PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
Załącznik do Uchwały Nr XX/173/16 Rady Gminy Nowa Wieś Lęborska z dnia 31 maja 2016 r.
PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI
Gminy Nowa Wieś Lęborska
na lata 2015-2019
1 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
1. Wstęp
Zabytki, czyli dobra kultury wytworzone w minionych epokach są nie tylko świadectwem przeszłości, ale i znaczącym składnikiem kultury współczesnej. Ochrona zabytków stanowi istotny czynnik rozwoju społecznego oraz kulturowej identyfikacji mieszkańców gminy. Zabytki są dobrem nie tylko narodowym, ale przede wszystkim regionalnym i lokalnym w skali województwa, powiatu i gminy. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w art. 87 nakłada na organy samorządu terytorialnego obowiązek sporządzenia programu opieki nad zabytkami. Powyższy program skierowany jest nie tyko do właścicieli i użytkowników obiektów zabytkowych, lecz do wszystkich mieszkańców gminy. Skuteczny i sprawny system ochrony i pielęgnacji zabytków zależy od wspólnej postawy, nabywania dobrych nawyków i polega na przekazywaniu młodszemu pokoleniu odpowiednich postaw i zachowań. Zaangażowanie samorządu a przez to podniesienie świadomości mieszkańców w zakresie opieki nad zabytkami może wielokrotnie ochronić cenne kulturowo i krajobrazowo obiekty. Opracowanie gminnego programu opieki nad zabytkami pozwoli na stworzenie wieloletniej strategii ochrony zabytków znajdujących się na terenie Gminy Nowa Wieś Lęborska. Bazę działania w tym zakresie stanowi aktualna ewidencja zabytków określająca zasoby obiektów o wysokiej wartości architektonicznej i historycznej a także świadczących o specyfice regionalnego budownictwa i lokalnej tożsamości kulturowej. Gminny program opieki nad zabytkami jest opracowywany na 4 lata. Z realizacji programu wójt (burmistrz, prezydent miasta), co 2 lata sporządza sprawozdanie, które przedstawia Radzie Gminy. Kolejne sporządzane programy opieki powinny uwzględniać pojawiające się nowe uwarunkowania prawne i administracyjne, zmieniające się warunki społeczne, gospodarcze i kulturowe, nowe kryteria oceny i aktualny stan zachowania zasobu oraz prowadzone okresowo oceny efektów wdrażania obowiązującego programu.
2 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
2. Podstawa prawna opracowania Gminnego programu opieki nad zabytkami
Podstawę prawną sporządzenia programu opieki nad zabytkami Gminy Nowa Wieś Lęborska stanowi: Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2014 r. poz. 1446 z późn. zm.) Zgodnie z art.87 w/w ustawy Zarząd województwa, powiatu lub wójt sporządza na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami, który ma na celu: 1) włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; 6) określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; 7) podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.
3 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce
Art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej mówiący, iż obowiązkiem konstytucyjnym Państwa i każdego obywatela jest ochrona zabytków, czyli materialnych i niematerialnych dóbr kultury, będących elementami składowymi dziedzictwa kulturowego. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym ( Dz. U. z 2016r. poz. 446) Zgodnie z art. 7 ust. 1 pkt 9, zaspakajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy, w szczególności zadania własne obejmują sprawy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2014 poz. 1446 z późn. zm.) nakłada m. in. na organy samorządowe obowiązek zapewnienia warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych dla ochrony dóbr kultury i jest głównym aktem prawnym regulującym zasady ochrony i opieki nad zabytkami.
Ponadto kwestie ochrony zabytków regulują następujące akty prawne, m. in:
Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 roku o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2015 r., poz. 782 z późn. zm.); Ustawa z dnia 7 lipca 1994 roku – Prawo budowlane (Dz. U. z 2013 roku, poz. 1409 z późn zm.); Ustawa z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. 2015r. poz. 199 z późn.zm.); Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody (Dz. U. z 2015r., poz. 1651 z późn. zm.). Rozporządzenia Ministra Kultury z dnia: 6 czerwca 2005 roku w sprawie udzielenia dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (Dz. U. z 2014 r. poz. 399 z póź. zm.); 28 stycznia 2005 roku w sprawie szczegółowych warunków uzyskiwania dofinansowania realizacji zadań z zakresu kultury, trybu składania wniosków oraz przekazywania środków z Funduszu Promocji Kultury (Dz. U. 2010 nr 118 poz. 797 z póź. zm.); 25 sierpnia 2004 roku w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (Dz. U. z 2004r. nr 212 poz. 2153); 14 października 2015 roku w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowlanych, badań
4 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
konserwatorskich, badań architektonicznych, i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań zabytków (Dz. U. z 2015 roku, poz. 1789); 26 maja 2011 roku w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. z 2011r. nr 113 poz. 661); 10 maja 2004 roku w sprawie rzeczoznawców Ministra Kultury w zakresie opieki nad zabytkami (Dz. U. z 2004r. nr 124 poz. 1302); 18 kwietnia 2011 roku w sprawie wywozu zabytków i przedmiotów o cechach zabytków za granicę (Dz. U. z 2011, nr 89 poz. 510); 9 kwietnia 2004 roku w sprawie organizacji wojewódzkich urzędów ochrony zabytków (Dz. U. z 2004r. nr 75 poz. 706); 2 lipca 2015 roku w sprawie nagród za znalezienie zabytków lub materiałów archiwalnych (Dz. U.z 2015 r. poz. 979); 9 lutego 2004 roku w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczanego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (Dz. U. z 2004 roku, nr 30 poz. 259). Inne Europejska Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona) sporządzona w La Valetta dnia 16 stycznia 1992 roku (Dz. U. z 1996 roku, nr 120 poz. 564).
5 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego. 4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Krajowy program opieki nad zabytkami 2014-2017 przyjęty uchwałą Rady Ministrów z dnia 24 czerwca 2014 r.; Jako cel główny programu określono „Wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków” - poprzez zaplanowane w celach szczegółowych działania, wzmocnienie roli dziedzictwa w życiu społecznym oraz wzmocnienie świadomości roli dziedzictwa dla rozwoju społecznego. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004–2013. Uzupełnienia Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004–2020 (dokument wdrożeniowy: Narodowy Program Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego na lata 2004–2013)” oraz Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 – Przyjęte przez Radę Ministrów w dniu 21 września 2004 r. Kluczowym założeniem Strategii jest ochrona i opieka nad dziedzictwem kulturowym, a celem strategicznym jest ochrona i rewaloryzacja zabytków.
4.2. Relacje gminnego programu nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu. Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego przyjęta Uchwałą nr 458/XXII/12 z dnia 24 września 2012 Sejmiku Województwa Pomorskiego, która wśród wyzwań strategicznych wskazuje na „Stymulowanie aktywności społecznej i budowę regionalnej wspólnoty obywatelskiej czerpiącej m.in. z wielokulturowego dziedzictwa, tradycji morskich i solidarnościowych…”oraz „Lepsze zarządzanie przestrzenia dla zmniejszenia presji na środowisko, poprawy bezpieczeństwa powodziowego, a także optymalnego wykorzystania potencjałów terytorialnych (przyrodniczego, krajobrazowego, kulturowego i gospodarczego) dla zapewnienia wysokiej jakości życia.” Plan zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego przyjęty w Uchwałą 1004/XXXIX/09 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 26 października 2009 r. określa główne cele polityki przestrzennej województwa a wśród nich: 1. Pielęgnowanie polskości oraz rozwój i kształtowanie świadomości narodowej, obywatelskiej kulturowej mieszkańców, a także pielęgnowanie i rozwijanie tożsamości lokalnej; 2. zachowanie wartości środowiska kulturowego przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń.
6 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
Regionalny Program Operacyjny na lata 2014-2020 (RPO WP) przyjęty Uchwałą nr 196/20/15 Zarządu Województwa Pomorskiego z dnia 3 marca 2015r. Zgodność priorytetami i kierunkami wsparcia RPO WP. - Priorytet inwestycyjny 6c: Ochrona, promocja i rozwój dziedzictwa kulturowego i naturalnego. Program Ochrony Zabytków Województwa Pomorskiego na lata 2011- 2014 – przyjęty Uchwałą nr 91/V/2011 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 28 lutego 2011 roku, gdzie głównym celem strategicznym jest „Wzmocnienie poziomu ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym województwa pomorskiego służące zachowaniu zabytków, budowaniu tożsamości regionalnej oraz promocji turystycznej regionu” Strategia Rozwoju Powiatu Lęborskiego - aktualizacja na lata 2014-2020 – Program opieki nad zabytkami zgodny jest ze strategią rozwoju Powiatu Lęborskiego Priorytet 3.3 – Atrakcyjna przestrzeń i rozwój infrastruktury technicznej 3.3.1. Wsparcie działań służących rewitalizacji obiektów o znaczeniu historycznym i kulturalnym, między innymi poprzez: a) Rewitalizację Europejskiego Szlaku Kulturowego na obszarze Południowego Bałtyku Pomorska Droga św. Jakuba, b) Wsparcie prac konserwatorskich i restauratorskich przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków, Program opieki nad zabytkami powiatu lęborskiego – w opracowaniu
5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego.
5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Program Opieki nad Zabytkami Gminy Nowa Wieś Lęborska zgodny jest ze Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Nowa Wieś Lęborska przyjętego uchwałą Nr XLV/349/2013 Rady Gminy z dnia 23 grudnia 2013 r. oraz obowiązującymi miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego. W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Nowa Wieś Lęborska rozpoznano uwarunkowania kulturowe oraz określono główne kierunki polityki przestrzennej w zakresie ochrony środowiska kulturowego. W dokumencie tym uwzględnione zostały tereny i obiekty chronione na podstawie przepisów szczególnych: takie jak obiekty, zespoły i założenia ujęte w rejestrze zabytków, zespoły i
7 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
obiekty figurujące w wykazie zabytków, cmentarze, stanowiska archeologiczne. W Studium wyznaczone zostały następujące kierunki i zasady ochrony środowiska kulturowego: 1. Ochrona krajobrazu kulturowego, poprzez stosowanie historycznej kolorystyki dachów i elewacji, wykorzystywanie elementów budownictwa regionalnego budownictwie współczesnym, komponowanie brył i dostosowanie gabarytów budynków oraz użycie lokalnych materiałów budowlanych (drewno, kamień ceramika). 2. Ochrona układów ruralistycznych wsi Garczegorze, Kębłowo Nowowiejskie, Lubowidz, Nowa Wieś Lęborska poprzez wyznaczenie strefy ochrony konserwatorskiej i strefy ochrony ekspozycji. 3. Ochrona obiektów architektury i budownictwa, obiektów techniki kultury materialnej, cmentarzy, zespołów dworsko-parkowych i alei poprzez m.in. dostosowanie nowej zabudowy do otoczenia oraz wpisanie ochrony do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. 4. Ochrona zasobów archeologicznych przez wyznaczenie stref ochrony archeologiczno-konserwatorskiej, - Strefa W pełnej ochrony archeologiczno-konserwatorskiej, - Strefa W.I. pełnej ochrony archeologiczno-konserwatorskiej, - Strefa W.II. częściowej ochrony archeologiczno-konserwatorskiej, - Strefa W.III. ograniczonej ochrony archeologiczno-konserwatorskiej. Wyznaczone w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego kierunki polityki przestrzennej wobec środowiska kulturowego realizują sukcesywnie uchwalane miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego.
Strategia Rozwoju Gminy Nowa Wieś Lęborska 2010-2020. Celem nadrzędnym jest „Poprawa warunków życia mieszkańców Gminy poprzez: tworzenie możliwości zaspakajania potrzeb materialnych, oświatowych, kulturalnych i zdrowotnych…”. Natomiast do mocnych stron gminy zaliczyć można uwarunkowania historyczne – grodziska kultury Łużyckiej w Czarnówku, zabytkowe kościoły, cmentarz pomordowanych więźniów KL Stutthof w Krępie Kaszubskiej. Zachowanie tradycyjnego krajobrazu kulturowego charakterystycznego dla regionu podnosi atrakcyjność terenu, a co za tym idzie stanowi szansę dla rozwoju turystyki.
8 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
5.2 Charakterystyka zasobów kulturowych Gminy Nowa Wieś Lęborska oraz stan ich zachowania.
5.2.1. Rys historyczny Gminy Nowa Wieś Lęborska
Osadnictwo pradziejowe szczegółowo zostało opisane w dziale 5.2.5 Zasoby archeologiczne. Czas wczesnego średniowiecza był okresem powstawania urządzeń obronnych – grodów. Do XII w. przetrwał tu ustrój wspólnoty rodowej wypierany przez feudalne kasztelanie. Grody i osady istniały wtedy w Chocielewku, Krępie Kaszubskiej, Nowej Wsi Lęborskiej, Garczegorzu, Łebieniu, Redkowicach. Obszar gminy Nowa Wieś Lęborska był częścią kasztelani białogardzkiej, która była z kolei częścią składową Pomorza Wschodniego. Władali tu kolejno książęta Gdańscy, książe wielkopolski Przemysław II, krótko król czeski Wacław II i następnie król polski Władysław Łokietek. Czas XIV i XV wieku przebiegał na naszej ziemi pod znakiem walki o wpływy Zakonu Krzyżackiego i królów Polski. Po pokoju toruńskim w 1466 roku Polska uzyskuje ostatecznie zwierzchność nad tymi terenami i do 1637 roku władają tu, jako wasale królów polskich, książęta zachodnio – pruscy. Na skutek zawirowań związanych z konfliktami polsko – szwedzkimi ziemia lęborska trafia we władanie elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma (taka była cena za zerwanie sojuszu szwedzko – brandenburskiego). Od 1701 roku elektorzy tytułują się królami pruskimi. Pierwszy rozbiór pieczętuje ostateczne oderwanie ziemi lęborskiej od Polski. Ten stan zmienił się dopiero po drugiej wojnie światowej. W okresie Polski Ludowej dawne folwarki obszarnicze zamieniono na Państwowe Gospodarstwa Rolne, które dysponowały najcenniejszymi na terenie gminy obiektami. Spuścizna, jaką zostawiły PGR – y na naszym terenie jest nie do odbudowania. Pozbawione właścicieli obiekty w okresie przekształceń własnościowych po 1989 r. niszczały nieodwracalnie. BĄSEWICE Wieś położona na północnym krańcu gminy. Pierwsze wzmianki pochodzą z 1402r. Wieś szlachecka, oddana w lenno Wawrzyńcowi Krakowskiemu i jego dziedzicom. Od 1496r. miejscowość przechodzi we władanie Bąsewiczów a w 1556 r. część ziem przeszło we władanie Somniczów. Kolejnymi władającymi majątkiem byli - ok. 1637r. rodzina von Tadden; - 1756 r. kapitan Filip Bogusław Bonin; - 1804 - Fryderyk Wilhelm von Freyhold; - ok. 1817 - wdowa Pierzcha (Pirch); - 1847 - Augustyn Rudolf Neitzke; - 1880 - Maksymilian Neitzke z Paprzyc; 9 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
- 1895 - Hugon; 1906 - Fryderyk Restorff, który w tym samym roku oddał majątek w dzierżawę swemu synowi, Horstowi Restorffowi; po śmierci Fryderyka – posiadłość obejmuje jego małżonka - Selma Resttorff; - 1925 - Karol Zimdars (pełnił równocześnie funkcje folwarcznego sołtysa) Po roku 1945 folwark został upaństwowiony.
CHOCIELEWKO
Miejscowość położona ok. 7 km od Lęborka, nad rzeką Łeba w pobliżu Góry Kaplicznej. Pierwotnie wieś ta była podzielona na dwie części: zachodnią – Chocielewo, wschodnią – Witoradz. Pierwsze wzmianki na temat miejscowości Chocielewo pochodzą z lat 1335- 1341. Przez kilkaset lat, najprawdopodobniej od 1523 r. w miejscowości rządził ród Pirchów. W latach 1784-1794 współwłaścicielami majątku zostali von Breitenbachowie, którzy panowali tu do końca XVIII w. Wg opisu z 1784 r. w Chocielewie znajdował się folwark, 12 domów oraz kaplica z cmentarzem. Od początku XIX w. Chocielewem władali kolejno: - Köhn von Jaski od 1804 r. - Wilhelm Kaiser od 1836 r - Jan Fryderyk Wilhelm Kaiser, - w roku 1876 wdowa po Janie Fryderyku Wilhelmie Kaiser, - w roku 1897 Eugenia Kaiser, - od 1.VIII.1905r. Jerzy von Zitzewitz Do 1911 Chocielewo stanowiło folwark, następnie przeszło we władanie Polskiego Towarzystwa Rolniczego na koniec utworzono gospodarstwa indywidualne. Witoradz był osadą już przed zaborem krzyżackim. Wzmianki pochodzące z lat 1335 – 1341, które potwierdzają, iż była to ówczesna gmina. Od około 1658 tak jak Chocielewo osada należała do rodu Pirchów, a następnie od 1756 r. większość ziem stanowiła własność Króla Nacznmiera. Do 1778 r. Witoradz wchodził w skład ziemi lęborsko – bytowskiej, później przekazany w lenno elektorowi brandenburskiemu Fryderykowi Wilhelmowi. Bogusław Fryderyk Breitenbach, który zarządzał miejscowością w 1778 r. otrzymał nakaz państwowy utworzenia na terenie Witoradza fermy mlecznej, budowy młyna i zmeliorowanie terenu.
10 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
Już od 1879 r. planowano połączyć ze sobą Chocielewo i Witoradz w jedną miejscowość. Do dziś w potocznym obiegu istnieje podział na Chocielewo Górne i Chocielewo Dolne.
CZARNÓWKO Miejscowość położona przy północnym brzegu pradoliny rzeki Łeby. Osadnictwo na tym terenie potwierdza cmentarzysko z okresu cesarstwa rzymskiego. Słowiańska nazwa – Czarnówko, pochodzi od sąsiedztwa Czarnych Gór. Na mapie z roku 1876 miejscowość widnieje jako Vorwerk Scharnhorst, w której ówczesny dzierżawca założył niezbyt dobrze funkcjonujący folwark. W okresie międzywojennym wszystkie ziemie przeszły we władanie Pomorskiego Towarzystwa Rolniczego.
DARŻEWO
Posiadłość szlachecka. Pierwsza wzmianka o miejscowości zawarta w dokumencie nadającym prawa miejskie dla Słupska pochodzi z 1310 r. Wieś stanowiła lenno rodziny Stojentin, następnie w 1734 r. odziedziczona przez rodzinę Podewils, a w XIX w. ponownie stała się własności a rodziny Stojentin. Ostatnim właścicielem Darżewa do 1945 r. była rodzina Boninów. Pozostałość po właścicielach stanowi dawny zespół folwarczny. Po II wojnie światowej folwark upaństwowiono.
DZIECHLINO
Dawna posiadłość szlachecka. W 1400 r. jako właścicieli podaje się Miestosza, Pietrasza, Mikusza, Mikusza z Krępkowic. W liście lennym z 1601 r. jako właścicieli podano Macieja Piotrach oraz dwie osoby o nazwisku Kokosz. Według dokumentu z 1628 r. Dziechlino wykazane jest jako lenno stanowiące 9 włók i owczarnia. Podczas hołdu lennego w 1658 r. składanemu Fryderykowi Wilhelmowi jako właściciele wpisani są bracia Borscy i Pietrasz. Oraz Henryk i Wawrzyniec Janowiczowie. W roku 1756 część Dziechlina znajdowała się we władaniu Chośnickich, druga Domarusów, trzecia Grubych, czwarte – wraz z Małoszycami – pułkownika Teodora Wejhera. Dokumenty z 1784 r. potwierdzają jako właściciela Dziechlina Ernesta Ludwika Wejhera oraz istnienie karczmy, folwarku, czterech zagród i 9 domów. Kolejno właścicielami Dziechlina byli: 11 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
- Karol Wejher (1804 r.); - Aleksander Przebędowski (1840 r.); - Wojciech Poll (1871 r.) - założył tartak i hutę szkła, od tego momentu nastąpił rozwój miejscowości; - Edward Gebel (1873 r.); - Leopold von der Osten (1886 r.); - Ludwika Gebel (1887 r.); - Janowi Zochowi (1906 r.); - Ernest von Dewiz (1925 r.). Po wyzwoleniu w 1945 r. obszar miejscowości przejął Skarb Państwa i utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne. W miejscowości z tak bogatą przeszłością nie zachowały się żadne zabytki.
GARCZEGORZE Duża miejscowość umiejscowiona ok. 12 km na północ od Lęborka. Położenie przy szlaku biegnącym do morza i urodzajne gleby stwarzały sprzyjające warunki dla rozwoju osadnictwa. Dlatego też we wsi znajdują się liczne cmentarzyska kultury pomorskiej (VII – II w p. n. e). W miejscowości znajdują się pozostałości grodziska średniowiecznego (zwały głazów na starym cmentarzu). Już od czasów Księstwa Białogardzkiego (XIII w.) Garczegorze było chłopską wsią fiskalną. Najstarszy dokument pochodzi z 1348 r. Jest to akt nadania uznany za jeden z najstarszych dokumentów wsi powiatu lęborskiego. W 1657 r. miejscowość przeszła pod władanie Fryderyka Wilhelma jako lenno na prawie dziedziczenia. W roku 1718 w miejscowości wybudowano kościół luterański, który w roku 1897 zastąpiono nowym. W kolejnych latach Garczegorze przechodziło dynamiczny rozwój. W XIX w na ziemiach należących do miejscowości Garczegorze założono folwark (teren Janisławca). Rozwój szlaków komunikacyjnych w XIX w. i uruchomienie kolei w 1902 r. połączyło miejscowość z linią Gdańsk – Szczecin.
JANISŁAWIEC
Jedna z najmłodszych miejscowości powiatu lęborskiego. W okresie uwolnienia chłopów pańszczyźnianych sołtys Garczegorza założył folwark. Data powstania miejscowości nie jest znana. Pierwsze wzmianki na jej temat pojawiły się już w 1876 r. W 1925 r. właścicielem gospodarstwa był Werner Rabbas, który założył gorzelnię w miejscowości. Po 12 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
1945 r. majątek przeszedł na własność Skarbu Państwa i został wcielony do PGR Pogorszewo.
JANOWICE
Miejscowość zatwierdzona aktem nadania z 1354 r. (pierwotna nazwa Janowiec). W okresie średniowiecza była to posiadłość szlachecka na prawie lenna naturalnego. W 1398 r. nastąpił podział miejscowości na Janowice i Janowiczki. Listy lenne z lat 1493-1621 potwierdzają, iż przez wiele lat miejscowością władała rodzina Janowiczów (nazwisko najprawdopodobniej pochodzi od nazwy miejscowości). - Paweł Janowicz (1523); - Jerzy, Ewald, Fryderyk Janowiczowie (1628); - Krystian, Henryk i Wawrzyniec Janowiczowie (1658). Rodzina Janowiczów panowała do końca XVII w. później wsią zarządzał marszałek polny von Natzmer, który zmarł bezdzietnie w 1739 r. Następnie w latach 1776 i 1777 jako właściciele wpisani są Teodor i Jan Czapski, po których nastały rządy rodu hrabiów von der Ostenów. (Jerzy Wilhelm von der Osten, jego żona, Julisz Cezar Adrian von der Osten, żyjący w latach 1808-1878, Leopold Juliusz Feliks von der Osten). W XIX w i na początku XX w. był to majątek folwarczny. Marszałek Natzemer na początku XVIII w. zbudował jednokondygnacyjny dwór, który był wielokrotnie przebudowywany i powiększany przez rodzinę Ostenów. Z roku 1400 pochodzą pierwsze wzmianki na temat kościoła w Janowicach. W 1659 r był to kościół katolicki, lecz w niedługim czasie stał się zborem ewangelickim (na ewangelicyzm przeszli Janowiczowie). Początkowo kościół w Janowicach stanowił filię parafii w Garczegorzu ale w roku 1784 stanowił samodzielny kościół macierzysty. Podczas II wojny światowej w Janowicach przebywali skierowani na roboty przymusowe Polacy. Po 1945 r. majątek przeszedł na własność państwa i został wcielony do PGR.
JANOWICZKI
Miejscowość Janowiczki jako posiadłość szlachecka jest historycznie powiązana z Janowicami. Jako samodzielna miejscowość istnieje najprawdopodobniej od 1398 r. (kontrakt zawarty przed sądem w Lęborku). W 1437 r Janowiczki płaciły lenno pieniężne w miejscowości zamieszkiwali również chłopi.
13 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
W XIX w część pańszczyźnianych chłopów uzyskała akty nadania i stała się samodzielna. W 1834 r. w dokumentach zaznaczono istnienie młyna w miejscowości. W 1828 r. Janowiczki tworzyły gminę wiejską z wójtostwem w Janowicach. Podobnie jak w Janowicach w Janowiczkach rządzili hrabiowie Czapscy (1739-1799) a później niemieccy hrabiowie von der Osten. Po II wojnie światowej również Janowiczki wcielono do PGR.
KĘBŁOWO NOWOWIEJSKIE
Początki istnienia miejscowości określa się na rok 1308, jeszcze przed ekspansją krzyżaków na Pomorze Gdańskie. Pierwsza wzmianka na temat Kębłowa pochodzi z 1402 r. Miejscowość usytuowana w drożnej dolinie rzeki Kisewy stanowiła rolnicze zaplecze Lęborka. Początkowo Kębłowo podzielone było na 30 udziałów chłopskich tzw. ogrodnictw (rejestr z 1402 r.) później w wyniku podziału spadkowego na 60. W połowie XIX w chłopi uwolnili się od czynszu lennego na rzecz Lęborka i rozpoczęli samodzielne gospodarowanie. W księgach finansowych miasta Lębork z 1866 r. wymienia się cegielnię i stodołę, a w1875 r. dwie karczmy (jedna w Łowczu) i szkołę. Kębłowo było w tym czasie gminą wójtostwa Nowa Wieś. We wsi znajdują się nieliczne zabudowania z końca XIX w. (mur pruski). W okresie Polski Ludowej w miejscowości utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne należące do WPPGR Pogorszewo.
KRĘPA KASZUBSKA
Miejscowość położona na prawym brzegu pradoliny rzeki Łeby. Dobrej jakości gleby przyczyniły się do szybkiego rozwoju osadnictwa na tym terenie. Pierwszą pisaną wzmianką na temat miejscowości jest jej akt nadania sołtysowi Hincze Vollczerowi z 1382 r. Krępa była typową chłopską wsią fiskalną. W dokumentach z 1638 r zapisano, iż w miejscowości znajdował się dom dworski, stodoła, obora, i piekarnia. Od roku 1911 Krępa była gminą w wójtostwie Łebień. Zamieszkiwało w niej 572 mieszkańców. Podczas II wojny światowej w Krępie pracowali jeńcy wojenni. W styczniu 1945 r. hitlerowcy rozpoczęli ewakuację obozu koncentracyjnego Stutthof. Jeńcy prowadzeni byli pieszo w bardzo trudnych warunkach (śnieg, mróz, wycieńczenie). W Krępie zginęło około 480 więźniów. W 1947 r. po ekshumacji
14 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
ofiar „Marszu Śmierci” z pobliskiej Gęsi, Godętowa, Łęczyc i Lubowidza utworzono jeden cmentarz w Krępie. Spoczywa tam około 800 ofiar faszyzmu.
LEŚNICE
Nazwa miejscowości pochodzi od obszarów leśnych. Najprawdopodobniej początkiem miejscowości była karczma znajdująca się przy Trakcie Słupskim. Osada mogła istnieć już przed zaborem krzyżackim i przez większość wieków była posiadłością szlachecką, w której właścicielami byli: - od r.1756 do starosty lęborsko-bytowskiego Jerzego Wejhera (1704-1760); - Ernest Ludwik Wejher (1751-1814) – dzierżył jeden folwark z 4 dymami; - Karol Wejher; - od 1840 r. Aleksander Przebędowski; - Wojciech /Albert/ Poll (1871 r.); - Karol Edward Gebel; - od r.1882 Eugeniusz Gebel; - od 1886 r. Leopold von der Osten z Janowic; - od 1887 r Ludwika Gebel; - od 1906 Jan Zoch z Lęborka; - Ernesta von Dewitz (1909-1925). Znajdujący się w miejscowości dworek prawdopodobnie wybudowała rodzina Wejherów w XVIII w., a w roku 1847 rozbudował go Aleksander Przebędowski. Pomorskie Towarzystwo Rolnicze w latach dwudziestych XX w. nabyło w Leśnicach 486 ha ziemi i utworzyło z tego 28 gospodarstw rolnych. Pozostałości obszarnicze po wyzwoleniu zostały przejęte na państwowe gospodarstwo rolne.
LĘDZIECHOWO
Pierwsza wzmianka na temat miejscowości zapisana jest w poświadczeniu nadania wsi klasztorowi norbertanek z Żukowa. W 1569 nabył miejscowość ród Wejherów, wybudowali oni tu w XIX w. pałac i urządzili park (pozostałości do dziś). W 1911 r. miejscowość była okręgiem folwarcznym. Za wsią znajdował się młyn wodny. W XIX i XX w. w miejscowości funkcjonowała cegielnia i gorzelnia. Po wyzwoleniu mienie poniemieckie wcielono do PGR.
15 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
LUBOWIDZ
Znaleziska sprzed II wojny światowej cmentarzyska z grobami skrzynkowymi i urnami twarzowymi potwierdzają ślady osadnictwa kultury pomorskiej (VII-II w p.n.e.) a typowa nazwa miejscowości pojawiła się w 1437 r., gdy oznaczono Lubowidz jako wieś chłopską na prawie polskim. W XV w. Lubowidz staje się lennem Książąt Zachodniopomorskich. Według dokumentów z 1784 r. w miejscowości znajdowało się 17 chałup. W 1909 r. zbudowano w miejscowości kościół. W 1911 r. Lubowidz był wsią w wójtostwie Nowa Wieś Lęborska. Teren miejscowości jest bogaty w stanowiska archeologiczne. Wśród zabytków wyróżnia się wspomniany kościół z 1909 r., wielodrożny układ wsi i pozostałości budownictwa ryglowego.
ŁEBIEŃ
Najstarsze ślady osadnictwa na terenie miejscowości sięgają neolitu (XXVII - XVIII wieku p.n.e.) więcej znalezisk pochodzi jednak z okresu epoki żelaza (kultura pomorska z VII-II wieku p.n.e.). Istnie miejscowości potwierdzone jest już w 1379 r., kiedy to wieś należała do biskupów wrocławskich. W 1556 r. Biskup Wolski sprzedał Łebień dla Ernesta Wejhera. Przez miejscowość przechodziła droga do Białogardy (w XII w. siedziba kasztelanii, w XIII w. księstwa). Po przejęciu w lenno przez elektora brandenburskiego, Fryderyka Wilhelma Łebień był wsią chłopską należącą do parafii w Białogardzie, a jego mieszkańcy pracowali w folwarku w Krępie Kaszubskiej. Od 1641 r. świątynię odebrano ewangelikom i przekazano dla katolików, jednakże okres ten nie trwał zbyt długo. Wiara katolicka stopniowo zanikała ustępując miejsca ewangelicyzmowi. W 1890 r. gmina ewangelicka stała się wikariatem, a w roku 1893 parafią. Wiek XIX to okres uwalniania chłopów od poddaństwa, a władze wspierały pozbycie się polskich właścicieli ziemskich. Spowodowało to odpływ ludności wiejskiej do miast, a co za tym idzie wyludnienie wsi. Na początku XX w. Łebień był wójtostwem obejmującym gminy Łebień, Garczegorze, Białogardę i Krępę Kaszubską oraz okręgi folwarczne w Lędziechowie, Krępie Kaszubskiej i Obliwicach. Po pierwszej wojnie światowej w miejscowości funkcjonowała spółdzielnia mleczarska, poczta, placówki handlowe. W czasie II wojny światowej w Łebieniu zatrudnieni byli jeńcy wojenni skierowani na roboty przymusowe, a na początku 1945 r. przez tereny biegł szlak pędzonych na zachód więźniów obozu koncentracyjnego Stutthof tzw. Marsz Śmierci. 16 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
Po drugiej wojnie świtowej Łebień stał się ośrodkiem gminnym i w takiej formie funkcjonował do czerwca 1976 r.
MAŁOSZYCE
Znalezione w Małoszycach groby urnowe kultury pomorskiej świadczą o istnieniu osadnictwa na tym terenie już w VII - II w p.n.e. Pierwsza pisana wzmianka na temat miejscowości znajduje się w jej akcie nadania z 12.VI.1310 roku. W 1507 r. folwark wykupiło miasto Lębork z zamiarem czerpania korzyści, jednakże miejscowość stopniowo podupadała. Lębork w 1553 r. sprzedał urząd sołtysa, pozostawiając sobie część ziem. Dokumenty zgromadzone w lęborskim archiwum ewangelickim potwierdzają, iż Małoszyce graniczyły z Lęborkiem w latach 1640-1650. W roku 1792 przez miejscowość przebiegała droga pocztowa z Warmii do Berlina. W tym czasie był tu folwark, karczma, kuźnia i drugi nowozałożony folwark Malczyce. W Malczycach znajdowało się 19 domów i 5 stawów rybnych. W 1797 r. Małoszyce objął mieszczanin Gotthilf Fryderyk Dalmer, następnie właścicielem został von Witt, a po nim Słupska Dyrekcja Ziemska. Następnie majątkiem rządzi von Lettow, który wybudował w miejscowości dwór szlachecki (1833) remontowany i przebudowany w latach 60- tych XX wieku. Następny właściciel Von Oeynhausen zbudował miejscową, prywatną kaplicę. W miejscowości w 1896 r. powstał pierwszy w powiecie wodociąg napędzany parą, a w roku 1907 cegielnia wyposażona w napęd parowy i bocznicę kolejową. Istniejąca w sąsiedztwie folwarku wieś chłopska zanikła. W 1910 r. okręg folwarczny w Małoszycach z wójtostwem w Osowie miał powierzchnię 1.456 ha, 275 mieszkańców. Po wyzwoleniu ziemie zostały wcielone do PGR, a następnie przejęte zostały jako gospodarstwo pomocnicze dla Zespołu Szkół Rolniczych w Lęborku.
MOSTY
Niemiecka osada powstała w II połowie XVIII w. w bliskim sąsiedztwie Lęborka na żyznych glebach pradoliny Łeby, na trasie komunikacyjnej Gdańsk- Szczecin. Trudno kreślić dokładną datę powstania miejscowości, jednakże ziemie powyższe należały do rolnika Kossa z Lubowidza, a kolejne gospodarstwa powstały w skutek działań spadkowych. Od 1920 r. osadnictwo rozwija się tu błyskawicznie.
17 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
NIEBĘDZINO
Nazwa miejscowości (poch. słowiańskie) wskazuje na to, iż miejscowość powstała jeszcze przed zaborem krzyżackim (1308 r.). Najstarsze zapiski na temat miejscowości pochodzą z 1335 – 1341 r. z dokumentu opisującego granice Redkowic. Przez długie wieki rządził tu ród Pierzchów/Pirchów (1379-1909). W 1911 r. Niebedzino było wsią chłopską i folwarkiem wchodzącym w skład wójtostwa w Redkowicach.
NOWA WIEŚ LĘBORSKA
Nowa Wieś Lęborska jest jedną z najstarszych miejscowości Ziemi Lęborskiej. Nieznana jest pierwotna nazwa wsi, a obecna pochodzi od nazwy używanej przez Zakon Krzyżacki. Już od czasów krzyżackich była to duża i prężna miejscowość (100 włók = około 1600 ha). Najprawdopodobniej już w 1308 r. była wsią fiskalną w księstwie białogardzkim. Kościół w Nowej Wsi Lęborskiej należał do dziekanatu lęborskiego. W 1455 r. nadając ziemię lęborsko-bytowską w powiernictwo zachodniopomorskiemu księciu Erykowi II wyłączył Nową Wieś, Kębłowo, Lubowidz i młyn pod Lęborkiem. Według opisu z 1658 r. znajdowały się tu trzy gospodarstwa rolne w tym jedno z nich w 1637-1657r stało się folwarkiem fiskalnym, którym zarządzał sędzia ziemski Przebędowski. W opisie z 1784 r. Nowa Wieś posiada oprócz folwarku dwie zagrody sołtysów, 19 chłopów, szkołę, 38 domów, kościół katolicki oraz luterański dom modlitwy. Jest to największa wieś starostwa lęborskiego. W XIX w. wybudowano młyn i utworzono spółdzielnię mleczarską. Po uwolnieniu chłopów Nowa Wieś stała się typową wsią chłopską z siedzibą wójtostwa. W 1848 r. folwark nabył Beno Wejhert, a następnie stał się on własnością rodu Osterrohtów. Od 1945 r. Nowa Wieś Lęborska jest największą miejscowością powiatu lęborskiego z siedzibą władz administracyjnych gminy, w której znajduje się Gminny Ośrodek Kultury, Gminna Biblioteka Publiczna, przedszkole, szkoła podstawowa, gimnazjum, ośrodek zdrowia.
POGORSZEWO
Pierwsza wzmianka na temat miejscowości pochodzi z 1340 r. z dokumentu opisującego granice z Redkowicami. Ówczesnym właścicielem miejscowości był 18 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
Sobiesław. W 1353 r. komtur gdański Giselbrecht von Dudelsheim podpisuje akt nadania Pogorszewa dla Wojciecha Przena (połowa miejscowości). Drugą połowę Pogorszewa miał we władaniu Jaśko (Jesko). Podział na tzw. Pogorszewo Małe i Wielkie istniał do 1800 r. W Wielkim Pogorszewie władali Przonowie (Pierzchowie) następnie Janowicze, Natzmerowie, Czapscy (od r.1739) i von der Ostenowie - do r.1945. Małe Pogorszewo należało początkowo do Sadzików a następnie Jan Weinberk, który sprzedał miejscowość rodzinie Słuchowskich. Od 1749 r. włada tu ród Sarbsków. Przypuszczalnie od 1804 r. w całym Pogorszewie rządził von der Osten. W 1861 r. Pogorszewo było okręgiem folwarcznym obejmującym 860 ha powierzchni. Na początku XX w. w miejscowości wybudowano gorzelnię, która na dzień dzisiejszy jest już nieczynna. Po wyzwoleniu ziemie zostały wcielone do PGR- u, a w miejscowości ulokowano siedzibę dużego kombinatu rolnego.
REDKOWICE
Pierwszy dokument, w którym pojawiła się nazwa Redkowice to opis miejscowości pochodzący z lat 1335-1341. W/w akt sporządzono dla ówczesnego właściciela wsi Jana Pierzchy (Pircha). Osadnictwu na tym terenie sprzyjało położenie wśród wzniesień moreny czołowej (na wschodzie Czarne Góry i Nowowiejskie Góry, na północnym wschodzie – Niebędzińska Góra) oraz jezioro i przebiegające w granicach miejscowości strumienie. Przez długie lata miejscowość zarządzana była przez Pirchów. Wg listów lennych z 1578-1621 ród ten posiadał Chocielewo, Unieszyno, Witoradz, Niebędzino, Bukowina i Redkowice. Dopiero na koniec XVII w. Redkowice władane są przez Naczmierów. W 1784 r. w Redkowicach znajdowały się dwa folwarki, 4 chłopów, 10 zagrodników i kuźnia, co stanowiło łącznie 26 domów mieszkalnych. W 1800 r. Redkowice kupił porucznik von Selchow, który pozostawił majątek swoim spadkobiercom. W 1878 r. Redkowice zostały jednym z 30 wójtostw w powiecie, które swym zasięgiem obejmowało folwarki w Redkowicach, Niebędzinie i Żelazkowie oraz wsie Redkowice i Niebędzino. Według dokumentów w 1910 r. w miejscowości znajdowała się gorzelnia stanowiąca własność Fliessbacha z Jackowa. W okresie międzywojennym Pomorskie Towarzystwo Rolnicze zaczęło nabywać ziemię w w/w miejscowości. Od 1919 r do 1924 r. rozparcelowano 160 ha ziemi. Po tym okresie Redkowice 19 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
przemieniły się z folwarku w wieś chłopską. Podczas II wojny światowej pracowali tu jeńcy w charakterze robotników przymusowych. Po wojnie osiedlili się tu partyzanci z TOW Gryf Pomorski.
REKOWO LĘBORSKIE
Miejscowość powstała najprawdopodobniej w okresie przed zaborem krzyżackim i przez kilka wieków stanowiła fiskalną wieś chłopską. Pierwsza wzmianka na temat miejscowości znajduje się w akcie nadania chełmińskich praw przez komtura gdańskiego, Jana v. Rumppenheim, dla sołtysa Hermana Volczera. W dokumentach z 1559 r. zapisane jest, że miejscowość składała się z 40 włók, 1 sołtysa i 7 chłopów. W roku 1790 król pruski Fryderyk Wilhelm II rozpoczął uwalnianie chłopów fiskalnych od obowiązków szarwarcznych oraz likwidowanie poddaństwa chłopów dziedzicznych. Obowiązujące przepisy w tym zakresie były cały czas modyfikowane w celu ograniczenia dostępu chłopów do ziemi a skutkiem tego była emigracja ludności. W 1910 r. otwarto linię kolejowa Lębork – Choczewo, a w Rekowie wybudowano przystanek kolejowy. W roku 1911 Rekowo było uznane za gminę chłopską w wójtostwie Tawęcino i posiadało 305 mieszkańców. Podczas II wojny światowej w miejscowości zatrudniani byli głównie jeńcy wojenni w ramach robót przymusowych. Natomiast na koniec wojny w lutym i marcu 1945 r. przeprowadzano przez wieś w kierunku Krępy Kaszubskiej i Gęsi więźniów obozu koncentracyjnego Stutthof. Po wojnie nastąpiła repatriacja ludności niemieckiej, którą zastąpiono mieszkańcami z różnych stron Polski.
ROZGORZE
Pierwsza wzmianka na temat Rozgorza zawarta jest w dokumencie pochodzącym z 1392 r. (kopenhaska tablica woskowa nr 81). Według rejestru z 1435 r. znajdował się tu folwark szlachecki. Od roku 1514 na pewno do 1628 r. miejscowością rządził ród Wejherów. Następnym właścicielem jest marszałek polny von Natzmer, który połączył posiadłość z Janowicami. Włości przechodziły również w ręce hrabiowskiego rodu Czapskich a na koniec stały się posiadłością von der Ostenów (do II wojny światowej). W opisie z 1784 r. przedstawiono miejscowość jako folwark, 4 chłopów, 5 zagrodników, karczma, owczarnia, dojarnia krów i budynek szkolny, łącznie 13 20 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
dymów, a w 1911 r. była to malutka gmina wiejska z 11 mieszkańcami oraz okręgiem folwarcznym z 156 mieszkańcami obejmującym powierzchnie 468 ha. Po II wojnie światowej ziemie należące do miejscowości wcielone zostały do PGR Pogorszewo.
RYBKI
Miejscowość położona na wschodnim brzegu doliny rzeki Okolicy, nazwą nawiązująca do połowu ryb. W 1638 r. wzmiankuje się o znajdującym się w miejscowości jazie służącym do odłowu łososi. Położenie w bliskiej odległości od miasta Lęborka i przy trakcie prowadzącym do Bytowa umożliwiało rozwój miejscowości. W dokumentach z 1713 r. przedstawia się miejscowość jako folwark miejski. Przypuszczalni właściciele Rybek - Rybkowie rządzili tu najprawdopodobniej do połowy XVIII w. W 1896 r. Rybki włączono do terenów nowopowstałego ówcześnie zakładu dla nerwowo i psychicznie chorych, po czym powierzchnia tego zakładu w sumie wynosiła 167,73 ha. Po wyzwoleniu w 1945 r. w czasach Polski Ludowej w miejscowości znajdowało się gospodarstwo szkoleniowe Technikum Rachunkowości Rolnej w Lęborku a następnie Państwowe Gospodarstwo Rolne Lębork.
TAWĘCINO Słowiańska nazwa miejscowości wskazuje na istnienie miejscowości już przed 1310 r. Najstarsza wzmianka pochodzi z 1397 r. W czasach średniowiecza Tawęcino należało do ziemi salińskiej. Dokumenty z początku XVI w. potwierdzają, iż właścicielem ziem był tu jeden z Wejherów. W 1600 r. posiadaczem części miejscowości, był Łukasz Tawęciński (Towenzin), którego rodzina posiadała dobra w Tawęcinie, Świechowie, Perlinku i Mierzynie. Następnymi panami na Tawęcinie był ród Rexinów, rządzących w miejscowości do 1801 r. W 1781 r. w Tawęcinie znajdowało się kilka folwarków, 2 chłopów, 6 zagrodników, kuźnia, młyn wodny i karczma. W latach 1801-1804 folwark został przejęty przez hrabiego Münster-Meinhöfela, a następnie przez rodzinę Boninów i Ewertów. Następnie majątek objęła rodzina Schultzów i hrabiego Leopolda von der Osten. W 1911 r. Tawęcino było okręgiem folwarcznym, lecz do 1919 r. berliński bank ziemski rozparcelował 943 ha ziemi. Po II wojnie światowej nastąpiła wymiana ludności z niemieckiej na polską z różnych części kraju. Miejscowość w latach 1945-1955 należała do Gromady 21 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
Łebień, następnie (1955-1973) do Gromady Tawęcino, 1973-1976 ponownie do Gromady Łebień, a od czerwca 1976 r. do Gminy Nowa Wieś Lęborska.
WILKOWO NOWOWIEJSKIE
Osada istniejąca najprawdopodobniej jako wieś fiskalna księstwa białogardzkiego już przed 1308 r. W dokumencie opisującym granice Redkowic z 1335-1341r. znajduje się pierwsza pisana wzmianka na temat Wilkowa (członek komisji o imieniu Jakub de Wilckow). Z roku 1376 pochodzi najstarszy akt nadania komtura gdańskiego Walpolda von Bassenheima. Akt przejęcia ziemi lęborsko – bytomskiej w roku 1638 potwierdza fiskalny charakter miejscowości. W roku 1558 chłopi z Wilkowa zobligowani byli odrabiać szarwark w Obliwicach. W 1783 r. w Wilkowie zbudowano szkołę. Około 1911 r. Wilkowo stanowiło gminę wiejską (z 288 mieszkańcami) należącego do wójtostwa Nowa Wieś. Podczas procesu uwalniania chłopów miejscowi gospodarze szybko przystosowali się do nowych warunków gospodarowania.
ŻELAZKOWO Osada powstała w latach 1784-1800 z inicjatywy rodu von Selchow. Z Żelazkowem ściśle powiązane były Redkowice oraz zachodnia część miejscowości Chocielewko - Chocielewo. W roku 1881 właściciel miejscowości von Selchow stał się członkiem Lęborskiego Towarzystwa Rolniczego. W 1890 r. miejscowość podzielona została na dwie części: okręg folwarczny i gminę chłopską, przy czym około 150 ha ziemi trafiło w ręce chłopów. W 1894 r. majątek kupił Juliusz Meyerheim, który wkrótce przekazał włości w ręce barona von Wolfa. Po wyzwoleniu w okresie Polski Ludowej ziemie folwarczne zostały wcielone do Państwowego Gospodarstwa Rolnego.
22 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
5.2.2. Krajobraz kulturowy Krajobraz kulturowy wg definicji powstał w wyniku wieloletniego przekształcenia krajobrazu naturalnego przez grupy kulturowe i nakładanie elementów kulturowych z różnych wieków. Jest to świadectwo działalności dawnych mieszkańców kształtujące tożsamość regionalną. Gmina Nowa Wieś Lęborska jest gminą typowo rolniczą, w której ponad połowę terenu stanowią użytki rolne. Głównym czynnikiem wpływającym na krajobraz kulturowy gminy było i jest rolnictwo. Na terenie gminy występują głównie wsie o układzie ulicówki (wieś o jednodrożnej zwartej zabudowie, z budynkami z jednej lub dwóch stron drogi) lub wielodrożnicy (wieś o zwartej lub luźnej zabudowie powstająca wzdłuż kilku ciągów komunikacyjnych, ale o nieregularnym kształcie). Z historycznej zabudowy wiejskiej (chałupy, budynki gospodarcze i inwentarskie) pozostało niewiele budowli. Na średniowieczne pochodzenie wsi wskazują jedynie wzmianki w dokumentach z tamtego okresu. Żadna ze wsi nie została w całości objęta strefą ochrony konserwatorskiej ze względu na bardzo duże przekształcenie dawnego krajobrazu kulturowego. Wśród elementów pozostających pod ochroną konserwatorską są układy drożne (ciągi komunikacyjne) oraz założenia pałacowo - parkowe. Najwięcej obiektów zabytkowych na terenie Gminy Nowa Wieś Lęborska powstało w XIX w. i na początku XX w. Krajobraz wsi uległ zmianom z uwagi na powstające w ich obrębie zespoły dworsko-parkowo- folwarczne, które oprócz funkcji gospodarczych (folwark) pełniły przede wszystkim funkcje rezydencjonalne (dwór) i rekreacyjne (park). Z uwagi na rozwój gospodarczy w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku powstała nowa zabudowa wsi, która w znacznej mierze przetrwała do dzisiaj. Wśród nich znajdują się liczne zespoły pałacowo - parkowe i dworsko – parkowe wraz z towarzyszącymi im zespołami folwarcznymi, kościoły, cmentarze, budynki kolejowe oraz mniej liczne zagrody, budynki mieszkalne i gospodarcze.
A) Pałace i dwory. W okresie gwałtownego rozwoju rolnictwa na ziemiach zaboru pruskiego (szczególnie w II poł. XIX w.) powstały pałace i dwory, budowane głównie w stylu neoklasycystycznym. Dwór w Leśnicach wpisany do rejestru zabytków jak i znajdujące się w ewidencji zabytków dwory w miejscowościach Janowice, Żelazkowo, Darżewo, Małoszyce, Lędziechowo są mocno zaniedbane i zdewastowane, gdyż przez ostatnie lata dysponowali nimi pracownicy PGR. W większości zatraciły one swoiste detale architektoniczne.
23 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
Pałac w Janowicach (1920-1940r.)
B)Parki Na terenie Gminy Nowa Wieś Lęborska przy zespołach dworsko - folwarcznych w XVIII i XIX w. powstawały parki. Swój ostateczny charakter i styl uzyskały w XIX w. W większości zachowany jest w nich pierwotny układ przestrzenny mimo utraty części drzewostanu. W większości w parkach brakuje bieżącej pielęgnacji stąd utraciły one swoje walory estetyczne. - Darżewo - park z II połowy XIX w. Dość dobrze zachowany z czytelnym układem przestrzennym. - Janowice - park w stylu krajobrazowym z II poł. XVIII w. Układ przestrzenny czytelny, średni stan zachowania drzewostanu, słabo zachowany układ wodny. - Leśnice – park późnobarokowy z końca XVIII w., park leśny z XIX i XX w. dobrze zachowany. Janowice –Zespół parkowo-pałacowy 1920-1940 - Lędziechowo - ogród geometryczny z końca XVIII w. i pocz. XIX w. przekształcony w połowie XIX w. w park krajobrazowy, poszerzony na początku XX w. o park leśny. Nie zachowany układ wewnętrzny ogrodu: ścieżki, drzewa itp. Częściowo zachowany drzewostan. - Małoszyce - park geometryczny z pocz. XIX w.- słabo zachowany, układ przestrzenny mocno przekształcony, stan zachowania zieleni średni. - Niebędzino – park geometryczny z końca XVIII w. przekształcony w końcu XIX w. w park naturalistyczny. Słabo zachowany.
24 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
- Pogorzelice – park krajobrazowy z przełomu XIX i XX w. z zachowanym częściowo parkiem geometrycznym z końca XVIII w. Słabo zachowany pierwotny drzewostan. - Redkowice – park geometryczny z końca XVIII w. Rozbudowany w park krajobrazowy w XIX w. Układ przestrzenny ogrodu krajobrazowego dobrze zachowany. Ze względu na zachowanie większości tworzących go elementów- czytelny. - Żelazkowo – park krajobrazowy, o cechach naturalistycznych przełomu II poł. XIX w. Jednorodny stylowo. Średnio zachowany drzewostan, słabo zachowany układ wodny i ścieżki. Parki w Janisławcu, Janowiczkach, Obliwicach i Tawęcinie mają znacznie przekształcone i zniszczone układy.
C)Zespoły folwarczne. W tym samym okresie powstawały również na terenie gminy Nowa Wieś Lęborska liczne zespoły folwarczne (w miejscowościach: Chocielewko, Darżewo, Janowice, Janowiczki, Krępa Kaszubska, Leśnice, Ledziechowo, Małoszyce, Niebędzino, Obliwice, Rozgorze i Rybki, Żelazkowo), które w większości do dnia dzisiejszego zachowały swój pierwotny układ przestrzenny. Obecnie zajmowane przez właścicieli prywatnych lub dzierżawione jako budynki gospodarcze od Agencji Nieruchomości Rolnych są sporadycznie używane i ulegają postępującej dewastacji.
D) Budownictwo sakralne. Budownictwo sakralne od średniowiecza po XIX w. było i jest dominujące w krajobrazie wiejskim, stąd licznie reprezentowane na terenie Gminy Nowa Wieś Lęborska. Na szczególną uwagę zasługuje zbudowany w latach 1922-26 kościół p.w. Najświętszego Serca Jezusowego w Chocielewku. Jest to kościół – pomnik zbudowany z inspiracji marszałka polnego Augusta von Mackensena, poświęcony mieszkańcom wsi, żołnierzom poległym w czasie I wojny światowej. Wiele elementów wystroju świątyni nawiązuje do pruskich symboli wojskowych – dębowych liści i żelaznych krzyży. Do ciekawych elementów wyposażenia należą: witraże o militarnej treści, polichromowana empora oraz szklane mozaiki.
Kościół Janowice 1920-1940
25 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
Charakterystycznym elementem jest nisza z kamienną chrzcielnicą udekorowana i oświetlona oknem z gołębiem, jako symbol ducha świętego. Jest to typowe połączenie funkcji sakralnej i pomnikowej. W miejscowości Garczegorze znajduje się okazały neogotycki kościół poewangielicki wzniesiony w 1897 r. obecnie p.w. św. Marii Magdaleny oraz XVIII - wieczna kaplica grobowa. Neogotycki kościół zbudowany w 1882 r. znajduje się również w miejscowości Janowice. Został postawiony na miejscu starszej świątyni, z której pochodzą niektóre elementy wyposażenia – barokowe ołtarze i
chrzcielnica. Styl neogotycki reprezentują również: Kościół z 1909 r. p.w. św. Stanisława Kostki w Lubowidzu, kościół p.w. NMP Królowej Polski w Łebieniu oraz poewangelicki kościół obecnie p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP w Nowej Wsi Lęborskiej posiadający smukłą wieżę i okazałą absydę.
E) Budynki kolejowe Budynki kolejowe zlokalizowane przy liniach kolejowych: - Lębork - Łeba - uruchomionej na koniec XIX w. (Garczegorze, Lędziechowo, Nowa Wieś Lęborska,) - Szczecin – Gdańsk – otwartej w 1870 r. (Pogorzelice, Leśnice); są to głównie typowe dla architektury końca XIX w. i pocz. XX w. budynki stacyjne. W większości zatraciły swój swoisty charakter i obecnie w większości pełnią funkcje mieszkalne.
F) Cmentarze Występujące na terenie gminy Nowa Wieś Lęborska cmentarze, to głównie nekropolie poewangielickie. Po II wojnie światowej zostały one bardzo mocno zdewastowane. W chwili obecnej zostały po nich miejsca z różnie zachowanym drzewostanem, słabym układem przestrzennym kwater i pozostałościami po nagrobkach. Cmentarze znajdują się z w miejscowościach: Bąsewice, Chocielewko, Czarnówko, Garczegorze, Darżewo, Dziechlino, Janisławiec, Janowice, Karlikowo Lęborskie, Kębłowo Nowowiejskie (2 obiekty), Krępa Kaszubska, Leśnice- Piaskowa (2 obiekty), Lędziechowo, Lubowidz, Łebień, Małoszyce, Niebędzino (4 obiekty), Obliwice, Pogorszewo, Pogorzelice (2 obiekty), Rekowo Lęborskie, Tawęcino, Wilkowo Nowowiejskie.
Krępa Kaszubska -cmentarz Na szczególną uwagę zasługuje cmentarz więźniów obozu koncentracyjnego Stutthof w Krępie Kaszubskiej. Na przełomie 1944/45 r. władze niemieckie wydały nakaz ewakuacji więźniów obozu na zachód. W trakcie tzw. Marszu Śmierci tysiące osób zginęło z wycieńczenia, chorób i zakatowania przez Niemców. Po II wojnie światowej w r. 1947, na
26 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
uporządkowanym cmentarzu ofiar w Krępie Kaszubskiej złożono ekshumowane szczątki więźniów zamordowanych w Gęsi /ok. 200 osób/, w Godętowie /ok. 100 osób/, w Łęczycach /ok. 100 osób/ i w Lubowidzu /ok. 40 osób/. Cmentarz w Krępie Kaszubskiej należy do największych nekropoli znajdujących się na trasie Marszu Śmierci. Na cmentarzu znajdują się mogiły zbiorowe i pomnik z tablicą pamiątkową. Rokrocznie odbywają się tu uroczystości upamiętniające to tragiczne wydarzenie. Wśród cmentarzy na terenie Gminy Nowa Wieś Lęborska wyróżnia się również cmentarz więźniów rosyjskich w Niebędzinie. Na wniosek gminy, Pomorski Urząd Wojewódzki w 2010 r. uznał cmentarz za nekropolię wojenną z okresu I wojny światowej. Cmentarz wojenny w Niebędzinie
5.2.3. Zabytki nieruchome
Zabytek nieruchomy - to nieruchomość, jej część lub zespół, będąca dziełem człowieka lub związana z jego działalnością i stanowiąca świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Poza budynkami i różnego typu budowlami zabytki nieruchome to również miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne, działalność wybitnych ludzi lub instytucji. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wymienia także krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne i ruralistyczne, budownictwo obronne, obiekty techniki, cmentarze i parki. Największym i zarazem podstawowym zagrożeniem dla obiektów zabytkowych na terenie gminy jest ich zły stan techniczny. Brak środków finansowych na wykonanie bieżących remontów lub nieużytkowanie w przypadku zabudowań gospodarczych przejętych po byłych państwowych gospodarstwach rolnych prowadzi do utraty swoistego detalu architektonicznego w wielu cennych historycznie budynkach i budowlach. Dla utrzymania specyficznego charakteru i krajobrazu kulturowego zagrożeniem jest także modernizacja i niskonakładowe remonty wykonywane przez właścicieli zabytków. Wymiana stolarki okiennej z naruszeniem zasad kompozycji, ocieplenie budynku czy wymiana pokrycia dachowego i zakłócanie geometrii dachów to zagrożenia wynikające z chęci poprawy warunków mieszkalnych. Rozbudowa obiektów zabytkowych, wycinka drzew oraz modernizacja ogrodzeń trwale zmieniają charakterystyczne dla danego regionu elementy.
27 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
5.2.4. Zabytki ruchome. Zabytek ruchomy (wg ustawy) to rzecz ruchoma, jej cześć lub zespół rzeczy ruchomych, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Ochronie i opiece podlegają następujące zabytki ruchome: - dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej; - kolekcje stanowiące zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje; - numizmaty oraz pamiątki historyczne, a zwłaszcza militaria, sztandary, pieczęcie, odznaki, medale i ordery; - wytwory techniki, zwłaszcza urządzenia, środki transportu oraz maszyny i narzędzia świadczące o kulturze materialnej, charakterystyczne dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentujące poziom nauki i rozwoju cywilizacji; - wyjątkowe materiały biblioteczne; - instrumenty muzyczne; - wytwory sztuki ludowej i rękodzieła oraz inne obiekty etnograficzne; - przedmioty upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji. Na terenie Gminy Nowa Wieś Lęborska do najcenniejszych zabytków ruchomych należą elementy wyposażenia kościoła p.w. Najświętszego Serca Jezusowego w Chocielewku; a) Malowidło na stropie, 1922-26 r., tempera, deska, dł. ok. 10,3 m, szer. 9m., b) Malowidło na stropie empory, 1922-26 r., tempera, deska, dł. ok. 10,3 m, wys. 1,6m., c) Chrzcielnica, 1922-26 r., drewno polichr. stol, wys. 112,5 cm, szer. 84,5 cm. d) Ławki, 1922-26 r. drewno, stol, wys. 105 cm, szer. 505 cm, 21 szt. e) Chór muzyczny i empora, 1922-26 drewno polichr., stol., 9m *1,7m, 8,6m*2,8m f) Witraż „Duch Święty” wykonawca: Puhl u. Wagner/Gottfr. Heinersdorff, Berlin, 1922-26, szer. 68cm, g) Witraż „Św. Jerzy”, wyk. j.w., 1922-26r., wys. ok. 250cm, szer. 67cm., h) Witraż „Ecce Home”, wyk. j.w. 1922-26, wys. ok. 250cm, szer. 67cm, i) Witraż „Hełm”, wyk. j.w. 1922-26, wys. ok. 250cm, szer. 67cm, 2szt. j) Witraż „Anioł Stróż”, wyk. j.w. 1922-26, wys. ok. 250cm, szer. 67cm, k) Witraż „Baranek Boży” wyk. j.w. 1922-26, wys. ok. 250cm, szer. 67cm, l) Witraż z listkami, 1922-26 r., wys. 110 cm, szer. 59cm, m) Dwa witraże z herbami, 1922-26 r., wys. 110 cm, szer. 59cm, n) Witraże z krzyżami z liśćmi dębu, 1922-26 r., wys. 270cm, szer. 88cm, 4 szt., o) Mozaika z krzyżem żołnierskim w arkadach, 1922-26 r. 28 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
p) Dzwon „Marie” 1923r. żeliwo, odlew, wys. 83, szer. 90 cm, q) Dzwon „Leonie” 1923r. żeliwo, odlew, wys. 60, szer. 81 cm, r) Dzwon „Dorothea” 1923r. żeliwo, odlew, wys. 83, szer. 110 cm, s) Postument z herbem, 1922-26 r., szt. kamień, wys. 97 cm, szer. 34 cm, t) Prospekt organowy, 1922-26 r., drew. snyc., wys. 385 cm, szer. 300cm., Na szczególną uwagę zasługuje również murowana kapliczka przydrożna z pocz. XX w. znajdująca się również w miejscowości Chocielewko.
5.2.5. Zasoby archeologiczne
Na obszarze gminy stwierdzono wyjątkowe warunki dla osadnictwa pradziejowego i wczesnośredniowiecznego. Prace badawcze prowadzone w terenie ujawniły 873 stanowiska archeologiczne, w tym 6 wpisanych do rejestru zabytków województwa pomorskiego, a 20 proponowanych do objęcia szczególną ochroną. Charakterystyczny układ stanowisk w zespoły i mikroregiony osadnicze zlokalizowany jest przede wszystkim: - wzdłuż stoków i krawędzi Pradoliny Łeby (Krępa Kaszubska, Rozgorze, Niebędzino, Redkowice, Chocielewko, Czarnówko, Nowa Wieś Lęborska, Lubowidz); - wzdłuż stoków i krawędzi doliny Kisewy – Kisewskiej Strugi (Kębłowo Nowowiejskie, Rekowo Lęborskie, Karlikowo Lęborskie -Tawęcino); - wzdłuż stoków i krawędzi doliny Rekwicy (Wilkowo Nowowiejskie, Łebień, Obliwice, Garczegorze)
Osadnictwo na terenie Gminy Nowa Wieś Lęborska mogło pojawić się tuż po ustąpieniu lodowca około 10-12 tyś lat temu. Brak jest dokładniejszych informacji o początkach zasiedlenia na naszym terenie. Wiadomym jest natomiast, iż nastąpiło to w środkowym okresie epoki kamiennej –mezolicie. Kamienne siekierki, topory, groty oszczepów i inne wytwory rąk z okresu neolitu (od ok. XXVII do XVIII w p.n.e) świadczą o obecności człowieka w póżniejszej fazie epoki. Więcej śladów po sobie pozostawiła kultura pomorska. Do tej kultury należą urny domkowe odkryte w Obliwicach oraz cmentarzyska i inne znaleziska m.in. w Garczegorzu, Janowiczkach, Niebędzinie, Łebieniu, Chocielewku, Redkowicach i w Tawęcinie Osadnictwo pradziejowe na terenie Gminy Nowa Wieś Lęborska kształtowało się zatem od obozowisk mezolitycznych (8000-4200 p.n.e. – Lubowidz, Janowice) przez neolit (młodsza epoka kamienia) (4200-1700 p.n.e.- Kębłowo Nowowiejskie, Lębork, Lubowidz, Nowa Wieś Lęborska, Redkowice) po osadnictwo ludności kultury pomorskiej 125 r. p.n.e. do IV w. n.e. to okres rozwoju osadniczego kultury oksywskiej i kultury wielbarskiej, której grupa zamieszkiwała okolice Czarnówka, Lubowidza, Łebienia, 29 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
Garczegorza, Niebędzina, Redkowic, Wilkowa. Okres od VI w. (wczesne średniowiecze) charakteryzuje się intensywnym wzrostem rozwoju społecznego i gospodarczego. Z tej to epoki pochodzą liczne grodziska (Krępa Kaszubska, Nowa Wieś Lęborska, Darżewo) z towarzyszącymi im dużymi osadami i cmentarzyskami. Wśród stanowisk archeologicznych na terenie Gminy Nowa Wieś Lęborska na uwagę zasługują: cmentarzyska kurhanowe ludności kultury łużyckiej, cmentarzyska ludności kultury wielbarskiej (Czarnówko, Lubowidz), cmentarzyska ludności kultury pomorskiej, Janowiczki, Chocielewko, Kębłowo Nowowiejskie, Redkowice), Szklana ryba sprzed 1800 lat z Czarnówka grodziska wczesnośredniowieczne (Nowa Wieś Lęborska, Krępa Kaszubska) oraz wielokulturowe osady.
5.2.6. Zabytki w zbiorach muzealnych. Na terenie Gminy Nowa Wieś Lęborska nie ma placówki muzealnej. Jednakże instytucja taka znajduje się w mieście Lębork. W zbiorach lęborskiego muzeum zgromadzone są eksponaty pochodzące z całego terenu Lęborskiego. Szczególnie cenne dla naszego terenu są eksponaty pochodzące z terenu wykopalisk archeologicznych w miejscowości Czarnówko, gdzie znajduje się jedno z największych wielokulturowych cmentarzysk ery starożytnej. Na cmentarzysku wykopano liczne elementy uzbrojenia (noże, tarcze), paciorki z imperium rzymskiego, zapinki do odzieży z brązu i srebra, elementy pasów.W miejscowości Krępa Kaszubska w roku 2000 została otwarta Izba Pamięci Ofiar Marszu Śmierci, a w roku 2003 nadano jej imię prof. Konstantina Cakste, który był synem pierwszego prezydenta Łotwy i zmarł podczas pamiętnego Marszu. Znajdują się tam wiele ciekawych eksponatów z tamtego okresu.
5.2.7. Dziedzictwo niematerialne. Według przyjętej w październiku 2003 r. Konwencji UNESCO za dziedzictwo niematerialne uważa się zwyczaje, przekaz ustny, wiedza i umiejętności oraz związane z nimi przedmioty i przestrzeń kulturowa, które są uznane za część własnego dziedzictwa przez daną wspólnotę grupę lub jednostki. Dziedzictwo niematerialne obejmuje: - tradycje i przekazy ustne w tym język, jako narzędzie przekazu, - spektakle i widowiska, - zwyczaje, obyczaje i obchody świąteczne, - wiedzę o wszechświecie i przyrodzie oraz związane z nią praktyki, - umiejętności związane z tradycyjnym rzemiosłem.
30 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
Dla społeczności lokalnej dziedzictwo niematerialne stanowi źródło wiedzy o tożsamości regionalnej i kulturowej. Z uwagi na historię gminy Nowa Wieś Lęborska dziedzictwo niematerialne nie może być rozpatrywane pod względem jednej kultury. Różnorodność kulturowa naszego regionu pozwala na poznanie dziedzictwa niematerialnego wielu kultur. Najistotniejszym jest dokumentowanie i kultywowanie elementów takich jak: legendy, tradycje związane z ważnymi wydarzeniami rodzinnymi (śluby, pogrzeby), tradycje związane ze świętami, potrawy. Instytucją stanowiącą piecze nad rozwojem i propagowaniem kultury na terenie gminy jest działający w Nowej Wsi Lęborskiej Gminny Ośrodek Kultury. Zajęcia i imprezy organizowane przez GOK w większości przyczyniają się do podkreślania swoistego charakteru regionu oraz przybliżają mieszkańcom historyczne i przyrodnicze wartości lokalne. Na terenie Gminy Nowa Wieś Lęborska utrwalaniem i rozpowszechnianiem dziedzictwa niematerialnego zajmują się też Koła Gospodyń Wiejskich. Obecnie na terenie gminy działa 7 kół w miejscowościach: Chocielewko, Kębłowo Nowowiejskie, Tawęcino, Krępa Kaszubska, Mosty, Leśnice, Wilkowo Nowowiejskie. Tradycje ludowe podtrzymywane są również przez Radę Sołecką Sołectwa Redkowice oraz Ochotniczą Staż Pożarną, która we współpracy z Gminnym Ośrodkiem Kultury w Nowej Wsi Lęborskiej organizuje rokrocznie „Sobótki” (obrzędy Nocy Świętojańskiej) i festyn „Czar Kwitnących Lip” przedstawiający obrzędy pszczelarskie.
5.3. Zabytki w rejestrze zabytków.
Prawną ochroną wynikającą z art. 7 ustawy z dnia 23 lipca 2003r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z dnia 17 września 2003r.) objętych jest w Gminie Nowa Wieś Lęborska 6 obiektów nieruchomych: - Chocielewko - kościół p.w. Najświętszego Serca Jezusowego, 1914-1918 r. wpisany do rejestru zabytków decyzją nr PSOZ-I-5340/25/97 z dnia 10.07.1997 r., poz. rej. A-1635; - Garczegorze – kościół p.w. św. Marii Magdaleny z 1897 r. wpisany do rejestru zabytków decyzją nr SOZ/D-I-5340/9/2000 z dnia 13.12.2000 r. poz. rej. A-1720; - Garczegorze – kaplica cmentarna wraz z otoczeniem (dawny cmentarzy) XVIII w., wpisana do rejestru zabytków decyzją nr KL II-5340/3/90 z dnia 14.09.1990.r. poz. rej. A-1324; - Janowice kościół p.w. św Józefa z 2 poł. XIX w., wpisany do rejestru zabytków decyzją nr PSOZ-I-5340/18/98 z dnia 08.06.1998 r., poz. rej. A- 1664; - Leśnice – dwór z poł. XIX w., wpisany do rejestru zabytków decyzją nr K 1 IV/KZ/2/55/61 z dnia 12.12.1961 r., poz. rej. A-269;
31 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
- Lubowidz – kościół p.w. św Stanisława Kostki z 1909 r. wpisany do rejestru zabytków decyzją nr SOZ/D-I-5430/3/2000 z dnia 29.06.2000 r. poz rej. A- 1710. W ewidencji zabytków znajduje się 118 obiektów. Najstarszą pochodzącą z XVIII w. architekturę na terenie Gminy Nowa Wieś Lęborska reprezentuje barokowa kaplica grobowa w miejscowości Garczegorze (nr rej. A-1324) oraz dwór w Leśnicach, (nr rej. A-269), który został przebudowany w XIX w. Do rejestru zabytków wpisane są także następujące obiekty archeologiczne: - Nowa Wieś Lęborska – grodzisko wczesnośredniowieczne – obszar AZP 7- 35/121- nr z rej. A-a-99/98/AG; - Krępa Kaszubska – grodzisko wczesnośredniowieczne – obszar AZP 6-35/2 – nr rej. A-a-100/131/100; - Garczegorze – cmentarzysko i osada kultury pomorskiej – obszar AZP6- 35/81 – nr z rej. A-a-101/214/AG; - Czarnówko – cmentarzysko z epoki żelaza i późnego okresu lateńskiego – obszar AZP 7-35/97- nr z rej. A-a-102/215/AG; - Czarnówko – cmentarzysko kultury pomorskiej – obszar AZP 7-35/93 – nr z rej. A-a-103/216/AG; - Czarnówko – cmentarzysko kultury pomorskiej – obszar AZP 7-35/94 – nr z rej. A-a-104/217AG;
5.4. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków
Podstawą do sporządzenia gminnych programów opieki nad zabytkami wg art.21 ustawy o ochronie zabytków i opieki nad zabytkami jest gminna ewidencja zabytków. Do ewidencji zabytków Gminy Nowa Wieś Lęborska wpisano 6 obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków oraz 118 obiektów nieruchomych wpisanych do wojewódzkiej ewidencji zabytków. Szczegółowy wykaz przedstawia załącznik nr 1. W wojewódzkiej ewidencji stanowisk archeologicznych znajdują się 873 wpisane obiekty archeologiczne i 6 obiektów wpisanych do rejestru. Szczegółowy wykaz przedstawiony jest w załączniku nr 2.
5.5. Zabytki o szczególnym znaczeniu dla gminy.
Z punktu widzenia gminy jako właściciela (współwłaściciela) zabytku najważniejszym obiektem jest pałac w miejscowości Leśnice. Jest to jeden z najstarszych i zarazem najcenniejszych obiektów na terenie gminy. Przez kilkadziesiąt lat pozbawiony bieżących remontów i zagospodarowany na obiekt mieszkalny dla byłych pracowników PGR stracił bezpowrotnie swoje
32 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
wartości estetyczne. Gmina jest współwłaścicielem pałacu wraz z kilkoma rodzinami o różnym statusie materialnym. Bardzo ważnym elementem krajobrazu kulturowego Gminy Nowa Wieś Lęborska są parki podworskie z unikalnym drzewostanem i specyficznym klimatem. W miejscowościach Darżewo, Redkowice, Niebędzino, Żelazkowo i Obliwice zagospodarowane jako parki wiejskie z przejrzystym układem alei spacerowych. Natomiast w miejscowościach Leśnice, Małoszyce, Lędziechowo, Janowice i Pogorzelice zaniedbane i wymagające rewitalizacji. Na szczególną uwagę zasługuje również kościół pw. Św. Stanisława Kostki w Lubowidzu, który stanowi istotny element krajobrazowy rzeki Łeby na szlaku turystycznym w obrębie Jeziora Lubowidz, posiadający istotną wartość historyczną, kulturową i religijną. Prawdziwą „perełką” wśród zabytków na terenie Gminy Nowa Wieś Lęborska jest kościół p.w. Najświętszego Serca Jezusowego w miejscowości Chocielewko. Ze względu na malownicze położenie oraz bogate, zabytkowe i unikatowe wnętrze kształtuje specyficzny klimat miejscowości. Większość zabytków na naszym terenie stanowi własność prywatną i gmina nie ma bezpośredniego wpływu na ich utrzymanie.
33 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagrożeń.
Podstawę do opracowania celów programu opieki nad zabytkami stanowi analiza SWOT, czyli określenie silnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń.
Silne strony - występowanie na terenie gminy Nowa Wieś Lęborska obiektów cennych historycznie i kulturowo (zespoły dworsko-parkowe, zespoły folwarczne, kościoły); - atrakcyjne położenie gminy sprzyjające rozwojowi bazy turystycznej (położenie na terenie gminy Jeziora Lubowidzkiego, bliskość Morza Bałtyckiego, usytuowanie na trasie dojazdowej do popularnych miejscowości wypoczynkowych np. Łeba, łatwość dojazdu do dużych miast, do lotniska); - istnienie sześciu placówek oświatowych na terenie gminy (1 przedszkole, 5 zespołów szkół); - istnienie Gminnego Ośrodka Kultury i Gminnej Biblioteki Publicznej; - liczne organizacje społeczno-kulturalne (Kółka Rolnicze - Koła Gospodyń Wiejskich);
Słabe strony - zły stan techniczny obiektów zabytkowych, spuścizna po byłych PGR- ach; - brak zainteresowania i zrozumienia przez mieszkańców problematyki związanej z ochroną obiektów zabytkowych szczególnie w odniesieniu do zabudowań mieszkalnych i gospodarczych; - duże bezrobocie i zubożenie społeczeństwa (obszary popegeerowskie na terenie gminy); - zbyt mała wiedza turystów o walorach turystycznych i kulturowych gminy - mało rozbudowana informacja turystyczna.
Szanse - odbudowa i bieżące remonty obiektów zabytkowych; - uwzględnienie zadań z zakresu opieki nad zabytkami w dokumentach strategicznych gminy i planowaniu przestrzennym; - finansowanie prac konserwatorskich i restauratorskich z budżetu gminy;
34 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
- pozyskiwanie funduszy zewnętrznych na ochronę zabytków (np. fundusze strukturalne); - działalność kulturalna i edukacyjna prowadzona przez Gminny Ośrodek Kultury, organizacje pozarządowe, placówki oświatowe i urząd gminy; - podniesienie świadomości społecznej mieszkańców gminy w wyniku działań edukacyjnych; - oznaczenie obiektów zabytkowych i naniesienie ich na turystyczna mapę gminy; - powstawanie nowych ścieżek rowerowych i szlaków turystycznych podkreślających walory kulturowe i przyrodnicze gminy. - aktywizacja mieszkańców wsi.
Zagrożenia - utrata walorów architektonicznych i postępująca degradacja zabytków; - brak użytkowania obiektów zabytkowych; - brak środków finansowych na rewitalizację i trudny dostęp do środków zewnętrznych; - wysokie nakłady finansowe na odnowę obiektów zabytkowych - brak świadomości społeczeństwa – kierowanie się wygodą i funkcjonalnością podczas wykonywania remontów obiektów zabytkowych; - degradacja zabytkowej przestrzeni poprzez nową zabudowę; - utrata wartości zabytków poprzez zaniechanie remontów.
Z przedstawionej powyżej analizy wynika, iż gmina posiada potencjał w postaci cennych kulturowo obiektów położonych w atrakcyjnym turystycznie otoczeniu. Podstawowym problemem osłabiającym możliwości wykorzystania tych walorów jest czynnik społeczny i ekonomiczny oraz niska świadomość społeczności lokalnej dotycząca wartości kulturowych, którymi gmina się wyróżnia. Istnieje szansa, że poprzez odpowiednie działania informacyjne i edukacyjne dziedzictwo kulturowe gminy zostanie w pełni zachowane i wyeksponowane.
35 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
7. Założenia programowe.
Zgodnie z zapisami art. 87 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, cele programu opieki nad zabytkami Gminy Nowa Wieś Lęborska wyznaczone są następująco: Włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; Uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; Wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; Podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; Określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; Podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.
7.1 Priorytety i kierunki działań programu opieki
Priorytet I Realizacja ochrony i opieki nad zabytkami w polityce przestrzennej gminy 1) Postępowanie zgodnie z wytycznymi określonymi w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Nowa Wieś Lęborska ze szczególnym uwzględnieniem zasad ochrony przy opracowywaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. 2) Uwzględnienie w planach i programach strategicznych działań na rzecz ochrony i poprawy stanu zabytków
Priorytet II Podkreślenie powiązań obiektu zabytkowego z otoczeniem i stworzenie warunków dla utrzymania krajobrazu kulturowego
36 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
1) Uwzględnienie w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego nie tylko obiektów i terenów cennych kulturowo, ale również ich otoczenie (np. elementy krajobrazu). 2) Prowadzenie działań informacyjnych ułatwiających właścicielom obiektów zabytkowych podjecie decyzji o objęcie ochroną prawną przez wpis do rejestru zabytków obiektów o znaczących dla gminy wartościach historycznych.
Priorytet III Poprawa stanu zachowania zabytków i ochrona przed ich degradacją 1) Aktualizacja gminnej ewidencji zabytków oraz bieżącą współpraca z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. 2) Określanie potrzeb i hamowanie procesów degradacji zabytków. 3) Współpraca z właścicielami obiektów zabytkowych. 4) Wspieranie działań zmierzających do poprawy stanu zachowania zabytków i pomoc merytoryczna w pozyskiwaniu środków zewnętrznych. 5) Zapobieganie niszczeniu udokumentowanych stanowisk archeologicznych. 6) Przeprowadzanie działań informacyjnych, popularyzatorskich i edukacyjnych w celu zminimalizowania inwestycji działających szkodliwie na krajobraz kulturowy. 7) Podjęcie działań w celu uporządkowania zabytkowych parków i cmentarzy w tym zabezpieczenie pozostałości nagrobków. 8) Prowadzenie prac remontowych przy zabytkach stanowiących własność komunalną zgodnie z wytycznymi konserwatorskimi. 9) Podejmowanie działań związanych z ochroną zabytków archeologicznych.
Priorytet IV Wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego 1) Powiązanie ochrony krajobrazu kulturowego i przyrodniczego. 2) Tworzenie parków kulturowych. 3) Wprowadzenie zasad ochrony charakterystycznych obiektów krajobrazowych poprzez umieszczenie odpowiednich zapisów w aktach prawnych wydawanych przez poszczególne organy (np. przed umieszczaniem anten telekomunikacyjnych, elektrowni wiatrowych, wielkogabarytowych reklam).
Priorytet V Podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami 1) Przedstawienie walorów kulturowych i przyrodniczych w ofercie turystycznej gminy.
37 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
2) Tworzenie nowych szlaków rowerowych i pieszych z uwzględnieniem zasobów kulturowych. 3) Stworzenie jednolitego sposobu oznakowania obiektów i miejsc związanych z dziedzictwem kulturowym na terenie gminy (tablice informacyjne, drogowskazy). 4) Popularyzacja zasobów kulturowych gminy w prasie, telewizji i internecie. 5) Udział w programach i stowarzyszeniach związanych z promocją dziedzictwa kulturowego pod kątem turystyki. 6) Działania edukacyjne w zakresie ochrony dóbr kultury. 7) Wspieranie działań społecznych w zakresie ochrony zabytków i budowanie tożsamości regionalnej mieszkańców. 8) Informowanie właścicieli zabytków o możliwości pozyskiwania środków finansowych na odnowę zabytków.
Priorytet VI Współpraca z właścicielami zabytków, eliminacja sytuacji konfliktowych związanych z ochroną obiektów zabytkowych. 1) Stworzenie czytelnych zasad finansowego wsparcia dla właścicieli obiektów zabytkowych. 2) Rozpowszechnianie wśród właścicieli zabytków wiedzy na temat obszarów i obiektów zabytkowych oraz wytycznych dla ich ochrony.
Priorytet VII Ochrona dziedzictwa niematerialnego 1) Kultywowanie tradycji i zwyczajów regionalnych. 2) Działania edukacyjne i informacyjne na temat dziedzictwa niematerialnego.
Priorytet VIII Stworzenie nowych miejsc pracy związanych z ochroną zabytków i opieką nad zabytkami. 1) Przywracanie zanikających rzemiosł i zawodów np. kowalstwo, oraz powrót do tradycyjnych technik w budownictwie (ciesielstwo, murarstwo). 2) Podnoszenie poziomu wyszkolenia pracowników działających w sferze ochrony zabytków.
7.2. Zadania gminnego programu opieki
1. Wpisanie zadań z zakresu ochrony zabytków do aktualizacji Planu Strategicznego Gminy Nowa Wieś Lęborska i do nowopowstających miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. 2. Bieżąca aktualizacja gminnej ewidencji zbytków. W 2009 r. została sporządzona gminna ewidencja zabytków zgodnie z art. 22 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad 38 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
zabytkami. Dokonano weryfikacji obiektów zabytkowych znajdujących się w ewidencji zabytków ze stanem faktycznym. Z przeprowadzonej na podstawie danych z ewidencji gruntów i budynków analizy wynika, iż większość obiektów zabytkowych stanowi własność prywatną. W zakresie prac nad gminną ewidencją zabytków konieczne jest: - sporządzenie aktualnej dokumentacji fotograficznej zabytków z uwzględnieniem nowo wpisanych i odnowionych zabytków, - bieżąca aktualizacja pod względem stanu technicznego budynków i zmian wynikających z rozbiórek, modernizacji i remontów obiektów zabytkowych, - bieżąca współpraca z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w odniesieniu do obiektów znajdujących się w rejestrze zabytków i gminnej ewidencji zabytków, - informowanie służb konserwatorskich o zagrożeniu obiektów zabytkowych i ładu przestrzennego.
3. Podejmowanie działań w zakresie odnowy i zabezpieczenia zabytków: - sprawdzenie stanu technicznego obiektów stanowiących własność komunalną, - dokonanie waloryzacji i uporządkowanie cmentarzy ewangelickich na terenie Gminy Nowa Wieś Lęborska w szczególności w miejscowości Chocielewko i Leśnice, - rewitalizacja parków podworskich w miejscowościach: Leśnice, Lędziechowo, Małoszyce, - działania zmierzające do remontu pałacu w Leśnicach, - Wykonanie niezbędnych prac w celu zabezpieczenia substancji zabytkowej w kościołach wpisanych do rejestru zabytków i gminnej ewidencji zabytków (Chocielewko, Janowice, Nowa Wieś Lęborska) , - podjecie działań w celu wpisania do rejestru zabytków kościoła w Łebieniu. 4. Odpowiednie wyeksponowanie zabytków i walorów krajobrazu kulturowego. - wykonanie doświetlenia kościołów w Łebieniu, Leśnicach, Janowicach. - utworzenie parku kulturowego w miejscowości Obliwice (opracowanie stosownej dokumentacji konserwatorsko-dendrologicznej). 5. Podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami. - bieżąca aktualizacja folderu promocyjnego z uwzględnieniem obiektów zabytkowych i terenów cennych krajobrazowo, - utworzenie ścieżki turystycznej szlakiem zabytków gminnych, - zorganizowanie wystawy fotograficznej przedstawiającej najcenniejsze znaleziska archeologiczne i zabytki na terenie gminy, 39 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
- oznakowanie wszystkich obiektów zabytkowych na terenie gminy, - wyeksponowanie na stronie internetowej gminnej ewidencji zabytków, - publikacje w prasie lokalnej najcenniejszych historycznie i kulturowo obiektów wraz z ich opisem, - udział w Lokalnej Grupie Działania „Dorzecze Łeby” i pozyskiwanie środków finansowych na odnowę zabytków, - wspieranie rozwoju agroturystyki z wykorzystaniem dawnego budownictwa wiejskiego (pomoc w pozyskiwaniu środków z PROW i innych funduszy UE), - włączenie tematyki dziedzictwa kulturowego do zajęć szkolnych na różnych poziomach nauczania. Organizacja konkursów: wiedzy o historii gminy, konkursu plastycznego „Zabytki w mojej okolicy”, - podkreślenie wartości ochrony zabytków na imprezach odbywających się pod patronatem gminy, - informowanie w sposób zwyczajowo przyjęty wszystkich właścicieli zabytków na temat możliwości pozyskiwania środków zewnętrznych na odnowę zabytków. 6. Współpraca z właścicielami zabytków, eliminacja sytuacji konfliktowych związanych z ochroną zabytków. - organizowanie spotkań informacyjno - edukacyjnych z właścicielami zabytków (konsultacje), - zwiększenie środków budżetowych na ochronę zabytków. 7. Ochrona dziedzictwa niematerialnego. - wspieranie udziału organizacji pozarządowych (Kółek Rolniczych - Kół Gospodyń Wiejskich) w imprezach wojewódzkich i krajowych prezentujących tradycje i obrzędy ludowe (wystawy Tradycyjny Stół Wielkanocny, Bożonarodzeniowy, Turniej Kół Gospodyń Wiejskich), - zorganizowanie stoiska, na festynach sołeckich, dożynkach gminnych, przedstawiającego dorobek regionalny gminy. 8. Stworzenie nowych miejsc pracy związanych z ochroną zabytków i opieką nad zabytkami. -organizowanie warsztatów w Gminnym Ośrodku Kultury propagujących rzemiosła tradycyjne, - współpraca z Powiatowym Urzędem Pracy w zakresie organizowania szkoleń dla osób bezrobotnych, - udział w specjalistycznych szkoleniach, warsztatach, konferencjach podnoszących kwalifikację pracowników samorządowych w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. 9. Ustalenie numerów działek ewidencyjnych dla stanowisk archeologicznych.
40 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami. Zadania Gminnego programu opieki na zabytkami zostaną zrealizowane w wyniku następujących działań: 1. Współpraca władz Gminy Nowa Wieś Lęborska z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Gdańsku, z właścicielami oraz zarządcami obiektów zabytkowych, diecezjami (przedstawicielami kościołów), organizacjami pozarządowymi i stowarzyszeniami oraz ośrodkami naukowymi. 2. Działania władz samorządowych przy udziale gminnych jednostek organizacyjnych (placówki oświatowe, Gminny Ośrodek Kultury) z zastosowaniem: a) instrumentów prawnych - przepisy ustawowe; - plany i programy określające politykę państwa i województwa w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego; - dokumenty wydawane przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Gdańsku wynikające z przepisów prawa; - miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego;
b) instrumentów finansowych - dotacje na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków; - subwencje; - środki finansowe pozyskiwane ze źródeł zewnętrznych - pozabudżetowych; - nagrody; - zachęty finansowe; - zbiórki społeczne;
c) instrumentów społecznych - działania informacyjne i promocyjne dotyczące ochrony zabytków; - edukacja w zakresie opieki nad zabytkami; - pozyskanie poparcia społecznego na rzecz ochrony środowiska kulturowego;
d) instrumentów koordynacji - realizacja strategii, programów i projektów (np. programy rewitalizacji, program ochrony środowiska, programy prac konserwatorskich); - studia, analizy, koncepcje; - kontrakty, umowy, porozumienia; - współpraca z sąsiednimi samorządami w celu ustalenia wspólnej polityki ochrony środowiska kulturowego; - współpraca z ośrodkami akademickimi i naukowymi;
41 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
e) instrumentów kontrolnych - bieżący monitoring stanu zachowania zabytków; - bieżąca aktualizacja baz danych w tym: gminnej ewidencji zabytków, gospodarki gruntami, zagospodarowania przestrzennego gminy;
9. Zasady oceny gminnego programu opieki nad zabytkami.
Program opieki nad zabytkami Gminy Nowa Wieś Lęborska zgodnie z art. 87 ust. 3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami po zaopiniowaniu przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Gdańsku zostanie przedstawiony Radzie Gminy Nowa Wieś Lęborska w celu podjęcia stosownej uchwały. Uchwalenie gminnego programu powinno służyć planowaniu działań takich jak: koordynowanie prac i badań związanych z ochroną zabytków i krajobrazu kulturowego oraz promowanie i upowszechnianie ochrony zabytków w gminie. Co dwa lata Wójt sporządza sprawozdanie z Gminnego Programu i przedstawia je Radzie Gminy. Sprawozdanie powinno być również przekazane do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków i wykorzystywane do opracowywania i realizacji Wojewódzkiego programu ochrony zabytków. Oceny realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami dokonuje się za pomocą następujących wskaźników: - poziom wydatków budżetowych przeznaczonych na ochronę i opiekę nad zabytkami w roku; - wartość finansowa wykonanych prac konserwatorskich i restauratorskich oraz robót budowlanych przy obiektach wpisanych do rejestru zabytków; - ilość przeprowadzonych prac porządkowo - pielęgnacyjnych na terenach zielonych (parki, cmentarze); - wartość pozyskanych środków ze źródeł pozabudżetowych; - liczba zabytków poddanych pracom w zakresie ochrony; - liczba wniosków o wpis do rejestru zabytków; - liczba konkursów, działań edukacyjnych i wystaw związanych krajobrazem kulturowym gminy; - ilość oznaczonych obiektów zabytkowych, dróg tras turystycznych, parków kulturowych; - ilość działań promocyjnych w postaci artykułów, publikacji, folderów promocyjnych i innych opracowań na temat bogactwa kulturowego gminy; - ilość odwiedzin na stronie internetowej w zakładce z zamieszczoną gminną ewidencją zabytków; - ilość szkoleń i spotkań z właścicielami zabytków (ilość uczestników); - udział w imprezach promocyjnych powiatowych, wojewódzkich i krajowych;
42 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
10. Źródła finansowania programu opieki nad zabytkami. Podstawowe zasady finansowania programu opieki nad zabytkami ujęte są w Rozdziale 7 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. W w/w ustawie podkreślono, iż finansowanie prac konserwatorskich i restauratorskich oraz robót budowlanych należy do właściciela lub posiadacza zabytku. Środki finansowe z przeznaczeniem na opiekę nad zabytkami mogą pochodzić z następujących źródeł: 1) Dotacje krajowe - dotacja Ministra Kultyry, - dotacja udzielona przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, - dotacja Ministra Administracji i Cyfryzacji - fundusz kościelny, - Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (szczególnie cenne parki i ogrody). - promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego 2) Środki pochodzące z funduszy europejskich. - Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (Priorytet XI) „Kultura i dziedzictwo kulturowe”, - Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej 2014-2020, - Fundusz Wymiany Kulturalnej w ramach EOG, - Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) 3) Inne środki np.: - partnerstwo publiczno-prywatne, - składki i zbiórki publiczne, - środki finansowe osób fizycznych, - dotacje z Powiatu Lęborskiego.
43 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA
11. Realizacja i finansowanie przez gminę zadań z zakresu ochrony zabytków. Podstawowym działaniem Gminy w zakresie realizacji i finansowania ochrony zabytków jest przyznanie w uchwale budżetowej środków finansowych na działania związane z ochroną zabytków. Wprowadzone UCHWAŁĄ NR XXI/231/09 RADY GMINY NOWA WIEŚ LĘBORSKA z dnia 19 marca 2009 roku zasady udzielania dotacji na sfinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (Załącznik nr 2) dały możliwość właścicielom zabytków pozyskanie części środków finansowych na działania związane z ochroną zabytków. Z pomocy powyższej w wysokości skorzystała Parafia p.w. Św. Brata Alberta w Mostach z przeznaczeniem na remont kościoła filialnego p.w. Św. Stanisława Kostki w Lubowidzu (łącznie w latach 2009-2014 - 50 000zł), Parafia pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Nowej Wsi Lęborskiej z przeznaczeniem na remont kościoła p.w. Najświętszego Serca Jezusowego w Chocielewku (2011r. – 20 000zł), oraz parafia pw. Św. Marii Magdaleny w Garczegorze z przeznaczeniem na remont kościoła filialnego pw. Św. Józefa w Janowicach (2014r. – 20 000zł) Gmina Nowa Wieś Lęborska udziela dotacji podmiotowej na działalność podstawową Gminnego Ośrodka Kultury w Nowej Wsi Lęborskiej, którego działalność opiera się na propagowaniu dziedzictwa kulturowego na terenie gminy.
12. Załączniki. 1. Obiekty w Gminnej Ewidencji Zabytków. 2. Gminna Ewidencja Zabytków Archeologicznych.
44