EKONOMIA I ZARZĄDZANIE Tom 3 Nr 1 ECONOMY and MANAGEMENT

POLITECHNIKA BIAŁOSTOCKA

KWARTALNIK WYDZIAŁU ZARZĄDZANIA

EKONOMIA I ZARZĄDZANIE Tom 3 Nr 1

ECONOMY AND MANAGEMENT Quarterly Journal of the Faculty of Management Volume 3 No. 1

Białystok 2011

Kolegium Redakcyjne Redaktor naczelny : Marcin Smole ński (redaktor działu organizacja i zarz ądzanie turystyką) Zast ępca redaktora naczelnego: Wiesław Matwiejczuk (redaktor działu zarz ądzanie organizacjami) Sekretarze naukowi: Janusz Leszek Sokół (zarz ądzanie produkcj ą); Zofia Tomczonek (ekonomia społeczna i polityka); Tadeusz Popławski (marketing w zarz ądzaniu); Danuta Tarka (zarz ądzanie logistyczne) Sekretarz techniczny: Krzysztof Stepaniuk

Rada Naukowa Przewodnicz ący: prof. dr hab. Joanicjusz Nazarko (Politechnika Białostocka) Członkowie: dr hab. Henryk Bronakowski (Wy ższa Szkoła Finansów i Zarz ądzania w Bia- łymstoku); dr hab. Włodzimierz Deluga (Politechnika Koszali ńska); prof. dr hab. Adam Dobro ński (Uniwersytet w Białymstoku); prof. dr hab. Mirosław Karwat (Uniwersytet Warszawski); dr in ż. Maciej Dobrzy ński (Politechnika Białostocka); prof. dr hab. Anatoli Gurinowicz (Białoruski Narodowy Uniwersytet Techniczny w Mi ńsku); prof. dr hab. An- drzej Jasi ński (Uniwersytet Warszawski); prof. dr hab. Jerzy Łunarski (Politechnika Rzeszowska); dr hab. Aleksander Panasiuk (Uniwersytet Szczeci ński); dr hab. Krzysztof Pili ński (Politechnika Białostocka); prof. dr hab. Henryk Sasinowski (Politechnika Biało- stocka); dr hab. Swietłana Selwerstowa (Uniwersytet w Grodnie); prof. dr hab. Jan Sikora (Uniwersytet Ekonomiczy w Poznaniu); prof. dr Mirosław Skibniewski (University of Maryland); prof. dr hab. Remigiusz Sosnowski (Politechnika Śląska); dr hab. Andrzej Wasiak (Politechnika Białostocka) Adres Redakcji Ekonomia i Zarz ądzanie Wydział Zarz ądzania Politechniki Białostockiej ul. Ojca S. Tarasiuka 2; 16-001 Kleosin-Białystok tel. 085 746 98 52; e-mail: zneiz @ pb.edu.pl http://www.zneiz.pb.edu.pl

Kwartalnik Ekonomia i Zarz ądzanie jest kontynuacj ą Zeszytów Naukowych Ekonomia i Zarz ądzanie Wydziału Zarz ądzania Politechniki Białostockiej

© Copyright by Politechnika Białostocka 2011 ISSN 2080-9646 Publikacja nie mo że by ć powielana i rozpowszechniana, w jakikolwiek sposób, bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich Projekt okładki: Tomasz Trochimczuk, Krzysztof Połubi ński, fot. V. Pakhnyushyy/123RF, Archiwum WZ Korekta j ęzykowa streszcze ń: Marta Małaszkiewicz Redakcja techniczna i skład: Krzysztof Stepaniuk Druk: Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej Nakład: 160 egz.

SPIS TRE ŚCI

EKONOMIA SPOŁECZNA I POLITYKA Katarzyna Łogwiniuk ...... 7 Zastosowanie analizy metody taksonomicznej w analizie porównawczej dost ępu do infrastruktury ICT przez młodzie ż szkoln ą w Polsce The use of taxonomic methods in the comparative analysis of access to ICT infrastructure by schoolchildren in Poland Wiesław Matwiejczuk, Mariusz Gorustowicz ...... 24 Strategia rozwoju infrastruktury komunikacyjnej w regionie północno - wschodniej Europy The development strategy for transport infrastructure in the North - Eastern Europe Przemysław Noetzel ...... 36 Strukturalne i zredukowane modele pomiaru ryzyka kredytowego wykorzystywane w praktyce bankowej Structural and reduced credit risk measurement models used in banking practice Viktor V. Voronov, Garif. S Romashkin ...... 48 Институциональное и межличностное доверие как индикатор здоровья современного общества Institutional and interpersonal trust as an indicator of the health of modern society

ORGANIZACJA I ZARZ ĄDZANIE TURYSTYK Ą Małgorzata Bajda-Goł ębiewska ...... 57 Szlaki turystyczne na obszarach chronionych Tourist trails on protected areas Marcin Smole ński ...... 70 Atrybutowo ść produktu hotelowego w trzyczynnikowej teorii satysfakcji The attributiveness of hotel product according to the three-factor theory of customer satisfaction Marcin Smole ński ...... 80 Sceniczno ść Carskiej Drogi od Wizny do Osowca The Carska Droga from Wizna to Osowiec as a scenic byway

Economy and Management – 1/2011 3 Janusz L. Sokół, Jacek Boruch ...... 95 Ekologizacja gospodarstw agroturystycznych w powiecie białostockim Greening of agritourism farms in the district of Białystok Janusz L. Sokół, Magda A. Stasi ńska, Kazimierz Ściesi ński ...... 113 Hotele i pensjonaty dla psów i kotów w świetle literatury Hotels and guest houses for dogs and cats - a review Magda A. Stasi ńska, Kazimierz Ściesi ński, Janusz L. Sokół ...... 131 Działalno ść gospodarcza w zakresie usług hotelarskich dla zwierz ąt towarzysz ących Business activity in the field of hotel services for pets

ZARZ ĄDZANIE ORGANIZACJAMI Anna Wasiluk …...... 145 Kompetencje mened żerów firm podlaskich w opinii podwładnych Competences of managers in Podlasie companies in their subordinates’ opinion

4 Economy and Management –4/2010

EKONOMIA SPOŁECZNA I POLITYKA

Zastosowanie metod taksonomicznych w analizie porównawczej dostępu do infrastruktury ICT przez młodzież szkolną w Polsce The use of taxonomic methods in the comparative analysis of the access to the ICT infrastructure by schoolchildren in Poland

Katarzyna Łogwiniuk Politechnika Białostocka, Wydział Zarządzania

Abstract An attempt to study the classification of Polish provinces taking into consideration the degree of accessibility to ICT infrastructure by schoolchildren. This range is narrowed to schools and households. As a result of studies conducted by Ward three divisions focus was received. In addition, populations were compared with each other with the use of a synthetic measure of development, in order to establish their ranking considering social infrastructure facilities. Polish regions are characterized by low levels in most of the social infrastructure development. As many as twelve of them are located in Class III (low) as assigned on the basis of Hellwig synthetic indicator. Keywords : information society, taxonomic methods, Poland

Wstęp

Dokument, w którym po raz pierwszy poruszono kwestie społecze ństwa informacyjnego (SI) w Europie, to opublikowany w 1994 r. raport Bangemanna Europa i społecze ństwo globalnej informacji. Zalecenia dla Rady Europejskiej . Nast ępny dokument, który wzmocnił rozwój nowego typu społecze ństwa, to plan e Europe . Kładzie si ę w nim nacisk na inwestycje w technologie komunikacji i informacji, współprac ę gospodarki i nauki, tworzenie systemów informacji publicznej oraz powszechn ą edukacj ę społecze ństw. W tym okresie w Polsce opracowano Strate-

Economy and Management – 1/2011 7 Katarzyna Łogwiniuk gi ę Informatyzacji Rzeczypospolitej Polskiej – ePolska, która okre śla priorytety informatyzacji kraju. Szczególne zadania w kształtowaniu SI spoczywają jednak na samorz ądach terytorialnych. Jednostki te znaj ą potrzeby mieszka ńców i dlatego odgrywaj ą wa żną rol ę w stymulowaniu rozwoju cywilizacji medialnej. Rozbudowa infrastruktury, słu żą cej upowszechnieniu wiedzy, zwi ększa szanse i mo żliwo ści młodym ludziom w dalszej kontynuacji kształcenia b ądź podj ęcia pracy. Tworz ące si ę w Polsce SI powinno mie ć jak najszerszy dost ęp do nowoczesnej sieci teleinformatycznej. Z danych zaprezentowanych w raporcie Społecze ństwo Informacyjne w Liczbach 2009 wynika, że w 2002 r. zaledwie 11% gospodarstw domowych korzystało z Internetu, za ś w 2008 r. - 48%. Tak niski poziom tego wska źnika klasyfikuje nasz kraj w ramach UE w grupie krajów o niskim dost ępie do Internetu ( średnia dla 27 krajów członkowskich - to 60%). Powy ższy raport wyja śnia równie ż przyczyny braku dost ępu do Internetu przez gospodarstwa domowe. Zadziwiaj ący jest fakt, że 45% gospodarstw domowych nie wykazuje potrzeby korzystania z Internetu. Prace nad rozwojem statystyki społecze ństwa informacyjnego zostały zapocz ątkowane przez OECD w 1997 r. W tym czasie powstała Grupa Robocza ds. Wska źników Społecze ństwa Informacyjnego , której głównym celem było opracowanie definicji i metodologii dostarczania, porównywalnych w skali mi ędzynaro- dowej danych, dotycz ących ró żnych aspektów społecze ństwa informacyjnego, gospodarki informacyjnej i handlu elektronicznego. W 2004r. Parlament Europej- ski i Rada Unii Europejskiej przyj ęła Rozporz ądzenie nr 808/2004 dotycz ące statystyk wspólnoty w sprawie społecze ństwa informacyjnego. Dokument ten okre ślał ogólne ramy gromadzenia danych w obszarze SI. Zebrane informacje stanowi ą podstaw ę oceny stanu rozwoju SI, realizacji Strategii Lizbońskiej, programu eEu- ropa oraz inicjatywy i2010 w obszarze SI ( Społecze ństwo informacyjne w Polsce. 2010). Główny Urz ąd Statystyczny w Banku Danych Regionalnych podaje kilkadziesi ąt wska źników dot. SI. W. Florczak w swoim artykule zamieszczonym na stronach GUS Społecze ństwa informacyjne dokonał przegl ądu wska źników, słu żących do opisu stanu i dynamiki zmian gospodarki opartej na wiedzy (GOW). W jej ramach zostały wyró żnione nast ępuj ące grupy indykatorów (Florczak 2010): a) innowacyjno ści i przedsi ębiorczo ści, b) kapitału ludzkiego, c) technologii informacyjno-komunikacyjnej (ICT), d) uwarunkowa ń kontekstowych, e) oddziaływania na otoczenie społeczno-ekonomiczne. W badaniu przy doborze mierników diagnostycznych, które tworz ą agregaty miar syntetycznych, kierowano si ę nast ępuj ącymi kryteriami (Młodak 2006):

8 Economy and Management – 1/2011 Zastosowanie metod taksonomicznych w analizie… a) istotno ść z punktu widzenia analizowanego zjawiska, b) jednoznaczno ść i precyzyjno ść zdefiniowania, c) wyczerpanie zakresu zjawiska, d) logiczno ść wzajemnych powi ąza ń, e) zachowana proporcjonalno ść reprezentacji zjawisk cz ąstkowych, f) mierzalno ść , g) dost ępno ść i kompletno ść informacji statystycznych. Celem artykułu jest analiza taksonomiczna dost ępno ści infrastruktury społe- cze ństwa informacyjnego przez młodzie ż szkoln ą, w województwach Polski w 2008 r. 1. Analiza porównawcza województw istotna jest dla oceny dystansu, dziel ącego poszczególne województwa, pod wzgl ędem dost ępno ści do ICT, oprócz tego do wyodrębnienia grup województw o zbli żonym poziomie rozwoju. Mo że ona posłu żyć samorz ądom terenowym przy tworzeniu programów rozwoju regionalnego czy lokalnego oraz polityki podnosz ącej standard życia mieszka ńców. Zró żnicowanie województw pod wzgl ędem rozwoju infrastruktury społecze ństwa informacyjnego, cz ęsto jest przedmiotem bada ń naukowych. Metody taksonomicz- ne 2 s ą dobrym narz ędziem do ich analiz. W artykule do analizy wykorzystano dane statystyczne dost ępne na stronach internetowych Głównego Urz ędu Statystycznego. Wszystkie obliczania statystyczne wykonano za pomoc ą programu do statystycznej analizy danych SPSS v. 18 pl oraz programu R v. 2.11.1. W pracy przedstawiono podstawy teoretyczne oraz zastosowanie praktyczne metod porz ądkowania liniowego.

Dobór i weryfikacja indykatorów społeczeństwa informacyjnego

Przedmiot bada ń stanowiły wszystkie województwa Polski w roku 2008. Dobór wska źników dokonywany był w taki sposób, aby ostateczny zbiór pozwolił odpo- wiedzie ć, które spo śród województw Polski nale żą do grupy o wysokim, średnim i niskim poziomie rozwoju dost ępno ści do technologii informacyjno komunikacyjnej dla młodzie ży szkolnej (Salamaga 2010). Spo śród wymienionych grup indyka- torów w badaniu uwzgl ędniono grup ę: kapitał ludzki oraz technologie informacyj-

1 Dane z roku 2008 s ą najnowszymi danymi statystycznymi w chwili gromadzenia danych przez autorów. 2 Dyscyplina naukowa zajmuj ąca si ę zasadami i procedurami klasyfikacji. Dla podkre ślenia tego, że do klasyfikacji obiektów w wielowymiarowej przestrzeni cech wykorzystywane s ą metody ilo ściowe wprowadzono termin „taksonomia numeryczna”. Profesor Zdzisław Hellwig wprowadził i rozpropa- gował alternatywny termin „taksonomertia”, analogiczny do terminów: ekonometria, biometria, socjometria, psychometria (patrz np. Hellwig, 1990).

Economy and Management – 1/2011 9 Katarzyna Łogwiniuk no-komunikacyjn ą (tabela 1). Z grupy kapitał ludzki uwzgl ędniono indykatory dot. inwestycji w kapitał ludzki, za ś z grupy technologie informacyjno-komunikacyjne uwzgl ędniono indykatory dotycz ące infrastruktury i dost ępno ści do ICT.

Tabela 1. Zestaw zmiennych diagnostycznych w badaniu nad dostępnością młodzieży szkolnej do ICT w Polsce Symbol Indykatory GOSPODARSTWA DOMOWE

X1 Przeciętny miesięczny dochód na 1 osobę X2 Przeciętne miesięczne wydatki na edukację, na 1 osobę X3 Wyposażenie w telefon komórkowy w % ogółu gospodarstw domowych X4 Wyposażenie w urządzenie do odbioru telewizji satelitarnej w % ogółu gospodarstw domowych

X5 Wyposażenie w komputer osobisty (ogółem) w % ogółu gospodarstw domowych X6 Wyposażenie w komputer osobisty z dostępem do Internetu w % ogółu gospodarstw domowych

X7 Wyposażenie w drukarkę w % ogółu gospodarstw domowych SZKOLNICTWO PODSTAWOWE, GIMNAZJALNE I PONADGIMNAZJALNE

X8 Udział % szkół podstawowych wyposażonych w komputery przeznaczone do użytku uczniów z dostępem do Internetu

X9 Udział % gimnazjów wyposażonych w komputery przeznaczone do użytku uczniów z dostępem do Internetu

X10 Uczniowie szkół podstawowych przypadający na 1 komputer z dostępem do In- ternetu przeznaczony do użytku uczniów

X11 Uczniowie gimnazjum przypadający na 1 komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów

X12 Uczniowie szkół ponadpodstawowych przypadający na 1 komputer w szkole X13 Uczniowie szkół ponadpodstawowych przypadający na 1 komputer z dostępem do Internetu w szkole WYDATKI/DOCHODY BUDŻETÓW WOJEWÓDZTW

X14 Wydatki na oświatę i wychowanie na 1 mieszkańca X15 Dochody na 1 mieszkańca

Źródło: opracowanie własne.

Zweryfikowany zestaw zmiennych obj ętych analiz ą, podstawowe informacje o nich oraz wyniki weryfikacji statystycznej zestawiono w tabeli 2. Nast ępnie, zmienne poddano weryfikacji statystycznej ze wzgl ędu na współczynnik zmienno- ści. Do analizy wybrano tylko takie cechy, gdzie współczynnik zmienno ści V(x) przekraczał warto ść 10%. Ze wzgl ędu na zbyt nisk ą warto ść współczynnika, zmienne: X3- wyposa żenie w telefon komórkowy w % ogółu gospodarstw domowych, X 5- wyposa żenie w komputer osobisty (ogółem) w % ogółu gospodarstw

10 Economy and Management – 1/2011 Zastosowanie metod taksonomicznych w analizie… domowych, X7- wyposa żenie w drukark ę w % ogółu gospodarstw domowych, X10 - uczniowie szkół podstawowych przypadaj ący na 1 komputer z dost ępem do Inter- netu przeznaczony do u żytku uczniów oraz X11 - uczniowie gimnazjum przypadaj ą- cy na 1 komputer z dost ępem do Internetu przeznaczony do u żytku uczniów zosta- ły z analizy taksonomicznej wył ączone. Dla pozostałych danych współczynnik zmienno ści mie ścił si ę w granicach 10% - 30% co wskazuje, że wybrane zmienne mog ą by ć uznane za diagnostyczne. Spo śród zaproponowanych zmiennych te, które były destymulantami 3, sprowadzono do stymulant 4 korzystaj ąc z wzoru:

(1)

Tabela 2. Charakterystyki statystyczne zmiennych diagnostycznych

Województwo X1 X2 X4 X6 X8 X11 X12 X13 X14 X15

ŁÓDZKIE 1 013,36 12,33 57,80 40,60 17,18 88,71 0,09 0,08 0,18 0,16 MAZOWIECKIE 1 336,46 19,18 51,60 49,40 30,76 82,49 0,08 0,08 0,19 0,17 MAŁOPOLSKIE 1 000,74 10,78 47,00 51,00 17,23 78,71 0,09 0,08 0,14 0,14 ŚLĄSKIE 1 041,08 8,96 54,00 51,30 19,56 86,43 0,06 0,07 0,14 0,13 LUBELSKIE 880,62 7,19 42,00 36,40 19,42 83,22 0,10 0,09 0,20 0,19 PODKARPACKIE 791,27 8,05 54,70 41,90 26,95 81,31 0,11 0,10 0,15 0,14 PODLASKIE 935,48 8,85 49,80 44,10 15,62 86,63 0,08 0,08 0,15 0,15 ŚWIĘTOKRZYSKIE 878,18 9,41 52,00 32,50 12,51 87,32 0,09 0,07 0,16 0,15 LUBUSKIE 1 058,86 8,81 71,20 45,80 12,85 82,05 0,08 0,07 0,19 0,18 WIELKOPOLSKIE 1 018,51 10,61 62,40 42,90 12,61 81,03 0,08 0,08 0,14 0,13 ZACHODNIO- 1 048,91 9,38 61,50 46,40 14,78 77,17 0,07 0,07 0,21 0,20 -POMORSKIE DOLNOŚLĄSKIE 1 118,57 11,32 55,80 46,40 19,26 85,00 0,08 0,08 0,18 0,17 OPOLSKIE 1 080,08 10,73 60,40 44,10 20,93 86,43 0,09 0,08 0,15 0,14 KUJAWSKO 949,94 9,93 62,80 43,10 21,97 82,13 0,08 0,07 0,15 0,14 -POMORSKIE POMORSKIE 1 102,19 11,61 70,30 53,00 12,50 79,50 0,07 0,07 0,15 0,14 WARMIŃSKO 979,06 11,52 59,40 39,00 18,19 85,00 0,08 0,07 0,17 0,16 -MAZURSKIE Max 1 336,46 19,18 71,20 53,00 30,76 88,71 0,11 0,10 0,21 0,20

3 destymulanty – cecha, której po żą dane s ą ni ższe warto ści (np. stopa bezrobocia – im ni ższa, tym lepsza) 4 stymulanty – cecha, której po żą dane s ą wy ższe warto ści (np. PKB – im wy ższy, tym gospodarka lepiej si ę rozwija)

Economy and Management – 1/2011 11 Katarzyna Łogwiniuk cd. Tabeli 2. Min 791,27 7,19 42,00 32,50 12,50 77,17 0,06 0,07 0,14 0,13 Średnia arytmet. 1 014,58 10,54 57,04 44,24 18,27 83,32 0,08 0,08 0,17 0,16 Odchylenie stand. 123,44 2,70 7,86 5,53 5,20 3,34 0,01 0,01 0,02 0,02 V(x) współ- 0,12 0,26 0,14 0,13 0,28 0,04 0,15 0,10 0,14 0,14 czynnik zmien- ności

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Regionalnych.

Kolejnym krokiem była analiza macierzy korelacji. Wskazywała ona na wyso- 5 kie skorelowanie zmiennych : X2 - przeci ętne miesi ęczne wydatki na edukacj ę, na 1 osob ę, X4 - wyposa żenie w urz ądzenie do odbioru telewizji satelitarnej w % ogó- łu gospodarstw domowych, X11 - uczniowie gimnazjum przypadaj ący na 1 komputer z dost ępem do Internetu przeznaczony do u żytku uczniów oraz X14 - wydatki na oświat ę i wychowanie na 1 mieszka ńca, ale ze wzgl ędu na ich znaczenie merytoryczne zostały one uwzgl ędnione w badaniu.

Idea taksonomicznej miary rozwoju oraz bezwzorcowej miary syntetycznej

W metodologii nauk przyjmuje si ę, że klasyfikacja otaczaj ącej nas rzeczywisto ści jest jednym z podstawowych celów nauki. Taksonomia bada ń społeczno- ekonomicznych okre śla relacje tworzenia zbioru operacyjnych jednostek taksonomicznych, utworzonych z elementów zbiorów obiektów (Y), cech (Z) oraz jednostek czasu (T). Zatem, analiza taksonomiczna jest ocen ą poziomu zró żnicowania obiektów, opisanych za pomoc ą zestawu cech statystycznych. Prowadzi do okre- ślenia skupisk tych że obiektów pod wzgl ędem podobie ństwa rozwoju, jak równie ż do otrzymania jednorodnych klas obiektów ze wzgl ędu na charakteryzuj ące je właściwo ści (Kopczewska, Kopczewski, Wójcik 2009)6. Tego rodzaju badania mog ą dodatkowo poszerzy ć nasze informacje wzbogacaj ąc nasz ą wiedz ę o rozpa- trywanej kategorii obiektów. Mo żemy oceni ć poziom udziału ka żdego obiektu w rozwoju całej zbiorowo ści, dokona ć graficznej wizualizacji problemu czy okre śli ć spójno ść , wewn ętrzn ą jednorodno ść i stabilno ść otrzymanego grupowania (Młodak 2006). Twórc ą wielowymiarowej analizy porównawczej jest Profesor Zdzisław

5 wska źniki korelacji przyjmowały warto ści z zakresu: 0,904 do 0,980 6 W analizowanym materiale za obiekt przyj ęto jednostk ę podziału terytorialnego – województwo .

12 Economy and Management – 1/2011 Zastosowanie metod taksonomicznych w analizie…

Hellwig (Hellwig 1968). W badaniu dokonano analizy przy wykorzystaniu taksonomicznej metody porz ądkowania: liniowego (Hellwiga i bezwzorcowej miary rozwoju) oraz nieliniowego (analizy skupie ń dokonana metod ą Warda). Porz ądkowanie liniowe stosujemy, gdy chcemy ustali ć hierarchi ę obiektów, czyli uporz ądkowa ć ich od obiektu stoj ącego najwy żej w tej hierarchii do obiektu znajduj ącego si ę w niej najni żej. W uj ęciu geometrycznym, porz ądkowanie liniowe polega na rzutowaniu punktów reprezentuj ących obiekty umieszczonych w wielowymiarowej przestrzeni zmiennych na prost ą. Metoda za ś porz ądkowania nieliniowego polega, od strony geome- trycznej, na rzutowaniu obiektów umieszczonych w wielowymiarowej przestrzeni zmiennych na płaszczyzn ę. Metoda ta pozwala na okre ślenie podobie ństwa obiek- tów, nie ustalaj ąc ich hierarchii. 1. Taksonomiczna miara rozwoju Hellwiga (TMR) - porz ądkowanie liniowe W dynamicznych badaniach rozwoju społeczno-gospodarczego poszczegól- nych województw Polski posłu żono si ę taksonomiczn ą metod ą wzorca rozwoju Z. Hellwiga (Suchecki 2010), która konstruuje syntetyczny wska źnik rozwoju,zbudowany w oparciu o mierniki cz ąstkowe obrazuj ące poszczególne aspekty jego rozwoju. W analizie taksonomicznej istotne jest ujednolicenie poziomu zmienności cech, w celu zapewnienia ich porównywalno ści. W celu sprowadzenia badanych cech do porównywalno ści,poddano je standaryzacji w oparciu o wzór nr 2:

(2)

gdzie: tij – standaryzowane warto ści j-tej cechy w i-tym powiecie, xij – warto ści empiryczne j-tej cechy w i-tym powiecie, - średnia arytmetyczna j-tej cechy,

Sj - odchylenie standardowe j-tej cechy.

Na bazie tych wystandaryzowanych cech, obliczono syntetyczne miary rozwoju społeczno-gospodarczego województw Polski, przy pomocy metody wzorca rozwoju Z. Hellwiga i sporz ądzono rankingi powiatów dla ka żdego badanego aspektu rozwoju. Syntetyczn ą miar ę rozwoju powiatów obliczono jako syntetyczny wska źnik taksonomicznej „odległo ści” danego powiatu od teoretycznego wzorca rozwoju, czyli województwa najwy żej rozwini ętego według wzoru nr 3:

Economy and Management – 1/2011 13 Katarzyna Łogwiniuk

i=1,2,… n (3)

gdzie: di – syntetyczny wska źnik rozwoju ( miara rozwoju ), di0 – odległo ść Euklidesowa obiektu x i od obiektu wzorcowego x 0, d0 – krytyczna odległo ść danej jednostki od wzorca, przyjmuj ąc: (4)

gdzie: – średnia arytmetyczna taksonomicznych odległo ści, – odchylenie standardowe taksonomicznych odległo ści. oraz:

(5)

Do wyznaczenia odległo ść euklidesowej obiektu x i od obiektu wzorcowego x 0 przyj ęto:

(6)

Metoda wzorca rozwoju Z. Hellwiga umo żliwia, na podstawie obliczonych taksonomicznych wska źników rozwoju, ustalenie rankingu województw Polski według stopnia ich rozwoju. Pozwalaj ą na to warto ści syntetyczne wska źników rozwoju (di), które mieszcz ą si ę w przedziale 0–1. 2. Bezwzorcowa miara rozwoju (BMR) -porz ądkowanie liniowe Bezwzorcowa miara syntetyczna stanowi średni ą arytmetyczn ą znormalizowa- nych cech. Normalizacj ę stosujemy, aby mo żna było porównywa ć zmienne. Celem jest pozbawienie zmiennych mian oraz ujednolicenie rz ędów wielko ści wyników pomiaru. Opisana jest ona wzorem nr 6:

14 Economy and Management – 1/2011 Zastosowanie metod taksonomicznych w analizie…

i=1,…, n (7)

Syntetyczny miernik rozwoju przyjmuje warto ść z przedziału [0,1]. Wy ższa warto ść wska źnika oznacza korzystniejsz ą sytuacj ę obiektu. Wyniki porz ądkowania liniowego (Hellwiga oraz BMR) stanowiły nast ępnie podstaw ę klasyfikacji obiektów, ze wzgl ędu na jednorodne grupy, z punktu widzenia osi ągni ętego poziomu badanego zjawiska. Całkowity przedział zmienno ści syntetycznej miary rozwoju podzielono na trzy przedziały klasowe, do których przypisano poszczególne jednostki badania według wzoru:

I wysoki poziom:

II średni poziom

III niski poziom

Rozpi ęto ść przedziałów klasowych ustalono na podstawie stałej h, wyznaczo- nej wg:

i=1,…, n (7)

3. Metoda Warda (porz ądkowanie nieliniowe) Metoda Warda wykorzystuj ąca analiz ę wariancji słu ży do oszacowania odle- gło ści mi ędzy skupieniami. Odległo ść mi ędzy skupieniami definiowana jest, jako moduł ró żnicy mi ędzy sumami kwadratów odległo ści punktów od środków grup, do których te punkty nale żą .

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Suchecki, 2010, s. 62.

Rys. 1. Odległości międzygrupowe w metodzie Warda

Economy and Management – 1/2011 15 Katarzyna Łogwiniuk

Taksonomiczna analiza porównawcza dostępu do ICT przez młodzież szkolną Polski

W celu uporz ądkowania liniowego wszystkich województw, ze wzgl ędu na dost ępno ść dla młodzie ży szkolnej infrastruktury teleinformatycznej (scharakteryzo- wana za pomoc ą 13 zdiagnozowanych cech), wykorzystano metod ę opart ą o taksonomiczn ą miar ę rozwoju (TMR) wg koncepcji Z. Hellwiga, bezwzorcową miar ę syntetyczn ą oraz metod ę Warda. W tabeli 3 zaprezentowano pozycje danych wo- jewództw w rankingu według taksonomicznej miary rozwoju Hellwigan (TMR) oraz bezwzorcowej miary syntetycznej. Na rys. 2 zamieszczono ich graficzn ą ilu- stracj ę.

Tabela 3. Pozycje w ranking województw wg dwóch skal poziomu rozwoju Województwa Pozycja w ran- Zmiana pozycji w Pozycja w rankingu – kingu (di) rankingu bezwzorcowa (hi) MAZOWIECKIE 1 0 1 DOLNOŚLĄSKIE 2 0 2 OPOLSKIE 3 0 3 PODLASKIE 13 0 13 WIELKOPOLSKIE 14 0 14 ŚWIĘTOKRZYSKIE 15 0 15 ŚLĄSKIE 16 0 16 MAŁOPOLSKIE 11 1 12 LUBUSKIE 7 1 6 ZACHODNIOPOMORSKIE 4 1 5 KUJAWSKO-POMORSKIE 10 1 11 POMORSKIE 9 1 8 ŁÓDZKIE 6 4 10 PODKARPACKIE 8 4 4 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 5 4 9 LUBELSKIE 12 5 7

Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych.

16 Economy and Management – 1/2011 Zastosowanie metod taksonomicznych w analizie…

Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych.

Rys. 2. Pozycje województw polskich według zmiennych syntetycznych d i oraz h i

Rezultaty porz ądkowania województw przy zastosowaniu obu metod linio- wych okazały si ę zbie żne. W obydwu przypadkach na czołowych pozycjach, ze wzgl ędu na dost ępno ść technologii teleinformacyjnej dla uczniów znajduj ą si ę województwa: mazowieckie, dolno śląskie oraz opolskie. W województwie mazo- wieckim maksymalne warto ści osi ągaj ą zmienne: X1- p rzeci ętny miesi ęczny do- chód na 1 osob ę w gospodarstwie domowym , X 2- przeci ętne miesi ęczne wydatki na edukacj ę, na 1 osob ę w gospodarstwie domowym, X8- udział % szkół podstawowych wyposa żonych w komputery przeznaczone do u żytku uczniów z dost ę- pem do Internetu oraz X9- udział % gimnazjów wyposa żonych w komputery przeznaczone do u żytku uczniów z dost ępem do Internetu. W województwie dolno ślą- skim najwi ększe warto ści osi ągaj ą zmienne X1 i X 9, za ś w województwie opolskim X1, X 8, X 9, X 12 - uczniowie szkół ponadpodstawowych przypadaj ący na 1 komputer w szkole, X 13 - uczniowie szkół ponadpodstawowych przypadaj ący na 1 komputer z dost ępem do Internetu w szkole. Pozostałe warto ści cech w tych województwach kształtowały si ę w przewa żaj ącej wi ększo ści, co najmniej na poziomie 65% warto- ści odpowiednich zmiennych obiektu wzorcowego. Ostatnie lokaty mierzone za pomoc ą h i oraz d i (w tej samej kolejno ści od 13 do 16 lokaty) otrzymały województwa: podlaskie, wielkopolskie, świ ętokrzyskie, śląskie. Niska pozycja tych województw powodowana jest m.in. niskimi b ądź bardzo niskimi warto ściami zmiennych. W województwie podlaskim nisk ą warto ść otrzymała zmienna X4, w wielkopolskim: X8, X 9, X 14 , X 15 , w świ ętokrzyskim: X1, X5, X 8 za ś w śląskim: X9, X 12 , X 14 , X 15 . Na podstawie warto ści miar rozwoju di oraz hi , województwa podzielono na

Economy and Management – 1/2011 17 Katarzyna Łogwiniuk trzy grupy (tab. 4, 5). Z informacji w nich zawartych wynika, że wi ększo ść woje- wództw cechuje niski rozwój oraz niska dost ępno ść infrastruktury teleinformatycznej (województwa te znalazły si ę w III klasie). Tylko dwa województwa zali- czaj ą si ę do klasy o bardzo wysokim i wysokim rozwoju (mazowieckie, dolno ślą- skie). Ilustracja przestrzennego rozmieszczenia uzyskanych klas zaprezentowana jest na rysunku 3.

Tabela 4. Klasyfikacja województw według wartości syntetycznego miernika Z. Hellwiga

di Klasa Poziom Reguła grupowania Województwo I Wysoki 0,440 <= di < 0,595 Mazowieckie II Średni 0,285 <= di < 0,440 dolnośląskie, opolskie, zachodniopomorskie, warmińsko-mazurskie, łódzkie III Niski 0,131 <= di < 0,285 lubuskie, podkarpackie, pomorskie, kujawsko- pomorskie, małopolskie, lubelskie, podlaskie, wielkopolskie, świętokrzyskie, śląskie

Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych.

Tabela 5. Klasyfikacja województw według bezwzorcowej miary grupowania

hi Klasa Poziom Reguła grupowania Województwo I Wysoki 0,820 <= di < 0,896 Mazowieckie II Średni 0,745 <= di < 0,820 dolnośląskie, opolskie, podkarpackie , zachodniopomorskie III Niski 0,670 <= di < 0,745 lubuskie, lubelskie, pomorskie, warmińsko- mazurskie, łódzkie, kujawsko-pomorskie, mało- polskie, podlaskie, wielkopolskie, świętokrzyskie, śląskie

Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych.

18 Economy and Management – 1/2011 Zastosowanie metod taksonomicznych w analizie…

klasa - wg hi klasa - wd di

Źródło: opracowanie własne za pomocą programu statystycznego R.

Rys. 3. Przestrzenne rozmieszczenie wyróżnionych województw wg klas di oraz hi

Metoda Warda

Metoda Warda nale ży do aglomeracyjnych metod grupowania. W powszechnej opinii uwa żana jest za najskuteczniejsz ą w tworzeniu homogenicznych skupie ń. Sposób grupowania metod ą Warda opisany jest m.in. przez T. Grabi ńskiego (Gra- bi ński 2003). Wyniki grupowania polskich województw metod ą Warda, ze wzgl ędu na dost ępno ść infrastruktury teleinformatycznej młodzie ży szkolnej, przedstawia den- drogram (rys. 4). Zostały w nim wyró żnione cztery grupy województw najbardziej do siebie podobnych: grupa A: mazowieckie, grupa B: lubelskie, podkarpackie, grupa C: lubuskie, pomorskie, świ ętokrzyskie, zachodniopomorskie, wielkopolskie, śląskie, podlaskie, małopolskie, świ ętokrzyskie, łódzkie, warmi ńsko- mazurskie, kujawsko-pomorskie, opolskie, dolno śląskie. Grup ę A stanowi województwo wyró żniaj ące si ę pozytywnie na tle pozosta- łych polskich województw, ze wzgl ędu na wyposa żenie w infrastruktur ę teleinformatyczn ą w szkołach oraz w domu młodzie ży szkolnej (klasa I z klasy TMR). Województwo to, spo śród wszystkich wska źników, jako jedyne nie zanotowało najmniejszych warto ści dla dowolnej cechy. W kolejnej grupie ( grupa B ) znalazły si ę województwa lubelskie oraz podkarpackie, plasuj ące si ę na kolejnych miejscach w rankingu (klasa II oraz III z klasy TMR). Posiadały one wysoki wska źnik zmiennych X8- udział % szkół podstawo-

Economy and Management – 1/2011 19 Katarzyna Łogwiniuk wych wyposa żonych w komputery przeznaczone do u żytku uczniów z dost ępem do Internetu, X12 - uczniowie szkół ponadpodstawowych przypadaj ący na 1 komputer w szkole, X13 - uczniowie szkół ponadpodstawowych przypadaj ący na 1 komputer z dost ępem do Internetu w szkole, X14 - wydatki na o świat ę i wychowanie na 1 mieszka ńca w wydatkach bud żetu województw oraz X15 - dochody województw na 1 mieszka ńca. Województwa te jednak posiadały niskie wska źniki dla zmiennych: X1- przeci ętny miesi ęczny dochód na 1 osob ę w gospodarstwie domowym, X2- przeci ętne miesi ęczne wydatki na edukacj ę, na 1 osob ę w gospodarstwie domowym, X4- wyposa żenie w urz ądzenie do odbioru telewizji satelitarnej w % ogółu gospodarstw domowych oraz X6- wyposa żenie w komputer osobisty (ogółem) w % ogółu gospodarstw domowych. Grupa C skupia województwa: zachodniopomorskie, wielkopolskie, śląskie, podlaskie, małopolskie, świ ętokrzyskie, łódzkie, warmi ńsko-mazurskie, kujawsko- pomorskie, opolskie, dolno śląskie świ ętokrzyskie, lubuskie, pomorskie, które w klasie TMR zostały zakwalifikowane do II i III klasy. Posiadały one w miar ę wysokie wska źniki zmiennych: X1- przeci ętny miesi ęczny dochód na 1 osob ę w gospodarstwie domowym, X2- przeci ętne miesi ęczne wydatki na edukacj ę, na 1 osob ę w gospodarstwie domowym, X4- wyposa żenie w urz ądzenie do odbioru telewizji satelitarnej w % ogółu gospodarstw domowych, X6- wyposa żenie w komputer osobisty (ogółem) w % ogółu gospodarstw domowych, X14 - wydatki na o świat ę i wychowanie na 1 mieszka ńca w wydatkach bud żetu województw oraz X15 - dochody województw na 1 mieszka ńca. Województwa te jednak posiadały niskie wska źniki dla zmiennych: X8- udział % szkół podstawowych wyposa żonych w komputery przeznaczone do u żytku uczniów z dost ępem do Internetu,, X12 - uczniowie szkół ponadpodstawowych przypadaj ący na 1 komputer w szkole oraz X13 - uczniowie szkół ponadpodstawowych przypadaj ący na 1 komputer z dost ępem do Internetu w szkole. Województwa te posiadaj ą najni ższy poziom infrastruktury ICT. Najko- rzystniej tu wypadaj ą wska źniki: X14 - wydatki na o świat ę i wychowanie na 1 mieszka ńca w wydatkach bud żetu województw oraz X15 - dochody województw na 1 mieszka ńca oraz X2- przeci ętne miesi ęczne wydatki na edukacj ę, na 1 osob ę w gospodarstwie domowym.

20 Economy and Management – 1/2011 Zastosowanie metod taksonomicznych w analizie…

Źródło: opracowanie własne za pomocą programu statystycznego R. Rys. 4. Klasyfikacja polskich województw za pomocą metodą Warda

Wyniki uzyskane metod ą Warda s ą zbli żone z klasyfikacj ą województw, uzyskane za pomoc ą rankingu bezwzorcowej miary rozwoju (rys. 2 i 3). Wojewódz- two mazowieckie oraz podkarpackie nie zmieniły swej pozycji. Du że zró żnicowa- nie we wszystkich miarach wykazuje jedynie woj. lubelskie, które w rankingach zajmuje 12 b ądź te ż 7 miejsce.

Źródło: opracowanie własne za pomocą programu statystycznego R. Rys. 5. Źródło: Opracowanie własne za pomocą programu statystycznego R

W przestrzennym zró żnicowaniu infrastruktury społecznej w Polsce, brak jest wyra źnego podziału na Polsk ę wschodni ą i pozostał ą cz ęść kraju. Mo żna jednak zauwa żyć, że województwa: podlaskie, pomorskie, kujawskie, wielkopolskie, lubuskie, świ ętokrzyskie, śląskie oraz małopolskie cechuje niski poziom infrastruktury społecznej, nie stanowi ąc mocnych cech tych regionów. Spo śród wschodnich

Economy and Management – 1/2011 21 Katarzyna Łogwiniuk regionów Polski niekorzystn ą sytuacj ę posiada województwo podlaskie (rys. 5). Tabela 6 prezentuje porównanie dwóch metod grupowania województw za pomoc ą grupowania liniowego oraz nieliniowego.

Tabela 6. Zmiana pozycji województw w Polsce wg grupowania metodą liniową i nieliniową Województwa liniowa Zmiana pozycji nieliniowa Województwa

MAZOWIECKIE I A MAZOWIECKIE DOLNOŚLĄSKIE II B PODKARPACKIE OPOLSKIE II B LUBUSKIE PODKARPACKIE II C DOLNOŚLĄSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE II C ZACHODNIOPOMORSKIE LUBUSKIE III C OPOLSKIE LUBELSKIE III C LUBELSKIE POMORSKIE III C POMORSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE III C WARMIŃSKO-MAZURSKIE ŁÓDZKIE III C ŁÓDZKIE KUJAWSKO-POMORSKIE III C KUJAWSKO-POMORSKIE MAŁOPOLSKIE III C MAŁOPOLSKIE PODLASKIE III C PODLASKIE WIELKOPOLSKIE III C WIELKOPOLSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE III C ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚLĄSKIE III C ŚLĄSKIE

Źródło: opracowanie własne.

Wnioski

Przeprowadzona analiza rozwoju infrastruktury ICT, z której mo że korzysta ć mło- dzie ż szkolna daje podstaw ę do wyci ągni ęcia wniosków: 1. Polska jest krajem silnie zró żnicowanym pod wzgl ędem poziomu dost ępno ści przez młodzie ż szkoln ą do infrastruktury ICT, co potwierdzaj ą uzyskane war- to ści zmiennych syntetycznych. Miara rozwoju dla najlepszego regionu (mazowieckie - 0,595, dolno śląskie - 0,419, opolskie - 0,393) jest ponad cztero- krotnie wy ższa od miary dla województwa o najni ższym poziomie rozwoju (śląskie - 0,131, świ ętokrzyskie - 0,159, wielkopolskie - 0,182).

22 Economy and Management – 1/2011 Zastosowanie metod taksonomicznych w analizie…

2. Polskie województwa cechuje w wi ększo ści niski poziom dost ępno ści do infrastruktury ICT. A ż 11 z nich lokuje si ę w III klasie wg TMR oraz w grupie C wg metody Warda. 3. Zjawiskiem niepokoj ącym jest wyst ępowanie du żych ró żnic w dost ępie do infrastruktury ICT przez młodzie ż szkoln ą. Taka sytuacja mo że prowadzi ć jedynie do pogł ębiania si ę ró żnic w śród województw, posiadaj ących bardzo słabo rozwini ętą sie ć teleinformatyczn ą. 4. Przeprowadzone badania powinny by ć sygnałem dla kuratoriów, samorz ądów terytorialnych województw najsłabiej rozwini ętych pod wzgl ędem infrastruktury teleinformatycznej do podj ęcia działa ń, które mogłyby si ę przyczyni ć do wzrostu dost ępno ści młodzie ży szkolnej do technologii ICT.

Piśmiennictwo

1. Florczak W., 2010. Społecze ństwo informacyjne . Wiadomo ści Statystyczne 2, War- szawa. 2. Górniak J., Wachnicki J., 2010. Pierwsze kroki w analizie danych: SPSS PL for Win- dows. Wyd. SPSS Polska, Kraków. 3. Grabi ński T., 2003. Analiza taksonomiczna krajów Europy w uj ęciu regionalnym . Wyd. AE w Krakowie, Kraków. 4. Heffner K., Gibas P., 2007. Analiza ekonomiczno – przestrzenna . Wyd. Akad. Ekono- moczne, Katowice. 5. Kopczewska K., Kopczewski T., Wójcik P., 2009. Metody ilo ściowe w R, Aplikacje ekonomiczne i finansowe . CeDeWu, Warszawa. 6. Młodak A., 2006. Analiza taksonomiczna w statystyce regionalnej . Difin, Warszawa. 7. Salamaga M., 2010. Mierniki podobie ństwa grupowania obiektów . Wiadomości Staty- styczne 6(589), Warszawa. 8. Społecze ństwo informacyjne w Polsce. Wyniki bada ń statystycznych w latach 2004. GUS, Warszawa 2010. 9. Suchecki B., 2010. Ekonometria przestrzenna . Wyd. C.H. Beck, Warszawa.

Economy and Management – 1/2011 23

Strategia rozwoju infrastruktury komunikacyjnej w regionie północno - wschodniej Europy The development strategy for transport infrastructure in the North - Eastern Europe

Wiesław Matwiejczuk Politechnika Białostocka, Wydział Zarządzania, Katedra Organizacji i Zarządzania

Mariusz Gorustowicz Politechnika Białostocka, Wydział Zarządzania

Abstract One of the fundamentals of development in each European country in the northeast is the proper transport infrastructure. Despite of the enormous increase in traffic on all sorts of roads, the modernization and building of new transport corridors lags. An essential step to change this situation will be the creation of a complex system of the development of communication connections and infrastructure in the region. This will be possible with a large share of the EU funds as well as the determination of individual countries of the north-east. Keywords : the strategy of development, infrastructure of communication, intensity of movement, European communication corridors, transeuropean net of transport

Wstęp

Dobrze rozwini ęta infrastruktura komunikacyjna stanowi podstawowy warunek pomy ślnego rozwoju gospodarczego oraz szybkiego wyrównywania poziomów życia mieszka ńców „starej” i „nowej” Unii Europejskiej. W krajach „dawnej pi ęt- nastki” powstała nowoczesna infrastruktura komunikacyjna umo żliwiaj ąca wysok ą produktywno ść tamtejszych gospodarek. Infrastruktura ta jest obecnie modernizo-

Economy and Management – 1/2011 24 Strategia rozwoju infrastruktury komunikacyjnej … wana, uzupełniana i rozwijana, co jeszcze zwi ększa jej wydajno ść . Europa „za- chodnia” ju ż wcze śniej u świadomiła sobie, i ż sprawna i bogata infrastruktura komunikacyjna jest kluczem do rozwoju i otwarcia na świat zewn ętrzny. Przygoto- wane i zrealizowane z rozmachem ró żne programy zdefiniowały now ą jako ść ko- munikacyjną tej cz ęś ci Europy. Podobnie, winno by ć i z Europ ą „wschodni ą”, szczególnie regionem północno- wschodnim, gdzie ju ż obecnie niezb ędnym staje si ę przy śpieszenie realizacji strategii rozwoju infrastruktury komunikacyjnej.

1. Istniejący stan infrastruktury w regionie

Z powodu ponad 50-letniego podziału geopolitycznego naszego kontynentu, istnie- jąca infrastruktura komunikacyjna północno - wschodniej Europy, jest na do ść niskim poziomie rozwoju i nie odpowiada współczesnym wymaganiom, hamuj ąc tym samym rozwój gospodarczy poszczególnych krajów tego regionu. Niska dost ępno ść komunikacyjna Polski, Litwy, Łotwy i Estonii, wynika z peryferyjnego poło żenia w ramach Unii Europejskiej, jak równie ż ze słabo ści istniej ących poł ą- cze ń komunikacyjnych. W/w kraje dostrzegaj ą potrzeb ę rozwoju infrastruktury komunikacyjnej północno- wschodniej Europy, która ze wzgl ędu na tranzytowe poło żenie mo że odgrywa ć bardzo istotn ą rol ę w obsłudze transportu mi ędzynaro- dowego, pomi ędzy Europ ą Zachodni ą, a Rosj ą, ale te ż Ukrain ą i Azj ą Centraln ą, z perspektyw ą przedłu żenia ich w przyszło ści do Azji południowo- wschodniej, w tym do Chin 1. Ruch drogowy w całej Europie szybko wzrasta i tendencja zaobserwowana w ubiegłej dekadzie, utrzyma si ę jeszcze w dłu ższym okresie. W Polsce, która jest krajem tranzytowym dla wielu s ąsiadów, nat ęż enie ruch na drogach mi ędzynaro- dowych w latach 2000-2005 wrosło o ponad 60 % średniorocznie. Średni ruch dobowy (SDR) na polskiej sieci dróg mi ędzynarodowych wynosił 13 561 pojaz- dów na dob ę (poj/dob ę), a na drogach krajowych ogółem 8 244 (rys. 1) 2. W innych pa ństwach, tego regionu nat ęż enie ruchu, przedstawia si ę nast ępuj ąco: • Litwa- ł ącznie 2059, gdzie wska źnik 338 odnosi si ę do pojazdów o masie wi ększej b ądź równej 3,5 T, a dla mniejszej ni ż 3,5 t wynosi 1722.

1 Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, 2007, s. 18. 2 Szerzej na ten temat: Matwiejczuk W., Daniluk A., 2007. Rozwój Infrastruktury drogowej Podlasia Warunkiem wzrostu konkurencyjno ści regionu. (w:) Z. Tomczonek (red.), Potencjał gospodarczy i społeczny wybranych krajów Europy i świata . Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok 2007.

Economy and Management – 1/2011 25 Wiesław Matwiejczuk, Mariusz Gorustowicz

• Łotwa- ruch ogółem 2674, gdzie wska źnik 973 odnosi si ę do pojazdów o masie wi ększej b ądź równej 3,5 T, a dla mniejszej ni ż 3,5 t wynosi 1701.

Źródło: Opoczyński K., 2006. Generalny Pomiar Ruchu 2005 Synteza wyników . GDDKiA, Warszawa, s.10. Rys. 1. Rozwój ruchu na drogach międzynarodowych Polski w latach 1995-2005

Przewa żaj ącą cz ęść ruchu mi ędzynarodowego stanowi ć b ędzie nadal ruch do- celowy, przy czym w znacznej mierze skierowany on będzie do rejonów przygra- nicznych. Nale ży te ż zauwa żyć, że w miar ę rozwoju gospodarczego krajów Europy Środkowej i Wschodniej, coraz wi ększa cz ęść przewozów pasa żerskich i transportu ładunków (o wysokiej warto ści jednostkowej), b ędzie obsługiwana przez transport lotniczy 3. W poszczególnych krajach, długo ść dróg w zale żno ści od kategoryzacji znacznie si ę ró żni. W Polsce, ogółem było w 2005 r. - 381 463 km dróg krajowych, wo- jewódzkich, powiatowych i gminnych, w tym długo ść autostrad wynosiła w 2008 r. - 765 km 4. Natomiast na Litwie, ogólna długo ść dróg to ponad 76 tys. km, gdzie 68 tys. km o nawierzchni utwardzonej. W Estonii, ogólna długo ść dróg to ponad 30 tys. km, w tym blisko 29 tys. ma nawierzchni ę ulepszon ą, autostrady licz ą 94 km 5.

3 Suchorzewski W ., 2007. Wizja struktury transportu oraz rozwoju sieci transportowych do roku 2033 ze szczególnym uwzgl ędnieniem zagadnie ń równowa żenia rozwoju transportu.Warszawa, s. 113. 4 Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: http://epp.eurostat.ec.europa.eu; stan z dn. 21.10.2010 r. 5 Tam że.

26 Economy and Management – 1/2011 Strategia rozwoju infrastruktury komunikacyjnej …

W ci ągi kilku lat od przyst ąpienia do UE (tabela 1) zbudowano wiele dróg o ró żnej charakterystyce. Nadal jednak, zarówno zag ęszczenie dróg jak i ich jako ść pozostawiaj ą wiele do życzenia i to od rz ądów poszczególnych pa ństw b ędzie zale żało, czy rozwój regionu stanie si ę faktem czy jedynie tematem do dyskusji. W porównaniu do tzw. starej UE czyli 15 krajów wspólnoty, infrastruktura transportowa wygl ąda imponuj ąco, szczególnie w zakresie jako ści i długo ści dróg. Na- wierzchnie s ą trwałe o dobrze dobranej podbudowie, w zale żno ści od charakterystyki drogi. Najdłu ższ ą sie ć dróg kołowych o utwardzonej powierzchni oraz dobrej jako ści drogi posiadaj ą Francja i Niemcy.

Tabela 1. Infrastruktura transportowa w krajach przystępujących do UE wg stanu na 2004 r.

Kraj Długość Gęstość Ilość ilość Ilość Długość Długość linii dróg portów statków lotnisk dróg rurociągów kolejo- wodnych wych na 100km² Estonia 2,1 64,6 6 33 38 320 2000 Litwa 3,1 54,4 3 51 87 600 865 Łotwa 3,6 35,4 3 8 38 300 2090 Słowacja 7,5 35,9 2 2 37 172 2700 Polska 7,5 79,0 9 14 150 3812 19280

Źródło: Kucharz A., 2003. Infrastruktura transportowa (linie kolejowe, drogi lądowe, drogi wodne, rurociągi, porty i lotniska – w krajach przystępujących do UE) . Kancelaria Sejmu Biuro Studiów i Ekspertyz, Warszawa, s. 11.

Stan istniej ącej infrastruktury w regionie wypada ubogo oraz marginalnie. Sła- ba jako ść poł ącze ń mi ędzyregionalnych, w tym poł ącze ń pomi ędzy najwi ększymi ośrodkami metropolitalnymi w/w pa ństw, ogranicza oddziaływania synergiczne oraz znacz ąco wpływaj ą na tempo rozwoju poszczególnych pa ństw regionu. Wpływ na tak ą sytuacje ma nierównomierne i do ść powolne tworzenie i modernizacja sieci dróg, w stosunku do zwi ększaj ącego si ę nat ęż enia ruchu w regionie północno-wschodniej Europy. Niezb ędnym krokiem staje si ę, wi ęc - wzorem pa ń- stwa „starej” EU, stworzenie kompleksowego systemu rozwoju poł ącze ń komunikacyjnych i infrastruktury w regionie.

Economy and Management – 1/2011 27 Wiesław Matwiejczuk, Mariusz Gorustowicz

2. Program rozwoju infrastruktury transportowej regionu w ramach UE

Rozwój i utrzymanie dobrego stanu infrastruktury komunikacyjnej w regionie jest priorytetem nie tylko UE, ale te ż poszczególnych pa ństw tego regionu, które w programach rozwojowych zapisały zwi ększenie nakładów na rozwój infrastruktury komunikacyjnej. Dodatkowo, zgodnie z art. 155 Traktatu ustanawiaj ącego Wspól- not ę Europejsk ą6, Wspólnota mo że wspiera ć projekty b ędące projektami ”wspól- nego zainteresowania”, które realizowane s ą przez pa ństwa członkowskie. Projekty te zostały okre ślone w wytycznych wspólnotowych rozwoju transeuropejskiej sieci transportowej - TEN-T (Trans-European Networks). Rozwój sieci transeuropejskiej ma słu żyć zwi ększeniu efektywno ści funkcjonowania wspólnego rynku, a Unia Europejska d ąż y do zapewnienia interoperacyjno ści narodowych sieci transportowych, do rozwoju intermodalno ści w transporcie, jak równie ż do zapewnienia dost ępu regionom peryferyjnym lub wyspiarskim do centralnych regionów Wspólno- ty oraz zmniejszenia wysokich kosztów transportu w tych regionach 7. Dokument strategiczny UE Strategiczne Wytyczne Wspólnoty 8 na lata 2007- 2013 zakłada, i ż jedn ą z najwa żniejszych kwestii rozwojowych jest zapewnienie skutecznej, elastycznej, bezpiecznej i czystej infrastruktury transportowej. Wpłynie to np. na rozwój gospodarczy, poniewa ż, ułatwiaj ąc przepływ osób i towarów, przyczynia si ę do zwi ększenia wydajno ści, a tym samym perspektyw rozwoju po- szczególnych regionów. Sieci transportowe rozwijaj ą mo żliwo ści wymiany handlowej, zwi ększaj ąc równocze śnie wydajno ść . Ponadto rozwijanie infrastruktury transportowej w całej Europie (w szczególno ści realizacja odpowiednich cz ęś ci trzydziestu priorytetowych projektów w zakresie transeuropejskich sieci transportowych, ze szczególn ą koncentracj ą na projektach trans granicznych), jest konieczne do osi ągni ęcia wi ększej integracji krajowych rynków, przede wszystkim w kontek ście rozszerzonej Unii 9. Sieci transeuropejskie to sie ć transportowa (TEN-T), sie ć energetyczna (TEN- E) oraz sie ć telekomunikacyjna (e-TEN). Polityka rozwoju sieci transeuropejskich le ży w kompetencjach Dyrekcji Generalnej ds. Energii i Transportu Komisji Euro- pejskiej. Ponadto, w 2006 r. utworzono Agencj ę Wykonawcz ą ds. Transeuropej-

6 Traktat ustanawiaj ący Wspólnot ę Europejsk ą, tekst skonsolidowany (uwzgl ędniaj ący zmiany wprowadzone Traktatem z Nicei, Dz.Urz. UE C 325 z 24 grudnia 2002 r.) 7 Ministerstwo Infrastruktury, Witryna internetowa, Tryb dost ępu: http://www.mi.gov.pl/2- 4828315ea96e7-3628-p_1.htm, stan z dn. 21.10.2010 r. 8 Strategiczne Wytyczne Wspólnoty (SWW), Dziennik Urz ędowy Unii Europejskiej, l.291/12 z 21.10.2006 9 Ministerstwo Infrastruktury. Witryna internetowa. Tryb dost ępu: http://www.mi.gov.pl/2- 4828315ea96e7-3628-p_1.htm, stan z dn. 21.10.2010 r.

28 Economy and Management – 1/2011 Strategia rozwoju infrastruktury komunikacyjnej … skiej Sieci Transportowej (TEN-T EA), która odpowiada za realizacj ę programu TEN-T oraz zarz ądzanie nim pod wzgl ędem technicznym i finansowym. Cele pro- jektów TEN-T to: - przyczynia ć si ę do zrównowa żonego rozwoju sieci transportowej na obszarze całej Wspólnoty; -zapewnia ć spójno ść oraz interoperacyjno ść transeuropejskiej sieci transportowej oraz dost ępu do niej; - integrowa ć wszystkie rodzaje transportu; - przyczynia ć si ę do ochrony środowiska oraz podwy ższenia standardów bezpiecze ństwa. Na szczególne wsparcie mog ą liczy ć projekty transgraniczne. Priorytetowo traktowane s ą równie ż projekty z zakresu transportu ekologicznego (transport kolejowy, morski, śródl ądowy), jak równie ż projekty stanowi ące wspólne europejskie przedsi ęwzi ęcia w dziedzinie rozwoju transeuropejskiej sieci transportowej (realizowane przez wi ęcej ni ż jeden kraj członkowski). Ponadto, Decyzj ą Nr 884/2004/EC ustanowiono list ę projektów priorytetowych, na której umieszczono 3 projekty przebiegaj ące przez terytorium Polski: • Oś kolejowa Gda ńsk–Warszawa–Brno/Bratisława–Wiede ń; • Autostrada Gda ńsk–Brno/ Bratisława–Wiede ń; • Oś kolejowa „Rail Baltica” Warszawa–Kowno–Ryga–Talin–Helsinki .

Źródło: Studium Wykonalnosci połaczenia Rail Baltica-Główne wnioski i zalecenia, Komisja Europejska, Dyrektoriat Generalny ds. Polityki Regionalnej, Bruksela 2007, s. 8. Rys. 2. Projektowany przebieg Rail Baltica

Economy and Management – 1/2011 29 Wiesław Matwiejczuk, Mariusz Gorustowicz

Rail Baltica jest okre ślona jako priorytetowy projekt nr 27 Trans-Europejskiej Sieci Transportowej w Europie wg decyzji Parlamentu Europejskiego z kwietnia 2004 r. Rail Baltica stanowi cz ęść I korytarza, który równie ż obejmuje poł ączenie Via Baltica (cz ęść drogowa) oraz gał ąź A do Kaliningradu (Via Hanseatica) 10 . Stano- wiona kluczow ą drog ę ekspresow ą dla rozwoju północno-wschodniej Polski i jed- ną z bardziej strategicznych tras komunikacyjnych, która ma zapewni ć poł ączenie pa ństw północno-wschodniej Europy z reszt ą kontynentu. Przygotowywany jest te ż projekt innej inicjatywy rozwojowej transeuropej- skiego korytarza transportowego, ł ącz ącego region północny z południem Europy- Via Carpatia.

Źródło: Ministerstwo Infrastruktury, Transeuropean Transport Network (TEN-T) – Road, materiał ze spotkań eksperckich będących konsekwencją podpisanej Deklaracji Łańcuckiej (2006) w sprawie rozszerzenia Transeuropejskiej Sieci Transportowej poprzez utworzenie najkrótszego szlaku drogowego na osi Północ-Południe łączącego Litwę, Polskę, Słowację i Węgry , 17 - 18 kwietnia 2010 r. Debreczyn, Węgry (http://www.mi.gov.pl/2-482afd69bd252-1786522.htm).

Rys. 3. Projektowany kierunek Via Carpatia

Via Carpatia stanowi form ę wielostronnej współpracy mi ędzynarodowej, któ- rej celem jest modernizacja i rozbudowa drogowego szlaku tranzytowego ł ącz ące- go Litw ę, Polsk ę, Słowacj ę, W ęgry, Rumuni ę, Bułgari ę i Grecję. Inicjatywa ta została sformalizowana 27 pa ździernika 2006 r. poprzez podpisanie Deklaracji Ła ńcuckiej przez Ministrów Transportu Litwy, Polski, Słowacji i W ęgier. Ma na

10 Obecnie kraje bałtyckie w niewielkim stopniu wykorzystuj ą transport kolejowy w ramach północ- no-południowego poł ączenia mi ędzynarodowego w odniesieniu do transportu pasa żerskiego i towarowego. Istniej ąca sie ć północno-południowa jest okre ślona jako złej jako ści. Poziom obsługi oraz pr ędko ści zostały scharakteryzowane jako niskie, istniej ą równie ż bariery dla interoperacyjno ści w szczególno ści w odniesieniu do rozstawu torów.

30 Economy and Management – 1/2011 Strategia rozwoju infrastruktury komunikacyjnej … celu aktywizacj ę gospodarcz ą słabiej rozwini ętych wschodnich regionów UE. W 2008 roku, równie ż Rumunia, Bułgaria i Grecja zło żyły wniosek o przył ączenie si ę do tej inicjatywy, która w przyszło ści stanowiłaby alternatywny szlak transportowy, prowadz ący wzdłu ż granicy wschodniej UE, z Europy Środkowej do Azji, krzy żuj ący si ę z korytarzami prowadz ącymi z Europy Zachodniej do Rosji. Szlak ten ł ączyłby si ę przez porty Morza Czarnego ze szlakiem TRACECA (Korytarz Transportowy Europa – Kaukaz – Azja) 11 . Polska, a szczególnie województwo podlaskie graniczące od północy z Rosj ą, Litw ą i Białorusi ą, w tym zakresie ma szczególnie du żo do powiedzenia, poniewa ż ten obszar jest niejako korytarzem transportowym północy Europy. Na poziomie krajowym, Polska w obecnym okresie programowania 2007-2013, w zakresie infrastruktury transportowej mo że finansowa ć inwestycje infrastruktury komunikacyjne z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 12 , gdzie na trzy priorytety w programie zwi ązane z transportem przeznaczono kwot ę ponad 17 mld złotych, która w porównaniu z latami 2004-2006 jest trzykrotnie wi ększa. Jest to znacz ąca poprawa finansowania infrastruktury komunikacyjnej, która w perspek- tywie krótko i długoterminowej mo że znacz ąco poprawi ć dost ępno ść komunikacyjn ą kraju. Ka żde z województw, w tym woj. podlaskie, posiada program dla regionu o statusie kluczowego. Tym programem jest Regionalny Program Operacyjny Wo- jewództwa Podlaskiego 13 na lata 2007-2013, w którym na infrastruktur ę komunikacyjn ą, w zakresie priorytetu II: Rozwój Infrastruktury Transportowej, przeznaczono środki w wysoko ści 257 mln Euro. Łącznie z powy ższym, w ramach Europejskiej Współpracy Terytorialnej 14 , szczególnie w zakresie Programu Współpracy Transgranicznej Litwa – Polska - Rosja 15 , wsparcie b ędzie udzielane na rozwój infrastruktury komunikacyjnej. Ce- lem głównym programu jest wspieranie procesów rozwojowych w obszarze transgranicznym Litwy, Polski i Rosji. W ramach programu, na popraw ę dost ępno ści komunikacyjnej przewidziano kwot ę 80 mln euro. Nie jest to do ść znacz ąca kwota,

11 Ministerstwo Infrastruktury. Witryna internetowa. Tryb dost ępu: http://www.mi.gov.pl/2- 482be1a920074-1793316-p_1.htm, stan z dn. 21.10.2010 r. 12 Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, Wersja zaakceptowana przez Komisj ę Europej- sk ą 5 grudnia 2007, MRR, Warszawa 2007. 13 Regionalny Program operacyjny Województw Podlaskiego, UMWP, Białystok, 2007. 14 Europejska Współpraca Terytorialna (EWT) W latach 2007-2013 współpraca w wymiarze transgranicznym, transnarodowym i mi ędzyregionalnym jest realizowana w ramach odr ębnego celu polityki spójno ści Unii Europejskiej – Cel Europejska Współpraca Terytorialna (EWT). 15 Program Współpracy Transgranicznej Litwa - Polska – Rosja 2007-2013, Wersja zaakceptowana przez Komicj ę Europejsk ą 17 grudnia 2008, MRR, Warszawa 2007.

Economy and Management – 1/2011 31 Wiesław Matwiejczuk, Mariusz Gorustowicz ale rozumiana jako uzupełnienie innych programów (krajowych i regionalnych), ukierunkowana głównie na udro żnienie komunikacyjne w obr ębie granic. Litwa natomiast przygotowała jeden z głównych programów operacyjnych, wyspecyfikowany Program Operacyjny Rozwoju Gospodarki, w tym szczególnie infrastruktury komunikacyjnej. W Działaniu 2.5 Rozwój transeuropejskich sieci transportowych przeznacza ponad 3 754 mln LTL. Dodatkowo w Programie Ope- racyjnym Wspierania Spójno ści w Działaniu 3.1 Rozwój lokalny i urbanistyczny, zachowanie dziedzictwa kulturowego i środowiska oraz przystosowanie dla rozwoju turystyki, przygotowano kwot ę 2 607 mln LTL na rozwój dróg lokalnych, przy- granicznych i wojewódzkich. Wspólnie wprowadzono Program Regionu Morza Bałtyckiego (BSR) 2007- 2013, który został zaprojektowany w ramach celu Wspólnoty Europejskiej Współ- praca Terytorialna. Najwa żniejszym celem strategicznym Programu Regionu Mo- rza Bałtyckiego jest umocnienie rozwoju zrównowa żonego, konkurencyjnego i terytorialnie zintegrowanego regionu Morza Bałtyckiego, poprzez ł ączenie poten- cjałów ponad granicami. Oczekuje si ę, że jako cz ęść Europy tak że region Morza Bałtyckiego stanie si ę lepszym miejscem dla swoich mieszka ńców do inwestowa- nia, pracy i życia. Wkład z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) wynosi około 208 mln euro. Norwegia udost ępni 6 mln euro z funduszy krajowych. Około 23 mln euro zapewni Europejski Instrument S ąsiedztwa i Part- nerstwa (ENPI) na rzecz kwalifikuj ących si ę regionów w Rosji i na Białorusi. O fundusze programu mog ą w ramach limitów wyst ępowa ć partnerzy spoza kwalifikuj ących si ę obszarów 16 .

3. Zaawansowanie realizacji programu

Do chwili obecnej (tj. 29.10.2010 r.) Polska otrzymała z UE ju ż ponad 5,4 mld zł, jako refundacj ę wydatków poniesionych na projekty transportowe w ramach POIi Ś. Do ko ńca tego roku kwota ta wzro śnie do ok. 8,38 mld zł 17 . W śród wnio- sków o płatno ść , dotychczas przesłanych do Komisji Europejskiej, ponad 90% stanowi ą projekty, które realizuje Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Auto- strad.

16 Program dla rozwoju Morza Bałtyckiego, Program w ramach celu Europejska Współpraca Teryto- rialna oraz Europejskiego Instrumentu S ąsiedztwa i Partnerstwa, Zaakceptowany przez Komisj ę Europejsk ą 21 grudnia, 2007, CCI No. 2007CB163PO020. 17 Ministerstwo Infrastruktury, Witryna internetowa, Tryb dost ępu: http://pois.mi.gov.pl/pl/aktualnosci/23, stan z dn. 21.10.2010 r.

32 Economy and Management – 1/2011 Strategia rozwoju infrastruktury komunikacyjnej …

W innych krajach regionu północno - wschodniej Europy, wydatkowanie środ- ków na rozwój infrastruktury komunikacyjnej jest na do ść niskim poziomie. Dłu- gie procedury przetargowe, ale te ż kryzys finansowy zapocz ątkowany w 2008 r., bardzo powa żnie ograniczył realizacj ę programu drogowego. Kraje regionu Euro- py Środkowo-Wschodniej odczuły kryzys do ść powa żnie, co w konsekwencji prze- ło żyło si ę na zahamowanie ich wzrostu gospodarczego oraz zastopowało inwestycje drogowe. Kryzys spowodował, że wielkie mi ędzynarodowe korporacje ograni- czyły inwestycje bezpo średnie w innych krajach, a uszczuplone bud żety krajowe nagle zacz ęły mie ć problemy z prowadzeniem du żych projektów drogowych, w tym współfinansowanych ze środków UE. Według prognoz EBOR, napływ bezpo średnich inwestycji do Europy Środko- wo-Wschodniej w 2010 roku zmniejszy si ę kilkakrotnie w stosunku do tego, ile wynosił w latach 2005 - 2008. Najsilniej odczuj ą – i to ju ż ma miejsce - kraje bał- tyckie, Litwa Łotwa, a tak że Estonia. Dodatkowym nast ępstwem kryzysu jest ograniczenie dost ępu do kredytów, na których samorz ądy bazowały tworz ąc i roz- budowuj ąc infrastruktur ę drogow ą poszczególnych regionów.

Podsumowanie

Zachodz ące procesy globalizacji życia gospodarczego, znacz ąco zwi ększaj ą procesy wymiany towarowej mi ędzy krajami i regionami. Zwi ększone potrzeby transportowe nieodł ącznie zwi ązane s ą z funkcjonowaniem gospodarki i organizacj ą życia społecznego, za ś mo żliwo ść szybkiego i bezpiecznego przemieszczania osób i towarów s ą jedn ą z zasadniczych potrzeb społeczno-gospodarczych. Stopie ń rozwoju infrastruktury transportowej, stanowi obok czynników ekonomicznych, spo- łecznych i ekologicznych, jeden z podstawowych elementów pozycji konkurencyjnej danego kraju lub regionu na arenie mi ędzynarodowej. W chwili obecnej, naj- powa żniejsz ą barier ę w zwi ększeniu tej wymiany, stanowi stan infrastruktury drogowej poszczególnych regionów. Znaczenie sprawnych poł ącze ń transportowych, jeszcze bardziej b ędzie wzrasta ć wraz z upowszechnianiem w gospodarce nowych metod zarz ądzania. Szerokie stosowanie w przedsi ębiorstwach zasad outsourcingu, Just in Time, Lean Manufak- turing, zwi ększa zakres powi ąza ń kooperacyjnych i konieczno ść szybkiego przewozu coraz to wi ększych ilo ści środków produkcji i gotowych wyrobów. Wynika- jąca z tych procesów du ża migracja ludno ści, zwi ększy te ż nat ęż enie ruchu na drogach i wymusi realizacj ę programu rozwoju regionalnej infrastruktury transportowej. Tak że potrzeba zapewnienia spójno ści terytorialnej regionu, poprawienie

Economy and Management – 1/2011 33 Wiesław Matwiejczuk, Mariusz Gorustowicz komfortu życia i egzystencji lokalnej społeczno ści, rozwój turystyki na obszarach przyrodniczo cennych, będą determinowa ć konieczno ść poprawy sieci poł ącze ń. St ąd wynika, i ż w żywotnym interesie pa ństw regionu północno- wschodniej Europy, powinno by ć jak najszybsze stworzenie sprawnych poł ącze ń transportowych z reszt ą kontynentu, które mog ą stanowi ć konstrukcj ę no śną rozwoju regionalnego. Strategia rozwoju infrastruktury komunikacyjnej w regionie północno- wschodniej Europy, wsparta funduszami UE oraz zaanga żowaniem i determinacj ą poszczególnych Pa ństw, przynosi ju ż efekty widoczne bezpo średnio na drogach, szczególnie w Polsce. W realizacji tych programów wyst ępuj ą te ż bariery, do któ- rych nale żą przede wszystkim: • brak wystarczaj ącej ilo ści środków finansowych do skoncentrowanej realizacji inwestycji drogowych w poszczególnych krajach, jak i dofinansowania unijne- go; • zawiłe procedury formalno-prawne pozyskiwania terenów, przygotowania dokumentacyjnego pod inwestycje drogowe; • niewystarczaj ąca poda ż wyspecjalizowanego potencjału realizuj ącego roboty drogowe, a szczególnie uprawnionej kadry zarz ądzaj ącej realizacj ą tych pro- jektów.

Rozwi ązanie powy ższych problemów, le żą cych w gestii władz szczebla unij- nego, poszczególnych krajów i regionów, zapewni efektywn ą realizacj ę ambitnych projektów infrastruktury drogowej oraz stworzy konstrukcj ę dla rozwoju regionów.

Piśmiennictwo

1. Europejski Urz ąd Statystyczny – EUROSTAT. Witryna internetowa. Tryb dost ępu: http://epp.eurostat.ec.europa.eu; stan z dn. 21.10.2010. 2. Kucharz A. 2003. Infrastruktura transportowa (linie kolejowe, drogi l ądowe, drogi wodne, ruroci ągi, porty i lotniska – w krajach przyst ępuj ących do UE) , Kancelaria Sejmu Biuro Studiów i Ekspertyz, Warszawa. 3. Matwiejczuk W. Daniluk A., 2007. Rozwój Infrastruktury drogowej Podlasia warunkiem wzrostu konkurencyjno ści regionu, (w:) Z. Tomczonek (red.), Potencjał gospodarczy i społeczny wybranych krajów Europy i świata. Wyd. Politechniki Białostoc- kiej, Białystok. 4. Ministerstwo Infrastruktury. Witryna internetowa. Tryb dost ępu: www.mi.gov.pl, stan z dn. 21.10.2010. 5. Opoczy ński K., 2006. Generalny Pomiar Ruchu 2005 Synteza wyników, GDDKiA, Warszawa.

34 Economy and Management – 1/2011 Strategia rozwoju infrastruktury komunikacyjnej …

6. Program dla rozwoju Morza Bałtyckiego, Program w ramach celu Europejska Współ- praca Terytorialna oraz Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa , Zaak- ceptowany przez Komisj ę Europejsk ą 21 grudnia, 2007, CCI No. 2007CB163PO020. 7. Program Europejska Współpraca Terytorialna (EWT) W latach 2007-2013 współpraca w wymiarze transgranicznym, transnarodowym i mi ędzyregionalnym jest realizowana w ramach odr ębnego celu polityki spójno ści Unii Europejskiej – Cel Europejska Współpraca Terytorialna (EWT). 8. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, 2007. 9. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, Wersja zaakceptowana przez Komi- cj ę Europejsk ą 5 grudnia 2007, MRR, Warszawa 2007. 10. Program Współpracy Transgranicznej Litwa - Polska – Rosja 2007-2013, Wersja zaakceptowana przez Komicj ę Europejsk ą 17 grudnia 2008, MRR, Warszawa 2007. 11. Regionalny Program operacyjny Województw Podlaskiego, UMWP, Białystok, 2007. 12. Strategiczne Wytyczne Wspólnoty (SWW), Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, l.291/12 z 21.10.2006. 13. Studium Wykonalnosci połaczenia Rail Baltica-Główne wnioski i zalecenia, Komisa Europejska, Dyrektoriat Generalny ds. Polityki Regionalnej, Bruksela 2007. 14. Suchorzewski W. 2007. Wizja struktury transportu oraz rozwoju sieci transportowych do roku 2033 ze szczególnym uwzgl ędnieniem zagadnie ń równowa żenia rozwoju transportu , Warszawa. 15. Traktat ustanawiaj ący Wspólnot ę Europejsk ą, tekst skonsolidowany (uwzgl ędniaj ący zmiany wprowadzone Traktatem z Nicei, Dz.Urz. UE C 325 z 24 grudnia 2002 r.).

Economy and Management – 1/2011 35

Strukturalne i zredukowane modele pomiaru ryzyka kredytowego wykorzystywane w praktyce bankowej Structural and reduced credit risk measurement models used in banking practice

Przemysław Noetzel German CFA Society

Abstract This article compares four popular models of credit risk measurement in terms of the scope of information used by the models, the characteristics of the risk as subject of the modeling and their use in the management of credit portfolios. These models can be assigned to one of two classes: structural and reduced form models. Structural models base on the assumption that the modeling person has full information about the assets and liabilities of the company and based on this knowledge is able to determine the moment of a credit event. Reduced form models use only the information base that is available on the market. This gives them an advantage in practical risk evaluation. The article is a modi- fied part of the author's doctoral dissertation titled "Use of credit derivatives in managing the debt portfolio of the bank." Keywords : structural models, KMV, CreditMetrics, CreditRisk+, Credit Portfolio View

Wstęp

W ostatnich latach, wypracowanych zostało wiele modeli pozwalaj ących na mie- rzenie ryzyka kredytowego banku, z uwzgl ędnieniem efektów portfelowych. Żaden z tych modeli nie został jednak że zaakceptowany, jak obowi ązuj ący standard bran- żowy. W praktyce znajduj ą wykorzystanie, przede wszystkim, cztery modele pomiaru ryzyka kredytowego (Huschens, Locarek-Junge 2000): CreditMetrics opra- cowany przez bank J.P. Morgan, CreditRisk+ banku Credit Suisse, Credit Portfolio View firmy doradczej McKinsey oraz model KMV agencji Moody’s. S ą to skom-

Economy and Management – 1/2011 36 Strukturalne I zredukowane modele … plikowane narz ędzia, które ró żni ą si ę w przynajmniej trzech punktach. S ą to, definicja ryzyka, koncepcja techniczna i wykorzystane bazy danych empirycznych (Wahrenburg, Niethen 2000). Definicja ryzyka wykorzystana przy konfiguracji modelu, determinuje, jak szeroko rozumiane jest ryzyko kredytowe w danym modelu. Naturalnie wszystkie cztery odzwierciedlaj ą straty powodowane niewypłacalno ści ą kontrahentów, nie wszystkie jednak bior ą pod uwag ę wiarygodno ść kredytow ą kredytobiorców. Techniczna koncepcja opisuje formalne warunki ramowe modelu, czyli zało- żenia o rozkładzie obserwacji oraz wykorzystywane procedury kalkulacji i aprok- symacji. Baza danych empirycznych opisuje wybrany zbiór danych, wykorzystany przy szacowaniu parametrów modelu. Przedstawiane modele mo żna podzieli ć na dwie grupy, analogicznie do podzia- łu metod wyceny kredytowych instrumentów pochodnych. Modele zredukowane wykorzystuj ą bezpo średnio warto ści prawdopodobie ństwa zaprzestania spłat długu przez kontrahentów oraz modele strukturalne, koncentruj ące si ę na zmianach war- to ści rynkowych (Huschens, Locarek-Junge 2000). Podstaw ą dla modeli strukturalnych,jest porównanie warto ści przedsi ębiorstwa do wysoko ści jego zobowi ąza ń. Tym samym, w centrum rozwa żań znajduje si ę rozwój warto ści aktywów przedsi ębiorstwa, które modelowane zostaj ą przy wykorzystaniu procesu Wienera. Ma- my tu do czynienia z procesem stochastycznym {Yt, tєT}, który jest zdefiniowany jako rodzina zmiennych losowych Y z parametrem w obszarze T. Proces stocha- styczny opisuje zazwyczaj rozwój w czasie rozkładu zmiennej losowej Y. Jest to proces ci ągły, czyli zmiany zmiennej losowej wyst ępuj ą w sposób ci ągły. Przy tym, przyszłe zmiany s ą niezale żne od zaszłych przed obserwowanym momentem czasu t. Ta wła ściwo ść okre ślana jest jako własno ść Markowa (Hampe 1998), W modelach strukturalnych oznacza to, że przedsi ębiorstwo nie obsłu ży długu, je żeli na koniec ustalonego w umowie kredytowej okresu, warto ść zobowi ąza ń jest wy ż- sza od warto ści firmy. Zaniechanie obsługi długu jest równoznaczne z wykona- niem przez dłu żnika, nabytej przy zawarciu umowy kredytu, opcji sprzeda ży przedsi ębiorstwa kredytodawcy. Model mo że zosta ć rozszerzony o mo żliwo ść bankructwa przed terminem zapadalno ści długu. Cech ą wspóln ą wszystkich wa- riantów modelu jest centralna rola losowego charakteru zmian warto ści aktywów (Wahrenburg, Niethen 2000). Modele zredukowane bazuj ą na zało żeniu, i ż niedotrzymanie warunków jest zdarzeniem losowym, wynikaj ącym ze spadku warto ści przedsi ębiorstwa (Jajuga 2009). Głównym przedmiotem bada ń modeli zredukowanych jest analiza wyst ą- pienia danego zdarzenia kredytowego. W ten sposób, w ka żdym skokowym prze-

Economy and Management – 1/2011 37 Przemysław Noetzel dziale czasu, mo że doj ść do niewypłacalno ści lub zmiany wiarygodno ści kredytowej dłu żnika. Prawdopodobie ństwo takiego zdarzenia jest zmienne, zale ży od do- boru i wag czynników maj ących na nie wpływ. Czynniki te wpływaj ą na ró żne kredyty i w ten sposób powoduj ą, że mimo, i ż prawdopodobie ństwa niewypłacal- no ści i zmiany wiarygodno ści kredytowej modelowane s ą jako niezale żne zdarzenia, podlegaj ą one zmianom o tym samym kierunku. W wyniku tego, nie s ą one niezależne, lecz ze sob ą skorelowane (Wahrenburg, Niethen 2000). Z wymienionych na pocz ątku metod, do modeli zredukowanych mo żna zaliczy ć CreditRisk+ oraz CreditPortfolioView, zaś do modeli strukturalnych Credit Metrics oraz KMV. Odno śnie definicji ryzyka, mo żna stwierdzi ć, że jedynie model CreditRisk+ ogranicza si ę do ryzyka niewypłacalno ści 1, podczas gdy pozostałe modele uwzgl ędniaj ą równie ż straty na skutek zmian warto ści rynkowej tytułu dłu żnego, spowodowanych pogorszeniem si ę wiarygodno ści kredytowej dłu żnika. Podobne ró żnice obserwowalne s ą w źródłach danych wykorzystywanych w modelach. Modele zredukowane wykorzystuj ą czynniki makroekonomiczne oraz wpływy bran żowe i sektorowe. Modele strukturalne posługuj ą si ę rentowno ści ą akcji jako sygnałem rozwoju warto ści przedsi ębiorstwa, czyli maj ą bardziej mikro- ekonomiczny charakter. Poza tym, metody te ró żni ą si ę mi ędzy sob ą modelowa- niem stopy odzyskania nale żno ści nie ści ągalnych w przypadku bankructwa. Wszystkie ró żnice prezentuje Tabela 1.

Tabela 1. Struktura popularnych modeli pomiaru ryzyka kredytowego CreditRisk+ Credit Portfolio KMV Credit Metrics View Kategoria modelu zredukowany zredukowany strukturalny Strukturalny Modelowane Ryzyko nie- Ryzyko niewypła- Ryzyko niewypła- Ryzyko niewypła- ryzyko wypłacalności calności i ryzyko calności calności i ryzyko pogorszenia pogorszenia wiarygodności wiarygodności kredytowej kredytowej Przyporządkowa- Na podstawie Na podstawie EDF (expected Na podstawie nie prawdopodo- wewnętrz- ratingu lub sco- default frequen- ratingu bieństw zdarzeń nych tabeli ringu oraz branży cy) wyliczane na kredytowych scoringowych i regionu podst. wartości / ratingu przedsiębiorstwa oraz jej zmian

1 Mo żliwa jest jednak integracja ryzyka pogorszenia wiarygodno ści kredytowej dłu żnika (Huschens, Locarek-Junge 2000).

38 Economy and Management – 1/2011 Strukturalne I zredukowane modele … cd. Tabeli 1. Powód zdarzenia Stochastyczna Stochastyczna Wielowariantowy; Wielowarianto- kredytowego zależność zależność liczby rozkład normalny wy; rozkład liczby zdarzeń zdarzeń kredyto- rentowności akcji normalny ren- kredytowych wych towności akcji Powód korelacji Zmienność Rozwój koniunk- Korelacja indek- Korelacja indek- zdarzeń kredyto- liczby zdarzeń tury (region, sów akcji (region, sów akcji (region, wych kredytowych i branża) branża); specy- branża) przynależność ficzne bankowe sektorowa sub-portfele (duże przedsię- biorstwa, MSP itp.) Stopa straty Stochastyczna Stała Stała Stała Źródło: opracowanie własne na podstawie (Huschens, Locarek-Junge 2000).

Credit Portfolio View jako model zredukowany

Podej ście rodem z matematyki ubezpieczeniowej, wykorzystane w modelu Credi- tRisk+, uwzgl ędnia jedynie ryzyko kredytowe w w ąskim znaczeniu, to jest zigno- rowane zostaj ą pogorszenia wiarygodno ści kredytowej dłu żnika. Ta optyka jest wynikiem skupienia si ę na niepłynnych kredytach w rachunkach bie żą cych (Nel- ken 1999). Pozostaj ą one do zako ńczenia czasu trwania umowy kredytowej w ksi ę- gach banku tak, że rozwój ich warto ści w trakcie trwania umowy kredytowej jawi si ę jako nieistotny. Aby wyznaczy ć rozkład zdarze ń kredytowych wykorzystuj ąc, analogicznie do teorii wyceny opcji, liczb ę zdarze ń kredytowych jako zmienn ą, konieczne jest dokonanie wielu zało żeń. Samo zdarzenie kredytowe modelowane jest jako egzogeniczny proces Poissona (Gordy 2000). Jest to mo żliwe, gdy ż jednym z zało żeń jest, że prawdopodobie ństwa zdarze ń kredytowych w poszczegól- nych okresach s ą równe (Crouhy i in. 2000) i niezale żne od liczby zdarze ń za- szłych w innych okresach. Ponadto prawdopodobie ństwo poszczególnych zdarze ń jest bardzo niskie (Gordy 2000). Zazwyczaj wybierany jest za okres obserwacji jeden rok (Nelken 1999). Aby w ostatnim kroku wyprowadzi ć rozkład strat portfela, nale ży jeszcze obliczy ć, jak ą wysoko ść strat wywołuje pojedyncze zdarzenie kredytowe. W tym celu CreditRisk+ modeluje ró żne, niezale żne od siebie portfele cz ąstkowe, w których ka żdy kredyt, w wypadku bankructwa, cechuje ta sama stopa odzyskania nale żno- ści nie ści ągalnych (recovery rate). Suma kredytu jest korygowana o otrzyman ą

Economy and Management – 1/2011 39 Przemysław Noetzel wielko ść w celu wyznaczenia ekspozycji kredytowej. Recovery rates i tym samym ekspozycje kredytowe maj ą charakter egzogeniczny (Crouhy i in. 2000). Nast ępnie dla ka żdego z portfeli cz ąstkowych trzeba wyliczy ć funkcj ę prawdopodobie ństwa (Wahrenburg, Niethen 2000). Na tej podstawie mo żliwe jest wyliczenie funkcji prawdopodobie ństwa całego portfela, z której wyprowadzony zostanie rozkład strat portfela. Mało realistyczne zało żenie o stało ści liczby zdarze ń kredytowych, mo że zosta ć usuni ęte i zast ąpione rozkładem losowym. W efekcie wzrasta poziom skomplikowania modelu. Sensowne jest zwrócenie uwagi na podział portfela ze wzgl ędu na regiony i bran że, z punktu widzenia korelacji. Generalnie zakłada si ę istnienie silnej korelacji zdarze ń kredytowych wewn ątrz poszczególnych sektorów, podczas gdy w modelu funkcjonuje zało żenie o niezale żno ści sektorów od siebie (Crouhy i in. 2000). Dokładne okre ślenie korelacji musi zosta ć ocenione jako problematyczne w tym modelu. Rezygnacja z modelowania korelacji zdarze ń kredytowych tłumaczona jest niestabilno ści ą korelacji w dziedzinie finansów oraz problemami z dost ępno- ści ą danych (Nelken 1999). Głównym powodem jawi si ę by ć jednak modelowanie zdarzenia jako takiego. Definiuj ąc niewypłacalno ść jako zdarzenie przypadkowe bez uwzgl ędnienia wyj ściowej wiarygodno ści kredytowej oraz jej zmian w czasie, nie mo żna wyprowadzi ć logicznie korelacji z zachodz ących zdarze ń. Negatywnie trzeba równie ż oceni ć zało żenie o niezale żno ści poszczególnych sektorów od siebie, która w przypadku recesji gospodarczej z pewności ą nie jest dana. Drugim z wymienionych modeli zredukowanych jest Credit Portfolio View. Jest to model maj ący na celu, w ramach horyzontu czasowego składaj ącego si ę z niezale żnych okresów, obja śnienie ryzyka kredytowego za pomoc ą zmiennych makroekonomicznych. Zmienne te, przykładowo stopa bezrobocia, poziom stóp procentowych czy stopa wzrostu gospodarczego, obja śniaj ą, zarówno prawdopodobie ństwo zdarzenia kredytowego, jak i zmiany wiarygodności kredytowej (Crouhy i in. 2000). Model ten jest w stanie wykorzysta ć takie dane, jak informacje o liczbie bankructw lub wewn ętrzne dane banków o kredytobiorcach, w celu wyznaczania korelacji. W ten sposób uwzgl ędnieni mog ą zosta ć równie ż kredytobiorcy nie posiada- jący ratingu. Jest to szczególnie wa żne w Polsce. Decyduj ącym aspektem jest jednak że uwzgl ędnienie warunków gospodarczych. Podej ście to uwzgl ędnia wi ęc, że ratingi historyczne nie s ą stałe, lecz podlegaj ą ewolucji w czasie. Credit Portfolio View modeluje zale żno ści liczby zdarze ń kredytowych od stanu gospodarki. W czasie recesji wzrasta zarówno liczba bankructw, jak i obni żonych ratingów (Crouhy i in. 2000). Wyniki działalno ści kredytowej banku podlegaj ą tym samym wahaniom cyklicznym.

40 Economy and Management – 1/2011 Strukturalne I zredukowane modele …

Na model składaj ą si ę dwa podstawowe elementy. W tak zwanym systema- tycznym modelu ryzyka, modelowaniu zostaj ą poddane prawdopodobie ństwa zdarze ń kredytowych wraz z ich korelacjami. W nast ępnym etapie, okre ślanym jako rachunek strat portfela, wyznaczany jest rozkład prawdopodobie ństwa zmian war- to ści portfela. W tym celu, dochodzi do poł ączenia wyliczonych warto ści prawdopodobie ństwa zmiany ratingu z indywidualnym portfelem kredytowym danego banku. Ryzyko systematyczne zajmuje si ę t ą cz ęś ci ą ryzyka, której nie mo żna wyeli- minowa ć, nawet po osi ągni ęciu optymalnej dywersyfikacji. Przykładowo, spadek koniunktury powoduje generalny wzrost poziomu ryzyka. Credit Portfolio View uwzgl ędnia t ę wła ściwo ść poprzez wykorzystanie wielko ści makroekonomicznych, jako wska źnika ryzyka kredytowego. Warto ści prawdopodobie ństwa z historycznych tabel przej ścia mi ędzy klasami ryzyka (ratingu), zostaj ą zaktualizowane na podstawie obserwacji empirycznych. Pod uwag ę wzi ęte zostaje równie ż, że ró żne bran że w ró żny sposób reaguj ą na sytuacj ę makroekonomiczn ą. Dlatego konstru- owane s ą portfele, w których obserwowana jest czuło ść specyficzna dla danej bran ży wzgl ędem stanu gospodarki (Crouhy i in. 2000) w taki sposób, że przykła- dowo, przedsi ębiorstwom bran ży energetycznej przypisywany jest mniejszy zwi ą- zek ze wzrostem gospodarczym ni ż przedsi ębiorstwom budowlanym. Dodatkowo uwzgl ędnione zostaje, że korelacje poszczególnych bran ż mi ędzy sob ą,zmieniaj ą si ę w zale żno ści od cyklu koniunkturalnego. Na bazie, w przeszłości empirycznie wyznaczonych, zwi ązków mi ędzy czynnikami makroekonomicznymi a danymi dotycz ącymi przej ścia mi ędzy klasami ryzyka, przy wykorzystaniu symulacji Monte Carlo, analizowane s ą mo żliwe przyszłe scenariusze makroekonomiczne. Ma to na celu wyznaczenie warto ści prawdopodobie ństwa przej ścia mi ędzy klasami ryzyka dla ka żdego segmentu ryzyka, w ka żdym mo żliwym stanie otoczenia makroekonomicznego dla wybranych horyzontów czasowych. W nast ępnym etapie, otrzymane dane wykorzystywane s ą do analizy portfela konkretnego banku. Przy tym rozró żnia si ę kredyty niesekurytyzowane, które trzymane s ą przez bank do ko ńca trwania umowy kredytowej, oraz pozycje sekurytyzowane, dla których analizie podlega jedynie ryzyko w przedziale czasowym, który konieczny jest do zamkni ęcia danej pozycji na rynku. Wynikiem analizy s ą: oczekiwana ilo ść zdarze ń kredytowych oraz inne aspekty ryzyka całego portfela i portfeli cz ąstkowych. Mimo, że rozszerzenie podej ścia bazuj ącego na przej ściu mi ędzy klasami ryzyka o czynniki makroekonomiczne, jawi si ę jako podstawowa zaleta opisywanego modelu, nie pozbawiono go jednak kilku wad. Pomysł integracji warto ści makroekonomicznych, jest co prawda interesuj ący, jednak niejasna pozostaje empiryczna

Economy and Management – 1/2011 41 Przemysław Noetzel jako ść modelu oraz mo żliwo ść prognozowania przyszło ści na bazie historycznych zale żno ści.

Modele strukturalne – CreditMetrics

Model CreditMetrics, podobnie jak opisany ju ż Credit Portfolio View, koncentruje si ę na zjawisku przej ścia mi ędzy klasami ryzyka. W ten sposób, równie ż w tym modelu, podstaw ą rozwa żań s ą prawdopodobie ństwa z jakimi kredyt, w trakcie badanego przedziału czasowego, mo że przej ść z jednej klasy wiarygodno ści kredytowej do innej. Ryzykiem kredytowym, w tym modelu, jest nie tylko niewypłacal- no ść kontrahenta, ale i zmiana wiarygodno ści kredytowej. W podej ściu badaj ącym zjawisko przej ścia mi ędzy klasami ryzyka, ka żdej mo żliwej migracji mi ędzy tymi klasami w ramach wybranego systemu ratingowego, przypisywane jest konkretne prawdopodobie ństwo migracji (przej ścia do innej klasy). Powstaje w ten sposób macierz migracji. Zmiana warto ści pozycji portfela, na skutek przej ścia dłu żnika z jednej klasy ratingowej do drugiej, jest powodowana faktem, że strumie ń przepływów pieni ęż nych zwi ązanych z danym kredytem jest dyskontowany z wykorzystaniem innej stopy procentowej. Wykorzystywane s ą przy tym struktury odsetkowe specyficzne dla danego systemu ratingowego. W zwi ązku z tym, że lepszemu ratingowi przypisywana jest ni ższa stopa dyskontowa, przepływy zwi ązane z kredytem z danej klasy posiadaj ą wy ższ ą warto ść bie żą cą (present value). Konsekwentnie, pogorszenie ratingu dłu żnika powoduje obni żenie warto ści przyznanego mu kredytu. Warto ść oczekiwana kredytu kalkulowana jest bowiem, jako suma zdyskontowanych warto ści specyficznych dla danego ratingu, tym ni ższych im gorszy rating, wa żonych warto ściami prawdopodobie ństwa migracji. Aby od warto ści oczekiwanej móc przej ść do ryzyka 2, jako statystyczne parametry wykorzystywane zostaj ą percentyle rozkładu warto ści oczekiwanej. W zwi ązku z tym, że rozkład ten nie jest rozkładem normalnym, niemo żliwe jest zastosowanie odchylenia standardowego. Konieczne s ą symulacje obejmuj ące cały rozkład. Prawdopodobieństwa zdarze ń kredytowych wynikaj ą wtedy z wybranego percentylu (Crouhy i in. 2000). W tym celu, warto ści oblicze ń wybranych kredy- tów, sortowane s ą rosn ąco i prawdopodobie ństwa tych warto ści sumowane tak długo, aż ich suma przewy ższy warto ść danego percentyla, która przykładowo dla pierwszego percentyla wynosi 1%. Odno śnie tak obliczonej sumy, mo żna stwier-

2 We wszystkich opisywanych modelach mierzenia ryzyka portfela kredytowego najcz ęś ciej wybiera- ną miar ą ryzyka jest podej ście Value-at-risk.

42 Economy and Management – 1/2011 Strukturalne I zredukowane modele … dzi ć, że warto ść badanych kredytów z prawdopodobie ństwem 99%, nie spadnie poni żej tej sumy. Ró żnica tak osi ągni ętej sumy z percentyla i warto ści oczekiwanej jest maksymalnym kapitałem, który mo że z wybran ą pewno ści ą zosta ć utracony. W ostatnim kroku, przy uwzgl ędnieniu korelacji mi ędzy ruchami migracyjny- mi, mi ędzy klasami ratingu, agregowane zostaj ą zmienno ści poszczególnych pozycji do zmienno ści portfela, z której mo żliwe jest wyprowadzenie potencjału strat na wykorzystanym kapitale w badanym okresie (Wahrenburg, Niethen 2000). Dla unikni ęcia wypacze ń statystycznych, obliczenia dokonywane s ą przy wykorzystaniu symulacji Monte-Carlo (Crouhy i in. 2000). Wła śnie ten krok, jest jednakże najwi ększym problemem, gdy ż ilo ść dost ępnych informacji koniecznych do okre- ślenia korelacji jest niewielka. Podej ściem nasuwaj ącym si ę w takiej sytuacji na my śl, byłoby wykorzystanie publikowanych przez agencje ratingowe, historycznych warto ści korelacji ratingu i zdarzenia kredytowego. Wad ą jest w tym wypadku niewielka baza danych zdarze ń kredytowych oraz niemo żno ść rozró żniania mi ędzy rynkami i bran żami. Wykorzystanie mar ży kredytowych jest zawodne, gdy ż wpływ na nie ma równie ż ryzyko rynkowe, co uniemo żliwia osobną ocen ę ryzyka kredytowego. Wykorzystanie przyporz ądkowanych subiektywnie korelacji, pozwala na uwzgl ędnienie indywidualnych aspektów elementów portfela, nie mo- że jednak że zast ąpi ć obiektywnej podstawy wylicze ń. Wykorzystanie korelacji kursów akcji nie jest w Polsce opcj ą realistyczn ą, pomimo zalety wykorzystania zorientowanych na przyszły rozwój sytuacji danych rynkowych, gdy ż jedynie niewielk ą cz ęść kredytobiorców stanowi ą przedsi ębiorstwa notowane na giełdzie. Ponadto zwi ązek mi ędzy warto ści ą rynkow ą przedsi ębiorstwa a jego wiarygodno- ści ą kredytow ą nie jest jednoznaczny (Offermann 2001).

Modele strukturalne – KMV

Model KMV wykorzystuje jako podstaw ę oblicze ń, teori ę wyceny opcji, co powoduje, że ten wła śnie model najbli ższy jest podstawowemu modelowi Mertona. Pro- ces zdarze ń kredytowych jest endogeniczny i determinowany głównie przez struktur ę kapitałow ą firmy. W modelu tym, uwaga nie skupia si ę na klasach ratingowych, czyli grupach kredytobiorców, ale na poszczególnych dłu żnikach i ich in- dywidualnej sytuacji. Omini ęta zostaje te ż podstawowa wada modeli bazuj ących na ratingach. Zmiany ratingu s ą zmiennymi skokowymi sugeruj ąc, że równie ż wiarygodno ść kredytowa przybiera warto ści skokowe, kiedy w rzeczywisto ści jest ona zmienn ą ci ągł ą (Crouhy i in. 2000).

Economy and Management – 1/2011 43 Przemysław Noetzel

KMV z kolei modeluje wiarygodno ść kredytow ą jako funkcj ę struktury kapitału przedsi ębiorstwa, aktualnej warto ści rynkowej aktywów i jej zmienno ści. Na podstawie tych wielko ści KMV, szacuje oczekiwan ą ilo ść zdarze ń kredytowych, okre- ślan ą jako Expected Default Frequency (EDF). Podstaw ą tego modelu jest wi ęc uznanie czynników mikroekonomicznych jako zmiennych obja śniaj ących dla zdarze ń kredytowych i poszczególnych kredytów, podczas gdy w kolejnym etapie uwzgl ędniane s ą efekty dywersyfikacyjne portfela (Schierenbeck 1999). W konkretnym przypadku wygl ąda to tak, że okre ślony zostaje punkt niewy- płacalno ści, poni żej którego nie mo że spa ść warto ść rynkowa przedsi ębiorstwa, aby nie doszło do bankructwa. Granica ta wzrasta wraz z zadłu żeniem, gdy ż tym wy ższa musi by ć warto ść aktywów im wi ęcej zobowi ąza ń jest do pokrycia. Kolej- nym krokiem jest wyliczenie ró żnicy warto ści rynkowej aktywów i punktu niewy- płacalno ści. Ró żnica ta wyra żana jest w postaci wielokrotno ści odchylenia standardowego warto ści rynkowej zobowi ąza ń przedsi ębiorstwa i okre ślana jest jako odległo ść od punktu niewypłacalno ści lub Distance from Default (DD) (Crouhy i in. 2000). Poni ższy przykład pozwoli zrozumie ć koncepcj ę modelu KMV:

Zało żenia: Warto ść rynkowa aktywów – 10 mld € Horyzont czasowy – 1 rok Oczekiwana stopa wzrostu aktywów – 10% Odchylenie standardowe warto ści rynkowej – 2 mld € Punkt niewypłacalnosci – 7 mld €

Daje to odległo ść od punktu niewypłacalno ści: DD = (11 – 7) / 2 = 2

KMV obliczyłby nast ępnie z dost ępnych danych, ile przedsi ębiorstw z podobn ą warto ści ą DD przeci ętnie bankrutuje. Je żeli byłoby to przykładowo 60 przedsi ę- biorstw z 3000 w tej klasie wiarygodno ści kredytowej, dawałoby to oczekiwan ą ilo ść zdarze ń kredytowych w przyszłym roku w liczbie 3: EDF = 60 / 3000 = 0,02 = 2%

Znaczenie wysoko ści aktywów dla tego podej ścia, kwalifikuje je jako najlepiej dopasowane do spółek akcyjnych, dla których giełda przejmuje okre ślanie warto ści

3 Na podstawie statystyk agencji ratingowych dotycz ących zdarze ń kredytowych wybrany zostaje rating dla badanego przedsi ębiorstwa, którego ilo ść bankructw jest najbli ższa otrzymanemu wyniko- wi.

44 Economy and Management – 1/2011 Strukturalne I zredukowane modele … rynkowej i eliminuje tym samym przynajmniej komplikacje przy okre ślaniu tej wielko ści (Crouhy i in. 2000]. Aby umo żliwi ć wykorzystanie tego modelu, rów- nie ż przy przedsi ębiorstwach nie notowanych na giełdzie, przeprowadzono wiele analiz, w celu identyfikacji zwi ązków przyczynowych mi ędzy wyliczonymi warto- ściami rynkowymi a ich zmienno ści ą z jednej oraz pozycjami bilansu przedsi ębior- stwa i danymi z rachunku zysków i strat z drugiej strony. Poprzez porównanie tych danych i przeniesienie na podobne nienotowane przedsi ębiorstwa, próbuje si ę powi ększy ć zakres wykorzystania modelu. KMV modeluje trzystopniowy proces przedstawiony w rys. 1. W pierwszej kolejno ści obliczona zostaje warto ść specyficzna dla danego przedsi ębiorstwa. W drugiej fazie uwzgl ędnione zostaje ryzyko krajowe i bran żowe, zanim w trzeciej fazie dojd ą czynniki globalne, regionalne i sektorowe.

Źródło: opracowanie własne na podst. (Crouhy i in. 2000). Rys. 1. Wyznaczanie ryzyka w modelu KMV

W celu implementacji efektów portfelowych uwzgl ędnione zostaj ą w modelu wzajemne ilo ści zdarze ń kredytowych, tak zwane Joint Default Frequencies. Okre- ślaj ą one prawdopodobie ństwo tego, że dwa składniki aktywów portfela znajd ą si ę równocze śnie w punkcie niewypłacalno ści (Schierenbeck 1999). Konieczne do

Economy and Management – 1/2011 45 Przemysław Noetzel wyznaczenia wspomnianych warto ści korelacje, wyprowadzone zostaj ą z notowa ń kursów akcji. Zalet ą modelu KMV jest wycena ryzyka kredytowego, bazuj ąca na specyfice kredytobiorcy, w przeciwie ństwie do sumarycznego przyporz ądkowywania dłu ż- ników do klas ratingowych, jak ma to miejsce w przypadku innych opisanych modeli. Oparcie si ę na kursach akcji gwarantuje aktualn ą i zorientowan ą na przyszły rozwój wycen ę aktywów. Ponadto dłu żnicy mog ą by ć klasyfikowani w ramach ci ągłego spektrum wiarygodno ści kredytowej 4, zamiast skokowych klas ratingowych. Przy ocenie tego modelu nale ży stwierdzi ć, że zwi ązek mi ędzy kapitalizacj ą rynkow ą przedsi ębiorstwa a prawdopodobie ństwem bankructwa, nie jest w rzeczywisto ści tak jednoznaczny. Problemem jawi si ę jednak, przede wszystkim, wykorzystanie modelu do okre ślenia ryzyka przedsi ębiorstw nienotowanych na gieł- dzie. Wsparcie si ę na porównywalnych firmach notowanych jest nieprzekonuj ące nawet, gdy si ę uzna, że kursy akcji s ą dobrym wska źnikiem zmian wiarygodno ści kredytowej danego przedsi ębiorstwa. W ten sposób, model ten budzi kontrowersje na obszarze predystynowanym do jego wykorzystania, za ś u życie go do okre ślania ryzyka przedsi ębiorstw nie notowanych na giełdzie, czyli wi ększej cz ęś ci portfela kredytowego polskich banków, nie mo że by ć aktualnie rekomendowane.

Podsumowanie

Decyzja zarz ądzaj ącego portfelem, odno śnie odpowiedniego modelu pomiaru ryzyka kredytowego, musi uwzgl ędnia ć zakres informacji dost ępnych w procesie zarz ądzania. Modele strukturalne zakładaj ą, że ka żdemu dost ępna jest informacja odpowiadająca poziomowi wiedzy kadry zarz ądzaj ącej badanego przedsi ębiorstwa, czyli pełen wgl ąd w jego sytuacj ę finansow ą. Modele zredukowane ograniczaj ą si ę w swojej analizie do informacji dost ępnej na rynku. Je żeli celem wykorzystania przedstawionych modeli jest wycena instrumentów dłu żnych lub derywatów kredytowych, preferowanym narz ędziem musz ą by ć modele zredukowane. Odzwierciedla to hipotez ę, że rynek nie jest w stanie, w sposób ci ągły, obserwowa ć warto ści aktywów ka żdego przedsi ębiorstwa, dyskwalifikuj ąc tym samym modele strukturalne. Mimo tego, podsumowuj ąc zaprezentowan ą cha- rakterystyk ę dwóch klas modeli mierzenia ryzyka kredytowego portfela, nale ży stwierdzi ć, że żaden z przedstawionych modeli nie oferuje całkowicie przekonuj ą-

4 DD mo że teoretycznie przybra ć dowoln ą nieujemn ą warto ść .

46 Economy and Management – 1/2011 Strukturalne I zredukowane modele … cego podej ścia do tematyki zarz ądzania portfelem kredytów. Fakt, że żaden z modeli nie został uznany za standard rynkowy, tylko to podkre śla.

Piśmiennictwo

1. Crouhy M., Galai, D., Mark, R., 2000. A comparative analysis of current Credit risk models . Journal of Banking & Finance 24. 2. Gordy M., 2000. A comparative anatomy of Credit risk models . Journal of Banking & Finance 24. 3. Hampe O., 1988. Bewertung bei Arbitragefreiheit und Ermittlung impliziter Zinser- wartungen . dysertacja na Uniwersytecie Kolo ńskim. 4. Huschens S., Locarek-Junge H., 2000. Konzeptionelle und statistische Grundlagen der Portfolioorientierten Kreditrisikomessung . (w:) A. Oehler (red.). Kreditrisikomanage- ment – Portfoliomodelle und Derivate. Wydawnictwo Schäffer-Poeschel, Stuttgart. 5. Jajuga K., 2009. Zarz ądzanie ryzykiem kredytowym . (w:) K. Jajuga (red.). Zarz ądzanie ryzykiem . Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 6. Nelken I., 1999. Implementing Credit Derivatives: Strategies and Techniques for using Credit Derivatives in Risk Management . Wydawnictwo McGraw-Hill, Nowy Jork. 7. Offermann C., 2001. Kreditderivate – Implikationen für das Kreditportfoliomanage- ment von Banken . Wydawnictwo Josef Eul, Lohmar i Kolonia. 8. Schierenbeck H., 1999. Ertragsorientiertes Bankmanagement, Band II: Risiko- Controlling und Bilanzstruktur-Management . Wyd. 6, Wydawnictwo Gabler, Wiesba- den. 9. Wahrenburg, M., Niethen, S., 2000. Vergleichende Analyse alternativer Kreditrisiko- modelle . Kredit und Kapital 2, Wydawnictwo Duncker und Humbolt, Berlin.

Economy and Management – 1/2011 47

Институциональное и межличностное доверие как индикатор здоровья современного общества Institutional and interpersonal trust as an indicator of the health of modern society

Viktor V. Voronov Институт Cоциальных Исследований Даугавпилсского Университета, Латвия

Garif S. Romashkin

Международный Институт Финансов, Управления и бизнеса Тюменского Государственный Университет, Россия

Abstract In modern society an important role was played by trust as a necessary condition for social communication in society, for understanding, harmony and cooperation. The article set relatively low levels of social and institutional trust in Russian society. As a result of changes for the last twenty years there has been disappointment with the population of the liberal economy. Distrust of all important social institutions means failure of the government institutions to provide effective positive impact on socio-economic processes in society. Keywords: institutional trust, interpersonal trust, the trust factor, the Russian society

Введение

Экономика и социология доверия активно вводятся в оборот науки . В современных западных ( В. Грудзевский , Дж .Коулман , П.Штомпка , Ф. Фукуяма ) и российских ( Т.Заславская , Ю.Веселов , В.Радаев ) экономико - социологических исследованиях актуализированы вопросы институциональных , культурно -ценностных детерминант экономического сознания и поведения , организации деятельности участников рынка с целью

Economy and Management – 1/2011 48 Institutional and interpersonal trust …

роста эффективности управления институтами общества . В современном обществе важную роль . стало играть институциональное и межличностное доверие как необходимое условие социальной коммуникации в обществе , обеспечивающее понимание , согласие и взаимодействие (Веселова 2005). Авторы разделяют авторитетное мнение исследователей , определяющих доверие как функцию экономического расчета , знаний и ценностей (Grudzewski 2009). Вместе с тем , теоретические исследования социоэкономических проблем доверия преобладают над эмпирическими , которые раскрывали бы влияние различных факторов на формирование доверия . Поэтому , авторы апробируют результаты эмпирического исследования по теме «Сравнительные исследования доверия в различных странах в период глобализации », инициированный социологами Японии , а также российского регионального исследования .

Основные результаты исследования

В данной работе используются результаты эмпирического исследования по теме «Сравнительные исследования доверия в различных странах в период глобализации », инициированный социологами Японии [3]. В рамках данного проекта в феврале 2009 г. был организован общероссийский социологический опрос . Его проводил Всероссийский Центр исследования общественного мнения ( ВЦИОМ ) по заказу социологов из Тюменского государственного университета , которые в рамках проекта отвечали за его российскую часть (Давыденко , Латов , Ромашкин , Сасаки 2010). При анализе мы будем считать , что индивиды рассматриваются либо как элементы социальной системы ( структуры ) и их действия в решающей степени детерминированы местом в системе социоэкономических отношений . Либо индивиды рассматриваются как элементы культурной системы , и их действия определяются нормами и правилами , сложившимися в данной культуре ( например , в « культуре бедности » или в « культуре среднего класса »). Индивидуальное действие выступает как результат социальных переменных , а не личностных качеств . Тем не менее следует помнить , что здесь будут рассматриваться не реальные , а номинальные социальные группы , В этом случае доверие ( меж )личностное может рассматриваться как элемент культуры , а институциональное доверие есть не

Economy and Management – 1/2011 49 Viktor V. Voronov, Garif S. Romashkin

данность , а продукт социально -экономических отношений . Тогда более понятным становится большая эластичность институционального доверия по социоструктурным переменным , часто противоположная направленность векторов межличностного и институционального доверия .Нет видимой связи между двумя составляющими обобщенного доверия и при анализе структуры доверия по территории проживания , например , в разрезе Федеральных округов Российской Федерации ( ФО РФ ) ( см . рис .1).

Рис. 1. Разброс частных индексов институционального доверия в зависимости от места проживания респондентов (Федеральные округа РФ). Примечание: Здесь институциональное доверие – это средний индекс по доверию к 12 параметрам. Доверие к власти - средний индекс по доверию к местным, федеральному правительству и Думе РФ с учетом «не знаю». 100 – все полностью доверяют, 0 – все полностью не доверяют.

50 Economy and Management – 1/2011 Institutional and interpersonal trust …

На основе полученных данных можно выделить регионы : а) с высоким уровнем межличностного и высоким уровнем институционального доверия (Уральский ФО РФ ); б) срединную группу регионов ( Центральный ФО РФ , Сибирский ФО РФ , Приволжский ФО РФ , Южный ФО РФ ); в) со средним уровнем межличностного и низким уровнем институционального доверия (Северо -Западный ФО РФ ); г) с низким уровнем межличностного и высоким уровнем институционального доверия ( Дальневосточный ФО РФ ). Соотношение уровней институционального и ( меж )личностного доверия является своеобразным « термометром » здоровья общества . Как указывает А.Н.Олейник , возможны четыре варианта такого соотношения (Олейник 2001): 1) Личностное и институциональное доверие выше среднего : общество обладает значительным социальным капиталом , а власть , в свою очередь , способствует его сохранению и воспроизводству . В нашем исследовании , более других регионов наиболее близок к такому оптимальному соотношению Уральский ФО РФ . 2) Высокий уровень личностного доверия при низком уровне доверия институционального : общество существуют автономно от власти . В нашем исследовании такого варианта не найдено . 3) Высокий уровень институционального доверия при низком уровне доверия личностного : социум не может функционировать самостоятельно , он практически полностью зависит от властных инициатив . В нашем исследовании этот вариант наиболее близок к показателям Дальневосточного ФО РФ . 4) Низкое личностное и институциональное доверие : социальные взаимодействия в обществе парализованы , власть не способна контролировать ситуацию , координированные действия сильно затруднены ввиду взаимного недоверия . Как ни странно , но ближе других регионов к данному показателю оказался Северо -Западный ФО РФ . Тем не менее , основная часть макрорегионов России тяготеет к ситуации « срединный - ниже среднего уровень личностного доверия при среднем уровне институционального доверия » ( Южный , Сибирский , Приволжский ФО РФ ), а Центральный ФО РФ соответствует среднему уровню как по межличностному , так и институциональному доверию . Вопрос о том , насколько эти данные верифицируемы и устойчивы по -прежнему остается открытым ( табл . 2).

Economy and Management – 1/2011 51 Viktor V. Voronov, Garif S. Romashkin

г. 2009 еденииопроса общероссийского в

дифференциацииФакторы пров при доверия, выявленные .

2 Таблица

52 Economy and Management – 1/2011 Institutional and interpersonal trust …

Анализируя данные таблицы , можно утверждать , что склонные к доверию люди , чаще доверяют и социальным институтам ( всем без исключения ). Таким образом , следует помнить о важности культурно - психологической составляющей института доверия , но не абсолютизировать ее влияние на структуру доверия . Этот сложный социальный феномен формируется в социальной среде и является продуктом социального опыта общества , что достаточно четко подтверждают результаты эмпирических исследований . Можно предполагать , что уровень межличностного доверия определяется социоструктурными характеристиками , но этот факт не находит своего эмпирического подтверждения . Например , влияние возраста респондентов на уровень межличностного доверия не имеет статистически значимого уровня . По результатам исследования можно сделать следующие выводы . 1. Доверие имеет высоко коррелированную внутреннюю структуру , т.е. доверчивые люди склонны больше доверять и социальным институтам (практически всем без исключения ). Доминирующий вклад в изменчивость институционального доверия вносят не социально -психологические , а социоструктурные параметры . Имеет значение также культурно - психологическая составляющая института доверия , но не следует абсолютизировать такое влияние . 2. Прямо и тесно коррелируют между собой доверие к правительствам (местному и федеральному ); доверие к социальным службам и центрам здравоохранения ; доверие к видам СМИ ; к безопасности в различных ее проявлениях . 3. Уровни « здоровья общества » через призму институционального и межличностного доверия в эмпирическом контексте представлены в нашем исследовании следующим образом : а) в российском Уральском Федеральном округе личностное и институциональное доверие выше среднего : общество обладает значительным социальным капиталом , а власть , в свою очередь , способствует его сохранению и воспроизводству . Уральский Федеральный округ отличается наибольшим запасом социального капитала , имеет высокоразвитый промышленный потенциал , обладает высокой социально - экономической устойчивостью ; б) в Дальневосточном Федеральном округе выявлен высокий уровень институционального доверия при низком уровне доверия личностного . Это означает , что социум не может функционировать самостоятельно , он практически полностью зависит от властных инициатив . Дальневосточный округ – своеобразная зона неблагополучия в контексте личностного и

Economy and Management – 1/2011 53 Viktor V. Voronov, Garif S. Romashkin

институционального доверия ; в) в Северо -Западном Федеральном округе низкое личностное и институциональное доверие : социальные взаимодействия в обществе минимальны , власть в полном мере не способна контролировать ситуацию , координированные действия сильно затруднены ввиду сильного взаимного недоверия . Представители Северо -Западного Федерального округа , демонстрируя недоверие к власти и некоммерческим организациям , тем не менее , попадает в срединный класс по межличностному доверию , т.е. общество имеет ресурсы для самоорганизации , хотя институциональный ресурс серьезно подорван ; г) « Срединные » по всем параметрам округа ( Приволжский , Сибирский и Центральный Федеральные округа ) показывают серьёзный потенциал роста социального капитала , востребованность позитивных инициатив власти , и готовность социума к их восприятию .

Список использованных источников

1. Давыденко В.А., Латов Ю.В., Ромашкин Г.Ф., Сасаки М., 2010. Доверие в современной России ( компаративистский подход к социальным добродетелям . Вопросы экономики 2, с. 83-101. 2. Коулман Дж ., 2001. Капитал социальный и человеческий . Общественные науки и современность 3, с. 121-139. 3. Корпоративная культура : проблемы и тенденции развития в мире и в России . 2010. Москва : Наука . 4. Луман Н., 2001. Власть . Пер . с нем . А. Ю. Антоновского . Москва : Праксис . 5. Олейник А.Н., 2001. Жизнь по понятиям »: институциональный анализ повседневной жизни « российского простого человека . Политические исследования 2, с. 44. 6. Фукуяма Ф., 2004. Доверие . Социальные добродетели и путь к процветанию . Москва : ООО Издательство АСТ . 7. Штомпка П., 1996. Социология социальных изменений . Москва : Аспект Пресс . 8. Веселова Ю.В. ( ред .) , 2005. Экономика и социология доверия . Санкт -Петербург : Печатник . 9. Grudzewski W. M., i in., 2009. Zarz ądzanie zaufaniem w przedsi ębiorstwie: koncepcje, narz ędzia, zastosowania . Kraków - Warszawa: Wolters Kluwer Polska. 10. Grudzewski W. M., Hejduk I. K., Sankowska A., Wa ńtuchowicz M., 2007. Zarz ądzanie zaufaniem w organizacjach wirtualnych . Warszwa, Difin. 11. Grudzewski W. M., Hejduk I. K., Sankowska A.,Wa ńtuchowicz M., 2008. Trust Management in Virtual Work Environment:A Human FactorsPerspective. New York: CRC.

54 Economy and Management – 1/2011

Szlaki turystyczne na obszarach chronionych Tourist trails on protected areas

Małgorzata Bajda – Gołębiewska Politechnika Białostocka, Wydział Zarządzania, Katedra Turystyki i Rekreacji

Abstract Tourist trails carry out a major part in tourism development in the area, its advertisement and creation of tourism friendly to natural environment. First of all, as a section of infrastructure, trails are meant to protect, adapt and make tourist values accessible to tourists. Particularly, trails play an important role in protected areas. The article presents tourist use of national parks, classification and function of tourist trails, shows trails in national parks of the Podlaskie province. Keywords: tourist trails, podlaskie province

Wstęp

Obszary przyrodniczo cenne stanowi ą ogromny potencjał turystyczny danego regionu, w znacznej mierze oparty na zasobach naturalnych parków narodowych. Jednak nieumiej ętne korzystanie z walorów środowiska przyrodniczego mo że prowadzi ć do obni żenia ich atrakcyjno ści. W celu ochrony najcenniejszych zaso- bów nale ży odpowiednio zorganizowa ć ruch turystyczny oraz infrastruktur ę. Pene- tracja terenu powinna by ć ograniczona do sieci wyznaczonych tras turystycznych i odbywa ć si ę z zachowaniem zasad udost ępniania.

1. Użytkowanie turystyczne parków narodowych

Parki narodowe to tereny szczególnie atrakcyjne turystycznie. Ogólna powierzchnia istniej ących w Polsce 23 parków wynosi 314 477 ha, co daje około 1% po-

Economy and Management – 1/2011 57 Małgorzata Bajda - Gołębiewska wierzchni kraju 1. Rozmieszczone s ą one na terenie całego kraju i reprezentuj ą najwa żniejsze regiony fizykogeograficzne. Park narodowy obejmuje obszar wyró żnia- jący si ę szczególnymi warto ściami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi. Na jego terenie cała przyroda oraz walory krajobrazowe podlegaj ą ochronie. Obszar parku udost ępniany jest w celach naukowych, edukacyjnych, kulturowych, turystycznych, rekreacyjnych i sportowych, w taki sposób, który nie wpłynie negatywnie na przyrod ę w parku. 2 Liczba zwiedzaj ących te tereny z roku na rok ro śnie. Według danych Głównego Urz ędu Statystycznego, w 2008 roku polskie parki narodowe odwiedziło ponad 10,6 milionów turystów. Najwi ększ ą frekwencj ę zanotował Tatrza ński Park Narodowy (2,078 mln) oraz Karkonoski PN (2 mln). Powy żej miliona turystów stwierdzono w parkach Woli ń- skim i Wielkopolskim. Najmniejszym zainteresowaniem cieszyły si ę Narwia ński PN (8,6 tys.) i Poleski PN (15,4 tys.). W 2008 roku w polskich parkach narodowych zanotowano 3084,3 km szlaków turystycznych oraz 132 ście żki dydaktyczne. Najdłu ższa sie ć szlaków wykazana została w Biebrza ńskim Parku Narodowym (483,1 km) oraz Kampinoskim PN (360 km), najkrótsza w Parku Narodowym Uj- ście Warty (12,6km), oraz Pieni ńskim PN (35,2 km) i Białowieskim PN (38,5 km). Najwi ęcej ście żek dydaktycznych utworzono w: Biebrza ńskim PN (14) i Biesz- czadzkim PN (12), najmniej ście żek posiadały: Pieni ński PN (0), Magurski PN (2), oraz Narwia ński PN i Tatrza ński PN (po 3). Parki o du żej powierzchni i dost ępno- ści terenu maj ą mo żliwo ść wyznaczania du żej ilo ści ście żek przyrodniczych. W parkach o małej powierzchni i trudno dost ępnym obszarze np. jeziora, rzeki, ba- gna, sie ć szlaków nie jest zbyt g ęsta.

Tabela 1. Szlaki turystyczne i ścieżki dydaktyczne w parkach narodowych w 2008 roku Park Narodowy Szlaki turystyczne w km Liczba ścieżek dydaktycznych Babiogórski 53 8 Białowieski 38,5 4 Biebrzański 483,1 14 Bieszczadzki 245 12 Bory Tucholskie 75 4 Drawieński 101 5 Gorczański 105,1 9 Gór Stołowych 175,1 4 Kampinoski 360 7 Karkonoski 117,6 9 Magurski 85 2

1 Ochrona środowiska 2009 , Główny Urz ąd Statystyczny, Warszawa 2010 2 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dziennik Ustaw nr 92, poz. 880)

58 Economy and Management – 1/2011 Szlaki turystyczne na obszarach chronionych cd. Tabeli 1. Narwiański 58 3 Ojcowski 40,7 4 Pieniński 35,2 - Poleski 67,5 5 Roztoczański 61,1 9 Słowiński 144,3 5 Świętokrzyski 41 4 Tatrzański 275 3 Ujście Warty 12,6 4 Wielkopolski 215 4 Wigierski 245,4 6 Woliński 50,1 7 Razem 3084,3 132

Źródło: Ochrona Środowiska 2009, Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2010.

Głównym motywem przyjazdu turystów do parku jest piękno przyrody. Po- winno by ć one chronione, ale równie ż cieszy ć zwiedzaj ących. Jednak niekontro- lowany rozwój turystyki na obszarach przyrodniczo cennych mo że przyczyni ć si ę do degradacji środowiska przyrodniczego. Głównymi przyczynami zagro żeń i degradacji podstawowych warto ści przyrodniczych i krajobrazowych parków narodowych s ą:3 • masowo ść ruchu turystycznego, który wielokrotnie przekracza chłonno ść turystyczn ą terenu, • dobra dost ępno ść komunikacyjna oraz przeinwestowanie bliskiego otoczenia parków baz ą noclegow ą, przy równoczesnym niedoinwestowaniu w urz ądzenia turystyczne „zatrzymuj ące” turystów przed parkiem, • przeinwestowanie urz ądzeniami turystycznymi obszaru parku, • niedoci ągni ęcia organizacyjne, dotycz ące ruchu turystycznego w otoczeniu parku. Aby chroni ć najcenniejsze przyrodnicze zasoby parku, wa żna jest organizacja ruchu turystycznego oraz odpowiednie zagospodarowanie. Konieczne jest zapewnienie wła ściwie przygotowanej bazy noclegowej i gastronomicznej. Penetracja terenu powinna by ć ograniczona do sieci wyznaczonych tras turystycznych i odbywa ć si ę z zachowaniem zasad udostępniania. Regulaminy powstaj ą w oparciu o zapisy ustawy, plany ochrony oraz wynikaj ą ze specyfiki oraz wyj ątkowo ści zaso-

3 Baranowska – Janota M., 2001. Relacja ustale ń planu ochrony parku narodowego z innymi opracowaniami planistycznymi . Parki Narodowe 4.

Economy and Management – 1/2011 59 Małgorzata Bajda - Gołębiewska bów chronionych obszarów. W śród najcz ęstszych zapisów pojawiaj ą si ę informacje dotycz ące czasu przebywania na szlakach turystycznych (od wschodu do za- chodu sło ńca), obszarów, które s ą udost ępnione (szlaki turystyczne, ście żki dydaktyczne, drogi publiczne, obiekty turystyczne). Zawarte s ą tam równie ż zagadnienia zwi ązane z realizacj ą ruchu turystycznego: podawana jest liczebno ść grupy, która wymaga obecno ści licencjonowanego przewodnika (7-10 osób) oraz maksy- malna ilo ść turystów b ędąca pod jego opiek ą (najcz ęś ciej 25 osób), czy te ż informacje o wymaganej zgodzie dyrektora na realizacj ę imprez turystycznych lub sportowych, realizowanych na obszarze parku. Znaczn ą cz ęść zapisów regulaminu zwiedzania zajmuj ą zakazy zwi ązane z ochron ą przyrody i bezpiecze ństwem uczestników ruchu turystycznego, np. zakaz biwakowania, rozpalania ognisk, par- kowania poza miejscami do tego wyznaczonymi, zakaz za śmiecania, palenia pa- pierosów, wprowadzania i puszczania psów luzem i bez kaga ńca itp.

2. Teoretyczne podstawy szlaków turystycznych

Warunkiem rozwoju ruchu turystycznego, jest umiej ętne ł ączenie walorów turystycznych z warunkami zaspokajania tego ruchu w postaci odpowiednio wykształ- conej infrastruktury turystycznej. Jednym ze składników tej infrastruktury s ą szlaki turystyczne. Szlaki turystyczne spełniaj ą znacz ącą rol ę w rozwijaniu turystyki na danym obszarze, jego promocji oraz kształtowaniu turystyki przyjaznej środowisku naturalnemu. Jako cz ęść zagospodarowania turystycznego, szlaki przede wszystkim maj ą na celu ochron ę, przystosowanie oraz udost ępnianie turystom walorów turystycznych, zapewniaj ąc dost ęp do miejsc b ędących celem podró ży turystycznych. Literatura przedmiotu zawiera wiele definicji szlaku turystycznego. Jedna z nich okre śla szlak jako wyznaczon ą tras ę z rozmieszczonymi znakami informacyj- nymi dla pieszych, rowerowych czy zmotoryzowanych turystów. 4 Natomiast J. Styperek przyjmuje, że jest to „przestrzenny ci ąg turystyczny słu żą cy do linearnej penetracji rekreacyjnej inicjuj ącej interakcyjne zwi ązki pomi ędzy turyst ą, a środo- wiskiem geograficznym, zachodz ące w strefie percepcji krajobrazu multisenso- rycznego”. Autor ten wskazuje jednocze śnie, i ż w odniesieniu do turystyki pieszej, szlak jako element zagospodarowania turystycznego, mo żna identyfikowa ć z ci ą- giem turystycznym, czyli tras ą (oznakowan ą znakami konwencjonalnymi), stanowi ącą układ poszczególnych geokomponentów wzdłu ż wytyczonej linii, przezna-

4 Medlik S., 1995. Leksykon podró ży, turystyki, hotelarstwa . PWN, Warszawa.

60 Economy and Management – 1/2011 Szlaki turystyczne na obszarach chronionych czon ą i przystosowan ą do uprawiania okre ślonej formy turystyki”. 5 Kolejna definicja szlaku, zwi ązana z jego znakowaniem, została przyj ęta przez Zarz ąd Główny PTTK 16 marca 2002 roku. Okre śla szlak jako „wytyczon ą w terenie tras ę słu żą cą do odbywania wycieczek, oznakowan ą jednolitymi znakami (symbolami) i wyposa żon ą w urz ądzenia informacyjne, które zapewniaj ą bezpieczne i spokojne jej przebycie tury ście o dowolnym poziomie umiej ętno ści i do świadczenia, o ka żdej porze roku i w ka żdych warunkach pogodowych”. Bior ąc pod uwag ę ró żne kryteria, szlaki turystyczne mo żna podzieli ć nast ępu- jąco: 6 • ze wzgl ędu na sposób oznakowania – czarny, czerwony, żółty, niebieski, zielony • za wzgl ędu na form ę turystyki, do jakiej szlak jest przystosowany - piesze (górskie i nizinne), narciarskie (podej ściowe, grzbietowe, nartostrady, nizinne, narciarskie szlaki spacerowe), wodne (kajakowe, narciarskie), rowerowe, 7 • ze wzgl ędu na zasi ęg przestrzenny szlaku - lokalny, regionalny, ponadregio- nalny • z punktu widzenia cech środowiska geograficznego - \górskie, wy żynne, nizinne, pojezierne, nadmorskie. Według W. Fedyka 8, szlaki turystyki pieszej mo żna pogrupowa ć tematycznie ze wzgl ędu na ich nazwy własne. S ą to: szlaki imienne, przyrodnicze, walk o wolno ść i niepodległo ść , zabytków architektury i sztuki, m ęcze ństwa i martyrologii, historii gospodarki, historii polskiej pa ństwowo ści, przyja źni i inne. Znakowanie szlaków w Polsce rozpocz ęło Towarzystwo Tatrza ńskie, które od 1874 roku podejmowało działania w zakresie poprawy stanu dróg, ście żek oraz budowy kładek i mostków na potokach, umo żliwiaj ąc w ten sposób dotarcie w tatrza ńskie doliny. W 1887 roku oznakowano paskami ście żkę, z Zakopanego do Morskiego Oka, co jest uznawane za pierwszy znakowany szlak turystyczny. Obecnie obowi ązuj ący znak szlaku został przyj ęty w latach dwudziestych ubiegłe- go wieku. Pierwsze szlaki nizinne zostały wytyczone w latach 1926-1928, mi ędzy innymi w Puszczy Białowieskiej oraz w okolicach Suwałk. 9 Od 1950 roku znakowanie szlaków turystycznych prowadzone jest przez Polskie Towarzystwo Tury-

5 Styperek J., 2002. Linearne systemy penetracji rekreacyjnej , Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Pozna ń, s.25. 6 Styperek J., ..., op. cit., s. 31. 7 pokrywa si ę to klasyfikacj ą PTTK; Instrukcja znakowania szlaków turystycznych PTTK dodatkowo wyró żnia jeszcze szlak konny, oraz wyszczególnia piesze szlaki spacerowe, szlaki doj ściowe i ście żki dydaktyczne (naukowe). 8 za Styperkiem, ..., op. cit., s. 31. 9 Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: http://ktpzg.pttk.pl, stan z dn. 12.03.2011 r.

Economy and Management – 1/2011 61 Małgorzata Bajda - Gołębiewska styczno-Krajoznawcze. Prace zwi ązane z sieci ą szlaków koordynowane s ą przez sze ść komisji Zarz ądu Głównego PTTK: Komisj ę Turystyki Górskiej, Turystyki Pieszej, Turystyki Narciarskiej, Turystyki Kolarskiej, Turystyki Je ździeckiej, Tu- rystyki Kajakowej. W ramach swoich zadań komisje te, mi ędzy innymi: opracowu- ją sieci szlaków turystycznych oraz zwi ązane z nimi zagospodarowanie dla potrzeb turystyki kwalifikowanej, przygotowuj ą nowe szlaki, prowadz ą dokumentacj ę szlaków, nadaj ą uprawnienia znakarza. Prace znakarskie prowadzi grupa znakarska, do której zakresu czynno ści nale- ży opiniowanie zmian w sieci szlaków, okresowa kontrola stanu szlaków, oraz udział w odbiorze i rozliczanie prac znakarskich. Natomiast do zada ń zespołu zna- karzy - co najmniej dwuosobowego, nale ży konserwacja istniej ących szlaków, znakowanie nowych, a tak że likwidacje szlaków. W 2007 roku długo ść znakowanych szlaków turystycznych PTTK wynosiła: 10 • piesze nizinne – 34 151 km, • piesze górskie – 10 972 km, • konne – 2 885 km, • narciarskie – 496 km, • kajakowe – 557 km, • rowerowe – 11 780 km. Ogólne zasady projektowania, wykonania i utrzymania szlaków turystycznych, zawarte s ą w Instrukcji znakowania szlaków turystycznych PTTK obowi ązującej od 1 stycznia 1999 roku. Zgodnie z tym dokumentem, aby wyznakowa ć nowy szlak nale ży wcze śniej przeprowadzi ć analiz ę dotycz ącą: • potencjalnej atrakcyjno ści szlaku i przewidywanej frekwencji na nim; • dost ępno ści szlaku (mo żliwo ść dojazdu do punktów pocz ątkowych i po śred- nich środkami komunikacji zbiorowej); • stanu zagospodarowania turystycznego przyszłego szlaku; • powi ąza ń projektowanego szlaku z istniej ącą sieci ą szlaków. Przebieg szlaku powinien by ć uzgodniony z wła ścicielami lub administratora- mi terenów, przez które przebiega ć b ędzie szlak, władzami samorz ądowymi, nadle śnictwem, dyrekcją parku krajobrazowego lub narodowego. Szlaki prowadzone wzdłu ż granicy powinny by ć uzgodnione z terenowym dowództwem Stra ży Gra- nicznej, a w terenie nadmorskim z Urz ędem Morskim. Natomiast ście żki dydaktyczne (naukowe) wykonywane s ą na zlecenie administracji obszarów chronionych, która ustala ich przebieg, tre ść krajoznawcz ą i naukow ą. Główn ą uwag ę przy prowadzeniu szlaków skupia si ę na ich logicznym przebiegu oraz bezpiecze ństwie turystów. Szlaki l ądowe prowadzone s ą zazwyczaj

10 Znakowane szlaki turystyczne PTTK. Wyd. PTTK ZG, Warszawa 2007.

62 Economy and Management – 1/2011 Szlaki turystyczne na obszarach chronionych istniej ącymi ście żkami i drogami, a wodne wykorzystuj ą istniej ące cieki i akweny. Szlaki pełni ą szereg funkcji: 11 funkcje turystyczne: - krajoznawcze: udost ępnianie walorów turystycznych środowiska przyrodniczego, walorów dóbr kultury, walorów współczesnej działalno ści człowieka, - rekreacyjne: regeneracja sił, zagospodarowanie czasu wolnego, relaks poprzez kontakt z przyrod ą, zaspokajanie potrzeb, - sportowe: biegi przełajowe, wspinaczka, sporty rowerowe, narciarstwo, kaja- karstwo, funkcje ekologiczne: - ochronna: zapobieganie procesom degradacji, wył ączanie obszarów obj ętych ochron ą z ruchu turystycznego, badanie zmian w środowisku, - steruj ąca: stymulowanie kierunków rozpraszania si ę turystów, sterowanie nat ę- żeniem ruchu turystycznego, - edukacyjna: kształcenie typów zachowa ń turystyczno – rekreacyjnych, wzbo- gacanie wiedzy, poznawanie środowiska przez bezpo średni kontakt z przyrodą. Szczególnie wa żną rol ę, szlaki odgrywaj ą na terenach chronionych. Pi ękno przyrody powinno by ć tam chronione, ale równie ż cieszy ć zwiedzających. Du że znaczenie odgrywa organizacja ruchu turystycznego oraz odpowiednie zagospodarowanie.

3. Szlaki turystyczne w podlaskich parkach narodowych

Województwo podlaskie to kraina wielkich puszcz, zachowanych w naturalnym stanie dolin rzecznych, rozległych bagien i obszarów pojeziernych. Na jego terenie znajduj ą si ę cztery parki narodowe: Białowieski, Biebrza ński, Narwia ński i Wi- gierski, trzy parki krajobrazowe, około stu rezerwatów przyrody i wiele innych obszarów cennych przyrodniczo. Białowieski Park Narodowy, najstarszy w Polsce, chroni lasy naturalne o charakterze pierwotnym. Najcenniejszym obiektem przyrodniczym parku jest Obszar Ochrony Ścisłej, w którym dost ępna do zwiedzania - wył ącznie z licencjonowa- nym przewodnikiem - jest nieoznakowana trasa o długo ści 7 km. Natomiast na terenie Obr ębu Ochronnego Hwo źna wyznaczone zostały trzy szlaki turystyczne: „Wilczy Szlak” oznaczony kolorem zielonym o długo ści 11 km, „Szlak Wokół Uroczyska Głuszec” (kolor czerwony, dł. 5,5 km) oraz „Carska Tropina” (kolor czarny, dł. 4 km). Turysta b ędący w parku mo że lepiej pozna ć przyrod ę poprzez

11 Styperek J., ..., op. cit., s. 29.

Economy and Management – 1/2011 63 Małgorzata Bajda - Gołębiewska

ście żki dydaktyczne, wykorzystywane tak że do działalno ści edukacyjnej dzieci. W Parku Pałacowym wyznaczono dwie ście żki edukacyjne: przyrodnicz ą „Drzewa Parku Pałacowego” oraz historyczn ą „Zabytki Parku Pałacowego”. Na obszarze Puszczy Białowieskiej wyznaczonych jest kilkana ście szlaków pieszych i rowerowych.

Tabela 2. Ścieżki edukacyjne Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Puszcza Białowieska” Teren nadleśnictwa Hajnówka Nazwa Opis Leśne osobliwości 12 przystanków wokół śródleśnych stawów w miejscowości Topiło przebiega przez obszar, na którym znajduje się ekosystem niskoturzy- Górniańskie łąki cowych łąk bagiennych i torfowiska niskie, długość 4 km Teren nadleśnictwa Białowieża Nazwa Opis Krajobraz puszczy 22 przystanki prezentujące zbiorowiska leśne, długość 4,5 km Żebra Żubra groble i kładki biegnące przy pomnikowych drzewach, długość 3,5 km przez lasy grądowe z Białowieży do Pokazowego Rezerwatu Zwierząt, Puszczańskie drzewa długość 4 km w uroczysku Stara Białowieża, wśród 150 - 500. dębów nazwanych Szlak Dębów Królewskich i imionami władców Polski i Litwy polujących w białowieskich lasach, Książąt Litewskich długość 0,5 km miejsce kultu Prasłowian bądź kultur pogańskich, głazy i kamienie Miejsce Mocy tworzące kamienny krąg, znane z pozytywnego promieniowania, długość 0,3 km w Świnorojach z 14 przystankami prezentującymi zabiegi hodowlane, Pod Dębami wykonywane przez leśnika, szkółkę leśną, skupisko kurhanów, długość 9 km Masiewo – Zalew Siemia- przygotowana przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, nówka przedstawia różne siedliska lasu, długość 9 km łączy dwa miejsca zimowego dokarmiania żubrów (brogi), długość 20 Tropem Żubra km Teren nadleśnictwa Browsk Nazwa Opis Szlakiem prowadzi przez tereny związane z gospodarką wodną i tematyką z tym Puszczańskich Mokradeł związaną, długość 12 km

Źródło: materiały promocyjne parków LKP „Puszcza BIałowieska”.

Przez Puszcz ę Białowiesk ą przebiega równie ż rowerowy, oznaczony kolorem żółtym, Białowieski Szlak Transgraniczny. Ł ączy ze sob ą dwa kraje, obejmuje ok. 58 km po stronie polskiej i ok. 60 km po stronie białoruskiej. Powstał w ramach realizacji projektu „Rozwój turystyki transgranicznej w regionie Puszczy Biało-

64 Economy and Management – 1/2011 Szlaki turystyczne na obszarach chronionych wieskiej”, finansowanego w ramach Programu S ąsiedztwa Polska-Białoru ś- Ukraina. Do głównych atrakcji szlaku nale żą wsie zało żone w XVI – XVIII wieku o zachowanym pierwotnym układzie przestrzennym oraz licznymi świ ątyniami. Zgodnie z regulaminem, zwiedzanie Biebrza ńskiego Parku Narodowego mo że odbywa ć si ę w ci ągu całego roku od świtu do zmierzchu po drogach publicznych, rzekach: Biebrzy, Brzozówce, Sidrze, Nettcie, Ełk, Jegrzni, Wissie, Kanale Augu- stowskim, Kanale Wo źnawiejskim i Kanale Rudzkim oraz znakowanych szlakach i ście żkach przyrodniczych. Grupy, które licz ą wi ęcej ni ż 7 osób mog ą porusza ć si ę po szlakach pieszych pod opiek ą licencjonowanego przewodnika po BPN, lub Znawcy Biebrzy. Liczba osób w grupie z przewodnikiem nie może przekracza ć 25, a ze Znawc ą Biebrzy 9 osób. Poznawanie przyrody ułatwiaj ą wybudowane wie że i pomosty widokowe oraz kładki, umo żliwiaj ące przej ście po grz ąskim terenie. Te- renowy O środek Edukacyjny znajduj ący si ę na terenie twierdzy Osowiec, wyposa- żony jest w wie że widokowe, pomosty obserwacyjne, kładki i tablice informacyjne.

Tabela 3. Znakowane szlaki turystyczne w Biebrzańskim Parku Narodowym i jego otulinie Trasa/Nazwa Kolor Długość znaków w km Szlaki piesze Wizna - Burzyn - Twierdza Osowiec - Goniądz żółty 64,3 Wizna - Góra Strękowa - Laskowiec - Barwik - Olszowa Droga - Goniądz - niebieski 130,7 Dolistowo - Jagłowo - Trzyrzeczki - Jałowo - Lipsk Gugny - Barwik czerwony 9,5 Trzcianne - Werykle - Chojnowo - Gugny - Stójka - Nowa Wieś - Trzcianne żółty 20,5 Augustów – Jastrzębna - Lipsk zielony 78,3 Rajgród - Okoniówek - Rybczyzna - Woźnawieś - leśniczówka Grzędy - czerwony 41,6 "Nowy Świat" -"Wilcza Góra" - "Kapli Dołek" - "Dział Kumkowskiego" - węzeł szlaków Tama - Kuligi - Orzechówka –węzeł szlaków Tajenko żółty 20,3 Goniądz - Wólka Piaseczna - Kapice - rzeka Ełk - Ruda czerwony 29 Osowiec-Twierdza - Przechody - Ciszewo - Kuligi zielony 37,7 Leśniczówka Grzędy – „Solistowska Góra" - "Łągiew" - węzeł szlaków zielony 7 Leśniczówka Grzędy – „II i III Grzęda" – „Kapliczka" - niebieski 4,7 „Uroczysko Dęby"- "Góra Partyczyzna" – „Kapli Dołek czarny 2,2 „Nowy Świat” – Kopytkowo – Jasionow – Dębowo - Polkowo żółty 10,1 Szlaki rowerowe Rajgród - Wojdy - Rybczyzna - Woźnawieś - Kuligi – Leśniczówka Grzędy żółty 19,5 Grajewo - Kapice - Osowiec – Osowiec Twierdza zielony 43, 5 Osowiec Twierdza - Uścianek - Wilamówka -Trzcianne - Gugny zielony 25

Economy and Management – 1/2011 65 Małgorzata Bajda - Gołębiewska cd. Tabeli 3. Podlaski Szlak Bociani: czerwony 126 Tykocin - Laskowiec - Gugny - Osowiec Twierdza - Goniądz – Dolistowo - Jasionowo - Dębowo - Jaminy -Sztabin - Wilkownia Osowiec Twierdza - Płochowo - Goniądz - Mońki -Jaświły -Mikicin - Kar- niebieski 126 powicze -Suchowola -Okopy - Laudańszczyzna - Ostrówek - Horodnianka - Domuraty - Zwierzyniec Wielki - Grodzisk - Jałówka - Kopciówka - Poło- min - Kizielany - Zabrodzie -Korycin Euro Velo: zielony 106,4 Odcinek: Wizna Burzyn -Brzostowo -Radziłów -Klimaszewnica - Białaszewo - Okół -Ruda - Modzelówka - Pieńczykówek - Stoczek - Ciszewo -Kuligi -"Las Grzędy" -Woźnawieś -Orzechówka -Tajenko - Śluza Sosnowo Wilkownia -Balinka - Jastrzębna PKP - Krasnybór -Lebiedzin -Podcisówek - niebieski 44,3 Huta – Sztabin, im. Karola Brzostowskiego Szlaki wodne Rzeka Biebrza (Rogożynek – Ruś) - 145,7 Rzeki Jegrznia – Ełk - Biebrza - 72 Kanał Augustowski (Augustów - Śluza Białobrzegi - Śluza Borki - Śluza - 34,2 Sosnowo - Śluza Dębowo - rzeka Biebrza) Szlak konny Szlak konny Puszczy Augustowskiej - 246 Ścieżki edukacyjne i przyrodnicze Kładka zielony 2,2 Ścieżka przyrodniczo-historyczna czerwony 2 Czerwone bagno czarny 1 Wydmy zielony 2,3 Las zielony 3,2 Grobla Honczarowska zielony 3,3 Wokół Fortu IV Twierdzy Osowiec zielony 4,5 Brzeziny Kapickie zielony 4,2 Barwik zielony 2,5 Długa Luka zielony 0,4 Błota Biebrzańskie - Nowy Lipsk czerwony 3 Błota Biebrzańskie - Szuszalewo czerwony 2,5 Las w zasięgu ręki zielony 0,15 Borek bartny żółty 0,25 Biały grąd zielony 3,2 Źródło: Biebrzański Park Narodowy . Dokument elektroniczny. Tryb dostępu: http://www.biebrza.org.pl, stan z dn. 15.07.2010 r.

Rzeka w granicach Narwia ńskiego Parku Narodowego ma długo ść około 50 km i jest jego głównym walorem. Narew stanowi przykład rzeki anastomozuj ącej,

66 Economy and Management – 1/2011 Szlaki turystyczne na obszarach chronionych tworz ąc wodny labirynt poprzez sie ć rozgał ęziaj ących i ł ącz ących si ę koryt o nie- regularnym kształcie. Wytyczone szlaki ukazuj ą pi ękno doliny Narwi, pozwalają pozna ć przyrod ę i histori ę regionu, daj ą mo żliwo ść obserwacji licznych gatunków ptaków żyj ących w NPN. W celach edukacyjnych, a zarazem uatrakcyjnienia terenu, wyznaczone s ą ście żki dydaktyczne i przyrodnicze. W siedzibie parku – Kuro- wie znajduj ą si ę dwie ście żki przyrodnicze, pozostałe - ście żki dydaktyczne zostały opracowane przez szkoły i znajduj ą si ę w Kruszewie, Rogowie i Bokinach.

Tabela 4. Znakowane szlaki turystyczne w Narwiańskim Parku Narodowym i jego otulinie Nazwa szlaku Kolor znaków Długość [km] Szlaki Piesze Szlak im. Zygmunta Glogera zielony 45 Szlak Nadnarwiański żółty 31 Szlak im. Włodzimierza Puchalskiego czerwony 54 Szlak Włókniarzy niebieski 75 Szlaki rowerowe Obwodnica rowerowa NPN niebieski 90 Szlak Światowida zielony 20 Szlaki wodne „Narwiański Labirynt” - 45 „Kajakiem wokół Kurowa” - 10 Ścieżki przyrodnicze i dydaktyczne „Kładka wśród bagien" - 1 „Park przydworski w Kurowie” - 0,8 Kruszewo żółty 6 „Narew” - Rogowo - 8 „Wędrując brzegiem Narwi” - Bokiny - 2,5 Źródło: Narwiański Park Narodowy. Dokument elektroniczny. Tryb dostępu: http://www.npn.pl, stan z dn. 15.07.2010 r., materiały reklamowe parku

Pobyt i uprawianie turystyki l ądowej w Wigierskim Parku Narodowym dozwo- lone s ą przez cały rok, wył ącznie na oznakowanych w terenie drogach le śnych, szlakach turystycznych i ście żkach edukacyjnych, na drogach publicznych oraz w obiektach turystycznych i edukacyjnych parku. Ogromnym zainteresowaniem cieszy si ę trasa kajakowa rozpoczynaj ąca si ę na Wigrach i dalej Czarn ą Ha ńcz ą oraz Kanałem Augustowskim pod ąż aj ąca w kierunku Augustowa. Uwa żana jest za jed- ną z najpi ękniejszych oraz najcz ęś ciej odwiedzanych w Polsce.

Economy and Management – 1/2011 67 Małgorzata Bajda - Gołębiewska

Tabela 5. Znakowane szlaki turystyczne w Wigierskim Parku Narodowym i jego otulinie Nazwa szlaku/Trasa Kolor znaków Długość w km Szlaki Piesze im. Alfreda Lityńskiego czerwony 8 Krzywe – Leszczewek - Stary Folwark im. Antoniego Patli zielony 49 Stary Folwark – Tartak – Magdalenowo – Wigry – Czerwony Folwark – Rosochaty Róg – Mikołajewo – Ur. Piaski – Czerwony Krzyż – Jastrzęby – Zakąty – Krusznik – Bryzgiel – Ur. Powały – Gawrych Ruda – Słupie – dolina Czarnej Hańczy – Cimochowizna – Leszczewek – Stary Folwark Krzywe – Leszczewo - Krzywe zielony 7 Węgzał – Maćkowa Ruda – Wysoki Most – Giby niebieski 11,3 Wysoki Most – Sernetki - Wysoki Most czerwony 12,7 Dworzec PKP Suwałki – Mała Huta – Krzywe – Sobolewo – Gaw- niebieski 38,5 rych Ruda – Płociczno – Walne – Ateny – Upustek - Danowskie Krzywe - Kaletnik żółty 17,5 Stary Folwark – Leszczewo – Nowa Wieś - Szwajcaria czarny 11,2 Krusznik – Monkinie - Danowskie czerwony 8 Szlaki rowerowe Międzynarodowa trasa rowerowa EURO VELO R-1 zielony 35 Przebieg szlaku przez WPN: Bryzgiel - Płociczno - Sobolewo - Stary Folwark - Wigry - Rosochaty Róg - Mikołajewo - Maćkowa Ruda - Wysoki Most – Pogorzelec Pierścień Rowerowy Suwalszczyzny niebieski 7 Przebieg szlaku przez WPN: Mała Huta - Leszczewo - Stary Fol- wark Podlaski Szlak Bociani . Przebieg szlaku przez WPN: Sernetki - czerwony 36,3 Lipowe - Czerwony Krzyż - Piaski - Stary Folwark - Leszczewo - Krzywe - Mała Huta - Lipniak - Dębowo Suwałki – Stary Folwark żółty 14 Szlaki wodne Szlak Czarnej Hańczy - 108 na terenie Polski Ścieżki edukacyjne Las - 1,5 Suchary - 2,5 Płazy - 0,5 Jeziora - 6,2 Puszcza - 3,3 Eksploatacja dóbr puszczańskich - 10,5 Źródło: Wigierski Park Narodowy. Dokument elektroniczny. Tryb dostępu: http://www.wigry.win.pl, stan z dn. 15.07.2010 r.

68 Economy and Management – 1/2011 Szlaki turystyczne na obszarach chronionych

W WPN wyst ępuj ą tak że szlaki ł ącznikowe oznakowane czarnym kolorem o łącznej długo ści 8,6 km oraz 70 km nieoznakowanych szlaków konnych. W granicach parku znajduje si ę równie ż 60 km dróg gruntowych, które nadaj ą si ę do turystyki rowerowej i nazywane s ą drogami rowerowymi. Na szlakach Wigierskiego Parku Narodowego wyst ępuj ą punkty widokowe, wie że, pomosty, kładki, tablice informacyjne oraz ponad 300 drogowskazów. W punktach w ęzłowych szlaków, tablice przedstawiaj ą map ę ze wszystkimi szlakami w parku.

Podsumowanie

Ró żne formy organizacyjne turystyki przyczyniaj ą si ę do znacznego wpływu na środowisko prowadz ąc na niektórych obszarach do degradacji walorów turystycznych. Dlatego nale ży zadba ć o odpowiedni ą infrastruktur ę oraz przygotowywa ć takie trasy turystyczne, aby jak najmniej szkodzi ć przyrodzie i tam kierowa ć ruch turystyczny. Szlaki turystyczne jako cz ęść zagospodarowania, przede wszystkim, maj ą na celu ochron ę, przystosowanie oraz udost ępnianie turystom walorów turystycznych.

Piśmiennictwo

1. Baranowska – Janota M., 2001. Relacja ustale ń planu ochrony parku narodowego z innymi opracowaniami planistycznymi . Parki Narodowe 4. 2. Instrukcja znakowania szlaków turystycznych PTTK. Wyd. PTTK ZG, Warszawa 2007. 3. Medlik S., 1995. Leksykon podró ży, turystyki, hotelarstwa . PWN, Warszawa. 4. Ochrona Środowiska 2009 . Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2010. 5. Styperek J., 2002. Linearne systemy penetracji rekreacyjnej . Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Pozna ń. 6. Średzi ńska J ., Znakowane szlaki turystyczne PTTK , dokument elektroniczny 7. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dziennik Ustaw nr 92, poz. 880). 8. Zarz ądzenie nr 3/2006 Dyrektora Wigierskiego Parku Narodowego z dnia 23 stycznia 2006 r. 9. Zarz ądzenie nr 8/2010 Dyrektora Białowieskiego Parku Narodowego.

Economy and Management – 1/2011 69

ORGANIZACJA I ZARZĄDZANIE TURYSTYKĄ

Atrybutowość produktu hotelowego w trzyczynnikowej teorii satysfakcji The attributiveness of hotel product according to the three-factor theory of customer satisfaction

Marcin Smoleński Politechnika Białostocka, Wydział Zarządzania, Katedra Turystyki i Rekreacji

Abstract The paper presents findings of pilot research on the influence of individual product components, which create the atmosphere of the stay in the hotel, on reaching satisfaction from its consumption. The three-factor theory of customer satisfaction was used to define the influence of floral arrangements on the customers perception of overall hotel-product. Findings indicate the positive influence of floral arrangements, which affect the vast ma- jority of hotel guests. Depending on consumer behaviour (mainly connected with pur- chase decisions) and on the degree of empathy in relation to the nature (mainly perceived importance of the nature in the life style), hotel guests define in a different manner the influence of floral arrangements on the creation of the atmosphere of consumption of overall hotel-product – depending on guest behavior, floral arrangements realise functions of the basic or bivalent or excitement factors. Additionally, findings indicate that the creation of atmosphere of overall product consumption should take place already on the expected level of hotel-product utilization. Presented results do not have a universal value, because of unrepresentative exploratory test. However, the findings can serve the elaboration of further research methodology on the influence of individual components, which create the atmosphere of stay in the hotel, on reaching the satisfaction from the consumption of overall hotel-product, with particu- lar references to tourism market segmentation . Keywords: the three-factor theory of customer satisfaction, attributes of hotel product, floral arrangements

Economy and Management – 1/2011 70 Atrybutowość produktu hotelowego …

Wstęp

Produkty turystyczne charakteryzuj ą si ę zło żon ą struktur ą wewn ętrzn ą oraz warto- ściami dodanymi. Tylko dekompozycja produktów na ró żnych poziomach u ży- teczno ści (wykorzystania) umo żliwia identyfikacj ę ich wył ączno ści (exclusive- ness) i konkurencyjno ści (competition), a tym samym zdefiniowanie ich zdolno ści do sprzeda ży rynkowej (Matau i in. 2001). Wynika to z nast ępuj ących zale żno ści: • Produkt turystyczny powstaje w wyniku kompozycji różnorodnych komponen- tów. Charakter tych komponentów (wył ączno ść , konkurencyjno ść ) jest ró żny. St ąd, strategie marketingowe musz ą nawi ązywa ć do rozpoznanej ró żnorodno- ści składowych produktu. • Warto ść i zdolno ść sprzeda ży rynkowej produktu podlegaj ą, w szerszym wymiarze, dynamicznym zmianom, uwarunkowanym zmienno ści ą trendów popy- tu. • Cechy wył ączno ści i konkurencyjno ści dotycz ą poziomu wykorzystania produktu. Ogólnie, wył ączno ść i konkurencyjno ść produktu wzrasta, gdy podnosi si ę jego poziom wykorzystania. Jednocze śnie, poziom wykorzystania produktu wzrasta wraz ze wzrostem jego zło żono ści. Dlatego te ż, te cechy nie mog ą definiowa ć cało ści produktu (black box), a jedynie wybrane jego komponenty. Poj ęcie poziomów wykorzystania produktu jest strategicznym zagadnieniem w teorii marketingu (Kotler, Bliemel 1992). Ogólnie, główne wykorzystanie produktu jest z natury abstrakcyjne. Przykład: gdy zamawiamy pokój hotelowy, oczekujemy wypoczynku w nocy – ale tego z nazwy nie kupujemy. St ąd, tylko ogólny produkt jest zdolny do sprzeda ży rynkowej – w tym przypadku reprezentowany jest co najmniej przez łó żko w pokoju, w ęzeł sanitarny i recepcj ę hotelow ą (podstawowy poziom wykorzystania produktu). Przy czym, atrakcyjno ść produktu silnie wzrasta na wy ższych poziomach wykorzystania. Konsumenci oceniają dalsze, dodatkowe mo żliwo ści wykorzystania produktu poprzez ich wyst ępowanie, tzn. rozwa żaj ą zakup produktu lub dokonuj ą jego oceny, ze wzgl ędu na jako ść na poziomie ocze- kiwanego produktu – uznawanego na rynku za norm ę (oczekiwany poziom wykorzystania produktu). Niemniej, konkurencja mi ędzy produktami ma miejsce dopiero na poziomie poszerzonego (dodatkowego) wykorzystania (np. oferta basenu lub regionalnej kuchni hotelowej) – poprzez ró żne strategie produktowe i cenowe (rozszerzony poziom wykorzystania produktu). Ponadto, ka żdy produkt ma potencjał rozwojowy, tj. wyst ępuje potencjalny poziom produktu, który wykracza poza obecn ą, ogóln ą strategi ę produktow ą, np. rozbudowywane pakiety ofert rekreacyjnych (potencjalny poziom wykorzystania produktu). Jednym z narz ędzi dekompozycji produktów turystycznych, na ró żnych poziomach ich wykorzystania, jest trzyczynnikowa teoria satysfakcji konsumenta (the

Economy and Management – 1/2011 71 Marcin Smoleński three-factor theory of customer satisfaction), która przypisuje ró żne funkcje kom- ponentom produktu: (1) realizacja minimum oczekiwa ń klienta na podstawowym poziomie wykorzystania produktu; (2) wzmacnianie satysfakcji klienta na oczekiwanym poziomie wykorzystania produktu; (3) wywołanie pozytywnych emocji – zachwytu klienta na poszerzonym poziomie wykorzystania produktu (Matzler, Sauerwein 2002). W efekcie, trzyczynnikowa teoria satysfakcji wyró żnia trzy ka- tegorie komponentów produktu turystycznego (Fuller, Matzler 2008): • Elementy podstawowe (basic factors, dissatisfiers) – nale żą do nich składowe oferty bezwzgl ędnie wymagane (oczekiwane) przez turyst ę i ogólnie odnosz ą si ę do bezpiecze ństwa konsumpcji produktu. Jako ść elementów podstawowych oddziałuje asymetrycznie-ujemnie na poziom satysfakcji klienta. Podnoszenie standardu elementów podstawowych nie wywołuje wzrostu satysfakcji. Nato- miast obni żanie ich standardów skutkuje zdecydowanym spadkiem poziomu satysfakcji klientów. Okre ślenie „dissatisfiers” wskazuje, że niedostateczna jako ść elementów podstawowych dyskwalifikuje ofert ę w oczach klientów. • Elementy biwalentne (performance factors, hybrids, bivalent factors) – nale żą do nich składowe produktu wykraczaj ące poza minimum oczekiwa ń klienta, przy czym klient spodziewa si ę ich wyst ępowania. Poziom dost ępno ści ele- mentów jako ściowych oferty oddziałuje linearnie (symetrycznie) na poziom satysfakcji klienta. Im jako ściowo lepsza oferta, tym wy ższy poziom satysfakcji. • Elementy pobudzaj ące (excitement factors, satisfiers) – nale żą do nich składo- we, których klient si ę nie spodziewa (pierwotnie nie oczekuje ich), i które wy- wołuj ą u niego pozytywne emocje. S ą to składowe produktu, których wcze- śniej klient nie do świadczał, a jednocze śnie skutkuj ą jego pozytywnymi reak- cjami. Dost ępno ść elementów pobudzaj ących, oddziałuje asymetrycznie- dodatnio na poziom satysfakcji klienta. Wzrost dostępno ści elementów pobudzaj ących wywołuje u klienta silne emocje pozytywne. Natomiast zmniejsza- nie ich dost ępno ści nie ma żadnego wpływu na poziom satysfakcji uzyskiwa- nej przez klientów. Okre ślenie „satisfiers” wskazuje, że wyst ępowanie elemen- tów pobudzaj ących skutkuje wywoływaniem silnych pozytywnych emocji wśród klientów. Wykorzystanie trzyczynnikowej teorii satysfakcji w dekompozycji produktu turystycznego musi uwzgl ędnia ć segmentacj ę rynku. Wynika to z ró żnorodności typów osobowo ściowych turystów i ich oczekiwa ń oraz z ogólnych trendów popy- tu (Fuller, Matzler 2008): • Wraz z rozwojem rynku (np. hotelowego) wzrasta zakres wykorzystania produktu na poziomie oczekiwanym – wzrastaj ą wymagania klientów odno śnie komponentów podstawowych i biwalentnych produktu.

72 Economy and Management – 1/2011 Atrybutowość produktu hotelowego …

• W zale żno ści od do świadcze ń, a tym samym oczekiwa ń klienta, poszczególne komponenty mog ą pełni ć funkcje podstawowe, jako ściowe (biwalentne) lub pobudzaj ące. W efekcie, po dokonaniu dekompozycji produktu i ocenie wpływu poszcze- gólnych komponentów na osi ąganie satysfakcji z konsumpcji produktu, uwzgl ęd- niaj ąc segmentacj ę rynku turystycznego, mo żna optymalizowa ć strategi ę marketingow ą (w szczególno ści produktow ą). W pracy poddano analizie wpływ aranżacji kwiatowych na poziom uzyskanej satysfakcji z konsumpcji produktu hotelowego. Przyjęto trzy hipotezy robocze: H1. Go ście hotelowi postrzegaj ą aran żacje kwiatowe jako integraln ą cz ęść produktu turystycznego. H2. Funkcja aran żacji kwiatowych bezpo średnio odnosi si ę do nastroju (atmosfery) konsumpcji produktu hotelowego. H3. W zale żno ści od do świadcze ń / oczekiwa ń go ści hotelowych, aran żacje kwiatowe pełni ą ró żne funkcje w procesie osi ągania satysfakcji z konsumpcji produktu hotelowego.

Metodyka badań

Badania, o charakterze pilota żowym, przeprowadzono w ramach pracy dyplomo- wej, której autor był promotorem (Dobrzy ńska 2010). Do bada ń wytypowano dwa obiekty hotelowe aglomeracji białostockiej: Hotel *** Dworek Tryumf i Villa Tra- dycja, które w wystroju wn ętrz i otoczeniu obiektów instalowały aran żacje kwiatowe. Badania ankietowe przeprowadzono w lipcu i sierpniu 2010 roku w śród 50 go ści hotelowych. Kwestionariusz ankietowy składał si ę z 16-tu pyta ń, zarówno zamkni ętych, jak i otwartych: 8 pyta ń dotyczyło sylwetki respondenta; 4 pytania odnosiły si ę znaczenia obcowania z ro ślinami; 4 pytania słu żyły okre śleniu czyn- ników wpływaj ących na satysfakcj ę z pobytu w hotelu (Dobrzy ńska 2010). Analiza badawcza miała charakter pilota żowy i słu żyła przygotowaniu meto- dyki dla wła ściwych (docelowych) bada ń nad wpływem poszczególnych kompo- nentów produktu, kształtuj ących atmosfer ę pobytu w hotelu, na osi ąganie satysfakcji z jego konsumpcji, przy uwzgl ędnieniu segmentacji rynku turystycznego. Ze wzgl ędu na niereprezentatywno ść próby badawczej zrezygnowano z analizy statystycznej, ograniczaj ąc si ę do metody opisowej.

Economy and Management – 1/2011 73 Marcin Smoleński

Wyniki

Próba badawcza reprezentowała, przede wszystkim, osoby: (1) obojga płci; (2) w wieku produkcyjnym mobilnym (25-44 lat) – 48% respondentów; (3) mieszkaj ące w miastach średniej wielko ści (100-500 mieszka ńców) – 48% respondentów; (4) reprezentuj ące pełne rodziny z dzie ćmi – 52% respondentów; (5) z wykształceniem wy ższym – 58% respondentów; (6) zatrudnione na umow ę o prac ę – 50% respon- dentów; (7) o dochodach na poziomie średniej krajowej – 84% respondentów; (8) odwiedzaj ące hotel w celach słu żbowych (44% respondentów) i wypoczynkowych (36% respondentów) (Dobrzy ńska, 2010). Do oceny znaczenia aran żacji kwiatowych w miejscu zamieszkania zadano respondentom cztery pytania. Pytanie I dotyczyło empatii wzgl ędem przyrody o ży- wionej. Zdecydowana wi ększo ść respondentów zadeklarowała pozytywne odczucia wzgl ędem przyrody (według malej ącej empatii): (1) 22% zadeklarowało si ę jako wyznawcy gł ębokiej ekologii; (2) 8% - jako entuzja ści; (3) 46% - jako sympa- tycy; (4) 16% zadeklarowało oboj ętno ść ; (5) 8% zadeklarowało niech ęć . Pytanie II dotyczyło zachowa ń konsumenckich – czym kieruj ą si ę respondenci dokonuj ąc decyzji o zakupie? 76% respondentów odpowiedziało, że jest to, przede wszystkim, u żyteczno ść produktu, a 24% – kieruje si ę głównie estetyk ą produktu. Pytanie III odnosiło si ę do czynników decyduj ących o wizualnej estetyce hotelu. 64% re- spondentów stwierdziło, że decyduje o tym wystrój wn ętrza, a 36% – architektura i otoczenie hotelu. Pytanie IV zwi ązane było ze znaczeniem kwiatów w miejscu zamieszkania: 38% respondentom przypisywało kwiatom znaczenie estetyczne i użytkowe (zdrowotne), a 62% – tylko znaczenie estetyczne (Dobrzy ńska, 2010). Do okre ślenia czynników wpływaj ących na satysfakcj ę z pobytu w hotelu zadano respondentom kolejne cztery pytania. Pytanie V dotyczyło stopnia uzyskanej satysfakcji z konsumpcji produktu hotelowego: (1) 40% respondentów okre śliło swoj ą satysfakcj ę na najwy ższym poziomie; (2) 32% respondentów czuło si ę prawie w pełni usatysfakcjonowana; (3) 28% – osi ągn ęło niski i średni poziom satysfakcji. Pytanie VI dotyczyło głównego czynnika, który wpłyn ął na uzyskanie satysfakcji z pobytu w hotelu: (1) 34% respondentów wskazało na warunki wy żywienia; (2) 34% – wystrój hotelu; (3) 22% – warunki noclegu; (4) 10% – pozostałe usługi. Pytanie VII, jako dopełnienie, dotyczyło głównego czynnika, który wpłyn ął na cz ęś ciowe niezadowolenie z pobytu w hotelu: (1) 38% respondentów wskazało na warunki wy żywienia; (2) 16% – wystrój hotelu; (3) 10% – warunki noclegu; (4) 36% – pozostałe usługi. Pytanie VIII dotyczyło wpływu aran żacji kwiatowych na ocen ę pobytu w hotelu: (1) 22% respondentów wyraziło swoj ą oboj ętno ść ; (2) 78% respondentów wskazało na pozytywny wpływ, a w śród nich: 54% kojarzyło aran- żacje kwiatowe z atmosfer ą domow ą; 33% podkre śliło ich estetyczn ą rol ę, a 13%

74 Economy and Management – 1/2011 Atrybutowość produktu hotelowego … stwierdziło, że stanowi ą inspiracj ę do zmian wystroju w ich miejscu zamieszkania (Dobrzy ńska, 2010).

Dyskusja wyników

Podsumowuj ąc przedstawione powy żej wyniki, mo żna wykaza ć, że 3/4 ogółu re- spondentów co najmniej sympatyzuje z otaczaj ącą ich przyrod ą. Jednocze śnie, przy decyzji konsumpcji dóbr, 1/4 respondentów kieruje si ę głównie ich estetyk ą. Przy czym, dla 2/3 ogółu respondentów wystrój wn ętrza jest czynnikiem decyduj ą- cym o estetyce hotelu. Podobna cz ęść respondentów ocenia kwiaty, jako dekora- cyjny element ich miejsca zamieszkania. Nast ępnie, 3/4 ogółu respondentów uzy- skało wysoki poziom satysfakcji z pobytu w hotelu i pozytywnie oceniło wyst ępo- wanie aran żacji kwiatowych. Przy czym, 1/3 ogółu respondentów, za czynnik ge- neruj ący satysfakcj ę, uznała wystrój wn ętrza hotelu i jednocze śnie, 1/6 uznała wy- strój hotelu za czynnik wpływaj ący na ich niezadowolenie. Dla 40% responden- tów, aranżacje kwiatowe nawi ązywały do atmosfery domowej, a dla 10% stanowi- ły inspiracj ę do zmian wystroju w ich domach. Zatem, zgodnie z trzyczynnikow ą teori ą satysfakcji, mo żna zało żyć, że: • Dla ponad 3/4 ogółu respondentów aran żacje kwiatowe stanowi ą rozpozna- walny komponent produktu hotelowego (patrz odpowiedzi na pyt. VIII), do którego odnosz ą si ę co najmniej z sympati ą (patrz odpowiedzi na pyt. I). Tym samym postawiona hipoteza robocza H1 została pozytywnie zweryfikowana. • Funkcja aran żacji kwiatowych bezpo średnio odnosi si ę do nastroju (atmosfery) konsumpcji produktu hotelowego. Dla 2/3 ogółu respondentów, estetyka produktu hotelowego odnosi si ę do wystroju wn ętrz (patrz odpowiedzi na pyt. III), a aran żacje kwiatowe maj ą znaczenie estetyczne (patrz odpowiedzi na pyt. III) i kojarzy si ę głównie z atmosfer ą domow ą (patrz odpowiedzi na pyt. VIII). Tym samym, postawiona hipoteza robocza H2 została pozytywnie zweryfikowana. • Dla około 1/4 ogółu respondentów, aran żacje kwiatowe s ą podstawowym atrybutem produktu hotelowego (bezwzgl ędnie ich oczekuj ą w swoim otoczeniu). Aran żacje kwiatowe oddziaływały pozytywnie na wi ększo ść respondentów (patrz odpowiedzi na pytania I, IV i VIII). Niemniej, tylko dla 1/4 ogółu re- spondentów, estetyka produktu jest kluczowym czynnikiem, decyduj ącym przy wyborze zakupu (patrz odpowiedzi na pyt. II). • Dla około 10% respondentów, aran żacje kwiatowe s ą pobudzaj ącym atrybutem produktu hotelowego (stanowi ą inspiracj ę przyszłych działa ń w życiu codzien- nym). Patrz odpowiedzi na pytanie VIII.

Economy and Management – 1/2011 75 Marcin Smoleński

• Około 1/3 ogółu respondentów, satysfakcj ę z pobytu w hotelu, czerpała głów- nie z wystroju wn ętrz (patrz odpowiedzi na pyt. VI). Potwierdza to udział re- spondentów traktuj ących aran żacje kwiatowe jako atrybut podstawowy (24%) i pobudzaj ący (10%). • Dla około 40% respondentów, aran żacje kwiatowe s ą biwalentnym atrybutem produktu hotelowego (ich wyst ępowanie wzmacnia postrzeganie estetyki hotelu). Aran żacje kwiatowe oddziaływały pozytywnie na 78% respondentów. Przy czym, w tej grupie mieszcz ą si ę osoby traktuj ące aran żacje kwiatowe, jako atrybut podstawowy (24%) i pobudzaj ący (10%), a dla pozostałych aran żacje kwiatowe stanowi ą atrybut biwalentny (44%). Patrz odpowiedzi na pytania I, IV i VIII. • Dla około 1/5 ogółu respondentów, aran żacje kwiatowe nie maj ą wpływu na ocen ę pobytu w hotelu (patrz odpowiedzi na pytania VII i VIII), a tym samym nie s ą traktowane, jako składowa produktu hotelowego. Jednocze śnie, dla 8% respondentów, stanowi ą niepo żą dany komponent produktu hotelowego – mog ą nawet zmniejsza ć satysfakcj ę z pobytu w hotelu (patrz odpowiedzi na pyt. I). • Ró żnorodno ść postrzegania aran żacji kwiatowych, jako komponentu produktu hotelowego, potwierdza hipotez ę H3. • Wyniki uzyskanej, ogólnej satysfakcji z pobytu w hotelu (patrz odpowiedzi na pyt. V), nie pokrywaj ą si ę z wy żej przedstawionymi wnioskami. Dowodzi to znaczenia dekompozycji produktu przy ocenie wpływu poszczególnych atry- butów na poziom uzyskanej satysfakcji z konsumpcji ogólnego produktu hotelowego (Geng-Qing Chi, Qu 2008). Warto podkre śli ć wy ższe oceny postrze- ganych aran żacji kwiatowych (patrz odpowiedzi na pyt. VIII) od ocen postrze- ganego, ogólnego produktu hotelowego (patrz odpowiedzi na pyt. V).

Zakończenie

Ze wzgl ędu na niereprezentatywn ą prób ę badawcz ą, przedstawione powy żej wyniki nie maj ą warto ści uniwersalnej. Natomiast, słu żyć mog ą do opracowania meto- dyki do dalszych bada ń nad wpływem poszczególnych komponentów, kształtuj ą- cych atmosfer ę pobytu w hotelu, na osi ąganie satysfakcji z konsumpcji ogólnego produktu hotelowego, przy uwzgl ędnieniu segmentacji rynku turystycznego. Przeprowadzona analiza ujawniła pewne prawidłowo ści wymagaj ące weryfikacji w dalszych badaniach: • W zale żno ści od zachowa ń konsumenckich (głównie zwi ązanych z decyzjami zakupu) i stopnia empatii, wzgl ędem przyrody o żywionej (głównie postrzega- nego znaczenia przyrody w życiu człowieka), go ście hotelowi w ró żny sposób

76 Economy and Management – 1/2011 Atrybutowość produktu hotelowego …

definiują wpływ aran żacji kwiatowych na kształtowanie atmosfery konsumpcji ogólnego produktu hotelowego. Przyszłe badania powinny uwzgl ędnia ć segmentacj ę rynku, uwzgl ędniaj ącą w/w zmienne. • Zgodnie z teori ą marketingow ą, odnosz ącą si ę do poziomów wykorzystania produktu, kształtowanie atmosfery konsumpcji ogólnego produktu (w tym hotelowego) ma miejsce na wy ższych poziomach wykorzystania produktu (Ko- tler, Bliemel 1992). Wyniki przeprowadzonych bada ń wskazuj ą, że powinno mie ć miejsce ju ż na oczekiwanym poziomie wykorzystania produktu hotelowego – odnosi si ę to do klientów, którzy traktuj ą aran żacje kwiatowe, jako atrybut podstawowy produktu hotelowego. Jednocze śnie, wyniki bada ń wskazuj ą na pozytywny wpływ aran żacji kwiatowych, oddziałuj ący na zdecydowa- ną wi ększo ść go ści hotelowych. Przyszłe badania powinny uwzgl ędni ć zmien- ną jako ści aran żacji wn ętrz i otoczenia hotelu na ró żnych poziomach wykorzystania produktu hotelowego, w celu zdefiniowania wpływu kształtowania atmosfery konsumpcji ogólnego produktu na stopie ń uzyskanej satysfakcji klienta.

Piśmiennictwo

1. Dobrzy ńska A., 2010. Aran żacje kwiatowe w obiektach hotelowych jako czynnik wzmacniaj ący satysfakcj ę klienta . Maszynopis pracy licencjackiej, Politechnika Biało- stocka, Wydział Zarz ądzania, Katedra Turystyki i Rekreacji, Białystok, 63 ss. 2. Fuller J., Matzler K., 2008. Customer delight and market segmentation: An application of the three-factor theory of customer satisfaction on life style groups . Tourism Man- agement 29, s. 116-126. 3. Geng-Qing Chi C., Qu H., 2008. Examining the structural relationships of destination image, tourist satisfaction loyalty: An integrated approach . Tourism Management 29, s. 624-636. 4. Kotler P., Bliemel F., 1995. Marketing-Management: Analyse, Planung, Umsetzung und Steuerung . 8th edn. Schaeffer-Poeschel-Verlag, Stuttgart, 1220 pp. 5. Matau U. (ed.), Merlo M., Sekot W., Welcker B., 2001. Recreational and Environ- mental Markets for Forest Enterprises: A New Approach Towards Marketability of Public Goods . CABI Publishing, Walingford, Oxon. 6. Matzler K., Sauerwein E., 2002. The factor structure of customer satisfaction: An empirical test of the importance grid and the penalty-reward-contrast analysis . Inter- national Journal of Service Industry Management 13 (4), s. 314-332.

Economy and Management – 1/2011 77

Sceniczność Carskiej Drogi od Strękowej Góry do Osowca Carska Droga from Strękowa Góra to Osowiec as a scenic byway

Marcin Smoleński Politechnika Białostocka, Wydział Zarządzania, Katedra Turystyki i Rekreacji

Abstract The paper presents research findings on scenic importance of the ‘Carska Droga’ byway no. 1838b, which passes through the Biebrza National Park. This byway, on the section from Strękowa Góra to Osowiec, realises functions for local and tourist traffic. It should obtain the legal status of a scenic byway, switched off for transit traffic and with limited importance for the functional structure of a regional highway network. Simultaneously, it should be, as a scenic byway, subject to the integrated management together with the adjacent landscape, within the framework of a so-called scenic road corridor. The author presents the rules on which the scenic road corridor management of ‘Carska Droga’ should be based. Keywords : Biebrza National Park, scenic road corridor, scenic values, recreational values

Wstęp

W zagospodarowaniu turystycznym, drogi pełni ą kluczow ą rol ę w udost ępnieniu i integracji przestrzeni turystycznej. Na obszarach recepcji turystycznej, w oparciu o drogi, tworzy si ę liniowe produkty turystyczne, umo żliwiaj ące mieszka ńcom i przyjezdnym obcowanie z dziedzictwem regionu (Smoleński 2010). W krajach wysokorozwini ętych, z zaawansowanym społecze ństwem turystycznym, podejmu- je si ę działania na rzecz administracyjno-prawnego usankcjonowania warto ści krajobrazowych dróg obszarów recepcji turystycznej. Przykładem mog ą by ć Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (Clay, Smidt 2004; FHA 1999). Administracyj- no-prawne zdefiniowanie funkcji bocznych dróg krajobrazowych na obszarach

Economy and Management – 1/2011 78 Sceniczność Carskiej Drogi od Strękowej Góry… recepcji turystycznej umo żliwia skuteczn ą realizacj ę zada ń ochrony krajobrazu korytarza drogowego, z jednoczesn ą mo żliwo ści ą rozwoju usług turystyczno- rekreacyjnych, przy zachowaniu odr ębno ści kulturowej mieszka ńców. Reasumu- jąc, jest to uspołeczniona formuła optymalizacji zagospodarowania turystycznego, zgodnie z zasadami zrównowa żonego rozwoju (Buhalis 2000; Ritchie, Crouch 2000; Smole ński 2010). Z drugiej strony, drogi przebiegaj ące przez obszary ekologicznie wra żliwe stanowi ą istotne zagro żenie dla prawidłowego funkcjonowania otaczaj ących je eko- systemów. Dla administracji obszarów chronionych s ą dostrzegalnym problemem, przy realizacji zada ń z zakresu ochrony przyrody. W efekcie dochodzi do konfliktu interesu poszczególnych segmentów u żytkowników dróg i przylegaj ących do nich obszarów chronionych. Z wy żej wymienionych powodów, bardzo atrakcyjnym rozwi ązaniem jawi si ę koncepcja dróg scenicznych, usankcjonowana prawnie w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej (Clay, Smidt 2004; FHA 1999). Ko- rzy ści, wynikaj ące z adaptacji Narodowego Programu Dróg Scenicznych USA do realiów polskich, zostały szeroko omówione we wcze śniejszej pracy autora (Smo- le ński 2010). Przykładem konfliktu społecznego, wynikaj ącego z u żytkowania drogi przebiegaj ącej przez obszary prawnie chronione, mo że by ć spór o zasady funkcjonowania powiatowej drogi nr 1838b (tzw. Carskiej Drogi). Na odcinku mi ędzy Str ę- kow ą Gór ą a skrzy żowaniem (z drog ą nr 65) w okolicach Osowca (rys. 1), droga przebiega przez obszar lub otulin ę Biebrza ńskiego Parku Narodowego (tzw. Dolny Basen Biebrzy), który obejmuje ekosystemy doliny rzecznej, w ró żnym stadium sukcesji le śnej, szczególnie ekologicznie wra żliwe. Obecnie droga ta charakteryzu- je si ę niskimi parametrami technicznymi (niedostateczna szeroko ść jezdni dla ruchu dwukierunkowego, brak poboczy i zniszczona nawierzchnia jezdni), z ograni- czeniami pr ędko ści i ruchu ci ęż kich pojazdów. Administracja Biebrza ńskiego Parku Narodowego postuluje ograniczenie funkcji tej że drogi do ruchu lokalnego i kontrolowanego ruchu turystycznego. Władze Powiatu Monieckiego (dysponenta drogi) d ążą do poprawienia parame- trów technicznych drogi, a tym samym wzrostu jej rzeczywistego znaczenia w regionalnym systemie sieci drogowej. Droga ta, ze wzgl ędu na jej lokalizacj ę, stanowi potencjalnie atrakcyjny ł ącznik (skrót), mi ędzy szlakami komunikacyjnymi o znaczeniu mi ędzynarodowym (tranzytowym); mi ędzy drog ą Warszawa – Białystok (nr 8) a drog ą Łom ża – Augustów (nr 61). Tak wi ęc, stron ą konfliktu s ą równie ż uczestnicy ruchu tranzytowego, zainteresowani popraw ą parametrów technicznych „ Carskiej Drogi”, kosztem dobrostanu przyrody Biebrza ńskiego Parku Narodowe- go.

Economy and Management – 1/2011 79 Marcin Smoleński

Przedstawiony wy żej problem stał si ę inspiracj ą do przeprowadzenia bada ń sonda żowych w śród u żytkowników „Carskiej Drogi”, których celem było zdefiniowanie funkcji tego szlaku komunikacyjnego, uwzględniaj ących interesy głów- nych u żytkowników i przyrody Biebrza ńskiego Parku Narodowego.

Źródło: http://www.biebrza.org.pl/aktualizacja/data/pliki/41_194_big.jpg

Rys. 1. Odcinek Drogi Carskiej Strękowa Góra – Osowiec Twierdza, zaznaczony na szkicu szlakiem rowerowym (Laskowiec – Osowiec Twierdza)

Metoda badawcza

Do oceny znaczenia drogi nr 1838b, dla uczestników ruchu drogowego, przyj ęto nast ępuj ącą hipotez ę robocz ą:

80 Economy and Management – 1/2011 Sceniczność Carskiej Drogi od Strękowej Góry…

Droga powiatowa nr 1838b (tzw. Carska Droga) pełni funkcje drogi krajobrazowej, a tym samym dla wi ększo ści u żytkowników słu ży celom rekreacyjnym i poznawczym/edukacyjnym (Hipoteza 0). Teoretyczn ą podstaw ą weryfikacji powy ższej hipotezy stanowi poznawczo – emocjonalna teoria satysfakcji konsumenta (Oliver 1980; Oliver i in. 1997). Ogól- ny proces dochodzenia do satysfakcji mo żna scharakteryzowa ć nast ępuj ąco (Geng- Qing et Chi, Qu 2008; Rodriguez del Bosque, San Martin 2008): 1. Im bardziej pozytywny jest wizerunek obszaru recepcji turystycznej, tym wi ększe s ą oczekiwania turysty wzgl ędem pobytu turystycznego. 2. Im wi ększe s ą oczekiwania turysty, tym wy ższy jest poziom ich weryfikacji (bardziej krytyczna percepcja zdarze ń turystycznych) podczas pobytu turystycznego. 3. Im bardziej pozytywna jest weryfikacja oczekiwa ń, tym cz ęś ciej u turysty wyst ępuj ą pozytywne emocje podczas pobytu turystycznego i jednocze śnie tym rzadziej wyst ępuj ą emocje negatywne. 4. Im cz ęś ciej u turysty wyst ępuj ą pozytywne emocje i jednocze śnie im rzad- sze s ą negatywne emocje, tym wy ższy jest poziom satysfakcji z pobytu turystycznego. 5. Im wy ższy poziom satysfakcji, tym silniejszy jest efekt lojalno ści turysty wzgl ędem regionu turystycznego. Kontynuuj ąc, do weryfikacji hipotezy przeprowadzono, w śród u żytkowników drogi 1838b, badania sonda żowe, słu żą ce odpowiedzi na pytania: • Kto jest u żytkownikiem drogi nr 1838b? • Jaki wizerunek, dla u żytkowników, posiada droga nr 1838b? • Jakimi motywami kieruj ą si ę u żytkownicy, wybieraj ąc przejazd drog ą nr 1838b? • Jakie czynniki wyró żniaj ą drog ę nr 1838b? • Jakie s ą formy obcowania z krajobrazem korytarza drogowego, wykorzystywane przez u żytkowników drogi nr 1838b? • Jakie emocje towarzysz ą u żytkownikom drogi nr 1838b? • Jakie s ą rekomendacje u żytkowników wzgl ędem poprawy infrastruktury korytarza drogowego? Zgodnie z przyj ętą hipotez ą zało żono, że: • Wizerunek drogi nr 1838b zwi ązany jest z unikalnym krajobrazem Dolnego Basenu Biebrzy, prawnie chronionym w formule parku narodowego (Hipoteza 1). • Oczekiwania u żytkowników drogi nr 1838b odnosz ą si ę do warto ści scenicznej i przyrodniczej krajobrazu korytarza drogowego (Hipoteza 2).

Economy and Management – 1/2011 81 Marcin Smoleński

• Do weryfikacji oczekiwa ń, u żytkownicy drogi nr 1838b wykorzystuj ą aktywne formy obcowania z krajobrazem korytarza drogowego 1 (Hipoteza 3). • Zró żnicowane i aktywne formy obcowania z krajobrazem korytarza drogowego wywołuj ą przewag ę emocji pozytywnych w śród u żytkowników drogi nr 1838b (Hipoteza 4). • Rekomendacje u żytkowników drogi nr 1838b odnosz ą si ę do niedosytu satysfakcji, zwi ązanego z niewystarczaj ącą infrastruktur ą, udost ępniaj ącą sceniczne i przyrodnicze walory krajobrazu korytarza drogowego (Hipoteza 5).

Badania

Badania sonda żowe przeprowadzono w śród 436 kierowców – u żytkowników drogi nr 1838b, w okresie czterech wiosennych miesi ęcy 2008 roku, w dniach: 01.03.08 (sobota), 03.04.08 (pi ątek), 01.05.08 (czwartek), 01.06.08 (niedziela). Miejscem przeprowadzonych bada ń sonda żowych było skrzy żowanie na drodze nr 1838b w okolicach miejscowo ści Gugny. Badaniami obj ęto około 40% uczestników całodo- bowego ruchu na drodze nr 1838b. Badania przeprowadzone zostały przez Bie- brza ński Park Narodowy przy współpracy z Katedr ą Turystyki i Rekreacji Poli- techniki Białostockiej. U żytkownicy drogi zatrzymywani byli przez stra ż Bie- brza ńskiego Parku Narodowego (w ci ągu dnia) i funkcjonariuszy Policji Pa ństwo- wej (w ci ągu nocy). Wywiady z kierowcami przeprowadzali pracownicy Biebrza ń- skiego Parku Narodowego oraz pracownicy Katedry Turystyki i Rekreacji i studenci turystyki i rekreacji Politechniki Białostockiej. Badania uwzgl ędniały nast ę- puj ące zało żenia (Smole ński, 2008): • Parametry ruchu drogowego podlegaj ą sezonowo ści – badania obj ęły cały sezon wiosenny. • Parametry ruchu drogowego ró żnicuj ą si ę w cyklu tygodniowym – badania wykonano w ró żnych dniach tygodnia (czwartek – niedziela). • Nasilenie ruchu turystycznego przypada na weekend – badania obj ęły dni weekendowe. • Parametry ruchu drogowego ró żnicuj ą si ę w cyklu dobowym – badania przeprowadzono w ci ągu doby (w dniach 01.03.08 i 03.04.08) i w ci ągu dnia

1 W tym przypadku bierna forma obcowania z krajobrazem polega na jego obserwacji podczas podró- ży, bez opuszczania pojazdu. Przyj ęto zało żenie, że du że oczekiwania, u żytkowników drogi nr 1838b, wzgl ędem krajobrazu korytarza drogowego, b ędą skutkowa ć postojami i wykorzystaniem infrastruktury udost ępniaj ącej walory sceniczne i przyrodnicze krajobrazu, tj. rozbudowan ą formuł ą weryfikacji oczekiwa ń.

82 Economy and Management – 1/2011 Sceniczność Carskiej Drogi od Strękowej Góry…

(01.05.08 i 01.06.08), analizuj ąc ruch drogowy w przedziałach: 3 01 - 9 00 , 9 01 - 15 00 , 1501 - 21 00 i 21 01 - 3 00 . • Miejscem najwi ększego ruchu drogowego jest skrzy żowanie przy miejscowo- ści Gugny (rys. 1), umo żliwiaj ące wykorzystanie drogi nr 1838b przez u żyt- kowników nadje żdżaj ących od strony północnej (ruch lokalny i turystyczny oraz tranzytowy), zachodniej (ruch lokalny i turystyczny), wschodniej (ruch lokalny i tranzytowy) i południowej (ruch lokalny i turystyczny oraz tranzytowy).

Sylwetka respondentów

Wywiady zostały przeprowadzone z 436 kierowcami, w śród których zdecydowanie dominowali m ęż czy źni (86,5% respondentów) w wieku produkcyjnym mobilnym (25-44 lata) – 52,5% respondentów. W śród respondentów licznie reprezentowany był równie ż wiek produkcyjny niemobilny (45-60 lat) – 33,0%. Respondenci reprezentowali głównie województwo podlaskie (58,2%). Byli głównie mieszka ń- cami wsi (34,1%) i małych miast (do 100 tys. mieszka ńców) – 27,5%. W śród tury- stów przewa żali mieszka ńcy du żych miast (powy żej 500 tys. mieszka ńców) – 23,2% ogółu respondentów. Respondenci deklarowali głównie wykształcenie śred- nie (45,2% ankietowanych) i wy ższe (42,8%). Byli głównie pracownikami ró żnych firm (52,8%), przy czym 15,6% ogółu ankietowanych piastowało stanowiska kie- rownicze. Spory udział stanowiły osoby samozatrudniaj ące si ę (głównie w rolnictwie indywidualnym) – 27,1%. Zdecydowana wi ększo ść respondentów deklarowa- ła przeci ętne w skali krajowej dochody na 1 członka rodziny (59,4%). Swoje dochody powy żej przeci ętnej krajowej zadeklarowało 22,7% ankietowanych, a poni- żej przeci ętnej krajowej – 17,9%. Wśród u żytkowników drogi nr 1838b przewa żali kierowcy samochodów osobowych – 89,8% ogółu ankietowanych. Z pozostałych użytkowników, najliczniej reprezentowani byli kierowcy samochodów dostawczych (4,8%). Zazwyczaj w pojazdach rejestrowane były dwie osoby (39,8% ankietowanych) lub tylko kierow- ca (28,8% ankietowanych). Pojazdy przewo żą ce wi ęcej ni ż pi ęć osób stanowiły jedynie 0,6% ogółu ankietowanych. W efekcie, zarejestrowane podró że miały charakter indywidualny, rzadziej grupowy i sporadycznie zorganizowany. Najwi ększe nat ęż enie ruchu rejestrowane było w standardowych godzinach pracy 9 01 - 15 00 , stanowi ąc ponad 50% ruchu całodobowego. Dominuj ącym kierunkiem podró ży było północ – południe (blisko 50% całego ruchu drogowego) – reprezentowany, przede wszystkim, przez ruch turystyczny (2/3 udziału). Do ść licznie reprezentowany był równie ż kierunek południe – wschód, stanowi ący ponad 1/4 całego ruchu

Economy and Management – 1/2011 83 Marcin Smoleński drogowego – reprezentowany głównie przez ruch lokalny (ponad 1/2 udziału) i tranzytowy (blisko 1/4 udziału). Sylwetka respondentów jest wypadkow ą trzech podstawowych grup u żytkuj ą- cych drog ę nr 1838b - ludno ści miejscowej, turystów i zawodowych kierowców. St ąd, przedstawione poni żej dane reprezentuj ą potrzeby i oczekiwania, zarówno mieszka ńców województwa podlaskiego, jak i turystów oraz, w mniejszym stopniu, zawodowych kierowców.

Wizerunek drogi nr 1838b

Respondentom zadano pytanie: czy droga nr 1838b przebiega przez obszary przyrody chronionej? Zdecydowana wi ększo ść ankietowanych kierowców (85,2%) była świadoma przebiegu drogi przez obszar Biebrza ńskiego Parku Narodowego. Z tego powodu wi ększo ść respondentów (56,7%) postulowała potrzeb ę zwi ększenia rygorów ogranicze ń w ruchu drogowym. W tej grupie wi ększo ść stanowili tury ści i wycieczkowicze (blisko 1/2 udziału). Natomiast niski jest odsetek ludno ści lokalnej (1/5 udziału). Pozostała cz ęść respondentów świadomych wyst ępowania Bie- brza ńskiego Parku Narodowego, nie widziała żadnej potrzeby istnienia ogranicze ń ruchu drogowego na drodze (28,5%). W tej grupie wi ększo ść równie ż stanowili tury ści i wycieczkowicze (blisko 1/2 udziału). Niewielka cz ęść u żytkowników (1/6 udziału) nie posiadała wiedzy na temat przebiegu drogi przez obszar Biebrza ńskie- go Parku Narodowego. Niepokoj ące jest to, że wi ększo ść z nich stanowili reprezentanci ludno ści miejscowej (blisko 40%). Jednocze śnie warto podkre śli ć, że kierowcy zawodowi (reprezentanci regionalnego przewozu towarów) w wi ększo ści nie uznawali potrzeby zwi ększenia rygorów ogranicze ń w ruchu drogowym na drodze nr 1838b. Jednocze śnie, zadano pytanie na temat istniej ących ogranicze ń ruchu na drodze nr 1838b. Wi ększo ść ankietowanych kierowców (54,2%) wykazała brak wiedzy na temat istnienia ogranicze ń ruchu drogowego. Przy czym, w tej grupie niepokoj ący jest wysoki udział u żytkowników lokalnych, cz ęsto korzystających z drogi nr 1838b (1/4 udziału). Tylko 27,6% respondentów prawidłowo wymieniła istniej ące na drodze znaki zakazu (ograniczenia ruchu ci ęż kich pojazdów i ograniczenia pr ędko ści). W śród nich przewa żali tury ści i wycieczkowicze (ponad 40%). W tej grupie niepokoj ący jest niski udział u żytkowników lokalnych, cz ęsto korzystaj ą- cych z drogi nr 1838b (1/5 udziału). Pozostali kierowcy (18,2%) stwierdzili ogól- nikowo, że s ą jakie ś ograniczenia ruchu na drodze nr 1838b. Wyniki bada ń cz ęś ciowo potwierdziły Hipotez ę 1. Droga nr 1838b uto żsamia- na jest z przyrodniczo cennym obszarem Biebrza ńskiego Parku Narodowego.

84 Economy and Management – 1/2011 Sceniczność Carskiej Drogi od Strękowej Góry…

Wi ększo ść respondentów domagała si ę ogranicze ń w ruchu drogowym, wła ści- wych dla unikalnych obszarów chronionych, a tym samym wysoko pozycjonuje warto ść korytarza krajobrazowego drogi nr 1838b. Jednocze śnie wi ększo ść u żyt- kowników nie dostrzegała (lekcewa żyła?) istniej ących ju ż ogranicze ń w ruchu drogowym. Ta niekonsekwencja w postrzeganiu, wskazuje brak wyrazistego wizerunku drogi nr 1838b – u żytkownicy nie s ą wła ściwie nastawieni (a tym samym przygotowani) do wła ściwej „konsumpcji” walorów krajobrazowego korytarza drogowego.

Motywy użytkowania drogi nr 1838b

Wśród dominuj ącego ruchu turystycznego (46,4% ankietowanych), motywem wy- boru drogi nr 1838b były rekreacja i zwiedzanie (gdy Basen Biebrzy był docelo- wym obszarem recepcji turystycznej) lub wykorzystanie dogodnego skrótu podczas podró ży turystycznej (gdy celem podró ży był inny obszar recepcji turystycznej). W śród licznie reprezentowanego ruchu lokalnego (35,6%), motywami wybo- ru drogi była realizacja celów bytowych, zawodowych, towarzyskich/rodzinnych lub rekreacyjnych. Znaczny równie ż był udział ruchu tranzytowego bez motywu turystycznego (głównie osobowego) – 15,8%. Natomiast znikomy udział stanowił regionalny przewóz towarów – 2,2%. Uogólniaj ąc, motywy wykorzystania drogi nr 1838b mo żna podzieli ć na: • Dominuj ący motyw rekreacyjno-turystyczny, który dotyczył, zarówno tury- stów, wycieczkowiczów, jak i ludno ści miejscowej (44,7% ogółu responden- tów). • Motyw dogodnego skrótu, który dotyczył, zarówno ludno ści regionu, regionalnego przewozu towarów, jak i ruchu tranzytowego (30,4% ogółu responden- tów). • Motyw dojazdu do miejsca zamieszkania, który dotyczył lokalnej ludno ści (23,7% ogółu respondentów). • Inne motywy (1,2% ogółu respondentów) Przy czym: • Dla celów rekreacyjno-turystycznych, droga wykorzystywana była przez re- spondentów, zazwyczaj kilka razy w roku (ponad 1/2 udziału) lub po raz pierwszy (1/4 udziału). • Dla skorzystania z dogodnego skrótu, droga u żytkowana była przez responden- tów, zazwyczaj kilka razy w roku (ponad 1/2 udziału) lub kilkadziesi ąt razy w roku (1/3 udziału).

Economy and Management – 1/2011 85 Marcin Smoleński

• Dla celów bytowych (zwi ązanych z miejscem zamieszkania), droga wykorzystywana była przez respondentów, zazwyczaj kilkadziesi ąt razy w roku (blisko 40%) lub codziennie (1/3 udziału) Wyniki bada ń cz ęś ciowo potwierdziły Hipotez ę 2. Dominuj ącym motywem użytkowania drogi nr 1838b jest rekreacja i zwiedzanie – celowy wybór drogi z nastawieniem na „konsumpcj ę” warto ści scenicznej i przyrodniczej krajobrazu korytarza drogowego, dokonywany, zarówno przez turystów, jak i ludno ść lokaln ą. Niemniej, w istniej ącej sieci drogowej województwa podlaskiego, droga nr 1838b pełni rol ę dogodnego poł ączenia mi ędzy drogami nr 8 i nr 61. Przy czym, rozwini ęty ruch tranzytowy koliduje z krajobrazow ą funkcj ą drogi nr 1838b (Smole ński 2010).

Formy obcowania z krajobrazem korytarza drogowego nr 1838b

Ze wzgl ędu na niskie parametry techniczne drogi nr 1838b (nierówna i zniszczona nawierzchnia drogi, niedostosowanie szeroko ści jezdni do ruchu dwukierunkowego i brak poboczy), ankietowanym kierowcom zadano pytanie na temat odczuwa- nych niedogodno ści podczas podró ży. Zdecydowana wi ększo ść kierowców uskar żała si ę na stan nawierzchni (62,8%), a niewielka cz ęść z nich, dodatkowo na niedostateczn ą szeroko ść drogi. 28,6% respondentów nie dostrzegała żadnych niedogodno ści podczas podró ży. 8,6% respondentów wskazywała na brak infrastruktury turystycznej (brak zajazdów i barów) i rekreacyjnej (brak dobrze zagospoda- rowanych parkingów). Przy czym, w zale żno ści od motywu podj ęcia podró ży, odczuwalno ść niedogodno ści podczas podró ży przedstawiała si ę nast ępuj ąco: • Wśród u żytkowników reprezentuj ących motyw rekreacyjno-turystyczny: o 51,3% ankietowanych uskar żało si ę na stan nawierzchni drogi, o 37,0% ankietowanych nie dostrzegało żadnych niedogodno ści, o 11,7% ankietowanych wskazywało na brak infrastruktury turystycznej i rekreacyjnej. • Wśród u żytkowników reprezentuj ących motyw dogodnego skrótu: o 73,0% ankietowanych uskar żało si ę na stan nawierzchni drogi, o 22,5% ankietowanych nie dostrzegało żadnych niedogodno ści, o 4,5% ankietowanych wskazywało na brak infrastruktury turystycznej i rekreacyjnej. • Wśród u żytkowników reprezentuj ących motyw bytowy (zwi ązany z miejscem zamieszkania): o 69,8% ankietowanych uskar żało si ę na stan nawierzchni drogi,

86 Economy and Management – 1/2011 Sceniczność Carskiej Drogi od Strękowej Góry… o 22,4% ankietowanych nie dostrzegało żadnych niedogodno ści, o 7,8% ankietowanych wskazywało na brak infrastruktury turystycznej i rekreacyjnej. Nast ępnie, respondentom zadano pytanie o atuty drogi nr 1838b, które wyró ż- niaj ą j ą spo śród innych szlaków komunikacyjnych. 50,0% respondentów okre śliło ją mianem drogi krajobrazowej. 23,0% wskazało na mo żliwo ść bezpo średniego kontaktu z dzik ą przyrod ą. 12,8% wskazało na mały ruch i dogodny skrót. Jedynie 14,2% respondentów nie widziało żadnych atutów drogi nr 1838b. Jednocześnie zadano pytanie: czy przy drodze nr 1838b wyst ępuj ą jakie ś atrakcje i jakie s ą mo ż- liwo ści ich zwiedzania? 32,5% respondentów nie wymieniło żadnych atrakcji. 38,1% ankietowanych wymieniało elementy infrastruktury udost ępniaj ącej walory przyrodnicze (szlaki, kładki i wie że widokowe). 18,8% respondentów za główn ą atrakcj ę uznało mo żliwo ść kontaktu z dzik ą zwierzyn ą (głównie wymieniane były spotkania z łosiem). 10,6% ankietowanych za podstawow ą atrakcj ę uznało krajobraz wzdłu ż drogi. Jako podstawow ą form ę zwiedzania atrakcji wyst ępuj ących przy drodze, respondenci (30,3%) uznali obserwacje przyrody z wykorzystaniem ró żnych elementów infrastruktury (kładki i wie że widokowe). Kolejn ą form ą, defi- niowan ą przez ankietowanych, było bierne podziwianie krajobrazu bez opuszczania pasa drogowego (24,1%). A jedynie 16,1% respondentów wskazało na aktywn ą form ę zwiedzania przy wykorzystaniu szlaków turystycznych. Jednocze śnie, 29,5% ankietowanych nie było zainteresowanych jak ąkolwiek form ą zwiedzania walorów krajobrazowych. Wyniki bada ń cz ęś ciowo potwierdziły Hipotez ę 3. Prawie ¾ respondentów do- ceniło sceniczne i przyrodnicze walory krajobrazowego korytarza drogi nr 1838b. Jednocze śnie niecałe 50% ankietowanych deklarowało aktywne formy obcowania z krajobrazem korytarza drogowego, a niecałe 40% respondentów doceniło elementy infrastruktury udost ępniaj ącej walory przyrodnicze (szlaki, kładki i wie że widokowe). Przedstawiona, ograniczona aktywno ść rekreacyjno-turystyczna mo że wynika ć z decydowanie krytycznej oceny jako ści technicznej drogi nr 1838b i cz ęś ciowej krytyki udogodnie ń rekreacyjno-turystycznych. Niska jako ść techniczna jezdni oraz brak poboczy i parkingów nie sprzyja spontanicznym lub okazyj- nym postojom i wycieczkom w celu „konsumpcji” scenicznych i przyrodniczych walorów krajobrazowego korytarza drogowego.

Emocje towarzyszące użytkownikom drogi nr 1838b

Respondentom zadano pytanie o zdarzenia podczas podró ży drog ą nr 1838b, które wywołały u nich silne emocje.

Economy and Management – 1/2011 87 Marcin Smoleński

Odno śnie zdarze ń wywołuj ących silne emocje negatywne, 17,5% ankietowanych wskazało na negatywne doznania zwi ązane z jako ści ą techniczn ą drogi. Po- zostali (11,0%) negatywne odczucia wi ązali z innymi przyczynami ni ż droga i otaczaj ący krajobraz. Dla zdecydowanej wi ększo ści ankietowanych (71,5%) po- dró ż drog ą nr 1838b nie wi ązała si ę z negatywnymi emocjami. Odno śnie zdarze ń wywołuj ących silne emocje pozytywne, 42,1% ankietowanych doznało nieoczekiwanych spotka ń z dzik ą zwierzyn ą, które uznało za nie- zwykłe pozytywne prze życie. 3,5% respondentów zachwyciło si ę estetyką otacza- jącego krajobrazu, a 2,6% respondentów wi ązało podró ż z całkowit ą relaksacj ą, wywołuj ącą pozytywne emocje. Jednocze śnie, dla 51,8% ankietowanych podró ż drog ą nr 1838b nie wi ązała si ę z pozytywnymi emocjami. Wyniki bada ń cz ęś ciowo potwierdziły Hipotez ę 4. Prawie 50% respondentów deklarowało doznanie silnych emocji pozytywnych, zwi ązanych z obcowaniem z przyrodniczymi i scenicznymi walorami krajobrazu korytarza drogowego. W tej grupie ponad 65% respondentów deklarowało aktywne formy rekreacji i zwiedzania. Jednocze śnie, prawie 30% ankietowanych doznało negatywne emocje podczas podró ży drog ą nr 1838b. Równie ż w tym przypadku, niska jako ść techniczna jezdni oraz brak poboczy i parkingów negatywnie wpływają na ogólne postrzeganie warto ści krajobrazowego korytarza drogowego.

Rekomendacje użytkowników względem poprawy infrastruktury korytarza drogowego nr 1838b

Zdecydowana wi ększo ść u żytkowników uskar żała si ę na stan nawierzchni (62,8%), a niewielka cz ęść z nich, dodatkowo na niedostateczn ą szeroko ść drogi. Użytkownicy uskar żali si ę w niezale żnie od motywów podj ęcia podró ży, cho ć najwy ższy odsetek (100%) wyst ąpił w grupie zawodowych kierowców, bardzo wysoki równie ż był udział (3/4) w śród u żytkowników, korzystaj ących z drogi, jako wygodnego skrótu. W śród ludno ści lokalnej, udział ten stanowił 70%, a w śród turystów i wycieczkowiczów wynosił 50%. Ci u żytkownicy postulowali napraw ę nawierzchni drogi. Jednocze śnie, pozostałe 37,2% u żytkowników deklarowało sprzeciw w stosunku do mo żliwo ści poprawy parametrów technicznych drogi, tłumacz ąc to obaw ą przez wzrostem ruchu tranzytowego, szczególnie towarowego. Ponadto, respondentom zadano pytanie: co nale żałoby poprawi ć w udost ępnie- niu rekreacyjno-turystycznym przy drodze nr 1838b?. Wi ększo ść respondentów (52,1%) nie zgłosiło żadnych postulatów. 43,5% respondentów wskazywało na potrzeb ę powstania przy drodze parkingów słu żą cych rekreacji. 23,8% ankietowanych wskazało na niedostatek infrastruktury udost ępniaj ącej walory przyrodnicze

88 Economy and Management – 1/2011 Sceniczność Carskiej Drogi od Strękowej Góry…

(postulowało wi ęcej kładek i wie ż widokowych). 18,1% ankietowanych postulo- wało rozbudow ę bazy noclegowej (zajazdów) i żywieniowej (barów i restauracji). 6,0% ankietowanych narzekało na brak oznakowa ń z informacj ą turystyczn ą przy drodze. Definiowany przez respondentów niedostatek infrastruktury rekreacyjno- turystycznej w zale żno ści od deklarowanych form zwiedzania atrakcji przyrodniczych, przedstawiał si ę nast ępuj ąco: • Wśród respondentów, którzy odczuwali potrzeb ę powstania parkingów zago- spodarowanych dla celów rekreacyjnych: o 15,2% ankietowanych za główn ą form ę zwiedzania uznało poruszanie si ę szlakami turystycznymi. o 31,6% ankietowanych za główn ą form ę zwiedzania uznało obserwacje przyrody z wykorzystaniem infrastruktury turystycznej, o 31,1% ankietowanych za główn ą form ę zwiedzania uznało bierne podziwianie krajobrazu, o 22,1% ankietowanych nie wskazało na jak ąkolwiek form ę zwiedzania walorów przyrodniczych, • Wśród respondentów, którzy odczuwali potrzeb ę rozwoju infrastruktury udost ępniaj ącej walory przyrodnicze: o 11,4% ankietowanych za główn ą form ę zwiedzania uznało poruszanie si ę szlakami turystycznymi. o 34,0% ankietowanych za główn ą form ę zwiedzania uznało obserwacje przyrody z wykorzystaniem odpowiedniej infrastruktury, o 35,0% ankietowanych za główn ą form ę zwiedzania uznało bierne podziwianie krajobrazu, o 19,6% ankietowanych nie wskazało na jak ąkolwiek form ę zwiedzania walorów przyrodniczych, • Wśród respondentów, którzy odczuwali potrzeb ę rozwoju bazy noclegowej i żywieniowej przy drodze: o 19,2% ankietowanych za główn ą form ę zwiedzania uznało poruszanie si ę szlakami turystycznymi. o 32,1% ankietowanych za główn ą form ę zwiedzania uznało obserwacje przyrody z wykorzystaniem infrastruktury turystycznej, o 27,0% ankietowanych za główn ą form ę zwiedzania uznało bierne podziwianie krajobrazu, o 21,7% ankietowanych nie wskazało na jak ąkolwiek form ę zwiedzania walorów przyrodniczych, • Wśród respondentów, którzy odczuwali potrzeb ę poprawy oznakowa ń z informacj ą turystyczn ą przy drodze:

Economy and Management – 1/2011 89 Marcin Smoleński o 27,0% ankietowanych za główn ą form ę zwiedzania uznało poruszanie si ę szlakami turystycznymi, o 27,0% ankietowanych za główn ą form ę zwiedzania uznało obserwacje przyrody z wykorzystaniem infrastruktury turystycznej, o 27,0% ankietowanych za główn ą form ę zwiedzania uznało bierne podziwianie krajobrazu, o 19,0% ankietowanych nie wskazało na jak ąkolwiek form ę zwiedzania walorów przyrodniczych. Wyniki bada ń cz ęś ciowo potwierdziły Hipotez ę 5. Ponad 40% respondentów odczuwało niedostatek parkingów słu żą cych rekreacji, ponad 20% odczuwało niedostatek infrastruktury udost ępniaj ącej walory przyrodnicze, prawie 20% odczu- wało niedostatek bazy noclegowej i żywieniowej. Jednak, przede wszystkim, respondenci (ponad 60%) wskazywali na piln ą potrzeb ę poprawy jako ści technicznej drogi nr 1838b – niedosyt satysfakcji z u żytkowania drogi, wynika głównie z jej niskiej jako ści technicznej.

Podsumowanie

Celem bada ń było zdefiniowanie znaczenia drogi nr 1838b dla uczestników ruchu drogowego. Wyniki bada ń potwierdziły hipotez ę o krajobrazowym charakterze drogi. Droga nr 1838b słu ży głównie dla ruchu turystycznego i lokalnego. Dla ruchu lokalnego wykorzystywana jest głównie, jako wygodny skrót lub dla celów rekreacyjnych. W niewielkim stopniu wykorzystywana jest dla celów bytowych – wi ąż e si ę to z niskim stopniem zaludnienia Dolnego Basenu Biebrzy. Głównymi użytkownikami s ą kierowcy samochodów osobowych. Ruch tranzytowy związany jest z dwoma kierunkami: przede wszystkim północ –południe i w mniejszym stopniu południe –wschód. W efekcie wielko ść ruchu drogowego jest silnie uzale żniona od sezonu turystycznego. Wi ększo ść u żytkowników traktuje drog ę nr 1838b jako krajobrazow ą, słu żą cą rekreacji. Wi ększo ść u żytkowników korzysta z drogi 1838b co najwy żej kilka razy w roku. Natomiast stali u żytkownicy (ludno ść miejscowa) stanowi ą jedynie 10% ogólnego ruchu drogowego (Smole ński 2008). Kolejnym zagadnieniem, o charakterze praktycznym, jest zdefiniowanie wizji przyszłego zarz ądzania krajobrazowym korytarzem drogowym nr 1838b. W tym celu, posiłkowano si ę poznawczo-emocjonaln ą teori ą satysfakcji. Aby analizowany odcinek drogi nr 1838b (Str ękowa Góra – Osowiec) w pełni satysfakcjonował użytkowników, nale żałoby pozytywnie odnie ść si ę do uwag jej u żytkowników – respondentów, odno śnie postawionych w pracy hipotez:

90 Economy and Management – 1/2011 Sceniczność Carskiej Drogi od Strękowej Góry…

• Hipoteza 1, dotycz ąca wizerunku drogi. Zdecydowana wi ększo ść u żytkowni- ków jest świadoma przebiegu drogi nr 1838b przez chroniony obszar Bie- brza ńskiego Parku Narodowego (BPN) i uznaje potrzeb ę zwi ększenia rygorów ogranicze ń w ruchu drogowym. Niestety, nie odnosi si ę to znacz ącej cz ęś ci uczestników ruchu lokalnego. Powołuj ąc si ę na przykład Narodowego Pro- gramu Dróg Scenicznych USA (FHA 1999), ta kategoria dróg powinna stanowi ć atrakcyjny wyró żnik dziedzictwa otaczaj ących obszarów i powinna słu żyć, zarówno ludno ści lokalnej, jak i odwiedzaj ącym dany region. Wizja Narodo- wego Programu Dróg Scenicznych USA odnosi do zachowania dziedzictwa narodowego i odr ębno ści kulturowej wspólnot. Przy czym. drogi traktowane s ą jako historycznie uwarunkowane korytarze komunikacyjne, spajaj ące wspólno- ty kulturowe i tym samym kluczowe dla ich to żsamo ści (Smole ński 2010). Konkluduj ąc, wzmacnianie wizerunku drogi nr 1838b powinno odbywa ć si ę w oparciu o dziedzictwo i aktywno ść lokalnej ludno ści, odwołuj ące si ę do uni- kalno ści krajobrazu przyrodniczego. Obecnie wyra źnie wyczuwalny jest konflikt interesów ludno ści lokalnej i administracji BPN, zwi ązany z definiowa- niem znaczenia drogi nr 1838b. • Hipoteza 2, dotycz ąca oczekiwa ń u żytkowników drogi. Dwie podstawowe grupy u żytkowników: ruch turystyczny i ruch lokalny, ró żni ą si ę celami po- dró ży, niemniej dla wszystkich podstawow ą warto ści ą jest udost ępnienie sceniczno ści krajobrazu korytarza drogowego, jako czynnika rekreacyjnego po- dró ży. Istot ą obecnego konfliktu interesów jest stan techniczny drogi i presja ruchu tranzytowego. Eliminacja tych problemów jest mo żliwa tylko po praw- no-administracyjnym wyodr ębnieniu w Polsce kategorii dróg krajobrazowych 2. Zgodnie z do świadczeniami ameryka ńskimi (Clay, Smidt 2004), projekt zarz ą- dzania krajobrazowym korytarzem drogowym skutecznie eliminuje ruch tranzytowy i prowadzi do rozwoju społeczno-ekonomicznego, nakierowanego na usługi turystyczno-rekreacyjne. Inaczej mówi ąc, projekt zarz ądzania krajobrazowym korytarzem drogowym mo że stanowi ć skuteczn ą formuł ę porozumie- nia, mi ędzy ludno ści ą lokaln ą, administracj ą BPN, Nadle śnictwem Knyszyn i odwiedzaj ącymi Dolny Basen Biebrzy. • Hipoteza 3, odnosz ąca si ę do weryfikacji oczekiwa ń u żytkowników drogi. Pomimo powszechnego docenienia, przez u żytkowników – respondentów, scenicznych i przyrodniczych walorów korytarza krajobrazowego drogi, zareje- strowano stosunkowo nisk ą aktywno ść , odno śnie zwiedzania i rekreacji. Wśród respondentów, dominowała krytyka jako ści technicznej drogi oraz w mniejszym stopniu, krytyka udost ępnienia rekreacyjno-turystycznego. Bloko-

2 Zagadnienie to zostało szczegółowo omówione we wcze śniejszej pracy autora (Smole ński 2010).

Economy and Management – 1/2011 91 Marcin Smoleński

wanie, przez administracj ę Biebrza ńskiego Parku Narodowego, decyzji o po- prawie parametrów technicznych drogi nr 1838b wi ąż e si ę z uzasadnionymi obawami wzrostu nat ęż enia ruchu tranzytowego i zakłócenia funkcji ekologicznych korytarza ekologicznego. Niewielka oferta turystyczno-rekreacyjna wi ąż e si ę z nisk ą aktywno ści ą lokalnej społeczno ści i Nadle śnictwa Knyszyn – obecnie gros oferty udost ępnia BPN. Ograniczenie do minimum ruchu tranzytowego, wyeliminowanie zagro żeń, zwi ązanych z drogow ą barier ą ekologiczn ą oraz racjonalne zintegrowanie oferty turystyczno-rekreacyjnej, świadczonej przez ró żnych usługodawców, jest mo żliwe tylko w formule kompleksowego zarz ądzania krajobrazowym korytarzem drogowym. • Hipoteza 4, dotycz ąca emocji, towarzysz ącym aktywnym formom obcowania z krajobrazem korytarza drogowego. Prawie 50% respondentów deklarowało doznanie silnych emocji pozytywnych, zwi ązanych z obcowaniem z przyrodniczymi i scenicznymi walorami krajobrazu korytarza drogowego. Zdecydo- wana wi ększo ść dotyczyła „spotka ń z dzik ą przyrod ą”. Tego typu emocje przekładaj ą się na wizj ę zarz ądzania krajobrazowym korytarzem drogowym: zachowanie wizualnego autentyzmu dzikiej przyrody z umo żliwieniem ró ż- nych, aktywnych form zwiedzania z elementami edukacji przyrodniczej oraz nt. ekstensywnych form u żytkowania, słu żą cych ochronie przyrody. • Hipoteza 5, dotycz ąca niedosytu satysfakcji respondentów – u żytkowników drogi. Krytyczne uwagi i postulaty poprawy, artykułowane przez responden- tów, dotyczyły głównie: stanu technicznego drogi, braku parkingów słu żą cych rekreacji, niedostatku infrastruktury udost ępniaj ącej walory przyrodnicze oraz niedostatku bazy noclegowej i żywieniowej. Krytyka ta potwierdza krajobrazowe znaczenie drogi nr 1838b na odcinku Str ękowa Góra – Osowiec. Wykorzystuj ąc schemat procesu dochodzenia do satysfakcji klienta, na podstawie uzyskanych wyników, mo żna zaproponowa ć kluczowe wytyczne, na któ- rych powinno opiera ć si ę przyszłe zarz ądzanie krajobrazowym korytarzem drogi nr 1838b: 1. Droga powinna uzyska ć status drogi krajobrazowej, zachowuj ącej dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe, zgodnie z ustaw ą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z dnia 10 maja 2003 r.). Jednocze śnie, w regionalnej strategii transportowej, droga ta powinna mie ć znikome znaczenie dla kształtowa- nia funkcjonalnej struktury regionalnej sieci drogowej. W zarz ądzanie krajobrazowym korytarzem drogowym powinni by ć zaanga żowani wszyscy wła ścicie- le/administratorzy przyległych gruntów (Starostwo Powiatu Monieckiego, Bie- brza ński Park Narodowy, Nadle śnictwo Knyszyn, podmioty prywatne i organizacje społeczne).

92 Economy and Management – 1/2011 Sceniczność Carskiej Drogi od Strękowej Góry…

2. Wizerunek drogi nr 1838b powinien odnosi ć si ę do mo żliwo ści aktywnego zwiedzania dzikiej przyrody i edukacji z zakresu ochrony przyrody. Informacja powinna zniech ęca ć uczestników ruchu tranzytowego do korzystania z tej drogi, wskazuj ąc na jej niskie parametry techniczne oraz ograniczenia pr ędko ści wynika- jące z du żego, pieszego i rowerowego ruchu turystycznego. 3. Poprawa parametrów technicznych drogi powinna ogranicza ć si ę do wy- równania nawierzchni i bezpiecznych poboczy w miejscach udost ępnionych do zwiedzania. Poprawi to bezpiecze ństwo podró ży, nie wpływaj ąc na krajobraz wi- zualny „dzikiej przyrody” i funkcje ekologiczne korytarza drogowego. 4. Wi ększo ść oferty rekreacyjno-turystycznej powinna by ć świadczona przez ludno ść lokaln ą poza terenami prawnie chronionymi. Projekt krajobrazowego korytarza drogowego powinien przewidywa ć wsparcie finansowe i merytoryczne dla rozwoju usług turystyczno-rekreacyjnych. Oferta, obok „spotka ń z dzik ą przyro- dą”, powinna uwzgl ędnia ć dziedzictwo kulturowe – ekstensywne formy u żytko- wania gruntów rolnych, które ukształtowały współczesny krajobraz Dolnego Base- nu Biebrzy. 5. Informacja turystyczna powinna promowa ć aktywne formy rekreacji i zwiedzania, w oparciu o ofert ę świadczon ą przez ludno ść miejscow ą, na obszarach o małej wrażliwo ści ekologicznej.

Podziękowania

Autor dzi ękuje za współprac ę, w przeprowadzonych badaniach sonda żowych, dr in ż. Małgorzacie Borkowskiej-Niszczocie i dr Halinie Kiryluk oraz zast ępcy dyrektora Biebrza ńskiego Parku Narodowego, mgr Andrzejowi Grygorukowi.

Piśmiennictwo

1. Buhalis D., 2000. Marketing the competitive destination of the future. Tourism Man- agement 21, s. 97-116. 2. Clay G. R., Smidt R. K., 2004. Assessing the validity and reliability of descriptor vari- ables used in scenic highway analysis . Landscape and Urban Planning 66, s. 239-255. 3. Federal Highway Administration (FHA), 1999. Byways Beginnings: Understanding, Inventorying, and Evaluating a Byway’s Intrinsic Qualities . National Scenic Byways Program Publication, Washington, DC, 80 pp. 4. Geng-Qing Chi C., Qu H., 2008. Examining the structural relationships of destination image, tourist satisfaction loyalty: An integrated approach . Tourism Management 29, s. 624-636.

Economy and Management – 1/2011 93 Marcin Smoleński

5. Oliver R.L., 1980 . A cognitive model of the antecedents and consequences of satisfaction decisions . Journal of Marketing Research 17 (4), s. 460-469. 6. Oliver R.L., Rust R.T., Varki S., 1997. Customer delight: Foundations, findings, and managerial insight . Journal of Retailing, s. 311-336. 7. Ritchie J.R.B., Crouch G. I., 2000. The competitive destination: A sustainability per- spective . Tourism Management 21 (1), s. 1-7. 8. Rodriguez del Bosque I., San Martin H., 2008. Tourist satisfaction. A Cognitive- Affective Model. Annals of Tourism Research, 35 (2), s. 551-573. 9. Smole ński M., 2008. Analiza wykorzystania drogi powiatowej nr 1838b tzw. „Carskiej drogi” . Raport wykonany na zlecenie Biebrza ńskiego Parku Narodowego (Maszyno- pis). 10. Smole ński M., 2010. Znaczenie krajobrazowych korytarzy drogowych dla turystyki . Ekonomia i Zarz ądzanie 2 (3), s. 124-136. 11. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Dz. U. z dnia 10 maja 2003.

94 Economy and Management – 1/2011

Ekologizacja gospodarstw agroturystycznych w powiecie białostockim Greening of agritourism farms in the district of Bialystok

Janusz L. Sokół Politechnika Białostocka, Wydział Zarządzania, Katedra Zarządzania Produkcją

Jacek Boruch Politechnika Białostocka, Wydział Zarządzania, Katedra Turystyki i Rekreacji

Abstract The studies conducted in the district of Bialystok assessed the extent to which these county agritourism farms show the specifics of organic farms. It was found that the district of Bialystok has the appropriate potential to develop ecotourism. However, this potential is not fully exploited. It was shown that only 50% of all analyzed agritourism farms use it to operate eco-agritourism activities. Barrier limiting the development of eco-agritourism in this area is the result of inadequate adaptation of farms to be complied with the requirements of organic farms. To remove this barrier and thereby create conditions for the activities of eco-agritourism farms, it is essential to improve the system of support for farms wishing to switch from conventional operations in the pro-ecological activities. This support should cover both financial and non- financial changes. Keywords: agritourism farms, district of Bialystok, greening farms

Wstęp

Agroturystyka staje si ę obecnie coraz bardziej atrakcyjniejsz ą dziedzin ą działalno- ści turystycznej. Jednocze śnie jest alternatyw ą dla komercyjnej turystyki masowej. Jako forma turystyki wiejskiej, agroturystyka rozwija si ę poprzez wykorzystanie walorów przyrodniczych, historyczno-kulturowych oraz krajobrazowych. W dobie szerzenia idei zrównowa żonego rozwoju oraz wzrostu świadomo ści proekologicz-

Economy and Management – 1/2011 95 Janusz L. Sokół, Jacek Boruch nej społecze ństw, te wła śnie elementy staj ą si ę głównym przedmiotem zainteresowania współczesnych turystów. Chc ąc ukaza ć relacje zachodz ące mi ędzy rozwojem agroturystyki a proekolo- gicznymi trendami w turystyce, jak równie ż produkty ich wzajemnej koegzysten- cji, podj ęto badania nad okre śleniem stopnia, w jakim gospodarstwa agrotury- styczne wykazuj ą charakter gospodarstw ekologicznych. Mo żna bowiem zało żyć, że agroturystyka oparta o działalno ść proekologiczn ą mo że stanowi ć źródło wielu korzy ści dla dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego oraz ludno ści zamieszkuj ą- cej obszary wiejskie. Jako miejsce bada ń wybrano obszar powiatu białostockiego. Podyktowane to było, przede wszystkim, du żym zró żnicowaniem warunków naturalnych oraz po- tencjału gospodarczego gmin wchodz ących w jego skład. Powiat białostocki to najwi ększy powiat ziemski w Polsce. Wi ększ ą jego cz ęść stanowi przestrzeń rolni- cza. Mo że by ć on zatem dobrym obiektem do oceny istniej ącej na jego obszarze agroturystyki i stanu jej ekologizacji.

1. Gospodarstwa ekoagroturystyczne szansą na podniesienie atrakcyjności turystycznej obszarów wiejskich

Jednym z najwa żniejszych elementów decyduj ących o atrakcyjno ści turystycznej obszarów wiejskich s ą walory przyrodnicze. Szczególnie istotna jest obecno ść na tych terenach b ądź w ich najbli ższym otoczeniu gór, lasów, parków krajobrazowych tudzie ż zbiorników wodnych. Na terenach pozbawionych tak cennych i atrakcyjnych elementów przyrodniczych, frekwencj ę turystyczn ą mo żna zwi ęk- szy ć poprzez działania umo żliwiaj ące zwolennikom turystyki wiejskiej, po żytecz- ne, przyjemne i czynne wykorzystanie czasu wolnego w szeregu gospodarstwa agroturystycznych o proekologicznej działalno ści (ekoagroturystyka). Jednym ze sposobów uatrakcyjnienia działalno ści takich gospodarstw jest chów niektórych zwierz ąt, na przykład koni. Mo żliwo ść jazdy konnej to jedna z najcz ęś ciej spotykanych atrakcji oferowanych turystom przez wła ścicieli gospodarstw eko- i agroturystycznych. Obecno ść koni jest czynnikiem przyci ągaj ącym turystów, zarówno do gospodarstwa, jak i całej miejscowo ści, w której ono si ę znajduje. Mo żliwo ści wykorzystania koni oraz wiejskie środowisko sprawiaj ą, i ż działalno ść taka staje si ę swoist ą atrakcja dla turystów. Atrakcje, jakie mo żna stworzy ć poprzez wykorzystanie koni w gospodarstwie, to m.in. turystyka konna (jazda wierzchem, przeja żdżki bryczk ą lub saniami, rajdy), uczestnictwo w co-

96 Economy and Management – 1/2011 Ekologizacja gospodarstw agroturystycznych … dziennych pracach zwi ązanych z żywieniem i piel ęgnacj ą koni, a tak że hipotera- pia 1. Atrakcyjno ść turystyczna obszarów wiejskich mo że równie ż zosta ć podniesio- na poprzez chów w gospodarstwach agroturystycznych, niektórych rzadko wyst ę- puj ących w Polsce zwierz ąt, na przykład strusi, lam, alpak, świnek miniaturowych i wielu innych jako tzw. zwierz ąt egzotycznych 2. Zwierz ęta te stanowi ą obiekt podziwu, zwłaszcza ze strony dzieci. Interesuj ącym dopełnieniem wypoczynku na terenach wiejskich mo że te ż by ć praca w pasiece znajduj ącej si ę pod opiek ą wła ściciela gospodarstwa agroturystycznego. Pszczoła miodna niew ątpliwie podnosi atrakcyjno ść gospodarstw agroturystycznych i ekoagroturystycznych. Rolniczy charakter obszarów wiejskich, du ża ilo ść upraw oraz dziko rosn ące ro śliny b ędące po żytkami pszczelimi, pozwala na dynamiczny rozwój działalno ści pszczelarskiej. Obserwacja biologii gatunku, degustacja produktów pasiecznych to tylko cz ęść z mo żliwych atrakcji, jakie mo ż- na zaoferowa ć tury ście 3. Potencjał turystyczny obszarów wiejskich, gospodarstwa ekoagroturystyczne buduj ą tak że poprzez produkcj ę i dystrybucj ę żywno ści opartej na metodach naturalnych. Produkcja taka pozostaje w zgodzie z przyrod ą, tzn. na pierwszym planie stawia si ę kryteria ekologiczne, dzi ęki czemu zawieraj ą one mniej zwi ązków che- micznych. Żywno ść ekologiczna, jej produkcja i przetwórstwo, podlega ścisłemu nadzorowi przez specjalnie zarejestrowane do tego celu stowarzyszenia kontrolne. W Polsce jest ich siedem. Produkty wytworzone w naturalny sposób otrzymuj ą od nich certyfikaty i oznaczenia gwarantuj ące ich wysok ą jako ść 4. Z szerokiej gamy produktów ekologicznych wytwarzanych w gospodarstwach eko i agroturystycznych wymieni ć mo żna np. mi ęso. Jego wysokie walory smakowe i od żywcze s ą efektem odpowiedniego sposobu utrzymania, żywienia i traktowania zwierz ąt. Przebywaj ąc na pastwisku w warunkach naturalnych i spo żywaj ąc ru ń pastwisko- wą, zwierz ęta pozbawione s ą stresu i dostarczaj ą mi ęsa o wysokich walorach diete- tycznych. Przykład ten mo żna równie ż odnie ść do produkcji mleka krów, owiec, kóz czy te ż klaczy. Odpowiednie warunki utrzymania i przebywanie na pastwisku są gwarancj ą otrzymania mleka o znacznie wy ższej jako ści ni ż tego, które daj ą

1 Stepaniuk K., Łagowska B., 2006. Rola zwierz ąt w podnoszeniu atrakcyjno ści turystyki wiejskiej w województwie podlaskim. (w:) R. Ziółkowski (red.). Praktyczne aspekty rozwoju turystyki i rekreacji na obszarach przyrodniczo cennych . Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok, s. 64. 2 Sokół J. L., 2009. Wybrane zwierz ęta egzotyczne w agroturystyce. Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej, Białystok, s. 128-130. 3 Stepaniuk K, Łagowska B., 2006. Rola zwierz ąt…, op. cit., s. 66-67. 4 Sołtysiak U., 1993. Rolnictwo ekologiczne – historyczny przegl ąd metod. (w:) U. Sołtysiak (red.). Rolnictwo ekologiczne od teorii do praktyki . Wydawnictwo Ekoland, Warszawa, 1993, s. 205-207.

Economy and Management – 1/2011 97 Janusz L. Sokół, Jacek Boruch zwierz ęta przebywaj ące cały czas w oborach o nieodpowiednich warunkach sani- tarnohigienicznych 5. Podsumowuj ąc, mo żna stwierdzi ć, że działalno ść gospodarstw ekoagroturystycznych mo że stanowi ć niebywał ą atrakcj ę turystyczn ą terenów wiejskich. Ofer- ta tych gospodarstw mo że sprawi ć, i ż nie tylko same gospodarstwa, ale całe tereny wiejskie, na których si ę znajduj ą, stan ą si ę atrakcyjne turystycznie. W szczególno- ści mog ą one przyci ąga ć przyrodników, hobbystów - amatorów: entomologów, ornitologów, fotografików, jak i osoby poszukuj ące zdrowej, niczym nie przetwo- rzonej żywno ści.

2. Potencjał powiatu białostockiego w rozwoju gospodarstw ekoagroturystycznych

Ogólna powierzchnia powiatu białostockiego wynosz ąca 298 700 ha czyni go najwi ększym powiatem ziemskim w Polsce. Tereny u żytkowane rolniczo stanowi ą 50,8% jego powierzchni. Znacz ącą cz ęść powiatu, bo ok. 39% pokrywaj ą lasy i grunty le śne. Struktura demograficzna powiatu białostockiego wskazuje, że zamieszkuje go 139,5 tys. osób, z czego ok. 70% ludności zamieszkuje wsie i osady. Powiat białostocki ziemski to 15 gmin posiadaj ących bardzo ró żny potencjał gospodarczy, zró żnicowane warunki naturalne (poło żenie geograficzne, walory krajobrazowe) oraz stopie ń zurbanizowania. Gminy najbardziej rozwini ęte, o potencjale gospodarczym gwarantuj ącym w miar ę stabilny rozwój, s ąsiaduj ą bezpo- średnio ze stolic ą regionu podlaskiego, tworz ąc aglomeracj ę białostock ą. Druga grupa to gminy, które dzi ęki tranzytowym trasom komunikacyjnym mog ą wspiera ć i czerpa ć korzy ści z inwestycji zwi ązanych z obsług ą tych tras w zakresie hotelarstwa, gastronomii, zespołu obsługi podró żnych stacji paliw i innych podobnych usług oraz palcówek handlowych. Trzecia grupa to gminy typowo rolnicze, o najmniejszym potencjale rozwojowym, winny one wypracowa ć koncepcj ę swego rozwoju w oparciu o przetwórstwo rolne, usługi dla rolnictwa, agroturystyk ę6. Gminy wchodz ące w skład powiatu białostockiego to: Choroszcz, Czarna Biało- stocka, Łapy, Supra śl, Sura ż, Tykocin, Wasilków, Zabłudów, Michałowo, Dobrzy-

5 Sokół J., 2009. Ekologiczne produkty zwierz ęce jedn ą z ofert gospodarstw agroturystycznych, Ze- szyty Naukowe Politechniki Białostockiej, Białystok, s. 113-117. 6 Starostwo Powiatowe w Białymstoku. Strategia zrównowa żonego rozwoju powiatu białostockiego do roku 2010. Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: www.powiatbialostocki.pl/uploads/media/Strategia_zrownowazonego_rozwoju_Powiatu_Bialostocki ego_ do_roku_2010.pdf, stan z dn. 08.01.2010 r., s. 7.

98 Economy and Management – 1/2011 Ekologizacja gospodarstw agroturystycznych … niewo Du że, Gródek, Juchnowiec Ko ścielny, Po świ ętne, Turo śń Ko ścielna i Za- wady. Powiat białostocki le ży w granicach Zielonych Płuc Polski na Wysoczy źnie Białostockiej. Ze wzgl ędu na mało zniszczone środowisko posiada on bogat ą sie ć obiektów przyrodniczych, obj ętych ochron ą prawn ą. S ą to lasy i parki, wody po- wierzchniowe, powietrze. Gospodarka powiatu białostockiego zdecydowanie zdominowana jest przez rolnictwo i le śnictwo. Analizuj ąc warunki przyrodniczo- klimatyczne powiatu, mo żna stwierdzi ć i ż s ą one mniej korzystne dla produkcji rolniczej ni ż w innych regionach kraju. Powodem tego jest krótki okres wegetacji (6.04-27.10), średnia roczna suma opadów (nie przekraczaj ąca 500-550mm.), słaba jako ść gleb i specyficzne układy termiczne. Elementem sprowadzaj ącym czynniki przyrodnicze powiatu do wspólnego mianownika jest waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej, wyra żona syntetycznym wska źnikiem jako suma wska źników ocen: agrokli- matu, rze źby terenu i warunków wodnych. Najlepsz ą jako ść rolnicz ą przestrzeni produkcyjnej posiada gmina Po świ ętne, natomiast najgorsz ą gminy Supra śl, Wa- silków, Czarna Białostocka i Gródek. W strukturze agrarnej powiatu białostockiego u żytki rolne stanowi ą 50,8%, lasy i grunty le śne 39,0%, wody i rowy 2,0%, nieu żytki 2,5%, zabudowania 2,3%, drogi i szlaki komunikacyjne 3,3%, inne grunty 0,1%. W śród u żytków rolnych grunty orne stanowi ą 59,6%, ł ąki 22,2%, pastwiska 17,4% i sady 0,8% 7. Produkcja ro ślinna w powiecie białostockim ma charakter wielokierunkowy, słabo wyspecjalizowany. Struktura produkcji nie odbiega od przeci ętnej w kraju i województwie. Produkcja ro ślinna jest ukierunkowana na potrzeby produkcji zwierz ęcej. Mało korzystne warunki agroprzyrodnicze i spadek opłacalno ści produkcji powoduj ą systematyczne obni żenie powierzchni zasiewów. W produkcji ro ślinnej dominuje uprawa ro ślin mało pracochłonnych, głównie zbó ż. Powiat białostocki ma dobre warunki, lecz nie w pełni wykorzystane do rozwoju chowu bydła mlecznego i opasowego, wynikaj ące z du żego udziału u żytków zielonych. Zajmuj ą one 20,1% ogólnej powierzchni. Inwestycje melioracyjne przeprowadzone kilka lat temu z dotacji bud żetu pa ństwa, powoduj ą, że na przewa żaj ącym obszarze wyst ępuj ą uregulowane stosunki wodne. Zmiany systemowe w rolnictwie, przej ście do gospodarki rynkowej nie wsparte interwencjonizmem pa ństwowym, spowodowały niestabilno ść w produkcji zwierz ęcej. Du że wahania wyst ępuj ą w produkcji żywca wołowego. Drastycznie spadło pogłowie owiec. Zmniejsza si ę pogłowie bydła mlecznego i opasowego 8.

7 Ibidem, s. 29-33. 8 Ibidem, s. 37-40.

Economy and Management – 1/2011 99 Janusz L. Sokół, Jacek Boruch

3. Ocena stanu ekologizacji gospodarstw agroturystycznych w powiecie białostockim

3.1. Metodologia badań

W badaniach posłu żono si ę metod ą sonda żu diagnostycznego, przeprowadzonego w oparciu o wywiad kwestionariuszowy, polegaj ący na zadawaniu respondentom zestawu uprzednio przygotowanych pyta ń (tab.1). Za pomoc ą tej techniki mo żna było nie tylko uzyska ć odpowiedzi na dane pytania, ale równie ż pozna ć opinie właścicieli gospodarstw na temat problemu poruszonego w zadawanym pytaniu. Wi ększo ść z pyta ń miała charakter zamkni ęty z gotowymi wariantami odpowiedzi (kafeteri ą), a tylko niektóre z nich - półotwarty, gdzie poza kafeteri ą było miejsce na inn ą, indywidualn ą odpowied ź.

Tabela 1. Kwestionariusz ankiety Pytania Odpowiedzi 1. Dlaczego podjął się Pan(i) prowadzenia działalno- możliwość poprawy budżetu domowego ści agroturystycznej? wykorzystanie istniejącej bazy noclegowej niska rentowność gospodarstw rolnych chęć sprzedaży produktów rolniczych inne (jakie?) …………………………….

2. Czy jest Pan(i) zadowolony z prowadzonej działal- tak, zdecydowanie ności agroturystycznej? tak, częściowo nie 3. Czy warunki do rozwoju agroturystyki w miejscu tak Pana(i) zamieszkania są korzystne nie

4. Czy gospodarstwo korzysta z dopłat pochodzących tak ze środków UE? nie 5. Czy gospodarstwo prowadzi chów zwierząt? tak nie (przejdź do pytania 7)

100 Economy and Management – 1/2011 Ekologizacja gospodarstw agroturystycznych … cd. Tabeli 1. 6. Czy chowane zwierzęta wykorzystywane są jako tak atrakcja dla gości gospodarstwa? nie 7. Czy Pana(i) gospodarstwo prowadzi produkcję tak własnych wyrobów żywnościowych? nie nie dotyczy 8. Czy gospodarstwo stosuje naturalne metody w tak produkcji roślinnej i zwierzęcej? nie 9. Czy gospodarstwo posiada certyfikat rolnictwa tak ekologicznego UE? jestem w trakcie składania wniosku nie 10. Czy uważa Pan(i), że działalność agroturystyczna zdecydowanie tak oparta o ekologiczne metody produkcji stanowi częściowo tak dodatkowy atut takiego gospodarstwa na rynku raczej nie turystycznym? nie mam zdania 11. Czy określiłby Pan(i) działalność swojego gospo- tak (przejdź do pytania 13) darstwa agroturystycznego jako ekoagroturystykę? częściowo tak nie

12. Jakie są powody, dla których nie wprowadza brak wiedzy w tym zakresie Pan(i) działań mających na celu zwiększenie poziomu brak środków finansowych ekologizacji prowadzonego gospodarstwa agrotury- obawa przed nie sprawdzeniem się tego stycznego? typu działalności jestem zadowolony z dotychczasowej działalności inne (jakie?) …………………………….

13. Jakie Pana(i) zdaniem są największe problemy z małe zainteresowanie turystów prowadzeniem działalności ekoagroturystycznej? duże nakłady finansowe wymaga to większej pracy niż zwykła działalność agroturystyczna nie widzę żadnych problemów z prowadzeniem takiej działalności inne (jakie?) …………………………… 14. Czy planuje Pan(i) rozszerzenie oferty swojej tak działalności ekoagroturystycznej nie

Źródło: opracowanie własne.

Badania przeprowadzono w okresie kwiecie ń-maj 2010 r. Badaniem ankieto- wym obj ętych zostało 38 gospodarstw agroturystycznych le żą cych na terenie po-

Economy and Management – 1/2011 101 Janusz L. Sokół, Jacek Boruch wiatu białostockiego (tab. 2). Respondentami byli wła ściciele tych gospodarstw. Na pytania zawarte w ankietach odpowiedziało 26 z nich, pozostała cz ęść odmówi- ła odpowiedzi lub była nieobecna w czasie bada ń.

Tabela 2. Zasięg badań ankietowych Nazwa Liczba gospodarstw Liczba skiero- Liczba uzy- % uzyskanych gminy agroturystycznych wanych ankiet skanych odpowiedzi odpowiedzi w stosunku do liczby gospodarstw Choroszcz 2 2 1 50% Czarna 2 2 2 100% Białostocka Łapy 4 4 4 100% Supraśl 2 2 1 50% Suraż 2 2 2 100% Tykocin 5 5 2 40%

Wasilków 2 2 1 50% Zabłudów 2 2 1 50% Dobrzyniewo 1 1 0 0% Duże Gródek 6 6 4 67%

Juchnowiec 1 1 1 100% Kościelny Michałowo 6 6 6 100% Poświętne 1 1 0 0%

Turośń 1 1 1 100% Kościelna Zawady 1 1 0 0%

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Starostwa Powiatowego w Białymstoku.

3.2. Wyniki badań i ich omówienie

Odpowiedzi respondentów na ka żde z pyta ń przedstawione zostały w formie wy- kresów z procentowym udziałem ka żdej z nich. Do ka żdego wykresu przypisano interpretacj ę. Odpowiedzi te kształtowały si ę w nast ępuj ący sposób:

102 Economy and Management – 1/2011 Ekologizacja gospodarstw agroturystycznych …

Mo żliw o ść popraw y bud żetu domow ego; 23%

Inne; 35%

Ch ęć sprzeda ży produktow rolnicznych; 0%

Niska Wykorzystanie rentow no ść istniej ącej bazy gospodarstw noclegow ej; 42% rolnych; 0%

Źródło: badania własne.

Rys. 1. Powód podjęcia się prowadzenia działalności agroturystycznej

Pytanie 1 dotyczyło głównych przyczyn, z jakich badane osoby podj ęły si ę prowadzenia działalno ści agroturystycznej (rys. 1). Wi ększo ść , bo a ż 42% jako powód podawała mo żliwo ść wykorzystania posiadanej bazy noclegowej. 35% badanych podało inne przyczyny ni ż te, które zawarte były w ankiecie. Najcz ęstsz ą przyczyn ą tu wymienian ą było zainteresowanie działalno ści ą turystyczn ą i wi ążą cy si ę z ni ą kontakt z lud źmi. W kilku przypadkach gospodarze za powód okre ślili ch ęć wydostania si ę ze zgiełku miasta. Inne powody to namowa znajomych do podj ęcia tego typu działalno ści. 23% gospodarzy działalno ści ą agroturystyczn ą chciała poprawi ć stan swojego bud żetu domowego. Nikt spo śród badanych nie argumentował prowadzonej działalno ści ch ęci ą sprzeda ży produktów rolniczych oraz nisk ą rentowno ści ą gospodarstw rolnych.

Tak, cz ęś ciow o; Nie; 4% 4%

Tak, zdecydow anie; 92% Źródło: badania własne.

Rys. 2. Zadowolenie z prowadzonej działalności agroturystycznej

Economy and Management – 1/2011 103 Janusz L. Sokół, Jacek Boruch

Na pytanie, czy jest Pan(i) zadowolony(a) z prowadzonej działalno ści agroturystycznej, zdecydowanie przewa żała odpowied ź twierdz ąca (92%) (rys. 2). Tylko w dwóch przypadkach spotkano si ę z odpowiedzi ą: Nie oraz Tak, cz ęś ciowo . Go- spodarstwa te znajdowały si ę w gminie Sura ż oraz Michałowo. Powodem do nie- zadowolenia była niska frekwencja turystów w tych gospodarstwach.

Nie; 19%

Tak; 81%

Źródło: badania własne.

Rys. 3. Warunki do rozwoju agroturystyki w miejscu położenia gospodarstwa

Pytanie 3 porusza kwesti ę warunków do rozwoju agroturystyki w miejscu po- ło żenia badanych gospodarstw (rys. 3). 81% wła ścicieli gospodarstw okre śliło te warunki jako korzystne. W pi ęciu przypadkach spotkano si ę z odpowiedzi ą nega- tywn ą, co stanowiło 19% ogółu badanych. Gospodarstwa te poło żone były w gminach: Michałowo (1), Sura ż (2), Łapy (2). Co ciekawe, pozostałe gospodarstwa z gmin Michałowo oraz Łapy, warunki do rozwoju agroturystyki okre śliły jako korzystne. Gospodarstwa w gminie Sura ż, które negatywnie oceniły mo żliwo ści rozwoju agroturystyki na tym terenie, za główny powód podawały zanieczyszczone wody rzeki Narwi, co negatywnie odbija si ę na turystyce, zwłaszcza turystyce kajakowej. Tak; 4%

Nie; 96% Źródło: badania własne.

Rys. 4. Korzystanie z dopłat pochodzących ze środków UE

104 Economy and Management – 1/2011 Ekologizacja gospodarstw agroturystycznych …

Zdecydowana wi ększo ść gospodarstw agroturystycznych w powiecie biało- stockim (96%) nie korzysta z dopłat pochodz ących ze środków UE (wyk. 4). Po- wodem dla których wła ściciele gospodarstw agroturystycznych nie ubiegaj ą si ę o środki Unii Europejskiej s ą stawiane wymagania. Przede wszystkim, gospodarzy zniech ęca konieczno ść pocz ątkowego zaanga żowania własnych środków, aby pó ź- niej uzyska ć ich zwrot. Okres zwracania si ę inwestycji jest cz ęsto wydłu żony w czasie co stanowi dodatkow ą barier ę. Innym powodem s ą skomplikowane sprawy formalne zwi ązane ze składaniem odpowiednich wniosków o dotacj ę oraz biuro- kracja. Tylko jedno gospodarstwo (4%) potwierdziło, że w przeszło ści skorzystało z takiej formy pomocy.

Nie; 50% Tak; 50%

Źródło: badania własne.

Rys. 5. Chów zwierząt w gospodarstwie

Pytanie 5 dotyczyło tego, czy w gospodarstwach agroturystycznych utrzymywane s ą zwierz ęta (rys. 5). Tutaj odpowiedzi rozdzieliły si ę po połowie. 50% gospodarstw zajmuje si ę chowem zwierz ąt, drugie 50% tego nie robi. Spo śród utrzymywanych zwierz ąt najcz ęś ciej pojawiały si ę konie, owce oraz kury. Jednak były równie ż gospodarstwa gdzie utrzymywano zwierz ęta bardziej egzotyczne, takie jak: strusie, lamy, alpaki, kucyki. Takich gospodarstw było trzy. Nie; 23%

Tak; 77% Źródło: badania własne.

Rys. 6. Wykorzystanie chowanych zwierząt jako atrakcji dla gości

Economy and Management – 1/2011 105 Janusz L. Sokół, Jacek Boruch

Na pytanie czy gospodarstwa, które prowadz ą chów zwierz ąt, wykorzystuj ą je jako atrakcj ę dla swoich go ści, 77% odpowiedziało twierdz ąco. 23% gospodarstw zajmuje si ę chowem zwierz ąt tylko na u żytek własny i nie stanowi ą one atrakcji gospodarstwa (rys. 6).

Nie; 28%

Tak; 72%

Źródło: badania własne.

Rys. 7. Prowadzenie produkcji własnych wyrobów żywnościowych przez gospodarstwo

Spo śród przebadanych gospodarstw agroturystycznych, na pytanie o prowadzenie produkcji własnych wyrobów żywno ściowych, 72% badanych odpowie- działo, że prowadzi tak ą produkcj ę (rys. 7). W śród wyrobów najcz ęś ciej wymie- niano w ędliny, sery, warzywa i owoce pochodz ące z własnych ogródków. Wszyst- kie wyroby s ą dost ępne dla turystów odwiedzaj ących gospodarstwo. Żadne z gospodarstw nie zajmuje si ę handlem swoimi produktami. 28% gospodarstw nie prowadzi ani produkcji ro ślinnej, ani zwierz ęcej. Nie; 0%

Tak; 100% Źródło: badania własne.

Rys. 8. Stosowanie naturalnych metod do produkcji roślinnej i zwierzęcej

Wszystkie gospodarstwa (100%), które potwierdziły, że zajmuj ą si ę produkcj ą ro ślin ą i zwierz ęcą, w pytaniu 8 zaznaczyły, że do owej produkcji stosuj ą wył ącz- nie naturalne metody, z wykluczeniem chemii rolniczej, weterynaryjnej i spo żyw-

106 Economy and Management – 1/2011 Ekologizacja gospodarstw agroturystycznych … czej (rys. 8). Jest to jeden z podstawowych warunków do bycia gospodarstwem ekologicznym. Jestem w trakcie składania Tak; 12% w niosku; 0%

Nie; 88% Źródło: badania własne.

Rys. 9. Posiadanie certyfikatu rolnictwa ekologicznego UE

Pytanie 9 dotyczyło posiadania, przez obj ęte badaniem gospodarstwa agrotury- styczne, certyfikatu rolnictwa ekologicznego UE (rys. 9). Ze wszystkich gospodarstw tylko trzy (12%) taki certyfikat posiadały. 88% gospodarstw nie posiadało certyfikatu rolnictwa ekologicznego. Główn ą przyczyn ą takiego stanu były wysokie wymagania, jakie stawia si ę gospodarstwom ubiegaj ącym si ę o taki atest przez jednostki certyfikuj ące, a które dotycz ą m.in. metod produkcji, przechowalnictwa i przetwórstwa. Gospodarstwa z certyfikatem poddawane s ą cz ęstym kontrolom, a certyfikat trzeba odnawia ć po okresie roku. Żadne gospodarstwo spo śród badanych nie było na etapie składania wniosku o certyfikat.

Raczej nie; Nie mam zdania; 0% 8% Cz ęś ciow o tak; 4%

Zdecydow anie tak; 88% Źródło: badania własne. Rys. 10. Stosunek respondenta do działalności agroturystycznej opartej o ekologiczne metody produkcji jako atutu gospodarstwa na rynku turystycznym

Economy and Management – 1/2011 107 Janusz L. Sokół, Jacek Boruch

Na pytanie czy uwa ża Pan(i), że działalno ść agroturystyczna oparta o ekologiczne metody produkcji stanowi dodatkowy atut takiego gospodarstwa na rynku turystycznym, 88% badanych odpowiedziało, że zdecydowanie taka działalno ść mo że by ć atutem gospodarstwa (rys. 10). W jednym przypadku (4%) spotkano si ę z odpowiedzi ą, że działalno ść ekoagroturystyczna stanowi atut dla gospodarstwa tylko cz ęś ciowo. Nikt z respondentów nie wypowiedział si ę negatywnie na temat tego problemu. 8% nie miało zdania w tej kwestii.

Nie; 42%

Tak; 50%

Cz ęś ciow o tak; 8% Źródło: badania własne.

Rys. 11. Określenie prowadzonej działalności agroturystycznej jako ekoagroturystyki

W pytaniu 11,5% badanych odpowiedziało, że działalno ść prowadzonego przez nich gospodarstwa agroturystycznego mo żna okre śli ć jako ekoagroturystyk ę (rys. 11). Grup ę t ę stanowiły gospodarstwa, które zajmuj ą si ę chowem zwierz ąt oraz prowadz ą produkcj ę żywno ści przy wykorzystaniu metod naturalnych. Dwa gospodarstwa (8%) uwa żały si ę za ekoagroturystyczne tylko w pewnym stopniu. Pozostałe 42% gospodarzy zaprzeczyło, aby ich gospodarstwa zaliczały si ę do tej formy działalno ści turystycznej. Jestem zadow olony z Obaw a przed dotychczasow e niespraw dzenie j działalno ści; m si ę tego typu 13% działalno ści; 0% Brak w iedzy w tym zakresie; 0% Brak środków finansow ych; 0% Inne; 87% Źródło: badania własne. Rys. 12. Powody nie wprowadzania działań mających na celu podniesienie poziomu ekologizacji prowadzonego gospodarstwa agroturystycznego

108 Economy and Management – 1/2011 Ekologizacja gospodarstw agroturystycznych …

Na pytanie o powody nie wprowadzania działa ń maj ących na celu podniesienie poziomu ekologizacji prowadzonego gospodarstwa agroturystycznego, 87% gospodarzy podało powody inne ni ż opracowane w ankiecie (wyk. 12). Najcz ęstsz ą przyczyn ą, jaka była podawana był brak odpowiedniego zaplecza do tego rodzaju działalno ści, a tak że jej mała efektywno ść . Według badanych, plony pochodz ące z rolnictwa ekologicznego s ą znacznie mniejsze, ani żeli te pochodz ące z produkcji konwencjonalnej. Skutkiem tego s ą ni ższe zyski dla rolników. Inn ą podawan ą przyczyn ą był wiek gospodarzy. Wi ększo ść z nich to osoby starsze, według któ- rych zdrowie oraz siły fizyczne nie s ą ju ż wystarczaj ące do podj ęcia takiej działal- no ści. 13% badanych jako powód nie wprowadzania działań proekologicznych w swojej działalno ści agroturystycznej podała, i ż s ą oni zadowoleni z dotychczasowej działalno ści i nie chc ą wprowadzania jakichkolwiek zmian. Żaden z badanych gospodarzy nie wskazał za przyczyn ę braku wiedzy w tym zakresie, wi ęk- szych nakładów finansowych, a tak że obawy przed nie sprawdzeniem si ę takiej działalno ści.

Du że nakład Inne; 18% finansow e; 0%

Wymaga to w i ęcej pracy ni ż zw ykła działalno śc agroturystyczna; 0% Nie w idz ę Małe żadnych zainteresow anie problemów z ze strony prow adzeniem turystów ; 0% takiej działalno ści; 82% Źródło: badania własne.

Rys. 13. Największe problemy z prowadzeniem działalności ekoagroturystycznej

Pytanie 13 (rys. 13) dotyczyło głównych problemów z prowadzeniem działal- no ści ekoagroturystycznej i skierowane było do tych gospodarzy, którzy w pytaniu 11 okre ślili swoj ą działalno ść jako ekoagroturystyk ę. 82% badanych stwierdziło, że nie widzi żadnych problemów z prowadzeniem tego rodzaju działalno ści. 18% przedstawiło problemy inne ni ż w ankiecie. Była to głównie wi ększa czasochłon- no ść ni ż w rolnictwie konwencjonalnym. Żaden z gospodarzy nie wskazał, że dzia-

Economy and Management – 1/2011 109 Janusz L. Sokół, Jacek Boruch

łalno ść ekoagroturystyczna wymaga wi ększych nakładów finansowych i pracy, a tak że małego zainteresowania turystów tak ą form ą turystyki wiejskiej.

Tak; 27%

Nie; 73%

Źródło: badania własne. Rys. 14. Plany rozszerzenia oferty prowadzonej działalności ekoagroturystycznej

W ostatnim pytaniu, autorzy pytali wła ścicieli gospodarstw ekoagroturystycznych, czy planuj ą rozszerzy ć ofert ę swojej działalno ści (wyk. 14). Zdecydowana wi ększo ść (73%) nie zamierza decydowa ć si ę na wzbogacenie oferty. Natomiast 27% potwierdziło takie zamiary. Oferta tych gospodarstw ma by ć poszerzona m.in. o produkcj ę biomasy, upraw ę ziół, a tak że chów dodatkowych gatunków zwierz ąt, z których wymieniono kozy oraz owce.

Podsumowanie i wnioski

Wi ększo ść gospodarstw agroturystycznych powiatu białostockiego to gospodarstwa typowo rolne, zajmuj ące si ę chowem zwierz ąt i upraw ą ro ślin. Ponad połowa z nich wykorzystuje ten fakt jako jeden z podstawowych elementów swojej oferty turystycznej. W śród ankietowanych wła ścicieli gospodarstw agroturystycznych, zdecydowanie przewa żała opinia, że działalno ść agroturystyczna o profilu proeko- logicznym jest niew ątpliwie atutem takiego gospodarstwa. Jednak nie wszyscy gospodarze s ą nastawieni na taki sposób prowadzenia gospodarstwa. Głównym powodem jest obawa o małe plony płyn ące z ekologicznych sposobów uprawy, co w rezultacie mo że przekłada ć si ę na mały zysk z takiej działalno ści. Z bada ń wyni- kało, że tylko 13 gospodarstw na 26 przebadanych okre śliło si ę jako ekoagroturystyczne, a spo śród nich jedynie trzy posiadały certyfikat rolnictwa ekologicznego UE. Ta niewielka liczba wynika, zdaniem ankietowanych, z wysokich wymaga ń, jakie nale ży spełni ć, aby taki certyfikat otrzyma ć. Du żym zaskoczeniem był fakt, że prawie żadne gospodarstwo nie otrzymywało dotacji finansowych z UE ani

110 Economy and Management – 1/2011 Ekologizacja gospodarstw agroturystycznych … nawet nie starało si ę o nie. Mo żliwo ści, jakie s ą oferowane w tym zakresie nie cieszyły si ę zainteresowaniem właścicieli gospodarstw, poniewa ż wi ążą si ę one ich zdaniem z konieczno ści ą wydatkowania znacznych środków własnych, jakie trzeba na pocz ątku wyło żyć, aby nast ępnie uzyska ć stosowne dotacje. Wydaje si ę, że rozwi ązania tego problemu nale żałoby szuka ć w odpowiednim systemie pomocy dla gospodarstw planuj ących przestawienie si ę z produkcji konwencjonalnej na proekologiczn ą. Pomoc ta powinna mie ć, zarówno charakter finansowy, jak i poza- finansowy. Pomoc finansowa dla przyszłych gospodarstw ekoagroturystycznych powinna zapewni ć, przede wszystkim, stworzenie odpowiedniego zaplecza do rozwoju takiej działalno ści. Powinna m.in. obejmowa ć: • dostosowanie źródeł finansowania do mo żliwo ści rolników. Obecny system udzielania dotacji UE stwarza wła ścicielom gospodarstw wiele barier utrudnia- jących ich otrzymanie. Przede wszystkim, chodzi tu o konieczno ść wcze śniej- szego wyło żenia „z własnej kieszeni” znacznych środków pieni ęż nych, niekie- dy przewy ższaj ących kwot ę pomocow ą. Dobrym rozwi ązaniem byłaby tu mo żliwo ść otrzymania przez rolnika zaliczki na rozwój ekoagroturystyki, która byłaby zwrócona w momencie generowania pierwszych zysków z działalno ści; • edukacj ę w zakresie mo żliwo ści pozyskiwania zewn ętrznych źródeł finansowania; • ułatwienie rolnikom sprzeda ży ekologicznych produktów pochodz ących z prowadzonej działalno ści poprzez odpowiedni ą organizacj ę rynku zbytu np. przez tworzenie giełd rolno-spo żywczych. Z kolei sfera pozafinansowa powinna dotyczy ć m.in.: • edukacji rolników w zakresie ekoagroturystyki, która miałaby przekona ć ich o zaletach tego typu działalno ści. Edukacja mogłaby obejmowa ć cykle szkole ń dotycz ących sposobów przestawiania si ę z rolnictwa konwencjonalnego na ekologiczne, a tak że podnoszenie wiedzy i umiej ętno ści rolników w zakresie obsługi ruchu turystycznego; • lepszej promocji powiatu jako regionu o unikatowych walorach ekologicznych. Promocja powinna skupi ć si ę w szczególno ści na poszczególnych gminach i gospodarstwach, tak aby potencjalny turysta miał wiedz ę na temat aktualnej oferty ekoagroturystycznej; • rozbudowy infrastruktury turystycznej i paraturystycznej w celu poprawy dost ępno ści informacji turystycznej i oznakowania poszczególnych obiektów, tak aby tury ści nie mieli problemu z dotarciem do nich. Przedstawione sugestie w zakresie zdynamizowania rozwoju gospodarstw ekoagroturystycznych, powinny le żeć w sferze zada ń samorz ądów lokalnych. Rozwój formy turystyki wiejskiej, jak ą jest ekoagroturystyka jest szans ą rozwoju dla całe-

Economy and Management – 1/2011 111 Janusz L. Sokół, Jacek Boruch go regionu. Przyczyni ć si ę to mo że nie tylko do spadku bezrobocia i rozwoju lokalnej przedsi ębiorczo ści, ale tak że poprawy ochrony środowiska oraz budowy produktów regionalnych.

Piśmiennictwo

1. Sokół J ., 2009 . Ekologiczne produkty zwierz ęce jedn ą z ofert gospodarstw agrotur- stycznych. Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej, Białystok. 2. Sokół J ., 2009. Wybrane zwierz ęta egzotyczne w agroturystyce. Zeszyty Naukowe Pol- techniki Białostockiej, Białystok. 3. Sołtysiak U., 1993. Rolnictwo ekologiczne- historyczny przegl ąd metod. (w:) Rolnic- two ekologiczne od teorii do praktyki (pr. pod red. U. Sołtysiak), Wydawnictwo Eko- land, Warszawa. 4. Starostwo Powiatowe w Białymstoku. Strategia zrównowa żonego rozwoju powiatu białostockiego do roku 2010. Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: www.powiatbialostocki.pl/uploads/media/Strategia_zrownowazonego_rozwoju_Powia tu Bialostockiego do_roku_2010.pdf 5. Stepaniuk K., Łagowska B., 2006. Rola zwierz ąt w podnoszeniu atrakcyjno ści turystyki wiejskiej w województwie podlaskim . (w:) R. Ziółkowski (red.). Praktyczne aspekty rozwoju turystyki i rekreacji na obszarach przyrodniczo cennych . Wydawnictwo Poli- techniki Białostockiej, Białystok.

112 Economy and Management – 1/2011

Hotele i pensjonaty dla psów i kotów w świetle literatury Hotels and guest houses for dogs and cats - a review

Janusz Leszek Sokół, Katedra Zarządzania Produkcją, Wydział Zarządzania, Politechnika Białostocka

Magda Anna Stasińska, Kazimierz Ściesiński Katedra Szczegółowej Hodowli Zwierząt, Wydział Nauk o Zwierzętach, SGGW

Abstract The paper presents issues relating to the maintenance of dogs and cats in hotels and guest houses for animals. Attention is paid to ensuring adequate space tailored to the requirements of a specific species of animals, care, nutrition, and prevent the most common diseases of animals. Review of knowledge was based on Polish and foreign literature. Keywords: animal hotels, dogs, cats, maintenance

Wstęp

W ostatnim czasie rynek świadczonych usług na rzecz opieki nad zwierz ętami domowymi oraz amatorskimi (ang. „pets”), na czas ich opuszczania przez wła ści- cieli (wyjazdy słu żbowe, urlopy poza miejscem zamieszkania) bardzo si ę zdyna- mizował. Powstaj ą kolejne hotele i pensjonaty, do których przyjmowane s ą ró żne gatunki zwierz ąt, w tym głównie psy i koty. Zdarzaj ą si ę jednak i takie hotele, któ- re gwarantuj ą opiek ę nad innymi zwierz ętami, na przykład małymi gryzoniami, królikami oraz tchórzofretkami. W pracy dokonano gruntownego przegl ądu literatury na temat warunków i sposobów utrzymania, piel ęgnacji i żywienia psów i kotów przebywaj ących w hotelach/pensjonatach.

Economy and Management – 1/2011 113 Janusz L. Sokół, Magdalena A. Stasińska, Kazimierz Ściesiński

1. Sposoby utrzymania zwierząt w hotelach i pensjonatach 1.1. Utrzymanie psów

W hotelach dla zwierz ąt mo żna si ę spotka ć z dwoma sposobami utrzymania psów. Pierwszym z nich jest utrzymanie zwierz ąt w pomieszczeniach zamkni ętych w budynku, drugim utrzymanie na zewn ątrz w kojcach. Pomieszczenia w budynkach. Pomieszczenia, w których przebywaj ą psy w hotelach mo żemy podzieli ć na dwa typy. Jedne przypominaj ą hotelowe pokoje, drugie to kojce – przypominaj ące warunki panuj ące w wielkich hodowlach, psiar- niach. Niezale żnie od typu pomieszczenia, wszystkie powinny by ć wyposa żone zgodnie z potrzebami gatunku. Dla psów niezb ędne jest legowisko oraz miski na pokarm i wod ę. Rol ę legowiska mo że odgrywa ć ciepły koc, poduszka, materacyk lub drewnia- na rama obci ągni ęta materiałem obiciowym 1. Najwa żniejsze, aby rozmiar posłania był dostosowany do wielko ści zwierz ęcia. Według Szymankiewicza (1991) 2 foks- terier potrzebuje legowiska o wymiarach 45x45 cm, a owczarek niemiecki minimum 80x100 cm. Niezale żnie od rodzaju legowiska, nale ży pami ęta ć o cz ęstym jego czyszczeniu: praniu, trzepaniu, wietrzeniu. Ważne jest równie ż właściwe ustawienie posłania. Nie mo że znajdowa ć si ę ono w pobli żu kaloryfera, pieca ani bezpo średnio przy oknie. Powinno by ć to miejsce o stałej temperaturze. Na rynku dost ępnych jest wiele rodzajów misek dla psów, s ą one wykonane z metalu, plastiku lub ceramiczne. Dobra miska ma szerok ą podstaw ę oraz nie ślizga si ę. Miski na wod ę powinny by ć gł ębokie, co zapobiega rozchlapywaniu wody przez psa w trakcie picia 3. Psy przebywaj ące w hotelu cz ęsto si ę nudz ą, gdy ż przez dłu ższy czas przebywaj ą w kojcach. Ko ści ze sprasowanej skóry bawolej zapewniają zaj ęcie na wiele godzin, a oprócz tego czyszcz ą z ęby psa. Inn ą bezpieczn ą zabawk ą jest pla- stikowa piłka, do której wkłada si ę such ą karm ę, a pies turlaj ąc stara si ę wydoby ć z niej pokarm 4. Kojce zewn ętrzne. Niektórzy wła ściciele psów trzymaj ą swoje zwierz ęta w kojcach na dworze, dlatego w wi ększo ści hoteli, oprócz pomieszcze ń w budynkach, znajduj ą si ę równie ż zagrody zewn ętrzne. Od liczby i wielko ści psów zale ży

1 Ściesi ński K., 2004. Hodowla psów . Wydawnictwo SGGW, s. 48. 2 Szymankiewicz M., 1991. Zasady chowu i hodowli psów rasowych . PWRiL, s. 30-33. 3 Chwalibóg E., 1996. Teriery . Egros, s. 112-115. 4 Gorazdowski M., Łaski W., Redlicka A., Szroeder-Dowajt K., Żbikowska E., 1999. Pozwólmy im si ę bawi ć! Przyjaciel Pies 12, EDIPRESS, s. 34-35.

114 Economy and Management – 1/2011 Hotele i pensjonaty dla psów i kotów … powierzchnia kojca. Wegmann (1995) 5 podaje, że minimalna szeroko ść zagrody musi równa ć si ę co najmniej długo ści psa. Dla psa wa żą cego ponad 20 kg kojec nie mo że by ć mniejszy ni ż 6 m 2. Je śli w kojcu zamierza si ę trzyma ć wi ększ ą liczb ę psów, to nale ży zwi ększy ć powierzchni ę o 3 m 2 dla ka żdego psa. Zagroda oraz jej wyposa żenie musz ą by ć wykonane z materiałów bezpiecznych dla psa. W przypadku kojców zadaszonych jako podło że wykorzystuje si ę drewnian ą podłog ę lub żwir. W kojcach bez dachu najlepiej stosowa ć wylewk ę betonow ą z lekkim spadem. „Wówczas koniecznie trzeba tam umie ści ć drewniany du ży podest, aby pies nie musiał stale przebywa ć na betonie 6”. „ Ściany” kojca mo żna wykona ć z siatki ocynkowanej o wysoko ści co najmniej 1,5 m. Drzwi powinny otwiera ć si ę do środka zagrody. Je śli kto ś nie chce sam budowa ć zagrody mo że kupi ć gotowy kojec. Na pol- skim rynku pojawia si ę coraz wi ęcej firm oferuj ących gotowe rozwi ązania do utrzymywania psów. Jedn ą z nich jest firma DRU-MAR zajmująca si ę produkcj ą nowoczesnych systemów ogrodzeniowych. Wymiary standardowego kojca to: wysoko ść 2,1 m, szeroko ść 2,5 m i długo ść 4 m 7. B u d a. Wielko ść budy równie ż zale ży od wielko ści psa, jaki b ędzie w niej przebywał. W dobrze dobranej budzie pies mo że stan ąć i swobodnie si ę obróci ć8. Ścianki oraz podłoga powinny by ć podwójne, wykonane z heblowanych desek. W środku, mi ędzy deskami nale ży umie ści ć styropian, trociny lub inne ocieplenie. Zdejmowany lub podnoszony dach ułatwia czyszczenie. Dobrze, gdy w budzie znajduje si ę przedsionek – chroni on psa przed wiatrem 9. Jako wy ściółki warto użyć słomy, poniewa ż nie chłonie wilgoci 10 . Buda nie powinna sta ć bezpo średnio na ziemi, warto postawi ć j ą na betonie lub drewnianych belkach 11 . W y b i e g. „Wybieg według Borkowskiego i wsp. (1989) 12 to ogrodzony, mo żliwie du ży teren, cz ęś ciowo zacieniony, zapewniaj ący izolacj ę zwierz ęcia od otoczenia”. Wysoko ść ogrodzenia powinna wynosi ć od 1,7 do 2,0 m. W celu unikni ęcia przechodzenia psa pod siatk ą, nale ży wkopa ć j ą na gł ęboko ść 15-20 cm. Innym rozwi ązaniem jest wykonanie podmurówki 13 . Powierzchnia wybiegu dla

5 Wegmann A., 1995. Pies: wychowanie i żywienie . PWRiL, s. 37-38. 6 Szymankiewicz M., 1991. Zasady chowu … op. cit., s. 30-33. 7 Witryna internetowa, Tryb dost ępu: http://www.dru-mar.pl/kojce_dla_psow, stan z dn. 17.12.2010 r. 8 Nagórska M., 1999. Na zim ę ciepły k ąt .Mój Pies 11, AWR Wprost, s. 10-11. 9 Szymankiewicz M., 1991 . Zasady chowu … op. cit., s. 32-33. 10 Klever U., Wegler M., 1997. Psy: ekspert radzi jak piel ęgnowa ć i wychowa ć. MUZA, s. 38-39. 11 Ściesi ński K., 2004. Hodowla … op. cit., s. 48-50. 12 Borkowski T., Frankiewicz E., Kryspin R., Luty ński W., Ratajczak G., Rozłubirski E., Staniszew- ska- Borkowska J., Szymankiewicz M., 1989. Psy rasowe w Polsce . Wydawnictwa Akcydensowe, s. 52. 13 Ściesi ński K., 2004. Hodowla … op. cit., s. 48-51.

Economy and Management – 1/2011 115 Janusz L. Sokół, Magdalena A. Stasińska, Kazimierz Ściesiński

średniej wielko ści psa powinna wynosi ć od 15 do 20 m 2. Co najmniej raz dziennie nale ży sprz ąta ć wybieg 14 . Na terenie wybiegu nie powinny znajdowa ć si ę ro śliny niebezpieczne dla psów. Mo żemy do nich zaliczy ć robini ę akacjow ą (posiada ostre kolce) oraz ro śli- ny truj ące, takie jak: cis pospolity, rododendron, ziemowit jesienny, złotokap, aza- lie, konwalie majowe 15 .

1.2. Utrzymanie kotów

Koty utrzymywane s ą w hotelach w specjalnie przystosowanych pomieszczeniach w budynku. Mo żna spotka ć równie ż pomieszczenia z bezpo średnim wyjściem na dwór do woliery. Innym sposobem jest utrzymanie kotów w kojach zewn ętrznych, mog ą tam „mieszka ć” zwierz ęta przyzwyczajone do przebywania poza domem. Koty s ą zwierz ętami terytorialnymi i ze wzgl ędu na dobrostan, nie nale ży trzyma ć ich w klatkach, bez mo żliwo ści wybiegania si ę16 . Pomieszczenia w budynkach Pomieszczenia dla kotów w hotelach przypominaj ą te dla psów. Obiekt zwykle podzielony jest na boksy, cz ęsto dodatkowo posiada cz ęść zwan ą bawialni ą. Do bawialni wypuszcza si ę koty, aby pomogły pobiega ć, wspólnie się pobawi ć. Wa żne jest odpowiednie wyposa żenie boksów. Musz ą si ę w nich znale źć : ku- weta, miski na pokarm i wod ę, legowisko 17 . Dobrze, gdy oprócz tego na wyposa- żeniu s ą zabawki, drapaki oraz tak zwane „bocianie gniazda”18 . Kuwet ę nale ży umie ści ć w spokojnym miejscu, najlepiej jak najdalej od misek i legowiska 19 . Powinna by ć ona wykonana z materiału łatwego do czyszczenia (na przykład z plastiku). Istniej ą ró żne metody urz ądzania kociej kuwety. Mo żna u żyć piasku, lecz podczas oddawania moczu kot zwil ża sobie moczem łapy, do których przyczepia si ę podło że. Innym rozwi ązaniem jest zastosowanie popiołu, który lepiej pochłania zapach oraz wilgo ć, jednak i on przyczepia si ę do kocich łap. We- dług Stromenger (2000) 20 najkorzystniejszym rozwi ązaniem jest umieszczenie na dnie kuwety plastikowej kratki (musi by ć na nó żkach). „Kratka taka nie dopuszcza,

14 Borkowski T., Frankiewicz E., Kryspin R., Luty ński W., Ratajczak G., Rozłubirski E., Staniszew- ska-Borkowska J., Szymankiewicz M., 1989. Psy rasowe … op. cit., s. 52. 15 Gorazdowski M., Mann A., Redlicka A., Zioło J., Żbikowska E., 2000. Pies w ogrodzie . Przyjaciel Pies 5, EDIPRESS, s. 34-35. 16 Stromenger Z., 2000. Koty i kotki . Wydawnictwo Ksi ąż ka i Wiedza, 204-206. 17 Alderton D., 1993. Koty i koci ęta . Wydawnictwo TENTEN, s. 32-33, s. 58-64. 18 Stromenger Z., 2000. Koty … op. cit., s. 199-200. 19 Flint E., Meadows G., 2005. Poradnik opiekuna – kot . Wydawnictwo RM, s. 34. 20 Stromenger Z., 2000. Koty … op. cit., s. 204-206.

116 Economy and Management – 1/2011 Hotele i pensjonaty dla psów i kotów … aby nogi kota stykały si ę bezpo średnio z dnem kuwety i ulegały zamoczeniu” 21 . Na kratce mo żna umie ści ć kawałki papieru toaletowego, dzi ęki któremu zwierze za- spokoi swoj ą potrzeb ę zagrzebywania odchodów. Z jednej strony pod koci ą toalet ą dobrze jest umie ści ć nó żki, aby dno stało si ę pochyłe. W ten sposób mocz od razu jest usuwany spod łap 22 . Obecnie na rynku produktów zoologicznych jest bardzo du ży wybór misek dla kotów. Najprostsze s ą pojedyncze miski na karm ę lub wod ę, wykonane z plastiku, ceramiki lub metalu. Spotka ć mo żna równie ż podwójne miski, szczególnie przy- datne, gdy karmimy kota such ą karm ą23 . Nowo ści ą s ą automaty dla zwierz ąt do podawania pokarmu lub wody. Automat firmy Trixie wyposa żony jest w wy świe- tlacz LCD, a tak że programowany zegar. Kot mo że z niego zje ść maksymalnie cztery posiłki po 500 ml ka żdy, w ci ągu 96 godzin. Dodatkow ą funkcj ą jest mo ż- liwo ść nagrania kilkusekundowego nawoływania do posiłku 24 . Nale ży pami ęta ć, aby regularnie my ć miski, co najmniej raz dziennie. Nie nale ży ich zmywa ć razem z naczyniami, z których korzystaj ą ludzie 25 . Wybór legowisk dla kotów jest równie du ży, jak i misek. Wykonane s ą z ró ż- nych materiałów: plastikowe, drewniane, wiklinowe, kartonowe lub z tkaniny wy- pełnionej g ąbk ą26 . Posłanie powinno by ć ciepłe, przytulne i łatwe w czyszczeniu. Za wy ściółk ę mo że posłu żyć koc lub stary sweter 27 . Wa żne, aby legowisko znaj- dowało si ę w miejscu, w którym nikt nie b ędzie niepokoił kota 28 . Cz ęsto dodatkowym wyposa żeniem w hotelach dla zwierz ąt s ą zabawki. Koty lubi ą mi ękkie zabawki, mo że to by ć na przykład kł ębek wełny lub kawałek futer- ka 29 . Wybieraj ąc piłk ę dla kota nale ży zwróci ć uwag ę na jej wielko ść . Musi by ć ona odpowiednio du ża, aby zwierz ę nie mogło jej połkn ąć . W sklepach zoologicznych mo żna naby ć zabawki o woni kocimi ętki, koty uwielbiaj ą jej zapach 30 . W wi ększych boksach mo żna umie ści ć kilka kartonów. Kot b ędzie je w zabawie przewracał, rozdzierał udaj ąc polowanie 31 .

21 Ibidem. 22 Ibidem. 23 Taylor D., 1996. Ty i Twój kot . MUZA, s. 164-165. 24 Witryna internetowa. Tryb dost ępu: http://animalia.pl/produkt,11360,48,Trixie_TX4_karmnik_automatyczny.html., stan z dn. 17.12.2010 r. 25 Alderton D., 1999. Koty i koci ęta . SOLIS, s. 32. 26 Flint E., Meadows G., 2005. Poradnik …op. cit., s. 33-34. 27 Taylor D., 1996. Ty i Twój kot …op. cit., s. 140. 28 Stromenger Z., 2000. Koty … op. cit., s. 200. 29 Flint E., Meadows G., 2005. Poradnik …op. cit., s., 35. 30 Alderton D., 1999. Koty i koci ęta . SOLIS, s. 33. 31 Stromenger Z., 2000. Koty … op. cit., s. 206-207.

Economy and Management – 1/2011 117 Janusz L. Sokół, Magdalena A. Stasińska, Kazimierz Ściesiński

Wszystkie kotowate znacz ą swoje terytorium poprzez drapanie. Podczas tego zabiegu z gruczołów umieszczonych na poduszkach wydziela si ę zapach. Drug ą funkcj ą drapania jest usuwanie przez kota martwej warstwy keratyny. Drapak mo żna zrobi ć samemu z kawałka pnia drzewa lub kupi ć gotowy w sklepie z arty- kułami dla zwierz ąt32 . „Bocianie gniazda” słu żą kotom jako punkty obserwacyjne. S ą to „sztuczne drzewa si ęgaj ące sufitu, z umieszczonymi na „konarach” półeczkami, na których koty mog ą siedzie ć, a nawet drzema ć”33 . Cz ęsto słu żą te ż jako drapaki. Kojce zewn ętrzne Kojec zewn ętrzny jest bardzo przydatny, w przypadku, gdy kto ś oddaje do hotelu niewykastrowanego kocura. Zwierz ęta te znacz ą teren moczem o bardzo inten- sywnym i nieprzyjemnym zapachu. Kojec taki mo że by ć wykonany z drewnianej konstrukcji z przymocowan ą do niej siatk ą o małych oczkach. W przypadku kotów kojec taki musi by ć koniecznie zadaszony lub musi mie ć „sufit” wykonany z siatki. Wyposa żenie takiego kojca powinno by ć identyczne, jak boksu w pomieszczeniu zamkni ętym. Z t ą ró żnic ą, że legowisko musi znajdowa ć si ę w budce, chroni ącej przed warunkami atmosferycznymi 34 . Klatki dla kotów. Czasami wła ściciele oddaj ą zwierz ęta do hotelu tylko na par ę godzin lub na przykład na noc. W takim wypadku, koty przynoszone s ą cz ęsto w klatkach, w których pozostaj ą na czas pobytu w hotelu/pensjonacie. W przypadku krótkiej wizyty, kot trzymany mo że by ć w niewielkiej klatce. Je śli pobyt ma po- trwa ć kilka lub kilkana ście godzin, klatka musi by ć na tyle du ża, aby pomie ściła kuwet ę, legowisko i miski. Klatki wykonane s ą najcz ęś ciej z metalu lub plastiku, oby dwa rodzaje s ą łatwe w utrzymaniu czysto ści 35 .

2. Pielęgnacja zwierząt w hotelach i pensjonatach

Opiekuj ąc si ę zwierz ętami, nale ży pami ęta ć o ich piel ęgnacji. Zabiegi piel ęgnacyj- ne maj ą na celu dbanie o zdrowie, gdy ż na przykład podczas szczotkowania wraz z martw ą sier ści ą usuwa si ę paso żyty. Czynno ści te pozwol ą równie ż utrzyma ć wzajemne relacje, pomi ędzy zwierz ęciem a wła ścicielem b ądź czasowym opiekunem 36 . Do najwa żniejszych zabiegów higienicznych wykonywanych u psów nale żą : piel ęgnacja sier ści i skóry, czyszczenie uszu, skracanie pazurów, dbanie o wła ści-

32 Flint E., Meadows G., 2005. Poradnik …op.cit., s. 36. 33 Stromenger Z., 2000. Koty … op. cit, s. 199-200. 34 Taylor D., 1996. Ty i Twój kot …op. cit. s. 142-143. 35 Ibidem, s. 149. 36 Schneck M., Caravan J., 1997. Koty od A do Z, Wydawnictwo Oficyna Panda, s. 52-53.

118 Economy and Management – 1/2011 Hotele i pensjonaty dla psów i kotów … wy stan uz ębienia oraz usuwanie zalegaj ącej wydzieliny z gruczołów okołoodby- towych 37 . Koty natomiast same doskonale dbaj ą o swoje futro. Jednak kilka razy w tygodniu powinno si ę po świ ęci ć par ę minut na ich piel ęgnacj ę. Przede wszystkim trzeba obejrze ć pazury, oczy oraz uszy 38 . Piel ęgnacja skóry i sier ści. Do codziennych zabiegów piel ęgnacyjnych, jakie nale ży wykonywa ć u psów z mocno owłosion ą kuf ą jest mycie sier ści na pysku po ka żdym „mokrym” posiłku. Najlepsza do tego jest ciepła woda, która skutecznie usuwa tłuszcz. Na koniec wystarczy wytrze ć pysk do sucha r ęcznikiem. Gdy pies mieszka w domu, to po ka żdym spacerze w deszczowe dni powinno si ę wytrze ć mu łapy oraz podbrzusze 39 . Bardzo wa żnym zabiegiem piel ęgnacyjnym jest szczotkowanie. „Słu ży ono do wyczesania martwych włosów, pozbawiania skóry paso żytów oraz pobudzenia kr ąż enia w organizmie. Sier ść psa nale ży czesa ć w kierunku zgodnym z jej układaniem” 40 . Do czesania słu żą grzebienie z szeroko lub wąsko rozstawionymi z ębami, szczotki, które mog ą by ć mi ękkie albo twarde, a tak że r ękawice, których zadaniem jest zebranie martwego włosa oraz kurzu. Ro- dzaj przyrz ądu do czesania zale ży od rodzaju włosa i jego długo ści. Grzebie ń o gęsto rozstawionych z ębach najlepiej sprawdzi si ę do wyczesywania podszerstka u psów krótkowłosych w okresie linienia. Natomiast taki, o z ębach ustawionych rzadko, przydatny jest, gdy trzeba rozczesa ć skołtunion ą sier ść psa długowłose- go 41 . Oprócz rozczesywania, sier ść niektórych psów nale ży przystrzyc lub wytry- mowa ć. S ą to zabiegi bardzo skomplikowane i wykonywane wył ącznie w profe- sjonalnych salonach zajmuj ących si ę groomingiem 42 . Kąpiel jest nast ępnym zabiegiem piel ęgnuj ącym, zarówno sier ść , jak i skór ę psa. W brodziku lub wannie trzeba poło żyć mat ę antypo ślizgow ą. Temperatura wody powinna by ć zbli żona do temperatury ciała zwierz ęcia. Dla psa b ędzie to około 40 stopni Celsjusza. Uszy psa nale ży zatka ć wat ą, aby do kanałów słucho- wych nie dostała si ę woda. Przed nało żeniem szamponu nale ży psa dokładnie zmoczy ć. Do k ąpieli psa stosuje si ę wył ącznie szampony przeznaczone dla zwierz ąt, nigdy nie wolno u żywa ć tych przeznaczonych dla ludzi. W zale żno ści od potrzeby, psa k ąpie si ę jedno- lub dwukrotnie. Wa żne jest, aby dokładnie wypłuka ć szampon z psiej sier ści. Na koniec mo żna u żyć od żywki, która ułatwia rozczesy-

37 Fogle B., 1997. Rasy psów – Labrador Retriever . MUZA, s. 46-49. 38 Taylor D., 1996. Ty i Twój kot …op. cit., s. 168-169. 39 Mazurek A., Mazurek J., 1992 . Mój przyjaciel pies . Wydawnictwo Alfa, 231. 40 Stasi ńska M., 2008. Profesjonalne warunki utrzymania zwierz ąt w hotelach i pensjonatach w Pol- sce . Praca in żynierska, SGGW Warszawa, s. 34. 41 Mann A., 2000. Sier ść i skóra . Przyjaciel Pies 11, EDIPRESS, s. 32-33. 42 Ściesi ński K., 2004. Hodowla … op. cit. s. 82.

Economy and Management – 1/2011 119 Janusz L. Sokół, Magdalena A. Stasińska, Kazimierz Ściesiński wanie. Psa wycieramy r ęcznikiem, rozczesujemy sier ść , a nast ępnie albo suszymy suszark ą albo pozostawiamy w ciepłym, wolnym od przeci ągów miejscu 43 . Do piel ęgnacji szaty kotów u żywamy tych samych przyrz ądów co dla psów. Koty krótkowłose nie wymagaj ą codziennego czesania, same doskonale oczysz- czają sobie futro. Lizanie sier ści przez kota jest nie tylko zabiegiem piel ęgnacyj- nym. Ślina, która wyparowuje z futra ochładza temperatur ę ciała kota. Jest to wa ż- ne, poniewa ż gruczoły potowe kota nie s ą w stanie szybko zmniejszy ć temperatury ciała. Koty dokładnie wylizuj ą futro, gdy temperatura na zewn ątrz jest wysoka lub, gdy zwierz ę jest zm ęczone po wysiłku fizycznym. Trzeci ą przyczyn ą „mycia” u kotów jest stymulacja gruczołów łojowych, które natłuszczaj ą sier ść . W wydzieli- nie tej znajduj ą si ę te ż niewielkie ilo ści witaminy D 44 . Natomiast koty długowłose trzeba codziennie czesa ć przy pomocy grzebieni i szczotek. Je śli trzymane s ą w domu, liniej ą przez cały rok, a ich futro łatwo ulega filcowaniu. Do rozczesania sier ści na pysku doskonale nadaje si ę szczoteczka do z ębów 45 . Kota nale ży wyk ąpa ć, gdy mocno si ę wybrudzi (na przykład smarem), na jego skórze i sier ści znajd ą si ę paso żyty, albo kiedy k ąpiel ma zadanie lecznicze (grzy- bica skóry). Zabieg ten przeprowadzamy identycznie jak w przypadku psów 46 . Piel ęgnacja uszu. Zewn ętrzny kanał słuchowy psa zbudowany jest w kształcie litery L. Z tego powodu raz na jaki ś czas nale ży usun ąć z niego nadmiar woskowiny. Szczególn ą uwag ę trzeba po świ ęci ć psom o uszach zwisaj ących. Z powodu zbyt malej wentylacji ucha cz ęsto dochodzi u nich do stanów zapalnych o podło żu grzybiczym. Równie ż zbyt długa sier ść rosn ąca w pobli żu kanału słuchowego zmniejsza wentylacj ę ucha i utrzymuje w nim wilgo ć. W celu wyczyszczenia uszu nale ży posłu żyć si ę specjalistycznym płynem, który mo żna kupi ć w lecznicy weterynaryjnej lub w sklepie zoologicznym. Niewielk ą ilo ść płynu wlewa si ę do kanału słuchowego, a nast ępnie masuje – zabieg ten rozprowadza płyn wewn ątrz ucha. Na koniec trzeba wytrze ć wacikiem fałdy mał żowiny usznej 47 . Uszy kotów na ogół nie wymagaj ą czyszczenia. Je śli jednak u kota wyst ępuje zwi ększone wydzielanie woskowiny, nale ży j ą usun ąć , na przykład przy pomocy patyczków do uszu zwil żonych specjalistycznym płynem. Je żeli kot broni si ę przed takim zabiegiem, potrz ąsa głow ą i drapie si ę po uszach trzeba zgłosi ć si ę do lekarza weterynarii 48 . Piel ęgnacja oczu. Piel ęgnacja oczu u psów i kotów polega na ich codziennej obserwacji. Zdrowe i czyste oczy nie wymagaj ą żadnych zabiegów piel ęgnacyj-

43 Mann A., 2000. Wielkie mycie . Przyjaciel Pies 12, EDIPRESS, s. 34-35. 44 Flint E., Meadows G., 2005. Poradnik … op. cit., s. 44. 45 Taylor D., 1996. Ty i Twój kot … op. cit., s. 170-171. 46 Stromenger Z., 2000. Koty … op. cit., s. 280. 47 Szmurło I., Szmurło M., 2001. Jak dba ć o uszy? Przyjaciel Pies 3, EDIPRESS, s. 34-35. 48 Stromenger Z., 2000. Koty … op. cit., s. 284.

120 Economy and Management – 1/2011 Hotele i pensjonaty dla psów i kotów … nych. Je śli po nocy w k ącikach znajduje si ę ropa, nale ży j ą delikatnie zetrze ć płat- kiem ligniny namoczonym płynem do piel ęgnacji oczu 49 . Piel ęgnacja pazurów. Psom nale ży regularnie przycina ć pazury, poniewa ż zbyt długie powoduj ą problemy z chodzeniem, a nawet mog ą by ć przyczyn ą pora- nienia opuszek 50 . Koty u żywaj ą pazurów do wspinania si ę na drzewa oraz podczas polowania, dlatego nie powinno si ę im skraca ć pazurów. Je śli kot przebywa tylko w domu, mo żna lekko spiłowa ć pazurki lub delikatnie przyci ąć 51 . Na rynku zoologicznym dost ępnych jest wiele przyrz ądów do obcinania pazu- rów. Mog ą to by ć specjalne obcinacze, gilotynki albo no życzki. Skracaj ąc pazury psom i kotom nale ży uwa żać, aby nie naruszy ć tkanki żywej 52 . Piel ęgnacja z ębów. Psom i kotom nale ży czy ści ć z ęby, poniewa ż bakterie oraz sole mineralne obecne w ślinie przyczyniaj ą si ę do powstania kamienia nazębnego. Kamie ń natomiast odsłania szyjki z ębowe, co doprowadza do stanów zapalnych i w pó źniejszym okresie do wypadania z ębów. Najlepszym sposobem zapobiegaj ącym osadzaniu si ę płytki naz ębnej jest me- chaniczne ścieranie przy u życiu szczoteczki do z ębów i pasty. W sklepach zoologicznych mo żna naby ć specjalne artykuły do czyszczenia z ębów u zwierz ąt. Innym rozwi ązaniem jest podawanie psom i kotom suchej karmy o du żych granulkach lub specjalnych gryzaków, które podczas gryzienia ścieraj ą kamie ń naz ębny 53 .

3. Żywienie zwierząt w hotelach i pensjonatach

Zarówno psy, jak i koty nale żą do rz ędu mi ęso żernych ( Carnivora ). Oba te gatunki od kilku tysi ęcy lat zwi ązane s ą z człowiekiem, lecz dopiero w latach siedemdzie- si ątych ubiegłego wieku rozpocz ęły si ę badania nad ich potrzebami żywieniowy- mi 54 . Te potrzeby, a tym samym żywienie s ą ró żne. Wynikaj ą one z odrębnych dróg ewolucyjnych tych zwierz ąt. Dzikie kotowate ( Felidae ) poluj ą samotnie i od żywiaj ą si ę wył ącznie mi ęsem upolowanych przez siebie niewielkich zwierz ąt. Pokarm pobieraj ą powoli, a po sko ńczonym posiłku wybieraj ą si ę na kolejne łowy. Konsekwencj ą tego jest cz ęste pobieranie małych ilo ści pokarmu u kotów domo-

49 Mann A., 2001. Spójrz prosto w oczy . Przyjaciel Pies 2, EDIPRESS, s. 36-37. 50 Ściesi ński K., 2004. Hodowla … op. cit., s. 85. 51 Ko śla T., 2003. Higiena utrzymania zwierz ąt amatorskich . Wydawnictwo SGGW, s. 204. 52 Ściesi ński K., 2004. Hodowla … op. cit., s. 85. 53 Gorazdowski M., Łaski W., Redlicka A., Szroeder-Dowajt K., Żbikowska E., 1999. Pozwól- my …op. cit., s. 34-35. 54 Ostaszewski P., Jank M., 2000. Ró żnice w metabolizmie psów i kotów – wymagania żywieniowe, Magazyn Weterynaryjny 5, Medical Tribune Polska Sp. z o.o., s. 30-32.

Economy and Management – 1/2011 121 Janusz L. Sokół, Magdalena A. Stasińska, Kazimierz Ściesiński wych. Z kolei psowate ( Canidae ) maj ą bardziej zró żnicowan ą diet ę. Ofiarami wil- ków padaj ą zwierz ęta ro ślino żerne, których długi przewód pokarmowy dostarcza psowatym włókna, witamin i białek ro ślinnych 55 . Tak wi ęc, koty s ą bezwzgl ędny- mi mi ęso żercami, natomiast psy mog ą prze żyć na odpowiednio zbilansowanej diecie wegetaria ńskiej. Kolejn ą ró żnic ą jest długo ść przewodu pokarmowego u psów i kotów. Pies ze wzgl ędu na dłu ższy przewód pokarmowy ma bardziej efek- tywny system trawienny. Procesy fizjologiczne u tych gatunków, równie ż nie s ą takie same 56 . Po pierwsze, „organizm kota wykazuje ograniczon ą aktywno ść en- zymów katabolicznych zaanga żowanych w przemiany aminokwasów, dlatego zwierz ę potrzebuje wi ęcej białka 57 . Witamina A musi by ć dostarczona w po żywie- niu (bogata jest w ni ą w ątroba), poniewa ż organizm kota nie wytwarza enzymu dioksygenazy karotenowej potrzebnej do przekształcenia karotenu w retinol. Koty maj ą wy ższe zapotrzebowanie na tauryn ę, a nie s ą w stanie same syntetyzowa ć wystarczaj ącej ilo ści tego aminokwasu. W przeciwie ństwie do psów, jedynym źródłem glukozy dla tkanek kotów jest proces glukogenezy, zwierz ęta te nie mog ą wykorzystywa ć gotowych w ęglowodanów zawartych w pożywieniu. Układaj ąc dawk ę pokarmow ą dla kota, nale ży pami ęta ć, że potrzebuje on wi ększej ilo ści kwasu nikotynowego ni ż psy. Enzym karboksylaza pikolinowa przekształca u ko- tów wi ększo ść tryptofanu w kwas glutaminowy, a witamina B 3 pozostaje w organizmie w nieznacznych ilo ściach. Bior ąc pod uwag ę tłuszcze, to tylko tłuszcz zwierz ęcy mo że pokry ć zapotrzebowanie kotowatych na kwas arachidonowy. Dzieje si ę tak, poniewa ż organizm kota nie potrafi syntetyzowa ć kwasu gamma- linolenowego z linolowego oraz kwasu arachidonowego z dihomogammalinole- nowego 58 . Psy i koty maj ą te ż odmienne preferencje smakowe. Zwierz ęta te odbieraj ą ró żne bod źce smakowe, na przykład nukleotydowy odczuwaj ą koty, słodki, który jest nabyty tylko psy, a kwa śny i aminokwasowy wyst ępuje u obu gatunków. Koty doskonale wyczuwaj gorzki smak, z tego powodu u nich rzadziej dochodzi do za- tru ć spowodowanych zjedzeniem substancji toksycznych. Najlepiej preferowany jest przez nie smak kwa śny, co wykorzystuj ą producenci diet pełnoporcjowych. Psy natomiast najch ętniej jedz ą po żywienie słodkie lub słone. Oba gatunki ró żni ą si ę te ż ilo ści ą kubków smakowych: kot ma ich 473, natomiast pies 1706 59 .

55 Kurosad A., Nicpo ń J., Kungl K., Janowicz P., 2005. Preferencje smakowe u psów i kotów Maga- zyn Weterynaryjny 12, Medical Tribune Polska Sp. z o.o., s. 59-60. 56 Edney A., 1992. Żywienie psów i kotów . Centrum Żywienia Zwierz ąt Domowych, Waltham, Wy- dawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocławiu, s. 19-21. 57 Ostaszewski P., Jank M., 2000. Ró żnice … op. cit., s. 30-32. 58 Ibidem. 59 Kurosad A., Nicpo ń J., Kungl K., Janowicz P., 2005. Preferencje … op. cit., s. 59-60.

122 Economy and Management – 1/2011 Hotele i pensjonaty dla psów i kotów …

3.1. Żywienie tradycyjne psów i kotów

Żeby wła ściwie żywi ć zwierz ęta, trzeba wzi ąć pod uwag ę stan ich organizmu, ga- tunek, płe ć, wiek, stan fizjologiczny 60 . W po żywieniu powinny si ę znale źć : sub- stancje energetyczne (w ęglowodany i tłuszcze), białkowe, a tak że witaminy i zwi ązki mineralne. Niezb ędnym składnikiem jest równie ż woda 61 . Białko. Dla psów i kotów białko jest niezast ąpionym źródłem aminokwasów. Mo żna je podzieli ć na ro ślinne i zwierz ęce. Zwierz ęce charakteryzuj ą si ę pełnym składem aminokwasowym i maj ą wy ższ ą warto ść biologiczn ą. Do produktów bo- gatych w białko ro ślinne nale żą : soja, groch oraz fasola, jednak nie powinny one stanowi ć wi ęcej ni ż 10% diety. Natomiast mi ęso, jaja, produkty mleczne s ą cen- nymi produktami żywieniowymi zasobnymi w białko zwierz ęce 62 . Węglowodany . Do produktów w ęglowodanowych najcz ęś ciej stosowanych w żywieniu psów i kotów zaliczamy kasze, ry ż i makaron 63 . Do świadczenia przeprowadzone na zwierz ętach domowych pokazuj ą, że zarówno psy, jak i koty mog ą by ć utrzymywane na diecie bezw ęglowodanowej, je śli zapewni si ę im odpowiedni ą ilo ść białka i tłuszczu 64 . Według Sawosz 65 w ęglowodany s ą niech ętnie akcep- towane przez koty. Tłuszcze. Główn ą rol ą tłuszczu jest dostarczenie energii. Oprócz tego jest on bogaty w witaminy A, D, E, K oraz wielonienasycone kwasy tłuszczowe. Kolejn ą zalet ą tłuszczu jest poprawienie smakowito ści i konsystencji karmy. Tłuszcze mo- żemy podzieli ć na ro ślinne i zwierz ęce. Oba rodzaje wskazane s ą w przypadku żywienia psów, natomiast dla kotów wa żniejszy jest tłuszcz zwierz ęcy dostarczaj ą- cy niezb ędnego dla tego gatunku kwasu arachidonowego 66 . Witaminy. Witaminy s ą niezb ędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, tak samo jak tłuszcze i białka. Mo żna je podzieli ć na rozpuszczalne w wodzie (B 1, B 2, B 3, B 4, B 5, B 6, B 12 , PP, witamina C, H oraz kwas foliowy) i rozpuszczalne w tłuszczach. Narz ądy takie jak nerki, w ątroba, gruczoły dokrewne oraz mózg s ą najbardziej zasobne w witaminy 67 .

60 Kurosad A., Nicpo ń J., Kungl K., 2003: Magazyn Weterynaryjny 05/2003 - Diety domowe przeznaczone dla psów, Medical Tribune Polska Sp. z o.o., 58-61. 61 Edney A., 1992: Centrum Żywienia… op. cit., s. 23-24. 62 Kurosad A., Nicpo ń J., Kungl K., 2003: Magazyn Weterynaryjny 05/2003 – Diety… op. cit., s. 58- 61. 63 Ja śkiewicz A., 1999: Przyjaciel Pies 12/1999 - Co do psiej miski?, EDIPRESS, 32-33. 64 Edney A., 1992: Centrum Żywienia… op. cit., s. 27-28. 65 Sawosz E., 2004: Żywienie zwierz ąt i paszoznawstwo tom 2 - Żywienie kotów, PWN, 462. 66 Kurosad A., Nicpo ń J., 2002: Magazyn Weterynaryjny 11/2002 – Diety… op. cit., s. 836-839. 67 Kulasek G., Krzemi ński R., 1997: Magazyn Weterynaryjny 06/1997 - witaminy w żywieniu psów i kotów, Medical Tribune Polska Sp. z o.o., s. 411-417.

Economy and Management – 1/2011 123 Janusz L. Sokół, Magdalena A. Stasińska, Kazimierz Ściesiński

Składniki mineralne. Zwi ązki mineralne dzieli si ę na makro (Ca, P, K, Na, Cl, Mg) i mikroelementy (Fe, Cu, Mn, Zn, I, Se) 68 . Najwa żniejsze z makroelementów to wap ń i fosfor, które razem odpowiedzialne s ą za struktur ę ko ści. Odpowiedni stosunek Ca do P wynosi dla psów 1,2-1,4:1, a dla kotów 0,9-1,1:1. Woda. Woda jest równie ż niezb ędnym składnikiem domowej diety. Powinna by ć ona podawana w ilo ści nieograniczonej 69 . Dieta tradycyjna winna uwzgl ędnia ć ró żnice w wymaganiach pokarmowych psów i kotów. Powinna by ć zgodna z zapotrzebowaniem na energi ę i poszczególne składniki pokarmowe, musi by ć przy tym smaczna. Jej wielko ść zale ży od masy ciała zwierz ęcia, jego aktywno ści, a nierzadko od rasy. Dieta przygotowywana w domu powinna by ć zwykle uzupełniona preparatami witaminowo-mineralnymi. Na opakowaniu takiego preparatu znajduje si ę dawkowanie.

3.2. Karmy przemysłowe

Karmy przemysłowe w Polsce s ą w dalszym ci ągu rzadziej stosowane ni ż diety domowe. W 2006 roku zaledwie od 10 do 15% zwierz ąt domowych żywionych było dietami pełnoporcjowymi. Najwi ększy udział w produkcji karm dla zwierz ąt towarzysz ących ma koncern Masterfoods, który posiada takie marki, jak: Pedigree, Chappi, Frolic, Whiskas, Kitekat. Na drugim miejscu jest Nestle Purina, produku- jąca Frieskies, Darling, Gourmet, Pro Plan, Dog Chow i Cat Chow 70 . W tabelach 1 i 2 porównano składy najbardziej popularnych suchych karm dla psów i mokrych dla kotów.

Tabela 1. S kład chemiczny suchych karm dla psów dorosłych o normalnej aktywności

Marka Royal Chappi Pedigree Dog Chow Eukanuba Jednostka Canin Składnik miary Białko % 16 20 25 26 25 Tłuszcz % 8 13 12 15 14 Popiół % 7 8 7 7,5 5,8 Włókno % 3 3 2,5 2,5 6,5 Wapń % 1 - 1,2 1,0 1,1 Fosfor % - - 0,9 0,8 0,8 Witamina A j.m./kg 4000 6000 13000 12000 13000

68 Dobrzy ński A., 2001: Mój pies 01/2001 – Miska z pełnym bilansem, AWR Wprost, s. 41-43. 69 Barteczko J., 2004: Żywienie zwierz ąt i paszoznawstwo – Żywienie psów, PWN, s. 441. 70 http://poradnikhandlowca.com.pl/bezcms/archiwum/2006/03/raporty-psy.html.

124 Economy and Management – 1/2011 Hotele i pensjonaty dla psów i kotów … cd. Tabeli 1.

Witamina D 3 j.m. /kg 400 600 860 750 1000 Witamina E mg/kg 40 160 65 200 500 Witamina B 1 mg/kg - - - - 8 Witamina B 2 mg/kg - - - - 6 Witamina B 4 mg/kg - - - - 2000 Witamina B 5 mg/kg - - - - 20 Witamina B 6 mg/kg - - - - 4,3 Witamina B 12 mg/kg - - - - 0,2 Witamina C mg/kg - - - - 200 Witamina H mg/kg - - - - 0,82 Kwas foliowy mg/kg - - - - 0,9 Siarczan miedzi mg/kg 0,9 10 10 25 25 Konserwanty + + + - - Barwniki + + - - -

Źródło: receptury podane na opakowaniach.

Wszystkie karmy przedstawione w tabeli 1 s ą pełnodawkowe. Jednak ich skład znacznie si ę ró żni, wida ć to na przykład po zawarto ści białka lub poszczególnych witamin. Suche karmy dobrej jako ści zawieraj ą w swoim składzie wap ń i fosfor (w odpowiednim stosunku) oraz witaminy i składniki mineralne. Karmy z „ni ższej półki” cz ęsto nie posiadaj ą tych dodatków. Diety pełnoporcjowe przygotowywane s ą z koncentratów białkowych (zwierz ęcych i ro ślinnych), tłuszczu, śrut zbo żowych i odpadów przemy- słowych oraz premiksów mineralno-witaminowych 71 .

Tabela 2. Skład chemiczny mokrych karm dla kociąt

Marka Felix Animonda Whiskas Miamor Hill’s Iams Jed- dla Carny junior kitten kitten kitten Składnik nostka kociąt Kitten miary Białko % 8 10 15,7 10 16 11 Tłuszcz % 8 7 8,9 4,5 10,4 5,5 Popiół % 2,5 2,5 2,6 2,5 2,0 1,5 Włókno % 0,3 0,4 0,2 0,5 0,4 0,3 Wapń % - - 0,38 - 0,46 - Fosfor % - - 0,32 - 0,34 - Witamina A j.m./kg - - 24000 1180 2350 -

71 Edney A., 1992. Centrum Żywienia … op. cit., s. 83-84.

Economy and Management – 1/2011 125 Janusz L. Sokół, Magdalena A. Stasińska, Kazimierz Ściesiński cd. Tabeli 2.

Witamina D 3 j.m. /kg 240 - 375 145 100 200 Witamina E mg/kg 20 20 230 10 23 60 Tauryna mg/kg 450 - 187 11,5 jest - Miedź mg/kg 0,9 - 10 1,15 - - Magnez mg/kg 115 - 55 - - - Wilgotność % 80 80 67,6 82 67 80 Źródło: (http://artykuly.animalia.pl/artykuly.php?id=102)

Z tabeli 2 równie ż wida ć zró żnicowanie składu w poszczególnych mar- kach karm. Zawarto ść wody tak że ulega zmianie. Nie powinna by ć ona wy ższa ni ż 80% 72 . Konserwy dla kotów s ą bezpiecznym po żywieniem, które mo żna długo prze- chowywa ć. Podczas procesu technologicznego niszczone s ą bakterie, natomiast wi ększo ść składników pokarmowych zachowuje swoj ą warto ść . Wilgotna karma jest ch ętnie spo żywana przez koty i stanowi wła ściwy sposób żywienia 73 .

4. Opieka zdrowotna w hotelach i pensjonatach dla zwierząt

Zwierz ęta pozostawione w hotelu z powodu stresu zwi ązanego z rozł ąką z wła ści- cielem oraz zmiany żywienia i miejsca, łatwiej ni ż zwykle zapadaj ą na ró żne choroby. Równie ż du że zag ęszczenie zwierz ąt sprzyja rozwojowi chorób. Dlatego bardzo wa żne jest szczepienie, odrobaczenie oraz zabezpieczenie przed paso żytami zewn ętrznymi „podopiecznego” przed umieszczeniem go w hotelu. Istniej ą hotele i pensjonaty, w których sprawowana jest opieka zdrowotna. Niektóre prowadzone s ą przez lekarzy weterynarii lub lekarz jest w nich zatrudniony. Jednak cz ęsto wła ściciel hotelu jest jedyn ą osob ą, która ma kontakt ze zwierz ęciem i to on powinien umie ć oceni ć stan zdrowia „podopiecznych”, a w przypadku choroby zgłosi ć si ę do lecznicy. Zazwyczaj do hoteli/pensjonatów przyjmowane s ą tylko psy z aktualn ą ksi ą- żeczk ą szczepie ń. Istnieje obowi ązek corocznego szczepienia przeciwko wirusowi wścieklizny, warto te ż zaszczepi ć swojego „pupila” na inne choroby zaka źne, takie jak: nosówka, parwowiroza, coronawiroza, kaszel kennelowy, leptospiroza, choroba Rubartha.

72 Szmurło I., Szmurło M., 2001. Jaka karma: sucha, z puszki czy domowa? EDIPRESS, Przyjaciel Pies, s. 37-38. 73 Edney A., 1992. Centrum Żywienia … op. cit., s. 83-84.

126 Economy and Management – 1/2011 Hotele i pensjonaty dla psów i kotów …

Koty równie ż powinny by ć zaszczepione przeciwko w ściekli źnie, chocia ż ustawa nie narzuca na wła ścicieli takiego obowi ązku. Istniej ą równie ż inne choroby gro źne dla tego gatunku, na przykład panleukopenia i katar koci.

4.1. Choroby psów

Wła ściciel psa lub jego hotelowy opiekun powinni umie ć rozpoznawa ć stan zdrowia zwierz ęcia. Czym szybciej zostanie zdiagnozowana choroba, tym szybciej i łatwiej b ędzie mo żna j ą wyleczy ć. Cz ęsto pierwszym objawem choroby jest brak apetytu i osowienie, jednak w przypadku pobytu w hotelu/pensjonacie, oznacza to cz ęś ciej t ęsknot ę za wła ścicielem i stres z powodu przebywania w nieznanym otoczeniu ni ż chorob ę. Jednak nigdy nie nale ży lekcewa żyć tych sygnałów. Wła ścicie- lowi hotelu trudniej jest rozpozna ć pierwsze symptomy choroby, gdy ż nie ma na co dzie ń kontaktu z danym zwierz ęciem. Wska źnikiem diagnostycznym jest cie- płota ciała, w przypadku psów zdrowych powinna ona wynosi ć 37,5-38,5 oC. O chorobie mo że świadczy ć temperatura powy żej 39 oC. Najlepszym urz ądzeniem do pomiaru tego parametru jest elektroniczny termometr, dzi ęki któremu w krótkim czasie dokonuje si ę pomiaru. Mo żna równie ż zbada ć t ętno, wynosi ono od 70 do 120 uderze ń na minut ę u zdrowego, wypocz ętego psa. Ka żdy opiekun powinien te ż potrafi ć zmierzy ć liczb ę oddechów – oscyluje ona w granicach od 10 do 30 w ci ą- gu minuty. Je śli zaobserwujemy u psa który ś z poni żej wymienionych objawów powinni- śmy zgłosi ć si ę do lekarza weterynarii. S ą to: duszno ści, obrz ęk i zaczerwienienie otworów nosowych, kaszel, nadmierne powi ększenie powłok brzusznych, podci ą- gni ęcie powłok brzusznych, uporczywe wymioty i biegunka, zaparcia, brak wyda- lania kału, wypływ ropnej wydzieliny z worka napletkowego, zatrzymanie wyda- lania moczu, wypływ z narz ądów rodnych suki, zaburzenia świadomo ści, pora że- nia 74 .

4.2. Choroby kotów

Wi ększo ść kotów do ść szybko przyzwyczaja si ę do pobytu w pensjonacie. Gdy musimy odda ć naszego „pupila” do hotelu lub pensjonatu, najlepiej wybra ć taki, do którego przyjmowane s ą tylko zwierz ęta z aktualn ą ksi ąż eczk ą zdrowia, czyli zaszczepione i odrobaczone. Niestety wła ściciele kotów cz ęsto nie szczepi ą swoich

74 Ściesi ński K., 2004. Hodowla … op. cit., s. 87.

Economy and Management – 1/2011 127 Janusz L. Sokół, Magdalena A. Stasińska, Kazimierz Ściesiński podopiecznych, a wi ęc istnieje ryzyko zachorowania zwierz ęcia podczas wizyty w takim miejscu. Temperatura ciała u zdrowego kota wynosi 38-39,5 oC, t ętno u dorosłego osobnika waha si ę w granicach od 100 do 240 uderze ń na minut ę, a liczba oddechów na minut ę mieści si ę w przedziale od 20 do 60 75 . Chory kot niech ętnie si ę porusza i nie wykazuje ch ęci do zabawy. Cz ęsto jego sier ść jest nastroszona i matowa, oczy ropiej ą, łzawi ą. Nos u zdrowego osobnika jest zimny i wilgotny, ciepły, suchy, a tak że z wodnistym lub ropnym wyciekiem mo że świadczy ć o infekcji 76 .

Podsumowanie

Prowadzenie hotelu/pensjonatu dla zwierz ąt wymaga du żej wiedzy dotycz ącej ogólnych zasad utrzymania poszczególnych gatunków. Kubatura i wyposażenie pomieszcze ń, rodzaj żywienia oraz sposoby piel ęgnacji musz ą by ć dostosowane do potrzeb zwierz ęcia. Od personelu opiekuj ącego si ę zwierz ętami domowymi w tych obiektach, wymaga si ę równie ż znajomo ści fizjologii zwierz ąt towarzysz ących, tak aby w razie choroby umieli odpowiednio zareagowa ć. Na dzie ń dzisiejszy przepisy prawne w naszym kraju nie zmuszaj ą wła ścicieli hoteli i pensjonatów do zapewnienia wła ściwej opieki zwierz ętom pozostawionym w wy żej wymienionych obiektach. Z tego powodu wła ściciel chc ący odda ć psa, kota czy inne zwierz ę, powinien sprawdzi ć warunki, w jakich b ędzie ono przeby- wało. Najlepsz ą metod ą jest opinia osób, które wcze śniej oddawały swoje „pupile” do danego hotelu.

Piśmiennictwo

1. Alderton D., 1993. Koty i koci ęta. Wydawnictwo TENTEN, 32-33, 58-64. 2. Alderton D., 1999. Koty i koci ęta. SOLIS, s. 32. 3. Barteczko J., 2004. Żywienie zwierz ąt i paszoznawstwo – Żywienie psów . PWN, s.441. 4. Borkowski T., Frankiewicz E., Kryspin R., Luty ński W., Ratajczak G., Rozłubirski E., Staniszewska- Borkowska J., Szymankiewicz M., 1989. Psy rasowe w Polsce. Wy- dawnictwa Akcydensowe, s. 52. 5. Chwalibóg E., 1996. Teriery . Egros, s. 112-115. 6. Dobrzy ński A., 2001. Miska z pełnym bilansem . AWR Wprost, 41-43.

75 Frymus T., 1997. Choroby zaka źne kotów . Wydawnictwo Medyczne SANMEDIA, s. 142. 76 Ko śla T., 2003. Higiena … op. cit., s. 204.

128 Economy and Management – 1/2011 Hotele i pensjonaty dla psów i kotów …

7. Edney A., 1992. Centrum Żywienia Zwierz ąt Domowych, Waltham - Żywienie psów i kotów . Wydawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocławiu, s. 19-21. 8. Flint E., Meadows G., 2005. Poradnik opiekuna – kot . Wydawnictwo RM, s. 34. 9. Fogle B., 1997. Rasy psów – Labrador Retriever . MUZA, s. 46-49. 10. Frymus T., 1997. Choroby zaka źne kotów . Wydawnictwo Medyczne SANMEDIA. 11. Gorazdowski M., Łaski W., Redlicka A., Szroeder-Dowajt K., Żbikowska E., 1999.– Pozwólmy im si ę bawi ć! EDIPRESS, Przyjaciel Pies 12, s. 34-35. 12. Gorazdowski M., Mann A., Redlicka A., Zioło J., Żbikowska E., 2000. Pies w ogrodzie . EDIPRESS, Przyjaciel Pies 5, s. 34-35. 13. Ja śkiewicz A., 1999. Co do psiej miski ?, EDIPRESS, Przyjaciel Pies 12, s. 32-33. 14. Klever U., Wegler M., 1997. Psy: ekspert radzi jak piel ęgnowa ć i wychowa ć. MUZA, s. 38-39. 15. Ko śla T., 2003. Higiena utrzymania zwierz ąt amatorskich . Wydawnictwo SGGW, s. 204. 16. Kulasek G., Krzemi ński R., 1997. Witaminy w żywieniu psów i kotów . Medical Tribune Polska Sp. z o.o., Magazyn Weterynaryjny 6, s. 411-417. 17. Kurosad A., Nicpo ń J., 2002. Diety domowe w żywieniu kotów . Medical Tribune Pol- ska Sp. z o.o., Magazyn Weterynaryjny 11, s. 836-839. 18. Kurosad A., Nicpo ń J., Kungl K., 2003. Diety domowe przeznaczone dla psów . Medi- cal Tribune Polska Sp. z o.o., Magazyn Weterynaryjny 5, s. 58-61. 19. Kurosad A., Nicpo ń J., Kungl K., Janowicz P., 2005.– Preferencje smakowe u psów i kotów . Medical Tribune Polska Sp. z o.o., Magazyn Weterynaryjny 12, s. 59-60. 20. Mann A., 2000. Sier ść i skóra . EDIPRESS, Przyjaciel Pies 11, s. 32-33. 21. Mann A., 2000. Wielkie mycie . EDIPRESS, Przyjaciel Pies 12, s. 34-35. 22. Mann A., 2001. Spójrz prosto w oczy . EDIPRESS, Przyjaciel Pies 2, s. 36-37. 23. Mazurek A., Mazurek J., 1992. Mój przyjaciel pies. Wydawnictwo Alfa, s.231. 24. Meadows G. i Flint E., 2005. Poradnik opiekuna – KOT . Wydawnictwo RM. 25. Nagórska M., 1999. Na zim ę ciepły k ąt. AWR Wprost, Mój Pies, s. 10-11. 26. Ostaszewski P., Jank M., 2000. Ró żnice w metabolizmie psów i kotów – wymagania żywieniowe . Medical Tribune Polska Sp. z o.o., Magazyn Weterynaryjny 5, s. 30-32. 27. Sawosz E., 2004. Żywienie zwierz ąt i paszoznawstwo tom 2 - Żywienie kotów . PWN, s. 462. 28. Schneck M., Caravan J., 1997. Koty od A do Z . Wydawnictwo Oficyna Panda, s. 52- 53. 29. Stasi ńska M., 2008. Profesjonalne warunki utrzymania zwierz ąt w hotelach i pensjonatach w Polsce . Praca in żynierska, s. 34. 30. Stromenger Z., 2000. Koty i kotki . Wydawnictwo Ksi ąż ka i Wiedza, s. 204-206. 31. Szmurło I., Szmurło M., 2001. Jak dba ć o uszy? EDIPRESS, Przyjaciel Pies 3, s. 34- 35. 32. Szmurło I., Szmurło M., 2001. Jaka karma: sucha, z puszki czy domowa ? EDIPRESS, Przyjaciel Pies 3, s. 37-38. 33. Szymankiewicz M., 1991. Zasady chowu i hodowli psów rasowych . PWRiL, s. 30-33.

Economy and Management – 1/2011 129 Janusz L. Sokół, Magdalena A. Stasińska, Kazimierz Ściesiński

34. Ściesi ński K., 2004. Hodowla psów . Wydawnictwo SGGW, s. 48. 35. Taylor D., 1996. Ty i Twój kot . MUZA, s. 164-165. 36. Wegmann A., 1995. Pies: wychowanie i żywienie . PWRiL, s. 37-38. 37. Witryna internetowa. Tryb dost ępu: http://animalia.pl/produkt,11360,48,Trixie_TX4_karmnik_automatyczny.html, stan z dn. 22.11.2010 r. 38. Witryna internetowa. Tryb dost ępu: http://artykuly.animalia.pl/artykuly.php?id=102, stan z dn. 22.11.2010 r. 39. Witryna internetowa. Tryb dost ępu: http://poradnikhandlowca.com.pl/bezcms/archiwum/2006/03/raporty-psy.html, stan z dn. 22.11.2010 r. 40. Witryna internetowa, Tryb dost ępu: http://www.dru-mar.pl/kojce_dla_psow, stan z dn. 22.11.2010 r.

130 Economy and Management – 1/2011

Działalność gospodarcza w zakresie usług hotelarskich dla zwierząt towarzyszących Business activity in the field of hotel services for pets

Magda Anna Stasińska 1, Kazimierz Ściesiński Katedra Szczegółowej Hodowli Zwierząt, Wydział Nauk o Zwierzętach, SGGW

Janusz Leszek Sokół Katedra Zarządzania Produkcją, Wydział Zarządzania, Politechnika Białostocka

Abstract This section discusses issues relating to taking the first steps towards business start-up, focusing on the provision of hotel services for pets. Attention was also drawn to the administrative requirements concerning the operation of the hotel/guest house for animals and how to raise funds for investments related to its functioning. In the paper used both the Polish literature and foreign, as well as some legislative acts, and electronic documents. Keywords: Pet hotels, start a business, administrative requirements

Wstęp

Na przestrzeni ostatnich lat rynek usług świadczonych na rzecz amatorskiej hodowli zwierz ąt towarzysz ących (ang. „pets”) bardzo si ę rozwin ął. Powstaj ą kolejne rodzaje świadcze ń, mi ędzy innymi takie, które zapewniaj ą naszym zwierz ętom okresow ą opiek ę, w czasie, kiedy na przykład udajemy si ę w dłu ższ ą podró ż lub na urlop poza swoje miejsce zamieszkania, nie mog ąc ze sob ą zabra ć towarzysz ących nam na co dzie ń zwierz ąt. W Polsce z ka żdym rokiem przybywa hoteli i pensjonatów dla zwierząt. Naj- wi ęcej hoteli/pensjonatów dla zwierz ąt powstaje w bardziej zamo żnych rejonach

Economy and Management – 1/2011 133 Magda Anna Staińska, Kazimierz Ściesiński, Janusz Leszek Sokół naszego kraju. S ą to województwa: mazowieckie, dolno śląskie i małopolskie. Najmniej hoteli znajduje si ę na Lubelszczy źnie, Podlasiu i w województwie świ ę- tokrzyskim. Do hoteli i pensjonatów przyjmowane s ą ró żne gatunki zwierz ąt, głównie psy i koty. Zdarzaj ą si ę wła ściciele hoteli, którzy opiekuj ą si ę równie ż małymi gryzoniami, królikami oraz tchórzofretkami. Rynek hoteli dla zwierz ąt pr ęż nie si ę rozwija, pomimo braku w tym zakresie uregulowa ń prawnych. Wynikiem tego jest du że zró żnicowanie pomi ędzy obiektami, ich standardem, wykonywanymi usługami oraz cenami.

1. Zakładanie działalności gospodarczej

Z dniem 31 marca 2009 roku zacz ęły obowi ązywa ć nowe przepisy ułatwiaj ące zakładanie działalno ści gospodarczej. Wprowadzono tak zwan ą zasad ę „jednego okienka”. Dzi ęki niej nale ży tylko wypełni ć wniosek o wpis do ewidencji działal- no ści gospodarczej (formularz EDG) i dostarczy ć go osobi ście lub za po średnic- twem pełnomocnika, listownie lub korzystaj ąc z poczty e-mail do Urz ędu Miasta lub Gminy 1. Nast ępnie kopia wniosku przesyłana jest do Urz ędu Statystycznego, który przesyła do osoby zakładaj ącej działalno ść gospodarcz ą za świadczenie o nadaniu nr REGON 2. Trzecim krokiem jest zało żenie firmowego konta bankowego. Mo żna to zrobi ć w dowolnie wybranym banku. Niezb ędne w tym celu jest posiadanie: wy żej wspomnianego numeru REGON, za świadczenia o wpisie do ewidencji przedsi ę- biorców, wzorów podpisów osób, które b ędą mogły dysponowa ć pieni ędzmi, do- wodu osobistego oraz piecz ątki 3. Kolejny etap to rejestracja NIP czyli Numeru Identyfikacji Podatkowej w Urz ędzie Skarbowym. Je śli osoba prywatna posiada ju ż ten numer to staje si ę on automatycznie NIP’em firmy. W urz ędzie nale ży jeszcze okre śli ć sposób opodat- kowania firmy, zdecydowa ć kto b ędzie prowadził ksi ęgowo ść .

1 Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: http://www.twoja-firma.pl/artykuly/1,zakladanie- dzialalnoscigospodarczej.html, stan z dn. 12.01.2011 r. 2 Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: http://www.prawnik-online.eu/porady-prawne/czym-jest- regon--cz2-, stan z dn. 3 Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: http://www.eioba.pl/a1154/jak_za_o_y_w_asn_firm_krok_po_kroku, stan z dn. 12.12.2010 r.

134 Economy and Management – 1/2011 Działalność gospodarcza w zakresie usług hotelarskich …

Przedostatnim miejscem, do którego powinno si ę uda ć jest Zakład Ubezpie- cze ń Społecznych lub Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Nale ży si ę tam zgłosi ć w ci ągu siedmiu dni od rozpocz ęcia działalno ści gospodarczej. Osoba rozpoczynaj ąca działalno ść gospodarcz ą podlega obowi ązkowym ubezpieczeniom, nale żą do nich ubezpieczenie emerytalne, rentowe, wypadkowe, zdrowotne, dodatkowo opłacenie składki na Fundusz Pracy. Oprócz tego istnieje dobrowolne ubezpieczenie chorobowe. Od 24 sierpnia 2005 roku istnieje mo żliwo ść skorzystania z ulgi przy odprowadzaniu składek ZUS. Z preferencji tych mog ą skorzysta ć osoby, które przez ostatnie 5 lat nie prowadziły działalności gospodarczej. Bonifikata obowi ązuje przez pierwsze 24 miesi ące prowadzenia firmy 4. Je żeli w hotelu dla zwierz ąt b ędzie zatrudniony pracownik, to nale ży zgłosi ć ten fakt do Pa ństwowej Inspekcji Pracy w ci ągu 30 dni od daty zatrudnienia. Dodatkowo trzeba opłaca ć kolejne składki, mi ędzy innymi składki ZUS dla pracowników, składki na Fundusz Pracy oraz składki na Fundusz Gwarantowanych Świadcze ń Pracowniczych 5.

2. Wymogi administracyjne przy prowadzeniu hotelu/pensjonatu dla zwierząt

Na dzie ń dzisiejszy, polskie prawo nie reguluje funkcjonowania hoteli i pensjona- tów dla zwierz ąt. Zwierz ęta utrzymywane w hotelu lub pensjonacie chronione są jedynie przez ogólne przepisy Ustawy o ochronie zwierz ąt z 21 sierpnia 1997 roku (Dz.U. z 1997 r. Nr 111, poz. 724). Rozdział drugi tej ustawy po świ ęcony jest zwierz ętom domowym 6. W artykule 9 czytamy: - w pkt. 1. „Kto utrzymuje zwierz ę domowe, ma obowi ązek zapewni ć mu pomieszczenie chroni ące je przed zimnem, upałami i opadami atmosferycznymi, z dost ępem do światła dziennego, umo żliwiaj ące swobodn ą zmian ę pozycji ciała, odpowiedni ą karm ę i stały dost ęp do wody” ; - w pkt. 2. „Uwi ęź , na której jest trzymane zwierz ę, nie mo że powodowa ć u niego urazów ani cierpie ń oraz musi mu zapewni ć mo żliwo ść niezb ędnego ruchu” . Ustawa ta niestety nie okre śla warunków, jakie powinien spełnia ć hotel/pensjonat, a Inspekcja Weterynaryjna nie ma mo żliwo ści prawnych do nadzo-

4 Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: http://www.twoja-firma.pl/artykuly/1,zakladanie- dzialalnosci-gospodarczej,5.html, stan z dn. 12.01.2011 r. 5 Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: http://www.eioba.pl/a1154/jak_za_o_y_w_asn_firm_krok_po_kroku, stan z dn. 12.12.2010 r. 6 Orgelbrand K., 2007. Hotele dla psów . Przyjaciel Pies 8. EDIPRESS, s. 18-19.

Economy and Management – 1/2011 135 Magda Anna Staińska, Kazimierz Ściesiński, Janusz Leszek Sokół rowania takich obiektów. Na pocz ątku 2005 roku do Głównego Inspektoratu Wete- rynarii wpłyn ęły sygnały o konieczno ści wprowadzenia odpowiednich uregulowa ń prawnych. Nast ępnie w kwietniu tego samego roku, zostało skierowane pismo do Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi z wnioskiem o rozwa żenie wydania odpowiednich przepisów, które szczegółowo ustalałyby minimalne wymagania dla prowadzenia hoteli dla zwierz ąt. Jednak do tej pory nie wydano odpowiednich przepisów. Z tego wzgl ędu trudno wskaza ć okre ślony organ administracji publicznej, któremu nale ży zgłasza ć nieprawidłowo ści w funkcjonowaniu hotelu. W sytuacji, gdy zostan ą naruszone przepisy, o których jest mowa w Ustawie o ochronie zwierz ąt, to zgodnie z Art. 40 tej ustawy nale ży zawiadomi ć Towarzystwo Opieki nad Zwierz ętami 7. W Art. 40 czytamy „ Towarzystwo Opieki nad Zwierz ętami w Polsce oraz inne organizacje społeczne, których statutowym celem działania jest ochrona zwierz ąt, mog ą współdziała ć z wła ściwymi instytucjami pa ństwowymi i samorz ądowymi w ujawnianiu oraz ściganiu przest ępstw i wykrocze ń okre ślonych w ustawie ”. Równie ż stra ż dla zwierz ąt posiada uprawnienia do interwencji. Mo że ona kontro- lowa ć miejsca przeznaczone dla zwierz ąt8. W 2002 roku zostało wydane Rozporz ądzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych warunków weterynaryjnych wymaganych przy prowadzeniu schronisk dla zwierz ąt. W rozporz ądzeniu tym dokładnie opisano, w jakim miejscu mo że by ć zlokalizowane schronisko, jakie pomieszczenia powinny by ć wyodr ębnione oraz do czego zobowi ązana jest osoba prowadz ąca schronisko. Wypisano osiem rodzajów pomieszcze ń, które powinny znajdowa ć si ę na terenie schroniska. S ą to: pomieszczenie do wykonywania zabiegów leczniczych i chirur- gicznych, kolejne do izolowania zwierz ąt chorych lub podejrzanych o chorob ę, a tak że do utrzymywania zwierz ąt zdrowych (w tym osobne dla samców, samic, samic z oseskami, młodych oddzielonych od matek). Na terenie schroniska po- trzebny jest równie ż pokój do przechowywania produktów leczniczych weterynaryjnych i wyrobów medycznych, inne pokoje w których b ędzie przechowywana karma oraz przechowalnia środków dezynfekcyjnych. Niezb ędny jest te ż pokój, gdzie prowadzone b ędą prace administracyjno-biurowe oraz miejsce przeznaczone do celów socjalnych. 20 stycznia 2004 roku zostało opublikowane Rozporz ądzenie Ministra Środo- wiska dotycz ące minimalnych warunków utrzymania poszczególnych gatunków zwierz ąt wykorzystywanych do celów rozrywkowych, widowiskowych, filmowych,

7 Ibidem. 8 Ibidem .

136 Economy and Management – 1/2011 Działalność gospodarcza w zakresie usług hotelarskich … sportowych i specjalnych . Do rozporz ądzenia dodano w formie zał ącznika szcze- gółowe warunki utrzymania psa domowego ( Canis familiaris ) – tab. 3. W punkcie 2 § 2 zostały wymienione przestrzenne warunki utrzymania zwierz ąt w oparciu o poj ęcie dobrostanu. Poni żej zamieszczono tekst § 2. „§2. Zwierz ęta stosownie do potrzeb biologii utrzymuje si ę w warunkach: 1) uwzgl ędniaj ących ich zachowania; 2) zapewniaj ących: a) eliminacj ę s ąsiedztwa gatunków tworz ących układ drapie żnik - ofiara, b) separacj ę samców od samic nie przeznaczonych do reprodukcji w okresie ich rui, c) separacj ę ci ęż arnych samic lub samicy z młodymi od pozostałych osobników, d) separacj ę osobników agresywnych, e) separacj ę osobników chorych lub podejrzanych o zaka żenie; 3) zapewniaj ących swobod ę ruchu; 4) zapewniaj ących wypoczynek w czasie zgodnym z ich aktywno ści ą życiow ą; 5) nie zagra żaj ących bezpiecze ństwu ludzi i innych zwierz ąt; 6) nieszkodliwych dla zdrowia zwierz ąt oraz nie powoduj ących urazów i uszko- dze ń ciała lub cierpie ń”. Z kolei w § 5 tego Rozporz ądzenia opisane s ą warunki sanitarne, sposób podawania karmy i dost ępu do wody. Czytamy w nim: „Minimalne warunki, o któ- rych mowa w § 1 pkt 3 obejmuj ą: 1) utrzymywanie w czysto ści zwierz ąt i ich wyposa żenia w miejscu przebywania; 2) bie żą cą obserwacj ę kondycji zwierz ąt, polegaj ącą na dogl ądaniu ich przez posiadacza nie mniej ni ż raz dziennie; 3) okresow ą dezynfekcj ę, dezynsekcj ę i deratyzacj ę pomieszcze ń i ich wyposa że- nia; 4) wyposa żenie miejsc przebywania w drena ż lub urz ądzenia umo żliwiaj ące od- prowadzanie odchodów i nadmiaru wody; 5) regularne usuwanie zu żytej pod ściółki; 6) regularn ą kontrol ę jako ści wody w akwariach i w basenach; 7) całodobowy i nieograniczony dost ęp zwierz ąt do czystej i świe żej wody oraz podawanie karmy w ilo ści i o zawarto ści składników od żywczych odpowiednich do wymaga ń poszczególnych gatunków lub ras, z uwzgl ędnieniem kondycji, wieku, wagi, stanu fizjologicznego, stadium rozwoju, stanu uz ębienia osobników; 8) zaspokojenie potrzeb żywieniowych wszystkich osobników w stadzie przez umo żliwienie jednoczesnego swobodnego dost ępu do karmy i wody; 9) podawanie karmy w sposób nie zagra żaj ący zdrowiu i życiu zwierz ąt; 10) uwzgl ędnienie naturalnych zachowa ń zwierz ąt przy ich karmieniu”.

Economy and Management – 1/2011 137 Magda Anna Staińska, Kazimierz Ściesiński, Janusz Leszek Sokół

W Rozporz ądzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 10 marca 2006 roku w sprawie szczegółowych warunków utrzymania zwierz ąt laboratoryjnych w jednostkach do świadczalnych, jednostkach hodowlanych i u dostawców znajduje si ę zał ącznik 2, w którym jest mowa o minimalnej powierzchni podłogi oraz wysoko ści klatki dla kotów (tab.1) oraz minimalnej powierzchni podłogi w klatce oraz minimalnej wysoko ści klatki dla psów (tab. 2). Dotychczasowe przepisy nie zmuszaj ą jednak wła ścicieli hoteli lub pensjona- tów dla zwierz ąt do zapewnienia przetrzymywanym zwierz ętom opisanych powy- żej warunków. Brak jest, jak dot ąd odpowiednich w kraju jednostek egzekwuj ą- cych stosowane zalecenia. Tym niemniej wydaje si ę, że i w obecnym stanie rzeczy, ka żda odpowiedzialna osoba prowadząca ten rodzaj działalno ści gospodarczej, powinna zna ć dotychczasowe rozporz ądzenia i stosowa ć si ę do nich. W przyszło- ści, w oparciu o Ustaw ę o ochronie zwierz ąt oraz dotychczasowe rozporz ądzenia, mogłyby powsta ć nowe uregulowania prawne, odnosz ące si ę szczegółowo do wa- runków utrzymania poszczególnych gatunków zwierz ąt w hotelach/pensjonatach.

Tabela 1. Minimalna powierzchnia podłogi w klatce oraz minimalna wysokość klatki dla kotów utrzymywanych w jednostkach doświadczalnych podczas przeprowadzania doświadczeń Masa ciała kota [kg] Minimalna powierzchnia pod- Minimalna wysokość klatki łogi w klatce dla kota [m 2] [cm] 0,5 – 1,0 0,2 50 1,0 – 3,0 0,3 50 3,0 –4,0 0,4 50 4,0 – 5,0 0,6 50 Źródło: Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 10 marca 2006 roku w sprawie szczegółowych warunków utrzymania zwierząt laboratoryjnych w jednostkach doświadczalnych, jednostkach hodowlanych i u dostawców.

Tabela 2. Minimalna powierzchnia podłogi w klatce oraz minimalna wysokość klatki dla psów utrzymywanych w jednostkach doświadczalnych podczas przeprowadzania doświadczeń Wysokość psa w kłębie [cm] Minimalna powierzchnia Minimalna wysokość klatki podłogi w klatce dla psa [m 2] [cm] 30 0,75 60 40 1,00 80 70 1,75 140 Źródło: Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 10 marca 2006 roku w sprawie szczegółowych warunków utrzymania zwierząt laboratoryjnych w jednostkach doświadczalnych, jednostkach hodowlanych i u dostawców.

138 Economy and Management – 1/2011 Działalność gospodarcza w zakresie usług hotelarskich …

Tabela 3. Minimalne warunki przestrzenne i niezbędne wyposażenie miejsc utrzymania poszczegól- nych ras psa domowego wykorzystywanych do celów rozrywkowych, widowiskowych, filmowych, sportowych i specjalnych (na podst. Rozporządzenie MRiRW z dnia 10 marca 2006) Rodzaj po- Sposób utrzy- Parametry pomieszczenia Uwarunkowania mieszczenia mania dla jednego osobnika socjalne wewnętrznego zewnętrznego 1 2 3 4 5 legowisko luzem 2m² - pojedynczo lub suka z młodymi buda na uwięzi podstawa - pojedynczo lub suka 2,5 m 2 z młodymi kojec z budą luzem podstawa - dł.2,5 m, szer. 2,5 m 2,5 m 2 wys. 2,5m wybieg z budą luzem podstawa - powierzchnia 15m 2 2,5 m 2 Temperatura w Niezbędne Uwagi pomieszczeniu wyposażenie 6 7 8 powyżej 0 0C pojemnik na wilgotność powietrza nie powinna przekraczać 85 % wodę i karmę powyżej 0 0C pojemnik na konstrukcja i materiały użyte do wykonania budy powinny wodę i karmę zapewniać utrzymanie w jej wnętrzu temperatury powyżej 0 °C; ściany powinny być pełne, stanowiące osłonę przed silnym wiatrem; przedsionek powinien stanowić 30 % powierzchni budy, a wydzielone miejsca do spania — 70 %; otwór wejściowy do miejsca do spania w okresie zimowym powinien być zasłonięty materiałem izolacyjnym; dach powinien być zbudowany w sposób umożliwiający zdejmowanie go w celu porządkowania, dezynfekcji i wietrzenia budy. powyżej 0 0C pojemnik na konstrukcja i materiały użyte do wykonania budy powinny wodę i karmę, zapewniać utrzymanie w jej wnętrzu temperatury powyżej 0 °C; kratki ścieko- ściany powinny być pełne, stanowiące osłonę przed silnym we wiatrem; przedsionek powinien stanowić 30 % powierzchni powyżej 0 0C pojemnik na budy, a wydzielone miejsca do spania — 70 %; otwór wejściowy wodę i karmę, do miejsca do spania w okresie zimowym powinien być zasło- kratki ścieko- nięty materiałem izolacyjnym; dach powinien być zbudowany w we sposób umożliwiający zdejmowanie go w celu porządkowania, dezynfekcji i wietrzenia budy; buda znajduje się na terenie kojca; kojec powinien być zbudowany z materiałów z wielolet- nim zabezpieczeniem antykorozyjnym; konstrukcja powinna być trwała, o wysokiej stabilności i odporności mechanicznej; kojec powinien mieć furtkę wejściową otwieraną do środka oraz drzwiczki do podawania karmy; kratki ściekowe umieszczone w sposób uniemożliwiający dostęp do nich przez psa.

Economy and Management – 1/2011 139 Magda Anna Staińska, Kazimierz Ściesiński, Janusz Leszek Sokół

3. Pozyskiwanie środków finansowych na inwestycje

Zało żenie działalno ści gospodarczej w formie hotelu dla zwierz ąt wymaga do ść du żych środków finansowych. Na pocz ątku trzeba posiada ć kojce i wybiegi, po- trzebne jest biuro z komputerem, kuchnia, w której b ędzie przygotowywana i przechowywana karma dla zwierz ąt. Nale ży równie ż wyposa żyć boksy dla psów i ko- tów. Warto wi ęc skorzysta ć z wsparcia, jakie oferuje nam Urz ąd Pracy, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz banki.

3.1. Pozyskiwanie środków finansowych z ARiMR

Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 jest wdra żany przez Agencj ę Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Jednym z projektów tego programu jest Ró żnicowanie w kierunku działalno ści nierolniczej . O wsparcie finansowe mo że ubiega ć si ę rolnik, jego domownik lub mał żonek tego rolnika 9. Za rolnika rozumiemy „pełnoletni ą osob ę fizyczn ą zamieszkuj ącą i prowadz ącą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, osobi ście i na własny rachunek, działalno ść rolnicz ą w pozostaj ącym w jej posiadaniu gospodarstwie rolnym, w tym równie ż w ramach grupy producentów rolnych, a tak że osoba, która prze- znaczyła grunty prowadzonego przez siebie gospodarstwa rolnego do zalesienia. Domownik natomiast jest to osoba bliska rolnikowi, która: • pozostaje z rolnikiem we wspólnym gospodarstwie domowym lub zamieszkuje na terenie jego gospodarstwa rolnego albo w bliskim s ąsiedztwie, • stale pracuje w tym gospodarstwie rolnym i nie jest zwi ązana z rolnikiem sto- sunkiem pracy (Poradnik dla beneficjentów, PROW 2007-2013, Działanie 311 – Ró żnicowanie w kierunku działalno ści nierolniczej)”. Lista działalno ści nierolniczych, na które mo że by ć przyznana pomoc jest bardzo długa. W punkcie 01.42 Z jest mowa o działalno ści usługowej, zwi ązanej z chowem i hodowl ą zwierz ąt, z wył ączeniem działalno ści weterynaryjnej. Hotel lub pensjonat dla zwierz ąt spełnia te wymagania. Pomoc przyznawana jest w formie refundacji poniesionych kosztów (do 50%) jednak nie mo że ona przekracza ć sumy 100 000 PLN na jednego beneficjenta. W celu skorzystania z tego programu nale ży zło żyć Wniosek o przyznanie pomocy wraz z kompletem zał ączników w terminie podanym do publicznej wiadomo ści przez Prezesa ARiMR. Wzory wniosków znajduj ą si ę na stronach interne-

9 Poradnik dla beneficjentów, PROW 2007-2013, Działanie 311 – Ró żnicowanie w kierunku działal- no ści nierolniczej .

140 Economy and Management – 1/2011 Działalność gospodarcza w zakresie usług hotelarskich … towych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa ( www.arimr.gov.pl ) i Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi ( www.minrol.gov.pl ). Wi ęcej informacji na ten temat znajduje si ę w Poradniku dla beneficjentów, PROW 2007-2013, Działa- nie 311 – Ró żnicowanie w kierunku działalno ści nierolniczej.

3.2. Pozyskiwanie środków finansowych z Urzędu Pracy

W ramach Europejskiego Funduszu Społecznego mo żna ubiega ć si ę o dofinanso- wanie działalno ści gospodarczej. W tym celu nale ży uda ć si ę do Powiatowego Urz ędu Pracy i tam zło żyć wniosek o przyznanie bezrobotnemu jednorazowo środ- ków na podj ęcie działalno ści gospodarczej oraz refundacji kosztów pomocy praw- nej, konsultacji i doradztwa dotycz ących podj ęcia ww. działalno ści gospodarczej 10 . Dofinansowania udzielane s ą na zakup maszyn, urz ądze ń oraz wyposa żenia.

3.3. Kredyty

Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej oferuje „mikrokredyty na pozarolnicz ą działalno ść gospodarcz ą na terenach wiejskich”. Pieni ądze mo żna przeznaczy ć na uruchomienie nowej lub rozwój istniej ącej ju ż firmy. O kredyt mog ą si ę ubiega ć: rolnicy i członkowie ich rodzin, bezrobotni i inne osoby fizyczne rozpoczynaj ące lub wykonuj ące działalno ść gospodarcz ą oraz spół- ki osobowe, o których mowa w art. 4 par. 1 ust. 1 ustawy z 15 wrze śnia 2000 r. Kodeks spółek handlowych. Przedsi ęwzi ęcie musi by ć zrealizowane na wsi lub w mie ście do 20 tys. mieszka ńców 11 . Fundusz Mikro wspiera nowo powstałe oraz małe firmy. Warunki cenowe zbli żone s ą do tych, jakie oferuj ą banki, jednak sama procedura uzyskania po życz- ki jest du żo szybsza i łatwiejsza. Osoby rozpoczynaj ące działalno ść gospodarcz ą mogą liczy ć na kredyt wysoko ści 7000 PLN. W celu uzyskania kredytu nale ży zło żyć wniosek oraz przedstawi ć doradcy klienta dokumenty finansowe, REGON, NIP oraz wpis do ewidencji działalno ści gospodarczej. W niektórych bankach, mo żna równie ż otrzyma ć kredyt na rozpocz ęcie dzia- łalno ści firmy. Przykładowo Kredyt Bank proponuje Program Start. Warunkiem

10 Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: http://www.pupradom.pl/?id=326, stan z dn. 12.11.2010 r. 11 Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: http://www.efrwp.com.pl/polish/kredyty/mikrokredyty/, stan z dn. 12.01.2011 r.

Economy and Management – 1/2011 141 Magda Anna Staińska, Kazimierz Ściesiński, Janusz Leszek Sokół otrzymania kredytu jest zało żenie konta w tym banku. Mo żna otrzyma ć do 15000 PLN na okres kredytowania nie dłu ższy ni ż 12 miesi ęcy 12 .

Podsumowanie

W Polsce z ka żdym rokiem przybywa hoteli i pensjonatów dla zwierząt. Do hoteli i pensjonatów przyjmowane s ą ró żne gatunki zwierz ąt, głównie psy i koty. Rynek tych usług rozwija si ę do ść dynamicznie, pomimo braku w tym zakresie uregulowa ń prawnych. Co prawda, z dniem 31 marca 2009 roku zacz ęły obowi ązywa ć nowe przepisy, które upraszczaj ą zakładanie działalno ści gospodarczej, ale jak dot ąd polskie prawo nie reguluje funkcjonowania hoteli i pensjonatów dla zwierz ąt. Zwierz ęta utrzymywane w hotelu lub pensjonacie chronione są jedynie przez ogólne przepisy, wynikaj ące z Ustawy o ochronie zwierz ąt z 21 sierpnia 1997. Ustawa ta nie okre śla warunków, jakie powinien spełnia ć hotel/pensjonat, a In- spekcja Weterynaryjna nie ma mo żliwo ści prawnych do nadzorowania takich obiektów. Z tego wzgl ędu, trudno wskaza ć okre ślony organ administracji publicznej, któremu nale ży zgłasza ć nieprawidłowo ści w funkcjonowaniu hotelu. Tak wi ęc dotychczasowe przepisy nie zmuszaj ą wła ścicieli hoteli lub pensjonatów dla zwierz ąt do zapewnienia przetrzymywanym zwierz ętom wymaganych warunków. Brak jest, jak dot ąd odpowiednich w kraju jednostek egzekwuj ących stosowane zalecenia. Tym niemniej wydaje si ę, że i w obecnym stanie rzeczy, ka żda odpowiedzialna osoba prowadz ąca ten rodzaj działalno ści gospodarczej powinna zna ć dotychczasowe rozporz ądzenia i stosowa ć si ę do nich. W przyszło ści, w oparciu o Ustaw ę o ochronie zwierz ąt oraz dotychczasowe rozporz ądzenia, mogłyby powsta ć nowe uregulowania prawne, odnosz ące si ę szczegółowo do warunków utrzymania poszczególnych gatunków zwierz ąt w hotelach/pensjonatach.

Piśmiennictwo

1. Poradnik dla beneficjentów, PROW 2007-2013, Działanie 311 – Ró żnicowanie w kierunku działalno ści nierolniczej.

12 Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: http://msp.money.pl/wiadomosci/pozyskiwanie_kapitalu/artykul/problem;z;kredytem;dla;firmy;bez;hi storii,236,0,221164.html, stan z dn. 12.12.2010 r.

142 Economy and Management – 1/2011 Działalność gospodarcza w zakresie usług hotelarskich …

2. Rozporz ądzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 5 listopada 2002 r. w sprawie szczegółowych warunków weterynaryjnych wymaganych przy prowadzeniu schronisk dla zwierz ąt. 3. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 stycznia 2004 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania poszczególnych gatunków zwierz ąt wykorzystywanych do celów rozrywkowych, widowiskowych, filmowych, sportowych i specjalnych. 4. Rozporz ądzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 10 marca 2006 roku w sprawie szczegółowych warunków utrzymania zwierz ąt laboratoryjnych w jednostkach do świadczalnych, jednostkach hodowlanych i u dostawców. 5. Orgelbrand K., 2007. Hotele dla psów . Przyjaciel Pies 8, EDIPRESS, s. 18-19. 6. Ustawa o ochronie zwierz ąt z dnia 21 sierpnia 1997. 7. Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: http://www.twoja- firma.pl/artykuly/1,zakladanie-dzialalnoscigospodarczej.html, stan z dn.12.01.2011 r. 8. Dokument elektroniczny, Tryb dost ępu:http://www.prawnik-online.eu/porady- prawne/czym-jest-regon--cz2-, stan z dn. 12.01.2011 r. 9. Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: http://www.eioba.pl/a1154/jak_za_o_y_w_asn_firm_krok_po_kroku, stan z dn. 12.12.2010 r. 10. Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: http://www.twoja- firma.pl/artykuly/1,zakladanie-dzialalnosci-gospodarczej,5.html, stan z dn. 12.12.2010 r. 11. Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: http://www.pupradom.pl/?id=326, stan z dn. 12.11.2010 r. 12. Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: http://www.biznesplany24.pl/1-kwota- dotacji.html, stan z dn. 12.12.2010 r. 13. Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: http://www.efrwp.com.pl/polish/kredyty/mikrokredyty/, Data wej ścia: 12.01.2011 r. 14. Dokument elektroniczny. Tryb dost ę- pu:http://msp.money.pl/wiadomosci/pozyskiwanie_kapitalu/artykul/problem;z;kredyte m;dla;firmy;bez;historii,236,0,221164.html, stan z dn. 12.12.2010 r.

Economy and Management – 1/2011 143

ZARZĄDZANIE ORGANIZACJAMI

Kompetencje menedżerów firm podlaskich w opinii podwładnych 1 Competences of managers in Podlasie companies in their subordinates’ opinion

Anna Wasiluk Politechnika Białostocka, Wydział Zarządzania, Katedra Organizacji i Zarządzania

Abstract In the modern world competences become a determinant of an individual. They pervade every sphere of human life, especially business one where they are consciously used to build the competitive advantage. The term of competences is broad and complicated and although they constitute a crucial element of human professional development their char- acter and substance are not defined precisely. Almost each work on competences presents the problem in a different light and different context. Speaking about a company success we should focus our attention on the management competences. The aim of this work is to present the results of research on defining a discrepancy between possessed and desirable competences of management. Keywords: manager, leader, supervisor, managerial competences

Wstęp

We współczesnym świecie kompetencje stały si ę determinantem jednostki. Prze- nikn ęły do ka żdej sfery życia człowieka. Co prawda budziły one zainteresowanie badaczy od dawna, jednak dopiero obecnie, kiedy gospodarka została oparta na wiedzy, zacz ęto je szczególnie docenia ć, zwłaszcza w sferze biznesowej, gdzie świadomie wykorzystuje si ę je w budowie przewagi konkurencyjnej.

1 Tekst zrealizowano w ramach pracy własnej nr W/WZ/18/2010.

Economy and Management – 1/2011 145 Anna Wasiluk

Kompetencje to termin szeroki i zło żony, stanowi ący zbiór cech, które rozwi- jane i u żywane w procesie pracy prowadz ą do osi ągni ęcia rezultatów zgodnych z zamierzeniami organizacji. Chocia ż kompetencje s ą istotnym elementem zawodowego rozwoju człowieka, to ich charakter i istota nie s ą dokładnie okre ślone. Niemal że ka żde opracowanie z zakresu kompetencji przedstawia ten problem w innym świetle i kontek ście. Mówi ąc o sukcesie firmy, nale ży nieustannie d ąż yć do odpowiedniego kształ- towania kompetencji kadry zarz ądzaj ącej. Do ich podstawowych zada ń nale ży bowiem dbanie o prawidłowy rozwój i funkcjonowanie firmy, profesjonalizacja procesów zarz ądzania oraz realizacja celów organizacji za po średnictwem pod- władnych. Kadra zarz ądzaj ąca, chc ąc je poprawnie wypełnia ć, powinna posiada ć szereg kompetencji. Cz ęść z nich, takich jak przygotowanie teoretyczne, do świad- czenie, czy kwalifikacje dotycz ą ka żdego z nich. Inne ulegaj ą zmianie w zale żno ści od szeregu czynników, w szczególno ści takich jak pełniona rola, stosunek do wykonywanych obowi ązków, plastyczno ść umysłu, charakter czy te ż skala działania.

1. Pojęcie menedżera

J. Penc 2 twierdzi, że w literaturze encyklopedycznej za mened żera uwa ża si ę oso- bę, która niezale żnie od noszonego tytułu zawodowego realizuje okre ślone zadania organizacji za po średnictwem innych ludzi. J Tylka 3. uwa ża jednak, że termin mened żer oznacza raczej charakter zarz ądzania w organizacjach wolnorynkowych ni ż słowo „kierownik” W niektórych pozycjach naukowych, mened żer definiowany jest natomiast wła śnie jako kierownik, dyrektor wielkiego przedsi ębiorstwa kapita- listycznego 4. Pełni on funkcj ę zarz ądzaj ącego, jest postaci ą w firmie, która ma decyduj ący wpływ na osi ągane rezultaty, odpowiada za swoje działania i podej- mowane decyzje. T. Oleksyn 5 twierdzi, że termin mened żer dotyczy ka żdego kierownika, który powierzon ą sobie cz ęś ci ą organizacji zarz ądza samodzielnie, twór- czo i efektywnie. W takim uj ęciu mened żerem mo że by ć, zarówno dyrektor firmy, jak równie ż kierownik czy magazynier. W niektórych firmach, przewa żnie zagra- nicznych, mened żerami okre śla si ę ludzi ze średniego szczebla zarz ądzania, czyli

2 Penc J., 2001. Decyzje mened żerskie: o sztuce zarz ądzania . C.H. Beck, Warszawa, s. 67. 3 Tylka J., 2000. Zdrowie mened żera. Psychologiczne ramy dla relacji: styl życia i choroba . Difin, Warszawa, s. 9. 4 Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: www.slownik- online.pl/kopalinski/C3687E2F0FAFD47AC12565D90048AFB2.php, stan z dn. 26.10.2010 r. 5 Oleksyn T., 2006. Zarz ądzanie kompetencjami. Teoria i praktyka , Oficyna Ekonomiczna, Kraków, s. 158.

146 Economy and Management – 1/2011 Kompetencje menedżerów firm podlaskich … po średniego pomi ędzy kierownikami pierwszej linii a dyrektorami najwy ższego szczebla. W opinii społecze ństwa, słowo mened żer utrwaliło si ę jako zespół cech, któ- rymi odznaczaj ą si ę osoby zarz ądzaj ące ró żnymi przedsi ębiorstwami, posiadaj ące zdolno ści radzenia sobie z problemami. Wizerunek mened żera zmienia si ę jednak z roku na rok, co spowodowane jest zmian ą charakteru samych organizacji. Firmy coraz cz ęś ciej opieraj ą si ę na wspólnej pracy, na podejmowaniu decyzji w gronie zespołu, a nie na rozkazywaniu. W takich organizacjach słowo menedżer powoli zaczyna przybiera ć inn ą nazw ę, na przykład liderzy, szefowie projektów, koordy- natorzy. Poj ęcia lider/przywódca oraz mened żer traktuje si ę cz ęsto jak synonimy, chocia ż w istocie nimi nie s ą. Prawdopodobnie dzieje si ę tak przez fakt, że oba poj ęcia odnosz ą si ę do ludzi posiadaj ących władz ę, maj ących wpływ na losy całej firmy i jej pracowników 6. Pami ęta ć jednak nale ży o tym, i ż oba poj ęcia są odmienne, chocia ż niezaprzeczalnie ze sob ą powi ązane, a jednoznaczne ich uto żsamianie jest bł ędne. Mened żer i przywódca ró żni ą si ę pod wzgl ędem tworzenia planów, opra- cowywania uzasadnienia dla ich realizacji, wykonywania planów oraz typu uzy- skiwanych wyników. 7 Przywództwo jest jednym z najwa żniejszych atutów konku- rencyjnych przedsi ębiorstw i oznacza co ś wi ęcej ni ż tylko dobre zarz ądzanie 8. Termin „ przywódca ” okre śla osob ę, która posiada zdolno ść oddziaływania na ludzi, powoduj ąc że s ą oni skłonni pod ąż ać za nim bez przymusu, odpowiadaj ąc swoim zachowaniem na jego wezwanie i zawarte w nim argumenty lub ze wzgl ędu na szczególne umiłowanie jego osoby 9. Przywódca odkrywa nowe mo żliwo ści i przedstawia je w sposób poci ągaj ący dla współpracowników. Daje przykład dla swoich współpracowników, jak maj ą post ępowa ć. Wytwarza atmosfer ę zaufania, dba o doskonalenie umiej ętno ści podwładnych. Od przywódcy wymaga si ę, aby posiadał cechy osobowo ściowe niezb ędne dla roli przywódczej, autentyczne zainteresowanie innymi lud źmi i umiej ętno ść komunikowania si ę10 . Tym co odró żnia prawdziwego lidera od zwykłego zarz ądzaj ącego, jest zdolno ść ci ągłej adaptacji do

6 Kwarciak M., 2005. Jaka jest ró żnica mi ędzy liderem a mened żerem . Personel i zarz ądzanie 2, s. 14. 7 Szerzej na ten temat m.in. w: Wasiluk A. , 2006. Sternicy w firmach, (w:) B. Budzisz, W. Urban, A. Wasiluk (red.). Teoria i praktyka zarz ądzania- wybrane zagadnienia cz.I1 . Difin, Warszawa; Wasiluk A., 2008. Kompetencje przywódcze w przedsi ębiorstwach o zasi ęgu globalnym. (w:) B. Budzisz, W. Urban, A. Wasiluk (red.). Stymulowanie rozwoju przedsi ębiorstwa w warunkach gospodarki globalnej. Difin, Warszawa. 8 Mintzberg H., Praca mened żera - fakty i mity . (w:) Przywództwo , Helion, Gliwice 2005, s. 12. 9 Bendkowski J., Bendkowski J., 2008. Praktyczne zarz ądzanie organizacjami: kompetencje mene- dżerskie , Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice, s. 29. 10 Na czym polega rola przywódcy . Zarz ądzanie na świecie 2009(6), s. 8.

Economy and Management – 1/2011 147 Anna Wasiluk zmian wewn ątrz przedsi ębiorstwa i poza nim 11 . Mened żerowie mog ą by ć liderami, lecz gdy nimi si ę staj ą, znajduj ą si ę w odmiennej relacji ni ż relacja zarz ądzania. Podobnie pracownicy – mog ą by ć zwolennikami, wyznawcami, a nie tylko pod- władnymi. Samo sprawowanie władzy nie daje patentu na bycie przywódc ą12 . W praktyce podział na mened żerów i liderów nie jest ostry. Warto pami ęta ć o tym, że rzeczywiste przywództwo ró żni si ę od tego, które było kiedy ś, a tak że od tego, czym ju ż niedługo si ę stanie 13 . Podobnie rzecz ma si ę z mened żerami. Naj- lepsi współcze śni menedżerowie i przywódcy maj ą dokładny obraz tego, gdzie si ę znajduj ą, dok ąd zmierzaj ą i co chc ą osi ągn ąć 14 .

2. Istota kompetencji menedżerskich

Charakterystyczn ą cech ą współczesnego biznesu jest zgodno ść pogl ądów dotycz ą- cych wzrastaj ących wymaga ń, które staj ą przed mened żerami. Wysoki poziom rozwoju organizacji zawdzi ęcza si ę, przede wszystkim, kompetentnym mened że- rom, dlatego niezmiernie wa żne staje si ę podnoszenie kompetencji w śród osób, które współtworz ą rdze ń firmy. Z terminem „kompetencje mened żerskie” wi ąż e si ę wiele niejasno ści. W szczególno ści problem ten dotyczy niejednoznacznego zdefiniowania terminu „kompetencje”. 15 Ponadto ogromna ró żnorodno ść stanowisk mened żerów oraz podmiotów, którymi kieruj ą, sprawia, że opisywanie ich kompetencji w sposób uniwersalny, ujednolicony byłby bardzo niezasadny. Uwzgl ędni ć, przede wszystkim, trzeba swoisto ść wymaga ń ró żnych szczebli zarz ądzania. Jedn ą z cech cha- rakterystycznych dla dzisiejszego biznesu jest zauwa żalna zgodno ść pogl ądów na temat wzrastaj ących wymaga ń, które stawiane s ą przed mened żerami. Powszech- nie podkre śla si ę znaczenie stałego podnoszenia umiej ętno ści, zwłaszcza w grupie ludzi tworz ących rdze ń firmy, od których zale żą jej losy. Wysoki poziom organi-

11 Owczarek M., 2009. Przywództwo jako proces . Harvard Business Review Polska 12, s. 122. 12 Ko żusznik B., 2002. Zachowania człowieka w organizacji , PWE, Warszawa, s. 152. 13 Taylor D., 2009. Lider bez maski. Prawdziwa droga do sukcesu . Wolters Kluwer Business, War- szawa, s. 21. 14 Tracy, F. M. Scheelen, Nowoczesny mened żer sprzeda ży. Powa żna inwestycja w strategie XXI wieku , MUZA, Warszawa 2003, s. 19. 15 Szerzej m.in. w: Wasiluk A., 2009. Znaczenie kompetencji mened żerskich w rozwoju współcze- snych przedsi ębiorstw . (w:) P. Borowski, M. Stawicka, E. Nojszewska (red.). Kierunki zmian w gospodarce opartej na wiedzy na przykładzie wybranych sektorów . Oficyna Wydawniczo – Poligra- ficzna „ADAM”, Warszawa 2009.

148 Economy and Management – 1/2011 Kompetencje menedżerów firm podlaskich … zacji jest, przede wszystkim, wynikiem doskonałego zarz ądzania, które realizuj ą kompetentni mened żerowie 16 . Proces kształtowania kompetencji mened żerskich okre ślaj ą obecne i przyszłe zmiany w otoczeniu przedsi ębiorstwa, to czym stanie si ę ono w przyszło ści, jakie będą jego nowe warunki funkcjonowania, a tak że warunki rynku pracy. Do podstawowych czynników okre ślaj ących profil kompetencji mened żerskich zalicza si ę17 : • odchodzenie od tradycyjnej organizacji przedsi ębiorstw dominuj ącej w XX wieku (charakteryzuj ących si ę wysokim stopniem scentralizowania i sformali- zowania, wieloszczeblowo ści ą, du żym stopniem specjalizacji pracy, silnie ak- centuj ących formalne wi ęzi hierarchiczne, nastawionych, przede wszystkim, na ocen ę indywidualnych wyników pracy, traktuj ących człowieka instrumental- nie); • odchodzenie od tradycyjnej roli i funkcji kierownika, kształtowanie mened żera przedsi ębiorstwa przyszło ści w roli dowódcy, lidera zespołu, organizuj ącego, motywuj ącego i koordynuj ącego jego prac ę, wykorzystuj ącego rzeczywiste własne kompetencje, a tak że kompetencje swoich współpracowników w realizacji misji, strategii, celów i zada ń firmy; • kształtowanie si ę nowoczesnych rodzajów organizacji wła ściwych dla obec- nych i przyszłych warunków funkcjonowania przedsi ębiorstwa. Poziom kompetencji jest uzale żniony od posiadanej wiedzy, na któr ą składaj ą si ę zdolno ści osobiste, kwalifikacje i do świadczenie, umiej ętno ść ich wykorzystania i wreszcie postawa i motywacja. Odpowiednie kompetencje mened żerów decy- dują o kierunku funkcjonowania przedsi ębiorstwa w przyszło ści, poniewa ż wyko- rzystywanie kompetencji zawodowych determinuje sprawno ść w pełnieniu funkcji kierowniczych.

3. Charakterystyka przeprowadzonych badań i próby badawczej

Badanie przeprowadzono w pierwszym kwartale 2010 roku. Jego celem było zba- danie poziomu kompetencji, którymi wyró żniaj ą si ę bezpo średni przeło żeni re- spondentów, a tak że okre ślenie po żą danego, z punktu widzenia respondentów,

16 Rakowska A., Sitko – Lutek A., Kompetencje mened żerskie i kultura organizacyjna – wyniki bada ń,. Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: http://studenci.pl/zarzadzanie/zasludzkie/sem40.html - stan z dn. 17.10.2010 r. 17 Egeman M.E., 2004. Kompetencje mened żerskie i kompetencje pracowników w nowoczesnym przedsi ębiorstwie . (w:) I. K. Hejduk (red.). Przedsi ębiorstwo przyszło ści. Fikcja i rzeczywisto ść . ORGMASZ, Warszawa, s. 136 – 137.

Economy and Management – 1/2011 149 Anna Wasiluk poziomu tych kompetencji. Próba badawcza liczyła sto losowo wybranych osób posiadaj ących przeło żonych i pracuj ących w firmach posiadaj ących siedzib ę w województwie podlaskim. W badaniu wykorzystano ankiet ę, która składała si ę z dwóch zasadniczych pyta ń oraz metryczki. Respondenci w głównej mierze pracowali w średnim przedsi ębiorstwie (35%). W małym przedsi ębiorstwie pracowało 29% badanych, natomiast w mikroprzed- si ębiorstwie 22%. Jedynie 14% osób zadeklarowało, że było zatrudnionych w du- żym przedsi ębiorstwie. W badanej próbie najwi ęcej osób pracowało w bran ży bu- dowlanej (18%), spo żywczej (12%) i handlowej (12%).

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

Rys. 1. Struktura branży, w której pracowali respondenci

59% respondentów miała za bezpo średniego przeło żonego m ęż czyzn ę. 43% respondentów zadeklarowało, że ich bezpo średni przeło żony zajmuje średni szczebel mened żerski, 41% - szczebel najwy ższy i 16% - szczebel najni ższy.

4. Analiza wyników przeprowadzonych badań

W badaniu wykorzystano 18 cech, które uznano za szczególnie istotne z punktu widzenia kompetencji mened żerskich.

150 Economy and Management – 1/2011 Kompetencje menedżerów firm podlaskich …

Tabela 1. Poziomu kompetencji posiadanych i pożądanych (% wskazań)

Ocena kompetencji Pożądany poziom kompe- menedżerskich tencji menedżerskich

Kompetencje brak brak czenia czenia Średni Średni wysoki Bardzo istotne istotne poziom poziom Bez zna-

1. wiedza i doświadczenie 32 56 12 67 33 0 2. ciągła gotowość do podnoszenia kwali- 19 22 59 43 56 1 fikacji 3. posiadanie autorytetu wśród swoich 25 30 45 73 26 1 podwładnych 4. kultura osobista 20 38 42 80 18 2 5. dostrzeganie pojawiających się możli- 30 45 25 70 30 0 wości i trendów rynkowych 6. umiejętność dostosowywania się 30 40 30 68 31 1 do zmian 7. radzenie sobie z trudnościami, prze- 31 40 29 78 22 0 szkodami 8. inicjowanie zmian 12 68 20 63 37 0 9. umiejętności przekonywania, prowadzenia dyskusji, przemawiania i prowa- 24 47 29 62 38 0 dzenia negocjacji 10. umiejętność podejmowania trudnych 32 53 15 90 10 0 decyzji 11. umiejętność przyznawania się 14 24 62 78 16 6 do popełnionych błędów 12. umiejętność organizacji pracy własnej 26 56 18 72 27 1 i podwładnych 13. umiejętność współpracy i budowy 13 51 36 69 30 1 zespołów 14. umiejętność rozwiązywania konflik- 12 58 30 76 20 4 tów 15. umiejętność motywacji pracowników 19 48 33 65 35 0 16. sprawiedliwa ocenia podwładnych 10 49 41 73 25 2 17. odpowiedzialność za swoich pod- 24 32 44 60 38 2 władnych 18. empatia i życzliwość w stosunku do 25 57 18 60 37 3 współpracowników Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

Economy and Management – 1/2011 151 Anna Wasiluk

Respondenci najwy żej ocenili u swoich przeło żonych wiedz ę i do świadczenie. 88% ankietowanych stwierdziło, że jest ona na poziomie wysokim lub wr ęcz bardzo wysokim. W dalszej kolejno ści pojawiła si ę umiej ętno ść podejmowania trudnych decyzji, radzenie sobie z trudno ściami, przeszkodami, dostrzeganie pojawia- jących si ę mo żliwo ści i trendów rynkowych oraz umiej ętno ść dostosowywania si ę do zmian. Najsłabiej oceniono natomiast umiej ętno ść przyznawania si ę do popeł- nionych bł ędów. A ż 62% ankietowanych stwierdziła, że ich przeło żeni nie posiada- ją takich umiej ętno ści. Bardzo słabo oceniono równie ż ich ci ągł ą gotowo ść do podnoszenia kwalifikacji. W dzisiejszym, burzliwie rozwijaj ącym si ę środowisku biznesowym, taka ułomno ść wydaje si ę by ć bardzo niepokoj ącą. Światowe trendy mówi ą o ustawicznym kształceniu, uzupełnianiu wiedzy i dokształcaniu si ę przez całe życie. 45% respondentów stwierdziła, że ich przeło żeni nie s ą autorytetem dla podwładnych. Słabo oceniono równie ż ich odpowiedzialno ść za podwładnych. Z opinii respondentów wynika, że ich przeło żonym bli żej jest do mened żerów- zarz ądców ni ż liderów- przywódców. Natomiast na podstawie analizy po żą danych kompetencji wynika, że ankietowani za przeło żonych chcieliby mie ć mened żerów- przywódców. Przeło żeni ankietowanych maj ą słabo rozwini ęte kompetencje mi ękkie i co jest niepokoj ące słab ą umiej ętno ść współpracy i budowy zespołów. A przecie ż wspól- ny wysiłek wszystkich członków zespołu daje w rezultacie odr ębny produkt pracy. Wynik pracy zespołowej zawsze przewy ższa sum ę najlepszych wyników indywidualnych. Współczesne trendy w zarz ądzaniu bardziej preferuj ą współprac ę zespo- łow ą ni ż inne rodzaje współpracy np. grupy robocze, gdzie efekt synergii nie za- chodzi. A jakimi kompetencjami, przede wszystkim, powinni wyró żnia ć si ę zdaniem respondentów ich przeło żeni? Badanie dowodzi, że najistotniejsz ą jest umiej ętno ść podejmowania trudnych decyzji. A ż 90% ankietowanych stwierdziła, że jest to cecha bardzo po żą dana. Mocno po żą dane s ą te ż umiej ętno ść radzenie sobie z trudno ściami i przeszkodami, przyznawania si ę do popełnionych bł ędów oraz rozwi ą- zywania konfliktów. Ró żnica pomi ędzy po żą danymi a rzeczywistymi kompetencjami mened żer- skimi okre ślana jest jako luka kompetencyjna, któr ą mo żna zdefiniowa ć jako rozbie żno ści mi ędzy obecnym poziomem kompetencji niezb ędnych do realizacji ce- lów i zada ń organizacyjnych, a tak że poziomem po żą danym, zapewniaj ącym mak- symaln ą skuteczno ść podczas ich realizacji. W przypadku powstania luki kompe- tencyjnej niezb ędne jest podj ęcie natychmiastowych kroków maj ących za zadanie wyrównanie ró żnic. Luka kompetencyjna mo że zosta ć zmniejszona, m.in. za pomoc ą szkole ń.

152 Economy and Management – 1/2011 Kompetencje menedżerów firm podlaskich …

Wyniki przeprowadzonych bada ń wskazały na znaczne ró żnice, pomi ędzy obecnym stanem kompetencji mened żerów, a stanem po żą danym, niezb ędnym do prawidłowego wykonywania obowi ązków słu żbowych (rys. 2). 1 18 3 2 2,5 17 3 2

16 1,5 4 1 15 5 0,5 0

14 6

13 7

12 8 11 9 10 ocena kompetencji menedżerskich pożądany poziom kompetencji menedżerskich

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. Rys. 2. Rozbieżności w poziomie kompetencji posiadanych i pożądanych

Najwi ększe rozbie żno ści mo żna zauwa żyć w umiej ętno ści przyznawania si ę do popełnionych bł ędów, sprawiedliwej ocenie podwładnych, kulturze osobistej, posiadaniu autorytetu w śród podwładnych, umiej ętno ści współpracy i budowy zespo- łów oraz rozwi ązywania konfliktów.

Zakończenie

Kompetencje s ą poj ęciem szerokim i wieloznacznym, dlatego stworzenie jednej definicji, czy ich pełnego zbioru, jest nie tyle trudne, co wr ęcz niemo żliwe. Na termin ten składaj ą si ę takie komponenty jak: wiedza, zdolno ści, do świadczenie, warto ści kulturowe i przekonania, cechy osobowo ściowe, oraz motywacja jednostki, wyra żaj ąca si ę w gotowo ści do działania. Ró żnorodno ść pełnionych funkcji,

Economy and Management – 1/2011 153 Anna Wasiluk miejsce zajmowane w hierarchii organizacyjnej, specyfika bran ży, zakres działa- nia, czy chocia żby wielko ść organizacji, w zdecydowany sposób b ędą wpływa ć na kształt zbioru kompetencji pracuj ących w niej osób, a zwłaszcza mened żerów. Wyniki przeprowadzonych bada ń, ze wzgl ędu chocia żby na niereprezentatywno ść populacji obj ętej badaniem, z pewno ści ą nie dały jednoznacznego obrazu kompetencji mened żerów województwa podlaskiego. Pokazały jednak jaki ś wycinek rzeczywisto ści. Pozostaje mie ć nadziej ę, że respondenci, znaj ący specyfik ę i warunki wykonywanej pracy, w sposób wiarygodny, zarówno ocenili swoich przeło- żonych, jak i okre ślili ich kompetencje po żą dane.

Piśmiennictwo

1. Bendkowski J., Bendkowski J., 2008. Praktyczne zarz ądzanie organizacjami: kompetencje mened żerskie . Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice. 2. Egeman M.E., 2004. Kompetencje mened żerskie i kompetencje pracowników w nowoczesnym przedsi ębiorstwie . (w:) I. K. Hejduk (red.). Przedsi ębiorstwo przyszło ści. Fikcja i rzeczywisto ść . ORGMASZ, Warszawa. 3. Ko żusznik B., 2002. Zachowania człowieka w organizacji . PWE, Warszawa. 4. Kwarciak M., 2005. Jaka jest ró żnica mi ędzy liderem a mened żerem . Personel i zarz ą- dzanie (2). 5. Mintzberg H., 2005. Praca mened żera - fakty i mity . (w:) Przywództwo. Helion, Gli- wice. 6. Na czym polega rola przywódcy . Zarz ądzanie na świecie 2009 (6). 7. Oleksyn T., 2006. Zarz ądzanie kompetencjami. Teoria i praktyka . Oficyna Ekono- miczna, Kraków. 8. Owczarek M., 2009. Przywództwo jako proces . Harvard Business Review Polska 12. 9. Penc J., 2001. Decyzje mened żerskie: o sztuce zarz ądzania . C.H. Beck, Warszawa. 10. Rakowska A., Sitko – Lutek A., 2009. Kompetencje mened żerskie i kultura organizacyjna – wyniki bada ń. Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: http://studenci.pl/zarzadzanie/zasludzkie/sem40.html, stan z dn. 17.10.2010 r. 11. Taylor D., 2009. Lider bez maski. Prawdziwa droga do sukcesu . Wolters Kluwer Busi- ness, Warszawa. 12. Tracy B., Scheelen F. M., 2003. Nowoczesny mened żer sprzeda ży. Powa żna inwestycja w strategie XXI wieku . MUZA, Warszawa. 13. Tylka J., 2000. Zdrowie mened żera. Psychologiczne ramy dla relacji: styl życia i choroba . Difin, Warszawa. 14. Wasiluk A., 2006. Sternicy w firmach. (w:) B. Budzisz, W. Urban, A. Wasiluk (red.). Teoria i praktyka zarz ądzania- wybrane zagadnienia cz. II. Difin, Warszawa.

154 Economy and Management – 1/2011 Kompetencje menedżerów firm podlaskich …

15. Wasiluk A., 2008. Kompetencje przywódcze w przedsi ębiorstwach o zasi ęgu globalnym, (w:) B. Budzisz, W. Urban, A. Wasiluk (red.). Stymulowanie rozwoju przedsi ę- biorstwa w warunkach gospodarki globalnej. Difin, Warszawa. 16. Wasiluk A. 2009. Znaczenie kompetencji mened żerskich w rozwoju współczesnych przedsi ębiorstw , (w:) P. Borowski, M. Stawicka, E. Nojszewska (red.). Kierunki zmian w gospodarce opartej na wiedzy na przykładzie wybranych sektorów. Oficyna Wy- dawniczo – Poligraficzna „ADAM”, Warszawa. 17. Dokument elektroniczny. Tryb dost ępu: www.slownik-online.pl/kopalinski, stan z dn. 26.10.2010 r.

Economy and Management – 1/2011 155 WYMAGANIA EDYTORSKIE

Artykuły nale ży przesyła ć do Redakcji w wersji elektronicznej na adres: [email protected] . Redakcja przyjmuje artykuły zapisane w formacie DOC (Microsoft Word w wersji nie pó źniejszej ni ż 2003). Tekst artykułu powinien by ć sformatowany w nast ępuj ący sposób: - czcionka Times New Roman, rozmiar: 12; - interlinia: 1,5 wiersza; - wci ęcie akapitowe: 0,5 cm. Wykresy powinny by ć doł ączone w postaci odr ębnych plików arkuszy kalkulacyj- nych (np. MS Excel), a rysunki i fotografie (czarno-białe) w odr ębnych plikach w formacie JPEG, GIF lub TIFF. Pozycja rysunku lub wykresu powinna by ć wyra źnie wskazana w tek ście. Cytowanie literatury odbywa si ę postaci odno śników dolnych lub w tek ście poprzez podanie w nawiasie nazwiska autora i roku wydania pozycji bibliograficznej np.: (We- sołowski 2004). W alfabetycznym wykazie literatury ka żda pozycja powinna zawiera ć: nazwisko autora i pierwsz ą liter ę jego imienia, rok wydania, tytuł artykułu ( kursyw ą), nazw ę cza- sopisma (seria, tom), numer zeszytu, oraz strony od do, a przy wydawnictwach ksi ąż- kowych skrót nazwy wydawnictwa i miejsce wydania, np.:

Ko żuch B., Sasak J., Zubrycki A., 2004. Współczesne tendencje w naukach o zarz ą- dzaniu . (w:) Z. Tomczonek (red.). Zarz ądzanie. Tera źniejszo ść i przyszło ść . Rozprawy Naukowe 113, Dział Wydawnictw i Poligrafii Politechniki Białostockiej, Białystok, s. 25-43.

Borowska A., 2005. Rozwój kreatywno ści jednostkowej . Zeszyty Naukowe Ekonomia i Zarz ądzanie 10, s. 41-46.

Ziółkowski R., 2007. Zarz ądzanie informacj ą w regionie turystycznym . Rozprawy Na- ukowe 152. Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok.

Do artykułu nale ży doł ączy ć miejsce pracy autora (afiliacja) i adres do korespon- dencji oraz w j ęzyku angielskim: tytuł, streszczenie (do 0,5 strony maszynopisu) i sło- wa kluczowe. Obj ęto ść artykułu ł ącznie z obiektami graficznymi i spisem literatury nie powinna przekracza ć 10 stron maszynopisu. Zło żone artykuły podlegaj ą recenzji.

Economy and Management – 1/2011