UMH YE C UR Kİ İY R E Ü T T İ

ER İ ZİN LİĞ CAN VALİ

T.C. ERZİNCAN VALİLİĞİ

ERZİNCAN 2019

ERZİNCAN-2019 T.C. ERZİNCAN VALİLİĞİ YAYINI www.erzincan.gov.tr

ISBN: 978-605-69189-6-4

Kitapta yayınlanan yazıların sorumluluğu yazarlarına aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.

YAYIN KURULU İhsan AYRANCI (Vali Yrd.) Arda HEB (İl Kültür ve Turizm Md.) Aziz GÜN (İl Milli Eğitim Müdürü) Yaşar FELEKOĞLU (İl Özel İdare Genel Sekreteri)

EDİTÖR Dr. Öğr. Üyesi Hüsrev AKIN Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi

FOTOĞRAFLAR Erzincan Valiliği ve İl Kültür ve Turizim Müdürlüğü Arşivi

GRAFİK Serter ŞEKER

BASKI UYUM AJANS / ANKARA Necatibey Cad. No: 88/11 Kızılay-ANKARA Tel: 0312 229 39 72 • Faks: 0312 229 31 07 www.uyumajans.com.tr 4. YERALTI ZENGİNLİKLERİ

Doç. Dr. Fatih ORHAN Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü

Erzincan ili ve çevresini kapsayan bölge, farklı nolojiye bağlı olarak yapılan yeni etütlerde, bölge- jeolojik yapı ve kayaçlara sahip olması nedeniyle, nin bakır ve altın rezervleri açısından da ilgi çekici çok çeşitli yeraltı kaynaklarını barındıran zengin olduğu tespit edilmiştir.1 bir maden sahası konumundadır (Şekil 1). Erzin- can ili ofiyolitik kuşak içerisinde yer almakta Günümüzde Erzincan ilinin en önemli ve eko- olup, geçmişten beri krom açısından önemli bir nomik değeri en yüksek olan yeraltı zenginliğini potansiyele sahip olduğu bilinmektedir. Bunun altın madeni oluşturmaktadır. 1990’lı yıllarda yanı sıra, dünyadaki gelişmelere ve ilerleyen tek- MTA tarafından belirlenen İliç-Çöpler/Çukurde-

Şekil 1: Erzincan İli Maden Haritası (Kaynak: MTA Genel Müdürlüğü) 376 ERZİNCAN 2019 re bakır-altın sahası, o günkü güvenlik koşulla- hemen üzerindeki sızdırmaz plastik malzeme rı nedeniyle detaylı olarak çalışılmamış ve terk ile astarlanmıştır. Topaklanması tamamlanmış edilmiştir. Yakın bir geçmişte ise özel sektör ta- ve yığın liçi sahasına serilmiş cevherin içinde- rafından sondaj çalışmaları yapılan sahanın altın ki altını kazanmak için yığın üzerinden düşük ve bakır açısından önemli bir potansiyele sahip konsantre siyanür çözeltisi damlatılır. Yığın liçi olduğu ortaya çıkarılmıştır. MTA raporlarına göre, sahası her biri 8 metre yüksekliğe sahip 8 basa- 2 sahada 1.7 gr/ton Au tenörlü 71.600.000 ton al- maktan oluşur. Çözelti ile buluşan altın bir son- tın rezervi bulunmaktadır. Bu rezervin metal altın raki aşama olan CIC (karbon kolonları) ünitesine içeriği ise yaklaşık 100 tondur. Bu özellikleriyle iletilir. CIC ünitesinde altın, çözeltiden ayrıştırı- Avrupa’nın sayılı, Türkiye’nin ise ikinci büyük al- lırken; çözelti de siyanür ilavesi yapılarak tekrar tın madeni olduğu ifade edilmektedir. yığın liçi sahasında kullanılır. Dore (altın, gümüş ve diğer metallerin karışımı külçe) üretimi saha- Bölgedeki altın madeni Anagold Madencilik adlı şirket tarafından işletilmektedir. Bu şirketin da yapıldıktan sonra altın ve gümüş içeren dore- resmi internet sitesinde3 vermiş olduğu bilgilere ler son rafinasyon işlemleri için sevk edilir. Çöp- göre, madendeki inşaat çalışmalarına 2009 yılın- ler Maden Sahası yığın liçi operasyonu sonunda, da başlanmış, 2010 yılı Aralık ayından itibaren de oksitli cevherdeki altının yaklaşık %76’sının ka- altın üretimine geçilmiştir. Açık işletme yöntemi zanılması beklenmektedir. ile işletilen madende oksitli cevherler yığın liçi iş- Anagold Madencilik Şirketi, Çöpler bölgesi ve lemine tabi tutularak altın üretimi yapılmaktadır. çevresini kapsayan (yaklaşık 17 km genişlik ve Şirket üretim aşamasını şöyle ifade etmiştir: 23 km uzunluğa sahip bir alan) saha için arama Çöpler tesisimiz üç aşamalı kırma tesisleri ve ve işletme ruhsatına sahip olup, bu kapsamda buna paralel killi cevher besleme devreleri ile çalışmalarına devam etmektedir. Nitekim yapı- günde yaklaşık 20.000 ton oksitli cevher işleme lan aramalar neticesinde mevcut maden alanının kapasitesine sahiptir. Her iki devreden elde edi- doğusunda yer alan Bayramdere ve Çakmaktepe len ürünler taşıyıcı bantlar yardımıyla topakla- mevkilerinde de, benzer bir oksitli cevherleşme ma ünitesine ve daha sonra da hareketli taşıyıcı zonlarının tespit edildiği ifade edilmektedir. Ayrı- bantlar kanalıyla yığın liçi sahasına serilmek ca bu madenlerin de Çöpler mevkiindeki mevcut üzere taşınır. Yığın liçi işlemi için kullanılan sa- tesislerde işlenebilecek bir özelliğe sahip olduğu hanın tabanı sıkıştırılmış kil ile kaplanmış ve belirtilmiştir.

İliç ilçesindeki Çöpler altın madeni sahasından bir görünüm. YERALTI ZENGİNLİKLERİ 377

İliç ilçesindeki Çöpler altın madeni sahasından bir görünüm.

Şirket yetkililerinin yapmış olduğu açıklamala- limanı vasıtasıyla yurt dışına ihraç edildiği 1967 ra göre, Çöpler altın madeninden yıllık 6.2 ila 6.5 Erzincan İl Yıllığı kayıtlarına geçmiştir. Günümüz- ton altın üretimi gerçekleştirilmektedir. Bu değer de de ilin muhtelif bölgelerindeki yataklar farklı de ülkemiz üretiminin yaklaşık %20’sine denk şirketler tarafından işletilmektedir. Kesin bir üre- gelmektedir.4 Kaba bir hesaplamaya göre de, 9 yıl- tim miktarı vermek güç olmakla birlikte, ilde yıllık dır faaliyette olan işletmenin günümüze kadar 50 brüt krom madeni üretiminin 100 bin ton civarın- tonun üzerinde altın üretimi yaptığı söylenebilir. da olduğu tahmin edilmektedir.

Krom, Erzincan’ın en önemli maden kaynak- Demir açısından ise bölge, Sivas-Malatya-Er- ları arasında yer almaktadır. Nitekim Erzincan zincan kuşağı içerisinde yer almaktadır. İldeki ilindeki görünür+muhtemel+mümkün krom re- önemli demir yatak ve zuhurları, Kemaliye ve İliç zervi miktarının 3.5 ila 4 milyon ton civarların- ilçelerinde yoğunlaşmaktadır. Kemaliye ilçesinin da olduğu tahmin edilmektedir. MTA tarafından Gözaydın köyü yakınlarındaki Bizmişen demir geçmiş yıllarda yapılan çalışmalarla bölgede çok yatağı, 4 ayrı bölümden oluşmaktadır. Sahada ilk sayıda krom yatak ve zuhuru5 tespit edilmiştir. çalışma, 1962 yılında prospeksiyon şeklinde ya- Örneğin Tercan (Coşan, Eren, Ezan Ocakları), Re- pılmış ve 1965 yılında ise 2 sondaj gerçekleştiril- fahiye, Üzümlü ve Çayırlı ilçelerinde irili ufaklı ve miştir. Daha sonra 1977 yılında gerçekleştirilen genellikle yüksek tenörlü yataklar keşfedilmiştir. jeolojik ve jeofiziksel etütlere bağlı olarak sondajlı Ancak bölgenin en önemli krom madeni yatağı, aramalar tekrar başlatılmıştır. Çalışmalar 1985 bir bölümü Erzincan’ın Çayırlı ilçesi sınırları içe- yılı sonuna kadar sürmüş ve böylece sahadaki risinde kalan, Kop dağı krom cevherleşmesidir. cevher yayılımı, rezerv durumu ve teknolojik özel- Ülkemizde krom potansiyeli açısından (rezerv ve likler ortaya konulmuştur. Buna göre, söz konusu tenörüne göre), Elazığ-Guleman bölgesinden son- yatağın toplam görünür rezervi 23.769.000 ton- ra ikinci öncelikli olan bölgede, 1950’li yıllardan dur. Bu yatakların tenör oranı da %53 olarak tes- bu yana üretim çalışmaları yapılmaktadır. Türki- pit edilmiştir. MTA kayıtlarında örtü kalınlığının ye krom üretiminin 1.5-2 milyon tonlara ulaştığı fazla olması ve demir cevherinin derinlerde olması 1990’lı yılların ortalarında bölgeden yılda 400- nedeniyle işletilemediği ifade edilmektedir. İliç il- 500 bin ton civarında üretim yapıldığı bilinmekte- çesindeki yataklar ise farklı bölgelerde yer almak- dir. Sahanın Erzincan ili sınırları içerisinde kalan tadır. Bunların başında Çaltı Köyü yakınlarındaki kesiminde ise, 1960 yılı öncesinde üretim yapıl- Kurudere ve Sultanmurat yatakları gelmektedir. dığı ve her yıl 40-50 bin ton kromun İskenderun Tenör oranı %52 olan Kurudere yatağında 310.000 378 ERZİNCAN 2019 ton rezerv tespit edilmiş ve bunun önemli bir kıs- + muhtemel Manyezit rezervi belirlenmiştir. Böl- mı işletilmiştir. Günümüzde de bu bölgede küçük gedeki manyezit yatakları geçmişte zaman zaman çaplı üretim devam etmektedir. Tenör oranının işletilmiştir. %62 olduğu Sultanmurat zuhurunda ise 85.000 ton görünür+muhtemel rezerv tespit edilmiştir. Erzincan ilinde potansiyel belirleme çalışmala- Açık işletme yöntemiyle cevherin tamamına yakı- rının yürütüldüğü önemli yeraltı kaynaklarından nı alınmıştır. İlçedeki diğer yataklar ise Akdoğdu, biri de petrol ve hidrokarbondur. Çayırlı ilçesinin Fındıklı ve Yakuplu yataklarıdır. Söz konusu ya- Balıklı (Pülk) köyünde Neftlik mevkii olarak ad- taklar belli dönemlerde işletilmiş olmakla birlikte landırılan sahada, petrol, kaya gazı gibi enerji kay- güzümüzde işletmeler kapatılmıştır. naklarının potansiyelin belirlenmesine yönelik olarak sondaj çalışmaları başlatılmış olup, günü- Erzincan ilinde bulunan metalik madenlerden müzde de devam etmektedir. Gerçi bu bölgedeki biri de manganezdir. MTA raporlarına göre Ça- neft6 varlığının yüzlerce yıldan beri bilindiği (Os- yırlı, İliç ve Kemaliye ilçelerinde Manganez ya- manlı döneminde bu konuyla ilgili ulaşılabilen ilk takları bulunmaktadır. İliç - Çöpler bölgesindeki kayıtlar 17. yüzyılın ortalarına dayanmaktadır) ve yatağın tenörü %46 olup, 135 bin ton rezerve ilkel yöntemlerle yararlanıldığı tarihi kaynaklara sahiptir. Türkiye’nin en kaliteli Manganez yatağı yansımıştır.7 Günümüzde ise bu potansiyelin mo- olarak nitelenen söz konusu yataklardan 1960’lı dern yöntemlerle ekonomik bir şekilde işletilebilir yıllarda her yıl 8-10 bin ton üretim yapılmıştır. olup olmadığı ilgili kuruluşlar tarafından araştırıl- Çayırlı-Karakulak yataklarının rezervi 100 bin ton maktadır. olarak belirlenmişken; Kemaliye ilçesindeki muh- telif yatakların rezervi 9 bin ton civarlarında tes- Erzincan’da endüstriyel hammadde kaynağı pit edilmiştir. Günümüzde bu yataklarda işletme olarak değerlendirilen yeraltı zenginlikleri de bu- yapılmamaktadır. lunmaktadır. Bunlar arasında yer alan ve başta in- şaat sektörü olmak üzere birçok farklı alanda kul- Erzincan ili, MTA tarafından Manyezit ve Man- lanımı olan jips (aşçı taşı ve anhidrit), Erzincan’ın gan yönüyle de detaylı olarak incelenmiş ve önemli İliç, Tercan ve Çayırlı ilçelerinde bulunmaktadır. zuhurlar belirlenmiştir. Nitekim Türkiye’de nadir İldeki toplam muhtemel jips rezerv miktarı 350 görülen sedimanter Manyezit yatağının bir örneği bin ton civarında tespit edilmiştir. İliç-Kemaliye de bu yörede bulunmuştur. Çayırlı ilçesinde yer karayolu kenarında yer alan anhidrit yatakları, alan bu sedimanter Manyezit yatağında 4.875.729 taş ocağı mantığıyla günümüzde de işletilmekte ton görünür + muhtemel Manyezit rezervi tespit olup, çıkarılan malzeme trenle Elazığ’a gönderil- edilmiştir. Bu yataklarda tenör oranı %50’lere mektedir. Yine inşaat sektörünün önemli ham yaklaşmaktadır. Bunun dışında Refahiye ilçesinde maddeleri arasında yer alan perlit madeni de ilde Yukarıyeniköy sahasında da yaklaşık % 45 Mag- bulunmaktadır. Merkez ilçeye bağlı Mollaköy ve nezyum Oksit (MgO) içerikli 223.950 ton görünür Büyükçakırman köyleri yakınlarında iyi kalite-

Kemah ilçesindeki kömür tuzlasından bir görünüm. YERALTI ZENGİNLİKLERİ 379 li perlit ocakları mevcuttur. Mollatepe olarak da nusu linyit yataklarının geçmişte işletilmiş olduk- isimlendirilen Mollaköy yatakları 71.500.000 ton ları bilinmekle birlikte, günümüzde bu yataklarda muhtemel rezerve sahiptir. Her iki bölgede de üre- herhangi bir ticari üretim faaliyeti sürdürülme- tim günümüzde devam etmektedir. mektedir. Bütün bunlara ek olarak, il sınırları içe- risinde ekonomik değer taşımayan, ancak lokal Tercan ilçesinde iyi kalitede tuğla-kiremit ham- olarak işletilebilecek zuhurlar da bulunmaktadır. maddesi içeren yataklar mevcuttur. Bunların 1 milyon ton muhtemel rezerve sahip olduğu tespit Erzincan ili için tuzlalar da önemli yeraltı zen- edilmiştir. İldeki diğer önemli endüstriyel ham- ginlikleri arasında düşünülebilir. İlde ekonomik madde de asbest (amyant) olup, İliç ilçesinin çe- anlamda tuz üretimi yapılan tuzlalar, Kemah il- şitli bölgelerinde yatakları bulunmaktadır. İldeki çesinde yoğunlaşmaktadır. Bahsi geçen ilçedeki görünür asbest rezervlerinin de 53.500 ton civar- tuzlalar, Kemah boğazının kuzey yamaçlarında larında olduğu tahmin edilmektedir. Erzincan’ın nispeten geniş bir şerit halinde doğu-batı yönün- Kemah ilçesi başta olmak üzere muhtelif bölge- de uzanış gösteren ve kaya tuzu tabakaları barın- lerinde mermer ocakları da bulunmaktadır. Bu dıran Oligo-Miyosen arazileri üzerindeki üç farklı ocaklar geçmişte belli aralıklarla işletilmiş olmak- konumda bulunmaktadır. Bunlar, Tımısı, Kömür la birlikte, günümüzde kayda değer bir işletme söz ve Yerhan tuzlaları olarak bilinir8 (Fotoğraf 3). konusu değildir. Bahsi geçen tuzlalar kaynak tuzlası sınıfında ele Erzincan ilinde 1954-1988 yılları arasında kö- alınmakta olup, yer altından çıkan tuzlu suyun mür aramalarına yönelik yapılan çalışmalar sonu- hazırlanan özel havuzlarda biriktirilerek buharlaş- cunda Refahiye - Alakilise, Kemaliye - Başpınar, tırılması ile tuz elde edilir. 2001 yılı öncesinde Te- Çayırlı-Deliktaş/Çilhoroz ve Kemah-Karadağ lin- kel Genel Müdürlüğü tarafından işletilen tuzlalar, yit kömürü sahaları ortaya çıkarılmıştır. Refahi- söz konusu yılda özelleştirilmiş olup, günümüzde ye - Alakilise sahasındaki kömürün alt ısıl değeri üç tuzlayı da özel bir müteşebbis işletmektedir. ortalama 2200 Kcal/kg olup, 1 milyon ton görü- Haziran-Ekim döneminde yapılan üretim özellikle nür + muhtemel rezerv belirlenmiştir. Kemaliye - o yılki yağış, sıcaklık ve buharlaşma koşullarından Başpınar kömürleri ise ortalama 3000 Kcal/kg alt önemli oranda etkilenir. Nitekim işletme sahibi, ısıl değerine sahiptir ve sahasının görünür+muh- yıldan yıla değişmekle birlikte ortalama 600-1000 temel rezervi 663 bin tondur. 1967 Erzincan İl ton civarında üretim yaptıklarını ifade etmiş- Yıllığı’nda 1960’lı yıllarda bu yataklardan üretilen tir. Kemah tuzu adıyla ünlenen tuzların yaklaşık yıllık 15 bin ton linyitin Malatya ve Elazığ illerine %60’ı Erzincan ili sınırları içerisinde tüketilmek- satıldığı ifade edilmektedir. Deliktaş-Çilhoroz sa- tedir. Geriye kalan %40’lık kısmı ise; başta komşu hasındaki kömürün alt ısıl değeri orijinal kömür- il ve ilçeler ile İstanbul, Ankara gibi büyükşehir- de 3854 Kcal/kg’dır. Sahada 2 milyon tona yakın ler olmak üzere, Türkiye’nin muhtelif bölgelerine (1.980.000 ton) mümkün rezerv belirlenmiştir. satılmaktadır. Kemah tuzu ile ilgili coğrafi işaret Karadağ sahasında ise 6 milyon ton civarlarında alma girişimleri başlatılmış olup, olumlu sonuç kaynak rezerv tahmin edilmekte olup, kömürün alınması durumunda ekonomik değeri artacak ve alt ısıl değeri ortalama 5591 Kcal/kg’dır. Söz ko- pazar alanı genişleyecektir.

NOTLAR 5. Maden zuhuru: Bir madenin kalite ve miktar (tenör ve rezerv) yönünden günün ekonomik ve 1. Bu bölümle ilgili bilgilerin önemli bir kısmı, teknolojik koşullarında işletilemeyecek özellikte ‘Erzincan İli Maden ve Enerji Kaynakları’ adlı MTA olması durumudur. çalışmasından elde edilmiştir. 6. Neft: Organik maddelerin ayrışmasından oluşan 2. Tenör: Bir madenin ekonomik değeri olmayan tutuşur sıvıların birçoğuna verilen ortak ad. yabancı maddelerden ayıklanmış saf metal oranı. 7. Akpınar, D. ve Altınbilek, M. S., 2015, Pulk-Balıklı 3. http://www.anagold.com.tr/, Erişim tarihi: (Çayırlı-Erzincan) Petrol Sahasının Tarihi Süreci, 27.06.2019. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, VIII-I, 35-50. 4. http://www.milliyet.com.tr/erzincan-da-yilda-6- 5-ton-altin/ekonomi/detay/1881205/default.htm, 8. Yazıcı, H., Başıbüyük, A., ve Altınbilek, M. S., Erişim Tarihi: 27.06.2019. 1998, Kemah (Erzincan) Tuzlaları, Türk Coğrafya Dergisi, 33, 53-78.