P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusze MA śUCIE (38), BANIE MAZURSKIE (69) Warszawa 2012 Autorzy planszy A: Bogusław B ąk*, Adam Szel ąg*, Autorzy planszy B: Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, GraŜyna Hrybowicz** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Iwona Walentek* * Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ISBN Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa, 2012 Spis tre ści I. Wst ęp – A. Szel ąg....................................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Szel ąg.......................................... 4 III. Budowa geologiczna – B. B ąk.................................................................................... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ............................................................................ 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ........................................... 19 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg....................... 22 VII. Warunki wodne – A. Szel ąg ..................................................................................... 24 1. Wody powierzchniowe......................................................................................... 24 2. Wody podziemne.................................................................................................. 26 VIII. Geochemia środowiska ............................................................................................ 28 1. Gleby – P. Kwecko ............................................................................................... 28 2. Osady wodne – I. Bojakowska ............................................................................. 31 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...................................... 34 IX. Składowanie odpadów – G. Hrybowicz ................................................................... 37 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. B ąk, A. Szel ąg ................................................ 44 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szel ąg.............................................................. 45 XII. Zabytki kultury – A. Szel ąg...................................................................................... 51 XIII. Podsumowanie – A. Szel ąg, B. B ąk, G. Hrybowicz .................................................. 52 XIV. Literatura .................................................................................................................. 54 I. Wst ęp Arkusze Banie Mazurskie i Ma Ŝucie Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 zostały opracowane w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ń- stwowego Instytutu Badawczego w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geo- logicznym POLGEOL S.A w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszach Banie Mazurskie i Mazucie Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanych w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ń- stwowego Instytutu Badawczego w Krakowie (Bąk, Szel ąg, 2006). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktuali- zowane tre ści Mapy geologiczno-gospodarczej Polski zgrupowane w nast ępuj ących war- stwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i pod- ziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środo- wisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie na- turalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zali- czanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospoda- rowania terenów zdegradowanych. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokal- nych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administra- cji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przy- rodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na niej informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. 3 W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Urz ędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Olsztynie, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Olsztynie, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puła- wach oraz urz ędów powiatowych i gminnych, a tak Ŝe zasobów internetu. Mapa wykonywana jest w wersji cyfrowej, a dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały za- mieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Banie Mazurskie rozci ąga si ę mi ędzy 22°00’ a 22°15 o’ długo ści geogra- ficznej wschodniej oraz 54°10’ a 54°20’ szeroko ści geograficznej północnej, natomiast obszar arkusza Ma Ŝucie wyznaczaj ą współrz ędne: 22°00’–22°15 o’ długo ści geograficznej wschod- niej i 54°20 ’–54°30 ’ szeroko ści geograficznej północnej. Przez południow ą cz ęść arkusza Ma- Ŝucie przebiega granica pa ństwa. Pod wzgl ędem administracyjnym arkusze Banie Mazurskie i Ma Ŝucie poło Ŝone s ą w północno-wschodniej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego, na pograniczu powia- tów gi Ŝyckiego i oleckiego. W powiecie gi Ŝyckim le Ŝą gminy Banie Mazurskie i Kruklanki, natomiast gminy Gołdap i Kowale Oleckie nale Ŝą do powiatu oleckiego. Arkusz MaŜucie nale Ŝy do dwóch gmin: Banie Mazurskie i Gołdap, natomiast od północy graniczy z Obwo- dem Kaliningradzkim nale Ŝą cym do Rosji. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym obszar arkuszy poło Ŝony jest na styku Po- jezierza Mazurskiego i Pojezierza Litewskiego (Kondracki, 2002) (fig. 1). W granicach arkusza Banie Mazurskie wyró Ŝnia si ę trzy mezoregiony nale Ŝą ce do Po- jezierza Mazurskiego. Na południu jest to Pojezierze Ełckie zajmuj ące wschodni skraj mazur- skiego lobu lodowcowego. Charakterystyczne dla tego obszaru jest silnie pagórkowate ukształtowanie powierzchni. Kulminacje wzniesie ń przekraczaj ą wysoko ść 200 m n.p.m. (na południe od Grodziska 209,7 m). Jezior jest du Ŝo, ale rozmieszczonych nierównomiernie. Ich wi ększe skupiska znajduj ą si ę poza granicami arkusza. Północn ą cz ęść arkusza Banie Mazurskie oraz nieomal cały obszar arkusza Ma Ŝucie znajduje si ę w zasi ęgu Krainy W ęgorapy. W stosunku do otoczenia wyró Ŝnia si ę ona prawie całkowitym brakiem jezior, ni Ŝszym poło Ŝeniem (charakter kotliny) oraz odmiennym typem ukształtowania powierzchni. Jej cech ą charakterystyczn ą jest wykształcona sie ć rzeczna w po- staci wypływaj ącej z jeziora Mamry W ęgorapy i jej dopływu Gołdapy. Rzeki te silnie mean- druj ąc utworzyły doliny wcinaj ące si ę w otoczenie na gł ęboko ść si ęgaj ącą 20 m. 4 Fig. 1. Poło Ŝenie arkuszy Ma Ŝucie i Banie Mazurskie na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu, 3 – jeziora, 4 – granica pa ństwa Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Pojezierze Wschodniobałtyckie Makroregiony: Pojezierze Litewskie, Pojezierze Mazurskie Mezoregiony Pojezierza Litewskiego: 842.71 – Puszcza Romincka, 842.72 – Pojezierze Zachodniosuwalskie Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, 842.84 – Kraina W ęgorapy, 842.85 – Szeskie Wzgórza, 842.86 – Pojezierze Ełckie Od strony zachodniej zaznacza si ę w krajobrazie zalesione obni Ŝenie wytopiskowe po- kryte piaszczystymi wałami kemów zwane Nieck ą Skalisk ą. Od wschodu otaczaj ą j ą wzgórza morenowe – Pagórki Rogalskie, osi ągaj ące na zachód od miejscowo ści Rogale wysoko ść 200 m n.p.m. Na wschód od Gołdapy, wyra źnym garbem w krajobrazie w postaci ci ągu moren czo- łowych, odznaczaj ą si ę Szeskie Wzgórza. Najwy Ŝszym ich wzniesieniem jest Góra Szeska – 309 m n.p.m (poza arkuszem). W granicach mapy pas wzgórz kształtuje si ę na wysoko ści 150–190 m n.p.m osi ągaj ąc kulminacj ę na północ od Grabowa (Góra Stroma – 228 m). Wschodni skrawek arkusza Ma Ŝucie