SELANIKLI DÖNMELER Yahudilikten Dönenler, Müslüman Devrimciler Ve Seküler Türkler
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Marc David Baer Selaııikli Döıımeler Yahudilikten dönenler, Müslüman devrimciler, ve seküler Türkler Selanikli Dönmeler Yahudilikten Dönenler, Müslüman Devrimciler ve SektilerTürkler SELANIKLI DÖNMELER Yahudilikten Dönenler, Müslüman Devrimciler ve Seküler Türkler Orijinal adı:The Dönme:Jewish Converts, Muslim Revolutionaries and Secular Turks The Dönme:Jewish ConvertS, Muslim Revolutionaries and Secular Turks by Marc David Baer, was originally published in English by Stanford University Press. © 201O by The Board ofTrustees of the Leland Stanford ]unior University. Ali rights reserved. This translation is published by the arrangement with Stanford University Press, www.sup.org · Yazan: Marc David Baer lnglllzceden çeviren: Sevinç Kayır Türkçe yayın hakları: © Doğan Egmont Yayıncılık ve Yapımcılık Tic. AŞ. ı. baskı / Haziran 2011 I ISBN 978-605-09-0185-6 Sertifika no: 11940 Kapak tasarımı: Geray Gençer Baskı: Şefik Basım /Turgut Özal Caddesi No: i 37 lkitelli • ISTANBUL Te l: (212) 549 62 62 Doğan Egmont Yayıncılık ve Yapımcılık Tic. A.Ş. i9 Mayıs Cad.Golden Plaza No. I Kat 10,34360 Şişli - İSTANBUL Te l.(212) 373 77 001 Faks (212) 355 83 16 www.dogankltap.com.tr / [email protected] / [email protected] Selanikli Dönmeler Yahudilikten Dönenler, Müslüman Devrimciler ve Sektiler Türkler Marc David Baer Çeviren: Sevinç Kayır �DOGAN -KiTAP Firuze ile Azize'ye, her gün bir mucize. İçindekiler Önsöz...................... ........................................................................ 13 Giriş: İslam'ı seçen Yahudi Mesih'in peşinden, 1666-1862....... 23 1. bölüm: Osmanlı Selanik'i ............................................ 45 1- Aile arasında, 1862-1908 ...................................................... 47 2- Dini ve ahlaki eğitim: Okullar ve etkileri........................... 68 3-Seyahat ve ticaret ................................................................. 91 il. bölüm: İmparatorluk ve ulus-devlet arasında ......... 109 4- Bir devrim yapmak, 1908................................................... 111 5- Yunanistan Selanik'i ve Osmanlı lstanbul'u arasında seçim, 1912-1923................................................. 141 111. bölüm: İstanbul ........................................................ 171 6- Anayurdu kaybetmek: 1923-1924...................................... 173 7-Sadık Türkler mi yoksa sahte Müslümanlar mı? İstanbul' da Dönme tartışması, 1923-1939 ....................... 187 8- Dönmeleri laik ulus-devlete yeniden dahil etmek ......................................................................... 218 9- Unutmayı unutmak, 1923-1944 ......................................... 248 Sonuç............................................................................................ 280 Sonsöz: Ahmet Emin Yalman'ın vurulması. .................... ;........ 298 Dipnotlar...................................................................................... 302 Dizin ............................................................................................. 357 Teşekkür Gizli ya da yanlış anlaşılmış tarihlerine ilişkin bu kadar çok bil giyi benimle paylaştıkları için görüştüğüm Dönmelere teşekkür ederim. Kitabın konusunun Türkiye'de taşıdığı hassasiyet nede niyle görüştüğüm kişilerin adını ve hatta yerini -kamuoyunda Dönme kimliği alenen bilinenler dışında- belirtmedim. Önsöz Geçtiğimiz yıllarda Türkiye' de, Soner Yalçın'ın Efendi: Beyaz Türklerin Büyük Sırrı veEfe ndi 2: Beyaz Müslümanların Bü yük Sırrı adlı iki kitabının yüz binlerce kopyası satıldı. ı Kitapla rın ilki, yüzyılı aşkın süredir ülkenin gidişatına yön veren sektiler seçkinlerin gizli Yahudi kimliklerini ortaya çıkarmayı, ikincisi ise, önde gelen dindar Müslüman ailelere mensup gizli Yahudilerin maskesini düşürmeyi hedefler. 2007 yılında, Türkiye'de en çok satılan ikinci kitap olan, Ergün Poyraz'ın Musa'nın Çocukları Tayyip ve Emine adlı kitabın kapağında, Türkiye'nin dindar baş bakanı Tuyyip Erdoğan ve türbanlı eşi Emine'nin fotoğraflan-Ya hudi kökenli oldukları iddia edilerek- fotomontajla Davud Yıldızı içine yerleştirilmiştir.2 Bu kitapların iddialarına bakılırsa, Türki ye'deki önemli kimselerin tamamı Yahudi soyundan geliyor. Giz li Yahudilerle ilgili söylentiler Türk halkının hayal gücünü ele ge çirmiş durumdadır. 3 Kimi sektiler Türkler, Başbakan Erdoğan'ın, Türkiye'nin laik düzenini zayıflatmaya çalışan gizli bir Yahudi ol duğuna 'inanırlar. Müslüman ve okuryazar Türk halkının giderek büyüyen bir yüzdesi, ateist Yahudilerin Osmanlı sultanını tahttan indirdiklerini, İslami imparatorluğu yıktıklarını, onun yerine "giz li Yahudi" Mustafa Kemal Atatürk'ün liderliğinde, İslam karşıtı, laik bir cumhuriyet kurduklarını ve hata ülkeyi kontrol ettikleri ni düşünür. 4 Gerçekte, Türkiye Cu�huriyeti hiçbir zaman gizli bir Yahu di tarafından yönetilmemiştir. Yine de, gizli Yahudi entrikacıla rın Türkiye'yi zayıflatmak için planlar yaptıklarıyla ilgili sansas yonel söylentilerin revaçta olması, tarihin sayfaları arasında kal mış bir gruba dikkat çekilmesine neden olmuştur. Gizli Yahudi ler olarak kabul edile� bir grup insanın, iki yüzyılı aşkın bir süre 14 boyunca Osmanlı lmparatorluğu'nun Selanik şehrinde yaşadıkla rı, daha sonra, Birinci Balkan Savaşı ve 1912'de Yunanlılar tara fından işgal edildikten sonra, artık Thessaloniki olarak adlandı rılan Selanik' e ve 1923-24 yıllarındaki Türk-Yunan nüfus mübade lesinin ardından, lstanbul'a yerleştikleri bilinen bir gerçektir. On ları kendi tabirleriyle Ma'aminim (İbranice, Müminler) ya da di ğerleri gibi Dönmeler olarak adlandırmayı seçebiliriz. Her iki te rim de, üç yüzyıl önce mesihleri Haham Sabetay Sevi'yle birlik . te Müslümanlığı kabul eden Yahudileri tanımlamak için kullanı lır. Sabetay Sevi ve onu takip eden ilk neslin hikayesi Gershom Scholem ve başkaları tarafından anlatılmıştır, s ama ilk Dönmele rin soyundan gelenlerin etnik-dini kimlikleri, tarihleri ve modern çağdaki deneyimleri bilinmemektedir. Birçok kişinin Dönmeler hakkındaki komplo teorilerine inanmasına rağmen, bunların çok azı grubun gerçek niteliğinden ve tarihçesinden haberdardır. Bu kitabın hedefi birkaç soruya yanıt bulmaktır. Musevilikten dö nen bu grubun soyundan gelen kimseleri basitçe Yahudi olarak tanımlamak ne derece doğrudur? Eğer inançları ve uygulamala rı onları Yahudiliğin dışında bırakıyorsa, kendilerini Müslüman lıktan ve Yahudilikten nasıl ve neden ayrıştırmışlardır? Kendile rini nasıl görüyorlardı, diğerleri onları nasıl görüyordu ve bu al gı biçimleri zamanın etkisiyle nasıl değişmiştir? Grubun Osman lı lmparatorluğu'nun son döneminde ve Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş aşamasında oynadığı rol nedir? Bu din değiştirmeyi, bir dini gelenekten diğerine geçmek ya da dindarlık yerine sektiler bir tarzı benimsemek olarak kabul etsek de, ne zaman gerçekleş tiğini nasıl öğrenebiliriz? Yahudi, Müslüman, Türk ya da Yunanlı olmanın sınırlan nelerdir? Baştaki din değiştirmenin sonrasında, Dönmeler iki yüzyıl bo yunca Müslüman kabul edilmiştir ve XIX. yüzyılın sonunda Sela nik toplumunun en üst seviyelerine yükselmişlerdir. Bu avantajlı noktaya eriştikten sonra, Osmanlı İmparatorluğu'nda yeni düşün ce ve yaşam biçimleri geliştirmeyi başardılar. Bununla birlikte; ayn bir etnik-dini kimlik ile detaylı soyağaçları, kendi içlerinde evlenme, ayn okullar ve mezarlıklarla korunan toplumsal sınırlar oluşturdular. Dönmeler, ticaret ve ekonomi, şehir düzenlemesi, modern eğitim, ahlak ve bilimi birleştirmek, edebiyat, mimari ve yerel politikalar alanlarındaki yenilikleri desteklemekle, Osmanlı Selanik'ini kozmopolit bir kent haline getirmişlerdir. En büyük ve tartışmalı katkıları, güç sahibi son sultan il. Abdülhamid'i tahttan indiren ve ardından 1908 Devrimi'ni gerçekleştiren Jön Türkle- 15 rin kurduğu gizli bir topluluk olan İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin (bundan sonra İTC) arkasındaki itici güç olmalarıdır.· Devrimden kısa bir süre sonra, Dönmeler çift yönlü saldırıya uğradılar. İstanbul'da, çoğunluğun ateist ve ahlaksız bir topluluk olarak değerlendirdiği İTC'ye üye olmaları ve sultanı tahttan in dirmeleri nedeniyle sertçe eleştirildiler. Bunun yanı sıra, .İslami inanca ve uygulamalaraolan bağlılıklarından ilk defaşüphe edil- meye başlandı. Sadece inançları yüzünden değil, yabancı ticari ağlarve yerel yönetimle ilişkileri nedeniyle de hedef alınmışlardı. Selanik 1912'de Yunanistan'ın eline geçtikten sonra, kentte çoğul culuğa yer kalmadı. Yunanistan toprağı olan Selanik'teki Dönme lerden bazıları, siyasi ve ekonomik konumlarını korumayı başar dılar, ama yaklaşık on yıl sonra, Türkiye Cumhuriyeti'nin kurul masıyla birlikte, ulus-devletin dışında sağlam ekonomik bağlan tılara sahip "Yunan olmayan" unsurları bünyesinde barındırma ya tahammül edemeyen Yunanistan'dan sınır dışı edildiler. On yıl boyunca Dönme karşıtı bir tavrın gözlemlendiği, yeni anayurtla rı Türkiye'de, (Türk olmak için Müslüman olmak gerektiğini öne süren) millileştirilmiş dini ve (yalnızca "Türk kanı"ndan gelenleri kabul eden) ırkçılaştırılmış milliyetçiliği savunarak onların sekti ler Türk ulus-devletinde güvenle barınmalarınakarşı çıkan muha liflerle yüz yüze geldiler. Bu dış baskı onların içevlilik uygulama larına son vermelerine sebep oldu ve bu durum Dönmelerin en önemli ayırt edici özelliklerini yitirmeleriyle sonuçlandı. İmpara- . t?rluğu ulus-devlete çeviren en önemli dönüşümlere katkıda bu lunmuş olmalarına rağmen, bu süreç içerisinde Dönmelerin bir grup olarak çözülmeleri büyük bir ironidir. Bir diğer ironi de Dönmelerin ne şekilde hatırlandığıyla ilgili dir. Hayranlarına bakılırsa, onlar