Naar Een Duurzame Economie Meetmethode Circulariteit In

Jaargang 21 BEwerken maart 2020 Kennisplatform voor afval- en recyclingindustrie. Jaarverslag 2019 in klimaatenvelop beton circulariteit Meetmethode economieNaar eenduurzame

InhoudJaargang 21 | maart 2020

De wereld wordt niet meer maar minder circulair

De circulaire economie moet de milieuschade beperken en grondstoffen besparen. Maar dat lukt nog niet zo, blijkt uit verschillende rapporten. Het circulaire gehalte van de wereldeconomie is gezakt van 9,1 procent naar 8,6 procent. Voor het eerst verbruikt de wereldeconomie meer dan 100 miljard ton aan materialen in 25 één jaar. En daarvan wordt dus minder gerecycled of opnieuw gebruikt.

Secundaire grondstoffen kind van de rekening onder Wet kwaliteitsborging?

Door de Wet kwaliteitsborging voor het Bouwen wordt bouwen vanaf 1 januari 2021 anders. Deze wet moet ervoor zorgen dat de kwaliteit van bouwwerken verbeterd wordt en de positie van de opdrachtgever wordt versterkt. Door het verbeteren van 31 die positie zijn deze opdrachtgevers beter in staat hun belangen ten aanzien van de bouwkwaliteit te behartigen. De noodzaak tot (het op andere wijze) verbeteren van de bouwkwaliteit vloeit, aldus de toelichting, voort uit onder andere steeds hogere kwaliteitseisen en als gevolg van toegenomen complexiteit door versnippering van het bouwproces waardoor niet altijd duidelijk is bij wie de verantwoordelijkheden liggen.

Alle verpakkingen nu in PMD-bak/zak

Afvalverwerkers kunnen steeds beter de verschillende soorten PMD uit het restafval halen. Maakt dit de scheiding aan de bron van plasticverpakkingen, metaal- en drankenkartons nog langer zinvol? Onder de kop ‘De ongemakkelijke waarheid’ werd in de vorige editie van BEwerken redactionele 46 aandacht aan dit onderwerp geschonken. Ook het NRC wijdde op 27 november 2019 een opiniestuk aan de zin en onzin van PMD-scheiding. Mede naar aanleiding van deze publicaties stelde Tweede Kamerlid Erik Ziengs (VVD) de minister voor Milieu en Wonen, Stientje van Veldhoven, hierover de nodige vragen.

BEwerken | maart 2020 3 Duurzame grondstoffen voor uw succes

Gecertificeerd puingranulaat in elke maat en samenstelling? Bij Twee “R” Recycling Groep hebben we ons erop toegelegd. Sterker nog: we doen niet anders. Wij zijn een pure grondstoffenproducent zonder nevenactiviteiten. Door onze keuze voor specialisme zijn we bij uitstek de partner die vanuit een onafhankelijke positie bijdraagt aan úw succes. Daarbij maken onze inspanningen op het gebied van duurzaam produceren ons assortiment nog eens extra ‘groen’. Wat wilt u nog meer?

www.puinrecycling.nl

4 BEwerken | maart 2020 Kalender

Intertraffic 2020 Infra-Expo 2020 InfraTech 2021 Rotterdam Van 21 tot en met 24 maart vindt Van 21 tot en met 23 april 2020 wordt De vakbeurs InfraTech die van 12 in de Amsterdamse Rai de vak- in het MECC Maastricht de Infra-Expo, tot met 15 januari in Ahoy in Rot- beurs Intertraffic 2020 plaats. vakbeurs voor grond-, weg - wa- terdam zal worden gehouden, Voor meer informatie: terbouw, bouwmaterialen, civiele geldt als het nationale platform www.intertraffic.com techniek en infrastructuur gehouden. voor de gehele infrasector. Voor meer informatie: Voor meer informatie: Building Holland www.infra-expo.com www.infratech.nl Van 24 tot en met 26 maart 2020 brengt Building Holland in de Maintenance Bouwbeurs 2021 Rai te Amsterdam alle schakels Op 21, 22 en 23 april 2020 vindt De Bouwbeurs, de tweejaarlijks in de bouw-, vastgoed en instal- de vakbeurs Maintenance plaats ontmoetingsplaats voor bouwend latiesector samen voor kennisde- in Evenementenhal Gorinchem. Nederland, zal van 8 tot en met ling en concept-ontwikkeling. Voor meer informatie: 12 februari 2021 in de Jaarbeurs Voor meer informatie: www.maintenance-gorinchem.com te Utrecht worden gehouden. www.buildingholland.nl Voor meer informatie: Technische Kontakt Dagen 2020 www.bouwbeurs.nl Techni-Mat De eerstvolgende TKD zal van InfraTech en Matexpo slaan de 11 t/m 13 juni 2020 op de Nobel- Maintenance Next 2021 handen ineen en lanceren in maart horst te Almere plaatsvinden. Van 29 tot en met 31 maart 2021 zal in 2020 een nieuwe vakbeurs onder de Voor meer informatie: www.tkd.nl de Rotterdamse Ahoy de beurs Mainte- naam Techni-Mat. De eerste editie nance Next, het platform voor indus- van deze vakbeurs staat gepland op Recycling 2020 trieel onderhoud, worden gehouden. 25 en 26 maart 2020 in Kortrijk Xpo De vakbeurs Recycling keert in 2020 Voor meer informatie: en is een tweejaarlijks initiatief. terug op 17, 18 en 19 november in www.maintenancenext.nl Voor meer informatie: Evenementenhal Gorinchem. www.techni-mat.eu Voor meer informatie: Bauma 2022 www.recyclingvakbeurs.nl De Bauma, de grootste vakbeurs voor Plastics Recycling Show Europe bouwmachines ter wereld, beleeft van Op 25 en 26 maart 2020 vindt in de RecyclingSymposium 2020 4 tot en met 10 april 2022 haar 33ste Rai te Amsterdam de tentoonstel- Tijdens de vakbeurs Recycling 2020 editie. Traditiegetrouw wordt de beurs ling en een conferentie rond het zal op 18 november 2020 ’s mor- in de Messe te München gehouden. recyclen van plastics plaats. De gens voor de 9e achtereenvolgende Voor meer informatie: toegang is gratis na registratie. keer het RecyclingSymposium in [email protected] Voor meer informatie: de Evenementenhal te Gorin- www.prseventeurope.com chem worden georganiseerd. Voor meer informatie: www.recyclingsymposium.nl

Colofon Redactieraad Eindredactie en Druk Peter Broere beheer adressenbestand Printbest B.V. Otto Friebel BRBS Recycling Nijverheidsstraat 3 Roland Amoureus Van Heemstraweg West 2b 5331 PT Kerkdriel Dick Rozendaal 5301 PA Zaltbommel Tel. (0418) - 68 48 78 Redactie E-mail [email protected] Ebco Vriend Website www.brbs.nl Morelstraat 50, 3235 EL Rockanje Tel. (06) - 53 19 07 28 Advertenties E-mail [email protected] Mooijman Marketing & Sales Uitgave Daan Mooijman BEwerken (ISSN-nummer 1566- BEwerken is een kwartaaluitgave van Vormgeving J. Röntgenstraat 17, 9181) wordt met uit plantaardige BRBS Recycling en wordt toegezonden aan JANMEERDINK•COM 2551 KS Den Haag grondstoffen gemaakte inkt gedrukt de leden van BRBS Recycling, gemeenten, Jan Meerdink Tel. (070) - 323 40 70 op hv wit halfmat MC (FSC) papier provincies, diverse ministeries, Rijkswaterstaat, Haartsestraat 78, 7121 CZ Aalten Website mooijmanmarketing.nl en ingesealed in een biologisch diverse branche-organisaties op het gebied van Tel. (06) - 53 76 49 49 afbreekbaar folie. Deze combinatie afvalbe- en verwerking, afvaltransport, slopen E-mail [email protected] De redactie is niet verantwoordelijk staat garant voor een duurzaam en grondstoffenwinning. Website www.janmeerdink.nl voor de advertenties in dit blad. grondstoffenmanagement. BEwerken | maart 2020 5  Trommelzeven  Shredders  Transportbanden  Omzetters

 Rotorbrekers  Kaakbrekers  Schudzeven

Van Herwijnen Machinery B.V. W: www.herwijnenmachinery.nl E: [email protected] T: +31 6 54 32 01 47 Inhoud Jaargang 21 | maart 2020

14 26

34 38 43

13 Recycling kunstgras van start O p 7 januari jl. ontving GBN Artificial Grass o. a. in dit nummer van BEwerken: Recycling (AGR) de vergunning voor de recycling van kunstgras op de nieuwe, definitieve locatie aan 33… Demo-plant voor EPS-afval de Santoriniweg 20 te Amsterdam. Op de locatie volgend voorjaar operationeel aan de Santoriniweg te Amsterdam staat nagenoeg alles in de startblokken om van start te gaan en de acceptatie van oud kunstgras is al in volle gang. Naar 40… Rau toont begrip voor feit dat mensen verwachting zijn de installaties eind maart volledig weerstand hebben tegen zijn visie operationeel en kan er in april worden gestart met de circulaire recycling van oud kunstgras.

45… Eerste Kamer legt pijnpunten omgevingswet bloot, maar stemde uiteindelijk wel in 39 CERO: gecertificeerd cementvrij beton en verder... B eton is wereldwijd de meest toegepaste bouwstof. De cement die in beton als bindmiddel wordt 19… Verwachte krimp gebruikt, is het meest vervuilende onderdeel en bouwproductie twee procent veroorzaakt CO2-uitstoot. Om de milieubelasting (MKI-score) van betonproducten te verlagen wordt al geruime tijd gebruik gemaakt van duurzamere 36… Hoogwaardige olie cementsoorten. Daarmee scoort Nederlands beton uit matrasschuim al veel beter dan het buitenlandse beton.

47… Subsidie voor leren en ontwikkelen in het MKB 41 B rekerzand toepassen in nieuw beton mogelijk, zo blijkt uit Vlaams onderzoek

I n een circulaire economie staat het zo lang mogelijk producten en materialen hun waarde laten behouden voorop. Daarbij maakt ‘urban mining’ van beschikbare grondstoffen in de gebouwde omgeving het mogelijk materiaalkringlopen te sluiten.

BEwerken | maart 2020 7 De Hork 32 - 5431 NS Cuijk - Tel. +31 (0)485 442300 - [email protected] demarec.com

BEwerken-DR-022020.indd 1 19-02-2020 14:32

Recycling en afvalverwerking De Pols Groep levert kwalitatief hoogwaardige machines en oplossingen voor recycling en afvalverwerking. De machines en oplossingen zijn toegespitst op de specifieke eisen voor bijna iedere situatie, dat resulteert in een betrouwbare en effectieve afhandeling van uw proces. Om uw installatie in top conditie te houden en de voortgang te garanderen bieden wij u een uitgebreid service en onderhoudspakket.

Alle machines zijn zowel mobiel als stationair leverbaar. Bel voor meer informatie en deskundig advies. T 0031 (0)181 - 45 88 45 E-mail [email protected] www.pols.nl

8 BEwerken | maart 2020 Voorwoord

Goede voornemens

Heeft u ze gemaakt per 1 januari? Goede voornemens; stoppen met roken, minder alcohol en meer bewegen en sporten? De slechte dingen minder en de goede meer. Of heb je meer gedacht aan goede voornemens die een blijvend effect hebben op onze leefomgeving. Ook hierbij geldt: minder slecht en meer beter. Maar minder slecht en meer beter is nog steeds niet hetzelfde als goed. En daar wringt op het gebied van ons milieu doorgaans de schoen.

In januari 2014 werd door toenmalig Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, mevrouw Wilma Mansveld, het programma Van Afval Naar Grondstof gelanceerd. De vier goede voornemens, in dit programma ambities genoemd, hadden betrekking op het wegnemen van belem- meringen bij ondernemers, het halveren van het storten en verbranden van afval, het verhogen van het afvalscheidingspercentage van huishoudelijk afval en vergelijkbaar KWD-afval naar 75% in 2020 en ten slotte het benutten van de economische kansen die de circulaire economie biedt.

Als we nu na zes jaar de balans opmaken mogen we stellen dat we de voornemens uit 2014 niet hebben kunnen volhouden. De initiatieven en maatregelen die zijn genomen hadden een curatieve insteek, de patiënt is aan de beterende hand, maar hij is voorlopig nog niet gezond. Minder slecht, maar niet goed. Zonder een schuldige aan te wijzen, of naar redenen te zoeken waarom we het kennelijk niet gezamenlijk voor elkaar krijgen om recyclebaar restafval niet te verbranden, wordt het hoog tijd om eenvoudige voornemens te maken die wel behaald kunnen worden.

De drie belangrijkste voornemens die in mijn optiek gemaakt kunnen worden zijn ten eerste het uitwerken van een verbrandingsverbod op recyclebaar afval; ten tweede het creëren van een vraag naar secundaire grondstoffen door het voorschrijven van gerecyclede grondstoffen in nieuwe producten en tenslotte het weren van producten die niet zijn ontworpen voor een volgend leven in een technische of biologische cyclus. Dit alles met behoud van de focus op kwaliteit en duurzaamheid.

Alleen met deze maatregelen kunnen wij op korte termijn het recyclingpercentage in Nederland verhogen en de hoeveelheid restafvalstoffen verlagen. Maar minder slecht en meer Het is vijf voor twaalf. Op oudjaarsavond ontkurken we dan champagne, maar voor het bereiken beter is nog steeds niet van een volledig circulaire economie in 2050 moeten we echt alle zeilen bijzetten.

hetzelfde als goed. O ja, en mijn goede voornemens voor het jaar 2020… inderdaad, goed geraden!

Ton van der Giessen,

Voorzitter BRBS Recycling

BEwerken | maart 2020 9 De afgestoten bedrijfsonderdelen verg- den verdere investeringen ‘om koploper te kunnen blijven’ en dat gegeven deed Baetsen besluiten Milieu te verkopen aan Remondis. Zo’n 200 van de 300 medewerkers gaan over naar de nieuwe eigenaar. De keuze tot verkoop van de milieutak vloeide voort uit de interesse die Remon- dis toonde voor een aantal onderdelen, zegt algemeen directeur Hans van Roos- malen van Baetsen. ”Emotioneel gezien” was het een lastig besluit, erkent hij. ”Als Baetsen zijn we vanuit het transport in de afvalverwerking terecht gekomen. Als familiebedrijf zijn we zeer betrokken bij de activiteiten. Maar uiteindelijk moet je de Baetsen stoot emotie scheiden van de ratio.” Schaalvergroting Op de Nederlandse markt voor afvalver- afvalinzameling werking is sprake van schaalvergroting. Door de fusie van Van Gansewinkel in Eindhoven en het Britse Shanks ontstond en recycling af in 2017 met Renewi een grote speler. Remondis werd eerder genoemd als een Na een strategische heroriëntatie heeft Baetsen de bedrijfsonderde- van de mogelijke nieuwe eigenaren van len die zich bezighouden met afvalinzameling en recycling onlangs Van Gansewinkel. Het Duitse concern nam in 2015 activiteiten van Van Gansewinkel in verkocht aan Remondis. Het bedrijf richt zich volledig op haar Polen over. In 2019 verwierf Remondis ook onderdeel Transport en Kranen. De Autoriteit Consument & Markt het industriële reinigingsbedrijf Reym van Renewi, dat zich wil concentreren op zijn gaf op 27 januari 2020 haar goedkeuring aan deze overname. recyclingactiviteiten.

Van Werven recyclet met groene stroom

Tweeduizend zonnepanelen sieren de In de maanden november en december van past in onze langetermijnvisie die niet daken van Van Werven Plastic Recycling 2019 zijn de panelen op de daken van de alleen gericht is op het terugwinnen van in Biddinghuizen. Met de groene stroom bedrijfshallen geplaatst. Ton van der Gies- grondstoffen uit afval, maar ook uit het wordt in de recyclinghallen uit plastic afval sen: “Het plaatsen van de zonnepanelen opwekken van duurzame energie.” Van een nieuwe grondstof geproduceerd. en het gebruiken van de groene stroom der Giessen doelt op de vier windmolens die begin 2021 bij Hattemerbroek gaan draaien en twee andere vestigingen van Van Werven waar eveneens honderden zonnepanelen zijn aangebracht.

Circulaire economie Mogelijk worden er in de toekomst nog meer initiatieven genomen om energie op te wekken. Van der Giessen: “Waar we kansen zien, maken we daar gebruik van. We hebben de ruimte en de middelen en het draagt bij aan het realiseren van de noodzakelijke circulaire economie.”

10 BEwerken | maart 2020 Van Dalen Huissen tekende voor AMCS-AFAS Hybride ERP

Van Dalen Huissen heeft alle Negen standaard koppelingen operationele bedrijfsprocessen met Met AMCS-AFAS Hybride ERP digitaliseren en automatiseren Vlaamse en Nederlandse AMCS-AFAS Hybride ERP gedigita- afvalinzamelaars en -recyclers organisatie liseerd en geautomatiseerd. “Met breed al hun operationele processen: van deze standaard software heeft het de de complete afvallogistiek, inclusief route-optimalisatie, tot en met financials, bedrijf organisatie-breed zowel CRM en HR. AMCS-AFAS Hybride ERP is een de afvallogistiek als de complete AFAS standaard onderdeel is. De standaard strategische samenwerking tussen de kern- administratie geïntegreerd,” software maakt het mogelijk de complete partners AFAS en AMCS. Er zijn in totaal afvallogistiek te digitaliseren en te automa- negen koppelingen waardoor de hybride zegt senior salesengineer Frank tiseren, waaronder de planning van de ver- ERP van AMCS en AFAS als één ICT-systeem Dusée van de AMCS Group die in werkings- en transportactiviteiten, digitaal werkt. Zo is er een centrale debiteuren- en december 2019 PieterBas Auto- wegen in combinatie met de digitale weeg- verplichtingenadministratie. Chauffeurs die bon en het melden aan het LMA. Daarnaast zichzelf in AFAS ziekmelden zijn automa- matisering heeft overgenomen. registreert Van Dalen Huissen met AMCS- tisch in PieterBas geblokkeerd Alle koppe- AFAS Hybride ERP de recyclingactiviteiten, lingen zijn gecertificeerd en worden elke Van Dalen Huissen is onder meer gespeci- inclusief de productie- en grondstoffenstro- 24 uur getest. aliseerd in beton-, puin- en asfaltrecycling, men en de voorraden op het terrein. Het sloop en asbestsanering. “Het bedrijf winstpunt van de digitalisering is ook dat werkte met verschillende softwarepak- het mes in de papierberg kan. Dat levert ketten,” weet Dusée. Door een aantal een kostenbesparing op en draagt door ontwikkelingen, waaronder het splitsen vermindering van transportkilometers en van activiteiten, zocht het bedrijf naar een de CO2-uitstoot bij aan de milieudoelen van ICT-systeem waarvan de integratie met bedrijven in de afvalindustrie.

De DEMAREC DMS-05 Multi- Schaar verovert markt

De DMS, geschikt voor compacte machines De DMS-05 kan voor zowel primaire en lijk. Belangrijkste kenmerken en voordelen van 5-9 ton, is een echte multifunctionele secundaire sloopwerkzaamheden worden van de Demarec Multi-schaar: optimale schaar dankzij het mechanische wisselsys- gebruikt. Het wisselen gaat snel en veilig gewicht /vermogensverhouding, compacte teem en het brede aanbod van beschikbare in slechts enkele minuten met het Dema- hydraulische rotator van 15 ton, 360°draai- bekken. Multi Multi-Link-systeem voor eenvoudige baar, ondersteboven cilinder om de stang en snelle uitwisseling volledig te beschermen, het hydraulisch van de bekken Er zijn systeem is volledig beschermd door het bekken beschikbaar juk, gebruik van wisselbare slijtdelen in voor het slopen van de bekken en de DMS Multischaar heeft gewapend beton een perfecte bekgeometrie voor optimale en voor het slopen prestaties. van staalconstructies (Combibek), voor sloop van staalconstructies en het verkleinen van allerlei soorten schroot en ijzer (Staalbek) en DEMAREC voor het snijden van De Hork kabels (Kabelbek). 5431 NS Cuijk Alle bekken zijn voor- +31 (0)485 44 23 00 zien van wisselbare [email protected] slijtdelen waar moge- www.demarec.com

BEwerken | maart 2020 11 Ook REKO kiest voor AMCS-AFAS Hybride ERP

leerd en ingevoerd in het systeem. Doordat de weegmeester voortaan alle vrachten digitaal registreert, vervalt het meeste van dit administratieve handwerk. Dat scheelt Recycling Kombinatie (REKO) REKO is onder meer gespecialiseerd in niet alleen veel werk en tijd, ook kan het werkte al met de afval- en het thermisch reinigen van teerhoudend mes in de papierberg. Per saldo scheelt asfalt en teerhoudend bitumen dakleer. dat aanzienlijk in de kosten. Daarnaast is recyclingsoftware van AMCS De verdere stap in het digitaliseren van er nog een belangrijk winstpunt. Vrachten en de AFAS-software, maar is de logistieke afvalprocessen houdt onder worden vooraf aangemeld met de EBA, de inmiddels overgestapt op het meer de koppeling met de weegbrug op elektronische begeleidingsbrief afval. De de hoofdvestiging op Vondelingenplaat weegmeester kan daardoor alle EBA-vrach- all-in abonnement. Gebruikma- in. Het belangrijkste voordeel: een enorme ten digitaal afwikkelen. Ook daardoor is er kend van alle negen standaard reductie van het aantal administratieve veel minder handling, bijvoorbeeld omdat koppelingen automatiseert handelingen. Nu worden er wekelijks nog het gewicht niet meer handmatig aan de zo’n 1.000 papieren weegbonnen geprint. order hoeft te worden gekoppeld. Gemid- en digitaliseert REKO nu ook Die gaan mee met de chauffeur naar kan- deld scheelt dat drie minuten per vracht. alle operationele processen. toor waar de gewichten worden gecontro-

PFAS-crisis nog niet voorbij

Hoe ze dat dan aan gaat pakken, maakt de brief niet duidelijk. Wel zou de minister Minister Van Veldhoven met vertegenwoordigers van alle betrok- (Milieu en Wonen) erkent dat ken partijen samenwerken. De verruiming van de achtergrondwaarde in december met de verruiming van de naar 0,8, was een eerste stap om zo snel normen de PFAS-problemen mogelijk grond- en baggerwerkzaamheden niet zijn opgelost. Het pro- weer op gang te brengen, schrijft ze. bleem heeft haar aandacht, Onmiskenbaar lijden liet ze onlangs in een brief Volgens de minister is het ‘onmiskenbaar aan de Tweede Kamer weten. dat de sector te lijden heeft gehad’. “Hoe- veel schade de sector heeft geleden is niet “We werken met spoed duidelijk, mede omdat onduidelijk is welke aan het oplossen van de deel van de werkzaamheden de komende resterende knelpunten.” tijd nog kan worden ingehaald en hoe snel de vergunningverlening weer tot stand komt. Maar het kabinet realiseert zich dat nog niet alle problemen zijn opgelost.” De grootste problemen zitten nu bij bag-

12 BEwerken | maart 2020 gerbedrijven, die nog steeds te maken hebben met een zeer strenge bepalings- grens van 0,1 microgram PFAS per kilo Recycling Ook REKO grond bij oppervlaktewater. Die kunnen daardoor nog steeds geen projecten kiest voor opstarten. Toch blijft deze norm voorlopig kunstgras van start gehanteerd, omdat het RIVM nog druk bezig is met onderzoek, zo blijkt uit de Op 7 januari jl. ontving GBN Artificial Grass Recycling (AGR) AMCS-AFAS verklaring van de minister. de vergunning voor de recycling van kunstgras op de nieuwe, Zeer complex definitieve locatie aan de Santoriniweg 20 te Amsterdam. Op Hybride ERP Van Veldhoven: “De kwaliteit van ons de locatie aan de Santoriniweg te Amsterdam staat nagenoeg oppervlaktewater, drinkwater en grond- alles in de startblokken om van start te gaan en de acceptatie water is zeer belangrijk. Het RIVM heeft aangegeven dat het gedrag van PFAS in van oud kunstgras is al in volle gang. Naar verwachting zijn de het bodem- en het watersysteem zeer installaties eind maart volledig operationeel en kan er in april complex is en op dit moment nog niet vol- worden gestart met de circulaire recycling van oud kunstgras. ledig doorgrond. Voor het toepassen van PFAS-houdende grond in oppervlaktewater geldt daarom de grens van 0,1.” Eerder liet het RIVM weten naar verwachting aan het eind van dit jaar klaar te zijn met onderzoek naar PFAS. Dan wordt er een definitieve norm bepaald.

Uitermate kritisch EIB-directeur Taco van Hoek laat zich uitermate kritisch uit over de totstandkoming van de PFAS-norm. “Er is een norm gekozen waarvan je eigenlijk niet weet wat de consequenties ervan zijn. En dat minister Van Veldhoven het RIVM vraagt om te kijken wat een verantwoorde hoeveelheid is, dan denk ik: ”Had je dat niet vooraf moeten doen?” Hij vraagt zich ook af welke andere stoffen er na stikstof en PFAS de bouw in hun greep houden. Stoffen in het verlengde van PFAS bijvoorbeeld, of ultrafijnstof. De bouw wordt opgezadeld met allerlei onevenredige problemen en kosten. Som- mige infraprojecten zijn drie à vier jaar ver- traagd. Voor dit jaar voorspelt het EIB dan ook een nulgroei van de bouwproductie. “Als het gaat om milieuregels kan het Vorig jaar zaten veel gemeenten en sportclubs met hun handen in het haar. Ze hadden klaarblijkelijk allemaal niet veilig en streng geen mogelijkheden om hun oude kunstgras op verantwoorde wijze af te voeren, laat genoeg zijn”, typeert Van Hoek de huidige staan te recyclen. Ondertussen groeide de kunstgrasberg verder. In de stellige overtui- bestuurlijke mores. “Ook in het klimaatbe- ging dat nog voor het seizoen 2020 alle formaliteiten tot een succesvol einde zouden leid overigens. Overal tot het gaatje willen zijn gebracht, opende GBN AGR vorig jaar al tijdelijke locaties voor de inname van gaan. Eerst allerlei normen en doelen stel- kunstgras in Hoorn en Amsterdam. Nu de nieuwe inrichting gereed is voor ontvangst len en dan pas kijken: wat betekent het van kunstgras, is de verhuizing van de rollen kunstgras van de tijdelijke locaties naar de eigenlijk? We denken in regels en als er definitieve al nagenoeg afgerond. in de praktijk dan heel veel ophef komt, GBN AGR staat samen met haar ketenpartners: Ten Cate Grass Group, GreenFields, CSC kijken we of de regels aangepast kunnen Sport, Antea Sport, Edel Grass, Sports & Leisure Groep en Domo Sports Grass, garant worden.” voor circulaire verwerking van end-of-life kunstgras en heeft KIWA inmiddels verzocht het unieke verwerkingsproces te certificeren.

BEwerken | maart 2020 13 Nederland kartrekker Europees PFAS verbod

Er moet een Europees verbod op PFAS komen. Dat voorstel

van Nederland kreeg van Denemarken, Zweden, Luxem-

burg, België, Oostenrijk, Italië en Frankrijk op 19 december

2019 steun in de Milieuraad in Brussel. Minister Stientje van

Veldhoven (Milieu) is kartrekker van het zogenoemde restric-

tievoorstel. Hierdoor wordt PFAS in alle niet-essentiële toe-

passingen verboden. Een belangrijke stap om de kraan voor

het gebruik van deze schadelijke stoffen dicht te draaien.

Minister Stientje van Veldhoven kartrekker van het zogenoemde restrictievoorstel.

Van Veldhoven: “Ik vind dat we de kraan Vermoedelijk voor PFAS moeten dichtdraaien. Het teflon kankerverwekkend laagje is misschien handig in een pan, tege- In 2018 werd bekend dat PFAS verspreid zit lijkertijd breken deze stoffen nooit meer in heel het land. PFAS is de verzamelnaam af in ons milieu en kunnen ze schadelijk voor zo’n 6000 stoffen die door de mens zijn voor onze gezondheid. PFAS komt gemaakt zijn, sommigen daarvan zijn ver- nog iedere dag aan alle kanten ons land moedelijk kankerverwekkend. Duidelijk is binnen. We kunnen dit niet in ons eentje dat de stoffen eenmaal in het milieu nooit oplossen en moeten het probleem aan de meer afbreken. Sinds de verspreiding van voorkant in heel Europa aanpakken. Zodat PFAS in de bodem bekend is, zijn meerdere PFAS überhaupt niet meer gebruikt en uit- acties in gang gezet om ons milieu en onze gestoten wordt.” gezondheid te beschermen. Tegelijkertijd werkt het kabinet met man en macht om te zorgen dat bouwers en baggeraars die met PFAS-houdende grond en bagger te maken hebben zo min mogelijk hinder ondervinden. Het PFAS-probleem aan de voorkant aanpakken, met een Europees verbod, is een belangrijke stap om deze problemen in de toekomst te voorkomen.

14 BEwerken | maart 2020 Het restrictievoorstel moet Europees beleid rond PFAS laten sporen.

Meest uitgebreide verbod ooit Stappen tot een verbod Bijzonder aan dit restrictievoorstel is dat Het duurt naar verwachting vijf jaar voor alle schadelijke PFAS stoffen voor het eerst het verbod in werking treedt. Dat komt in één keer verboden gaan worden. Dat door de uitgebreide procedure. Een EU- maakt dit de meest uitgebreide en com- lidstaat of het Europees Chemicaliën plexe restrictie die tot nu toe is opgepakt Agentschap kunnen de restrictieprocedure onder de Europese verordening REACH. starten als ze menen dat een stof een Deze verordening van de Europese Unie onaanvaardbaar risico voor gezondheid of heeft als doel de gezondheid van de mens milieu oplevert. De eerste stap is dat Neder- en het milieu beter te beschermen tegen land beschrijft waarom de restrictie nodig de risico's die chemische stoffen kunnen is, inclusief risico’s, alternatieven, kosten opleveren. Het is belangrijk alle stoffen daarvan, en verwachte voordelen voor die onder PFAS vallen in één keer samen te milieu en gezondheid dankzij de restrictie. nemen, omdat zo voorkomen wordt dat de Daarna bepalen wetenschappelijke comités ene PFAS door de andere PFAS wordt ver- of de voorgestelde restrictie effectief is, vangen. Zo ging de industrie bij het verbod of de maatschappelijke kosten opwegen op de stof PFOA in 2008 over op het ‘broer- tegen en de baten en de geschiktheid van tje’ van PFOA: GenX. Ook een schadelijke alternatieven. Vervolgens is de Europese stof met een net iets andere structuur. Dat Commissie aan zet. Die schrijft een wijzi- waterbedeffect wil het kabinet voorkomen. gingsvoorstel voor de lijst van restricties onder de REACH-richtlijn. De Raad en het Europese Parlement hebben vervolgens drie maanden om bezwaar te maken. Tenslotte treedt de restrictie na een overgangsperi- ode in werking.

BEwerken | maart 2020 15 Gevolgen PAS/PFAS onzichtbaar in gemeentebegrotingen

Het stopzetten van de PAS-regeling en de verscherpte PFAS-norm kost vrijwel elke gemeente geld. Maar in de begrotingen voor 2020 is dit nauwelijks terug te vinden. De kans is groot dat de meeste gemeentebegrotingen voor 2020 over een paar maanden worden gewijzigd.

Slechts 13 procent van de gemeenten noemt de risico’s van zowel PAS als PFAS in de begroting. Dit blijkt uit onderzoek van Exilo, een expertisebureau voor finan- ciën, control en bedrijfsvoering van lokale overheden. Exilo onderzocht de begrotingen van 114 kleine, middelgrote en grote te brengen. Uit een onderzoek van de van grondexploitatie verwerken in de gemeenten, verspreid over alle provincies. VNG, waaraan 208 van de 355 gemeenten begroting en op basis van deze prognoses In alle onderzochte gemeenten is sprake deelnamen, bleek dat 58 procent van de beleid maken. Een gemeente die in het van een of meer lopende grond-exploita- gemeenten eind vorig jaar al last had van kader van haar grondexploitatie rekent tieprojecten. de PFAS-problematiek en dat 19 procent op 1 miljoen euro winst in 2020 en op nog Volgens onderzoeker Ricardo Kok zijn van de gemeente op korte termijn proble- eens 1 miljoen in 2021, maar de grond niet de uitkomsten representatief voor alle men verwachtte. Volgens de VNG gaat het kan verkopen, terwijl zij dat geld wil inzet- gemeenten in Nederland. Meer dan de in meer dan de helft van de gevallen om ten om ander beleid uit te voeren, heeft helft van de gemeenten noemt PAS of woningbouwprojecten. geen sluitende begroting. Dan moet zij PFAS niet in de begroting. Bij gemeenten waarschijnlijk ander beleid uitstellen of met minder dan 50.000 inwoners komen Regionale verschillen taakstellingen opleggen om de vertraging PAS en PFAS in maar liefst 63 procent van Opvallend is dat er grote regionale ver- in de grondexploitatie te financieren. Het de begrotingen niet terug. De 100.000- schillen zijn in de aandacht voor PAS en financiële probleem wordt nog groter als plus gemeenten doen het wat beter. In PFAS, terwijl de problematiek in elke regio een project uiteindelijk helemaal niet meer 73 procent van de begrotingen van deze speelt. De overgrote meerderheid van de door kan gaan. gemeenten worden de gevolgen van PAS, gemeenten in Flevoland en Noord-Brabant De gevolgen van PAS en PFAS zullen medio PFAS of beide genoemd. Maar een cijfer- besteedt in de begroting aandacht aan 2020 zeker aan de orde komen bij de tot- matige uitwerking ontbreekt vrijwel altijd. de gevolgen van PAS of van zowel PAS standkoming van de jaarrekeningen over als PFAS. In Groningen en Noord-Holland 2019 van de gemeenten. De kans is groot Miljoenen geeft slechts 20 procent van de gemeen- dat de meeste gemeentebegrotingen voor In mei 2019 bepaalde de Raad van State ten informatie over PAS en komt PFAS in 2020 over een paar maanden worden dat het Programma Aanpak Stikstof (PAS) geen enkele begroting voor. In Zeeland gewijzigd. niet mag worden gebruikt als basis voor en Drenthe geeft zo’n 20 procent van de toekomstige bouwactiviteiten, omdat dit gemeenten informatie over zowel PAS als in strijd is met Europese regels. Als gevolg PFAS, maar de overige gemeenten in deze hiervan kwamen tal van projecten stil te provincies noemen geen van beide. liggen. Uit een enquête van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) afgelo- Beleid uitstellen pen zomer bleek dat het stopzetten van de Wat kunnen de gevolgen zijn, in euro’s, en PAS-regeling vrijwel elke gemeente treft. hoe kan een gemeente dit vaststellen als Ook PFAS betekende voor veel gemeenten er nog zo veel onduidelijkheid is? Als een een streep door de rekening. Gemeenten gemeente bouwgrond niet kan verkopen, moesten direct actie ondernemen om de moet de gemeente langer rente betalen. PFAS-vervuiling in hun gebied in kaart Ernstiger is het als gemeenten de winsten Bron: Binnenlands Bestuur d.d. 24 januari 2020.

16 BEwerken | maart 2020 Prijs grondafvoer nauwelijks gedaald ondanks verhoogde PFAS-norm

De verhoogde PFAS-norm heeft Ook de verhoging van de landelijke PFAS- tot op heden niet geleid tot een norm afgelopen november, van 0,1 naar 0,8 microgram per kilo, lijkt voorlopig niet veel daling van de prijzen voor het te hebben gedaan met de afvoerprijzen. wegbrengen van (tuin)grond, Hoewel de prijsstijging in heel Nederland blijkt uit een in januari 2020 valt waar te nemen, verschillen de prijzen per regio. In sommige regio's zouden de gedane rondvraag van BNR. afvoerprijzen zelfs verdrievoudigd zijn. Op veel plekken zijn de stoffen door onder Het uitblijven van een prijsdaling levert vol- meer de uitstoot van fabrieken en inciden- gens BNR moeilijkheden op bij de aanbouw ten in de bodem terechtgekomen, waar ze van huizen of het uitgraven van (tuin) niet kunnen worden afgebroken. grond. Onder meer ondernemers en parti- culieren ondervinden hierdoor problemen. Door de PFAS-norm is het voor veel bedrijven moeilijker en duurder geworden om grond weg te brengen. Sinds de maatregel in oktober 2019 van kracht ging, schoten de prijzen van het wegbrengen van grond omhoog. Sommige instanties stopten zelfs met de afvoer van (tuin)grond.

Revolutie in Doorstroom-mengerland!

hulpstoffen) gewogen en gedoseerd kunnen worden zonder daarbij invloed te hebben op het continue karakter van het mengen. Dit alles is mogelijk door gebruik van slimme programmatuur in combinatie met de aanwezige loadcells. Wil je meer weten over de BLEND A240 neem dan contact op met Jager Meng- en Recyclingtechniek op 0341 42 45 33 of op [email protected]

De A240 van BLEND heeft namelijk maar beladen. De installatie is geschikt om immo- liefst 2 of zelfs 3 grondstoffenvakken op de bilisaat, stabilisatiezand, koude asfalt en hoofdmachine en kan binnen 4 uur com- zelfs beton te produceren en is dus binnen Jager Meng- en Recyclingtechniek B.V. pleet opgebouwd worden!! De supermo- korte tijd op de zetten! Nobelstraat 40a biele installatie heeft zijn eigen generator, 3846 CG Harderwijk er behoeft geen ramp gemaakt te worden De A240 is dan ook een geheel nieuw ont- +31(0)341 42 45 33 en produceert tot 200 ton per uur. De loader worpen doorstroommenger waar alle grond- [email protected] kan daarmee vanaf de grond de installatie stoffen, (toeslagstoffen, cement, bitumen, www.jager-mrt.nl

BEwerken | maart 2020 17 Gemeenten kunnen hun bodemkwaliteitskaarten Sneller duidelijkheid voortaan sneller updaten. De inspraakprocedure vooraf over kwaliteit bodem mag worden verruild voor

een bezwaarmogelijkheid Dat schrijft minister Stientje van Veldhoven Meer duidelijkheid achteraf. Daardoor kunnen (milieu en wonen, D66) 17 december 2019 Met de aangepaste bodemkwaliteitskaar- bouwers en baggeraars eerder in een Kamerbrief. Met het aanpassen van ten kunnen gemeenten aan bouwers en de bodemkwaliteitskaart mogen gemeen- baggeraars vooraf meer duidelijkheid aan de slag met grond met ten op basis van een goede onderbouwing geven over de staat van de bodem. Daar- hogere PFAS-normen. afwijken van de landelijk vastgestelde door wordt het risico op vertraging van PFAS-normen. De bezwaarmogelijkheid infrastructurele projecten verder inge- achteraf kent geen schorsende werking. damd. Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat is gemeenten die de kaarten Nieuwe stap willen aanpassen ter wille met een speci- De snellere aanpassing van de bodemkaar- ale helpdesk (Bodem+) en een vliegende ten is een nieuwe stap in het PFAS-dossier. brigade die bodem-issues ter hand neemt. De aanwezigheid van schadelijke chemische stoffen in de bodem dreigde dit najaar de grond-, wegen waterbouw stil te leggen, waardoor onder meer de woning- bouwopgave van gemeenten gevaar liep. Vorig jaar november werd de landelijke PFAS-norm al verruimd. Bron: Binnenlands Bestuur d.d. 17 december 2019.

VTN is weer terug op de Benelux markt

SAES International, exclusieve distributeur meeste ervaring en is daarmee een perfecte van onder meer Epiroc en Erkat, neemt aanvulling op het toch al indrukwekkende vanaf januari 2020 de distributie van het programma van SAES. VTN-programma in de Benelux voor haar rekening. Voor meer informatie neemt u contact op met: VTN is een gerenommeerde Italiaanse producent van onder meer sloop- en com- bischaren, sloopsorteergrijpers en vergrui- zers. VTN heeft in SAES een zeer geschikte partner gevonden om hen in de Benelux terug op de markt te brengen. SAES biedt haar klanten de juiste knowhow, ondersteuning en service die ook VTN haar klanten wilt bieden. Bovendien is SAES zeer actief in de Benelux en verhuurt zij totaaloplossingen aan haar klanten, ook wereldwijd. Redenen genoeg voor VTN om SAES International B.V. met SAES in zee te gaan. Lozerweg 10-14, Weert Rietlanden 6, Beverwijk VTN op haar beurt is een welkome aan- met kop en schouders boven de rest uit. Het Tel. +31 (0)495-561929 vulling op het bestaande programma van bedrijf blijft doorontwikkelen waarmee de E-mail: [email protected] SAES. Net als SAES staat VTN voor kwaliteit producten alsmaar beter en beter worden. www.demolitiontools.eu en het Italiaanse VTN steekt wereldwijd VTN levert het breedste programma met de

18 BEwerken | maart 2020 Duurzaam bouwen ‘must’ Verwachte krimp ABN AMRO ziet dat er nog steeds veel vraag is naar bouwprojecten. "Veel projecten zullen in gang worden gezet zodra dit weer mogelijk is," aldus Madeline bouwproductie Buijs, Sector Econoom Bouw en Vastgoed van ABN AMRO. "Dit kan een luchtbel in de orderportefeuille veroorzaken: nu twee procent weinig of geen projecten, maar later een stuwmeer. Dit kan ervoor zorgen dat na 2021 de bouwproductie sterk groeit en Stikstof en PFAS hebben grote Die verwachte stabilisatie hangt niet samen een inhaalslag gaat maken." Volgens Buijs gevolgen voor grond-, wegen- en met een dalende vraag. Integendeel; er is lopen bedrijven die inspelen op duur- grote vraag naar nieuwe woningen, onder- zaam bouwen in de komende jaren het waterbouw, alsook op producenten houd aan wegen en dijken en de verduur- minste risico. De nieuwe realiteit is anders van houten bouwmaterialen. zaming van kantoren. De oorzaak ligt in bouwen; stikstofarm, rekening houdend Een grotere focus op duurzaam de gevolgen van de overheidsmaatrege- met de natuur, prefab en modulair. Deze len, waardoor bouwondernemers worden vorm maakt hen toekomstbestendiger, bouwen lijkt uitkomsten te bieden. beperkt in hun werkzaamheden. Het omdat milieumaatregelen hun werk aantal vergunningen voor nieuwbouwwo- minder belemmeren. Het Economisch Bureau van ABN AMRO ningen bijvoorbeeld is tussen augustus en verwacht dit jaar een krimp van de bouw- oktober 2019 gedaald met 28,3 procent in Duur van de problemen productie van twee procent. Op de drem- vergelijking met dezelfde periode in 2018. onduidelijk pel van 2019 ging het Economisch Bureau Naar verwachting zal de impact van de Hoe lang de problemen voor de bouw voor 2020 nog uit van een groei van twee- PFAS- en stikstofcrisis vooral groot zijn voor aan zullen houden, is nog onduidelijk. Dit ëneenhalf procent in 2020, maar voor mei de woningbouw (-2,5 procent), de utiliteits- hangt af van verdere maatregelen die het 2019 had de gemiddelde bouwer nog bouw (-1,0 procent) en de gww-sector (-3,5 kabinet gaat nemen. Doordat er nog steeds nooit van stikstof als ‘probleem’ gehoord procent), al wordt voor deze sectoren ook vraag naar bouwprojecten is, ligt het voor en aan het einde van de zomer 2019 kwam een licht herstel verwacht in 2021. Nieuw- de hand dat veel projecten tegelijk naar daar PFAS nog eens bij. De sectorprognose bouwprojecten lijken vooral geraakt te de markt komen op het moment dat hier- 2020-2021voorziet in een stabilisatie van worden, wat invloed heeft op aanverwante toe de ruimte wordt gegeven. Dit kan een de groei in 2021. sectoren. Zo krijgen producenten van hout- luchtbel in de orderportefeuille van bou- De ontwikkeling van de PFAS- en stikstof- en bouwmaterialen in 2020 te maken met wers veroorzaken; tijdelijk weinig projec- crisis blijkt goed uit onderstaande figuur een productiedaling van drie procent, wat ten met als gevolg een stuwmeer. Wanneer waarin de zoekgeschiedenis op google.nl verder zal dalen in 2021. Verhuurders van na 2021 de bouwproductie een mogelijke naar deze twee termen te zien is. bouwmateriaal kunnen een krimp van inhaalslag maakt, kunnen problemen die twee procent verwachten in 2020. we de afgelopen jaren hebben gezien weer de kop op steken, zoals personeelstekorten en hoge bouwkosten.

BEwerken | maart 2020 19 Voorzitter Ton van der Giessen in nieuwjaarstoespraak: 2020: het jaar waarin wij de rug rechten, de mouwen opstropen en hard aan het werk gaan

De Nieuwe Refter op landgoed Heerlijkheid Mariënwaerdt te Beesd “Een nieuw jaar, waarin wij de rug rechten, was op 15 januari 2020 wederom de ‘place to be’ voor de leden de mouwen opstropen en hard aan het werk gaan, ligt voor ons. Met diezelfde en donateurs van BRBS Recycling, alsmede de afgevaardigden van grondhouding heeft het secretariaat in het Recycle Forum, om het glas te heffen op het nieuwe jaar. 2019, met steun van Damy Story, alle zeilen bijgezet om de service te waarborgen. Nu we met de komst van directeur Otto Friebel weer op sterkte zijn, kijken wij vooruit naar een nieuw inspirerend jaar. Maar eerst een terugblik. Afkortingen leken de branche het afgelopen jaar te regeren. Na de problemen bij het AEB aan het begin van de zomer, volgden na het zomerreces PAS en PFAS. En vlak voor de

jaarwisseling deed ook CO2 nog een duit in het zakje. Een duit in de vorm van een importheffing op buitenlands afval waarvan nog maar bewezen moet worden of deze importheffing daadwerkelijk het effect gaat krijgen wat de beleidsmakers voor ogen hebben. Met het risico dat het juist averechts gaat werken als gevolg van de marktwerking. Een ontwikkeling die de vereniging met argusogen volgt. Een afkorting waarmee wij in onze bedrijfsvoering ook rekening mee moeten houden, is ZZS. Voor ons vormen de Zeer Zorgwekkende Stoffen mogelijk ook nog eens een Zeer Zorgwekkende Situatie. Daarnaast zijn er ook ontwikkelingen waarmee de branche wel vooruitkomt, zoals de Europese Green Deal. De contouren behoeven nog nadere concretisering, maar als de doelstelling dat verpakkingen vanaf 2030 uit gerecycled materiaal moeten bestaan, trendsettend is, lijkt de rest van de maatregelen veelbelovend,” stelde Van der Giessen. Een vergelijkbare doelstelling kwam ook al tot uitdrukking in het in februari 2019 getekende Plastic Pact NL. Met trots blikt hij vervolgens terug op het Recyclingsymposium, dat BRBS Recycling inmiddels al voor de achtste keer organi- seerde. Vijf inspirerende sprekers namen zo’n 160 deelnemers mee op de circulaire reis van ‘droom naar realiteit’. Een reis waarin samenwerking centraal staat, zowel de beleidsmakers in Brussel en Den Haag

20 BEwerken | maart 2020 als met de betonketen, de bouwsector als jubileum van onze vereniging. Een jubi- met het positioneren van onze branche de multinationals, waaronder IKEA, die leum dat dit najaar op spectaculaire wijze op de circulaire kaart. Een veel belovende in een uniek samenwerkingsverband de gevierd gaat worden. Op 13 februari European Green Deel, een verplichte hoe- matrasketen wil sluiten. bestaan wij als vereniging exact 40 jaar. veelheid gerecycled content in nieuwe “Als vereniging zijn wij ook trots op het Destijds gestart als ‘Belangenvereniging producten, geven de branche ruggensteun feit dat een van onze leden, Alexander Recycling Bouw- en Sloopafval’ gevestigd om haar grondstoffen tegen een marktcon- Pouw, genomineerd was voor de titel te Utrecht. Een leuk detail is dat ik twee forme prijs af te zetten. In 2020 komen er ‘meest invloedrijke persoon in de afval- en weken later mijn carrière in deze mooie alleen maar meer secundaire grondstoffen recyclingsector in 2019. ‘Hij durft te inves- afvalbranche ben gestart. Je zou kunnen op de markt. Eind dit jaar zal de REKO-2 teren in installaties voor de productie van stellen dat de toenmalige oprichters een centrale in Rotterdam in gebruik worden secundaire grondstoffen, terwijl de gehele vooruitziende blik hebben gehad. genomen voor het recyclen van 1,2 mil- markt klaagt en niet beweegt vanwege 2020 is ook het jaar waarin het hele land joen asfalt in hoogwaardige secundaire PFAS’, luidde de begeleidende tekst. Dat 75 jaar vrijheid herdenkt en viert. Een vrij- grondstoffen. Het stuwt het landelijke de titel uiteindelijk ging naar minister heid die ons in staat stelt om te leren, te recyclingpercentage in lijn met de ladder Stientje van Veldhoven is illustratief voor groeien en te ondernemen. Een vrijheid in van Lansink wellicht met een paar procent het niveau waarop wij ons bevinden,” zo een democratie waarin wij onze mening omhoog. Weg met onnodig verbranden en vervolgt de voorzitter. mogen en kunnen geven over hetgeen storten van recyclebaar afval.” vanuit onze politieke leiders wordt voorge- Vooruitblik 2020 steld. En dat is precies wat wij in 2020 weer Toast op een jaar met potentie Van der Giessen: “2020, in het Engels – gaan doen. Een jaar waarin wij onderwer- Met de woorden: “2020 wordt een jaar twenty/twenty – staat voor een scherpe pen als importheffing buitenlands afval; met potentie, laten we daar een toast op blik tijdens een ogentest op 20 feet. Een een nieuwe European Green Deal; een uitbrengen,” besluit Van der Giessen het scherpe blik die BRBS heeft op de markt verbod op verbranden van recyclebaar officiële gedeelte van de bijeenkomst. en de omgevingsfactoren, zowel politiek, afval; arbeidsomstandigheden; vergun- sociaal, economisch als ecologisch. Die blik ningen en wetgeving; circulaire economie hebben wij en deze zullen we ook zeker en financiële zekerheid zullen toetsen en houden. 2020 is bij elkaar opgeteld ook afzetten tegen de belangen van de leden. 40. Dit getal staat dit jaar voor het 40-jarig Als vereniging gaan wij ook dit jaar door

Europese planvorming voor de Circulaire Economie

De nieuwe Europese Commissie onder lei- Het nieuwe Circulaire Economie Actieplan gerealiseerd moet zijn. Deze herziening ver- ding van Ursula von der Leyen is met een wordt binnenkort verwacht. Dit zal ingaan plicht de Commissie te kijken naar nieuwe vliegende vaart van start gegaan. In haar op diverse facetten die relevant zijn om een doelstellingen voor materialen in bouwen ‘startnotitie’ (political guidelines) kondigde echte transitie te realiseren. Zo wordt een sloopafval. de nieuwe voorzitter onder anderen aan beleid voor duurzame productie beoogd en dat zij een Europese Green Deal wil. Dit zal kijken naar modernisering van de wet- exportproduct van Nederland wordt dus geving. Het Actieplan moet ook de interne omarmd en eerste vicevoorzitter Frans Tim- markt voor secundaire grondstoffen helpen mermans is aan de slag gegaan. De Green opbouwen. Deal richt zich op twee onderdelen, die uiteraard nauw gekoppeld zijn. Klimaat- Specifiek zal het Actieplan enkele priori- neutraliteit is het eerste onderdeel. In het taire sectoren aanpakken. Met name gaat werkprogramma 2020 van de Commissie het om de textielindustrie en de bouwin- zijn acties beschreven als het ontwikke- dustrie. Het nieuwe Actieplan voor de Cir- len van nieuwe ambities om emissies van culaire Economie zal hopelijk de recycling broeikasgassen tot 2030 te reduceren en van bouwen sloopafval in Europa op een een strategie voor duurzaam transport. Het hoger plan helpen en ook de ontwikke- tweede onderdeel is de circulaire economie. lingen in Nederland een zetje geven. Niet Een nieuw Circulaire Economie Actieplan onbelangrijk daarbij is dat de omzetting moet gaan helpen om de voetafdruk van van de recente herziening van de Kader- productie en consumptie te verminderen. richtlijn Afvalstoffen op 5 juli van dit jaar

BEwerken | maart 2020 21 Naar een duurzame economie

Nederland staat voor een De komende decennia zullen noodzakelijke van de bestaande economische structuur en veranderingen niet alleen grote impact het bevorderen van een structuurverande- grote en onvermijdelijke hebben op de fysieke leefomgeving, maar ring. Die zoektocht mag de noodzakelijke verduurzamingsopgave. ook van invloed zijn op onze economie, de transities niet vertragen of belemmeren. Klimaatverandering, afne- manier waarop we werken, produceren, Wat goed is voor de ene sector kan voor consumeren, ons voeden en ons verplaat- een andere sector minder positief uitpak- mende biodiversiteit en sen. De Nederlandse overheid is onmisbaar ken. In dat licht gezien is het een ‘must’ om toenemende grondstof- om dit transitieproces naar een duurzame de duurzaamheidstransities te beschouwen fenschaarste nopen tot een economie te begeleiden. De sturingsmoge- vanuit een macro-economisch perspectief. lijkheden die de (rijks)overheid daarvoor Ook zal de overheid zich steeds opnieuw koerswijziging in onder meer heeft, toegespitst op de energietransitie, de vraag moeten stellen hoe zinvol het nog onze energievoorziening, ons de grondstoffentransitie en de voedseltran- is om in de oude economie te investeren. grondstoffenverbruik en ons sitie, staan in dit advies centraal. Waar dat nodig is zal de overheid al in de beginfase van de transitie oog moeten voedselsysteem. Hoe en min- Toekomstvisie hebben voor de afbouw van economische stens zo wezenlijk wanneer, Een nog te ontwikkelen samenhangende activiteiten. Van wezenlijk belang is ook de overheid aan de knoppen visie op een duurzame samenleving met dat de overheid voor het stimuleren van een daarbij behorende marsroute acht de innovaties niet nodeloos lang kiest voor moet draaien om sturing raad van essentieel belang. Uitgangspunt het faciliteren van experimenten en het te geven aan hieruit voort- bij beleidsvorming moet een breed en stimuleren van vrijwillige afspraken en vloeiende transities, staat meer toekomstgericht welvaartsconcept tijdig weten regelgeving ten behoeve van zijn. De door de raad bepleite toekomstvi- duurzame initiatieven aanpast. centraal in het advies ‘Naar sie mag geen statisch document zijn, maar een duurzame economie’ van zal met regelmaat herijkt moeten worden. Andere overheidsrol de Raad voor de leefomge- Naast einddoelen dient de visie ook doelen Bij het realiseren van ingewikkelde voor de kortere termijn te bevatten, die de beleidsopgaven kent Nederland een ving en infrastructuur dat in weg naar de einddoelen zowel in tempo als rijke ‘poldertraditie’. Ook bij de actuele november 2019 verscheen. in richting ondersteunen. Een periodieke transitieopgaven, zoals bij het Energieak- toetsing of we nog wel op de goede weg koord, zoekt de overheid samen met de zitten en op schema liggen, oordeelt de belanghebbenden naar consensus over raad als een ‘must’. de te volgen strategie. Bij het Klimaat- akkoord daarentegen nam het kabinet Juiste balans een eigenstandig besluit. Beide vormen De transitie naar een duurzame economie hebben voor- en nadelen. Het verdient moet met zo min mogelijk maatschap- aanbeveling om van geval tot geval te pelijke schade verlopen. Kortom: het is beoordelen wat de beste route is. Voor zoeken naar de juiste balans tussen behoud ingrijpende, maatschappelijke en politieke

22 BEwerken | maart 2020 transitieopgaven, die na het bereiken Door in regelgeving en vergunningverle- tigingsklimaat van een land. Deze factoren van consensus nog de nodige wetgeving ning ruim van tevoren concrete, oplopende verschillen per land. In die zin is het onmo- en vergunningverlening vergen, geeft doelen te verankeren, valt actief te sturen gelijk om bij het kiezen van in te zetten de raad de voorkeur aan het gescheiden op het realiseren van een geleidelijke tran- instrumenten voor de verduurzaming van houden van de daaropvolgende politieke sitie. Voor het bedrijfsleven heeft dit ook de economie, te sturen op een volledig beoordeling van het resultaat. Ongeacht voordelen. Verschafte duidelijkheid met gelijk internationaal speelveld. Bovendien de te bewandelen weg adviseert de raad betrekking tot juridische randvoorwaarden blijft in beschouwingen over mogelijke de overheid vooraf duidelijke kaderstelling biedt zekerheid over de bedrijfseconomi- nadelige gevolgen van verduurzamings- te etaleren, waarbinnen afspraken zijn te sche condities waaronder investeringen maatregelen voor het bedrijfsleven veelal maken. De te bereiken doelen moeten in rendabel kunnen zijn. Regulering op basis buiten beschouwing dat er inde Nederland elk geval duidelijk zijn. Dat geldt evenzeer van concrete en tijdig kenbaar gemaakte ook tal van overheidsmaatregelen zijn die voor de beschikbare overheidsmiddelen duurzaamheidsdoelen stimuleert innovatie de huidige economische spelers juist tot en het aangeven welke inkomenseffecten en ondersteunt het ontstaan van markten voordeel strekken, zoals lage energie- aanvaardbaar zijn. voor duurzame producten en processen. prijzen, lage vennootschapsbelasting en De raad is zich bewust dat deze denkrich- andere fiscale voordelen. Doortastend ting op gespannen voet staat met de vrees Tot slot moet volgens de raad in de discus- De overheid beschikt over een breed scala dat hiermee de concurrentiepositie van sie over het internationaal gelijke speelveld beleidsinstrumenten die een transitie- internationaal opererende bedrijven en nadrukkelijker worden meegewogen dat proces kunnen ondersteunen: van prijs- sectoren wordt geschaad en dat deze op de verduurzamingsmaatregelen gebaseerd maatregelen en subsidies tot regulering korte termijn economische groei mislopen. zijn op internationale afspraken. Zou er al en gedragsmaatregelen. Bij de actuele Tegelijkertijd onderkent zij dat het argu- sprake zijn van een inbreuk op het gelijke transitiedossiers signaleert de raad bij de ment van concurrentiepositie soms selectief speelveld dan is dat slechts een tijdelijk overheid terughoudendheid wat betreft wordt gebruikt en dat het de discussie over verschijnsel. beprijzing en regulering om in het bedrijfs- het proces van verduurzaming onnodig leven de transitie naar een duurzame eco- vertraagt. Een reeks van factoren, van de nomie te bevorderen. De raad adviseert kwaliteit van instituties en infrastructuur dan ook beide middelen meer in te zetten. tot arbeidsmarkt, innovatiepotentieel eb Dat geldt in het bijzonder voor regulering. en het belastingklimaat, bepalen het ves-

De pro’s van een Keestrack R machine

Het nog steeds groeiende assortiment van hydraulische systemen en van hybride plug- De Keestrack R5 en R6 hebben een grote Keestrack bestaat op dit moment uit rote- in aandrijvingen, worden zowel brandstof- separate tweedeks voorzeef en kunnen rende impactbrekers, kaakbrekers, kegel- als onderhoudskosten gereduceerd. uitgerust worden met een enkel- of dub- brekers, zeefmachines en uiteraard mogen Alle machines van Keestrack zijn zoda- beldek nazeef. we de stackers niet vergeten. Daarnaast nig ontworpen dat ze op een makkelijke De Keestrack R6E is beschikbaar in een heeft Keestrack stof-onderdukkingssyste- manier te transporteren zijn, met als resul- direct aangedreven elektrische of in een men in haar assortiment. taat dat de machines altijd binnen een volledig elektrische uitvoering en kan met korte tijd inzetbaar zijn. een Dolly-systeem worden getranspor- Een andere gunstige teerd. bijkomstigheid is dat de machines in veel gevallen zonder vergunning te vervoeren zijn. De R-serie van Keestrack bevat roterende puin- brekers met een eigen gewicht van 32, 52 of 62 ton en zijn beschikbaar in een hydraulische of elektrische variant. THO C. van der Pols & Zn. B.V. Bij Keestrack staan tijdens het produceren De Keestrack R3E beschikt over een geïn- Stationsweg 36 3214 VK Zuidland van haar machines veiligheid, flexibili- tegreerde voorzeef waar het materiaal dat (0031) 818458845 teit en productiviteit voorop. Doordat vooraf gezeefd is desgewenst separaat kan [email protected] Keestrack gebruik maakt van load-sensing worden afgevoerd. www.pols.nl

BEwerken | maart 2020 23 ILT blijft moderniseren en doorgroeien in 2020

Per 1 januari 2020 is de omvor- ming van de Inspectie Leefom- geving en Transport (ILT) naar een wendbare organisatie een feit. In 2016 is de inspectie stapsgewijs haar koers gaan verleggen en anders gaan werken. Daarbij staan risico’s voor mens en milieu meer dan ooit centraal. De inspectie kiest ervoor op te treden waar het meeste effect bereikt wordt.

Met de ILT-brede risicoanalyse (IBRA) bepaalt de inspectie waar de maatschappelijke risico’s het grootst zijn. Ook met de in 2019 toegekende extra capaciteit moeten altijd keuzes gemaakt worden. Het Signaleren Samenwerken beoogde effect staat voorop en bepaalt Naast direct optreden bij misstanden, De ILT versterkt de samenwerking met de voor welke interventies de inspectie kiest: geeft de ILT signalen af aan politiek en buitenwereld. Een voorbeeld is de samen- in gesprek gaan, waarschuwen, bestuurs- samenleving. Steeds vaker zien signaal- werking met andere inspectiediensten op rechtelijke boetes maar ook een strafrech- rapportages het licht, zoals bijvoorbeeld het gebied van marktevenwicht goederen- telijke aanpak is mogelijk. in de biodieselzaak. Daarbij wijst de ILT vervoer en van afvalstoffen. Door inten- op de fraudegevoeligheid van siever samen te werken én informatie te het certificeringssysteem. Een delen versterken we ander signaal waarschuwt onze positie. voor fraude met tachografen in vrachtwagens waardoor de Extra inspecteurs handhaving op de rijen rust- Het werk van de inspectie doet ertoe. Dat tijden in het geding komt. Uit blijkt ook uit de extra financiën die het een andere ILT-rapportage kabinet in 2019 en de volgende jaren vrij- blijkt dat er onvoldoende zicht maakt. Vanaf 2021 gaat het om structureel is op verspreiding van GenX. € 15 miljoen per jaar. Momenteel werft De onderwerpen lopen sterk de ILT volop nieuwe medewerkers om het uiteen omdat de ILT toezicht toezicht van de ILT te versterken en haar houdt op zo’n 70 wetten en 80 slagkracht te vergroten. verordeningen.

Bron: persbericht ILT d.d. 2 januari 2020.

24 BEwerken | maart 2020 De wereld wordt niet meer maar minder circulair

De circulaire economie moet fen en materialen om moeten gaan. Tege- producten. Ze eten meer vlees en kopen de milieuschade beperken en lijkertijd constateert de denktank dat zo meer kleding. Daarnaast groeit wereldwijd ongeveer de helft van de CO2-uitstoot in de vraag naar gemak, zoals kant-en-klaar- grondstoffen besparen. Maar de wereld het gevolg van het delven, trans- maaltijden. Dat betekent meer verpak- dat lukt nog niet zo, blijkt uit porteren en verwerken van grondstoffen, kingsmateriaal en afval. Dat wereldwijd de verschillende rapporten. waaronder ook fossiele brandstoffen. economie minder circulair wordt, verbaast de onderzoekers dan ook niet. Nederland doet het beter dan de wereld De snelste winst voor het milieu is te halen Het circulaire gehalte van de wereld- Ook voor Nederland is sinds januari 2020 in sectoren met veel kopers, producten die economie is gezakt van 9,1 procent naar een cijfer te plakken op het gehalte cir- vaak aangeschaft worden en van relatief 8,6 procent. Voor het eerst verbruikt de culair: 12,1 procent. Meer dan de wereld, weinig grondstoffen zijn gemaakt, zoals wereldeconomie meer dan 100 miljard hoewel dit getal uit een andere koker verpakkingen en textiel. Wat daarbij in ton aan materialen in één jaar. En daarvan komt. De club voor duurzaam ondernemen de weg zit is dat de milieuschade nu nog wordt dus minder gerecycled of opnieuw MVO Nederland presenteerde op 23 janu- nauwelijks in de prijzen van spullen is gebruikt. Die cijfers staan in het op 22 ari 2020 in de Beurs van Berlage een soort verwerkt en dat hergebruik of recycling januari 2020 in Davos gepresenteerde rap- beursindex voor duurzaamheid, de NEx, arbeidsintensief kan zijn en daardoor port World Circularity Gap van de denktank Nieuwe Economie-index. Die draait om duurder. Belastingen, andere normen en Circle Economy. zeven onderwerpen waarvan circulariteit verboden zouden circulaire ondernemers Het rapport brengt in kaart hoever de er één is. De index kijkt bijvoorbeeld ook kunnen helpen. wereldeconomie af zit van duurzaam naar inclusief ondernemen, hernieuwbare Soms leidt het maken van duurzamere gebruik van grondstoffen. Dat gebruik is energie, uitstoot, biodiversiteit en echte producten juist tot meer consumptie. Zo in 2017 – de laatste cijfers die beschikbaar prijzen. De index zelf staat op 12,1 in de blijkt uit onderzoek dat gerenoveerde zijn – met 8,4 procent toegenomen verge- eerste meting – toevallig hetzelfde percen- tweedehands telefoons niet de aanschaf leken met twee jaar eerder. Van de 100,6 tage als het onderdeel circulaire economie. van nieuwe vervangen, maar meer terecht- miljard ton materialen bestaat ongeveer de komen bij mensen die anders geen mobiele helft uit zand, klei, steen en cement voor Maar hindernissen zijn telefoon hadden aangeschaft. het bouwen van huizen en mineralen voor er nog genoeg De bank wijst ook naar zichzelf en andere kunstmest. Kolen, olie en gas zijn goed Nederland mag dan met de transitie naar banken. De financiering van circulaire voor 15 procent, metalen voor 10 procent. een circulaire economie verder zijn dan initiatieven komt niet altijd makkelijk tot Een kwart bestaat uit planten en bomen veel andere landen, er zijn nogal wat stand. Neem een bedrijf dat wasmachines voor voedsel en brandstof. barrières te overwinnen, constateert een wil verhuren in plaats van verkopen. Dat Het grootste deel van de materialen, 40 recente studie van ING. Een rijk land kan stimuleert reparatie en gaat vroegtijdig procent, gaat naar de bouw van huizen, zich investeringen permitteren in productie afdanken tegen. Maar de inkomsten van met name in zich ontwikkelende landen. met minder materialen en systemen voor het bedrijf hebben een heel ander verloop Daarna zijn voedsel, transport, gezond- recycling, maar die rijkdom is ook een val- dan bij verkoop. Dat moeten financiers heidszorg, communicatie en consumenten- kuil, aldus de bank. Onder consumenten in beter gaan oplossen, constateert de bank. producten zoals kleding grote verbruikers. landen met een hoger bbp per hoofd is het Sinds 1970 is het verbruik van grondstoffen draagvlak om producten te hergebruiken verviervoudigd, terwijl de wereldbevolking kleiner, zo blijkt uit het onderzoek. Neder- is verdubbeld. land scoort in dit opzicht relatief laag. Iets Verontrustend, stelt Circle Economy – kli- meer dan 40 procent van de consumenten maatverandering, natuurschade en onge- verwacht in de komende drie jaar vaker lijkheid zijn de uitkomsten van de lineaire producten te repareren in plaats van weg economie van ‘neem, maak en gooi weg’. te gooien. In Italië, Spanje en Frankrijk ligt Om de werelddoelen van de VN en de in dit boven de 60 procent. Parijs opgestelde klimaatdoelen te halen, Naarmate mensen rijker zijn, consumeren zal de wereld heel anders met grondstof- ze bovendien steeds minder duurzame Bron: Trouw d.d. 28 januari 2020.

BEwerken | maart 2020 25 Remontabel gebouwd kantoor schoolvoorbeeld van circulair bouwen

Het door TBI-onderneming J.P. van Eesteren op het Landgoed ‘De Reehorst’ in Driebergen-Rijsenburg gebouwde kantoor van Triodos Bank mag als een schoolvoorbeeld van circulair bouwen worden gezien. Het aan de hand van hoge duur- zaamheidsdoelstellingen ontworpen nieuwe onderkomen is ontwikkeld door Triodos Bank en EDGE Technologies en remontabel gebouwd. Dat wil zeggen dat het aan het einde van de levensduur kan worden gedemonteerd, waarna de onderdelen en vrijkomende materialen zijn her te gebruiken.

Met remontabel bouwen breng je de circulaire economie sneller op een hoger niveau.

Het gebouw, dat naar verwachting de Het zou na jaren van gebruik zo zijn weg catie in elkaar gezet. Het ontwerp is geheel hoogst haalbare duurzaamheidscertifice- kunnen vinden naar een andere plek, of in 3D uitgewerkt in BIM en alle bij de bouw ring BREEAM Outstanding krijgt toege- delen naar heel andere, nieuwe projecten. gebruikte materialen zijn vastgelegd in kend, bestaat uit drie torens van twee, Dat houdt tevens in dat het demonteren een materialenpaspoort. In Madaster, een drie en vijf verdiepingen met een unieke niet al te veel sporen mag achterlaten. Dat publieke, online bibliotheek van materia- duurzaam houten constructie, afgedekt vergt een aanpassing van de mindset. Je len in de gebouwde omgeving, is minuti- met groene daken en omhuld met een moet niet alles nagelvast willen zetten,” eus vastgelegd uit welke onderdelen het volledig glazen gevel. Licht, lucht en water zo vervolgt hij. gebouw bestaat. Op die manier is later van in het kantoor worden zoveel mogelijk op Bij meer architecten zou de knop om elk onderdeel – of het nu gaat om com- natuurlijke wijze voorzien. Mede dankzij moeten. “Hun ontwerpen worden vaak plete raamkozijnen of een enkele schroef de toepassing van een warmte- en kou- nog gedomineerd door eigen ideologieën. – direct duidelijk waar het te vinden is en deopslag, het gebruik van ca. 3.300 m2 zon- In het licht van circulariteit is het juist zaak hoe het opnieuw gebruikt kan worden. nepanelen en de plaatsing van 120 slimme, beschikbaarheid van materialen en vormen bi-directionele laadpunten is het kantoor tot uitgangspunt te verheffen,” denkt Kok. Verschuiving in energieneutraal. Het primaat zou bij hergebruik moeten constructiemateriaal? Voor J.P. van Eesteren is dit project een liggen en als dat echt niet meer kan, komt Rau ging bij zijn ontwerp van Triodos Bank schoolvoorbeeld van slim en circulair recycling om de hoek kijken. Architect uit van een houten constructie. Wil dat bouwen. De combinatie van een innovatief Thomas Rau, die tekende voor het ontwerp zeggen dat beton en steenachtige mate- ontwerp, de duurzaamheidsambities, de van het kantoor van de Triodos Bank, heeft rialen naar de toekomst toe aan belang- remontabele opzet en het unieke materi- dat als geen ander begrepen. Odette Ex rijkheid inboeten? “Absoluut niet,” denkt aalgebruik maken dit tot een voorbeeld- van Ex Interiors ontwierp het interieur. Ook Kok. “SmartCrushers zijn met hun breek-/ project voor de komende jaren. “In het daarin staat duurzaamheid centraal; onder maal-techniek nu al in staat om beton licht van circulair bouwen is hergebruik een andere in duurzaam materiaalgebruik in 100% circulair te maken. Bijkomend voor- wezenlijk uitgangspunt. De nu gebruikte de vormgeving van ruimtes. deel van die toegepaste techniek is dat het bouwdelen en materialen moeten in de teruggewonnen cement in nieuw beton

toekomst zonder al te veel bewerkingen Materialenpaspoort een substantiële CO2-reductie oplevert. hergebruikt kunnen worden. Wij noemen In lijn met J.P. van Eesteren’s doelstelling Feit is natuurlijk wel dat deze techniek dat remontabel bouwen,” zegt Sander om gebouwen slimmer te maken, is het nog geen gemeengoed is. Een betonnen Kok, projectleider voorbereiding bij J.P. van nieuwe kantoor van Triodos Bank zo veel constructie, mede noodzakelijk voor con- Eesteren. “Ergo: maximale demontabiliteit. mogelijk geprefabriceerd en op de bouwlo- structies onder de grond, kan in principe

26 BEwerken | maart 2020 Het kantoor van de Triodos Bank op Landgoed 'De Reehorst' in Driebergen-Rijsenburg is een schoolvoorbeeld van circulair bouwen. vele eeuwen mee. Wat levens-duurzaam- nieuwe projecten op basis van ‘oude’, her- Focus heid betreft, is circulair beton een briljant bruikbare materialen,” denkt Kok. Kok: “Bij J.P. van Eesteren betekent duur- materiaal. Wil je echter alle voordelen van Traditionele verdienmodellen gaan in deze zaam simpelweg: gezond en veilig bouwen, zo’n constructie benutten dan moet je context op de schop. Materiaal dat feitelijk onderhouden en (her)ontwikkelen. Met het accent leggen op herbestemmen van tweedehands is, maar door behandeling aandacht voor de mens en de omgeving. vastgoed zodra het haar functie dreigt weer als nieuw, mág dezelfde prijs hebben We hebben een strategie voor iedere stap te verliezen. Voor mij is herbestemmen als een nieuw product (wat alleen haal- in het bouwproces, van het eerste ontwerp van bestaande casco’s de grootste vorm baar zal blijken als een materiaal of pro- tot aan oplevering en onderhoud. Onze van circulariteit. In de volksmond hoor je duct makkelijk te demonteren is). En dat praktische kijk op duurzaamheid focust op: dan wel het nadeel dat beton een relatief raakt de kern van circulariteit: bestaande het proces (hoe werken we), de materialen hoge CO2-emissie kent, maar dat moet je materialen en grondstoffen behouden (waarmee werken we en hoe demonteren met deze bouwvormen genuanceerd zien. hun waarde, omdat er geen nieuwe meer we dit) en de bouwplaats (waar werken Over de gemiddelde technische levensduur bijkomen in de gesloten cirkel. De term we). Met Triodos Bank en EDGE en J.P van van een herbestemde betonnen constructie afschrijving zal ook steeds meer naar de Eesteren als trendsetters hebben we samen doet die emissie omgerekend per jaar in achtergrond verdwijnen. Garantievoor- met alle betrokkenen circulariteit op de mijn optiek zeker niet onder voor andere waarden en servicecontracten zullen ver- kaart gezet.” bouwmaterialen, integendeel,” voegt hij anderen omdat ze betrekking hebben op daaraan toe. ‘nieuwe’ oude materialen. In plaats van betalen voor bezit, komt in een circulaire Omslag economie steeds meer de nadruk te liggen Circulair bouwen vereist een nieuwe op gebruik. Dat betekent dat contracten manier van denken in de gehele keten. tussen opdrachtgever, aannemer en gebrui- “Dat begint als gezegd al bij de architect. ker er anders uit gaan zien. Bijvoorbeeld Als zij alleen nog ontwerpen op basis van op het punt van eigenaarschap. De leveran- beschikbare materialen en vormen, antici- cier blijft eigenaar, de klant betaalt alleen peren zij daarbij op toekomstig hergebruik. voor het gebruik. Net als afrekenmodellen Sloopbedrijven zullen veranderen in ‘urban en de met realisatie en exploitatie gepaard mining’-ondernemingen die bouwmateria- gaande belastingen. len ‘oogsten’ op wat voorheen sloopprojec- ten waren. Bouwmaatschappijen realiseren

BEwerken | maart 2020 27 Meetmethode circulariteit in klimaatenvelop beton

Standaard rekenregels kunnen Combineren Parameters helpen bij het vaststellen Het wiel opnieuw uitvinden was geen De rekenmethode herbergt diverse para- optie. Hofstra: “Gelet op het feit dat de meters voor de bepaling van de circulariteit van de circulariteit voor een kernmethode middels een breed gedragen van materialen. Zo wordt aan de input- beton-innovatie of beton. Tot proces tot stand was gekomen, zagen wij zijde bijvoorbeeld, naast de hoeveelheid voor kort ontbrak het echter meer heil in het doorontwikkelen van deze gebruikte primaire grondstoffen, niet methode. Daarvoor hebben wij onder meer alleen de hoeveelheid secundaire mate- aan een gestandaardiseerde gekeken naar mogelijke, reeds bestaande, rialen uit hergebruik, maar ook die van aanpak hiervoor. Een objectief Europese aanvullingen. Zo’n aanvulling gerecyclede grondstoffen als parameter waardeoordeel uitspreken in was bijvoorbeeld de methodiek van de ingevoerd. Circular Footprint Formula (CFF), zoals Hofstra: “Om een voorbeeld te geven voor het kader van duurzaamheid, weergegeven in de door de EU-commissie recyclinggranulaat als fundatiemateriaal kosten en circulariteit, met gepubliceerde PEF-methode (Product Envi- onder wegen is bijvoorbeeld relevant dat betrekking tot innovatieve ronmental Footprint). Als aanvulling op ook de resthydrauliciteit van het betongra- de kwantitatieve hoeveelheden materiaal nulaat in de kwaliteitsfactor van de circu- ontwikkelingen in beton was bevat deze formule ook een kwaliteits- lariteit wordt meegenomen. Met deze dan ook niet echt mogelijk. factor. Daardoor zijn mogelijke kwali- methode kunnen we niet alleen inzichtelijk Een omissie die des temeer teitsverschillen tussen referentiebeton en maken hoeveel producten voor recycling innovatief beton inzichtelijk te maken.” er ontstaan, maar ook de kwaliteit van de klemt sinds de Rijksoverheid Een handvat om de uiteindelijke circula- producten meewegen.” publieke opdrachtgevers wil riteit te bepalen, biedt dit nog niet. De ondersteunen in het klimaat- Ellen MacArthur Foundation heeft ook een methodiek ontwikkeld om de mate van cir- neutraal en circulair inkopen. culariteit van een product te bepalen: de MCI-score. Die afkorting MCI staat voor “Het streven van Rijkswaterstaat, ’s lands Material Circularity Indicator. De bereke- grootste publieke opdrachtgever, is erop ning van de score (een getal tussen 0 en gericht om 100% circulair inkopen in 2030 1) is gebaseerd op een beschrijving van de tot norm te verheffen. Om de circulariteit materiaalstromen tijdens de levenscyclus van innovatieve betonproducten te kunnen van een product en geeft inzicht in de berekenen, moet je op een gestandaardi- impact op de materiaalvoorraden. Onge- seerde rekenmethodiek kunnen terugval- acht de levensfase blijft afval, in tegenstel- len. In het voorjaar van 2019 is voor het ling tot recycling, gebruik en hergebruik, in meten van circulariteit in de bouw door die score buiten beschouwing. het platform CB’23 weliswaar een kern- Hofstra: “Het combineren van de kernme- methode hiervoor ontwikkeld, maar die is thode met de PEF-methode en de metho- nog onvoldoende uitgewerkt om direct als diek die aan de MCI-score ten grondslag hanteerbare rekenmethode toe te passen. ligt, levert een bruikbaar en gedragen De milieukwaliteit is weliswaar volledig meetinstrument op voor het kijken naar afgedekt door de LCA-beoordeling, maar de verschillen met de referentieproducten. parameters als het beschermen van mate- Voor de duidelijkheid, die referentiepro- riaalvoorraden (kwantiteit) en bestaande ducten zijn steeds betonproducten met waarde (kwaliteit) komen hierin onvol- regulier cementbeton, dat alleen op het doende tot uitdrukking,” stelt dr. Ulbert innovatieve aspect afwijkt.” Hofstra, senior consultant bij SGS Intron. In opdracht van Rijkswaterstaat is in het kader van de klimaat Envelop Beton door dit instituut onderzocht hoe in deze leem- tes te voorzien.

28 BEwerken | maart 2020 BouwAgenda zoomt sterk in op circulariteit

De bouwen infrasector staat aan de vooravond van een enorme dat circulariteit staat voor maximaal her- transitie. Deze zal gepaard gaan met een totaal andere manier gebruik van producten en grondstoffen en minimale waardevernietiging. Om de boot van werken om klimaatverandering en verdere belasting van niet te missen, moet dat prioriteit nummer de aarde tegen te gaan. De in 2018 gepresenteerde Transitie- één zijn. agenda Circulair Bouwen beschrijft in drie etappes de strategie “Dat die duidelijke stellingname er uiteindelijk is gekomen, mag je zeker haar daarvoor. Om al die opgaven tot slagen te brengen, vergt, om verdienste noemen. De bouw typeerde Bernard Wientjes, voorzitter van de Taskforce Bouwagenda te zichzelf al lang als circulair. Van bouw- citeren, een ware revolutie. Zijn BouwAgenda, waarin voor cir- en sloop afkomende materialen worden immers al vele decennia gerecycled. Neem culariteit een grote rol is weggelegd, moet die ontketenen. bijvoorbeeld granulaat. Dit wordt niet alleen op grote schaal toegepast als fun- “Het eind december 2015 in Parijs geslo- dan ook het in kaart brengen van weten datiemateriaal onder wegen, maar ook als ten Klimaatakkoord is medebepalend regelgeving die in de praktijk belemme- secundaire grondstof voor de productie geweest voor de uitgestippelde marsroute. rend zou kunnen werken. Wientjes: “Op van beton en bakstenen. Die eindbestem-

Wereldwijd te nemen gerichte maatre- dat moment was de CO2-discussie al volop ming mag dan circulair zijn, maar staat gelen om CO2-emissies te reduceren, zijn gaande, maar blijkt circulariteit nog een niet model voor maximaal hergebruik van van invloed geweest op de input van een lastig begrip te zijn. Voor het ontwikkelen producten en grondstoffen en minimale team van experts uit wetenschap, overheid van concrete, op circulariteit gerichte, voor- waardevernietiging. Daar gaat nog een en bedrijfsleven, die de agenda hebben stellen een obstakel. Om dat te tackelen scala van mogelijkheden aan vooraf,” zegt opgesteld. Het in januari 2017 gesloten was het van groot belang dat er eerst een Wientjes. nationale Grondstoffenakkoord is even- algemeen bewustzijn, of besef, wat onder eens leidend geweest voor de opstellers. circulariteit te verstaan, zou ontstaan. Dat Agenda 2018-2021 In de tijd gezien zijn het als het ware twee vergde enige tijd.” De transitie naar een circulaire bouw- parallelle opdrachten, die enerzijds elkaar Zestien bouwpartijen verenigd in de economie vraagt om nieuwe technologie versterken, maar ook op gespannen voet sectortafel gebouwde omgeving onder en expertise, maar ook een sociaal en met elkaar kunnen staan,” trapt Wientjes voorzitterschap van prof. ir. Elphi Nelissen, economisch systeem waarin overheid, af. hoogleraar Building Sustainability bij de ketenpartners, producenten, werknemers Een eerste stap voor de opstellers van de Technische Universiteit Eindhoven, bereiken opdrachtgevers op een nieuwe manier Transitie-agenda Circulair Bouwen was ten overeenstemming over de conclusie samenwerken. In de aanpak van de Bouw-

BEwerken | maart 2020 29 Agenda worden bijvoorbeeld ‘living labs’ zullen vanaf 2023 zoveel mogelijk en vanaf ING-hoofdkantoor, alsmede pilotprojec- gecreëerd door complementaire partijen, 2030 geheel circulair zijn.” ten elders in het land zullen via een sys- die gezamenlijk een uitdaging oppakken, Onder circulair werken in de bouw valt, tematische aanpak breed moeten worden kennis delen en oplossingen zoeken die op naast het inzetten van secundaire grond- uitgedragen. Wientjes: “Daarnaast zullen de lange termijn voor allen meerwaarde stoffen, eveneens het waar mogelijk herge- architecten en ontwerpers voor het verder opleveren. In dezelfde lijn ontwikkelen bruiken van bouwelementen. Om te weten uitrollen van circulair bouwen in hun ont- zullen ook nieuwe businessmodellen, part- wat de bestaande bouw in het kader van werpen meer oog moeten hebben voor het nerships, eigendomsverhoudingen en con- ‘urban mining’ te bieden heeft, zal er nog gebruik van reeds beschikbare bouwele- tractvormen, waarin circulariteit verankerd dit jaar een concreet besluit worden geno- menten.” moet zijn. Wat daar zoal voor komt kijken, men over een verplicht materialenpaspoort vormen de speerpunten voor de Agenda bij nieuwbouw. De bedoeling is dit later 2018-2021, oftewel de eerste etappe in de uit te breiden naar bestaande gebouwen voorgestelde strategie. en werken. Wientjes: “Op dit vlak tekent zich de Concrete doelen nauwe band tussen klimaat en circulariteit Die eerste etappe is bedoeld voor het af. Situaties zijn denkbaar waarin recycling leggen van een basis in kennis en ervaring of hergebruik meer energie vergt dan het om van daaruit toe te werken aan het rea- inzetten van primaire grondstoffen of liseren van de doelstellingen voor 2030 en nieuwe materialen. Om daar een goed 2050. Wientjes: “De in dat kader te zetten waardeoordeel over te vellen, moet je stappen zijn verankerd in de diverse road- kunnen beschikken over een verplichte, maps. Een zo’n roadmap staat geheel in uniforme meetmethode voor circulariteit.” het teken van het formuleren van de rand- Een bewustwordingscampagne circulair voorwaarden voor vergaande digitalisering bouwen is eveneens een ‘must’. in de bouw. Concrete doelen voor 2023 zijn Succesvolle praktijkvoorbeelden in Amster- onder meer digitaal aanbesteden, ontwer- dam, zoals het veelzijdige circulaire pavil- pen, realiseren en beheren, maar ook circu- joen van ABN-AMRO of de maximaal lair werken. Alle overheidsaanbestedingen circulaire renovatie van het voormalig

Code oranje: C-REX baktanden nù op z’n scherpst!

Combi Wearparts haalde twee jaar gele- C-REX razendsnel en verrassend eenvoudig: Hoog tijd voor een bak den fors uit met deze revolutionaire oranje een kwartslag draaien van een speciale nieuwe tanden? tanden en de belangstelling wordt steeds sleutel volstaat; er komt geen hamer aan Geha Laverman, laat zijn oranje tanden groter! te pas! Dat allemaal dankzij een enkele, zien met een bijzonder scherp aanbod. afgeschermde sluitpen - die nooit meer Bel NÙ: +31 75-6539800 en profiteer van de Het is beslist niet alleen de kleur die deze vervangen hoeft te worden. Code Oranje actie! tand bijzonder maakt. De C-REX heeft een Code Oranje loopt af op 30 juni 2020! uiterst innovatief ontwerp en is uiterst Het uitgekiende design maakt de C-REX duurzaam. Zo gaat het verwisselen van de tanden zelf scherpend. Tezamen met het extra grote volume slijtmateriaal resulteert dat onmiddellijk in een ongekend lange levensduur. Let wel: vervanging wordt pas nodig als ruim 80% van de tand is op gesleten en dat is ècht uniek! Steeds grotere bakken – tot 55 ton – laten al graag hun oranje gebit Geha Laverman BV zien, maar ook voor Grote Tocht 27 bakjes van 12 ton zijn 1507 CG Zaandam Netherlands er al C-REX tanden. (075) 653 98 00 [email protected] www.geha-laverman.com

30 BEwerken | maart 2020 Secundaire grondstoffen kind van de rekening onder Wet kwaliteitsborging?

Door de Wet kwaliteitsborging voor het bouwwerk aan het Bouwbesluit voldoet. koord en de opgestelde transitieagenda’s, Bouwen wordt bouwen vanaf 1 januari Met de introductie van de kwaliteitsbor- waaronder de Transitie-agenda Circulaire 2021 anders. Deze wet moet ervoor zorgen ger ontstaat een nieuwe taak en rol in het Bouweconomie. Kwaliteitsborgers zullen dat de kwaliteit van bouwwerken verbe- bouwproces. De door hem gebruikte instru- naast het werk van onderaannemers ook terd wordt en de positie van de opdracht- menten worden op de markt gebracht door de door toeleveranciers geleverde produc- gever wordt versterkt. Door het verbeteren instrumentaanbieders, die op hun beurt ten toetsen. van die positie zijn deze opdrachtgevers weer bij een Toezichthoudende organisatie Daarnaast wordt in het Burgerlijk Wet- beter in staat hun belangen ten aanzien hun instrumenten ter beoordeling moeten boek de aansprakelijkheid van aannemers van de bouwkwaliteit te behartigen. aanbieden. uitgebreid. Hiermee ontstaat er – althans De noodzaak tot (het op andere wijze) in theorie – een prikkel voor de aannemer verbeteren van de bouwkwaliteit vloeit, om beter aandacht te besteden aan de aldus de toelichting, voort uit onder bouwkwaliteit, waaronder de milieupres- andere steeds hogere kwaliteitseisen en tatie. Essentiële aanbevelingen van Bureau als gevolg van toegenomen complexiteit Berenschot in de evaluatie stelsel Nationale door versnippering van het bouwproces Milieudatabase en Milieuprestatie Gebou- waardoor niet altijd duidelijk is bij wie de wen en GWW-werken aan het ministerie verantwoordelijkheden liggen. van BZK luiden dan ook: • Onderzoek of en wanneer het wenselijk Samengevat bevat het wetsvoorstel zowel is om de milieuprestatie-eis aan te scher- een publiekrechtelijke als een privaatrech- pen. telijke component. Het ‘publiekrechtelijke’ • Onderzoek de positionering van de gedeelte betreft onder meer een wijziging milieuprestatie-eis binnen de Wkb. Voor van de Woningwet en daarmee een geheel effectieve kwaliteitsborging moet het nieuw systeem van kwaliteitsborging, naleven van de eis hoog op de uitvoe- waarbij de markt geacht wordt zelf in ringsagenda van de toezichthouder en de te staan voor de door haar te realiseren kwaliteitsborger komen te staan. kwaliteit. Het privaatrechtelijke deel heeft Inmiddels heeft minister Kasja Ollong- betrekking op enkele wijzigingen in Boek 7 ren van BZK aangekondigd dat circulair van het BW en is een relatief kleine aanvul- bouwen extra aandacht krijgt in de bouw- ling op de veel ingrijpender stelselwijziging regelgeving. De Bepalingsmethode Milieu- die met de wijziging van de Woningwet is prestatie Gebouwen en GWW-werken zal beoogd. Minister Kasja Ollongren het instrument zijn om circulair bouwen te bevorderen. In de huidige versie van Kwaliteitsborger Impact op toeleveranciers de MPG wordt het effect van gebruik van en instrumenten Onderaannemers en toeleveranciers secundaire grondstoffen en producten al In het publiekrechtelijke stelsel zal de moeten ook voldoen aan de eisen van de berekend. Zo resulteert een gebouw met inwerkingtreding van de Wet gepaard wet. In de praktijk zullen zij aan de aan- secundaire grondstoffen in een betere gaan met een groot aantal wijzigingen. nemer moeten aantonen dat hun werk (lagere) MPG-score dan een gebouw waar- Allereerst wordt een deel van de bouwwer- voldoet aan de wettelijke en/of contractu- bij het materiaal volledig met primaire ken straks bouwbesluittoetsvrij. Daarnaast ele eisen. Dat kan door middel van keu- grondstoffen is gemaakt. Daarnaast heeft worden de resterende categorieën bouw- ringsrapporten, certificaten en/of andere de minister aangekondigd de MPG-eis in werken in plaats van een preventieve toets middelen. Dat werpt de vraag op of dit stappen te verscherpen. De eerste aan- vooraf door het bevoegd gezag, (stapsge- eveneens geldt voor de door hen geleverde scherping is per 1 januari 2021. Uiteinde- wijs) onderworpen aan het nieuwe stelsel producten en dan wel in het bijzonder voor lijk zal in 2030 de eis zijn gehalveerd ten waarbij kwaliteitsborgers met behulp van secundaire grondstoffen? In het licht van opzichte van het huidige niveau. Tevens wil instrumenten voor kwaliteitsborging de het programma Nederland Circulair in de minister ook voor andere bouwwerken bouwkwaliteit toetsen. Het instrument 2050, waarin het kabinet beschrijft hoe de dan woningen en kantoren een MPG-eis in schrijft voor hoe de borger moet toetsen Nederlandse economie zich de komende de regelgeving opnemen. Zo overweegt zij dat het bouwwerk volgens de regels van decennia gaat ontwikkelen naar een duur- de MPG-eis eveneens van toepassing te ver- het Bouwbesluit wordt gebouwd. Bij ople- zame, volledig circulaire economie, kan klaren op winkels, bedrijfshallen en gebou- vering geeft de borger een verklaring af deze vraag haast niet anders dan met ‘ja’ wen voor onderwijs, zorg, sport en horeca. waaruit blijkt dat ‘een gerechtvaardigd worden beantwoord. Een bevestiging daar- Ook wordt onderzocht of de MPG-eis kan vertrouwen bestaat’ dat het gerealiseerde voor is te vinden in het Grondstoffenak- gelden voor transformatie en verbouw.

BEwerken | maart 2020 31 Nieuwe manier van slopen is hergebruiken

Circulaire economie. De hele keten stoeit hiermee. De noodzaak is duidelijk, maar waar te beginnen? De eerste stap is niet gemakkelijk: sta verbruik van grondstoffen niet toe. Daar waar dit moeilijk is te voorkomen, is vergaande vermindering het credo. Uitgangs- punten die in de ontwerpfase al een cruciale rol spelen. Kortom: re-design. Minstens zo belangrijk is het hergebruik van producten en of materialen, dat vraagt een nieuwe manier van slopen.

Het Grondstoffenakkoord en de Bouwagenda Voorbeelden te Nieuwleusen. Het gebouw is vanwege de spreken duidelijke taal: in denken en doen De circulaire sloop van sporthal ‘De Scha- slechte kwaliteit van het casco niet geschikt draait alles om circulariteit. Om circulair te kel’ in Nieuwleusen in 2018 beet het spits voor verbouwing, maar de gemeente wilde bouwen, biedt het op de ladder van Lansink af. Nagenoeg al het materiaal, waaronder niet dat het zomaar gesloopt zou worden. voortbordurende, R-model bedrijven hou- deuren, kozijnen, installaties, verlichtings- “Eerst wordt al het bouwmateriaal vakkun- vast. In dat model prevaleert Re-use boven armaturen, systeemplafond, scheidingswan- dig gedemonteerd. Via een op 1 februari Recycling. “Dat heeft onze kijk op slopen den, UPS, brandblusinstallatie, interieur en 2020 gehouden kijkdag konden mensen veranderd. Keken we voorheen met name bestratingsmateriaal, kon in de oorspronke- kenbaar maken, waar zij belangstelling hoe van sloop afkomende materialen te recy- lijke vorm worden hergebruikt. Vervolgens voor hebben en wat zij daarvoor over clen zouden zijn, vandaag de dag gaat daar zijn de hallen gedemonteerd en in Roeme- hadden. Na de kijkdag kregen de belang- nog een stap aan vooraf. Materialen die voor nië weer opgebouwd. Zelfs de isolatie is stellenden bericht of hun ‘inschrijving’ hergebruik in aanmerking komen, worden hergebruikt. toegewezen was en wanneer het gekochte vakkundig gedemonteerd en zijn in de oor- Een recent voorbeeld, eveneens in opdracht beschikbaar komt. “Met dit concept voor- spronkelijke vorm her te gebruiken,” zegt van de gemeente Dalfsen, betreft het amo- komen we veel onnodig transport, want directeur Gert Hoogeboom van Hoogeboom veren van het voormalige Agnietencollege alleen wat niet direct verkocht wordt, gaat Raalte. Het concept is inmiddels al verschil- naar onze Circulaire HUB in Zwolle en/of lende malen succesvol toegepast. “Tegen- Raalte. woordig worden wij door de opdrachtgever Volgens Gert Hoogeboom is het credo: daartoe uitgedaagd. Ook heeft de ervaring “Gewoon doen en gewoon beginnen”. ons geleerd dat hoe meer tijd tussen de gunning en start van het werk en de uiteindelijke oplevering zit, hoe meer tijd wij hebben om te zoeken naar afzetmogelijkheden voor hergebruik. De doorlooptijd van een circulaire sloop is veelal langer als conform de traditionele manier.”

32 BEwerken | maart 2020 Demo-plant voor EPS-afval volgend voorjaar operationeel

Zij het met meer dan een jaar vertraging een tweetal hubs en zijn er ver gevorderde derde jaar op haar maximale verwerkings- ging op 16 december 2019 in Terneuzen plannen voor nog een viertal. Daarnaast capaciteit van 3.300 uit te komen. Naar de spa in de grond voor de bouw van een staan in België, Frankrijk en Oostenrijk de verwachting zal zowel Nederland als België demo-plant voor het recyclen van polysty- lichten nagenoeg op groen om ook daar jaarlijks goed zijn voor de toelevering van reen isolatiepiepschuim uit de bouw. Naast een aantal inzamelhubs te creëren,” stelt zo’n 500 ton EPS. Uit Duitsland, waar al veel EPS zal er ook een faciliteit komen voor XPS, directeur Jan Noordegraaf van Polystyrene eerder dit isolatiemateriaal werd toegepast, dat CFK’s bevat, die volgens het Montreal Loop Coöperatief U.A. wordt zelfs gerekend op een hoeveelheid portocol verwijderd dienen te worden. De De sloopsector is met afstand de belang- van 1.500 ton. plannen voor de start-up dateerden uit rijkste toeleverancier van het te recyclen Noordegraaf: “Het inputmateriaal wordt 2017, maar de financiering bleek een lasti- EPS. Op de hubs wordt dit materiaal mid- in Terneuzen opgelost in een vertrouwelijk ger te nemen hobbel dan voorzien. Ook de dels een gecertificeerd proces gesorteerd, mengsel van organische oplosmiddelen. tussentijds gestegen bouwkosten speelden geshredderd en samengeperst tot blokken Verontreinigingen en additieven, waarde initiatiefnemers parten. Volgens plan- met een dichtheid van ca. 300 tot 400 kilo onder de broomhoudende vlamvertrager ning zal de inbedrijfstelling van de plant per kubieke meter. Dit maakt het trans- HBCD, lossen hierin op en via een anti in het eerste kwartaal 2021 plaatsvinden. port voor verdere recycling in Terneuzen solvent zijn deze derhalve te separeren. Je Het doel van de demo-plant is om de tech- rendabel. Noordegraaf: “Wij verwachten kunt een analogie maken met een wasma- nische en economische haalbaarheid aan dat door sloop en renovatie in Europa zo’n chine, de polystyreen ketens blijven intact te tonen en de kennis verder te gebruiken 200.000 ton aan EPS-afval per jaar vrijkomt. en de ongewenste bestanddelen worden voor verdere uitrol met nieuwe PolyStyre- Wat de Nederlandse markt betreft zijn met verwijderd Wat overblijft is schoon poly- neLoop fabrieken name de sloopaannemers, die conform de styreen dat probleemloos in allerlei toe- beoordelingsrichtlijn SVMS-007 te werk passingen is her te gebruiken. Zelfs het “Circulariteit is hot. Wat dat aangaat gaan, interessant voor ons. Hun werkwijze broomhoudende filtraat leent zich voor hebben we de wind nu vol in de zeilen. Ook staat immers garant voor een zo zuiver hergebruik. Onze locatie grenst aan het al is de plant nog niet operationeel, naar de mogelijke materiaalstroom. Inmiddels terrein van ICL-IP, waar al bijna 20 jaar een toekomst toe is de afzet gegarandeerd en hebben wij dan ook al met diverse bij BRBS Bromine Recovery Unit draait. HBCD wordt in Nederland zijn de eerste twee inzamel- Recycling aangesloten leden contact.” vernietigd en het teruggewonnen broom punten voor expanded polystyreen (EPS) kan vervolgens voor de productie van inmiddels al in bedrijf. Een daarvan bevindt Recyclingproces nieuwe vlamvertragers worden gebruikt.” zich in het Brabantse Dongen (Poredo) en In het eerste jaar zal de proeffabriek zo’n de ander in Urk (De Vries Recycling). Ook 1.000 ton EPS-afval kunnen verwerken, het Kopiëren in Duitsland beschikken we inmiddels over jaar daarop 2.000 ton om uiteindelijk in het De capaciteit van de plant in Terneuzen is onvoldoende om al het in Europa vrijkomende EPS-afval te recyclen. Maar daar het concept zich eenvoudig laat kopiëren zullen er naar verwachting na een succesvolle start-up in Terneuzen ook elders soortgelijke fabrieken in Europa worden gebouwd.

Op 16 december 2019 staken v.l.n.r. Toine Janssen, Saskia Goole en Lein Tange de eerste spade in de grond van de PSloop fabriek.

BEwerken | maart 2020 33 Publieksactie ‘Helpt u ons uit de brand’

Voor afval- en recyclingbedrijven is Het belang van een goede afvalscheiding Bewustwordingscampagne brand is één van de grotere risico’s. wordt breed onderkend. Het is ook nood- Afgelopen najaar is Renewi in Zuid-Holland zakelijk om afval zo hoogwaardig mogelijk gestart met een bewustwordingscampagne De oorzaak blijkt veelal brand- te recyclen. Frans: “Dat een juiste afval- onder klanten. Frans: “Als communicatie- gevaarlijke materialen als lithium scheiding ook helpt brand te voorkomen middel hebben wij een ‘containerhanger’ batterijen, accu’s, chemicaliën, bij een afval- of recyclingbedrijf geniet laten maken waarin wij gebruikers oproe- minder bekendheid bij het grote publiek. pen om brandgevaarlijke materialen apart aanstekers en spuitbussen te zijn Bedrijven als Renewi besteden op de eigen in te leveren. Om de noodzaak hiervan die niet in het restafval, bedrijfsaf- locaties dan ook veel aandacht aan preven- nog eens te onderstrepen, staan hierop val of grof huishoudelijk afval thuis- tie. Toch deed zich in het afgelopen jaar bij ook diverse krantenkoppen vermeld van een aantal van onze vestigingen, waaron- branden binnen de recyclingbranche. De horen. “Ontdoeners zijn zich vaak der Westpoort, Wateringen, Nieuwegein ‘containerhanger’, qua uitvoering verge- onvoldoende bewust van de risico’s en ook bij onszelf in Zoeterwoude, een lijkbaar met het ‘niet storen’ hangertje aan van deze materialen. Wij hebben brand voor. Een van de oorzaken is de toe- de deur van een hotelkamer, bevestigen wij name van batterijen en accu’s in het afval aan de afvalcontainers. Wij zijn ons ter- hun hulp dan ook hard nodig dat wij inzamelen.” dege bewust dat de informatie niet altijd om veilig te kunnen recyclen,” Batterijen kunnen door verschillende op de juiste plek belandt, maar wij hebben stelt Emile Frans, site manager bij oorzaken ‘spontaan’ in brand vliegen. wel gemerkt dat het al tot discussies leidt. Iedereen kent wel een verhaal waarin dat Indirect draagt het dan ook hopelijk bij aan Renewi locatie Zoeterwoude. is gebeurd. “Zelfs in inzamelvoertuigen een betere bewustwording niet alles in één begint de inhoud met enige regelmaat na container te deponeren.” het persen te branden. De bron van deze ellende zijn veelal energiedragers,” weet Geslaagd? Frans. Een bewustwordingscampagne is pas succesvol als het nieuwe gewenste gedrag ingebed is in de cultuur. Dat betekent dat er nieuwe normen en waarden zijn gecre- ëerd, waardoor de doelgroep het normaal vindt dat er op de nieuwe manier gewerkt wordt en elkaar corrigeert als dit niet het geval is. Is dat al merkbaar? Frans: “Wij zijn deze campagne in oktober 2019 gestart. Het is nog te vroeg voor het trekken van een conclusie. Maar gepraat wordt er! En dat zien wij als een eerste stap naar een oplossing.”

34 BEwerken | maart 2020 CSC-certificering garant voor duurzaam produceren van beton

Het overal op de wereld beton, naast een verantwoorde herkomst, Nederland toonaangevend gemaakt in gebruikte beton geldt als het op duurzame wijze met gecertificeerde afvallogistiek, afvalverwerking en afvalre- secundaire grondstoffen is geproduceerd. cycling.” ultieme bouwmateriaal. Wij In Nederland zijn twee jaar na de lancering Jan Smit, directeur Rouwmaat Betoncen- kunnen simpelweg niet zonder, in 2017 al meer dan honderd certificaten trales, kreeg een maand later voor alle vier maar het moet wel milieuvrien- uitgereikt. Daarmee is ons land interna- betonmortelcentrales een CSC-certificaat tionaal gezien koploper. Voor de gecer- uitgereikt. “Wij richten ons al jaren op het delijker. De productie van beton tificeerde bedrijven is de verbetering van ontwikkelen en verduurzamen van onze veroorzaakt namelijk veel CO2- hun marktpositie de belangrijkste beweeg- betonmortel. De uitdaging blijft de juiste emissie. Voor de beeldvorming: reden om voor certificering te kiezen. Het balans te vinden tussen het creëren van versterkt de reputatie en draagt bij aan een duurzame betonmortel in samenhang met beton is verantwoordelijk voor beter imago en verbetert de positie bij het respect voor het welbevinden van mens en 9% van de wereldwijde uitstoot zaken doen op de internationale markt. milieu. Het certificaat is een tastbaar bewijs van CO . Het cement in het Afgelopen jaar zijn in België de eerste voor ons vakmanschap, waar wij erg trots 2 certificaten uitgereikt en in Duitsland zijn op zijn. beton is de grootste vervuiler. intussen reeds meer dan 60 productie-

Als één van de sectoren met de hoogste eenheden CSC gecertificeerd. Verder zijn er Link met Wet

CO2-footprint ontstaat er logischerwijs onder meer CSC- certificaten uitgereikt in kwaliteitsborging? een toenemende druk op producenten Italië, Turkije, Canada en Midden-Amerika. Aan Paul Ewalds, sectorsecretaris Betonhuis om hun beton te verduurzamen. In toe- In februari 2018 is, na een grondige eva- Betonmortel, legde de redactie de vraag nemende mate worden hiervoor dan ook luatie, het CSC-certificeringssysteem voor voor of het CSC-certificaat in het licht van secundaire grondstoffen toegepast. Dat verantwoord inkopen erkend door en van de per 1 januari 2021 in werking tredende maakt niet alleen het sluiten van de keten toepassing binnen de Building Research Wet kwaliteitsborging van betekenis kan mogelijk, het ontlast tevens de natuurlijke Establishment Environmental Assessment zijn. “Hoewel kwaliteit, ISO 9001 en in ons bronnen. Die insteek resulteert in een Method (BREEAM). land ook KOMO, deels in CSC kan zitten, is meer verantwoorde ecologische footprint. dit niet verplicht. Een directe link is er dus Voor betonproducenten is het daarbij van Betekenis voor recyclingbranche eigenlijk niet,” aldus Ewalds. belang inzicht te geven in de herkomst van Verschillende leden van BRBS Recycling de toegepaste secundaire grondstoffen en zijn inmiddels CSC-gecertificeerd, waarde productiemethode. Voor de afnemers onder Rouwmaat Betoncentrales en PARO van betonmortel is dat inzicht van essen- Amsterdam B.V. Dit laatste bedrijf verwerkt tieel belang. bouwgerelateerde afvalstoffen tot allerlei soorten herbruikbare grond- en bouwstof- CSC-certificering fen, waaronder ook betongranulaat. De Het wereldwijde certificatiesysteem van betonindustrie is daardoor een belang- de Concrete Sustainability Counsil beoogt rijke klantengroep voor PARO. Frenklin betonproducenten en hun klanten inzicht den Haan, bedrijfsleider bij PARO: “Ons te geven in de wijze waarop bedrijven betongranulaat is sinds mei 2019 CSC- milieuvriendelijk, maatschappelijk en gecertificeerd. Dat wij de eerste binnen economisch verantwoord presteren. Het dit segment zijn komt omdat ondernemen CSC-certificaat, als vervanger van het en innoveren volgens de principes van de Nederlandse keurmerk Beton Bewust, kringloopeconomie diep verankerd liggen biedt dan ook de nodige garanties dat het in onze bedrijfsvoering. Het heeft ons in

BEwerken | maart 2020 35 RetourMatras maakt al tien jaar bruikbaar materiaal van afgedankte matrassen. Met de sub- sidieregeling van RVO.nl. ‘Alles wat we doen, doen we voor het milieu’ ontwikkelde het bedrijf Hoogwaardige olie op haar locatie in Lelystad een speciale installatie, die het schuim uit de matrassen omzet uit matrasschuim in een hoogwaardige olie.

RetourMatras zette tot voor kort 95 pro- de vraag en het verschepen van de balen Veel van elkaar leren

cent van het materiaal van oude matrassen gaat gepaard met de nodige CO2-emissie. In Nederland worden ongeveer 1,5 miljoen om in bruikbare grondstoffen. “We bespa- RetourMatras zocht dan ook naar wegen matrassen per jaar afgedankt. RetourMa-

ren hierdoor per matras zo’n 40 kilo CO2- om het overschot te beperken en tege- tras wil eraan bijdragen dat deze allemaal uitstoot,” vertelt Nanne Fioole, directeur lijkertijd een bijdrage te leveren aan het gerecycled worden: “We zijn flink aan het

en oprichter van het bedrijf. “Dat is een reduceren van de CO2-emissie. uitbreiden. Dit voorjaar verwachten wij

besparing van bijna 40 miljoen kilo CO2- in het Brabantse Zeeland, vlakbij Uden, emissie op jaarbasis, als je uitgaat van een Bundeling van krachten een vierde verwerkingsfabriek te kunnen miljoen gerecyclede matrassen in onze drie Met verschillende partners werd met inzet openen. Daarmee houden we de transport- fabrieken. Met het chemisch verwerken van chemicaliën een manier gevonden om afstanden zo kort mogelijk,” aldus Fioole. van het schuim uit de matrassen ligt die het in schuim aanwezige polyurethaan te Het circulair verwerken van matrassen door besparing straks nog veel hoger.” verwerken tot speciaal polyether polyol. het relatief kleine RetourMatras kwam

Het grootste deel van de CO2-besparing Hiervoor is de markt ‘booming’, want onder de aandacht bij het grote IKEA en zit in de inname van de matrassen. Maar polyether polyol is een belangrijk chemisch recyclebedrijf Renewi. Fioole: “IKEA wil daar begint het pas voor RetourMatras. bouwblok voor veel andere schuimproduc- alles circulair ontwikkelen,” zegt Fioole. Na het machinaal strippen van de matras- ten. Zelfs harde kunststoffen zijn hiervan “Zij zijn daarin echt heel groot. Dat ze bij sen en het met de hand verwijderen van te maken. Fioole: “De productie van de ons komen voor de techniek achter het de metalen veren, blijft er schuim over. ‘tweedehands’ polyol levert 35 procent recyclen van matrassen is een groot compli-

Dat kan latex of polyether zijn. Alle vrij- minder CO2-uitstoot op vergeleken met de ment.” IKEA en Renewi zijn sinds juni 2019 komende materialen zijn recyclebaar. Een normale productie en tegelijkertijd hebben mede-aandeelhouders van RetourMatras. deel van de versneden latex en polyether, we hiermee een circulaire levensloop voor Zij delen hun omvangrijke kennis en geven gebundeld in balen, wordt geëxporteerd. matrassen ontwikkeld!” goede adviezen. Zo leren we enorm veel Fioole: “Maar we verwerken deze materi- Om de benodigde techniek te ontwikke- van elkaar. De steun van en kennis van alen ook zoveel als mogelijk in eigen huis. len, kreeg RetourMatras een subsidie van RVO.nl, IKEA en Renewi zorgt ervoor dat We versnipperen deze materialen, persen 1,2 miljoen euro uit de pot ‘Demonstratie wij kunnen blijven groeien en onderzoe- ze met behulp van een bindmiddel en hete Energie- en Klimaatinnovatie’ (DEI+) van de ken. En dat is van groot belang voor de stoom samen. Dat doodt ook meteen alle Rijksdienst voor Ondernemend Nederland ontwikkeling van de circulaire economie.” bacteriën. Het nieuwe eindproduct dat we (RVO.nl). Als de in Lelystad toegepaste dan hebben noemen we ‘bonded foam’.” techniek succesvol blijkt, zal deze ook in Dit ‘bonded foam’ is onder meer te gebrui- de vestigingen Nieuwerbrug en Alphen aan ken als isolatiemateriaal of demping onder den Rijn worden geïmplementeerd. vloeren. Het aanbod is evenwel groter dan

36 BEwerken | maart 2020 Het werkgeversbegrip, ook x. • is er vrijheid omtrent de indeling van het werk? relevant als opdrachtgever xi. • zijn er eventuele andere werkzaamheden aanwezig? Werkgevers spannen zich in om te voorko- contractor ingeschakelde shovelmachinist. xii. • wordt gebruik gemaakt van hulpmate- men dat hun werknemers gewond raken en Door het zeer ruime werkgeversbegrip, is riaal en apparatuur van de opdrachtge- om te voorkomen dat zij als werkgever een het onder omstandigheden mogelijk dat de ver. boete krijgen wegens overtreding van de opdrachtgever aangemerkt wordt als werkge- xiii. • in hoeverre draagt degene die arbeid Arbowet. De Arbowet richt zich voorname- ver van het personeel van de opdrachtnemer. verricht een ondernemersrisico? lijk tot de werkgever en in mindere mate tot Daarvoor is vereist dat sprake is van een xiv. • verricht de werkende een kernactiviteit de werknemer, omdat de werkgever door de gezagsrelatie en dat de (te) verrichte(n) arbeid van de organisatie waardoor hij wordt wetgever geacht wordt verantwoordelijk te niet gewoonlijk door de opdrachtgever ver- ingeschakeld en/of doet hij dat namens zijn voor de gezondheid en veiligheid van de richt wordt. Ten aanzien van de gezagsrela- of in organisatorisch verband met de werknemer(s). tie is van belang dat de werknemers van de werkorganisatie van de opdrachtgever/ opdrachtnemer op het gebied van hun veilig- werkgever. Daarmee lijkt sprake van een simpel systeem, heid en gezondheid afhankelijk zijn van de maar zoals blijkt uit bijvoorbeeld het rapport opdrachtgever. Daarnaast is het arbeidsrecht, zoals dat tussen van de Commissie Borstlap zijn er tal van con- Om te beoordelen of van een gezagsverhou- werkgever en werknemer geldt, artikel 7:658 structies ten aanzien van arbeid. Hoe gaat de ding sprake is, dient acht te worden geslagen BW van belang. Daarin wordt aan de werkge- Arbowet daarmee om en wat voor gevolgen op alle relevante feiten en omstandigheden. ver een zorgplicht opgelegd voor de veiligheid heeft dat voor werkgevers? Zo wijzen het plegen van overleg, het geven van zijn werknemers en wordt de aansprake- van aanwijzingen en het ter beschikking lijkheid bij de werkgever gelegd voor schade In dit artikel gaan wij in op het brede werkge- stellen van faciliteiten, terwijl een andere die zijn werknemers lijden als gevolg van het versbegrip uit de Arbowet en de (potentiële) partij de leiding heeft, niet per se op een niet nakomen van deze zorgplicht. Het artikel gevolgen voor werkgevers. Het werkgevers- gezagsverhouding. Anderzijds leiden het vestigt een streng aansprakelijkheidsregime. begrip bepaalt immers of de Inspectie Sociale recht – ongeacht of dat recht geëffectueerd De rechter stelt namelijk hoge eisen aan die Zaken en Werkgelegenheid over kan gaan tot wordt – om toezicht uit te oefenen, leiding te zorgplicht van de werkgever. Verder is de het opleggen van een bestuurlijke boete. De geven en door aanwijzingen of instructies een bewijslast ten aanzien van de nakoming van bestuurlijke boete is een bestuursrechtelijk nadere taakomschrijving te geven, waarbij de de zorgplicht omgedraaid: de werkgever moet sanctioneringsmiddel dat zonder tussenkomst werknemer van de opdrachtnemer verplicht bewijzen dat de zorgplicht is nagekomen. Ten- van het Openbaar Ministerie of een rechter is één en ander te aanvaarden, wel tot een slotte kan eigen schuld vrijwel nimmer aan de kan worden opgelegd door een daartoe gezagsverhouding. werknemer worden tegengeworpen. bevoegde overheidsdienst, zoals de Inspectie Verder speelt het artikel 7:610 van het Bur- Deze aansprakelijkheid gaat dus heel ver. Nu Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Deze kan gerlijk Wetboek een grote rol bij het bepalen is het echter ook niet de bedoeling om een oplopen tot maximaal EUR 87.000,00. of sprake is van een gezagsverhouding. In absolute waarborg te scheppen tegen door dat artikel staat de definitie van de arbeids- de werknemer geleden schade ten gevolge Werkgever overeenkomst. De gezagsverhouding is van ongevallen op het werk. Ongevallen in In artikel 1 van de Arbowet (zie kader) wordt een belangrijk onderdeel daarvan. Voor die de categorie "huis-, tuin- en keukenongeval- het begrip werkgever gedefinieerd. Daarbij is gezagsverhouding is niet vereist dat daad- len leiden niet tot werkgeversaansprakelijk- niet aangesloten bij het dagelijks taalgebruik, werkelijk aanwijzingen en instructies over heid. De vraag of sprake is van een dergelijk maar wordt een brede definitie gehanteerd. de werkinhoud worden gegeven, maar dat ongeval leidt al jarenlang tot levendige Zo is sprake van werkgeverschap bij: voldoende is dat daadwerkelijk aanwijzingen rechtspraak. Hiervoor is toegelicht dat een i. • een arbeidsovereenkomst (of een kunnen worden gegeven. opdrachtgever ook werkgever kan zijn in de publiekrechtelijke aanstelling); Vragen waarop het antwoord een indicatie zin van de Arbowet. Het genoemde artikel ii. • het inhuren van uitzendkrachten voor kan geven voor de aan- of afwezigheid van 7:658 BW schept ook een uitbreiding van werk dat gewoonlijk binnen het bedrijf een gezagsrelatie zijn de onder meer de vol- de werkgeversaansprakelijkheid. Lid 4 van verricht wordt; gende: dat artikel bepaalt namelijk dat degene die iii. • een gezagsverhouding ten aanzien van in de uitoefening van zijn beroep of bedrijf de te verrichten arbeid door een ander iv. • wat is de bedoeling van partijen? arbeid laat verrichten door een persoon met zonder dat sprake is van een arbeids- v. • gaat het om een arbeidsprestatie met wie hij geen arbeidsovereenkomst heeft, overeenkomst of publiekrechtelijke een incidenteel karakter? overeenkomstig de bepalingen uit datzelfde aanstelling. vi. • is de mate waarin arbeid wordt verricht wetsartikel aansprakelijk is. (vooraf) bepaald? De bepaling is bedoeld voor werkzaamhe- Opdrachtgever ook werkgever? vii. • wat is de wijze van betaling en het den die de opdrachtgever in het kader van Met name de derde categorie is van belang, karakter van de beloning? de uitoefening van zijn beroep of bedrijf ook omdat – ook in de afvalbranche – regelmatig viii. • wat is de mate van zelfstandigheid door zijn eigen werknemers had kunnen laten gebruik gemaakt wordt van externe partijen van de werknemer ten aanzien van de verrichten. Activiteiten die normaal gesproken (contractors), die in opdracht arbeid verrich- invulling van de bedongen arbeid? niet in het betreffende bedrijf worden ver- ten. Daarbij valt onder veel meer te denken ix. • wordt loon doorbetaald bij ziekte en richt, vallen hier dus niet onder. Ook over die aan gehuurde shredders en daarbij via een verlof en dergelijke? situatie zijn al de nodige procedures gevoerd.

BEwerken | maart 2020 37 Deze aansprakelijkheid is in eerste instantie bedoeld voor uitzendrelaties. Echter, ook de stageovereenkomst en vrijwilligerswerk vallen eronder. De vraag of zzp-ers ook onder de werking van dit wetsartikel kunnen BRL 2506 aangepast vallen is in de rechtspraak beantwoord: ja, mits die persoon voor de zorg voor zijn veiligheid (mede) afhankelijk is van degene voor wie hij die werkzaamheden verricht. Op 1 april zal, zoals de planning er nu 2. Het acceptatiebeleid is herschreven. Of dat geval is, hangt af van de omstan- uitziet, een nieuwe versie van BRL 2506 Inhoudelijk is er niet veel verande- digheden van het geval. Daarbij zijn onder verschijnen. Deze wordt meegenomen ring. Om het mogelijk te maken dat meer van belang de feitelijke verhouding met de reguliere aanpassing van het een mobiele breker gebruik maakt tussen betrokkenen en de aard van de ver- Besluit bodemkwaliteit in de Staatscou- van de door een vaste locatie uit- richte werkzaamheden. Daarbij ook de mate rant. Daarna zal er zes maanden tijd zijn gevoerde acceptatie, moest worden waarin de 'werkgever', al dan niet door om de overgang van de huidige naar de geregeld, dat dit niet alleen voor de middel van hulppersonen, invloed heeft op nieuwe versie te realiseren. asbestzorgvuldigheid zou gelden, de werkomstandigheden van degene die de maar voor het gehele acceptatiebe- werkzaamheden verricht en op de daarmee De veranderingen zijn ingegeven door leid. Ook is ervoor gekozen om zoveel verband houdende veiligheidsrisco's. Wat omissies die in de huidige versie (d.d. mogelijk de termen ‘mobiel’ en ‘state doen als opdrachtgever om de gevolgen 2017-03-08) van deel 1 van de BRL waren tionair’ te vermijden, omdat met de van de civiele aansprakelijkheid te beper- geslopen en omdat bleek dat enkele komende Omgevingswet het begrip ken? Het staat de opdrachtgever vrij om definities hinderlijk verschilden tussen ‘inrichting’ verdwijnt. Daarom is er afspraken te maken met zijn opdrachtnemer delen 1 en 2. Daarom is besloten om nu sprake van de situaties waarin de over de verdeling van de civiele aansprake- een beperkte aanpassing te doen om acceptatie plaatsvindt: bij een bewer- lijkheid. De betrokken medewerker kan deze zaken te herstellen. Uiteraard zijn kingslocatie (voorheen de stationaire beide partijen aanspreken, maar die kunnen er toch nog enkele aanvullende zaken installatie), bij een inzameldepot van onderling iedere regresregeling afspreken meegenomen, zoals het interpretatie- derden (vaste locatie zonder eigen die zij willen. Het is raadzaam om dit bij- document dat nu in de tekst is verwerkt breker) en de acceptatie bij sloopwer- voorbeeld standaard in inkoopvoorwaarden . ken (voorheen het mobiel breken). op te nemen. Wij merken uitdrukkelijk op De meest in het oog springende veran- 3. De eisen voor de producten en het dat de aansprakelijkheid voor arbeidson- deringen zijn de volgende: controleproces zijn samengevoegd gevallen en bijkomende boetes niet ‘weg- 1. Deze zeer brede definitie van ‘steen- in één hoofdstuk. Daarbij zijn alle gecontracteerd’ kan worden. achtige afvalstoffen’ is ingeperkt om tabellen met producteigenschappen, te voorkomen te veel ‘BSA-vreemde’ testmethoden, onderzoekfrequenties, Conclusie stromen via BRL 2506 zouden worden etc. samengevoegd in een bijlage. Per Dat geen sprake is van een uitzendkracht gecertificeerd, en waardoor onduide- product/toepassing is er een tabel. Dit of een werknemer, betekent niet dat je als lijk dreigde te worden waarvoor de beperkt het zoekwerk in de BRL flink, opdrachtgever van een contractor inge- regeling is opgesteld. Primair is de want alles staat nu bij elkaar. Bijlage B schakelde werknemer niet als werkgever focus altijd gericht op inkomende is hierdoor flink uitgebreid, maar men in de zin van de Arbowet aangemerkt kunt steenachtige materialen afkomstig kan zich richten op de producten die worden. Anders gezegd, ook voor werkne- van bouwwerken en wegen (con- men onder certificaat heeft. Ook de mers van contractors kun je als opdracht- structies). Om ruimte te geven aan controles voor toelating en controle gever, werkgever zijn. Dat betekent dat de bijvoorbeeld productieafval is in het door de certificatie-instelling zijn in Inspectie SZW boetes uit kan delen naar verleden de term ‘gelijkwaardig’ geïn- deze bijlage opgenomen. aanleiding van een arbeidsongeval of een troduceerd. Omdat dit soms te ruim (periodieke) controle. Zodoende is het van wordt opgevat, is nu gekozen voor Er zijn nog meer veranderingen. Hier- (groot) belang te bezien hoe de relatie met een inperking voor AEC-bodemassen voor wordt verwezen naar de nieuwe de werknemers van contractors geregeld (AVI-bodemassen), (gereinigde) grond versies van de BRL 2506 delen 1 en 2 op zijn en in hoeverre je aan te merken bent en materialen direct uit de staalbe- de website van de Stichting Kwaliteits- als werkgever. Wanneer je werkgever bent, reiding (behalve die voor hydraulisch borging Recyclinggranulaten (www. is van belang dat je ook richting de werk- granulaat worden gebruikt). Oude brl2506.nl). Op de ledensite van BRBS nemers van de contractor voldoet aan de funderingen blijven daarmee wel Recycling is een tabel opgenomen met Arbowetgeving. binnen de scope. de wijzigingen (zie na login \ledensite\ dossiers\BRL2506). Jan de Rooij en Casper Dekker, beide advo- caat bij Ten Holter Noordam advocaten te Rotterdam.

38 BEwerken | maart 2020 CERO: gecertificeerd cementvrij beton

Beton is wereldwijd de meest Bewezen technologie Past in circulaire economie toegepaste bouwstof. De Geopolymeer is ontwikkeld door SQAPE, Voorwaarde voor StruykVerwo Infra een joint venture van moedermaatschap- was dat betonafval aan het eind van de cement die in beton als bind- pij CRH en RenewiActua. Geopolymeerbe- levensduur opnieuw gebruikt kan worden middel wordt gebruikt, is het ton is een stabiel vormvast materiaal dat als betongranulaat in nieuw beton. Uit meest vervuilende onderdeel er hetzelfde uitziet als cementgebonden, onderzoek van SGS Intron blijkt dat CERO conventioneel beton. Het bestaat uit probleemloos kan worden hergebruikt en en veroorzaakt CO2-uitstoot. de natuurlijke toeslagmaterialen zand, toegepast als toeslagmateriaal in nieuw Om de milieubelasting (MKI- grind of andere granulaten, alkaliën, geopolymeer of beton. Milieuhygiënische score) van betonproducten vulstoffen, één of meer bindmiddelen als en materiaaltechnische onderzoeksresulta- bijvoorbeeld slakken, poederkoolvliegas ten tonen daarnaast aan dat geopolymeer- te verlagen wordt al geruime en/of minerale afvalstoffen en water. granulaat geen negatieve effecten heeft tijd gebruik gemaakt van StruykVerwo Infra heeft een licentie om op de kwaliteit van het beton. Bovendien duurzamere cementsoorten. geopolymeer bindmiddelen in de beton- voldoet het geopolymeer granulaat aan nen producten te gebruiken. de milieuwetgeving en kan het recycling Daarmee scoort Nederlands beton al veel beter dan het buitenlandse beton. Over- schakelen naar een alternatief bindmiddel met een zeer lage CO2-footprint is een nóg beter alternatief. StruykVerwo Infra heeft geïnvesteerd in een techniek die cement vervangt door geopolymeer. De producten zijn verkrijg- baar onder de naam CERO. De daling van de CO2-uitstoot door CERO ten opzichte van de meest vervuilende cementen is tot 70 procent en ten opzichte van meer duurzame cementen bedraagt dit tot circa 35 procent. De milieubelasting (MKI-score) is hiermee sterk verlaagd. StruykVerwo Infra’s productielocatie in Tiel beschikt over een moderne installatie voor de productie van geopolymeerbeton. Diverse steenformaten en standaard tegels (dikte van 6 cm of hoger) zijn leverbaar in CERO cementvrij beton. Deze CERO-pro- In de gemeente Ede legden de bouwconcerns KWS en Bruil al in 2017 een fietspad aan van duurzaam ducten bestaan altijd uit onderbeton en beton zonder cement. een deklaag. Het onderbeton wordt geproduceerd op basis van geopolymeerbeton. Certificeerd duurzaam beton granulaat, verkregen na het breken van De deklaag blijft esthetisch onaangepast Geopolymeer beton staat in de top 5 van cementbeton dan wel geopolymeerbeton, en doet dus geen afbreuk in uitstraling van meest veelbelovende innovaties volgens gezamenlijk worden toegepast, zonder dat het straatbeeld. het Betonakkoord. CERO cementvrij beton er sprake is van vervuiling van de keten. is dan ook een belangrijke doorbraak in de Bij toepassing van geopolymeer granulaat verduurzaming van onze betonproducten als secundaire grondstof blijft de waarde en is officieel gecertificeerd door Kiwa. van de grondstof behouden. Met CERO De betonproducten met een onderbeton cementvrij beton kunnen opdrachtgevers van geopolymeerbeton voldoen onder zich op duurzaamheidsgebied onderschei- meer aan de eisen zoals gesteld in NEN-EN den. Dankzij de lage MKI-waarde leidt het 1338. De samenstelling van het geopoly- tot een versnelling naar een duurzame meerbeton is getoetst op de BRL 5070 en toekomst. deze voldoet aan de eisen van het Besluit bodemkwaliteit.

BEwerken | maart 2020 39 Rau toont begrip voor feit dat mensen weerstand hebben tegen zijn visie

Architect Thomas Rau ontwerpt niet alleen niet oncomfortabel te worden. Maar voor Materialen zouden recht moeten hebben gebouwen, maar ook nieuwe verdien- mij zijn dat de verkeerde antwoorden.” op puurheid, waardoor we geen materi- modellen gebaseerd op een economisch aalverbinding mogen toepassen waardoor systeem waarin materialen hun waarde Duurzaam leiderschap de puurheid van het materiaal aangetast behouden. In zijn modellen bezitten con- Leiderschap wordt vaak verward met wordt. sumenten ook niet langer producten, maar management, vindt Rau. Managers geven Materialen worden altijd ingezet om een gebruiken zij slechts deze. leiding op technisch gebied. “Echt leider- tijdelijke behoefte te bedienen. Als die schap gaat over mensen in hun gedrag en behoefte verdwijnt, dan worden de mate- Thomas Rau heeft moeite met het woord houding mede sturing te geven. De intrin- rialen overbodig. Daarom moeten ze zo ‘duurzaamheid’. Volgens hem draait duur- sieke waardes van het zijn, die moeten de verbonden worden dat materialen in hun zaamheid te veel om het optimaliseren van basismotivatie zijn van beslissingen.” puurheid teruggebracht kunnen worden het systeem. “Optimaliseren maakt een Respect en liefde zijn volgens hem belangen we er weer andere dingen mee kunnen systeem echter steeds duurder, de stappen rijke aspecten voor elke leider. Een idee doen. die je kunt maken steeds kleiner en het afwijzen of zelfs iemand wegsturen is soms Rau praat niet alleen over materiaalrech- resultaat komt er nooit,” stelt hij. Rau pleit onvermijdelijk, maar ook dat kan op resten, maar zet ook stappen. Samen met er dan ook voor om goed te kijken wan- pectvolle wijze. “Als kritiek bedoeld is om wetenschappers van over de hele wereld neer het systeem de moeite waard is om iemand te blokkeren of pijn te doen, dan overhandigde hij zijn Universele Verklaring te optimaliseren en wanneer er radicalere moet je het gewoon niet doen.” voor de Rechten van Materialen aan de Ver- stappen nodig zijn. enigde Naties. De energietransitie is daarvan volgens Materialen met rechten hem een goed voorbeeld. Rau: “De ener- Rau pleit voor een systeem waarin mate- gietransitie is een eenzijdig antwoord op rialen rechten hebben, zoals ook mensen een supercomplexe vraag. We hebben de rechten hebben. “We zouden kunnen neiging om op een complex vraagstuk zo afspreken dat we niet alles met materialen eenvoudig mogelijk te antwoorden, om mogen doen wat in theorie mogelijk is.”

40 BEwerken | maart 2020 Brekerzand toepassen in nieuw beton mogelijk, zo blijkt uit Vlaams onderzoek

In een circulaire economie staat echter worden aangenomen dat die fijne met die van conventioneel beton (zonder het zo lang mogelijk producten zandfracties wel degelijk in het productie- gerecycled zand). proces van beton zijn toe te passen. Tot slot zijn in het Sand2Sand-project stap- en materialen hun waarde laten pen richting verdere implementatie gezet behouden voorop. Daarbij maakt Sand2Sand-project middels een economische onderbouwing ‘urban mining’ van beschikbare Binnen het Sand2Sand-project (financieel op basis van een aantal pilots en door een gesteund in het MIP3-programma door aanzet te geven voor een normenkader. grondstoffen in de gebouwde de Vlaamse Overheid) hebben vier bedrij- In het onderzoek is onderscheid gemaakt omgeving het mogelijk mate- ven, die een pioniersrol vervullen: Jacobs tussen brekerzand ‘Type A’ en ‘Type A+’. riaalkringlopen te sluiten. Beton, Wegenbouw De Brabandere, Dit is gekoppeld aan het verschil in accep- OBBC, SIKA Belgium ) en twee onder- tatiebeleid, waarbij zuiver en sterk beton, zoeksinstellingen (KULeuven-Recycon en afkomstig van opgebroken wegen en van Dit geldt zeker voor beton, een in de het WTCB) de krachten gebundeld om prefab, apart is gehouden van het ‘klas- bouwsector veel toegepast materiaal. De de mogelijkheden voor het gebruik van sieke’ beton, dat bijvoorbeeld vrijkomt bij wereldwijde productie van beton zorgt ‘hoogwaardig’ brekerzand in beton voor het slopen van gebouwen. Dat materiaal zelfs voor een schaarste aan zand. Met het gebouwen en wegen te onderzoeken en kan namelijk nog metselwerk of andere recyclen van steenachtige materialen en Wetenschappelijk onderzoek toont echter verontreinigingen bevatten. Daarnaast dan met name beton valt die die schaarste aan dat die fijne zandfracties wel degelijk onderscheidt ‘Type A+’ zich van ‘Type A’ te pareren. Met het toepassen van gerecy- in het productieproces van beton zijn toe door een dubbel breekproces. cled beton in nieuw beton is in België de te passen te testen. In een vergelijkend afgelopen 10 jaar veel kennis en ervaring onderzoek met primair zand was de focus Insteek opgebouwd. Een aantal pioniers op dit vlak in eerste instantie gericht op de kwaliteit Om de kwaliteiten van de verschillende produceert vandaag de dag hoogwaardig van het brekerzand voor het toepassen in zandtypes in Vlaanderen in kaart te bren- betongranulaat in de fracties 4-20 dan wel beton, waarbij parallel aan dit verkennend gen, zijn in het kader van het onderzoek 8-20. Bij dit productieproces blijft er een onderzoek ook naar mogelijke innovatieve niet alleen bij de deelnemende bedrijven fijne zandfractie (0-4; 0-6,3 en 0-8) over, technieken is gekken om de kwaliteit van monsters genomen. Daarnaast is ook het die, naar mag worden verondersteld, even- het gerecyclede zand nog verder op te krik- zand afkomstig uit een wasinstallatie eens van hoge kwaliteit is. Daar vigerende ken. In tweede instantie zijn verschillende onderzocht. Al deze zanden zijn op drie regelgeving het nog niet toestaat ook dit werkbare betonsamenstellingen ontwik- karakteristeken onderzocht: bouwtech- secundaire materiaal bij de productie van keld, die rekening houden met de eigen- nisch (korrelverdeling, samenstelling, nieuw beton toe te passen, dreigt een sub- schappen van het gerecyclede zand. Deze gehalte aan fijnen, volumieke massa, stantieel deel van de intrinsieke waarde samenstellingen zijn vervolgens getest waterabsorptie, ...), bouwchemisch (methy- van dit materiaal verloren te gaan. Op om de eigenschappen van vers en verhard leenblauw, chloriden, sulfaten, alkalige- basis van wetenschappelijk onderzoek mag beton te bepalen en deze te vergelijken halte...) en milieuhygiënisch (samenstelling & uitloging).

Uitkomsten In tegenstelling tot de oorspronkelijke ver- wachtingen is vastgesteld dat de verschillen tussen ‘Type A’ brekerzand en ‘Type A+’ brekerzand (afkomstig van selectieve intake en productie van hoogwaardig grof granulaat) niet significant zijn. Uitgaande van de geteste eigenschappen blijken beide types geschikt om in beton toe te passen. In de volgende fase van het onderzoek stond het mengselontwerp centraal, waarbij voor drie types beton: EE1 (geen vorst); EE3 (regen en vorst, geen dooizouten) en wegenbeton (hoger cementgehalte, lagere W/C) een vervangingspercentage van 10

BEwerken | maart 2020 41 en 20 werd aangehouden en de uitkomst bleek daarentegen het gebruik van bre- dragen. Het is dan ook nog te vroeg om vergeleken met beton geproduceerd uit kerzand geen invloed te hebben. het bestaande normenkader onverkort primaire grondstoffen. Daaruit bleek dat Na het valideren van de mengsels is door van toepassing te verklaren op het toepas- het zonder meer mogelijk is met gerecy- twee bedrijven beton met brekerzand in sen van brekerzand. Het onderzoek heeft cled brekerzand een goede samenstelling de praktijk beproefd. Daaruit bleek dat het echter duidelijk gemaakt dat de pioniers er te verkrijgen. Met het oog op de verwerk- luchtgehalte van het beton met brekerzand klaar voor zijn een volgende stap te zetten. baarheid bleek het wel noodzakelijk een en ook de W/Ceff weliswaar iets hoger te Het is dan aan de overheid dit soort initia- kleine hoeveelheid superplasten van SIKA zijn, maar de druksterkte na 28 dagen ver- tieven te ondersteunen. toe te voegen. Deze producten zijn speci- toonde geen significante verschillen. Ook fiek ontwikkeld voor beton waarin sterk op het vlak van carbonatie bleek er weinig absorberende materialen worden gebruikt. tot geen verschil merkbaar tussen de twee Rekening houdende met de extra absorptie mengsels. van het brekerzand bleek het toevoegen van wat extra water eveneens een ‘must’. Conclusies Door de aan het onderzoek deelnemende De resultaten van het Sand2Sand-project bedrijven werd na 7 en 28 dagen zelf de zijn zonder meer veelbelovend te noemen. druksterkte bepaald. De impact van het Het project bewijst niet alleen dat het in gebruik van brekerzand, van zowel ‘Type Vlaanderen beschikbare gerecyclede zand A’ als ‘Type A+’ liet nauwelijks verschillen van voldoende kwaliteit is om in beton toe zien. te passen, maar ook dat bij vervangingsper- Kijkend naar de resultaten op het vlak van centages van 10 en 20 nog steeds aan de carbonatatie traden na 56 dagen bij het vigerende eisen kan worden voldaan. Het toepassen van brekerzand geen dan wel bepalen van de waterabsorptie en de volu- slechts kleine verschillen op. mieke massa van brekerzand vergt nog wel Op het vlak van vorst-dooi-weerstand viel verder onderzoek. Ook aan de normering een negatieve invloed op bij het toepassen en het certificeren zal nog wat gesleuteld van brekerzand in EE3-beton. Bij specifiek moeten worden. Het begrip ‘zand’ zou voor wegenbeton ontworpen mengsels namelijk voor verwarring zorg kunnen Innovatieve dakbedekking maakt stikstofoxiden onschadelijk

Noxite, een innovatieve dakbedekking, zuivert de lucht van schadelijke stik- stofverbindingen door die om te zetten in onschadelijke deeltjes. Deze deeltjes komen vervolgens door regen en wind in de grond terecht. Uit onderzoek op lucht- haven Schiphol bleek dat het dakbedek- kingssysteem echt luchtzuiverend werkt.

Een toplaag van Noxite bestaat uit natuursteenkorrels met een coating van titani- umdioxide. Deze werkt als katalysator om, alle platte daken in Nederland, zo’n 450 asfalt”, zegt Den Hartog, “dan compenseer met behulp van de zon, de schadelijke stik- miljard vierkante meter, voorzien zouden je dus de uitstoot van het verkeer dat van stofdeeltjes om te zetten in ongevaarlijke zijn van Noxite, kunnen ongeveer 4,5 de weg gebruikmaakt. Het probleem pak je stoffen. miljard auto’s elk 15.000 kilometer rijden dan bij de bron aan. Pas enkele wegen zijn terwijl hun uitstoot gezuiverd wordt. voorzien van deze luchtzuiverende toplaag, 100 vierkante meter is dat moeten er snel meer worden. We creë- 15.000 kilometer Ook toepasbaar op wegen ren daarmee vele kilometers luchtzuiverend Volgens BMI Icopal, de producent van Noxite is op daken te leggen, maar toepas- oppervlak.” Noxite, zuivert honderd vierkante meter sing in wegen is ook mogelijk. Dit wordt dakbedekking jaarlijks de lucht van stik- gedaan door een toplaag van Noxite op stofoxiden van een gemiddelde auto die het wegdek aan te brengen. “Voeg je deze 15.000 kilometer per jaar rijdt. Wanneer natuursteenkorrels toe aan slijtage van het

42 BEwerken | maart 2020 Column Marieke van der Werff

Circulaire economie vraagt om samenwerking sector

Een cruciale rol is weggelegd voor de partijen die een rol hebben bij de omzetting van afval in grondstof: producenten - inzamelaars - sorteerders - verwerkers. Die keten moet steeds meer materialen opleveren die qua volume, kwaliteit en prijs kunnen concurreren met primaire grondstoffen. Dit vraagt niet alleen om een individuele inspanning van alle in de sector actieve bedrijven, maar ook om een veel intensievere samenwerking tussen bran- ches en bedrijven onderling.

De afvalsector in Nederland is georganiseerd conform de ‘Ladder van Lansink’. De bovenste sporten, preventie (reduce) en hergebruik (reuse) vinden plaats bij de producent. De onderste drie, recycling, verbranden en storten, worden uitgevoerd door gespecialiseerde afvalverwerkers, verenigd in specifieke branche- organisaties.

Op dit moment bepaalt de overheid met onder andere de Marieke van der Werff minimum standaarden via welke trede een afvalstroom door Voorzitter Recycling Forum de ladder gaat. Ook tarieven en heffingen sturen hierop. Het is een systeem van regels en afspraken dat in Nederland tot grote prestaties in afvalverwerking heeft geleid. Maar is het voldoende In 2030 gebruiken we 50% minder primaire grond- om de 50%-doelstelling te halen? stoffen. Althans: dat is de ambitie van het Rijksbrede In het komende decennium moeten we niet alleen kijken naar de Programma Circulaire Economie. En dat stoelt treden, maar naar de hele ladder! De verticale ‘bomen’ of ‘stij- weer op het Grondstoffenakkoord, dat in 2017 len’ aan weerszijden van de ladder worden belangrijker. Immers: werd getekend door 180 partijen, waaronder de alle treden hebben elkaar nodig. Preventie en hergebruik gelden voor materiaalsoorten die lastig gerecycled kunnen worden, die afvalsector. Het vervangen van 50% virgin material informatie moet tussen de sporten worden gedeeld. Verbranden door recyclaat of biobased grondstof is daarmee en recycling groeien naar elkaar toe: AVI’s bouwen; nascheidings- een maatschappij brede verantwoordelijkheid. lijnen bouwen; bodemas wordt verwerkt tot bouwmateriaal en recyclers zoeken verantwoorde verwerking voor hun residu, Het is wat lastig om uit te zoeken waar Nederland op dit moment met storten als last resort-optie. De kennis en inzichten van de staat, qua circulariteit. Het Planbureau voor de Leefomgeving ene sport zijn waardevol voor het proces van de ander. Als de brengt indicatoren in beeld aan de hand waarvan de voortgang expertise in de hele ladder gebundeld wordt, pakt de sector een kan worden gemeten. Het rapport ‘The Circularity Gap’ van Circle regierol. Bijvoorbeeld door gezamenlijk scenario’s te maken voor Economy komt voor 2019 met een wereldwijd gemiddelde van verschillende materiaalstromen; door gezamenlijk een roadmap

9%; een cijfer gebaseerd op onder andere de overgang naar te ontwerpen voor CO2-reductie; door gezamenlijk een plan te duurzame energie en het percentage recycling. Een exact cijfer in maken in reactie op de Europese Green Deal voor klimaat en relatie tot de 50%-doelstelling is er dus nog niet, maar iedereen circulaire economie of door gezamenlijk afspraken te maken met voelt wel aan z’n theewater dat we daar nog lang niet zijn. gemeenten rond inzameling, scheiding en verwerking. De komende tien jaar vragen om een ongelofelijke inspanning. Van de overheid? Zeker! Al langer pleit ik voor generieke maatre- Op steeds meer onderwerpen vinden de afvalspecialisten elkaar: gelen die de marktpositie van secundaire materialen verbeteren Extended Producer Responsibility (EPR), CO2-reductie, oplopende ten opzichte van primaire. Van bedrijven? Uiteraard! De switch recyclingdoelstellingen etc. Dit leidt van het excelleren op de naar gerecycled en biobased materiaal leidt tot nieuwe samen- ‘sporten’ naar samenwerking in de ‘bomen’. Een logische en stellingen van producten en nieuwe samenwerking in de keten. noodzakelijke inzet om de circulaire sprong te maken. Van ontwerpers, burgers, wetenschappers, banken, etc? Ook het huidige systeem van produceren en consumeren moet compleet op de schop.

BEwerken | maart 2020 43 Diggels: streekeigen terrazzo

Stuwende krachten achter Studio Volop, bied, ontwikkelde Studio Volop vanaf 2018 die nauw betrokken is bij het opzetten van in samenwerking met betonproducent circulaire waardeketens, zijn de twee pro- Evolve Productions een receptuur voor ductontwerpers: Gerard de Hoop en Volken de productie van duurzaam streekeigen de Vlas. In de transitie naar een duurzame terrazzo. Traditioneel terrazzo bestaat samenleving zien zij een uitgelezen kans uit leem of beton waaraan een toeslag is om in een lokale economie een schakel toegevoegd bestaande uit snippers exotisch te vormen in de keten van grondstof- hardsteen zoals marmer en graniet. Diggels ontwerp-productie-afzet en dat allemaal maakt gebruik van deze techniek, maar op basis duurzame uitgangspunten en met gebruik van lokale puinstromen zoals innovatieve uitdagingen. beton- en metselgranulaat. In het Gronings twee productontwerpers. Daarin viel onder of Fries worden scherven aardewerk ‘dig- andere te lezen: “Hoewel er veel meer Studio Volop richt zich, naast het ontwik- gels’ genoemd. Van het materiaal worden bedrijven zijn die testen met circulariteit, kelen van concepten en ontwerpen van nu werkbladen voor keukens, vloertegels voegt Studio Volop daar twee belangrijke producten en objecten voor de (openbare) en wandafwerking voor binnenshuis elementen aan toe. Ten eerste zetten zij ruimte, onder meer op onderzoek naar gemaakt. Inmiddels is ook de ontwikke- de zogenaamde Terrazzo aanpak weer op het gebruik van circulaire materialen op ling gestart voor buitentoepassingen zoals de kaart, een prachtige, bijna vergeten het snijvlak van ambacht en innovatie. gevelbekleding. techniek die een nieuw leven verdient. Levensvatbare ideeën worden vervolgens Ten tweede doen zij iets wezenlijks met met regionale partners in de markt gezet. Prijs de resten van gesloopte woningen uit het Een zo’n succesvol idee is DIGGELS. Uit Met DIGGELS won Studio Volop afgelo- aardbevingsgebied. Het is toch fantastisch hoogwaardig materiaal van door Twee pen najaar nog een prijs op het door de dat je oude huis bewaard blijft als aanrecht- “R” Recycling Groep gerecyclede puinstro- Van Wijnen Groep georganiseerde MOVE blad in je nieuwe keuken?” men, onder meer afkomstig van gesloopte together-event. Het juryrapport liet zich panden uit het Groningse aardbevingsge- lovend uit over de visie en werkwijze van de Wiebes: we hebben warmte uit afval hard nodig

Minister Eric Wiebes (Economische Duurzaam Zaken) wil niet onderzoeken of Maar Wiebes stelt dat, zeker voor de eerste realisatie van warmtenetten, de restwarmte warmtenetten op restwarmte uit de uit afvalverbrandingsinstallaties (AVI’s) afvalverbranding kunnen worden hard nodig is. Die bron is gedeeltelijk vervangen door een duurzamer duurzaam, schrijft hij. “Volledig duurzame warmtebronnen hebben in het algemeen alternatief. “We kunnen het de voorkeur boven minder duurzame bron- ons, gelet op de uitdaging waar nen, maar indien deze niet of slechts tegen we voor staan, niet veroorloven hele hoge kosten beschikbaar zijn acht ik de inzet van AVI’s een goed alternatief om sommige opties niet in te waarmee ook CO2 wordt bespaard.” zetten,” schreef hij 17 december van vuilverbranding. Maar behalve CO - Pad 2019 aan de Tweede Kamer. 2 neutraal moet Nederland in 2050 ook De minister wil wel dat er in de nieuwe circulair zijn. Afval moet daarbij zoveel Warmtewet een verplichting opnemen SP-Tweede Kamerlid Cem Laçin diende mogelijk hergebruikt kunnen worden en voor warmtebedrijven om een ‘minimaal een week eerder een motie in waarin hij zo min mogelijk in een verbrandingsoven pad voor verduurzaming’ te volgen, en de minister vroeg om beter te kijken naar een eindbestemming vinden. Voor het suc- regelmatig te laten zien op welke manier de duurzaamheid van warmtenetten. cesvol terugdringen van afvalverbranding de continuïteit van levering wordt gega- Woonwijken die tegenwoordig worden zullen die wijken dus aan een alternatieve, randeerd. aangesloten op een warmtenet, krijgen duurzame warmtebron gekoppeld moeten die warmte meestal uit de restwarmte worden, betoogde Laçin.

44 BEwerken | maart 2020 Afvalbedrijven verloren kort geding inzake importheffing

Afvalbedrijven AVR en Attero Nederland uiterlijk volgend jaar de uitstoot hebben het kort geding verloren met 25% moet hebben teruggebracht ten opzichte van 1990. dat zij tegen de staat hadden aangespannen om de komst van Financieel hard worden geraakt Eerste gevolgen al zichtbaar de importheffing op afval te stop- Voornoemde afvalbedrijven wilden de De Engelse regio Essex laat inmiddels geen invoering voorkomen en spanden een kort afval meer in Nederland verwerken. De pen. Daarmee blijft de heffing geding aan tegen de staat. Zij stelden dat gemeenteraad van het Graafschap heeft op 1 januari 2020 van kracht. De ze financieel hard worden geraakt door de besloten om jaarlijks 200.000 ton afval te Rechtbank Den Haag sprak op 18 onverwachte importheffing, die ook niet bij- gaan storten, omdat hoogwaardige verbran- draagt aan de Europese doelen. De bedrijven ding in Nederland te duur wordt vanwege december 2019 haar oordeel uit. twijfelen daarbij aan de berekeningen achter de importheffing op buitenlands afval. De

de CO2-besparing, de doelmatigheid van de Britten hebben nog altijd een tekort aan ver- Ongeveer een kwart van al het afval dat in heffing omdat het afval elders wordt gestort brandingscapaciteit terwijl er in Nederland Nederland wordt verbrand, komt uit het - wat tot meer uitstoot leidt -, en de snelheid een overcapaciteit is. Gevreesd wordt dat buitenland, en dan met name uit het Ver- waarmee de regeling wordt ingevoerd. meerdere Engelse regio’s zullen stoppen met enigd Koninkrijk. Bij brief van 28 juni 2019 De heffing is inmiddels aangenomen in de de verwerking van hun afval in Nederland, kondigde de minister van Economische Tweede en de Eerste Kamer. Een wetswijzi- dat volgens PwC voor de Nederlandse afval- Zaken en Klimaat, Eric Wiebes, een heffing ging kan alleen worden gestopt of uitgesteld en recyclingsector leidt tot een jaarlijkse op die import aan, die een CO2-besparing in uitzonderlijke gevallen en de Haagse omzetderving van 162 miljoen euro. moet opleveren van 0,2 miljoen ton. Het is rechtbank stelde in haar vonnis dat onvol- één van de maatregelen om te voldoen aan doende is onderbouwd dat daar in dit geval het Urgenda-vonnis uit 2015, dat stelt dat sprake van was.

Eerste Kamer legt pijnpunten omgevingswet bloot, maar stemde uiteindelijk wel in

maar die werd dus uitgesteld. En ook op Het moest minimaal een jaar voor invoering 11 februari drong een deel van de Kamer- van de wet in rudimentaire vorm klaar zijn. leden opnieuw aan op uitstel vanwege een Dat bleek eind vorig jaar echter nog steeds kritisch rapport van het ILT. De kritiek uit niet het geval. Cruciaal voor een tijdige het ILT-rapport geeft volgens minister Van invoering van de Omgevingswet lijkt dan Veldhoven geen aanleiding om de Omge- ook een gunstige voortgangsrapportage vingswet te herzien. Met haar reactie ”Er is over het digitaal stelsel door het Bureau geen enkel stelsel dat de garantie geeft dat ICT-Toetsing (BIT) te zijn, die in april wordt er niets misgaat”, wist zij een meerderheid verwacht. van de senatoren voor zich te winnen. Of de Omgevingswet inderdaad volgens Andere opgaven planning per 1 januari 2021 kan worden Een andere bron van zorg vormen ruim- Geen borging van burgerparticipatie. ingevoerd, is nog onzeker. Daarover zullen telijke opgaven als de energietransitie en Onzekerheid over het digitaal stelsel. Vrees de Vereniging Nederlandse Gemeenten, de klimaatadaptatie. De Omgevingswet voor het recht van de sterkste. En komt de het Interprovinciaal Overleg en de Unie legt veel verantwoordelijkheid bij het voortgang van energietransitie niet in de van Waterschappen samen met rijk en decentrale bestuur, terwijl steeds duide- knel? Hoewel er in de Eerste Kamer veel parlement nog besluiten. Een harde voor- lijker wordt dat zonder regie van het rijk zorgen leefden, stemden de senatoren op waarde voor een positieve besluitvorming is die ambities onvoldoende van de grond 11 februari jl. alsnog in met de invoerings- of het Digitale Stelsel Omgevingswet (DSO) komen. Ook kan het gebrek aan jurispru- wet Omgevingswet. voldoende is geïmplementeerd. dentie straks de voortgang van windmolen- parken en zonneweides belemmeren. Die De Eerste Kamer ging bepaald niet over Knelpunt voedt de onzekerheid bij projectontwikke- een nacht ijs. Oorspronkelijk zou de stem- Voor de Eerste Kamer was het Digitaal Stel- laars en andere betrokken partijen. ming al een week eerder plaatsvinden, sel Omgevingswet ook al een heikel punt.

BEwerken | maart 2020 45 Energieprestatie-eisen nieuwbouw opnieuw uitgesteld

De eisen voor Bijna Energie Neutrale Gebouwen zouden per 1 juli 2020 aan de op de aangekondigde eisen voor te kunnen Gebouwen (BENG) zijn opnieuw met een strengere eisen op gebied van energiebe- bereiden. Dat is niet gelukt. Dit komt onder half jaar uitgesteld vanwege de vertraagde hoefte, primaire fossiel energiegebruik en meer door de uitgebreide en genuanceerde oplevering van benodigde software. De hernieuwbare energie moeten voldoen. bepalingsmethode voor de energieprestatie software met de naam UNIEC 3 moet bere- De planning was dat de software op 1 van gebouwen, de NTA 8800. De nieuwe kenen of nieuwe gebouwen voldoen aan januari 2020 al gereed was, zodat bouw- regels zijn inmiddels uitgesteld tot 1 januari de eisen voor BENG. organisaties ruim de tijd hadden om zich 2021. Met het uitstel herhaalt de geschiedenis zich, aangezien de BENG-eisen al eens eerder werden uitgesteld, namelijk van januari 2020 naar juli 2020. Het ministerie van BZK stelde toen dat de software minimaal een half jaar van tevoren klaar moet zijn.

Alle verpakkingen nu in PMD-bak/zak

Afvalverwerkers kunnen steeds beter de verschillende soorten PMD uit het restafval Standaard halen. Maakt dit de scheiding aan de bron van plasticverpakkingen, metaal- en dranken- PMD-inzameling is in nagenoeg alle kartons nog langer zinvol? Onder de kop ‘De ongemakkelijke waarheid’ werd in de vorige gemeenten de standaard. Daar wil de editie van BEwerken redactionele aandacht aan dit onderwerp geschonken. Ook het NRC minister ook niet aan tornen, wel wil zij de wijdde op 27 november 2019 een opiniestuk aan de zin en onzin van PMD-scheiding. afvalscheiding voor de burger begrijpelijker Mede naar aanleiding van deze publicaties stelde Tweede Kamerlid Erik Ziengs (VVD) en eenduidiger maken. de minister voor Milieu en Wonen, Stientje van Veldhoven, hierover de nodige vragen. Uitgebreide en gedetailleerde instructies welk verpakkingsmateriaal wel en wat niet Onderzoek van onder andere Wageningen de regie evenwel behouden. Het inzame- in de PMD-bak/zak hoort, zullen niet langer University & Research wijst uit dat het her- len blijft weliswaar een gemeentelijke nodig zijn. Nu het verpakkend bedrijfsle- gebruik van huishoudelijk kunststofafval taak, maar het sorteren en recyclen van ven verantwoordelijk is voor het sorteren uit PMD rond de 26 procent blijft steken. het kunststofverpakkingsafval zal geheel en recyclen mogen alle verpakkingen hier In haar reactie d.d. 30 januari 2020 aan onder regie van de producenten gaan nu in. De enige uitzonderingen hierop zijn het Kamerlid geeft Van Veldhoven aan dat plaatsvinden. glas en oud-papier, stromen waarvan de de kwaliteit van de afvalstromen daad- Belangrijk uitgangspunt bij de nieuwe consument al decennia gewend is deze te werkelijk moet verbeteren. Tevens gaf zij afspraken was dat stoorstromen, zijnde scheiden. In de nieuwe situatie is het aan aan dat op grond van een tussenevaluatie (plastic) afval dat echt leidt tot een pro- het verpakkend bedrijfsleven om in directe van de Raamovereenkomst Verpakkingen blemen bij de sortering of leidt tot slechte relatie met sorteer- en recyclingbedrijven inmiddels met gemeenten en producenten kwaliteit recycling, buiten de ingezamelde afspraken te maken. Hiermee wordt het nieuwe afspraken zijn gemaakt. De keten- stroom worden gehouden. Door het ver- mogelijk om dynamischer op nieuwe regie ligt op grond van die hernieuwde pakkend bedrijfsleven, ook financieel, ver- innovatiemogelijkheden te anticiperen en afspraken niet langer uitsluitend bij de antwoordelijk te maken voor het sorteren ontstaat ook een directe relatie tussen de gemeenten. Hangende de looptijd van de en recyclen, verwacht de minister dat het voor- en achterkant van de keten. huidige Raamovereenkomst, in casu tot op de markt brengen van niet-recyclebare 2022, kunnen gemeenten als zij dat willen verpakkingen snel zal verminderen.

46 BEwerken | maart 2020 Net voor de jaarwisseling zijn in Ook in Rotterdam kan de gemeente Rotterdam alle 218 PMD-containers weggehaald. PMD- PMD weer bij het restafval afval mag voortaan weer gewoon bij het restafval. De nieuwe scheidingsinstallatie haalt het PMD-afval uit het restafval, waarna het gerecycled kan worden. En dat is effectiever dan thuis scheiden.

Toen duidelijk werd dat afvalenergiebedrijf AVR met hun geavanceerde scheidingsinstallatie het PMD-afval uit het andere afval kan halen, besloot de gemeente dat apart inzamelen niet langer nodig is. De oranje- grijze containers zijn met dit besluit uit het straatbeeld verdwenen. Het blijft wel belangrijk om thuis glas, papieren karton, textiel en groente-, fruit- en tuinafval te blijven scheiden en apart in te zamelen. Deze afvalstromen kunnen in de fabriek niet goed genoeg uit het restafval worden gehaald.

Subsidie voor leren en ontwikkelen in het MKB

Sinds maart 2020 is de SLIM-regeling (Sti- sprekend worden. We zien dat kleinere Persoonlijk ontwikkelbudget muleringsregeling Leren en ontwikkelen bedrijven in het algemeen, en de seizoens- Naast de SLIM-regeling voor ondernemers is in MKB-ondernemingen) van start. MKB- gebonden sectoren in het bijzonder, moeite het kabinet ook bezig met een persoonlijk bedrijven kunnen nu subsidie aanvragen hebben om daarmee aan de slag te gaan. ontwikkelbudget voor iedereen. Koolmees om een bedrijfsschool op te richten, Daarom helpen we hen een handje. Want en Van Engelshoven stuurden op 18 decem- loopbaanadviezen voor hun werknemers leren en ontwikkelen is heel hard nodig om ber jl. de conceptregeling voor het STAP- te krijgen of de vaardigheden van hun mensen goed inzetbaar te houden op de budget naar de Tweede Kamer. Daar staat medewerkers up-to-date te houden. Met arbeidsmarkt. En om ervoor te zorgen dat in dat zowel werkenden als niet-werkenden deze regeling stelt het kabinet structureel mensen hun werk leuk blijven vinden.” vanaf 1 januari 2022 zo’n STAP-budget ter €48 miljoen per jaar beschikbaar. Elke MKB-ondernemer kan vanaf nu een waarde van maximaal € 1000 per persoon subsidieaanvraag indienen. Ook samen- kunnen aanvragen. Zij kunnen dat bij- In het MKB is het minder gebruikelijk dat werkingsverbanden van meerdere orga- voorbeeld inzetten om een mbo-diploma medewerkers leren en ontwikkelen tijdens nisaties kunnen een aanvraag indienen te halen, maar ook om een sector-erkend hun werkend leven. Werkgevers hebben om tot maximaal € 500.000 te krijgen. Het certificaat te halen of om een cursus te daar vaak minder tijd, geld of kennis voor geld kan worden ingezet om een leerrijke volgen. Er kunnen waarschijnlijk zo’n dan in grotere bedrijven. Met de Stimu- werkomgeving in een bedrijf te verster- 200.000 mensen per jaar gebruikmaken leringsregeling Leren en ontwikkelen in ken, maar ook om werknemers met een van het budget. Tot 1 januari 2022 kunnen MKB-ondernemingen (SLIM-regeling) wil kwetsbare positie op de arbeidsmarkt een mensen hun scholingskosten fiscaal blijven het kabinet leren en ontwikkelen ook in beroepsopleiding op maat te laten doen. aftrekken van hun inkomen. het MKB de normaalste zaak van de wereld Ook kunnen ondernemers subsidie krijgen maken. voor medewerkers die tijdens hun werk een (deel van een) mbo-opleiding willen Blijven ontwikkelen volgen. De SLIM-regeling vergoedt name- Minister Koolmees: “Wij willen dat ieder- lijk een deel van de kosten van een derde een zich blijft ontwikkelen tijdens zijn of leerwegtraject. Bron: Ministerie van SZW haar werkzame leven. Dat moet vanzelf- d.d. 18 december 2019.

BEwerken | maart 2020 47 Merendeel zzp'ers is eigenlijk werknemer

Uit een eind 2019 gehouden Belastingdienst Minimumtarief proef met een digitale vragen- Het hulpmiddel is bedoeld om opdrachtge- Aan de webmodule wordt nog verder vers zekerheid te geven als zij iemand inhu- gesleuteld. De opdrachtgevers begrepen lijst van het ministerie van Soci- ren: ziet de Belastingdienst die zzp'er als sommige vragen niet en vonden de vragen- ale Zaken en de Belastingdienst zelfstandige of als werknemer? Zij weten lijst te lang. Uiteindelijk moet de webmo- blijkt dat het grootste deel van dan vooraf of zij wel of geen loonbelasting dule in het voorjaar 2020 klaar zijn. moeten betalen of werknemersverzekerin- Eerder kondigde minister Koolmees al aan de zzp'ers waarschijnlijk gezien gen moeten regelen, zoals voor arbeidson- dat er een wettelijk minimumtarief komt moet worden als werknemer. geschiktheid. van 16 euro per uur. Overigens was in het Het kabinet wil in het eerste kwartaal 2020 regeerakkoord al opgenomen dat het De digitale vragenlijst, door het ministerie meer te weten komen over hoe werkgevers- kabinet opdrachtgevers wil verplichten om webmodule genoemd, is voorgelegd aan organisaties, vakbonden en zzp'ers denken iedereen die minder dan het minimumta- organisaties van werkgevers, vakbonden over het verschil tussen een zelfstandige en rief verdient, een contract aan te bieden. en zzp'ers. Meer dan 8.000 opdrachtge- iemand in loondienst. Daarvoor zijn discus- Daarnaast wil Koolmees ook dat er een vers van de 50.000 die zijn aangeschreven sies georganiseerd. arbeidsongeschiktheidsverzekering komt hebben hem ingevuld voor de zzp'ers die zij inhuren. Of er al dan niet sprake is van loondienst beoordeelt de Belastingdienst aan de hand van de volgende criteria: • Van loondienst is sprake als iemand zich verplicht tot persoonlijke arbeid en niet zomaar iemand anders kan sturen; • Van loondienst is eveneens sprake als de opdrachtgever bepaalt hoe de opdracht wordt uitgevoerd. In dat geval is er immers sprake van een gezagsverhouding. • Is er een vast loon per maand overeen- gekomen en vindt ook doorbetaling bij ziekte plaats? Indien het antwoord op alle vragen ‘ja’ is, is er sprake van een loondienstverhouding en dient de opdrachtgever loonheffingen inhouden en betalen. Is het antwoord op Anticiperend daarop heeft de Belasting- voor zelfstandigen. Dat voornemen maakt minstens één vraag ‘nee’ dan hoeft de dienst echter al extra inspecteurs ingezet onderdeel uit van het Pensioenakkoord. opdrachtgever geen loonheffingen in te om bedrijven die de regels rond het inhu- Hoe die verzekering eruit gaat zien, zal houden en te betalen. ren van zelfstandigen niet goed toepas- eveneens dit voorjaar duidelijk moeten sen, te kunnen aanpakken. Die inspecteurs worden. richten hun pijlen vooral op bedrijven die Meer dan 20 organisaties, waaronder aanwijzingen van de Belastingdienst niet Zelfstandigen Bouw, hebben ondertussen opvolgen. minister Koolmees opgeroepen af te zien van een aparte regeling voor zzp’ers. Zij pleiten voor één arbeidsongeschiktheidsverzekering voor alle werkenden. Bij voorkeur zouden zij zien dat de bewindsman de bestaande werknemersverzekering voor volledige arbeidsongeschiktheid (IVA) ook openstelt voor zelfstandigen.

48 BEwerken | maart 2020 Bouwmachines moeten schoner worden: uitstoot met 75 procent naar beneden

Bouwmachines moeten schoner worden om vieze luchtuitstoot terug te dringen. Dat is onderdeel van het Schone Lucht Akkoord dat minister van Veldhoven (Milieu en Wonen) op 13 januari 2020 sloot met 36 gemeenten en negen provincies.

Bouwmachines draaien nu doorgaans op diesel en zijn verantwoordelijk voor zo’n 10 procent van de gezondheidsschade door vieze lucht. Op dit moment is nog een aanzienlijk deel van de werktuigen niet voorzien van een effectief roetfilter. Daarnaast komen bij het stationair draaien van de machines hoge NOx-emissies vrij.

Concrete eisen in Bouwmachines, 50 miljoen euro aanbestedingen groenbeheer, wegvervoer De overheid trekt voor het gehele akkoord Daar moet nu een einde aan komen. Over- De afspraken richten zich op bouwmachi- 50 miljoen euro uit. Het doel is om in 2030 heden gaan eisen dat aannemers schonere nes, materieel voor groenbeheer, aggre- een gezondheidswinst te realiseren van 50 machines gebruiken. Het is de bedoeling gaten voor bijvoorbeeld bronbemaling en procent ten opzichte van 2016. Het kabinet dat opdrachtgevers nog dit jaar afspraken festivals, koelvoorzieningen in het wegver- gaat met deze doelstellingen verder dan de maken over concrete eisen en gunningscri- voer en speciale voertuigen die onder de Europese grenswaarden; die worden nu de teria in de aanbestedingen. Daarmee moet categorie mobiele werktuigen vallen. nieuwe ondergrens. de uitstoot van vieze lucht in 2030 met 75 Diverse gemeenten zijn al begonnen met Ook andere sectoren moeten aan de bak. procent ten opzichte van 2016 naar bene- het verkennen en toepassen van mogelijk- Er moet een vermindering van fijnstof en den worden gebracht. heden om deze emissies te reduceren. In stikstof komen in het wegverkeer, land- Daarnaast moeten partijen die werken met het verleden is er volgens het ministerie al bouw, scheepvaartindustrie en in huis- vervuilende machines ernaar streven zo aandacht voor geweest, bijvoorbeeld via de houdens. Rijk, gemeenten en provincies snel mogelijk de inzet van mobiele werk- Green Deal ‘het nieuwe draaien’. Ook de die meedoen, verplichten zich jaarlijks de tuigen die op diesel draaien te beëindigen. afspraken vanuit het Klimaatakkoord over voortgang te laten zien. Het RIVM rekent Doordat organisaties dezelfde standaarden de transitie naar 0-emissie mobiele werk- periodiek de effecten van de maatregelen hanteren, ontstaat een gelijk speelveld en tuigen moeten op de langere termijn bij- door en heeft een gezondheidsindicator wordt er zekerheid geboden om te inves- dragen aan gezondheidswinst bij mobiele ontwikkeld, waarmee je per buurt de teren in schonere en 0-emissie mobiele werktuigen, aldus het Rijk. voortgang kunt zien. Hiermee worden vol- werktuigen, stelt het ministerie. gens het ministerie jaarlijks 4.000 tot 5.000 vroegtijdige sterfgevallen voorkomen.

BEwerken | maart 2020 49 Mosa ontwikkelt circulaire tegelsystemen voor de bouw

Tegelfabrikant Mosa ontwik- grondstoffen. We willen onze businessmo- en gebruikt als grondstof bij de productie kelt circulaire tegelsystemen dellen zo inrichten dat we producten weer van nieuwe tegels. Van der Weele: “Snijres- kunnen terugkrijgen om te hergebruiken ten zijn gewoon nieuwe tegels die kunnen in de bouw. Het Maastrichtse of te verwerken in nieuwe producten. We worden hergebruikt. Momenteel staat wel- bedrijf werkt daarmee niet onderzoeken ook hoe we van afval van iswaar een limiet op hoeveel van dit snijaf- alleen aan eigen duurzaam- derden producten kunnen maken en hoe val kan worden gebruikt, maar snijresten anderen met ons afval nieuwe producten gebruiken we zeer zeker om de primaire heidsdoelstellingen, maar kunnen maken.” grondstoffen aan te vullen.” stimuleert ook duurzame ontwikkeling in het algemeen. Terugname Leasen van gevelsystemen Zo neemt Mosa sinds zeven jaar snijresten Daarnaast onderzoekt het bedrijf of de van tegels terug. De zogeheten take- gevelsystemen geleaset of met statiegeld “De bouwsector kan door het circulaire backacties, die ze hiervoor in Nederland geretourneerd kunnen worden. Een andere gebruik van materialen substantieel en tot hebben opgezet, zijn een pilotproject om actie waar Mosa zich hard voor maakt, is wel 45 procent bijdragen aan de vereiste te testen hoe circulaire systemen kunnen het gestructureerd en gedetailleerd docu-

CO2-emissiereducties”, zegt Dorien van der werken. Op dit moment recyclet Mosa menteren van de identiteit van materialen Weele, manager sustainability. “We hebben al het productieafval van haar tegels en in een gebouw. Een paspoort helpt – bij bij Mosa tal van voornemens als het gaat onderzoekt ze de mogelijkheden glazuur- renovatie of afbraak – om afval te voorko- om duurzaamheid. We denken bijvoorbeeld resten te hergebruiken. Maar ook snijresten men en bevordert het hergebruik. na over hoe om te gaan met secundaire van tegels in de bouw worden verzameld

Chemische recycling Chemische recycling is het omvormen van afvalstoffen tot monomeren of tot basisstoffen voor nieuwe chemicaliën, kunststoffen of brandstoffen. Kunststoffen, maar ook bijvoorbeeld hout en papier kunnen hiervoor in aanmerking komen. Een monomeer is een relatief eenvoudig organisch molecuul dat als basis kan dienen voor vele soorten, breed inzetbare, chemische verbindingen (zoals polymeren). Vormen van chemische recycling zijn: - Oplossen van polymeren (solvolyse) - Depolymerisatie - Pyrolyse (verhitten zonder zuurstof) tot nafta (grondstof voor kraakprocessen) - Vergassen tot syngas (product bestaande uit waterstof en koolmonoxide)

50 BEwerken | maart 2020 uRecycle kiest Rotterdam als locatie voor recycling en hergebruik batterijen uRecycle bouwt in de Rotterdamse haven Zeef- en filterproces andere metalen, die voor de industrie waar- een nieuwe fabriek voor zowel recycling In een batterij zitten stoffen die waarde- devol zijn in nieuwe toepassingen. als hergebruik van batterijen. De vestiging vol zijn voor hergebruik, maar ook stoffen wordt de Europese hub voor verwerking die het milieu kunnen aantasten. uRecy- Werkgelegenheid van industriële en draagbare batterijen. cle beschikt over een proces om deze te uRecycle verwacht de komende jaren een scheiden en veilig te verwerken. Behalve aanzienlijke groei in de verwerking en uRecycle behoort tot de top drie van Euro- op recycling, richt het bedrijf zich ook op hergebruik van industriële batterijen. Met pese batterij-recyclers. In ons land heeft hergebruik van met name industriële batte- name als gevolg van de groei in elektrifica- het bedrijf, dat ook vestigingen heeft rijen. Hierbij gaat het vooral om batterijen tie van transport. in Finland, Zweden en Groot-Brittannië, van elektrische auto’s. Wanneer die niet De vestiging van uRecycle in Europoort onlangs een samenwerkingsovereenkomst langer voldoen voor elektrische auto’s, zijn zal naar verwachting in de eerste helft gesloten met Stichting Stibat Services er ruime mogelijkheden voor een tweede van 2020 in gebruik worden genomen. (Stibat), de organisatie die in Nederland leven in andere toepassingen. De fabriek gaat werk bieden aan circa 40 verantwoordelijk is voor het inzamelen Nadat afgedankte batterijen zijn gesor- nieuwe medewerkers. van lege (draagbare) batterijen. uRecycle teerd op basis van de chemische samen- heeft tevens contracten met soortgelijke stelling, worden deze geshredderd. De inzamelorganisaties in Noordwest-Europa geshredderde batterijen gaan vervolgens en met onder meer vorkliftproducenten, door een uitgebreid zeef- en filterproces auto- en e-bike-importeurs. Daarmee is het waarna het product ‘zwarte massa’ ont- bedrijf verzekerd van een goede aanvoer staat. Dit bevat een aantal stoffen, zoals van batterijen. zink, mangaanoxide, kobalt, nikkel en

FEAD's position paper over chemische recycling

Gezien de toenemende aandacht die che- gegeven. De huidige technieken om plastic van recycling in de kaderrichtlijn afval- mische recycling krijgt als alternatieve ver- polymeren te recyclen, kennen de nodige stoffen te wijzigen, aangezien deze in werkingsmogelijkheid voor afval, erkent beperkingen. Chemische recycling zal voor de huidige definitie op de juiste manier ook de FEAD (de Europese federatie voor het recyclen van kunststoffen naar verwach- wordt aangepakt. afvalmanagement) het belang hiervan. Zij ting een veel breder toepasbaar concept 2. FEAD acht het noodzakelijk om onaf- volgt de ontwikkelingen en mogelijkheden opleveren. hankelijk onderzoek uit te voeren ten op dit gebied nauwlettend en zal die tij- behoeve van de beoordeling van de dens de discussies over chemische recycling Positionering CO2-voetafdruk. Ook een objectieve op Europees niveau ook inbrengen. Met een drietal cruciale punten positio- kostenanalyse van chemische recycling in neert FEAD zich in lopende discussies over vergelijking met mechanische recycling Inspringend op het levendige debat over chemische recycling: acht zij noodzakelijk, daar tot op heden plasticvervuiling heeft zij hier al uiting aan 1. FEAD sluit het idee uit om de definitie het niet duidelijk is of de gepromote technologieën ecologisch en economisch voordelig zijn in vergelijking met mechanische recycling. 3. Om een gelijk speelveld te creëren tussen chemische en mechanische recycling, moeten chemische recyclinginstallaties worden geclassificeerd als afvalverwer- kingsinstallaties en bijgevolg voldoen aan de relevante afvalwetgeving.

Bron: Persbericht d.d. 6 december 2019.

BEwerken | maart 2020 51 'Womanijzer' haalt oud ijzer op en biedt dagbesteding

Hoe langer Van der Koppel erover nadacht, lichte verstandelijke beperking te creëren hoe enthousiaster zij werd. Het idee liet waar zij naast ijzer sorteren ook demonta- haar niet los, maar de stap daadwerkelijk gewerkzaamheden verrichten, of wellicht zetten is een tweede. Uiteindelijk was het zelfs klaargestoomd kunnen worden voor haar vriend die haar wist te overtuigen dit een baan als bijrijder, heftruck- of zelfs toch te doen. vrachtwagenchauffeur?”

In een straal van 40 kilometer rond Oss zamelt Womanijzer sinds 9 oktober 2019 elke woensdag oude fietsen, vaat- wassers, wasmachines, accu’s en overige elektronica in als een vorm van recycleservice. Stuwende kracht achter dit initiatief is leerkracht in het speciaal onderwijs Janneke van der Koppel, die met haar bedrijf tevens jongeren met een lichte verstande- Janneke van der Koppel (rechts) en Robin van Blijderveen laden oud ijzer. “Ik vind het prachtig om jongeren met een verstandelijke beperking een kans te geven.” © Van Assendelft Fotografie lijke beperking een kans wil

bieden om de afstand tot de Insteek Dat laatste is voor Van Blijderveen zijn arbeidsmarkt te verkleinen. Via een WhatsApp-bericht (06 12 922 330) ultieme droom. Voor alsnog maakt hij kunnen mensen aangeven dat zij spullen bijvoorbeeld spanbanden vast, laadt oud “Jongeren met een lichte verstandelijke van ijzer hebben, waar zij afstand van ijzer in en kijkt mee of er geen fietsers beperking voelen zich in onze inclu- willen doen. Van donderdag tot dinsdag aankomen als Van der Koppel een rotonde sieve maatschappij maar al te vaak mis- zamelt Van der Koppel de aanvragen in oprijdt. kend. Veelal zijn ze aangewezen op een en op woensdag trekt zij met haar collega ‘beschutte’ baan, maar het imago dat daar- Robin van Blijderveen door de regio in een Opbrengst aan kleeft, raakt hen. Op de arbeidsmarkt straal van ongeveer 40 kilometer rond Oss Van Tuyl Metaalrecycling biedt Womanijzer zijn er voor hen ook nauwelijks kansen om om die op te halen. Voor het transport stak de hoogste prijs voor het ingezamelde oud iets te betekenen en productiewerk is voor Van Tuyl Metaalrecycling uit Oss haar de ijzer. Uit de opbrengst wordt de brandstof de meesten minder interessant,” weet Van helpende hand toe, waar de ingezamelde betaald en kan Womanijzer de jongeren der Koppel. “Als je zoals ik veel met zulke spullen ook worden verwerkt. Maar het met een beperking een dagvergoeding jongeren omgaat en die signalen opvangt, is de bedoeling de recycleservice verder bieden. Wat resteert wordt opzij gelegd dan doet dat wat met je. Steeds blijft in te laten reiken dan alleen inzamelen en om te sparen voor een eigen transportmid- je hoofd de gedachte malen hoe daar ver- sorteren. Als tussenstap staat Womanijzer del waarmee het project haar vleugels nog andering in aan te brengen. De passie met voor ogen om de ingezamelde materi- verder kan uitslaan. het speciaal onderwijs, mijn milieubewuste alen dan wel onderdelen daarvan weer leefwijze en het feit dat ik graag op de weg geschikt te maken voor hergebruik. Van zit, mondde uit in het idee om een recycle- der Koppel: “Hoe mooi zou het zijn een service op te zetten.” sociale werkplek voor jongeren met een

52 BEwerken | maart 2020 JAARVERSLAG 2019 BRBS Recycling 2019 2019

De Economische groei zet door

Voor de Recyclingbranche is een groeiende bouwsector steeg ten opzichte van 2013. De groei in 2019 is te danken van groot belang, zowel voor de input als voor de output aan meer consumptie en investeringen. De investeringen in van materiaalstromen. Dat de groei niet belemmerd mag Nederland groeiden met 5,3 procent. Er werd vooral meer worden door de stikstofcrisis en de PFAS-problematiek geïnvesteerd in personenauto’s en gebouwen. Wel valt op lijkt evident doch of de inmiddels genomen maatregelen dat de groei van investeringen in woningen een stuk lager is het economische groeicijfer dat aan de bouw kan worden dan in 2018, toen een groei van 7 procent genoteerd werd. toegeschreven daarmee voor het jaar 2020 kan waarmaken is nog maar de vraag en daarmee ook een onzekere factor Ook de consumentenconsumptie groeide minder dan voor de Recyclingbranche. vorige jaren en steeg in 2019 met 1,4 procent. Dat was in 2019 nog ruim 2 procent. Consumenten gaven in 2019 In 2019 hebben veel BRBS-leden bijgedragen aan het vooral meer uit aan woninginrichting, elektrische apparaten positieve investeringssaldo door te investeren in nieuwe en aan kleding. voertuigen, puinbreekinstallaties en ander materiaal en materieel. Daarnaast investeren de gezamenlijke Het handelssaldo droeg negatief bij. De werkgelegenheid recyclingbedrijven jaarlijks vele miljoenen Euro’s in in Nederland groeide ook. In 2019 waren er gemiddeld veiligheid, opleidingen en compliance. 183.000 banen meer dan in 2019. De bouwsector groeide in De Nederlandse economie groeide in 2019 met 1,7 procent, de laagste stijging van het bruto binnenlandse product 2019 met 4,7 procent het sterkst, hoewel ook deze stijging (bbp) sinds 2014. Hoewel de Nederlandse economie nu lager was als in de vier voorgaande jaren. voor ruim zes jaar op rij groeit, neemt deze groei sinds 2017 wel af. In 2018 bedroeg de stijging van het bbp 2,5 procent, Al met al bemoedigende cijfers waar we, ondanks de vele een jaar eerder nog 2,9 procent. De jaarlijkse groei van het dreigingen, in 2020 graag op voortbouwen. bbp is het laagste sinds 2014, toen het bbp met 1,4 procent - - - - In aanvulling op ‘Reduce’ en ‘Re-Use’ wordt op het gebied van op het gebied van In aanvulling op ‘Reduce’ en ‘Re-Use’ wordt ook producten duurzame voor beleid het dat gesteld ‘Recycle’ verme worden kan niet afval Als zorgt. afval minder veel voor den dient de economische waarde hiervan te worden benut en den dient de economische waarde hiervan op de klimaatverande- de impact ervan op het milieu alsmede of in het geheel te ring zo klein mogelijk te worden gehouden met streefcijfersworden vermeden. Dit vergt nieuwe wetgeving, afvalproductie tegen te en maatregelen om oververpakking en profi te EU de in ondernemingen dienen Tegelijkertijd gaan. secundaire voor markt geïntegreerde en solide een van teren Dit vereist nauwere samenwerking en bijproducten. grondstoffen van de alliantie voorbinnen alle waardeketens, zoals in het geval zal wettelijke een circulaire kunststofeconomie. De Commissie te geven aan de markt voorschriften overwegen om een impuls een verplicht gehalte aan gerecy met in secundaire grondstoffen voertuigen, bouw cled materiaal (bijvoorbeeld voor verpakking, voor burgers te materiaal en batterijen). Om het afvalbeheer van schonere vereenvoudigen en ondernemingen te verzekeren een EU-model voor gescheiden zal de Commissie grondstoffen, oordeel van is Commissie De voorstellen. afval van inzameling dat de EU haar afval niet meer zou moeten exporteren en zal en daarom de regels inzake de overbrenging van afvalstoffen illegale uitvoer herzien. In maart 2020 wordt de verdere uitwerking en presentatie van ‘Man- de tot relatie In verwacht. Economy Circular onderdeel het on-the Moon’ zal dit minimaal een 3-trapsraket worden, met een landing in 2050 en met tussenstops in 2030 en 2040. ------Daarnaast worden maatregelen getroffen teneinde bedrijven te bedrijven teneinde getroffen maatregelen worden Daarnaast en repareerbare produc stimuleren om herbruikbare, duurzame Het actieplan Circulaire Economie richt zicht zich met name op deHet actieplan Circulaire Economie richt zicht zoals de textiel-, bouw-, sectoren die veel hulpbronnen vergen, Sectoren die energie-intensief elektronica- en kunststoffensector. als bijdragers aan zijn, zoals staal, chemie en cement worden, te koolstofvrij gevraagd waardeketens belangrijke meerdere worden en verder te moderniseren. zame producten omvat, dit ter bevordering van het circulaire dit ter bevordering van het circulaire zame producten omvat, methodologie één van op grond producten alle van ontwerp actieplan zal er met en gemeenschappelijke beginselen. Het wordt verwerkt en name op inzetten dat er minder materiaal voordat het wordt dat dit materiaal opnieuw wordt gebruikt, bevorderen en mini gerecycled. Dit zal nieuwe bedrijfsmodellen milieus er dat voorkomen te om vaststellen mumvoorschriften Tevens EU-markt worden gebracht. de producten op chadelijke worden zal de uitgebreide producentenverantwoordelijkheid versterkt. te stellen om voor dieten aan te beiden en consumenten in staat een onderzoek naar producten te kiezen. Er is zelfs sprake van een 'recht op reparatie'. mie gaan in de richting van een actieplan dat beleid voor duur mie gaan in de richting De eerste aanwijzingen op het gebied van de Circulaire Econo Circulaire de van gebied het op aanwijzingen eerste De Deze Green Deal wordt breed ingestoken. Met de de Met ingestoken. breed wordt Deal Green Deze Emission, Circular Economy en drie grote pijlers Zero alle sectoren van de Economie Zero Pollution worden bestreken. voorzitter Ursula von der Leyen de Europese Green Green Europese de Leyen der von Ursula voorzitter Deal, die Europa vóór deze Green Deal. Zij noemde klimaatneutrale continent moet 2050 tot het eerste project’. ‘Man-on-the-moon maken, Europa’s Op 11 december 2019 presenteerde Commissie 2019 presenteerde Op 11 december EU GreenEU Deal 2019 FIR Ook in 2019 heeft de FIR weer nieuwe leden mogen verwelko- men. Bijzonder is de aansluiting van de Mexicaanse recyclingvereniging. In Latijns Amerika neemt de interesse voor recycling toe en ook andere landen melden zich bij de FIR voor informatie. Verheugend is ook de toetreding van een bedrijf uit Ierland. Aan de hand van goede voorbeelden binnen de FIR onderzoekt dit bedrijf nu hoe het een recyclingvereniging in Ierland kan gaan vormen. Tenslotte is CRH ( waar BRBS Recycling-lid Cementbouw toe behoort) als nieuw lid verwelkomd. Met haar internationale positie is dit een belangrijke aanwinst voor de FIR. Betonakkoord Na dat op 10 juli 2018 het Betonak- Vanuit Brussel zijn minder hectische zaken te melden. 2019 was koord is ondertekend en eind 2018 de uitvoeringsteams zijn een relatief rustig jaar, waarin afscheid is genomen van het ‘team ingericht, zijn zeven teams begonnen met het uitwerken van de Juncker’ en de nieuwe voorzitter Ursula von der Leyen is begon- afspraken uit het Betonakkoord. De teams zijn samengesteld uit nen. De uitgangspunten voor het nieuwe beleid zien er goed vertegenwoordigers van de ondertekenende partijen, aangevuld uit. Onder leiding van Frans Timmermans wordt gewerkt aan met experts uit de sector. een Green Deal en een nieuw Circulaire Economie Actieplan. De bouw is genoemd als prioriteit, dus recycling van BSA moet weer Samenwerking staat centraal in het Betonakkoord. Als keten- volop aandacht gaan krijgen. partner, in symboliek van zand tot klant, heeft elke deelnemer een eigen ambitie, rol en taak. Van elke deelnemer wordt een Deze aandacht was wat verslapt. De Commissie heeft een studie bijdrage verwacht in de organisatie en inhoudelijke uitwerking uitgezet naar ‘backfilling’ (opvulling) maar dit heeft nog steeds van de afspraken van het Betonakkoord. Namens BRBS Recycling niet geleid tot een rapport en tot betere duiding van dit begrip. heeft Jan Schuttenbeld (Twee "R" Recycling Groep) zitting in de In een werkgroep ‘duurzaam gebruik van grondstoffen’ van Stuurgroep. Daarnaast is BRBS Recycling vertegenwoordigd in DGGrow is gewerkt aan een handreiking voor circulair ontwerp twee Uitvoeringsteams: Hergebruik Betonreststromen en Impact van gebouwen. De hoop is dat het omschrijven van een aantal op natuurlijk kapitaal. algemene principes zal gaan bijdragen aan een duurzamer ontwerp. Een andere studie die is ingezet (maar ook nog doorloopt) De eerste resultaten van de Uitvoeringsteams zijn in mei 2019 betreft een analyse van het gebruik van einde-afval in Europa. bereikt. Binnen het akkoord heeft het Betonhuis de taak op Meer schwung is dit jaar uitgegaan van de aanpak van kunststof- zich genomen om een monitoringssysteem op te zetten dat fen. Er zijn concrete doelen gesteld en de Commissie stuurt aan als basis de benchmark van Betonhuis Betonmortel heeft. Het op meer sorteren en meer recycling. Een interessante ontwikke- is de bedoeling deze benchmark uit te breiden met gegevens ling is de stevige aandacht voor chemische recycling, zowel bij van de betonproductenindustrie. Tijdens de Betondag 2019 op de Commissie als bij de industrie. donderdag 14 november 2019 zijn de resultaten van deze meting bekend gemaakt. De Europese ontwikkelingen en uitwisseling van nationale prak- tijken gebeurde tijdens de ledenvergadering in Stockholm. De FIR De nulmeting voor de onderwerpen natuurlijk kapitaal en cir- was op bezoek bij het Zweedse lid Ragn Sells. Naast de overleg- culair ontwerpen volgt in 2020. Inmiddels hebben zich naast de gen was er uiteraard tijd om de recycling activiteiten te bezoeken ondertekenaars van het eerste uur al meerdere nieuwe onderte- en om van de Zweedse gastvrijheid te genieten. kenaars gemeld waaronder gemeenten en bedrijfsleven.

Afvalbranden Tijdens de regio-overleggen is het onderwerp ‘afvalbranden’ uit- voerig aan de orde gekomen. In de juni uitgave van BEwerken is een aantal voorbeelden van risicobronnen en mogelijke oplossingen beschreven. Er is een landelijke taskforce voor afvalbranden opgezet. Ook BRBS Recyling zal zich in dit kader inzetten om gezamenlijk met andere brancheverenigingen en overheidsin- stanties het ontstaan van afvalbranden te helpen voorkomen. Veel branden ontstaan door overtollige materialen die niet in de reguliere afvalstromen thuishoren, zoals lithium-ion batterijen. Afvalbranden zijn een gezamenlijke verantwoordelijkheid van afvalverwerkers, consumenten en producenten; de gehele keten zal dan ook mee moeten werken aan het voorkomen hiervan. PFAS Sinds juli 2019 gelden tijdelijke regels voor de hoeveelheden PFAS in de grond. Deze regels beschermen mens en milieu en zorgen ervoor dat bouwprojecten door kunnen gaan. Diffuus verspreid wordt PFAS niet alleen in Neder- land in de bodem aangetroffen, maar ook elders in Europa en de rest van de wereld. Een tijdelijk handelingskader voor hergebruik van PFAS houdende grond en baggerspecie moet het risico van verdere verspreiding hiervan indammen en tegelijkertijd problemen bij het hergebruik van grond voorkomen. Een uitvloeisel van dit tijdelijk handelingskader is dat vanaf 1 oktober 2019 bij baggeren en grondverzet eerst gemeten moest worden hoe groot de concentratie PFAS is. Minister Stientje van AEB Veldhoven (Milieu en Wonen) heeft als gevolg van de ontstane AEB Amsterdam heeft een groot deel van de afvalverbranding crisissituatie de aangekondigde tijdelijke achtergrondwaarde stil gelegd omdat het maar niet lukt om de veiligheid onder voor PFAS vooralsnog verruimd van 0,1 naar 0,8 microgram per controle te krijgen. Slechts twee van de zes verbrandingslijnen kilo grond. In hoeverre deze verruiming nog verder kan worden blijven draaien. De hoogrendementscentrale uit 2007 wordt opgeschaald, wordt door het RIVM nog nader onderzocht. Ook helemaal stilgelegd, net als de helft van de tweede afvalener- heeft ze handelingsopties voor baggerafzet in diepe plassen giecentrale die uit 1993 stamt. De reden is dat het AEB maar niet geboden. lukt om grip te krijgen op de afvalverbranding. Door een groot deel van de verbranding stop te zetten, hoopt AEB de situatie De nieuwe achtergrondwaarde biedt ruimte voor de doorgang weer onder controle te krijgen. van grote herinrichtingsprojecten. Daarnaast zorgt de nieuwe waarde voor afzetmogelijkheden voor met PFAS verontreinigde De sluiting van de vier verbrandingslijnen had direct invloed op bagger. In het najaar van 2020 verwacht de Rijksoverheid nieuwe de gehele afvalbranche. Het onverwacht wegvallen van verbran- normen vast te stellen. dingscapaciteit in combinatie met onderhoudswerkzaamheden bij ander AVI’s resulteerde in een tijdelijk tekort van verbran- PFAS is een verzamelnaam voor meer dan 6.000 verschillende dingscapaciteit in Nederland. Voor diverse leden had dit con- poly- en perfluoralkylstoffen. PFAS kunnen risico’s hebben voor sequenties aangezien het residu van sorteerstromen niet meer de gezondheid en vervuilend zijn voor het milieu. BRBS Recycling afgezet kon worden. Toenmalig staatssecretaris Stientje van heeft de mogelijkheid geboden om individuele leden bij staan Veldhoven kondigde, als gevolg hiervan, een tijdelijk verbod op daar waar noodzakelijk en volgt de ontwikkelingen in dit dossier de import van afval af. Tevens werden een drietal stortplaatsen nauwlettend. tijdelijk als opslagplaats aangemerkt. Van al het afval dat in Nederland wordt verbrand is circa 20 procent afkomstig uit het Stikstof/PAS buitenland. Tijdens de Ledenvergadering van 30 oktober 2019 gaf mr. dr. Fred Kistenkas (WUR) een uitgebreide presentatie over de oorzaken Inmiddels zijn alle verbrandingslijnen van het AEB weer in bedrijf. (en gevolgen) van de stikstofcrisis die het land in de laatste maanden van het jaar in een ijzeren greep hield. Een van de conclusies dat de huidige weten regelgeving circulariteit zelfs kan belemmeren geeft aan dat deze eerdere (gedateerde) wetgeving nog niet aangepast is aan de eisen die een Circulaire Economie met zich meebrengt. Kans in dit dossier is het idee van de ontwikkeling van een duurzaam afwegingskader voor projecten, naar Australisch voorbeeld, waarin niet iedere afzonderlijke stof hoeft te leiden tot stilstand.

Organisatie Ondanks de wisselingen in de directie van BRBS Recycling bleef het secretariaat fier overeind staan. Vanaf hal- verwege 2019 heeft Damy Story het secretariaat als interim-directeur bijgestaan bij het op gang houden van de verschillende onderwerpen en het organise- ren van de het Recyclingsymposium in november. Tijdens het Recyclingsymposium is de nieuwe directeur voor BRBS Recycling geïntroduceerd, met Otto Friebel kan de vereniging verder gaan werken aan het bereiken van de doelstellingen. Plastic Pact Convenant Meer en Betere Recycling Op 21 februari werd het PlasticPact NL door ruim 70 bedrijven en Als aanvulling op het uitvoeringsprogramma voor milieu instanties ondertekend. In het Plastic Pact, dat is opgesteld huishoudelijk afval is in het jaar 2015 het Convenant door het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, worden Meer en Betere Recycling gesloten. Doel van het Convenant afspraken gemaakt om minder plastic te gebruiken in 2025. is betere recycling met een hoger rendement voor mens, eco- Onder de deelnemende partijen zijn supermarkten, plastic-pro- nomie en milieu. Ter ondersteuning van het convenant heeft ducenten, milieuorganisaties, recyclers en financiële instellingen. BRBS Recycling het rapport ‘Ontwikkeling van criteria voor ‘niet- BRBS Recycling lid Van Werven BV was één van de onderteke- recyclebaar’ in verband met KWD, BSA en GHA’ laten opstellen naars. Meer dan dertig plastic toepassende bedrijven, waaronder door Gemax. Samen met de onderzoeksrapporten van Royal Philips, Jumbo, Lidl, Ahold, Coca-Cola en Unilever tekenden voor Haskoning DHV en KplusV zal dit rapport richting moeten geven de afspraak om twintig procent minder plastic voor verpakkingen aan meer en betere recycling in Nederland. Het Convenant loopt en nieuwe producten te gebruiken. tot minimaal 2024, BRBS Recycling zet zich volledig in om samen met de Convenantpartners te komen tot het behalen van de Het Plastic Pact bestaat uit vier concrete doelstellingen, die in doelstellingen. 2025 gerealiseerd moeten zijn. Het plastic gebruik moet omlaag: in 2024 moet 20 procent minder plastic gebruikt worden dan Nascheiding in 2017. Alle producten en verpakkingen moeten volledig van Nascheiding van bouwen sloopafval is al sinds jaren één van de recyclebaar plastic gemaakt worden. vele basisactiviteiten van de leden van BRBS Recycling. Huishou- delijk afval wordt pas sinds enkele jaren na-gescheiden en sinds Tegelijkertijd moet ook de recycling omhoog. Minimaal 70 pro- 2019 is ook de nascheidingsinstallatie voor huishoudelijk afval cent van het single use plastic dat in Nederland in de prullenbak van AVR in Rozenburg operationeel. Door recyclebare grondstof- terechtkomt, moet gerecycled worden zonder dat de kwaliteit fen tijdens dit proces uit het afval te halen wordt voorkomen dat ervan achteruitgaat. Daarnaast moeten alle producten van single deze worden verbrand in de afvalverbrandingsinstallatie. Met use plastic in 2025 voor 35 procent bestaan uit gerecycled plastic. deze aanvulling op de installaties die Grof Huishoudelijk Afval Voor de leden van BRBS Recycling is met name deze laatste doel- sorteren wordt de kans dat de doelstellingen in het programma stelling van minimaal 35 procent gerecyclede content relevant. VANG (Van Afval Naar Grondstof), dat staat voor een halvering Het kost nu nog vaak moeite om de gerecyclede grondstoffen van de hoeveelheid uit Nederland afkomstig materiaal die ter voor nieuwe kunststof af te zetten bij de verpakkingsindustrie verbranding of stort wordt aangeboden, te behalen. en productiebedrijven. Recycling Forum De Europese landen werden het vorig jaar al eens over een Het Recycling Forum, de adviesraad van BRBS Recycling, is in verbod op plastic wegwerpservies. Het Nederlandse Plastic Pact het jaar 2019 een tweetal keren bij elkaar gekomen. Dit Forum, gaat verder, omdat alle eenmalige plastic producten en verpak- bestaande uit: Marieke van der Werf, Jan Paul van Soest, Menno kingen erin worden aangepakt. Knip, Ernst Worrell, Jan Storm en Ger de Jong, richtte zich dit jaar onder andere op het Uitvoeringsprogramma Circulaire Economie en het klimaatakkoord.

GrondstoffenPoort GrondstoffenPoort is in het leven geroepen om in samenspraak met inzamelaars, afvalverwerkers en producenten enerzijds, en politici en bestuurders anderzijds, het belang van een goede, efficiënte en duurzame omgang met onze grondstoffen veilig te stellen.

BRBS Recycling is één van de Founding Fathers van GrondstoffenPoort, dat tweemaal per jaar in de Nieuwspoort te Den Haag wordt georganiseerd. VNO-NCW-voorzitter Hans de Boer gaf in de eerste bijeenkomst van 2019 aan dat het kabinet meer geld moet steken in het stimuleren van de circulaire economie. De investering zou enkele tientallen miljoenen euro per jaar moeten worden. Tijdens de bijeenkomst van woensdag 9 november ging Sharon Dijksma, voormalig Staats- secretaris van Infrastructuur en Milieu en thans wet- houder Verkeer & Vervoer, Water & Luchtkwaliteit in de gemeente Amsterdam, in gesprek met de sector en aanwezige Kamerleden over het Rijksbrede programma Circulaire Economie. BRBS Recycling: netwerk Ook in 2019 zijn er weer vele ledenbijeenkomsten georganiseerd: startend met de nieuwjaarsborrel, de ledenvergadering, met een interessante lezing over Stikstof (Stikstof en zeer zorgwekkende stoffen zouden een onderdeel moeten zijn in een totale afweging van duurzaamheid van projecten), Importheffing regionale ledenbijeenkomsten een centraal overleg met 7 actuele Het kabinet kondigde in 2019 een import- thema’s (Scheidingstechnieken, EVOA, fijne granulaten, Eural, heffing op buitenlands afval aan. De hoop op meer recycling ligt Zeer zorgwekkende stoffen en LAP3, LCA veranderingen en aan dit besluit ten grondslag. realiteit in de Circulaire Economie), technische werkgroepen. Er BRBS Recycling is van mening dat dit besluit alleen maar ver- werden vele cursussen aangeboden waaronder: de cursus Accep- liezers kent, zowel op het vlak van recycling als bij de afvalver- teren, de cursus BRL 2506 en de update Regelgeving. Ruim 80 brandingsinstallaties. De importbelasting leidt ertoe dat de druk deelnemers zijn in 2019 verwelkomd bij de door BRBS Recycling op de verbrandingstarieven toeneemt. De AVI’s zullen er alles georganiseerde cursussen. aan doen om hun volumes vast te houden aangezien de instanties in landen als Italië en Groot-Brittannië besluiten hun afval Europese productnormen voor granulaten niet langer naar Nederland te exporteren. Door deze maatregel BRBS Recycling is actief binnen het nationale en Europese net- zal, als gevolg van de behoefte aan brandbaar afval, de finan- werk van normalisatie voor recyclingproducten, met name de ciële delta tussen verbranden en recyclen alleen maar kleiner recyclinggranulaten. De inbreng vanuit de circulaire optiek van worden waardoor het niet meer economisch rendabel wordt recycling is hard nodig in normalisatieland. Actueel zijn normen om te recyclen. Met deze heffing schiet de overheid haar doel voor uitloging (Europese harmonisatie) en duurzaamheid. Maar voorbij. Er komt minder afval vrij dat kan worden gerecycled in ook de technische eisen zijn steeds in beweging. Hier worden de aanwezige recyclingcapaciteit waarin de afgelopen zwaar in door inbreng vanuit de sector, ver voordat normen worden is geïnvesteerd en er wordt weer afval gestort in het land van gepubliceerd, al de nodige missers voorkomen. In 2019 zijn herkomst, een stap terug in de tijd dus. nieuwe technische productnormen voor korrelvormige materialen opnieuw door de Europese commissie afgewezen en is er Recyclingsymposium een vervolgaanpak geformuleerd. Op gebied van duurzaamheid De 8 ste editie van het Recyclingsymposium met als thema ‘Cir- is een nieuwe LCA-norm gepubliceerd, die iets meer rekening culaire economie: van droom naar realiteit’ trok 160 deelnemers houdt met circulariteit dan de voorgaande versie. De uitloog- naar de Evenementenhal in Gorinchem. Dagvoorzitter Jan Paul normen zijn vrijwel af en daar is volop discussie ontstaan over van Soest leidde de symposiumdeelnemers van Wytske van der hoe deze te implementeren (in nationale wetgeving, maar ook Mei (Ministerie I&M) via Chiel Berends (DG Milieu EC Brussel) in de Europese productnormen). Op deze punten zijn belangen Jacqueline Cramer (Betonakkoord) naar Taco van Hoek (EIB) rijke verdiensten die Nederland heeft opgebouwd op gebied van en uiteindelijk Alberic Pater (IKEA). De rode draad in alle voor- recycling, te verliezen. drachten en de uiteindelijke conclusie over het geheel is dat er altijd spanningen zijn tussen vraag en aanbod, is het niet de kwaliteit van aangeboden of benodigde materialen, dan speelt de kwantiteit uiteindelijk een rol. Uiteindelijk draait het om de beschikbaarheid van grondstoffen die op verschillende manieren kan worden gegarandeerd. Dit kan producentenverantwoordelijkheid of een uitwerking van de deeleconomie zijn dan wel een visie om te voorkomen dat grondstofrijke producten als matrassen niet meer in een verbrandingsoven terecht komen. De aan het Recyclingsymposium gekoppelde vakbeurs Recycling stelde de bezoekers in staat nog even na te praten op de beursstand van BRBS Recycling. Onderzoeken In opdracht van BRBS Recycling zijn enkele onderzoeken in gang gezet. Zo is het rapport ‘niet-recyclebaar’ samen met Rijkswa- terstaat tot stand gekomen. Dit rapport kan een bouwsteen zijn in het door het Ministerie op te stellen beleid inzake sturing van de afvalmarkt. Het ministerie heeft de doelstelling om de hoeveelheid te verbranden en storten afvalstromen te halveren. BRL 2506 en BRL 2508 Dat is afgesproken in het convenant Meer en Betere Recycling. BRL 2506 (de certificatieregeling voor recyclinggranulaten) is herzien. Zowel de delen 1 (technische eisen) als 2 (milieuhygiënische Een ander onderzoek is in gang gezet betreffende de effecten eisen) krijgen in 2020 een nieuwe versie. BRBS Recycling heeft van minder beton in menggranulaat. De markt zal naar verwach- een belangrijke rol gespeeld in de doorvoering van vereenvou- ting steeds meer betongranulaat voor toepassing in nieuw beton digingen in de teksten. Door deels zelf de pen op te nemen vragen. Dat kan betekenen dat de hoeveelheid betongranulaat zijn de externe kosten voor advisering beperkt. Belangrijk is dat voor toepassing als fundatiemateriaal in de wegenbouw afneemt de scope van BRL 2506 is aangepast met als doel duidelijker te en naar alternatieven moet worden uitgezien. Dit onderzoek maken welke afvalstromen voor certificering via deze BRL in kijkt naar de gevolgen daarvan voor het draagvermogen. De aanmerking komen. resultaten worden begin 2020 verwacht. In 2019 is een start gemaakt met BRL 2508, bedoeld voor mengsels van korrelvormige materialen voor toepassing in beton. Hier zijn discussies over potentiele ontmenging van mengsels en te stellen eisen aan AVI-bodemassen oorzaak dat dit proces niet erg snel verloopt. Deze BRL zou een bijdrage kunnen leveren aan circulariteitswensen die leven bij leveranciers van primaire materialen die hun producten gecombineerd met secundaire materialen zouden willen leveren. Ook de optie om fijne granulaten makkelijker hanteerbaar te maken ligt hier open.

Tot slot BRBS Recycling sluit met 2019 een bewogen maar ook boeiend en leerzaam jaar af. De eerste maanden van 2020 geven al zicht op een nog interessanter jaar met vele uitdagingen. Niet in het minst door het feit dat BRBS Recycling haar 40-jarig jubileum mag vieren, een mijlpaal waar we trots op zijn. BRUCE Wasinstallaties RUBBLE MASTER Betoncentrales

Nieuw

Wasinstallaties voor het wassen van Compacte combi bekers met Vaste-, semi- en supermobiele beton- alle soorten grond, zand, grind, puin capaciteiten tot 300 ton per uur centrales in alle soorten en maten. en bodemassen. ideaal voor asfalt en betonpuin.

Jager sterk op gebied van breken, zeven, scheiden, shredderen, transporteren, windziften, mobiele- en vaste betoncentrales, immobiliseren en slijtdelen.

Contact: +31 (0) 341- 42 45 33 | www.jager-mrt.nl | [email protected]

Milieu en Omgevings vergunning vergt kennis mtech is gespecialiseerd in : – Omgevingsvergunningen – Managementsystemen – Veiligheidsrapportages en -studies – Milieueffectrapportages en -studies – Ruimtelijke ordening – Waterwet – IPPC – ADR-regelgeving – Afval- en bodemwetgeving – Geluid, geur, luchtkwaliteit, stikstofdepositie – Bestuursrechtelijke procedures – Natuurbescherming Nederland België Roermond Brussel Gent Hasselt Namen Produktieweg 1g Esplanade 1 bus 16 Industrieweg 118 / 4 Maastrichtersteenweg 210 Route de Hannut 55 6045 JC Roermond 1020 Brussel 9032 Gent 3500 Hasselt 5004 Namur T +31 475 420 191 T +32 2 734 02 65 T +32 9 216 80 00 T +32 11 223 240 T +32 81 226 082 [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] www.m-tech-nederland.nl

m-tech_2020_scm_180x132.indd 1 10/01/20 11:37

BEwerken | maart 2020 61 Locaties leden BRBS Recycling

breken sorteren breken en sorteren

Donateurs BRBS Recycling Bedrijfsnaam Adresgegevens Postcode Plaats Telefoonnummer Website Craco Nederland Groenoord 424 2401 AP Alphen a/d Rijn 0172 - 42 30 50 www.craco.nl Demarec De Hork 32 5431 NS Cuijk 0485 - 44 23 00 www.demarec.nl Duim Techniek Gildetrom 12 3905 TC Veenendaal 0318 - 52 96 38 www.duimtechniek.nl Geha Laverman Distributieweg 31 2404 CM Alphen a/d Rijn 0172 - 47 51 53 www.geha-laverman.com IFE Bulk Benelux Groot Overeem 7 3927 GH Renswoude 0318 - 74 57 40 www.ife-bulk.nl Jager Meng- en Recyclingtechniek Nobelstraat 40a 3846 CG Harderwijk 0341 - 42 45 33 www.jager-mrt.nl Lubo Systems B.V. Phileas Foggstraat 85 7825 AW Emmen 0591 - 66 80 80 www.lubo.nl M-Tech Nederland BV Produktieweg 1G 6045 JC Roermond 0475 - 42 01 91 www.m-tech-nederland.nl MILON bv Rembrandtlaan 4 5462 CH Veghel 073 - 547 72 53 www.milon.nl C. van der Pols & Zn. B.V. Stationsweg 36 3214 VK Zuidland 0181 - 45 88 45 www.pols.nl Pon Equipment B.V. Rondebeltweg 41 1329 BP Almere 088 – 737 75 44 www.pon-cat.com Saes International B.V. Lozerweg 10-14 6006 SR Weert 0495 - 56 19 29 www.saes.nl Van der Spek Vianen BV De Limiet 14 4131 NR Vianen 0347 - 36 26 66 www.vanderspek.nl Van Iersel Luchtman Advocaten Meerendonkweg 21 5216 TZ ‘s-Hertogenbosch 088 - 908 08 00 www.vil.nl Verhoeven Grondverzetmachines B.V. Den Engelsman 2 6026 RB Maarheeze 0495 - 59 66 66 www.verhoevenbv.nl Wirtgen Nederland B.V. Velsenstraat 1 4251 LJ Werkendam 0183 - 44 92 37 www.wirtgen.nl Ledenlijst

1 l Attero B.V. 17 l GBN 35 l Recycling Den Helder 55 l Renewi Van Vliet Postbus 40047 7300 AX Apeldoorn Postbus 19172 3501 DD Utrecht Oostoeverweg 41, Hoek van Holland t. 088-551000 t. 030-2966485 1786 PS Den Helder Nieuw Oranjekanaal 45, 3151 XL Locaties Locaties t. 0224-541844 Hoek van Holland l Landgraaf: t. 088-5502585 l Hoorn: t. 030-2966485 Locatie t. 0174-297888 l Montfort: t. 088-5502652 l Roosendaal: t. 030-2966485 l Den Helder: t. 0223-637584 l Tilburg: t. 088-5502523 l Weert: t. 030-2966485 56 l Renewi Vliko B.V. l Venlo: t. 088-5502401 36 l Recycling Dongen B.V. Industrieweg 24c, 2382 NW l Wijster: t. 088-5501000 18 l Gebr. van den Brand De Slof 36, 5107 RJ Dongen Zoeterwoude t. 071-5892900 l Wilp-Achterhoek: en van Oort B.V. t. 0162-372554 t. 088-5501000 Koperslagerstraat 17, 5405 BS Locatie 57 l Rewinn B.V. Uden t. 0413-273033 l Waalwijk: t. 0416-333064 Amerikahavenweg 12, 1045 AD 2 l AVG Recycling Heijen B.V. Locatie Amsterdam t. 020-7371387 Postbus 160 6590 AD Gennep l Oss 37 l Renewi Afval Service Zeeland t. 0485-551260 Duimzoom 7, 4325 HA Renesse 58 l Rouwmaat Groep 19 l Gebr. van der Heiden B.V. t. 0111-463626 Den Sliem 93, 7141 JG Groenlo 3 l Baars Recycling B.V. Eemweg 31A, 3755 LC Eemnes t. 0544-474040 Havenweg 30A, 6101 AB Echt t. 035-5382182 38 l Renewi Beheer B.V. Locaties t. 0475-481103 Locaties Postbus 28008 3828 ZG Hoogland l Groenlo: t. 0544-474040 l Almere: t. 036-5328997 t. 033-2050200 l Hengelo: t. 074-2420541 4 l Baetsen Recycling B.V. l Eemnes: t. 035-5382182 l Losser: t. 053-5381914 Locht 100, 5504 RP Veldhoven l Nieuwegein: t. 035-5382182 39 l Renewi Contrans B.V. l Zutphen: t. 0575-519844 t. 040-2054480 l Markelo: t. 0547-362430 Wateringveldseweg 1, 2291 HE Locaties Wateringen t. 0174-297888 59 l Sinke Groep l Echt: t. 0475-350990 20 l GipsRec.nl B.V. Nishoek 38a, 4416 PE Kruiningen l Son: t. 0499-320660 Metaalpark 7, 9936 BV Farmsum 40 l Renewi Coolrec Nederland t. 0113-382160 t. 06-54313091 Postbus 7090 5605 JB Eindhoven Locaties 5 l BBZ Recycling t. 040-8517300 l Goes: t. 0113-382160 Van Konijnenburgweg 80, 21 l Grondstoffencentrum Locaties l Middelburg: t. 0113-382160 4612 PL Bergen op Zoom Nederland BV l Dordrecht: t. 040-8517300 t. 0164-254751 Zuidhavenweg 16, 4004 JJ Tiel l Emmen: t. 040-8517300 60 l Sortiva B.V. t. 088-0887788 l Waalwijk: t. 040-8517300 Postbus 72, 1800 AB Alkmaar 6 l Beekmans Recycling B.V. t. 088-4721600 Hurkske 28, 5469 PJ Erp 22 l H.H. van Egmond B.V. 41 l Renewi Icova B.V. Locaties t. 0413-212322 Postbus 89 2230 AB Rijnsburg Kajuitweg 1, 1041 AP Amsterdam l Alkmaar: t. 088-4721600 t. 071-4024241 t. 020-4476666 l Harlingen: t. 088-4721700 7 l Bentum Recycling Centrale B.V. l Haarlem: t. 088-4721600 Vondelingenplaat 17, 3196 KL 23 l Herman van der Heiden 42 l Renewi KLOK B.V. l Middenmeer: t. 088-4721600 Vondelingenplaat Rt. Puinrecycling B.V. Molenvliet 4, 3076 CK Rotterdam t. 010-4724080 Randweg 4, 1272 LZ Huizen t. 010-4929292 61 l Ten Brinke Recycling B.V. Locaties t. 035-5257453 Noordermorssingel 19, 7461 JP l Recycling Kombinatie REKO Locatie 43 l Renewi Maltha Nederland Rijssen t. 0548-538685 B.V. Vondelingenplaat Rt. l Blaricum: t. 035-5257453 Glasweg 7-9, 4794 TB Heijningen t. 010-4724080 t. 0167-529529 62 l Theo Pouw Groep l BRC Heerenveen t. 0513-615127 24 l Hoogeboom Raalte Locaties Postbus 40329, 3504 AC Utrecht l De Zaanse Puin Recycling Boeierstraat 5, 8102 HS Raalte l Emmen: t. 0167-529529 t. 030-2425262 Zaandam t. 075-6847150 t. 0572-352250 l Heijningen: t. 0167-529529 Locaties Locaties l Akkrum: t. 0566-650332 8 l BituRec B.V. l Raalte: t. 0572-352250 44 l Renewi Milieu Express l Eemshaven: t. 0596-548900 Metaalweg 14, 5804 CG Venray l Zwolle: t. 038-4539608 Radonstraat 231, 2718 SV l Lelystad: t. 0320-236966 t. 0478-546527 Zoetermeer t. 015-3695130 l Utrecht: t. 030-2425262 25 l Julianahaven Recycling B.V. l Weert: t. 0495-583330 45 l Renewi Milieu Express Pijnacker 9 l Bork Recycling B.V. Postbus 8198 3301 CD Dordrecht l Mobiel Puinrecycling: Ambachtsweg 56, 2641 KT Zwartschaap 46, 7934 PC t. 078-6179596 t. 030-2425262 Stuifzand t. 0528-331225 Pijnacker t. 015-3694578 Locaties 26 l Kunststof Recycling 63 l Twee "R" Recycling Groep B.V. 46 l Renewi Smink B.V. l Assen: t. 0528-331225 Van Werven B.V. Welbergweg 71, 7556 PE Hengelo Verlengde Tempellaan 1, 3769 CG l Groningen: t. 050-2030001 Biddingringweg 23, 8256 PB t. 074-2558010 Soesterberg t. 0346-351555 Biddinghuizen t. 0321 - 330573 Locaties Locatie 10 l Bottelier Sloophandel B.V. l Almelo: t. 0546-581555 l Amersfoort: t. 033-4558282 Postbus 9545 2003 LM Haarlem 27 l Langezaal Afvalverwerking B.V. l Emmen: t. 0591-630033 t. 023-5319443 Industriestraat 3-5, 7482 EW l Groningen: t. 050-3182818 Haaksbergen t. 053-5735800 47 l Renewi Stoel Milieu Vijfhuizerdijk 240, 2141 BH l Hengelo: t. 074-2558010 11 l BPS Recycling en l Veendam: t. 0598-626439 28 l L'Ortye Transport en Milieu Vijfhuizen t. 023-5364646 Bouwstoffen B.V. De Koumen 72 Industrienummer: Ankerkade 14, 6222 NM 64 l Van Dalen Huissen B.V. Parkstad 8602, 6433 KE 48 l Renewi Tol Milieu Maastricht t. 043-6011295 Postbus 26, 6850 AA Huissen Hoensbroek t. 045-5212358 Contact 1-3, 1446 WB Purmerend Locatie t. 085-0640004 Locaties t. 0299-646602 l Maastricht: t. 043-6011295 Locatie l Maastricht: t. 043-3632808 Locatie l Looveer 1d: t. 085-0640004 12 l Brabant BreCom B.V. l Stein: t. 046-4331880 l Burgerbrug: t. 0226-381600 Nieuwkuijkseweg 2, 5268 LE 49 l Renewi Van den Enden 65 l Van der Bel Recycling B.V. Helvoirt t. 0411-641997 29 l M. van Happen Sorteer Ziel 18a, 4704 RS Roosendaal Agriport 231, 1775 TA Locaties & Overslag B.V. t. 0165-518750 Middenmeer t. 0229-581327 l TOP de Kragge Bergen op Weijerbeemd 10, 5651 GN Eindhoven t. 0499-470500 Zoom: t. 0411-642905 50 l Renewi Van der Heiden Milieu 66 l Van Leeuwen Papier- Locaties l TOP de Hoef Cromvoirt: Baardmeesweg 36, 3899 XS en Metaalhandel B.V. l Moerdijk: t. 0499-470500 t. 0411-641997 Zeewolde t. 036-5218200 De Hooge Krocht 151, 2201 TS l Panningen: t. 0499-470500 Noordwijk t. 071-4014105 13 l Cementbouw Recycling B.V. 51 l Renewi van Gansewinkel 30 l Milieu Service Brabant B.V. Postbus 408 4900 AK Oosterhout Nederland 67 l Van Nieuwpoort Postbus 143 5280 AC Boxtel t. 085-1116800 Postbus 8785 5605 LT Eindhoven Bouwgrondstoffen B.V. t. 0411-650000 Locaties t. 040-7514000 Postbus 120, 2800 AC Gouda l Helmond: t. 085-1116800 31 l Mineralz B.V. Locaties l Lelystad: t. 085-1116800 68 l Van Werven Recycling B.V. Postbus 532, 5140 AM Waalwijk l Amsterdam: t. 088-7003000 l Nieuw-Vennep: t. 085-1116800 Zuiderzeestraatweg 74, 8096 CB t. 040-7514692 l Hoogeveen: t. 040-5714000 Oldenbroek t. 0525-631441 Locaties l Rotterdam: t. 040-7514000 14 l Cirwinn Locaties l Maasvlakte Rotterdam: l Rucphen: t. 040-7514000 Pontonweg 10, 1332 CA Almere l Balkbrug: t. 0523-656464 t. 0181-363099 l Utrecht: t. 088-7003000 t. 036-5326433 l Harderwijk: t. 0341-743843 l Moerdijk: t. 0168-327220 l Vlaardingen: t. 040-7514000 l Hattemerbroek: t. 038-3761449 15 l Dura Vermeer Reststoffen B.V. l Veendam: t. 0598-690022 l Acht: t. 040-7514000 l Oldebroek: t. 0525-633323 Postbus 96, 2130 AB Hoofddorp l Zevenaar: t. 0316-342040 l Drachten: t. 0512-858585 l Heerle: t. 0165-305305 t. 023-7529000 69 l Venus Containers | 32 l PARO Amsterdam B.V. l Stadskanaal: t. 040-7514000 Locaties Stichtse Vecht Recycling Sicilieweg 38, 1045 AS l Nijmegen: t. 024-3738595 Gageldijk 83, 3602 AJ Maarssen Amsterdam t. 020-3344322 52 l Renewi Van Loenen Milieu l Vijfhuizen: t. 023-5332319 t. 030-2611866 1e Loswal 9, 1216 BA Hilversum t. 035-6242124 16 l Dusseldorp Infra, 33 l Putman Recycling B.V. 70 l Vink Sloop en Milieutechniek B.V. Postbus 27 6930 AA Westervoort 53 l Renewi Van Vliet Den Haag Aannemingsmaatschappij B.V. Postbus 55 7130 AB t. 026-3112151 Zonweg 13, 2516 AK Postbus 99, 3770 AB Barneveld Lichtenvoorde t. 0544-488488 t. 0342-406406 34 l R.M.B. B.V. 's-Gravenhage t. 0174-297888 Locaties Locatie Van Roijensweg 15, 7691 BP l Borne: t. 0544-488488 54 l Renewi Van Vliet Groep l Barneveld: t. 0342-406406 Bergentheim t. 0523-238017 l Deventer: t. 0544-488488 Grote Wade 45, 3439 NZ l Doetinchem: t. 0544-488488 Nieuwegein t. 030-2855200 71 l Wolfs Aannemingsbedrijf B.V. l Eibergen: t. 0544-488488 Sprendlingenstraat 29, 5061 KM l Zutphen: t. 0544-488488 Oisterwijk t. 013-5282258 LEVERINGSPROGRAMMA

Hardox

Aanbouwdelen voor grondverzetmachines

Scheidingstechniek

Reparatie, service en nieuwbouw

Verkleiningstechniek

Transporttechniek

Zeeftechniek

Malen, mengen en mixen

Slijtoplossingen BEKIJK DE VIDEO

www.youtube.com/watch?v=2qeEpPyjBq4

Grote Tocht 27, 1507 CG Zaandam, T +31 75 653 98 00 Distributieweg 31, 2404 CM Alphen a/d Rijn, T +31 172 47 51 53

geha-laverman.com E [email protected] 64 BEwerken | maart 2020

201908-047_Geha_Laverman_advertentie_A4.indd 1 09-09-19 13:19