Ronald van Genabeek, Eddie Nijhof en Frederike Schipper (red.) STAD OP DE SCHOP 40 JAAR ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN ’S-HERTOGENBOSCH

Woudrichem (Pictures Publishers) 2019, 742 pp., ills. in zwart-wit en kleur, isbn 978 94 92576 24 8, € 39,90

Ranjith Jayasena GRAAF- EN MODDERWERK EEN ARCHEOLOGISCHE STADS­ GESCHIEDENIS VAN

Utrecht (Matrijs) 2020, 304 pp., ills. in zwart-wit en kleur, isbn 978 90 5345 565 4. BULLETIN KNOB 2021 KNOB BULLETIN

Van twee van Nederlands voornaamste historische Erfgoed ’s-Hertogenbosch. De totstandkoming van dit steden verscheen onlangs een archeologische stadsge- boek gaat terug tot 2006, toen de eerste stadsarcheo- schiedenis. Over ’s-Hertogenbosch handelt het vuist- loog Hans Janssen het plan opvatte om vóór zijn pensi-

•

1 dikke publieksboek Stad op de schop, geschreven door onering de resultaten van onderzoek dat sinds 1977 een team van vijf auteurs die allen werkzaam zijn of door de gemeente was uitgevoerd te publiceren. 42 waren bij de gemeentelijke archeologieafdeling van Over Amsterdam verscheen onder de titel Graaf- en BULLETIN KNOB 2021 • 1 43 ------De voornaamste bronnen voor Jayasena’s onderzoek, Jayasena’s voor bronnen voornaamsteDe Beide wijzen van ‘graaf- en modderwerk’, individueel modderwerk’, en ‘graaf- van wijzen Beide Ookmet betrekkingtot deontwikkeling van de jon naast het bestaande historische kaart- en bronnenma en kaart- historische bestaande het naast en en georganiseerd, kwamen ook in de latere stadsont door werd stedelijk afval een vast ophoogmateriaal. Pas vanaf de negentiende eeuw gebruikte men hier voor zand, dat werd aangevoerdkwam bij vanuit de aanleg het van Gooi het Noordzeekanaal. of vrij teriaal, de opgravingenvele zijn die in de vanAmsterdam hebbenplaatsgevonden. Zeer belang rijk daarbij is dat sommige eerdere opgravingen voor stuurd. Vanaf het midden van de dertiende eeuw werd werd eeuw dertiende de van midden het Vanaf stuurd. een dijk (Warmoesstraat) aangelegd met bebouwing aan de landzijde. Rond werd 1300 de gehele dijk opge hoogd, waarbij alle bebouwing werd gesloopt en na dien teruggebouwdge op stedelijke dezelfde ontwikkeling van percelen. de Jayasena de heren houdt van Amstel Voorverantwoordelijk, van de vroewie bekend is dat hun grondbezit centreerde. zich vooral daar con wikkeling veelvuldig naast elkaar voor. Aanvankelijk werd voor het grondwerk vooral een combinatie van met vermengd gebruikt, plaatselijk veenzoden en klei- mest of afval en vaak verstevigd met soms met houtconstructies. Vanaf rietmatten de vijftiende eeuw of begint op kleineophoogmateriaalals aan schaalmest van verdwijnen het wijl ook het ophogen metvanhet einde de veertiende eeuw aangeeft dat agrari zand, ter sche elementen in de stad marginaal zijn geworden. en zestiende late de uit stadsuitbreidingengrote de Bij aangestuurdgrondwerk het werd eeuw zeventiende de door de stad en gecombineerd met vuilophaal. Hier denis van Amsterdam. Zo slaagt Jayasena erin op basis op erin Jayasena slaagt ZoAmsterdam. van denis van archeologisch aangetoonde sloten en historisch kaartmateriaalovertuigendereconstructie een ma te ken van het middeleeuwse ontginningssysteem aan weerszijden van de Amstelmonding, waarbij110 (circa roeden dertig kavelsstandaardbreedte van een met meter) zijn uitgegeven. Minder overtuigend, evengoed prikkelend, is zijn maar theorie naar aanleiding van de archeologische observatie dat de oudste sites van di verschoven westoever Amstelde van de op zijn meer naar 1175-1225 periode de in Amstel de langs rect landinwaartse, binnendijksesena gaat locaties ervan uit men dat en dat vanaf de1219 oudsteen/of 1214 1225.in stormvloeden bij slagen bebouwing Jaya isde weggeop gevestigd, heeft Amstel de van verder nadien zich terpen. met opgehoogd werd verder oeverwal nog die geeftge de stad archeologische(1225-1350) focus op ophogingenlandwinningen inzichten.verhelderende Op de westoever van de Amstel enkel zijn individuele huisterpen opgegraven, die door frequente ophoging en uitbreiding aaneengroeiden tot een terpenlint (de ontwikkeling de verliep oostoever de Op Nieuwendijk). veel systematischer; deze lijkt centraal te zijn aange

------boeiende Amsterdam Van bos tot stad : een stormachtige Graaf- en modderwerk en Graaf- Graaf- Graaf- en modderwerk Amsterdam ceramics de handelseditie van het proefschrift van (2012), waarin onder (2012), meer een nieuwe typo Inhoudelijk biedt Het boek begint met een inleidend hoofdstuk en een een en hoofdstuk inleidend een met begint boek Het De hoofdvraag die Jayasena in Jayasena hoofdvraagdie De Er zijn nog maar weinig archeologische overzichts Ranjith Jayasena, waarop hij aanin 2019 de Universi modderwerk beeld. lijkingen van sites kunnen vergemakkelijken. Lastig is Lastig vergemakkelijken. kunnen sites van lijkingen daarbij echter dat veel kaarten niet zijn voorzien van een legenda, waardoor het soms alsnog onnodig veel tijd vergt om uit te vogelen wat er precies staat afge seerde lezer af en toe wat moeilijk vast te houden. Zeer houden. te vast moeilijk wat toe en af lezer seerde vankaartjes vele profielen de en wel zijn verhelderend vergekleurgebruikuniform een door die opgravingen is de lijn van het verhaal voor de algemeen geïnteres eeuwse stad (1350-1578), de systematische eeuwsestad (1578- stad (1350-1578), 1800) en de moderne stad hoofdstukken (1800-2000). verschillendekomen Binnen onderwerpen aan de bod. Omdat dit niet altijd in dezelfde volgorde gaat, ter en land in het verleden. Daarna volgen vijf hoofd stukken die zijn gebaseerd op raamwerk het in chronologische hoofdstuk over de (reconstructie van) hoogteswavan van) (reconstructie de over hoofdstuk middel de (1225-1350), stad jonge de start (1175-1225), zichten zichten in de ontwikkeling van de materiële cultuur kunnen archeologen ontlenen aan het in deze lagen aangetroffen afval, met name het aardewerk? splitst in twee deelvragen: in hoeverre zijn de gegevens de zijn hoeverre in deelvragen:twee in splitst het voor waardetoegevoegde van ophogingslagen over beeld van de ruimtelijke ontwikkeling, en welke in dere bronnen bijdraagt aan het beeld van de stadsont de van beeld bijdraagt aanhet bronnen dere wikkeling van Amsterdam. De nadruk ligt daarbij op die aanplempen, en ophogen vanpraktijk continue de voor de ontwikkeling van een stad in het Hollandse noodzakelijk was.veengebied De hoofdvraag is uitge (1983) als standaardwerk. Voor Amsterdam bestaat het het bestaatAmsterdam standaardwerk.Voor als (1983) JerzyGawronski door recenter geschreven ceramics werkdateringen uit de tijd van stadsarcheoloog Jan Baartvervangt. chronologie chronologie van het Amsterdamse aardewerk wordt geïntroduceerd die de oudere, deels foutieve aarde blieksstudies gericht op synthese en overzicht zeldzaam. Voor ’s-Hertogenbosch zijn gold lange tijd het redactieJanssenvanonderverschenen studies over Nederlandse steden gepubliceerd. Over Amsterdam,als waar’s-Hertogenbosch sinds al zowel archeoloog werkzaam een gemeentelijk de jaren 1970 is, verschenen vele boeken en rapporten, maar pu teit van Amsterdam promoveerde. Jayasena begon zijn zijn begon Jayasena Amsterdampromoveerde. van teit archeo als werk reguliere zijn naast 2012 in onderzoek gemeente de van Archeologie en Monumenten bij loog Amsterdam. nieuwe perspectieven op met name de oudste geschie oudste de name met op perspectievennieuwe stelt, stelt, is op welke wijze archeologische kennis over de ondergrond vanuit een integrale benadering met an ------Stad van Brabant was de jonge stad I Voor hertogHendrik Voor In dit uitgebreide en veelomvattende boek vindt ie Interessant is dat de archeologische gegevens zo’n Het Het meer dan zevenhonderd pagina’s tellende prestedelijke prestedelijke fase zeker niet uitsluiten. Op verschil ting tot stand die en tol- de muntplaats oudere Vught zand hoge een op ligging zijn Door overvleugelen. zou rug aan de Dieze was ’s-Hertogenbosch beter bereik baarvoor schepenvanaf de Maas en bovendien via de Aa ook toegankelijk vanuit het achterland van het do Orthen. mein op de schop is verdeeld in negen hoofdstukken, waar vonden. dere historisch geïnteresseerde lezer wel wat van zijn gading. Voor de middeleeuwse stadsgeschiedenis is het over gezegd wordt wat interessant bijvoorbeeld het Hoe stad. de ontstaanvan het over debat langlopende wel er nog is altijd onenigheid over de vraag wanneer eerststadsrech het voor van en wie ’s-Hertogenbosch ten kreeg, was men het er over het algemeen wel over stad, gestichte een om gaat onmiskenbaar het dat eens gebouwd is Brabantvan hertog de initiatiefvan op die in het bos dat behoorde tot zijn domein Orthen. De laatste tijdis er echter zestiende-eeuwse de uit tievedie blijkt lezing, kronie meeraandacht Hier (Molius). Mol Willem voor en Pelgrom vanSimon ken een alterna in wordt ’s-Hertogenbosch voorgesteld als gegroeid vanuit een plaats waar op gezette tijden in naartoe mensen het vanwedrijvente handel trokken om jaar ge de geschikte ligging. lende plaatsen in de binnenstad zijn aanwijzingen ge vonden voor activiteiten vanaf het dat vanuit ookdan gaan er auteurs Detwaalfde midden eeuw. van en de stimuleren gaan is plek deze op handel de hertog de controleren. Vanaf het einde van de twaalfde kwam eeuw in snel tempo een versterkte handelsnederzet woord dan ook te stellen dat geen enkele Nederlandse Nederlandse enkele geen dat stellen te ook danwoord stad beschikt over een dergelijk archeologisch over zichtswerk. van het eerste een inleiding en het laatste een korte daartushoofdstukkenzeven de In is. nabeschouwing the en stadsgeschiedenischronologisch de wordt sen tot neanderthalers de van tijd de vanaf verteld matisch gaat aandacht meeste De eeuw. negentiende de in diep uit naar de ontwikkeling van de stad tussen en 1250 1629 (hoofdstukken vier tot en met zeven), die geza Ook bestrijken. boek het van tweederde bijna menlijk verschillende opgravingen buiten de binnenstad wor Jayasena danbij anders – waardoor er behandeld, den – ook oog is voor ontwikkelingen in het landelijke ge bied rondom ’s-Hertogenbosch. Achter in het boek opgravingenstaat met 169 lijst de waarop het verhaal is gebaseerd en waarnaar in de lopende middel tekst van door groen gekleurde opgravingscodes wordt verwezen.van behulp uitklapbare een Met kaart kun nen de locaties van de opgravingen worden terugge

------houdt Amsterdam ceramics na. Doel van dit boekis om de Stad op de schop Een Een integrale werkwijze streven ook de Bossche au Uiteraard zijn er ook wel kritische noten te plaatsen.te kritische noten wel ook er zijn Uiteraard De integrale werkwijze die Jayasena voorstaat komt Jayasena aan, terwijl dat aardewerktype nergens an ma; vele onderwerpen komen in meer of mindere mate mindere of meer in komen onderwerpen vele ma; aan bod, van economie, huizenbouw en infrastruc tuur tot religie, kleding, eten en drinken en vrije tijd. artistie meer onder met geïllustreerd, rijk is boek Het impressieske van Paul Becx nieuwgetekende en kaar ten. De Bossche wethouder Erfgoed durft voorin zijn teurs in teurs belangrijkste resultaten van alle opgravingen in on derlinge chronologische en thematische samenhang te presenteren in de context van de bronnen uit bekende ontwikkeling historische van de stad. Anders dan bij Jayasena is er geen focus op een bepaald the orie dat deze tussen 1264 en 1275 gelegd moet zijn. Het Het zijn. moet gelegd 1275 en 1264 tussen deze dat orie was interessant geweest als Jayasena had geprobeerd om vanuit zijn integrale perspectief meer te reflecte theorie.die op ren kelijk kelijk vroege datering van het Amsterdamse uit steengoed proto- (vanaf 1175) 1200 dan ouder alsgedateerd wordt Nederland in ders tenslotte hij gaatdam de vandatering de Voor 1225. of nog steeds uit van Fockema Andreae’s historische the voerde voerde stormvloeden van 1214 en 1219 ook rond de Amstelmonding tot overlast hebben geleid. Verder is hetopvallend dat hij uitgaat van een gelijktijdige aan leg van de Achterburgwallen in de terwijljaren 1380, genoemd wordt 1367 in Achterburgwalal Oudezijds de (Oorkondenboek Amsterdam, Ook de opmer nr. 250). zelfde steeg in 1899, inclusief een meisje dat vanuit de de vanuit dat meisje een inclusief 1899, insteeg zelfde deuropening nieuwsgierig lijkt te kijken naar de ar deur. haar voor cheologen opge Jayasena door vraag maarde de het zeerof isZo materiaal en historische bronnen. Zo behandelt hij stadvan de westen ten weren bebouwde de uitgebreid ter Amstel de in aanplempingen de ), latere (de verkaveling de en Waterlooplein latere plaatsevanhet landwinningen ,op Marken Rapenburg.en fascinerendRonduitgemonteerde eenwaarvanfotois op steegvan een opgraving2011 een uit onderzijde de diebebouwingaan de bovenzijde de en toont Marken zing voor menselijke aanwezigheid aan de monding Amstel. de van het bestede eeuw tot zestiende de van helft tweede uiting de vanaf hij neer in de hoofdstukkenarcheologische gegevens kan combineren met kaart vijf en zes, wan ringen nieuwe inzichten verkregen in de chronologie stadsontwikkeling.spectaculair Een voorbeeld de van een in lag begraven die man een van C14-datering de is boomkistgraf en 1215 daten in1150 tussengedateerd 1963 is werd skelet Het Kerk. gevonden de onder de Ou daarmee is dit in één klap de oudste directe aanwij het het eerst (beter) zijn uitgewerkt. Bovendien zijn met behulp van koolstof- of dendrochronologische date

BULLETIN KNOB 2021 • 1 44 BULLETIN KNOB 2021 • 1 45

------n j i t Jssels Stad op de I heeft wel een cel ’s-Hertogenbosch ’s-Hertogenbosch r Ma Graaf- Graaf- en modderwerk lagen) van de Bossche donk. Een dergelijke dergelijke Een donk.Bossche van de ­lagen) publiceerden. publiceerden. Die kaart gaf de toenmalige hebben hebben plaatsgevonden. Wellicht is het zelfs niet, terwijl de hoeveelheid beschikbare gege ­gings Tot slot Tot kanslot inzin vergelijkende opgemerkt worden Bij Bij de voor het boek nieuwgetekende kaarten valt dat Jayasena’s dat boek Jayasena’s geschikter is voor wetenschappe vens in ’s-Hertogenbosch daarvoor wel de mogelijkhe de daarvoor wel ’s-Hertogenbosch in vens overzichts dit van publicatie de zal Hopelijk biedt. den werk leiden tot nader onderzoek, zoals Jayasena dat Amsterdam. voor gedaan heeft lijk gebruik vanwege de uitvoerige annotatie, die in Stad op de schop beperkt is gebleven. Bovendien heeft het Bossche boek geen index op zaken, personen of straatnamen, die in zo’n groot overzichtswerk mag ontbreken. niet geografisch register.Uiteraard hangt dit verschil sa boeken, de van doelgroepen verschillende de met men maar het is te hopendenweg gevonden kan dat worden tussen in wetenschappe de toekomst lijke verantwoording een en goede publieke toegankelijkheid. mid Wellicht is daartoe ook een nauwere samenwerking tussen universiteiten en gemeentelijke het en alsgeheel archeologen(stads)archeologie de voor die nodig, (niet te onderschatten) publiek dat daarin geïnteres zijn. kunnenmeerwaardevan zou is seerd sulteerde in een driedimensionale reconstructie die ook op de site van Erfgoed te ’s-Hertogenbosch bekij is. ken op dat wordt teruggegrepen op de (zand)hoogtekaart die Hoogma en Steketee in 1996 in Waterstad stand van kennis over de hoogste in de binnenstad dekzandniveaus weer. Daarmee verschaftede ontstaankaart het rond reliëf natuurlijke het vanindruk een van stad de aan van einde het twaalfde de voor eeuw, afgaand aan de vele ophogingen die nadien hebben plaatsgevonden. Na bijna 25 jaar onderzoek kan de kaartverbeterd ongetwijfeldvanSteketee Hoogma en worden op basis van de vele opgravingen die sinds dien ma te reconstructies paleogeografische om mogelijk ken van oudere (ijzertijd/Romeinsewoningsfasen tijd) (middeleeuwse en jongere en be postmiddeleeuwse opho over beschikbaregegevens vansynthese en verdieping het (pre)stedelijke landschap verschaft schop , ------Van Van grote meerwaarde voor het boek zijn verschil Vanuit archeologisch perspectiefarcheologischkan daarovervoor Vanuit een belangrijkbolwerk in de machtsstrijd om het rivie muleren muleren van kennishiaten. Uiteindelijk wordt in de impressies zichtbaar dat archeologie en bouwhistorie sporen met werken die zijn, disciplines beeldende ook van wat ooit functionerende gebouwen en structuren waren. Een goed voorbeeld is het onderzoek naar de re dat Pieckepoort, of Vughter- laat-veertiende-eeuwse sies sies zijn meer dan aansprekend beeldmateriaal voor het grote publiek. Ze helpen archeologen en bouwhis torici bij het interpreteren van (opgravings)gegevens, het reconstrueren van grotere stukken stad en het for vens. De impressie van de oudste Diezehaven geeft een een geeft Diezehaven oudste de van impressie De vens. fascinerend vanvogelvluchtbeeld hoe de stad er daar rond 1250 kan hebben uitgezien. Dergelijke impres lende lende artistieke impressies, gemaakt door Paul Becx op basis van opgravingen en bouwhistorische gege gen in de periode 1202-1225 gedateerde ‘eerste’ stadsgedateerde ‘eerste’ periode 1202-1225 inde gen muur nu de werkelijk eerste muur van de stad was of dat daar nog een oudere fase aan vooraf is gegaan. bouwd. Na de aanval van 1202 is volgens de kroniek schrijvers sprake geweest van ‘herstel’ van de stad,bekostigd inwerden opnieuw die poorten,drie de clusief uit gegevens Antwerpen.Deze en Brussel Leuven, door de kronieken komen niet aan bod in Stad op de schop waardoor het onduidelijk blijft of de door de archeolo alsnog geen uitsluitsel worden uit gegeven. bestond die De stadsmuur, eerste auteurs de dat uit ervangaan een combinatie van tuf- en baksteen, pas is gebouwd ná de Hollandse aanval en wel vanin het eerste 1202, kwart van de dertiende eeuw. Volgens de genoemde kronieken was binnen echter al zeer in korte 1185 tijd een wal met gracht en drie sterke poorten gebouwd door de oudere Brabantse steden Leuven, Brussel en Antwerpen,Bovendien hertog. aansporing nade door zou van ‘na geverloop ook een zijn muur stenen tijd’ se Annalen de ‘vesting Bosch’ wordt genoemd, waarbij genoemd, wordt Bosch’ ‘vesting de Annalense op vraag de roeptgemaakt, zijn zou buit’ veel ‘oneindig nederzettingstatusaan de van de en uiterlijk naar het eeuw. dertiende de beginvan het serendehandelsverkeer tussen Duitsehet Rijnland en de Vlaamse steden. De historisch bekende aanval in Egmond de in wat op Holland van graafDirk van 1202 rengebied, waar ook naburige heren als de gravenvan de als naburigewaarheren ook rengebied, Holland en Gelre trachtten te profiteren vanhet pas