Sejarah Pembudayaan Perahu Tradisi Di Sabah.Pdf
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
0 - Prelim Sejarah Perahu.indd 1 12-Feb-16 3:43:33 PM 0 - Prelim Sejarah Perahu.indd 2 12-Feb-16 3:43:34 PM ISMAIL ALI PENERBIT UNIVERSITI MALAYSIA SABAH Kota Kinabalu • Sabah • Malaysia http://www.ums.edu.my 2016 Ahli Majlis Penerbitan Ilmiah Malaysia (MAPIM) 0 - Prelim Sejarah Perahu.indd 3 12-Feb-16 3:43:35 PM © Universiti Malaysia Sabah, 2016 Hak cipta terpelihara. Tiada bahagian daripada terbitan ini boleh diterbitkan semula, disimpan untuk pengeluaran atau dikeluarkan ke dalam sebarang bentuk sama ada dengan cara elektronik, gambar serta rakaman dan sebagainya tanpa kebenaran bertulis daripada Penerbit Universiti Malaysia Sabah, kecuali seperti yang diperuntukkan dalam Akta 332, Akta Hak Cipta 1987. Keizinan adalah tertakluk kepada pembayaran royalti atau honorarium. Segala kesahihan maklumat yang terdapat dalam buku ini tidak semestinya mewakili atau menggambarkan pendirian mahupun pendapat Penerbit Universiti Malaysia Sabah. Pembaca atau pengguna buku ini perlu berusaha sendiri untuk mendapatkan maklumat yang tepat sebelum menggunakan sebarang maklumat yang terkandung di dalamnya. Pandangan yang terdapat dalam buku ini merupakan pandangan ataupun pendapat penulis dan tidak semestinya menunjukkan pendapat atau polisi Universiti Malaysia Sabah. Penerbit Universiti Malaysia Sabah tidak akan bertanggungjawab terhadap sebarang masalah mahupun kesulitan yang timbul, sama ada secara menyeluruh atau sebahagian, yang diakibatkan oleh penggunaan atau kebergantungan pembaca terhadap kandungan buku ini. Perpustakaan Negara Malaysia Data Pengkatalogan-dalam-Penerbitan Ismail Ali, 1969- SEJARAH PEMBUDAYAAN PERAHU TRADISI DI SABAH / ISMAIL ALI. ISBN 978-967-0521-65-7 1. Ethnicity--Sabah. 2. Rites and ceremonies--Sabah. 3. Praus--Sabah. 4. Sabah--Social life and customs. I. Judul. 305.89923059521 Muka taip teks: Myriad Pro 11 poin/Swis721 BlkCn BT Saiz taip teks dan leading: 13.2 poin Diterbitkan oleh: Penerbit Universiti Malaysia Sabah Tingkat Bawah, Perpustakaan Universiti Malaysia Sabah Jalan UMS 88400 Kota Kinabalu, Sabah, Malaysia Dicetak oleh: Gayawara Sdn. Bhd. No. 2, Jalan Nountun Kg. Bambangan, Inanam Tingkat Bawah, Wisma Capital 88450 Kota Kinabalu, Sabah, Malaysia 0 - Prelim Sejarah Perahu.indd 4 12-Feb-16 3:43:35 PM “Pelajarilah laut sebelum laut memberi pelajaran kepada kita.” Arif Satria “Nenek moyangku bangsa pelaut.” A. P. Lapian “Barang siapa yang menguasai laut dan lautan maka dialah menguasai dunia.” A. T. Mahan 0 - Prelim Sejarah Perahu.indd 5 12-Feb-16 3:43:35 PM 0 - Prelim Sejarah Perahu.indd 6 12-Feb-16 3:43:35 PM Kandungan Senarai Rajah v Senarai Foto ix Senarai Peta x Senarai Jadual x Senarai Singkatan x Prakata xi Penghargaan xii BAB 1 1 Pendahuluan BAB 2 7 Teori Pembudayaan Perahu BAB 3 21 Pembudayaan Perahu Bercadik BAB 4 37 Perahu Bercadik dan Ilmu Pelayaran Kuno BAB 5 57 Kepelbagaian Perahu Tradisi BAB 6 99 Penutup Bibliografi 103 Indeks 107 0 - Prelim Sejarah Perahu.indd 7 12-Feb-16 3:43:36 PM SENARAI RAJAH Rajah Halaman 2.1 Penggunaan batang kayu 9 2.2 Menebuk batang kayu 10 2.3 Perahu bercadik menggunakan layar 11 3.1 Perahu bercadik di India 23 3.2 Ilustrasi pelaut Polinesia di Kepulauan Oceania 27 3.3 Ilustrasi perahu bercadik yang digunakan oleh pelaut Mikronesia 28 dan Polinesia menuju Nusantara 3.4 Relief perahu bercadik pada dinding Borobudur 29 4.1 Ukuran lebar dan panjang bogo-katik 38 4.2 Ukuran tinggi bogo-katik 39 4.3 Keratan rentas bahagian hadapan bogo-katik 39 4.4 Pandangan bogo-katik dari sisi 40 4.5 Kitab pelayaran pada halaman pertama 46 4.6 Kitab pelayaran pada halaman dua 48 4.7 Kitab pelayaran pada halaman tiga 49 4.8 Kitab pelayaran pada halaman empat 50 4.9 Kitab pelayaran pada halaman lima 51 4.10 Kitab pelayaran pada halaman enam 52 5.1 Ilustrasi komponen perahu timbawan 60 5.2 Ilustrasi biduk 63 5.3 Proses pembuatan lepa cantik 66 5.4 Daripada batang kayu kepada baul lepa 66 5.5 Perkakasan membuat lepa cantik 67 5.6 Lepa cantik 67 5.7 Paleh tinampah 68 5.8 Lepa-lepa 69 5.9 Lepa cantik 69 5.10 Lepa nipasil 70 5.11 Lepa nipasil cantik 70 5.12 Kerangka utama lepa 71 5.13 Tingkat satah lepa 72 5.14 Sapit dan sapit biruk 75 5.15 Barangayan 87 5.16 Lanong 87 5.17 Garay 88 5.18 Prahu 88 viii 0 - Prelim Sejarah Perahu.indd 8 12-Feb-16 3:43:36 PM 5.19 Salisipan 89 5.20 Kora-kora 89 5.21 Bogo-lamak 90 5.22 Ilustrasi komponen bogo-lamak 92 5.23 Ilustrasi ketinggian dan panjang bogo-lamak 92 5.24 Ilustrasi katik bogo-lamak 93 5.25 Ilustrasi lamak 93 SENARAI FOTO Foto Halaman 4.1 Bogo-katik tanpa cat 40 4.2 Bogo-katik bercat 41 4.3 Bogo-katik digunakan untuk menangkap ikan 41 4.4 Ilustrasi potret Marahaja Onnong 43 4.5 Kubur Marahaja Onnong di Pulau Omadal 44 4.6 Hj. Bakara menunjukkan Kitab Pelayaran Sampang Bulan 45 4.7 Membakar kupang dan tiram menggunakan pelepah kelapa 53 5.1 Timbawan 59 5.2 Lantai timbawan 60 5.3 Timbawan sebagai perahu tambang 61 5.4 Biduk 62 5.5 Kemudi 62 5.6 Jangkar kayu 63 5.7 Biduk disimpan di bawah kolong rumah 63 5.8 Reka bentuk kerangka lepa cantik di Pulau Bum-Bum, Semporna 73 5.9 Bengkel lepa di Kampung Kabimbangan, Pulau Bum-Bum 73 5.10 Lepa Bajau Laut di Pekan Semporna 74 5.11 Lepa Bajau Laut di Pulau Mabul 74 5.12 Sapit 76 5.13 Bahagian hadapan sapit 77 5.14 Bahagian tengah sapit 77 5.15 Bahagian belakang sapit 78 5.16 Beliung 78 5.17 Pahat belingkuku 79 5.18 Jungkung 81 5.19 Papan untuk membuat dinding jungkung 82 5.20 Membelah kayu menggunakan gergaji berantai 82 ix 0 - Prelim Sejarah Perahu.indd 9 12-Feb-16 3:43:36 PM 5.21 Kulit kayu digunakan untuk menutup sambungan papan 83 5.22 Kerangka jungkung 83 5.23 Pemasangan pasak kayu 84 5.24 Pondok membuat jungkung 85 5.25 Memunggah ikan tuna dari jungkung di jeti ikan Pekan 85 Semporna 5.26 Membawa penumpang dari Semporna ke Pulau Mabul 86 5.27 Nelayan melayarkan bogo-lamak 91 5.28 Bogo-lamak belayar menuju ke daratan 94 5.29 Pendayung digunakan untuk mengawal hala tuju bogo- 94 lamak 5.30 Pelaut menurunkan lamak 95 5.31 Pelaut mengikat lamak 95 5.32 Kain layar diletakkan di bahagian sisi cadik bogo-lamak 96 SENARAI PETA Peta Halaman 2.1 Migrasi manusia Austronesia di Lautan Pasifik 13 3.1 Migrasi pelaut Austronesia ke Kepulauan Oceania 25 3.2 Jalur pelayaran dan perdagangan di Nusantara semasa 31 era Sriwijaya dan Majapahit SENARAI JADUAL Jadual Halaman 4.1 Tafsiran simbol mengikut bulan Islam pada halaman pertama 47 SENARAI SINGKATAN BNBCC British North Borneo Chartered Company KEKWA Kementerian Kebudayaan, Kesenian dan Warisan M Masihi RM Ringgit Malaysia SM Sebelum Masihi SWT Subhanahuwataala x 0 - Prelim Sejarah Perahu.indd 10 12-Feb-16 3:43:36 PM Prakata abah atau dahulunya lebih dikenali sebagai Borneo Utara (North Borneo) semasa era pentadbiran British merupakan sebuah negeri yang kaya dengan pelbagai peradaban Smaritim. Negeri ini mempunyai hubungan sejarah yang cukup panjang dengan negara- negara di Asia Tenggara dan dunia amnya yang dihubungkan oleh tiga laut, iaitu Laut China Selatan, Laut Sulu dan Laut Sulawesi. Dari segi sejarahnya, Sabah yang suatu masa dahulu diperintah oleh dua kesultanan, iaitu Kesultanan Brunei di pantai barat dan Kesultanan Sulu di pantai timur dan utara merupakan dua buah kesultanan yang cukup makmur dan terkenal dalam bidang kelautan. Melalui kedua-dua kesultanan ini terutamanya Kesultanan Sulu, budaya hidup berteraskan ‘daratan’ yang diamalkan oleh penduduknya di kawasan pedalaman mula berubah kepada budaya ‘kelautan’ apabila berlaku migrasi penduduk dari wilayah-wilayah selatan Kepulauan Sulu yang sememangnya terkenal dengan kehidupan sebagai pelaut yang menjadikan laut dan perdagangan sebagai teras budaya hidup. Kemasukan secara besar-besaran suku pelaut seperti Taosug, Bajau, Iranun dan Balangingi terutamanya semasa era pemerintahan Kesultanan Sulu turut membawa bersama budaya perahu. Justeru, semasa era Kesultanan Sulu beberapa jenis perahu yang dimiliki oleh para pembesar Sulu (Taosug) seperti kora-kora, salisipan, barangayan, garay, lanong dan sebagainya yang berasal dari Kepulauan Sulu sering kali menghiasi pemandangan Laut Sulu, Laut China Selatan dan Laut Sulawesi untuk tujuan perdagangan, pengangkutan, pemburuan hamba dan lain-lain lagi. Walau bagaimanapun, keberadaan perahu-perahu ini mula hilang ditelan zaman apabila Sabah diperintah oleh British North Borneo Chartered Company (BNBCC) pada tahun 1878 sehingga Kerajaan British (Crown Colony) pada tahun 1963. Tempoh ini (1878–1963) telah memperlihatkan kemunculan pelbagai jenis perahu yang dihasilkan sendiri oleh para pelaut tempatan seperti timbawan dan biduk di pantai barat dan bogo-katik, bogo-lamak, lepa, sapit dan jungkung di pantai timur. Seterusnya apabila Sabah mencapai kemerdekaan melalui pembentukan Malaysia pada tahun 1963, perahu-perahu ini terus wujud namun telah mengalami pelbagai pengubahsuaian dari segi reka bentuk dan bahan binaan, selari dengan perubahan fungsinya pada masa kini. Dengan mengambil kira perubahan-perubahan yang telah dinyatakan di atas, maka sudah tiba masanya usaha mendokumentasikan perahu-perahu ini perlu dilakukan untuk memastikan nilai-nilai sejarahnya tidak hilang daripada pandangan mata dan menghargai sumbangannya dalam pembentukan peradaban maritim di Sabah. xi 0 - Prelim Sejarah Perahu.indd 11 12-Feb-16 3:43:36 PM Penghargaan erlebih dahulu penulis ingin memanjatkan rasa kesyukuran ke hadrat Allah SWT kerana atas limpah dan kurnia-Nya telah membolehkan penulis menyempurnakan Tkajian dan penulisan buku ini. Pada ruangan ini penulis ingin mengambil kesempatan untuk merakamkan ucapan jutaan terima kasih kepada Kementerian Pendidikan Malaysia (KPM) yang telah membiayai kajian ini di bawah Fundamental Research Grant Scheme (FRGS). Selain itu, penulis juga ingin merakamkan ucapan penghargaan dan terima kasih kepada Universiti Malaysia Sabah (UMS) di bawah kepimpinan Naib Canselor, Prof.