajowej dzi ęcioła białogrzbietego, a w mniejszym stopniu m.in. bocian czarny, dzi ęcioły: średni, trójpalczasty (PCK) i zielonosiwy, muchołów- ka białoszyja, orlik krzykliwy (PCK), rybołów (PCK) i Ŝuraw. Obszar ochrony siedliskowej „Niecka Skaliska” (PLH 280049) cz ęś ciowo pokrywa si ę z obszarem ochrony ptaków „Lasy Skaliskie”. Wyst ępuje na tym obszarze 7 rodzajów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG w tym wielosił błękitny. Jest to ro ślina zaliczana jest do reliktów polodowcowych i jako osobliwo ść florystyczna wpisana jest do Polskiej Czerwonej Ksi ęgi Roślin. Informacje na temat NATURA 2000 zaczerpni ęto ze strony internetowej Ministerstwa Środowiska: http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl/. Wa Ŝnym elementem środowiska przyrodniczego s ą gleby, o jako ści których decyduje rodzaj skał macierzystych. Południow ą oraz południowo-wschodni ą cz ęść obszaru pokrywaj ą gliny zwałowe, a na pozostałym obszarze dominuj ą piaski i Ŝwiry ozów lub moreny czołowej. Rozwin ęły si ę na nich głównie gleby brunatne (Dobrza ński i inni, 1973). Gleby chronione mineralne (klasy I-IVa) nale Ŝą w przewadze do typu brunatnych wyługowanych, w mniej- szych ilo ściach to pseudobielice i brunatne wła ściwe. Gleby chronione organiczne to w prze- wadze torfy niskie całkowite wyst ępuj ące głównie w północnej cz ęś ci obszaru. Podrz ędnie spotyka si ę tak Ŝe mursze płytkie zalegaj ące na gytiach.

49 Tabela 10 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Po- Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkuszy MaŜucie Typ Nazwa obszaru Kod obszaru wierzch- i Banie Mazurskie Lp. ob- i symbol oznaczenia obszaru Długo ść geo- Szeroko ść nia obsza- Kod szaru na mapie Województwo Powiat Gmina gr. geogr. ru (ha) NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Arkusz Ma Ŝucie PLB Lasy Skaliskie warmi ńsko- Banie Mazur- 1 A 21°57’06’’ E 54°16’59’’ N 12 644,7 PL 623 gołdapski 280011 (P) mazurskie skie Arkusz Banie Mazurskie Budry PLB Lasy Skaliskie warmi ńsko- węgorzewski 1 A 21°57’06’’ E 54°16’59’’ N 12 644,7 PL 623 Banie Mazur- 280011 (P) mazurskie gołdapski skie Kruklanki PLB Puszcza Borecka warmi ńsko- gi Ŝycki 2 J 22°08’54’’ E 54°07’31’’ N 18 962,8 PL 623 Kowale Olec- 280006 (P) mazurskie olecki kie 50 50 Pozezdrze węgorzewski PLH Ostoja Borecka warmi ńsko- Kruklanki 3 K 22°06’05’’ E 57°07’48’’ N 25 340,1 PL 623 gi Ŝycki 280016 (S) mazurskie Kowale Olec- olecki kie Budry PLH Niecka Skaliska warmi ńsko- węgorzewski 4 K 21°57’03’’ E 54°16’43’’ N 11 385,7 PL 623 Banie Mazur- 280049 (S) mazurskie gołdapski skie

Rubryka 2: A – wydzielone OSO (Obszary Specjalnej Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000; J – OSO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z SOO; K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO. Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków

XII. Zabytki kultury

Arkusze: Banie Mazurskie i Ma Ŝucie le Ŝą na terenie historycznej krainy zwanej Mazu- rami. Wprawdzie miano „Mazury” wprowadzone zostało przez władze Pruskie dopiero w połowie XIX w., jednak Ŝe historia tych ziem si ęga pradziejów. Obszar ten jest dobrze roz- poznany archeologicznie. Przyjmuje si ę, Ŝe ziemie te od IV w. p.n.e. przez ponad dwa tysi ąc- lecia zamieszkiwali Prusowie. Nie zbudowali oni własnej pa ństwowo ści, nie mieli własnego króla ani spisanych praw. W stosunku do innych wykazywali go ścinno ść i prowadzili o Ŝy- wiony handel. Prowadziły t ędy drogi handlowe po złocisty skarb Północy – jantar zwany bursztynem. Fakt, Ŝe Prusowie byli poganami powodował, Ŝe europejskie pa ństwa, w tym tak Ŝe Polska, starały si ę zdoby ć na nich wpływy przez chrystianizacj ę. Faktycznego podbicia Prusów dokonali Krzy Ŝacy w XIII w. i rz ądzili na tych ziemiach do 1525 r. Powstałe na gru- zach Zakonu Krzy Ŝackiego świeckie pa ństwo Prusy Ksi ąŜę ce oraz nale Ŝą ce do Polski Prusy Królewskie utworzyły po I rozbiorze Polski Prusy Wschodnie, które przetrwały do I wojny światowej. W okresie I wojny światowej toczyły si ę na tych ziemiach ci ęŜ kie walki, pozosta- ło ści ą których s ą liczne cmentarze. Zarz ądzony przez zwyci ęskie mocarstwa plebiscyt zade- cydował, Ŝe ziemie te przypadły Niemcom. Nowa rzeczywisto ść zapanowała na tych terenach po II wojnie światowej. Cz ęść Prus Wschodnich znalazła si ę w granicach Polski, ludno ść niemieck ą wysiedlono, a na opuszczone ziemie napłyn ęli osadnicy z kresów wschodnich Rzeczypospolitej, a tak Ŝe przesiedle ńcy w ramach akcji „Wisła” (Panasik, 2005; Warmia…, 2005). Dowodem najwcze śniejszych dziejów tych ziem s ą liczne stanowiska archeologiczne. Do najciekawszych nale Ŝą grodziska z okresu rzymskiego i w ędrówki ludów oraz wczesno- średniowieczne w Grodzisku, cmentarzysko kurhanowe w Grunajkach, osiedle nawodne w Rapie, osada z okresu rzymskiego we Wróblach czy osada z epoki br ązu w Kierzkach. Do najstarszych miejscowo ści nale Ŝą : śabin (1539 r.), Banie Mazurskie (1566 r.), Grabowo (1585 r.) i szereg osad, których pocz ątki si ęgaj ą XVI w., m. in.: Jagoczany, Klewiny, Kruki. Pó źniejsze dzieje tych ziem obfituj ą w tragiczne wydarzenia wojenne i zwi ązane z nimi fale osadnictwa, jak równie Ŝ okresy osi ągni ęć gospodarczych i kulturalnych. Spu ścizn ą dłu- giej historii tego regionu s ą zachowane zabytki kultury materialnej. Najcenniejsze zostały obj ęte ochron ą konserwatorsk ą. W rejestrze Wojewódzkiego Konserwatora zabytków znajdu- ją si ę m. in. pó źnogotycki ko ściół parafialny p.w. Nawiedzenia NMP (XVI w.) wraz z barokowym ołtarzem i ambon ą (XVII w.) w śabinie, ko ściół parafialny MB Ró Ŝańcowej z II poł. XVI w. w Grabowie, pó źnogotycki (XVI w.) ko ściół parafialny św. Antoniego wraz

51 z otaczaj ącymi murami oraz ko ściół baptystów (obecnie cerkiew bizantyjsko-ukrai ńska) w Baniach Mazurskich, a tak Ŝe XIX-wieczny ko ściół filialny św. Piotra i Pawła w Rogalach. Cenne zespoły dworsko-parkowe z XIX w. zachowały się w Grunajkach i Klewinach. Jednym z najbardziej intryguj ących zabytków na terenie arkusza Banie Mazurskie jest nie- wątpliwie „mazurska piramida” – grobowiec rodzinny w Rapie. Budowl ę, w kształcie pirami- dy, wzniesiono w 1811 r., w pobli Ŝu rodzinnego dworu. Mauzoleum kryje w swoim wn ętrzu zmumifikowane szcz ątki niemieckiej rodziny Fahrenheidów. Z kolei w Zakałczu Wielkim, po śród cmentarza ewangelickiego, skrywa si ę kaplica rodziny Steinertów wraz z krypt ą gro- bow ą, przypominaj ąca w odró Ŝnieniu od piramidy w Rapie, du Ŝy sze ścian. Chwil ę zadumy nad losem ludzkim budz ą licznie rozsiane na tym terenie zabytkowe cmentarze sprzed 1945 r., głównie poniemieckie, zarówno cywilne jak i wojenne z czasów I wojny światowej (m. in. w: Grabowie, Surminach, śabinie).

XIII. Podsumowanie

Arkusze Banie Mazurskie i Ma Ŝucie poło Ŝone s ą na Pojezierzu Mazurskim w północno- wschodniej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego, przy granicy z Federacj ą Rosyjsk ą. Rejon ten nale Ŝy do jednych z najatrakcyjniejszych turystycznie i krajobrazowo regio- nów Polski. Atutem tych okolic jest mo Ŝliwo ść spokojnego wypoczynku na łonie natury nie- ska Ŝonej rozwini ętym przemysłem, a pełne uroków obszary le śne, interesuj ąca okolica, wa Ŝne szlaki turystyczne spływów kajakowych przyci ągaj ą coraz wi ęcej turystów. Generalnie jest to region o charakterze rolniczym. Wiod ącym kierunkiem na najbli Ŝsze lata powinien by ć roz- wój zrównowa Ŝonego rolnictwa. Produkcja rolna na tym terenie powinna d ąŜ yć w kierunku powstawania gospodarstw ekologicznych opartych na wykorzystaniu predyspozycji glebo- wych oraz warunków krajobrazowo–przyrodniczych. Gospodarstwa powinny ukierunkowa ć si ę na produkcj ę Ŝywno ści ekologicznej, a tak Ŝe podejmowa ć alternatywn ą działalno ść (ogrodnictwo, uprawa ziół, pszczelarstwo, agroturystyka, hodowla koni i ich wykorzystywa- nie do celów turystycznych, leczniczych i sportowych). Z uwagi na wybitne walory przyrodnicze wi ększo ść obszaru arkusza znajduje si ę w za- si ęgu 5 obszarów chronionego krajobrazu i 4 obszarów NATURA 2000 – „Lasy Skaliskie (PLB 280011), „Puszcza Borecka (PLB 280006), „Ostoja Borecka (PLH 280016) i „Niecka Skaliska” (PLH 280049). Poci ąga to za sob ą szereg ogranicze ń, uwarunkowa ń i ukierunko- wa ń w prowadzeniu gospodarki na tych terenach. Na obszarze arkuszy Banie Mazurskie i Ma Ŝucie znaczenie surowcowe maj ą: kruszywa naturalne (piaski ze Ŝwirami), torfy i kreda jeziorna. W ich obr ębie udokumentowano ł ącznie

52 8 małych złó Ŝ piasków ze Ŝwirem, 4 zło Ŝa torfu i 2 zło Ŝa kredy jeziornej. Aktualnie koncesjo- nowana działalno ść wydobywcza ogranicza si ę do eksploatacji torfu ze zło Ŝa „Niedrzwica”, borowiny ze zło Ŝa „Niedrzwica III” oraz piasków i pospółek ze złó Ŝ „Bałupiany IV”, „Roga- le III” i „Wiłkajcie”. Perspektywy i prognozy surowcowe na obszarze dotyczą mo Ŝliwo ści wykorzystywania: torfów, piasków i pospółek, jakkolwiek dla kopalin okruchowych brak du Ŝych obszarów per- spektywicznych. Obszar arkuszy nale Ŝy do najsłabiej rozpoznanych pod wzgl ędem hydrogeologicznym w tym regionie. Stwierdzono tutaj wyst ępowanie wód podziemnych w utworach czwartorz ę- dowych, w śród których wyróŜnia si ę jeden lub dwa poziomy wodono śne o charakterze u Ŝyt- kowym. Na przewa Ŝaj ącym obszarze s ą to wody średniej jako ści – klasy IIb, wymagaj ące uzdatniania. Wody dobrej jako ści, klasy II, wyst ępuj ą na niewielkim obszarze w północnej cz ęś ci arkusza. Północno-wschodni kraniec mapy le Ŝy w zasi ęgu czwartorz ędowego, główne- go zbiornika wód podziemnych nr 202 – Sandr Gołdap. Indywidualni odbiorcy zaopatruj ą si ę w wod ę głównie z istniej ących sieci wodoci ągo- wych. Wschodnia cz ęść obszaru arkuszy w granicach administracyjnych gminy Gołdap znaj- duje si ę w strefie ochronnej „C” uzdrowiska „Gołdap”. Wymogiem podstawowym staje si ę uporz ądkowanie i ci ągłe dbanie o gospodark ę wod- no-ściekow ą. Wymusza to budow ę małych oczyszczalni, kanalizacj ę osiedli mieszkaniowych, lepsz ą organizacj ę składowisk odpadów oraz czuwanie nad racjonaln ą gospodark ą nawoza- mi i środkami ochrony ro ślin. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza, gdzie wyst ępuje wysoczyzna morenowa wa- runki budowlane s ą dobre lub dostateczne, uzale Ŝnione od morfologii terenu i zawodnienia gruntów. Niekorzystne warunki budowlane wyst ępuj ą głównie w północnej i zachodniej cz ę- ści omawianego obszaru i zwi ązane s ą z rozległymi obni Ŝeniami terenu Niecki Skaliskiej, Wielkiego Bagna i dolin ą Gołdapy. Urozmaicona rze źba młodoglacjalna na tym terenie sprzyja rozwijaniu si ę powierzchniowych ruchów masowych (osuwiska, obrywy, spełzywania gruntów), co w praktyce prowadzi do uszkodzenia dróg. Na powierzchni terenu obj ętego arkuszami Banie Mazurskie i Ma Ŝucie nie wyst ępuj ą osady, które spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Na mapie wskazano jedynie obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą tworz ą gliny zwałowe zlodowacenia wisły. Obszary wskazano na terenie gmin Banie Mazurskie i Kruklanki.

53 Gliny o du Ŝych mi ąŜ szo ściach wyst ępuj ą w rejonach Budzisk (70 m), Sapałówki (30 m), śabin i Kruków (60 m), Mieczników (50 m) oraz w profilach otworów odwierconych w Kiermuszynach (71 m) i Widgirach (56 m). Obszary wskazane w tych rejonach mo Ŝna do- datkowo rozpozna ć pod k ątem ewentualnego składowania odpadów komunalnych. UŜytkowe poziomy wodono śne wyst ępuj ące na gł ęboko ści 50–100 m (podrz ędnie 15– 50 m) s ą dobrze izolowane od zanieczyszcze ń powierzchniowych warstw ą utworów słabo przepuszczalnych. Stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na bardzo niski i niski. Na analizowanym terenie nie ma wyrobisk poeksploatacyjnych, które mo Ŝna by prze- znaczy ć na składowiska odpadów. Ka Ŝdorazowo decyzj ę o lokalizacji obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska musi poprzedzi ć rozpoznanie geologiczne miejsca planowanej inwestycji.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man health risk assessment: A Case study involving heavy metal soil contamination after the flooding of the river Meuse during the winter ofn1993-1994. Environmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. BĄK B., SZEL ĄG A., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza polski w skali 1:50 000, arku- sze Banie Mazurskie i Ma Ŝucie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BIENIASZEWSKA H., KRAJEWSKI S., NOWAKOWSKI Cz., 1981 – Mapa hydrogeolo- giczna Polski w skali 1:200 000, ark. Suwałki. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOLEWSKI A., (red.), 1980 – Surowce Mineralne Świata – Torf. Wyd. Geol. Warszawa. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128: 391- 400.

54 CECKOWSKI T., TATARATA M., HARAT J., 2001 – Dokumentacja geologiczna (forma

uproszczona) w kat. C 1 zło Ŝa kredy jeziornej „ śabin”. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2004a – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kru- szywa naturalnego „Bałupiany III”. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., War- szawa.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2004b – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kru- szywa naturalnego „Rogale III”. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warsza- wa. CECKOWSKI T., TATARATA M., 2004c – Dokumentacja geologiczna w kat. B zło Ŝa torfu leczniczego (borowiny) „Niedrzwica III”. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. CECKOWSKI T., TATARATA M., 2004d – Dodatek nr 1 do Dokumentacji geologicznej w kat. B torfu leczniczego (borowiny) „Niedrzwica II”. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. CECKOWSKI T., TATARATA M., 2010 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej

w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bałupiany III”. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. CHYLI ŃSKI J., SADOWSKI W., 1980 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Juchnajcie” dla potrzeb budownictwa gminnego wraz z uproszczonym planem ra- cjonalnej gospodarki zło Ŝem. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. DOBAK P., 2005 – Geologiczno-in Ŝynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy Ocen Środowiskowych. Warszawa. DOBRZA ŃSKI B., SIUTA J., STRZEMSKI M., WITEK T., ZAWADZKI S., 1973 – Zarys charakterystyki gleb Polski. Wyd. Geol., Warszawa. FILAR S., 2004a – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Banie Mazurskie. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. FILAR S., 2004b – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 wraz z obja śnieniami, arkusz Ma Ŝucie. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of flood- plain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781.

55 GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w wojewódz- twie warmi ńsko-mazurskim Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K.,1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and related compounds . Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137 – 174. ILNICKI P., 2002 – Torfowiska i torf. Akademia Rolnicza. Pozna ń. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. In Ŝ. AGH., Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa. KOZŁOWSKI S. (red.), 1978 – Surowce mineralne województwa olszty ńskiego. Wyd. Geol. Warszawa. KŐHN A., MIŁOSZEWSKA W., 1971 – Katalog osuwisk – województwo olszty ńskie. Arch. Geolog. Starostwa Warmi ńsko-Mazurskiego, Olsztyn. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sedi- ment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3-4 p. 363 – 383. LIRO A., 1998 – Strategia wdra Ŝania Krajowej Sieci Ekologicznej, ECONET-Polska. Wyd. Fundacji IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B., 2005 – Metal contamination of soil and crops affected by the Chenchou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Science of The Total Environment, 339 (1-3):153-166. LORENC H. (red), 2005 – Atlas klimatu Polski. IMiGW. Warszawa.

56 MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sedi- ment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red), 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MAZUR J.M., 2007a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bałupiany

IV” w kat. C 1. Archiwum Starostwa Powiatowego w Gołdapi. MAZUR J.M., 2007b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Wiłkajcie”

w kat. C 1. Archiwum Starostwa Powiatowego w Gołdapi. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1-4 p 201 – 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw/Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411-428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1997 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą ora kształtowaniem środowiska. IMiUZ. Falenty. PACZYŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom I. Wo- dy słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PANASIK K., 2005 – Warmia i Mazury. Przewodnik po regionie. Wyd. Press Foto, Olsztyn. POCHOCKA-SZWARC K., 2003 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusze Banie Mazurskie i Ma Ŝucie. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa.

57 POCHOCKA-SZWARC K., 2006 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusze Banie Mazurskie i Ma Ŝucie. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., War- szawa. Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 r. (DzU. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 z pó źniejszymi zmia- nami). PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649-1656. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009 roku, 2010 – Bi- blioteka Monitoringu Środowiska. Olsztyn. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101-113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67-86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powin- ny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfi- kacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 września 2008 r.

58 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39 poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SADOWSKI W., 1978 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Rogale” dla po- trzeb budownictwa wiejskiego. Arch. Geolog. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Olsztyn. SADOWSKI W., 1982 – Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych za zło Ŝem kru- szywa naturalnego „Lisy”. Arch. Geolog. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszał- kowskiego, Olsztyn. SADOWSKI W., 1984 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kulsze” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb drogownictwa i bu- downictwa gminnego. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. SADOWSKI W., 1987 – Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych za zło Ŝem kru- szywa naturalnego „Surminy”. Arch. Geolog. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Mar- szałkowskiego, Olsztyn. SADOWSKI W., 1988 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Rogale II” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa gmin- nego. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. SADOWSKI W., 1993a – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalne- go „Surminy” Arch. Geolog. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Olsztyn. SADOWSKI W., 1993b – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac geologiczno-poszukiwaw- czych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „ śabin”. Arch. Geolog. Warmi ńsko-Mazur- skiego Urz ędu Marszałkowskiego, Olsztyn. SALACHNA P.,1972 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝem iłów „Banie Mazurskie” do produkcji wyrobów cienko ściennych i za zło Ŝem pia- sków kwarcowych „Gołdap” do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Arch. Geolog. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Olsztyn. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194.

59 ŠMEJKALOVÁ, M., O. MIKANOVA AND L. BORUVKA., 2003 – Effect of heavy metal concentration on biological activity of soil microorganisms. Plant Soil Environment, 49(7): 321-326.

SOKOŁOWSKI A., ĆWIERTNIEWSKI M.,1996 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa torfu „Niedrzwica II”. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. SOKOŁOWSKI A., ĆWIERTNIEWSKI M.,1998 – Dokumentacja geologiczna w kat. B zło- Ŝa torfu „Niedrzwica II”. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STUPNICKA E., 1989 – Geologia regionalna Polski. Wyd. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M., (red), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31. XII. 2010 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TOŁKANOWICZ E., 1994 – Okre ślenie perspektyw wyst ępowania i wykorzystania kredy jeziornej i gytii. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. TOŁKANOWICZ E., 2001 – Mapa w ęglanowych osadów jeziornych województwa warmi ń- sko-mazurskiego. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa. TULSKA I.,1979 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego dla budownictwa drogo- wego „Bałupiany”. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa.

TUROWSKI M., 1996 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa torfu „Niedrzwica”. Centr. Arch. Geolog. Pa ńst. Inst. Geolog., Warszawa.

TUROWSKI M., 2001 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa torfu „Wił- kajcie-Niedrzwica III”. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany., 2005 – Agencja Fotograficzno-Wydawnicza „Mazury”, Olsztyn. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwa- ter systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950.

60 WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contami- nation by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management 9 (1): 75-87. WO Ś A., 1996 – Zarys klimatu Polski. Wyd. Nauk. UAM. Pozna ń. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. ZAPRZELSKI Z., BIENIEK B., 1993 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kredy jeziornej w miejscowo ści Rapa. Arch. Geolog. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Olsztyn. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych., 1999 – Min. Środ., Warszawa. ZIELI ŃSKI T., 1992 – Moreny czołowe Polski północno-wschodniej – osady i warunki se- dymentacji. Prace Nauk. Uniwersytetu Śląskiego nr 1325. Katowice. ZIELI ŃSKI T., 1993 – Sandry Polski północno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji. Prace Nauk. Uniwersytetu Śląskiego nr 1398. Katowice.

61