Een Glorieuze 'Nieuwe Tijd' of Een 'Eindtijd in Gloria'
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Een glorieuze 'nieuwe tijd' of een 'eindtijd in gloria' De spagaat tussen een katholieke identiteit en een nationaalsocialistische overtuiging bij M.V.E.H.J.M. graaf de Marchant et d' Ansembourg (1894-1975) 7 I Masterscriptie Researcbmaster Religious Symbols and Traditions Peter Broekema S1136437 Begeleiders: Prof. Dr. Y.B. Kuiper en Mw. Dr. M.P.A. de Baar ) · .. // ~~/~;'!tii;;,~:r.®ltmh Afbeelding: Beeldnummer: 28700 Collectie: Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) Bijschrift: Het bezoek van den Secretaris-Generaal van het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten, Dr. T. Goedenwaagen aan Limburg. Tijdens het bezoek aan Maastricht. In de kelder van de St. Servaaskerk voor de graftombe waarin zich het gebeente bevindt van de Heilige Sint Servaas. In het midden Dr. T. Goedewaagen en rechts naast hem de Commissaris in de provincie Limburg, Graaf M. Marchant d'Ansembourg (verder nog De Ranitz en J.G.J. Goverts). Beeld Datum: 28-05-1941 (Opname) ''1 • 1 2 Voorwoord Graag wil ik van de gelegenheid gehruik maken om nog een kort dankwoord te richten aan diegenen die het ontstaan en met name het afronden van deze scriptie mogelijk hehhen gemaakt. In de eerste plaats gaat mijn dank voomamelijk uit naar mijn mentor Prof. Dr. A.L. Molendijk, die mij gedurende de jaren van de Researchmaster heeft hegeleid en wiens student-assistent ik met veel plezier enige jaren hen geweest. Hij heeft mij geleerd vooral vooruit te kijken, plezier te hebhen en houden in de wetenschap en mij door moeilijke tijden geloodst. Daarnaast waren voor het schrijven van deze masterscriptie mijn hegeleiders Prof. Dr. Y.B. Kuiper en Dr. M.W. de Baar van essentieel helang. Door hun kritische commentaar werd ik gedwongen gestructureerd te schrijven en af te zien van al te veel 'luchtfietserij'. Ook heh ik hen het afgelopen jaar met veel plezier geassisteerd hij het college 'Hekserij en Toverij' en de 'werkgroep Religie en Biografie'. Een speciaal dankwoord wil ik verder richten aan Dr. J.P. de Valk, die mij heeft gemtroduceerd in de Vaticaanse Archieven en met wie ik menig discussie over d' Ansemhourg heh gevoerd tijdens mijn verhlijf te Rome in fehruari en maart j.l. Dit verhlijf is mede mogelijk gemaakt middels financiele ondersteuning van het Groninger Universiteitsfonds en de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap. Tenslotte wil ik Menno Conner, Melanie Meister en Pieter Nanninga bedanken voor het lezen en corrigeren van mijn teksten en het geven van commentaar. Zonder jullie had ik het niet gered. Voor u ligt mijn Masterscriptie ten hehoeve van de Engelstalige Researchmaster Religious Symbols and Traditions. Deze vereist een Engelstalige afstudeerscriptie. In nauw overleg met mijn hoofdhegeleider heh ik echter hesloten mijn Masterscriptie in het Nederlands te schrijven. Het gehrui van het Nederlands doet namelijk meer recht aan het lokale karakter van mijn hiografie en maakt vergelijkingen met andere (nagenoeg allemaal in het Nederlands gestelde) hiografieen over 'foute Nederlanders' mogelijk. Tevens heh ik gehruik gemaakt van . 1 Duitse, Franse, Italiaanse, Latijnse maar vooral Nederlandse hronnen en literatuur. Door het geheel vertalen van al deze voomamelijk Nederlandse bronnen en literatuur zouden helangrijke details en nuances weg kunnen vallen. Ook de specifieke N ederlandse situatie in het interhellum < • 1 en specifieke concepten als verzuiling maken een scriptie gesteld in het Nederlands waardevoller. Omdat de wereld groter is dan de landsgrenzen heh ik tevens een op het intemationale 'Forum . der wetenschap' hewerkte - in het Engels - gestelde Summary bij gevoegd. Deze Summary is een weergave van enkele belangrijke punten van mijn scriptie en laat zeer duidelijk de Nederlandse heeldvorming omtrent de Tweede Wereldoorlog en 'foute' mensen in deze oorlog zien. Een categorie waartoe d'Ansembourg behoorde. Deze Summary maakt gehruik van en sluit aan hij de nieuwe voorzichtige pogingen 'rechtse adel' uit heel Europa met elkaar te vergelijken en houwt dus als het ware voort op de verkregen inzichten van deze scriptie. ' 1 3 Inhoudsopgave Inleiding ........................................................................................................................................... 5 Hoofdstuk 1. Geschiedschrijving en beeldvorming rondom 'foute' Nederlanders ....................... 12 Hoofdstuk 2. De katholieke Limburgse graaf 1894-1933 ............................................................. 22 Hoofdstuk 3. Voorman van de Nationaal Socialistische Beweging 1933-1940 ............................ 37 Hoofdstuk 4. Collaborateur in de Tweede Wereldoorlog 1940-1945 ........................................... 72 --i Hoofdstuk 5. Berechting, bestraffing en waardering tussen 1945-1975 ....................................... 84 Conclusie ....................................................................................................................................... 99 Literatuuropgave ........................ .-................................................................................................. 104 Summary ...................................................................................................................................... 110 ' J l 4 l ' j Inleiding De petrolieman noemden de Maastrichtenaren hem, den kasteelheer van Amstenrade, den clown van de Mussertpartij. 'Gien kwoad ventje'. De procureurfiscaal verklaart echter: 'Ile dacht er eerst ook zoo over .... Het prive archief heeft echter veel onthuld: deze man bleek een stille snoodaard te zijn, van wie wij zelfs nu, nog lang niet alles weten'. 1 De beeldvonning rondom de katholieke Maximilianus Victor Eugene Hubertus Josef Maria graaf de Marchant et d' Ansembourg (1894-1975) zit vol tegenstrijdigheden. Dat blijkt al uit de verslaggeving in Het Parool van 30 april 1946, de <lag waarop d' Ansembourg werd veroordeeld voor zijn aandeel in de Tweede Wereldoorlog. Hoewel na afloop van deze oorlog veel . -i Nederlanders als goed of fout werden bestempeld en de 'foute mensen' tot hoge straffen - inclusief de doodstraf - werden veroordeeld door de Bijzondere Rechtbanken, wist Max de Marchant et d' Ansembourg de dans toch te ontspringen. Omdat hij de Nationaal Socialistische Beweging (NSB) van Anton Adriaan Mussert (1894-1946) al steunde vanaf 1933 en daarin een prominente plaats veroverde, werd hij beschouwd als een kopstuk van de partij. Zo nam hij in 1935 als afgevaardigde van de NSB zitting in de Eerste Kamer en vervolgens in 1937 in de Tweede Kamer. In de Tweede Wereldoorlog vervolgde hij zijn nationaalsocialistische politieke loopbaan als commissaris van de provincie Limburg en was hij in het begin van de oorlog een spil in de buitenlandse contacten van de NSB. Hoewel de openbaar aanklager hem tijdens de rechtszaak wegens <lit hoogverraad tot een 'minderwaar~g mensch' verklaarde en daarop tot tweemaal toe (ook in het hoger beroep) de doodstraf eiste, kreeg hij uiteindelijk 'slechts' een gevangenisstraf van vijftien jaar, waarvan hij acht jaar uitzat. Context De Marchant et d' Ansembourg is natuurlijk voomamelijk bekend vanwege zijn aandeel in de NSB en in de oorlog. De opkomst van deze en andere fascistische partijen is te plaatsen in het interbellum. Ben periode die door historicus Michael Burleigh (1955-) gekenschetst wordt als het tijdperk van de 'politieke religies'.2 Ben begrip dat wijst op de overeenkomsten tussen totalitaire bewegingen en praktijken van religieuze bewegingen. Dit begrip heeft Burleigh ontleend aan de Duitse politieke filosoof Eric Voegelin (1901-1985), die al in 1928 als eerste wees op belangrijke ( 1 'Doodstraf geeischt tegen graaf d 'Ansembourg', Het Parool 30 april 1946. 2 Michael Burleigh, Sacred causes. Religion and politics from the European dictators to al Qaeda (Londen etc. 2007) 38-122. l 5 l overeenkomsten tussen religie en totalitaire politieke bewegingen. 3 Omdat de.'le overeenkomsten zo opvallend waren, introduceerde hij het concept politieke religies. Het fascisme is in deze optiek dus niets anders dan religie met een politiek en seculier karakter. Burleigh is een voorstander van het gebruik van dit concept. Daarbij haalt hij verschillende argumenten aan. Zo wijst hij op het idee van het bestaan van een absolute waarheid en de komst van een verlosser die de mensheid zal leiden naar het einde der tijden. Ook het gebruik van geweld om mensen met een afwijkende mening binnen het gareel te houden is een veelvoorkomende strategie in de geschiedenis van religieuze bewegingen. In het bijzonder binnen monothei:stische religies zoals de islam, het jodendom en het christendom is dit streven continu aanwezig. Wanneer men ervan . overtuigd is dat er een absolute waarheid bestaat, dan volgt hieruit bijna automatisch de idee dat het gebruik van geweld tegen andersdenkenden op zijn minst een noodzakelijk kwaad is. Het ene ,_, ' is met andere woorden een logisch gevolg op het andere. Andere overeenkomsten tussen religie en de totalitaire bewegingeh tijdens het interbellum zijn verder de organisatie van massamanifestaties, het invoeren van heilige feestdagen en symbolen, het aanduiden van martelaren en het indoctrineren van de jeugd. Daarnaast staat Sacred causes voomamelijk bekend als het boek waarin Burleigh de negatieve rol van de katholieke kerk in de Tweede Wereldoorlog nuanceert, door erop te wijzen dat juist op lagere niveaus de geestelijkheid het nationaalsocialisme dwarsboomde en dat de aanwezigheid van religie matigend werkte op het nationaalsocialisme, een standpunt dat door sommige critici wordt verworpen.4 Het