Arkusz MUSZAKI (252)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012

Autorzy: Jerzy G ągol*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król**, Małgorzata Marczak**,

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska

*Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa **PROXIMA SA, Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN…

Spis tre ści I. Wst ęp – Jerzy G ągol ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Jerzy G ągol ...... 4 III. Budowa geologiczna – Jerzy G ągol ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – Jerzy G ągol ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Jerzy G ągol ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Jerzy G ągol ...... 11 VII. Warunki wodne – Jerzy G ągol ...... 12 1. Wody powierzchniowe...... 12 2. Wody podziemne...... 13 VIII. Geochemia środowiska ...... 16 1. Gleby – Paweł Kwecko ...... 16 2. Osady – Izabela Bojakowska ...... 19 3. Pierwiastki promieniotwórcze – Hanna Tomassi-Morawiec ...... 22 IX. Składowanie odpadów – Jerzy Król, Małgorzata Marczak ...... 25 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Jerzy G ągol ...... 30 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Jerzy G ągol ...... 32 XII. Zabytki kultury – Jerzy G ągol ...... 37 XIII. Podsumowanie – Jerzy G ągol, Jerzy Król, Małgorzata Marczak ...... 38 XIV. Literatura ...... 39

I. Wst ęp

Arkusz Muszaki (252) Mapy geo środowiskowej Polski został wykonany według zasad okre ślonych w Instrukcji… (2005). Plansza A jest wykonaną w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Kielcach reambulacj ą arkusza Muszaki Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Prus- sak i in., 2006). Plansza B w zakresie geochemii środowiska została opracowana w Pa ństwo- wym Instytucie Geologicznym-PIB w Warszawie, a w zakresie problematyki składowania odpadów w Przedsi ębiorstwie Geologicznym Proxima SA we Wrocławiu. Mapa geo środowiskowa Polski (MG śP) w skali 1:50 000 przedstawia w syntetyczny sposób wyst ępowanie kopalin oraz stan ich rozpoznania i zagospodarowania górniczego na tle wybranych elementów hydrogeologii i geologii inŜynierskiej oraz stanu i potrzeb ochrony środowiska, przyrody i dóbr kultury (plansza A). Informuje tak Ŝe o stanie geochemicznym powierzchni ziemi i mo Ŝliwo ści składowania odpadów (plansza B). Mapa geo środowiskowa Polski jest adresowana głównie do instytucji, samorz ądów i organów administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści jest przydatna w realizacji m.in. postanowie ń ustawy o za- gospodarowaniu przestrzennym, ustawy o odpadach, prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Zawarte na mapie informacje mog ą by ć wykorzystane przy opra- cowywaniu strategii rozwoju województw, studiów i planów zagospodarowania przestrzen- nego oraz w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środo- wiskowe s ą pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw społeczno ści lokalnych oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. Wskazane na planszy B naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, ale tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizacji innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych są u Ŝyteczne do wskazywania kierun- ków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Materiały archiwalne i informacje niezb ędne dla realizacji mapy uzyskano m.in.: w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, w Urz ędzie Marszałkowskim Woje- wództwa Warmi ńsko-Mazurskiego, u Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie,

3 w Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Olsztynie, w Instytucie Uprawy, Na- wo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, w Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie, w urz ędach gmin, których tereny znajduj ą si ę w granicach arkusza Muszaki, i w starostwach powiatowych w Nidzicy i w Szczytnie. Wykonano tak Ŝe kwerend ę interne- tow ą. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych 1942 (arkusz N-34-90-C Muszaki). Mapa jest przygotowana w formie cyfro- wej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski. Ponadto szczegółowe dane o złoŜach są uj ęte w kartach informacyjnych złó Ŝ.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Arkusz Muszaki obejmuje obszar poło Ŝony pomi ędzy 53 °20 ′ a 53 °30 ′ szeroko ści geograficznej północnej i 20 °30 ′ a 20 °45 ′ długo ści geograficznej wschodniej. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkusza znajduje si ę w województwie warmi ń- sko-mazurskim i obejmuje fragmenty gmin: Nidzica, Janowo i Janowiec Ko ścielny w powiecie nidzickim oraz cz ęść gminy Jedwabno w powiecie szczytnie ńskim. Przez obszar arkusza, według regionalizacji fizycznogeograficznej J. Kondrackiego (2001), przebiega równole Ŝnikowo granica dwu prowincji: Ni Ŝu Wschodniobałtycko- Białoruskiego i Ni Ŝu Środkowoeuropejskiego. W wymiarze regionalnym jest to granica mezoregionu Równina Mazurska na północy oraz Wzgórza Mławskiego i Równiny Kurpiow- skiej na południu. (fig. 1) Najwy Ŝej poło Ŝony punkt powierzchni terenu – 228,6 m n.p.m. – znajduje si ę w południowo-zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru (Złote Góry), natomiast najniŜej poło- Ŝone jest jezioro Omulew (135,0 m n.p.m.) w cz ęś ci północno-zachodniej obszaru arkusza. Deniwelacja terenu wynosi około 90 m. Mezoregion Równina Mazurska jest obszarem stosunkowo płaskich powierzchni sandrowych, z kulminacj ą morenowego wzniesienia Złotych Gór i Jastrz ębiej Góry. Wspomnia- ne elewacje s ą prawdopodobnie fragmentami – osta ńcami przekształconych wysoczyzn z okresu zlodowace ń środkowopolskich. Powierzchnie sandrowe tworz ą system tarasów akumulacyjnych, akumulacyjno-erozyjnych oraz erozyjno-akumulacyjnych (Morawski, 2001, 2002). Powierzchnie tarasów opadaj ą od południowego-zachodu (około 170 m n.p.m.) na wschód (około 143 m n.p.m.) oraz południowy wschód, ju Ŝ w obr ębie Równiny Kurpiowskiej (około 134 m n.p.m.). W południowo-wschodniej cz ęś ci opisywanego fragmentu Równiny Mazurskiej wyst ępuje rozległa równina torfowa z przyległ ą form ą eoliczn ą – równin ą pia-

4 sków przewianych. W północno-zachodniej cz ęś ci, pomi ędzy jeziorami Koniuszyn i Omulew, przebiega w ąska rynna subglacjalna, obecnie wykorzystana przez ciek Koniuszyn. Innymi, niewielkimi formami geomorfologicznymi s ą tu kemy i równiny denudacyjne.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Muszaki na tle jednostek fizycznogeograficznych Polski (wg J. Kondrackiego, 2001) 1 – granica prowincji, 2 – granica podprowincji, 3 – granica mezoregionu, 4 – wi ększe jeziora P r o w i n c j a: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Pojezierze Wschodniobałtyckie Makroregion: Pojezierze Mazurskie Mezoregiony: 842.81 – Pojezierze Olszty ńskie 842.82 – Pojezierze Mr ągowskie 842.87 – Równina Mazurska P r o w i n c j a: Ni Ŝ Środkowoeuropejski Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Makroregion: Nizina Północnomazowiecka Mezoregiony: 318.63 – Wzniesienie Mławskie 318.65 – Równina Kurpiowska Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie Mezoregion: 315.15 – Garb Lubawski

5 Mezoregion Wzniesienie Mławskie jest obszarem płaskiej wysoczyzny morenowej, któ- ra miejscami wznosi si ę ponad 200 m n.p.m. Wschodnie zbocza wysoczyzny do ść g ęsto rozci ęte s ą suchymi dolinami. Mezoregion Równina Kurpiowska obejmuje cz ęść sandru mazurskiego. Wyst ępuj ą tu piaski zlodowace ń północnopolskich. Obszar arkusza Muszaki le Ŝy w strefie klimatycznej Polski, która charakteryzuje si ę średni ą temperatur ą roczn ą powietrza 7°–7,5°C (temperatura stycznia od -2,5 do -3,5°C, lipca od 17° do 17,5°C), średni ą roczn ą sum ą opadów atmosferycznych 550–650 mm, liczb ą dni przymrozkowych (poni Ŝej 0°C) od 110 do 120 i liczbą dni gor ących (powy Ŝej 25°C) od 20 do 30 (Lorenc, red., 2005). Około 85% powierzchni omawianego obszaru zajmuj ą lasy. Dominuj ącym typem sie- dliskowym s ą bory sosnowe. Z charakterem podło Ŝa zwi ązane s ą gleby oraz szata ro ślinna. Na obszarze arkusza w obr ębie gleb chronionych wyst ępuj ą gleby kompleksu pszennego dobrego oraz gleby kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego. Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby bielicowe i pseu- dobielicowe. W obr ębie gleb organicznych ł ąk wyst ępuj ą w przewadze gleby torfowe i murszowo-torfowe oraz murszowo-mineralne i murszowate. Najwi ększymi wsiami s ą w cz ęści południowej arkusza: Muszaki, Jagarzewo i Wichro- wiec, a w cz ęś ci północnej Jabłonka i Kot. Ludno ść zajmuje si ę głównie upraw ą ziemi w rodzinnych gospodarstwach rolnych. Niewielka liczba mieszka ńców znajduje zatrudnienie w usługach i handlu. Nad jeziorem Omulew i Jeziorem Zawadzkim znajduj ą si ę o środki wy- poczynkowe i k ąpieliska. Rzeka Omulew jest szlakiem kajakowym. W latach 1949-1993 znaczn ą cz ęść obszaru arkusza obejmował wojskowy poligon czoł- gowy i chemiczny „Muszaki” o powierzchni ok. 8 tys. ha. Poci ągn ęło to za sob ą wysiedlenia wsi, niekorzystne zmiany środowiska przyrodniczego, ale tak Ŝe zachowanie miejscami naturalnego środowiska le śnego. Wsie na omawianym obszarze nie s ą skanalizowane, a ścieki z indywidualnych gospo- darstw odprowadzane s ą do ziemi, cz ęsto wylewane na pola uprawne. Teren arkusza przecinaj ą drogi wojewódzkie: nr 604 (Nidzica – Wielbark) i nr 545 (Działdowo – Nidzica – Jedwabno) oraz drogi lokalne Przebiega tu tak Ŝe linia kolejowa Szczytno-Wielbark-Nidzica, oddana do u Ŝytku w 1900 r.

6 III. Budowa geologiczna

Szczegółowy opis budowy geologicznej obszaru arkusza zawiera Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Muszaki (Morawski, 2001, 2002). Przestawion ą poni Ŝej syntez ę opracowali Prussak i in. (2006). Obszar obj ęty granicami opisywanego arkusza znajduje si ę w obr ębie anteklizy mazursko-białoruskiej, wchodz ącej w skład wyniesionego fragmentu prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej (Motyl-Rakowska, Schoeneich, 1970). Wgł ębna budowa geologiczna została rozpoznana na s ąsiednim arkuszu Nidzica (otwór Nidzica IG 1). W czasie orogenezy kaledo ńskiej i waryscyjskiej, w wyniku wypi ętrzenia anteklizy, usuni ęte zostały na omawianym obszarze osady starszego paleozoiku. Luka stratygraficzna si ęga od kambru do triasu. Trias jest wykształcony jest w postaci piaskowców, mułowców, iłowców, wapieni i dolomitów. MiąŜ szo ść osadów jurajskich (piaski, piaskowce i mułowce) wynosi około 300 m, a osadów kredowych około 1000 m. Osady kredowe nawiercono na gł ęboko ści około 340 m. S ą to piaski, mułowce, kreda pisz ąca i wapienie (Morawski, 2001). Na obszarze arkusza otworami wiertniczymi rozpoznano osady trzeciorz ędu 1-paleogenu (paleocen, eocen) oraz neogenu (miocen, pliocen). Reprezentowane s ą one kolejno przez: piaskowce i piaski paleocenu dolnego, piaski eocenu i mułowce eocenu środkowego, piaski oligocenu oraz osady jeziorno-bagienne miocenu i pliocenu: piaski, mułki i iły z wkładkami węgla brunatnego (Morawski, 2001). Na powierzchni podczwartorz ędowej, która poło Ŝona jest od 70 do 170 m n.p.m., od- słaniaj ą si ę głównie osady pliocenu, a jedynie lokalnie miocenu. Du Ŝą deniwelacj ę tej powierzchni tłumaczy si ę z procesami glacitektonicznymi lub neotektonicznymi. Mi ąŜ szo ść osadów czwartorz ędowych, które w cało ści pokrywaj ą opisywany obszar (fig. 2) zmienia si ę od około 80 do 230 m. Na obszarze arkusza wyst ępuje granica maksymal- nego zasi ęgu zlodowacenia Wisły. W profilu plejstocenu omawianego obszaru brak jest osa- dów interglacjalnych lub interstadialnych. Najstarsze osady plejstocenu (zlodowacenia południowopolskie) reprezentuj ą trzy poziomy glin zwałowych (zlodowacenia Nidy, Sanu, Wilgi 2) i rozdzielaj ące je osady wodnolodowcowe i zastoiskowe. Mi ąŜ szo ść tych osadów zmienia si ę od kilkunastu metrów w rejonach wyniesie ń plioce ńskiej powierzchni podczwartorz ędowej do 150 m w obr ębie najgł ęb-

1 W 2002 r. Mi ędzynarodowa Unia Nauk Geologicznych usun ęła z tabeli stratygraficznej poj ęcie trzeciorz ędu jako okresu geologicznego (co uwzgl ędniaj ą ju Ŝ współczesne podr ęczniki szkolne). Rang ę okresów – zast ępu- jących trzeciorz ęd – maj ą obecnie neogen i paleogen. 2 W polskiej literaturze geologicznej stosowana bywa tak Ŝe pisownia: zlodowacenie nidy, sanu, wilgi itp.

7 szych obni Ŝeń (rynien) w powierzchni podczwartorz ędowej. Te kopalne rynny (doliny) wy- pełniaj ą gliny zwałowe, piaski i mułki zastoiskowe zlodowace ń południowopolskich.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Muszaki na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 (wg L. Marksa i in., red., 2006) CZWARTORZ ĘD holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady oraz torfy i namuły; 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen: z l o d o w a c e n i a p ó ł n o c n o p o l s k i e 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki ke- mów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; z l od o w a c e n i a ś r o d k o w o p o l s k i e 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 26 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe

Uwaga: przy opisie wydziele ń stratygraficznych zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000

8 Zlodowacenia środkowopolskie reprezentowane s ą przez gliny zwałowe zlodowacenia Odry i dwa poziomy glin zwałowych zlodowacenia Warty (stadiały środkowy i górny) oraz towarzysz ące im piaski, mułki zastoiskowe oraz pod-, śród- i nadmorenowe piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Mi ąŜ szo ść osadów zlodowace ń środkowopolskich zmienia si ę od około 30 m w rejonie wyniesie ń powierzchni podczwartorz ędowej do około 140 m w rejonie obni- Ŝeń powierzchni podczwartorz ędowej oraz w strefie wyst ępowania osta ńców, zbudowanych z glin zwałowych stadiału górnego zlodowacenia Warty. Na powierzchni terenu odsłaniaj ą si ę osady zlodowacenia Warty, przede wszystkim ze stadiału górnego: podmorenowe piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry, miejscami mułki moren martwego lodu. Charakterystyk ę regionaln ą moren czoło- wych Polski północno-wschodniej, w tym moren martwego lodu, przedstawił T. Zieli ński (1992). Najwi ększe rozprzestrzenienie wymienione osady osi ągaj ą w południowo-zachodniej cz ęś ci opisywanego obszaru. Zlodowacenia północnopolskie (zlodowacenie Wisły) reprezentuj ą osady stadiału gór- nego, które zostały zdeponowane na powierzchni terenu przede wszystkim jako piaski i Ŝwiry sandrowe. Osady wodnolodowcowe tego zlodowacenia pokrywaj ą około 60% powierzchni opisywanego obszaru, „opływaj ąc” wysoczyzn ę morenow ą i osta ńce środkowopolskie i stanowi ąc cz ęść ich regionalnego rozprzestrzenienia (Zieli ński, 1993). Wysoczyzna i osta ńce, zbudowane z osadów zlodowace ń środkowopolskich, stanowiły barier ę dla wód roztopowych zlodowacenia Wisły. Mi ąŜ szo ść osadów najmłodszego zlodowacenia miejscami przekracza 30 m. Osady nierozdzielonego czwartorz ędu to głównie rezydualne Ŝwiry i gliny z głazami, wyst ępuj ące na wysoczy źnie, gdzie pokrywaj ą gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe ze stadiału górnego zlodowacenia Warty. Osady holocenu to namuły, piaski z humusem oraz torfy, których najwi ększe wyst ąpie- nia grupuj ą si ę w południowo-wschodniej cz ęś ci opisywanego arkusza. Mniejsze rozprzestrzenienie maj ą piaski eoliczne, kreda jeziorna i piaski rzeczne.

IV. Zło Ŝa kopalin

Według stanu na 2012 r. na obszarze obj ętym arkuszem Muszaki udokumentowane jest tylko jedno zło Ŝe, a ści ślej jedno z pól (pole II, południowe) zło Ŝa kredy jeziornej „Szu ć” (tabela 1), które kontynuuje si ę na sąsiednim arkuszu Jedwabno (214). Zło Ŝe to zwi ązane jest z kumulacj ą biogeniczn ą holocenu i wypełnia zagł ębienie na północ od D ębowca Du Ŝego i na północny zachód od Kolonii Szu ć.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geo- Stan zago- Wiek kom- logiczne Klasyfikacja Kategoria spodarowa- Wydobycie Zastosowanie Przyczyny pleksu bilansowe zło Ŝa Numer zło Ŝa na Rodzaj rozpoznania nia zło Ŝa (tys. t.) kopaliny konfliktowo ści Nazwa zło Ŝa litologiczno- (tys. t) mapie kopaliny złoŜa surowcowego klasy klasy wg stanu na rok 2010 (Szuflicki i in., red., 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 obszar Natura 1 SZU Ć kj Q 2 875 C N – Sr 4 B 1 2000 Obja śnienia: Rubryka 3 – kj – kreda jeziorna Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd Rubryka 7 – N – zło Ŝe niezagospodarowane

10 10 Rubryka 9 – Sr – zastosowanie rolnicze Rubryka 10 – 4 – zło Ŝe powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11 – B – zło Ŝe konfliktowe

Zło Ŝe „Szu ć” ma powierzchni ę 57,3 ha, w tym pole II – 17,2 ha (Gradys, 1991). Mi ąŜ- szo ść zło Ŝa w polu II waha si ę od 1,2 do 4,7 m, średnio wynosi 2,7 m. Kopalina w polu II charakteryzuje si ę nast ępuj ącymi parametrami: zasadowo ść ogólna w przeliczeniu na CaO od 39,83 do 49,34%, średnio – 45,46%; wilgotno ść naturalna od 58,0 do 74,3%, średnio – 65,0%; g ęsto ść pozorna od 1,15 do 1,37 t/m 3, średnio – 1,27 t/m 3. Zło Ŝe jest zawodnione. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w rolnictwie do wapnowania gleb. W nadkładzie zło Ŝa wyst ępuj ą torfy. Ich mi ąŜ szo ść w polu II wynosi od 0,6 do 2,3 m, średnio 1,3 m. Zasoby oszacowano na 219 tys. m 3. Nie rejestruje ich Bilans zasobów… (Szu- flicki i in., 2011). Torfy charakteryzuj ą si ę niskim stopniem rozkładu i mał ą popielno ści ą. Mog ą by ć wykorzystywane jako torfy ogrodnicze. Według klasyfikacji z punktu widzenia ochrony złó Ŝ i z punktu widzenia ochrony śro- dowiska (Zasady…, 2002) zło Ŝe zaliczono do klasy złó Ŝ powszechnych (4) i konfliktowych (B). Zło Ŝe znajduje si ę na obszarze Natura 2000 (PLB 280007 Puszcza Napiwodzko- Ramucka i tak ą kwalifikacj ę uzyskało na o ściennym arkuszu Jedwabno (214).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Muszaki nie ma koncesjonowanej eksploatacji złó Ŝ surowców mineralnych. Zło Ŝe kredy jeziornej „Szu ć” jest nieudost ępnione górniczo i nieeksploatowane. Miejscowa ludno ść dla zaspokojenia lokalnych potrzeb wydobywa kruszywo (piaski, piaski ze Ŝwirem) z niewielkich wyrobisk. Wi ększe z nich znajduj ą si ę w okolicach wsi Wi ęckowo, Jagarzewo i Kot. Kruszywo wydobywane jest jedynie okresowo na niewielk ą skal ę. Wyrobi- ska ulegaj ą samorekultywacji.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Przewa Ŝaj ąca cz ęść terenu arkusza Muszaki jest zalesiona, dlatego mo Ŝliwo ści powi ęk- szenia bazy zasobowej s ą tu bardzo ograniczone (Prussak i in. 2006; Zaleszkiewicz i in., 2008). Tylko nieliczne obszary były tu obj ęte pracami poszukiwawczymi, maj ącymi na celu udokumentowanie złó Ŝ grubego kruszywa naturalnego. Znajduj ą si ę one na północ od miejscowo ści Kot i Wały, na północny zachód od miejscowo ści Muszaki oraz pomi ędzy miejscowo ściami Grzegórzki i Grabowo (Butrymowicz, 1965; Liwska, 1975). W ramach tych prac nie stwierdzono wyst ępowania kruszywa o wymaganych parametrach jako ściowych. Obszary wspomnianych bada ń zaznaczono na mapie jako negatywne. Jednak w tych obszarach, jak np. w rejonie Magdale ńca (Liwska, 1975), gdzie wyst ępuj ą piaski ze Ŝwirami (glina zwałowa

11 w sp ągu na gł ęboko ści 4-10 m), istnieje prawdopodobie ństwo rozpoznania niewielkich złó Ŝ kruszyw budowlanych i drogowych na potrzeby lokalne. Na obszarze omawianego arkusza – na podstawie analizy Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Morawski, 2001, 2002) i materiałów archiwalnych – wyznaczono siedem ob- szarów perspektywicznych dla wyst ępowania kredy jeziornej. Znajduj ą si ę one w otoczeniu jezior: Czarne, Trzcinowi Omulew, w dolinie dopływu rzeki Omulew w okolicach D ębowca oraz na południe od Wichrowca (Bujakowska, Parecka, 1996a,b,c; Kwa śniewska, 1983). Ko- palina wyst ępuje wokół zarastaj ących jezior oraz w pojedynczych zagł ębieniach pod nadkła- dem torfu. Spodziewane mi ąŜ szo ści kredy jeziornej wynosz ą kilka metrów, a jej zasoby sza- cunkowe około 2 000 tys. m 3. Brak jest jednak danych pozwalaj ących oszacowa ć zasoby pro- gnostyczne poszczególnych obszarów. Nale Ŝy tak Ŝe zauwa Ŝyć, Ŝe zainteresowanie wydoby- waniem kredy jeziornej (i krajowe wydobycie tej kopaliny) w kolejnych latach bie Ŝą cego stulecia, kiedy zaprzestano dotowania tej działalności, drastycznie maleje. Rozległe obszary torfowe wyst ępuj ą pomi ędzy Wichrowcem, Wałami i Puchałowem. Mi ąŜ szo ść kopaliny nie przekracza zwykle dwu metrów. Ze względu na uwarunkowania ochrony przyrody Ŝadne torfowisko na terenie arkusza nie spełnia wymogów stawianych ob- szarom potencjalnej bazy surowcowej (OstrzyŜek, Dembek, 1996). Jako ciekawostk ę warto wspomnie ć, Ŝe w dawnej wsi Ruda (Małga) eksploatowano do XVIII w. rud ę darniow ą na potrzeby działaj ącego tu pieca hutniczego (Piec-Nied ź- wied ź).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe W północno-wschodnim skraju obszaru arkusza Muszaki przebiega dział I rz ędu pomi ędzy zlewniami Wisły i Pregoły (Morza Bałtyckiego). Północna cz ęść obszaru mapy znajduje si ę w obr ębie zlewni trzeciego rz ędu rzeki Omulew (dopływ Narwi), centralna za ś cz ęść i południowa le Ŝy w obr ębie zlewni trzeciego rz ędu rzeki Orzyc (dopływ Narwi). W północno-zachodniej cz ęś ci znajduje si ę niewielki obszar bezodpływowy, w obr ębie którego znajduj ą si ę niewielkie jeziora: Dłu Ŝek i Trzcinowe. Charakterystyk ę warunków wodnych obszaru arkusza Muszki opracowano na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1: 50 000 (Hulboj, 1998, 2006; Kruk, Kałus, 2010).

12 Obszar obj ęty granicami arkusza jest bezpo średnio odwadniany rzek ą Omulew z jej do- pływami Koniuszyn ą i Czarn ą. Omulew płynie w kierunku wschodnim. W północnej cz ęś ci obszaru arkusza znajduj ą si ę jeziora: Omulew, Czarne, Trzcinowe, Dłu Ŝek, Koniuszyn i Kope ć, a na południu arkusza Jezioro Zawadzkie. Najwi ększym zbiorni- kiem wód stoj ących jest południowa cz ęść rynnowego jeziora Omulew, którego powierzchnia wynosi 508,8 ha, a maksymalna gł ęboko ść 32,5 m. Jezioro Zawadzkie ma powierzchni ę 82,1 ha i maksymaln ą gł ęboko ści 13,4 m. Południowo-wschodnia cz ęść opisywanego obszaru, podmokła i bagienna, odwadniana jest poprzez g ęst ą sie ć rowów melioracyjnych i bezimienne cieki, których wody po średnio zasilaj ą Orzyc. Badania wód powierzchniowych (ocena stanu jednolitych cz ęś ci wód rzecznych) były prowadzone w 2010 r. przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie (Ra- port…, 2011) zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 13 maja 2009 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych i podziemnych (Rozporz ądzenie…, 2009). W 2010 r. prowadzono operacyjny monito- ring rzek. Na obszarze arkusza badania jako ści wód wykonano w jednym punkcie pomiarowo- kontrolnym, zlokalizowanym powy Ŝej uj ścia do jeziora Omulew, na jednolitej cz ęś ci wód o nazwie „Omulew od źródeł do Czarnej Rzeki”. Punkt znajduje si ę na Strudze Koniuszyn, w odległo ści około 3 km poni Ŝej jeziora Koniuszyn, a około 0,5 km powy Ŝej jeziora Omulew. Stan ekologiczny wód Strugi Koniuszyn oceniono jako bardzo dobry. Badane elementy bio- logiczne, fizykochemiczne i chemiczne spełniaj ą wymogi I klasy. Struga Koniuszyn była badana w 2009 r. w tym samym przekroju pomiarowym. Po- dobnie jak w 2010 r., wszystkie parametry fizyczno-chemiczne odpowiadały wtedy I klasie jakości wód. Z badanych elementów biologicznych tylko makrofity wskazywały na II klas ę. Jako ść wód jezior nie była badana w latach 2005-2010. Wody powierzchniowe na obszarze arkusza wykorzystywane s ą jedynie dla potrzeb rekreacji. Wokół jezior poło Ŝonych jest kilka o środków wczasowych.

2. Wody podziemne Według podziału regionalnego słodkich wód podziemnych w Polsce (Paczy ński, Sadur- ski, red., 2007) obszar arkusza Muszaki znajduje się w północnej cz ęś ci regionu mazowiecko- mazursko-podlaskiego (II). W systematyce regionalnej (Paczy ński, Sadurski, red., 2007),

13 z uwzgl ędnieniem jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (JCWP), obszar ten znajduje si ę w Prowincji Wisły, Regionie Narwi, Pregoły i Niemna (RNPN). Południowo-zachodni skrawek arkusza nale Ŝy do Prowincji Wisły, Regionu Środkowej Wisły (R ŚW), subregionu nizinnego (S ŚWN). W granicach arkusza rozpoznano i scharakteryzowano jedno u Ŝytkowe pi ętro wodono- śne – czwartorz ędowe (Hulboj, 1998, 2006; Kruk, Kałus, 2010). Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne występuje w wodnolodowcowych piaskach i Ŝwi- rach zlodowace ń: Wisły, Warty, Odry i Wilgi. ZróŜnicowane litologiczno-stratygraficznie osady fluwioglacjalne cz ęsto znajduj ą si ę w bezpo średnim kontakcie i w strefie wysoczyzn oraz sandrów tworz ą jeden u Ŝytkowy poziom wodono śny o mi ąŜ szo ści od 15 do 60 m. Lo- kalnie s ą izolowane mułkami, iłami zastoiskowymi i glinami zwałowymi. Mi ąŜszo ść 100– 140 m osi ągaj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe w kopalnych dolinach, gdzie dominuj ą osady wodnolodowcowe zlodowacenia Odry (Morawski, 2001). Wodono śne osady czwartorz ędu s ą jedynie lokalnie – w rejonie wysoczyzny i wyst ąpie ń moren martwego lodu (osta ńców) – izolowane od powierzchni terenu. Zwierciadło wody najcz ęś ciej ma charakter swobodny i wyst ępuje na rz ędnej od 190 do 130 m n.p.m. Baz ą drena Ŝu w północnej częś ci arkusza jest rzeka Omulew. W cz ęś ci centralnej i wschodniej wody podziemne spływaj ą w kierunku wschodnim i południowo-wschodnim. Warunki hydrogeologiczne w obr ębie omawianego arkusza s ą słabo rozpoznane. Nie ma otworów studziennych, w których przeprowadzono próbne pompowania z maksymaln ą wydajno ści ą, przy optymalnym zafiltrowaniu studni. Mo Ŝna s ądzi ć, i Ŝ wydajno ści potencjalne studni mog ą znacznie przekracza ć 70 m 3/h (Hulboj, 1998). Na obszarze arkusza znajduje si ę jedynie kilkana ście uj ęć wód podziemnych. Ich zasoby eksploatacyjne nie przekraczaj ą 50 m 3/h. Najwi ększe zasoby eksploatacyjne, przekraczaj ą- ce 25 m 3/h, maj ą uj ęcia zakładu rolnego Zachy (48 m 3/h) i o środka wczasowego w Zawadach (34 m 3/h) oraz uj ęcie wiejskie w Wi ęckowie (34 m 3/h). Wody czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego s ą słabo zmineralizowane. Średnia zawarto ść suchej pozostało ści nie przekracza 400 mg/dm 3, średnia zawarto ść siarczanów wynosi 33,6 mg/dm 3, chlorków 9,8 mg/dm 3, Ŝelaza 0,68 mg/dm 3, manganu 0,06 mg/dm 3 (Hulboj, 1998). Tylko w rejonie miejscowo ści Zachy i Wikno stwierdzono zawarto ści Ŝelaza i manganu wi ększe od ilo ści dopuszczalnych dla wód pitnych. W rejonie Wikna zarejestrowano w wodzie podwy Ŝszon ą zawarto ść miedzi. Generalnie są to wody dobrej jako ści. Jednak mo- Ŝe by ć nietrwała ze wzgl ędu na brak izolacji poziomów wodono śnych. Rzadziej wyst ępuj ą

14 wody o średniej jako ści, które wymagaj ą prostego uzdatniania, z powodu podwy Ŝszonej zawarto ść Ŝelaza lub manganu. Ze wzgl ędu na przewa Ŝaj ący brak izolacji poziomów wodono śnych od powierzchni terenu wi ększo ść obszaru arkusza zakwalifikowano do rejonów o wysokim stopniu zagro Ŝenia jako ści wód podziemnych. Obszar pomi ędzy miejscowo ści ą Muszaki a jeziorem Zawadzkim zaliczono do rejonów o bardzo wysokim stopniu zagroŜenia. W rejonie tym znajduj ą si ę za- budowania po byłej jednostce wojskowej, ze ściekami rozs ączkowanymi do gruntu, nie ska- nalizowana wie ś oraz oczyszczalnia ścieków w o środku wypoczynkowym w Zawadach. Re- jonami o niskim stopniu zagro Ŝenia s ą obszary, gdzie istnieje izolacja głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. S ą to okolice Wikna oraz strefa Módłki – Górowa – Trząski (Hulboj, 1998, 2006). Z wyj ątkiem północno-zachodniej cz ęś ci opisywany obszar znajduje si ę w obr ębie porowego trzeciorz ędowego zbiornika wód podziemnych GZWP nr 215 – Subniecka Warszaw- ska. Wody podziemne tego zbiornika s ą dobrej jako ści, a średnia gł ęboko ść uj ęć wynosi 160 m (Kleczkowski, red., 1990). Peryferyczna cz ęść tego zbiornika jest słabo rozpoznana. Dla obszarów GZWP 214 i GZWP 215 nie wykonano dot ąd regionalnej dokumentacji hydrogeologicznej. Na obszarze arkusza nie ma studzien ujmujących trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne. W profilu otworu wiertniczego Wichrowiec na gł ęboko ści 212,9–343,0 m wyst ępuj ą piaski pylaste przewarstwione mułkami i iłami. Takie wykształcenie litologiczne wskazuje na niekorzystne warunki hydrogeologiczne w tej cz ęś ci Subniecki Warszawskiej. Pi ętro trzeciorz ędo- we nie zostało uznane jako u Ŝytkowe na arkuszu Muszaki Mapy hydrogeologicznej Polski (Hulboj, 1998). Według B. Paczy ńskiego (1995) pi ętro to charakteryzuje si ę bardzo niskim modułem zasobów odnawialnych – 5 m 3/24 h/ km 2 oraz potencjaln ą wydajno ści ą studni do 30 m3/h. Arkusz Muszaki obejmuje północne peryferia wspomnianego zbiornika. Niewielka, południowo-zachodnia, cz ęść obszaru arkusza obejmuje fragment głównego zbiornika wód podziemnych nr 214 – Działdowo. Jest to zbiornik typu porowego, w którym wodono śnymi s ą mi ędzymorenowe osady czwartorz ędu oraz osady czwartorz ędowe wypeł- niaj ące doliny kopalne (Kleczkowski, red., 1990) (fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Muszaki na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony (wg A.S. Kleczkowskiego, red., 1990) 1 – granica GZWP w o środku porowym, 2 – wi ększe jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 212 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztynek, czwartorz ęd, 213 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn, czwartorz ęd, 214 – Zbiornik Działdowo, czwartorz ęd, 215 – Zbiornik Subniecka Warszawska, trzeciorz ęd

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Rozporz ądzenie…, 2002). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Muszaki, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (medianach) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

16 Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść Warto ść przeci ętnych zawarto ści przeci ętnych (median) w glebach w glebach (median) obszarów Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu w glebach niezabudowanych lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Muszaki (252) na arkuszu Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Muszaki (252) Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 - 5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 7 - 57 15 27 Cr Chrom 50 150 500 2 - 6 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 11 - 56 20 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1 - 3 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1 - 5 1 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1 - 5 2 3 Pb Ołów 50 100 600 4 - 14 7 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 - 0,07 <0,05 <0,05 Liczba badanych próbek gleb z arkusza Muszaki (252) 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standar dy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 6 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza Muszaki (252) do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem te renów przemysłowych, (liczba próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – liczba próbek

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej

17 siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski.

18 Ze wzgl ędu na zbyt mał ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝ- liwiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, mi- nerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powstałego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ę- cych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich de- pozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜkie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindst- röm, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wy- st ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla organizmów, zwłaszcza drapie Ŝ- ników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009; Albering, 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjal- nym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w o- sadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). TakŜe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in,. 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakow- ska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1996; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

19 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Rozporz ądzenie…, 2002). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 3 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189

* - Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** - MacDonald D. i in., 2000. *** - suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** - suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś).

20 Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, osady jeziorne za ś są pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3- cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbo- lami pierwiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Omulew i Bachotek (tabela 4). Osady jeziora Omulew charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ścia- mi potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego.

21 Osady jeziora Bachotek zawieraj ą podwy Ŝszone zawarto ści pierwiastków śladowych zwłasz- cza ołowiu, cynku i rt ęci. Cechuj ą si ę one tak Ŝe podwy Ŝszon ą zawarto ści ą wielopier ścienio- wych w ęglowodorów aromatycznych w porównaniu do przeci ętnie spotykanych w osadach jezior. Jednak Ŝe stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych i WWA s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Omulew Bachotek Parametr 2003 r. 2010 r. Arsen (As) 8 7 Chrom (Cr) 4 15 Cynk (Zn) 29 119 Kadm (Cd) 0,3 1,4 Mied ź (Cu) 5 18 Nikiel (Ni) 4 11 Ołów (Pb) 15 59 Rt ęć (Hg) 0,059 0,215 * WWA 11 WWA 0,586 3,082 ** WWA 7 WWA 0,954 3,502 PCB *** 0,0011 0,0031

* - suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** - suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** - suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu radio- ekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na

22 wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Ze wzgl ędu na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izolinio- wych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwu kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 28 do około 42 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 36 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 19 do około 33 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 25 nGy/h. W profilu zachodnim zarejestrowane dawki promieniowania s ą do ść wyrównane (przewa Ŝaj ą warto ści z zakresu: 30–42 nGy/h), co świadczy o tym, Ŝe zalegaj ące wzdłu Ŝ profilu pomiarowego utwory – gliny zwałowe i osady moren czołowych zlodowacenia środkowopol- skiego oraz utwory wodnolodowcowe z dwu okresów zlodowace ń ( środkowo- i północnopol- skiego) – cechuj ą si ę podobn ą promieniotwórczo ści ą. W profilu wschodnim pomierzone war- to ści promieniowania s ą wyra źnie ni Ŝsze, gdy Ŝ wzdłu Ŝ profilu wyst ępuj ą osady (piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe i rzeczne oraz torfy) charakteryzuj ące si ę zazwyczaj obni Ŝon ą pro- mieniotwórczo ści ą w stosunku do np. glin zwałowych. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą generalnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 2,0 do 8,6 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 1,4 do 10,0 kBq/m 2. Nieco podwy Ŝszona lokalnie warto ść st ęŜ enia cezu w profilu wschodnim (ok. 10 kBq/m 2) jest zwi ązana z niezbyt intensywn ą anomali ą wyst ępu- jącą mi ędzy Olsztynem, Piszem a Ostroł ęką i nie stwarza Ŝadnego zagro Ŝenia radiologicznego dla ludno ści.

23 252 W PROFIL ZACHODNI 252 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5929806 5925682 5927654 5923623 5925821 5921720 m m 5916540 5919640

5914586 5915589

5912876 5913749 0 10 20 30 40 50 0 5 10 15 20 25 30 35 nGy/h nGy/h 24 24

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5929806 5925682 5927654 5923623 5925821 5921720 m m 5916540 5919640

5914586 5915589

5912876 5913749 0 2 4 6 8 10 0 2 4 6 8 10 12 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Muszaki (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk opadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach (Ustawa..., 2001) oraz w Rozporz ą- dzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003). W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wy- nika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składo- wisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej; s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk, s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 5; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na planszy B arkusza Muszaki Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne dokumentuj ą obecno ść potencjalnej warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m.

25 Tabela 5 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery Rodzaj składowanych opadów geologicznej współczynnik miąŜ szo ść [m] rodzaj gruntów filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1 . 10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 . 10 -7 Gliny

Tło dla przedstawianych na planszy B informacji stanowi informacja o stopniu zagro Ŝe- nia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiona z arkusza Muszaki Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Hulboj, 1998). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (od- porno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze arkusza Muszaki 85% powierzchni obejmuje bezwzgl ędny zakaz lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączeniom podlegaj ą: − obszary wyst ępowania osadów holoce ńskich: namułów torfiasto-piaszczystych jeziornych, den dolinnych i zagł ębie ń bezodpływowych, torfów, kredy jeziornej, gytii, piasków eolicznych, piasków rzecznych den dolinnych, jak równie Ŝ piasków i glin deluwialnych. Utwory te akumulowane zostały przede wszystkim w dolinach Omulwi, Czarnej, Koniu- szyna, w zagł ębieniu pomi ędzy Wałami, Wichrowem i Puchałowem oraz w strefach brze Ŝnych jezior: Omulew, Czarnego, Trzcinowego, Zawadzkiego, Koniuszyn; − tereny zabagnione i podmokłe, w tym ł ąki na glebach pochodzenia organicznego – wyst ę- puj ące na wi ększych powierzchniach w południowo-wschodniej (na zachód od Wichrow- ca i w rejonie Zachów) oraz północno-wschodniej (okolice Kolonii Szu ć) cz ęś ci arkusza,

26 a tak Ŝe wzdłu Ŝ mniejszych cieków, wył ączone bezwzgl ędnie wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; − tereny wyst ępowania utworów deluwialnych w rejonie Moczyska, ze wzgl ędu na mo Ŝli- wo ść powstawania ruchów geodynamicznych; − obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych (Morawski, Pochodzka- Szwarc, 2008). Znajduj ą si ę one w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza: na po- łudnie od Rakarni, na północ od Złotych Gór i koło Gajówki Zdrojek; − tereny poło Ŝone w strefie 250 m wokół jezior (Omulew, Zawadzkie, Trzcinowe, Czarne, Dłu Ŝek, Koniuszyn, Kope ć); − kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha; − tereny obj ęte ochron ą przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków „Puszcza Napiwodzko-Ramucka” (PLB 280007) oraz specjalny obszar ochrony siedlisk – „Ostoja Napiwodzko-Ramucka” (PLH 280052); − teren rezerwatów przyrody: „Lasy Napiwodzkie”, „Małga”, „Koniuszanka I” oraz „Ko- niuszanka II”; − obszary bardzo płytkiego wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych głównego u Ŝyt- kowego poziomu wodono śnego w północnej i wschodniej cz ęś ci arkusza, w obr ębie któ- rego obecno ść zwierciadła wód podziemnych stwierdzono na gł ęboko ści 0–5 m (Hulboj, 1998). Poziom ten charakteryzuje si ę wysokim stopniem zagro Ŝenia zanieczyszczeniami; − obszary zagro Ŝone podtopieniami wyst ępuj ące w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza, wskazane na „Mapie obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce” (Nowicki, red., 2007); − teren nieczynnego wojskowego lotniska „Muszaki” poło Ŝonego na wschód od Jagrzewa.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 15% obszaru arkusza. W granicach arkusza wyznaczono potencjalne niewielkie obszary preferowane jedynie do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych. Wydzielono je w miejscach, które maj ą naturaln ą warstw ę izolacyjn ą wykształcon ą w postaci gruntów spoistych, spełniaj ących wymagania izolacyjno ści podło Ŝa okre ślone dla naturalnych barier geologicznych (NBG) (zgodnie z tabel ą 5).

27 Obszary predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wyznaczono w obr ębie przypowierzchniowego występowania glin zwałowych stadiału górnego zlodowacenia Warty (zlodowacenia środkowopolskie). W obr ębie obszarów POLS gliny te odsłaniaj ą si ę na powierzchni w postaci niewielkich płatów w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. Mi ąŜ szo ść ich jest niewielka. Waha si ę od 3–4 m w okolicy Grabowa i Kolonii Grabowa do 5–10 m w okolicy Bartoszków (Morawski, 2001). Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni stropowej osadów tworz ących NBG wyst ępuj ą przepusz- czalne osady piaszczyste o mi ąŜ szo ści nie przekraczaj ącej 2,5 m. Tworz ą je utwory rezydualne powstałe na glinach zwałowych w rejonie Kolonii Grabowo. Lokalizacja składowisk w tych rejonach wymaga ć b ędzie usuni ęcia 1–2 m warstwy piaszczystej zalegaj ącej w stropie utworów słabo przepuszczalnych. Obszary przypowierzchniowego wyst ępowania osadów piaszczystych i piaszczysto- Ŝwirowych (o mi ąŜ szo ści ponad 2,5 m): wodnolodowcowych, rezydualnych, morenowych oraz zastoiskowych, okre ślono jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska odpadów na tych terenach wi ąza ć si ę b ędzie z konieczno ści ą wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. Wyznaczone obszary POLS w wi ększo ści znajduj ą si ę w zasi ęgu czwartorz ędowego głównego u Ŝytkowego pi ętra wodono śnego (GPU) (Hulboj, 1998). Wyst ępuje ono w utwo- rach sandrowych zlodowacenia północnopolskiego na gł ęboko ści od około 15 do 50 m, miejscami gł ębiej (80 m p.p.t.). Stopie ń zagro Ŝenia GPU w okolicy Grabowa, Górowa-Trz ąsek, Magdale ńca oraz Módłek okre ślono jako niski ze wzgl ędu na wyst ępowanie nadkładu glin izoluj ących GPU od czynników zewn ętrznych o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 70 metrów. Sto- pie ń wysoki wskazano w rejonie Wichrowa i Kolonii Grabowa, gdzie w zasadzie brak jest ci ągłej warstwy izoluj ącej. W zachodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie Bartoszków, Grzegórzek oraz Piotrowic, brak jest głównego u Ŝytkowego pi ętra wodono śnego w ut worach czwartorz ę- dowych. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU). Z uwagi na ochron ę przyrody (Obszar Chronionego Krajobrazu Puszczy Napiwodz- ko-Ramuckiej oraz Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Rzeki Orzyc) wyznaczono ograniczenie warunkowe w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. Ponadto wyró Ŝniono je tak Ŝe (na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących z ochrony zwartej zabu- dowy) w promieniu 8 km od wojskowego nieczynnego lotniska „Muszaki”. W zachodniej

28 cz ęś ci analizowanego obszaru, (okolice Bartoszek i Grzegórzek), zgodnie z przebiegiem granicy strefy wysokiej ochrony (OWO) głównego zbiornika wód podziemnych nr 214, wyznaczono ograniczenie warunkowe „w”. Ograniczenia te nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na śro- dowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem za- bytków oraz administracji geologicznej. Wskazane na mapie rejony POLS wydzielono na podstawie obrazu budowy geologicznej przedstawionego na arkuszu Muszaki Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Morawski, 1994). Zaznaczy ć nale Ŝy, Ŝe charakterystyka litologiczna utworów stanowi ących naturaln ą barier ę geologiczn ą, omówiona w obja śnieniach do mapy geologicznej jest bardzo ogólna i nie opisuje w pełni cech izolacyjnych warstwy. Dlatego te Ŝ w przypadku omawianych rejonów ka Ŝdorazowa lokalizacja składowiska wymaga przeprowadzenia szcze- gółowych bada ń geologicznych (maj ących na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia pozio- mego i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej) oraz bada ń hydrogeologicznych.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla których wyma- gana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepusz- czalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. W strefie przypowierzchniowej brak tego typu osadów. W przypadku konieczno ści budowy składowiska tego typu odpadów na terenie arkusza, nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre ślenie cech izolacyjnych, mi ąŜ szo ści i rozprzestrzenienia istniej ącej naturalnej bariery izolacyjnej. Budowa składowiska odpadów b ędzie si ę wi ąza ć z konieczno ści ą zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. Szczegółowa lokalizacja składowiska powinna znajdowa ć si ę w bezpiecznej odległo ści od stref obni Ŝeń tworz ących system odwodnienia powierzchniowe- go. Na obszarze arkusza nie ma składowisk odpadów komunalnych.

29 Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Najlepsze warunki naturalne dla bezpo średniego składowania odpadów oboj ętnych wskaza ć nale Ŝy w miejscach, w których naturalna bariera geologiczna osi ąga najwi ększ ą mi ąŜ szo ść . Warunki takie wyst ępuj ą w rejonie Bartoszków, gdzie mi ąŜ szo ść glin zwałowych zlodowacenia warty osi ąga od 5 do 10 metrów. Na obszarze tym brak jest głównego u Ŝytko- wego poziomu wodono śnego, jednak jest to teren posiadaj ący ograniczenie warunkowe wynikaj ące z ochrony przyrody, a tak Ŝe ochrony wód podziemnych w granicach nieudokumen- towanego zbiornika GZWP.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk nie ma wyrobisk, które mogłyby by ć w przyszło ści rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Ocen ę warunków podło Ŝa budowlanego na obszarze obj ętym granicami arkusza Mu- szaki (Prussak i in., 2006) opracowano na podstawie analizy Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Morawski, 2002), Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Hulboj, 1998, 2006), mapy topograficznej skali 1:50 000, a tak Ŝe Mapy litogene- tycznej Polski w skali 1:50 000 (Gastoł-Palechowska, 2008). Z analizy warunków podło Ŝa budowlanego wył ączono: obszary gleb o wysokich kla- sach bonitacyjnych (I–IVa), łąki na glebach pochodzenia organicznego, kompleksy le śne i rezerwaty. Obszary niewaloryzowane obejmuj ą głównie zwarte kompleksy le śne, które stanowi ą około 85% powierzchni arkusza. Ocena warunków podło Ŝa budowlanego obejmuje na Mapie geo środowiskowej Polski wyró Ŝnienie dwu kategorii obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo (Instrukcja…, 2005). Charakterystyk ę warunków podło Ŝa budowlanego oparto o analiz ę rodzaju i stanu grun- tów oraz gł ęboko ść zwierciadła wód gruntowych. Do terenów o korzystnych warunkach budowlanych zaliczono obszary wyst ępowania gruntów niespoistych średniozag ęszczonych i zag ęszczonych oraz gruntów spoistych morenowych. Są to dodatkowo obszary, w których nie stwierdzono zjawisk geodynamicznych, a zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t.

30 Najwi ększe obszary o korzystnych warunkach budowlanych wyst ępuj ą w południowej cz ęś ci arkusza: w rejonie Grzegórzek (cz ęść zachodnia), w rejonie Wi ęckowa, Muszaków, Jagarzewa i Zawad (cz ęść środkowa) oraz w rejonie Wichrowca (cz ęść wschodnia). Mniejsze tereny znajduj ą si ę równie Ŝ na pozostałej cz ęś ci obszaru arkusza. Tereny korzystne dla budownictwa w rejonie Wichrowca to obszary wyst ępowania gruntów niespoistych średniozag ęszczonych i zagęszczonych, reprezentowanych przez piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe poziomu sandrowego VI zlodowacenia Wisły. Taki sam typ grun- tów znajduje si ę w rejonie Wi ęckowa, Jagarzewa (poziom sandrowy III, V) – w środkowej cz ęś ci arkusza, a tak Ŝe koło miejscowo ści Wały i Kot (poziom sandrowy V, VI) – w północ- nej cz ęś ci arkusza. W rejonie Jabłonki (północno-wschodnia cz ęść mapy) ten rodzaj gruntu odpowiada wyst ąpieniom piasków i Ŝwirów lodowcowych zlodowacenia Wisły. W rejonie Muszaków obszary korzystne dla budownictwa zwi ązane s ą z gruntami morenowymi spo- istymi wykształconymi w postaci twardoplastycznych i półzwartych glin zwałowych zlodowacenia Warty (stadiał górny). Stosunkowo młody wiek tych glin pozwala je uzna ć za grunty mało skonsolidowane. W południowo-wschodnim naro Ŝu obszaru arkusza korzystne warunki budowlane wyst ępuj ą na gruntach zag ęszczonych, reprezentowanych przez piaski, Ŝwiry i mułki moren martwego lodu. Osady te tworz ą do ść rozległe wyniesienia o spłaszczonych elewacjach i te cz ęś ci tych form uznano jako korzystne dla budownictwa. W rejonie Grzegó- rzek umiarkowanie korzystne warunki budowlane odpowiadaj ą ró Ŝnorodnym gruntom, za- równo morenowym spoistym jak i niespoistym średniozag ęszczonym, którymi s ą rezydualne Ŝwiry i gliny (z głazami). Ze wzgl ędu na zmienn ą litologi ę, warunki budowlane tego obszaru nale Ŝy uzna ć za do ść skomplikowane i przyj ąć tylko jako warunkowo korzystne dla budownictwa. Podobnie warunkowo korzystny obszar znajduje si ę około 3 km na południowy- wschód od miejscowo ści Wały, gdzie wyst ępuj ą grunty niespoiste o słabym stopniu zag ęsz- czenia (grunty lu źne i średniozag ęszczone), utworzone przez cienk ą pokryw ę piasków eolicznych, przykrywaj ących piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe sandrowe (poziom VI). Obszary o niekorzystnych warunkach budowlanych obejmuj ą przede wszystkim doliny rzek Omulew i Ruda (północno-wschodnia cz ęść arkusza) oraz do ść rozległe nieckowate obni Ŝenie poło Ŝone na północny wschód od Jagarzewa, gdzie zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę płytko (0–2 m p.p.t.). Te niekorzystne warunki budowlane zwi ązane s ą z obecności ą słabono śnych gruntów organicznych lub zawieraj ących du Ŝą domieszk ę substancji organicz- nej i odpowiadaj ą wyst ąpieniom torfów, cz ęsto otoczonym piaskami humusowymi. Wody gruntowe mog ą tam by ć agresywne. Lokalnie do tej grupy gruntów wł ączono te Ŝ wyst ąpienia

31 piasków, Ŝwirów i mułków deluwialnych, deluwialno-rzecznych i fragmenty terenu z nie- wielkim ciekami i rowami melioracyjnymi. W zachodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie Moczyska, zaznaczaj ą si ę procesy sufozyjne. Ich przejawem jest zanik w obr ębie osadów sandrowych fragmentu cieku Napiwoda – Koniu- szanka. Zjawisko to przebiega na obszarze zalesionym, nie było wi ęc konieczno ści jego uwzgl ędnienia w kontek ście waloryzacji warunków budowlanych. System Osłony Przeciwosuwiskowej SOPO 3 nie rejestruje na obszarze arkusza osuwisk, ale wskazuje 3 niewielkie obszary uznane wst ępnie (teoretycznie) za predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych (Morawski, Pochodzka-Szwarc, 2008). Znajduj ą si ę one w po- łudniowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza: na południe od Rakarni, na północ od Złotych Gór i koło Gajówki Zdrojek. Wszystkie wymienione obszary znajduj ą si ę w lasach (cz ęś ciowo w rezerwatach), czyli na obszarach niewaloryzowanych pod wzgl ędem warunków podło Ŝa budowlanego na niniejszej mapie. Mapa geo środowiskowa Polski pokazuje jedynie zgeneralizowan ą ocen ę warunków budowlanych terenu. W przypadku du Ŝych projektowanych budowli konieczne jest zawsze wy- konanie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej, poprzedzaj ącej projekt budowlany.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Kompleksy le śne zajmuj ą prawie cały teren arkusza Muszaki i wchodz ą w obr ęb obsza- rów chronionego krajobrazu (Rozporz ądzenie Wojewody…, 2003, 2005). Niemal cały teren arkusza mieści si ę w Obszarze Chronionego Krajobrazu Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej (OChKPN-R), którego całkowita powierzchnia wynosi 131 444,3 ha. Puszcza jest pozostało- ści ą wielkiego kompleksu le śnego, rozpo ścieraj ącego si ę niegdy ś mi ędzy Nidzic ą, Olsztynem, Gi Ŝyckiem, Ełkiem i rzek ą Narwi ą. Dominuj ą tu bory sosnowe. W częś ci południowej mapy wyst ępuj ą niewielkie fragmenty Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Rzeki Orzyc (OChKDRzO), który ma powierzchni ę 4 641,5 ha. W obr ębie OChK Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej, na obszarze omawianego arkusza, znajduje si ę rezerwat le śny „Koniuszanka II”, fragment rezerwatu le śnego „D ęby Napiwodz- kie”, rezerwat przyrody nieo Ŝywionej „Koniuszanka I” oraz cz ęść rezerwatu faunistycznego (ornitologicznego) „Małga” (tabela 6). Rezerwat „Koniuszanka II” poło Ŝony jest około 1,5 km na północ od jeziora Koniu- szyn. Został utworzony w celu ochrony przełomu rzeki Koniuszanki oraz cennych kresowych

3 geoportal.pgi.gov.pl

32 zespołów le śnych (Zarz ądzenie…, 1978). W jego obr ębie dominuje wielopostaciowy las mieszany typu gr ądu o powierzchni 44 ha. Pozostały areał zajmuje bór mieszany świeŜy. Gr ąd porasta zbiorowisko d ębów szypułkowych w wieku 200-220 lat z domieszk ą grabu zwyczaj- nego, brzozy brodawkowatej, świerku pospolitego i sosny zwyczajnej. Spotka ć tu mo Ŝna pta- ki: kruka, orzechówk ę, dzi ęcioła czarnego i brod źca samotnego. Poło Ŝony w rezerwacie odci- nek rzeki Koniuszanka oraz jej brzegi penetrowane są przez bobry. Rezerwat „D ęby Napiwodzkie” chroni zespół gr ądu gwiazdnicowego, ł ęgu olchowego oraz boru mieszanego, wyst ępuj ących na wale ozowym (Zarz ądzenie…, 1989). Nazwa rezerwatu pochodzi od rosn ących tu 65 potęŜ nych d ębów, maj ących 300-350 lat. Rezerwat przyrody nieo Ŝywionej „Koniuszanka I" poło Ŝony jest w dolinie Kanału Ba- ranowskiego. Został on utworzony w celu zachowania i ochrony zjawiska sufozji na sandrze (Zarz ądzenie…, 1978). Strumie ń Koniuszanka znika w okolicy osady Rak arnia i wypływa znów 2 km dalej w postaci wysi ękowych źródeł. Szlak podziemnego cieku znacz ą leje sufozyjne. Ro ślinno ść rezerwatu to bór mieszany świe Ŝy, pochodz ący z nasadze ń sztucznych. Na terenach bagna wyst ępuje szuwar wieloturzycowy oraz szuwar trzcinowy. Około 67% powierzchni rezerwatu stanowi ą bagna. Okresowo bytuj ą tu dziki, jelenie, łosie i sarny oraz pta- ki gniazduj ące w środowisku bagiennym. Rezerwat faunistyczny „Małga” le Ŝy w zabagnionym odcinku doliny Omulwi. Obejmu- je obszar lasu, wrzosowisk i bagien w le śnictwach D ębowiec i Ścianek (Zarz ądzenie…, 1991). Celem ochrony jest zachowanie noclegowisk Ŝurawi w okresie w ędrówki wiosennej i jesiennej, miejsc gniazdowania, Ŝerowania i tokowania rzadkich gatunków ptaków, takich jak: Ŝurawie, łab ędzie, czajki, bekasy krzyki, cietrzewie, derkacze i kureczki nakrapiane. Re- zerwat jest te Ŝ ostoją bobra, wydry i wilka. Na obszarze arkusza Muszaki prawnej ochronie podlega 7 pomników przyrody Ŝywej oraz 3 pomniki przyrody nieo Ŝywionej (tabela 6). W koncepcji przyj ętej w krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA 4 (Liro, red., 1998) prawie cały obszar arkusza Muszaki wchodzi w obr ęb mi ędzynarodowego obszaru w ę- złowego – Zachodniopomorskiego (13M), natomiast południowo-wschodni skraj obszaru arkusza w obr ęb mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego Puszcza Kurpiowska (22M) (fig. 5).

4 Sie ć ECONET-POLSKA nie ma umocowania prawnego, ale mo Ŝe stanowi ć wytyczne planowania przestrzen- nego. Powstała w wyniku realizacji europejskiego programu badawczego Mi ędzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN). ECONET jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów w ęzłowych (tj. obszarów najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów), powi ązanych wza- jemnie korytarzami ekologicznymi, które maj ą zapewni ć ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie systemu.

33 Tabela 6 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Numer Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu na Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Jedwabno L – „D ęby Napiwodzkie” 1 R Le śnictwo Nowy Las 1989 szczycie ński (37,11) Nidzica L – „Koniuszanka II” 2 R Koniuszyn 1978 nidzicki (64,55) Jedwabno Fn – „Małga” 3 R Małga (Ruda) 1991 szczycie ński (150,36) Nidzica N – „Koniuszanka I” 4 R Moczysko 1978 nidzicki (24,5) PŜ – d ąb szypułkowy ( Qu- Le śnictwo Nowy Las, ercus robur ) – 10 drzew Jedwabno 5 P oddz. 336, koło wsi Nowe 1986 o wysoko ści 24-26 m i ob- szczycie ński Borowe wodzie pier śnicowym 360– 510 cm PŜ – d ąb szypułkowy ( Qu- Le śnictwo Nowy Las, ercus robur ) – 5 drzew o Jedwabno 6 P oddz. 353, koło wsi Nowe 1986 wysoko ści 24-26 m i ob- szczycie ński Borowe wodzie pier śnicowym 390– 510 cm PŜ – d ąb szypułkowy (Qu- Le śnictwo Wikno, Nidzica ercus robur ) o wysoko ści 7 P oddz. 171 p, 1952 nidzicki 35 m i obwodzie pier śni- nad jeziorem Omulew cowym 530 cm PŜ – d ąb szypułkowy ( Qu- ercus robur ) – 8 drzew Le śnictwo Wikno, Nidzica 8 P 1952 o wysoko ści 26-30 m oddz. 189 c, g, h, j nidzicki i obwodzie pierśnicowym 470-660 cm PŜ – d ąb szypułkowy ( Qu- Mi ędzy jeziorem Trzcino- ercus robur ) – 2 drzewa we a był ą le śniczówk ą Nidzica 9 P 1989 o wysoko ści 19 m Dębowa K ępa, le śnictwo nidzicki i obwodzie pierśnicowym Dębowa K ępa, oddz. 52 b– 450-460 cm Koniuszyn Nidzica PŜ – jałowiec (40 szt.) 10 P 1989 le śn. Wikno, oddz. 246 h – nidzicki na pow. około 3 ha Le śnictwo Napiwoda, Nidzica Pn, G – granitgnejs, obwód 11 P 1968 oddz. 38a nidzicki 9,8 m, wysoko ść 1,2 m Nidzica Pn, G – granitognejs ró Ŝo- 12 P Grabowo 1963 nidzicki wy Nidzica Pn, G – granitognejs ró Ŝo- 13 P Grabowo 1963 nidzicki wy

Rubryka 2 R – rezerwat, P – pomnik przyrody, Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu:, L – le śny, Fn – faunistyczny (ornitologiczny), N – przyrody nieo Ŝywionej – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej , Pn – nieo Ŝywionej – rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Europejska Sie ć Ekologiczna Natura 2000 jest systemem ochrony zagro Ŝonych składni- ków ró Ŝnorodno ści biologicznej kontynentu europejskiego, wdra Ŝanym od 1992 r. na terenie wszystkich pa ństw członków Unii Europejskiej.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Muszaki na tle mapy systemu ECONET (wg A. Liro, red., 1998) 1 – granice obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 13 M – Zachodniopomorski, 14 M Puszczy Piskiej, 22 M Puszczy Kurpiowskiej 2 – mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 7m – Mazurski 3 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 20k – Górnej Wkry 4 – wi ększe jeziora

Przewa Ŝaj ąca cz ęść terenu arkusza Muszaki znajduje si ę obr ębie obszaru specjalnej ochrony ptaków (OSO) – Puszcza Napiwodzko-Ramucka (Rozporz ądzenie…, 2011). Znajdu- ją si ę tu tak Ŝe enklawy specjalnego obszaru ochrony siedlisk (SOO – Ostoja Napiwodzko- Ramucka 5 (tabela 7). Szczegółowe informacje o sieci Natura 2000 w Polsce znale źć mo Ŝna na stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska Natura 2000.gdos.gov.pl.

5 Decyzja…, 2011. Dziennik Urz ędowy Unii Europejskiej z 2011 r., nr 33, poz. 146, str. 114.

35 Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Nazwa Poło Ŝenie Poło Ŝenie administracyjne obszaru Typ obszaru centralnego Powierzchnia w obr ębie arkusza Kod Lp. obsza- i symbol oznacze- punktu obszaru obszaru obszaru ru nia (ha) kod długo ść geo- szeroko ść województwo powiat gmina na mapie NUTS graficzna geograficzna 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Puszcza Napiw- Szczytno Jedwabno PLB warmi ńsko- 1 J odzko-Ramucka 20°39’23” E 53°31’29” N 116 605 PL622 Nidzica Nidzica 280007 mazurskie (P) Nidzica Janowo Ostoja Szczytno Jedwabno PLH Napiwodzko- warmi ńsko- 2 K 20°25’44” E 53°27’09” N 32 613 PL622 Nidzica Nidzica 280052 Ramucka mazurskie Nidzica Janowo (S) 36 36

Rubryka 2: symbol oznacza stopie ń powi ązania obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) i specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOO): J – OSO cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z SOO, K – SOO cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków Rubryka 8: kod NUTS (europejski kod jednostek terytorialnych): PL622 – podregion olszty ński

W obszarze Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej (PLB 280007) wyst ępuje 35 gatunków ptaków wymienionych w Zał ączniku I Dyrektywy Ptasiej i 14 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi. S ą to m.in.: b ąk, bielik, błotniak zbo Ŝowy, bocian czarny, cietrzew, kania czarna i ruda, orlik krzykliwy, puchacz, rybołów. W obszarze enklaw Ostoi Napiwodzko-Ramuckiej (PLH 280052) wyst ępuj ą 24 siedliska przyrodnicze 6. S ą to głównie tereny le śne (70%), w tym 46% lasy iglaste. Wody śródl ądowe zajmuj ą 17% powierzchni wspomnianej ostoi, a siedliska łąkowe i zaro ślowe 10%.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Muszaki nie ma zabytków architektonicznych znacz ącej rangi (uj ę- tych w rejestrze zabytków nieruchomych województwa warmi ńsko-mazurskiego). W oparciu o dane zawarte w Rejestrze Archeologicznego Zdj ęcia Polski (AZP) na mapie zaznaczono stanowiska archeologiczne o wi ększej warto ści poznawczej. Znajduj ą si ę tu stanowiska archeologiczne, których artefakty wskazuj ą na okres przełomu neolitu i epoki br ą- zu, wczesn ą epok ę br ązu, kultur ę łu Ŝyck ą (XII w. p.n.e. – IV w. p.n.e.), okres late ński i okres wpływów rzymskich. Przez obszar arkusza przebiegała prawdopodobnie jedna z nitek szlaku bursztynowego (I-IV w n.e.). W rejonie Muszaków odkryto m.in. takie stanowiska archeologiczne jak kopiec oraz skarb monet antycznych. Na szczególn ą uwag ę zasługuje wał mi ędzy Zimn ą Wod ą i Wałami. Jest to fragment wczesno średniowiecznego umocnienia obronnego na pograniczu mazowiecko pruskim z X/XI w. Wie ś Muszaki zało Ŝona została na prawie cheł- mi ńskim w 1359 r. Od schyłku staro Ŝytno ści do XIII w. tereny arkusza wchodziły w obr ęb ziem zamiesz- kałych przez bałtycki lud Prusów. W XIII wieku tereny podbili i zaj ęli Krzy Ŝacy. Pod pano- waniem niemieckim (pruskim) obszar znajdował si ę do 1945 r. Wi ększo ść mieszka ńców (po- granicze prusko-mazowieckie) była tu pochodzenia polskiego (osadnictwo średniowieczne), lecz plebiscyt o przynale Ŝno ść pa ństwow ą obszaru w 1920 r. został druzgoc ąco przegrany przez Polsk ę.

6 „Siedlisko przyrodnicze” ( natural habitat ) jest poj ęciem wprowadzonym do terminologii prawnej Unii Euro- pejskiej w zwi ązku z programem Natura 2000. Jest to obszar l ądowy lub wodny, naturalny lub półnaturalny, o okre ślonych cechach środowiska przyrodniczego wyodr ębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne.

37 XIII. Podsumowanie

Na obszarze obj ętym arkuszem Muszaki przewa Ŝa płaski krajobraz równin sandrowych, urozmaicony licznymi zagł ębieniami jezior i torfowisk. W cz ęś ci południowo-zachodniej krajobraz zmienia si ę na wysoczyznowy z licznymi rozci ęciami dolinnymi w strefie kraw ędziowej. Bogactwem terenu s ą lasy z wiekowym drzewostanem oraz ró Ŝnorodności ą fauny. Osobliwo ści przyrodnicze i krajobrazowe obszaru zadecydowały o utworzeniu na omawianym terenie obsza- rów chronionego krajobrazu: OChK Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej i OChK Doliny Rzeki Orzyc oraz rezerwatów: „Koniuszanka I”, „Koniuszanka II” oraz (fragmenty na obszarze arkusza) „D ęby Napiwodzkie” i „Małga”. Przewa Ŝaj ąca cz ęść obszaru arkusza mieści si ę tak Ŝe w obszarach chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000: Puszcza Napiwodzko- Ramucka (PLB 280007) i Ostoja Napiwodzko Ramucka (PLH 280052). Na obszarze arkusza wyst ępuje fragment udokumentowanego zło Ŝa kredy jeziornej („Szu ć”). Nie ma tu dokumentowanych innych złó Ŝ ani perspektyw na prowadzenie jakiekol- wiek działalno ści wydobywczej ze wzgl ędu na obszary le śne i obszary ochrony przyrody i krajobrazu. Wskazano siedem obszarów teoretycznie perspektywicznych dla złó Ŝ kredy jeziornej. Podstawowym źródłem wody pitnej jest na omawianym obszarze czwartorz ędowe pi ę- tro wodono śne. Zasoby eksploatacyjne jedynie kilku uj ęć wód podziemnych przekraczają 25 m3/h. Wody s ą z reguły dobrej jako ści. MoŜe by ć ona jednak nietrwała ze wzgl ędu na brak izolacji od powierzchni terenu. Powszechny brak izolacji jest przyczyn ą zaliczenia wi ększo ści powierzchni opisywanego arkusza do terenów o wysokim stopniu zagro Ŝenia jako ści wód podziemnych. Obszary o korzystnych warunkach budowlanych w granicach badanego obszaru wyst ę- puj ą głównie w południowej cz ęś ci arkusza, w rejonie: Wichrowca, Grzegórzek, Wi ęckowa, Muszaków i Zawad. Niekorzyste warunki budowlane stanowi ą słabono śne grunty pochodzenia organicznego, gdzie jednocze śnie wyst ępuje płytko zwierciadło wody podziemnej. Takie obszary wyst ępuj ą głównie w dolinie rzeki Omulew i rzeki Ruda, a takŜe na północ i północ- ny wschód od Jagarzewa. Przed władzami gmin stoi pilny obowi ązek uporz ądkowania gospodarki odpadowo- ściekowej na obszarze arkusza. Podstawowymi kierunkami rozwoju gospodarczego gmin obejmuj ących obszar arkusza jest rolnictwo i le śnictwo. Wielkim walorem omawianego obszaru jest przyroda: lasy, jeziora, krajobraz. Te elementy środowiska s ą i powinny by ć wykorzystywane do rozwoju turystyki,

38 agroturystyki i rekreacji. Takie zało Ŝenia przyjmuj ą plany rozwoju gospodarczego gmin i taka strategia jest realizowana. W granicach arkusza Muszaki wyznaczono obszary predysponowane do lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Nie ma terenów, na których mo Ŝliwe byłoby skła- dowanie odpadów komunalnych. Rejony wskazane do lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych wskazano w połu- dniowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. Na powierzchni wyst ępuj ą tu gliny zwałowe stadiału gór- nego zlodowacenia Warty. Najkorzystniejszym miejscem do lokalizacji składowisk jest rejon Bartoszków, gdzie gliny te osi ągaj ą mi ąŜ szo ść 5–10 metrów. Nie ma tu głównego u Ŝytkowe- go poziomu wodono śnego. Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna by ć poprzedzo- na szczegółowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwo- lą na dokładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne glin i iłów, ich mi ąŜ szo ści, rozprzestrzenienie, jak i potencjaln ą mo Ŝliwo ść ska Ŝenia wód poziomu u Ŝytko- wego przez składowisko.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives, 107 (1): 37-43. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air, & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13-35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1996 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol., 44 (1): 75-77. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, & Soil Pollution, 128: 391-400. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996a – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych województwa olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska, gmina Nidzica. CAG, Warszawa.

39 BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996b – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych województwa olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska, gmina Janowo. CAG, Warszawa. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996c – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych województwa olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska, gmina Jedwabno. CAG, Warszawa. BUTRYMOWICZ N., 1965 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego, pospółek i Ŝwirów na obszarze zachodniej cz ęś ci zandru mazurskiego, w rejonie Jedwabno-Szu ć, Kot, Wały i Muszaki, woj. olszty ńskie, powiat Nidzica i Szczyt- no. CAG, Warszawa. Decyzja Komisji z dnia 10 stycznia 2011 r. w sprawie przyj ęcia na mocy dyrektywy Rady 92/43/EWG czwartego zaktualizowanego wykazu terenów maj ących znaczenie dla Wspólnoty składaj ących si ę na kontynentalny region biogeograficzny (notyfikowana jako dokument C (210) 9609. Dziennik Urz ędowy Unii Europejskiej z 2011 r., nr 33, poz. 146. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology, 39 (7): 774-781. GASTOŁ-PALECHOWSKA B., 2008 – Mapa litogenetyczna Polski w skali 1:50 000. Ar- kusz Muszaki (252). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry, 16: 1707- 1721.

GRADYS A., 1991 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B zło Ŝa kredy jeziornej „Szu ć” w miejscowo ści Szu ć, gmina Jedwabno, wo- jewództwo olszty ńskie. CAG, Warszawa. HOWSAM M., JONES K, 1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and related compounds.. Springer-Verlag Berlin Heidelberg: 137-174. HULBOJ A., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz Muszaki (252). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HULBOJ A., 2006 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000. Pierwszy poziom wodono śny – wyst ępowanie i hydrodynamika. Arkusz Muszaki (252). Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa.

40 Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KRUK L., KAŁUS D., 2010 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000. Wra Ŝliwo ść na zanieczyszczenia i jako ść wód pierwszego poziomu wodono śnego. Arkusz Mu- szaki (252). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KWA ŚNIEWSKA J., 1983 – Czwartorz ędowe utwory w ęglanowe województwa olszty ńskie- go. Archiwum Przedsi ębiorstwa Geologicznego POLGEOL SA, Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air, & Soil Pollution, 126 (3-4): 363 – 383. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland., Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci. Total Environ, 339 (1-3): 153- 166. LIWSKA H., 1975 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie R ączki, Kanigowo, Magdaleniec. CAG, Warszawa. LORENC H. (red.), 2005 – Atlas klimatu Polski. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology, 39: 20-31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

41 MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Wa- tershed, Burlington, Vermont. Water, Air, & Soil Pollution, 125, (1-4): 201-230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse floodpla- ins in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geosciences, 79 (4): 411-428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil, and produce within riverine communi- ties of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ, 320 (2-3): 189-209. MORAWSKI W., 2001 – Szczegółowa mapa geologiczna polski w skali 1:50 000, arkusze Muszaki (252) i Nidzica (251). Obja śnienia. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MORAWSKI W., 2002 – Szczegółowa mapa geologiczna polski w skali 1:50 000, arkusz Muszaki (252). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MORAWSKI W., POCHODZKA-SZWARC K., 2008 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie warmi ńsko- mazurskim. CAG, Warszawa. MOTYL-RAKOWSKA J., SCHOENEICH K., 1970 – Budowa geologiczna południowo- zachodniego skłonu anteklizy mazurskiej. Acta Geol. Pol., vol. 20, nr 4: 771–794. NOWICKI Z. (red.), 2007 – Mapa obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce. Informa- tor Pa ństwowej Słu Ŝby Hydrogeologicznej. Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W. (red.), 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfo- wych w Polsce, spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej, z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. CAG, Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski cz. II, skala 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom I, Wo- dy słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRUSSAK W., ZALESZKIEWICZ L., PIKIES R., KRZYMI ŃSKA J., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000. Arkusz Muszaki (252). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

42 PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution, 157 (5): 1649-1656. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2010 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olszty- nie. Olsztyn, 2011 [www.wios.olsztyn.pl]. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, & Soil Pollution, 159: 101-113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, & Soil Pollution, 159: 67-86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony, Dziennik Ustaw nr 55 z dnia 14 maja 2002 r., poz. 498. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw z 2003 r., nr 61, poz. 549, z pó źniejszymi zmianami (z dnia 26 lutego 2009 r.; Dziennik Ustaw z 2009 r., nr 39, poz. 320). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 13 maja 2009 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych i podziemnych. Dziennik Ustaw z 2009 r., nr 81, poz. 685. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw z 2002, nr 165 r., poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków. (Dziennik Ustaw z 2011 r., nr 25, poz. 133).

43 Rozporz ądzenie Wojewody Warmi ńsko-Mazurskiego z dnia 14 kwietnia 2003 r. w sprawie wprowadzenia obszarów chronionego krajobrazu na terenie województwa warmi ń- sko-mazurskiego. Dziennik Urz ędowy Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego z 2003 r., nr 52, poz. 725. Rozporz ądzenie Wojewody Warmi ńsko-Mazurskiego z dnia 10 listopada 2005 r. w sprawie obszarów chronionego krajobrazu na terenie województwa warmi ńsko-mazurskiego. Dziennik Urz ędowy Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego z 2005 r., nr 175, poz. 1951. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, & Soil Pollution, 152: 173-194. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2010 r. Ministerstwo Środowiska, Pa ństw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity, z pó źniejszymi zmianami). Dziennik Ustaw z 2007 r., nr 39, poz. 251. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution, 157: 519-527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology, 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004. – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Rese- rvoirs: Research & Management, 9 (1): 75-87.

44 ZALESZKIEWICZ L., PIKIES R., KRZYMI ŃSKA J., 2008 – Baza zasobowa surowców mineralnych okolic Nidzicy na przykładzie wybranych arkuszy map geologiczno- gospodarczych. Górnictwo Odkrywkowe, nr 2-3: 38-46. Zarz ądzenie Ministra Le śnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 11 pa ździernika 1978 r. w sprawie uznania za rezerwaty przyrody. Monitor Polski z 1978 r., nr 33, poz. 126. Zarz ądzenie Ministra Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych z dnia 11 maja 1989 r. w sprawie uznania za rezerwaty przyrody. Monitor Polski z 1989 r., nr 17, poz. 120. Zarz ądzenie Ministra Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych z dnia 9 pa ździernika 1991 r. w sprawie uznania za rezerwaty przyrody. Monitor Polski z 1991 r., nr 38, poz. 273. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych. Ministerstwo Środowiska. Departament Geo- logii i Koncesji Geologicznych, Warszawa, 2002. ZIELI ŃSKI T., 1992 – Moreny czołowe Polski północno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji”. Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. ZIELI ŃSKI T., 1993 – Sandry Polski północno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji. Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.

Uwagi Mapy w raz z obja śnieniami tekstowymi (GASTOŁ-PALECHOWSKA B., 2008; HULBOJ A., 1998; HULBOJ A., 2006; KRUK L., KAŁUS D., 2010; MORAWSKI W., 2001; MO- RAWSKI W., 2002; PRUSSAK W. i in.., 2006) dost ępne s ą w wersji publikowanej (wydruk wersji elektronicznej udost ępniany przez Pa ństwowy Instytut Geologiczny-PIB w Warsza- wie), a tak Ŝe w wersji archiwalnej (egzemplarze autorskie w zbiorach archiwalnych CAG w Warszawie). Adresy archiwów wymienionych w spisie literatury: CAG, Warszawa – Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa. POLGEOL SA, Zakład Główny w Warszawie, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa.