P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2005 Autorzy: Wojciech Bobi ński *, Anna Pasieczna * Aleksandra Dusza *, Izabela Bojakowska *, Hanna Tomassi-Morawiec *, Krystyna Wojciechowska *

Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska * Redaktor regionalny: Jacek Ko źma * Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska *

* - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2005 Spis tre ści I. Wst ęp (W. Bobi ński)...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (W. Bobi ński)...... 5 III. Budowa geologiczna (W. Bobi ński)...... 7 IV. Zło ża kopalin (W. Bobi ński)...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (W. Bobi ński) ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (W. Bobi ński) ...... 15 VII. Warunki wodne...... 17 1. Wody powierzchniowe (W. Bobi ński)...... 17 2. Wody podziemne (W. Bobi ński)...... 18 VIII. Warunki podło ża budowlanego (W. Bobi ński)...... 36 IX. Geochemia środowiska...... 21 1. Gleby (A. Pasieczna, A. Dusza) ...... 21 2. Osady wodne (I. Bojakowska) ...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 25 X. Składowanie odpadów (K. Wojciechowska)...... 27 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (W. Bobi ński)...... 36 XII. Zabytki kultury (W. Bobi ński)...... 43 XIII. Podsumowanie (W. Bobi ński)...... 44 XIV. Literatura ...... 45

I. Wst ęp Arkusz Trzcianka Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wy- konany w Oddziale Dolnośląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w 2005 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Trzcianka Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2000 w Przedsi ębiorstwie Geologicznym w Kielcach (Spi żewski, Kowalik, 2001). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcj ą opracowania MGP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podło ża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak że w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami. Przy opracowaniu niniejszych arkuszy, wykorzystano materiały z Centralnego Archi- wum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Przedsi ębiorstwa Geologicznego we Wrocławiu PROXIMA S.A., Archiwów Wydziałów Ochrony Środowiska Urz ędów Wojewódzkich w Koszalinie i w Pile (Oddział Zamiejscowy), Urz ędów Powiato- wych w Wałczu, Czarnkowie i Trzciance oraz w Pile, Urz ędu Miasta w Trzciance, z Instytutu Upraw, Nawo żenia i Gleboznawstwa w Puławach, urz ędów gmin, Nadle śnictw Lasów Pa ń- stwowych oraz od użytkowników złó ż. Zebrane informacje zostały zweryfikowane i uzupełnione zwiadem terenowym. Dane dotycz ące złó ż surowców mineralnych zostały zestawione w postaci kart informacyjnych, opra- cowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o złożach, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geo środowiskowej Polski.

4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Trzcianka wyznaczaj ą współrz ędne 16 o15’ i 16 o30’ długo ści geograficznej wschodniej i 53 o00’ oraz 53 o10’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie omawiany obszar le ży na terenie dwóch województw: zachodniopomorskiego – powiat wałecki, gminy: Tuczno, Wałcz i Człopa (cz ęść północno-zachodnia) oraz województwa wielkopolskiego – powiat pilski, gmina Szydłowo (cz ęść północno- wschodnia) i powiat czarnkowsko-trzcianecki: miasto i gmina Trzcianka oraz Wiele ń (cz ęść centralna i południowo-wschodnia). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondracki, 1998) obszar ten wchodzi w skład prowincji Ni ż Środkowoeuropejski, podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie, makroregionu Pojezierze Południowopomorskie, mezoregionu Pojezierze Wałeckie (Fig. 1). Pojezierze Wałeckie jest to wysoczyzna z kilkoma pasmami wzgórz – moren czoło- wych. Na obszarze arkusza znajduje si ę równina sandrowa, okre ślana jako sandr trzcianecki. Równina jest łagodnie nachylona na południe i południowy zachód. Jej rz ędna zmienia si ę od około 140 m n.p.m. w cz ęś ci północnej do około 80 m n.p.m. w cz ęś ci południowej. Po- wierzchni ę sandru urozmaicaj ą liczne pagóry kemowe, ozy, wydmy, rynny subglacjalne oraz zagł ębienia wytopiskowe i doliny rzeczne. Zagł ębienia wypełnione s ą przez jeziora lub torfowiska. Najwy ższym wzniesieniem w obr ębie arkusza jest pagór moreny czołowej na północ od Ró ży Wielkiej o wysoko ści 163,3 m n.p.m., natomiast najni żej le ży taras zalewowy Trzcianki – 58,0 m n.p.m. Maksymalne deniwelacje terenu na opisywanym obszarze przekraczaj ą 100 m. Klimat omawianego obszaru jest umiarkowany, o wpływach oceanicznych i kontynen- talnych. Według regionalizacji Wosia (1999) nale ży do klimatycznego regionu środkowo- pomorskiego. Średnia temperatura roku waha si ę w granicach 7,5-7,8 °C. Najchłodniejszym miesi ącem jest luty z temperatur ą -1,8 °C, za ś najcieplejszym lipiec ze średni ą temperatur ą 17,5 °C. Roczna suma opadów wynosi 580-610 mm (luty i stycze ń po 35 mm, lipiec 85- 100 mm). Przewa żaj ą wiatry z sektora zachodniego – z kierunku północno-zachodniego i zachodniego w lecie, a w zimie obok zachodnich cz ęsto pojawiaj ą si ę wiatry wiej ące z kierunku południowo-zachodniego. Długo ść okresu wegetacyjnego wynosi 215-220 dni na rok. Obszar obj ęty arkuszem posiada korzystne warunki bioklimatyczne.

Fig. 1 Poło żenie arkusza Trzcianka na tle jednostek fizycznogeograficznych, wg J. Kondrackiego (1998). 1 – granice makroregionów, 2 – granice mezoregionów, 3 – wi ększe jeziora; Podprowincja Pojezierza Południowobałtyckie: Makroregion Pojezierze Południowopomorskie: 314.63 – Równina Drawska, 314.64 – Pojezierze Wałeckie, 314.65 – Równina Wałecka, 314.68 – Dolina Gwdy; Makroregion Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka: 315.33 – Kotlina Gorzowska, 315.34 – Dolina Środkowej Noteci; Makroregion Pojezierze Wielkopolskie: 315.53 – Pojezierze Chodzieskie.

Na obszarze arkusza przewa żaj ą gleby piaszczyste i piaszczysto-gliniaste wykształcone na podło żu skał czwartorz ędowych. S ą to głównie gleby pseudobielicowe, brunatne wyługo- wane i kwa śne, a w dolinach rzecznych tak że organiczne: glejowe, murszowe, torfowe niskich klas bonitacyjnych (najcz ęś ciej IV-VI). Jedynie w północno-wschodniej cz ęś ci wyst ę- puj ą wi ększe płaty żyźniejszych kompleksów gleb płowych i brunatnych. Ze wzgl ędu na brak dostatecznej ilo ści dobrych gleb rolnictwo nie rozwin ęło si ę tu na wi ększ ą skal ę. Wi ększ ą cz ęść powierzchni arkusza pokrywaj ą zwarte kompleksy le śne, które stanowi ą fragment dawnej Puszczy Drawskiej. Lesisto ść na tym terenie dochodzi do 70%, w składzie

6 gatunkowym lasów dominuje wyra źnie sosna, jej udział w drzewostanach przekracza 93%. Domieszk ę stanowi brzoza. Lokalnie zachowały si ę niewielkie płaty lasów mieszanych, bu- czyn, ł ęgowych oraz olsów. Przewa żaj ą lasy o charakterze gospodarczym, nale żą ce do Skarbu Pa ństwa. W krajobrazie przewa żaj ą faliste równiny poro śni ęte lasami. Podstawow ą funkcj ą gospodarcz ą gmin le żą cych na tym terenie jest le śnictwo, a uzupełniaj ącą turystyka oraz rolnictwo. Głównym i jedynym miastem jest Trzcianka, jedna ze stolic powiatu czarnkowsko- trzcianeckiego, licz ąca 17,6 tys. mieszka ńców i b ędąca zapleczem usługowo-handlowym dla okolicznych wsi.. Działa tu kilka niedu żych zakładów przemysłowych: „Lubmor” – produku- jący urz ądzenia okr ętowe, „Sapa Aluminium” wytwarzaj ąca profile aluminiowe, „Polkon” – produkuj ący naczepy i konstrukcje stalowe, wytwarzaj ąca elementy z plastiku, a tak że firma meblarska „Aster Mebel”, „Henkel” Polska S.A., Spółdzielnia Inwalidów „Przyszło ść ”. Na opisywanym obszarze znajduje si ę kilka małych tartaków. Przemysł wydobywczy reprezen- towany jest przez kopalnie piasków i żwirów „Miel ęcin” i „Trzcianka”. Du żym problemem społecznym tych terenów jest wysokie bezrobocie. Sie ć komunikacyjna jest na opisywanym terenie stosunkowo słabo rozwini ęta. Jedyna linia kolejowa ł ączy Krzy ż i Pił ę (przez Trzciank ę). Najwa żniejsze trasy kołowe to: Piła- Człopa (przez Trzciank ę), Wałcz-Czarnków (przez Trzciank ę) oraz Trzcianka-Tuczno (przez Wołowe Lasy).

III. Budowa geologiczna

Charakterystyk ę geologiczn ą obszaru arkusza Trzcianka przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 wraz z obja śnieniami, arkusz: Trzcianka (Stoi ński, 2000 a, b). Obszar obj ęty arkuszem Trzcianka nale ży do dwóch jednostek tektonicznych pierwsze- go rz ędu: niecki szczeci ńskiej oraz antyklinorium pomorskiego. Obszar niecki szczeci ńskiej wypełniony jest osadami kredy górnej, składaj ących si ę z piasków i piaskowców, mułowców, iłowców oraz margli, natomiast cz ęść wału pomorskiego le żą cego na opisywanym obszarze zbudowana jest z piaskowców, mułowców, margli z wkładkami syderytów ilastych i wapieni jury górnej oraz ze skał w ęglanowych i w ęglanowo-ilastych kredy dolnej. W budowie geologicznej starszego podło ża rysuj ą si ę tak że jednostki ni ższego rz ędu. Przez południowo-zachodni naro żnik arkusza przebiega antyklina Człopy. W jej j ądrze, w podło żu podkenozoicznym, odsłaniaj ą si ę mułowce, piaskowce i wapienie jury. Struktura ta zwi ązana jest z cz ęś ciowo przebijaj ącym si ę grzebieniem solnym, w którym lustro solne le ży

7 na gł ęboko ści około 1500 m. Podobn ą genez ę ma prawdopodobnie przebiegaj ąca na północ od Trzcianki antyklina Trzcianki, pod któr ą rysuje si ę wał solny powstały z poł ączenia podu- szek solnych Trzcianki oraz Mirosławca. Antykliny Trzcianki oraz Człopy rozdzielone s ą synklin ą Czarnkowa. Strop utworów starszego podło ża (osadów mezozoicznych) jest wyrównany i kształtuje si ę w granicach od -88,6 m n.p.m. do -95,2 m n.p.m. Powy żej zalegaj ą bezpo średnio osady neogenu – miocenu. Osady miocenu dolnego (neogenu 1) pokrywaj ą cały obszar arkusza Trzcianka, jednak że nie odsłaniaj ą si ę nigdzie na powierzchni podczwartorz ędowej. Mi ąż szo ść ich waha si ę w granicach od 18,5 do 38,1 m. Utwory te s ą reprezentowane przez mułki szare i brunatne, zapiaszczone, z wkładkami mułowców. W śród mułków, w formie soczewek o niewielkiej mi ąż szo ści, wyst ępuj ą w ęgle brunatne. Mułki cz ęsto warstwowane s ą pyłem w ęglowym. Osady miocenu środkowego pokrywaj ą cały obszar arkusza Trzcianka i powszechnie odsłaniaj ą si ę na powierzchni podczwartorz ędowej. Stwierdzono je na gł ęboko ści od 34,0 do 109,9 m. Mi ąż szo ść ich waha si ę od 60,0 do 75,2 m. Wykształcone s ą one jako osady piaszczyste i ilaste z pokładami w ęgla brunatnego. Główny pokład w ęgla wyst ępuj ący w tych warstwach ma znaczenie gospodarcze. Jego mi ąż szo ść jest zró żnicowana i wynosi od 1,0 do 8,8 m, dominuj ą jednak warto ści w granicach 4,0-5,0 m. Głównemu pokładowi towarzysz ą soczewki w ęglowe, o niewielkim rozprzestrzenieniu. W ęgle brunatne utworzyły si ę w rozległym basenie sedymentacyjnym, z licznymi bocznymi nieckami i odgał ęzieniami. Po- kład w ęgla lokalnie zniszczony jest wymyciami erozyjnymi, które w naturalny sposób dziel ą go na mniejsze pola. Strop pokładu warstw środkowomioce ńskich nie rozci ętych przez erozj ę plejstoce ńsk ą układa si ę niemal poziomo, wydaje si ę jednak, i ż pewien wpływ na jego ukształtowanie miały czynniki glacitektoniczne. Górny miocen wyst ępuje na powierzchni podczwartorz ędowej w południowo- wschodniej cz ęś ci arkusza, w okolicy Trzcianki, oraz w formie izolowanych płatów w okolicy Nowej Wsi i na południe od Smolarni. W okolicy Trzcianki tworzy rodzaj „płaskowy żu” po- ło żonego na wysoko ści 50-60 m n.p.m., porozcinanego przez obni żenia o charakterze egzara- cyjnym. Wykształcony jest jako iły, mułki szare i zielone, zapiaszczone i przewarstwiane piaskami drobnoziarnistymi, z du żą zawarto ści ą lignitu i wkładkami w ęgla brunatnego. W ęgiel w tych warstwach nie osi ąga mi ąż szo ści wi ększej ni ż 1,0 m.

1 W zwi ązku z wprowadzeniem w roku 2003 przez Mi ędzynarodow ą Uni ę Nauk Geologicznych zmian w tabeli stratygraficznej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tek ście obja śniaj ącym do arkusza wprowadzone zmiany (dotycz ące podziału utworów trzeciorz ędu) sygnalizuje si ę w nawiasach 8 Na zdenudowanej i zerodowanej powierzchni neoge ńskiej le żą osady czwartorz ędowe stanowi ące kompleks o mi ąż szo ści od kilkunastu do ponad 160 m. Czwartorz ęd reprezentuj ą osady zlodowace ń środkowopolskich i północnopolskich a tak że interglacjałów mazowiec- kiego, lubelskiego i eemskiego oraz holoce ńskie (Fig. 2).

Fig. 2 Poło żenie arkusza Trzcianka na tle szkicu geologicznego regionu, wg E. Rühlego (1986). Czwartorz ęd: Holocen: 1 – mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy, 2 – piaski akumulacji eolicznej; Plejstocen: zlodowacenie północnopolskie: 3 – piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej, 4 – piaski i mułki akumulacji jeziornej, 5 – iły, mułki i piaski akumulacji zastoiskowej, 6 – piaski i żwiry rzeczne i rzecznolodowcowe, 7 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej, 8 – piaski i żwiry kemów i ozów; 9 – wi ększe jeziora.

Najstarsze udokumentowane osady czwartorz ędowe pochodz ą z okresu zlodowace ń środkowopolskich. Reprezentowane s ą one przez kilka poziomów glin zwałowych przedzie- lonych piaskami wodnolodowcowymi. Ł ączna mi ąż szo ść osadów lodowcowych i wodnolodowcowych zlodowace ń środkowopolskich wynosi 50-80 m.

9 Lądolód stadiału górnego zlodowace ń północnopolskich obj ął swoim zasi ęgiem cały obszar arkusza. Jego osady i powstałe w tym czasie formy morfologiczne decyduj ą o budowie geologicznej współczesnej powierzchni terenu. Najstarszymi osadami z tego okresu s ą piaski, żwiry, gliny zwałowe z soczewkami piasków o mi ąż szo ści do 10 m. Wyst ępuj ą one w centralnej cz ęś ci rejonu arkusza oraz na północ i południe od Niekurska, tworz ąc charakterystyczne „wyspy wysoczyznowe”. Na wysoczyznach wyst ępuj ą pagóry kemowe tworz ące nie- jednokrotnie rozległe pola. Doliny powstałe pomi ędzy wyspami wypełniaj ą piaski wodnolodowcowe. Najwi ększe ich obszary wyst ępuj ą we wschodniej i południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. Piaski i żwiry, lokalnie mułki wodnolodowcowe wyst ępuj ą powszechnie na całym obszarze arkusza (sandr trzcianecki). Tworz ą one ci ągł ą pokryw ę w centralnej i południowo- wschodniej cz ęś ci arkusza. Wykształcone s ą w postaci piasków ró żnoziarnistych ze żwirami, barwy żółtej i białawej. W schyłkowym okresie zlodowace ń północnopolskich oraz na pocz ątku holocenu rozwin ęły si ę na du żą skal ę procesy wydmotwórcze. Wydmy wykształcone w postaci parabo- licznej wyst ępuj ą niemal wył ącznie w południowej cz ęś ci arkusza. Wydmy na wschód od Stradunia maj ą zarysy gwie ździste, co świadczy ć mo że o ró żnokierunkowo ści modeluj ących je wiatrów. Mi ąż szo ść piasków eolicznych dochodzi do 2-3 m, natomiast w wydmach do 15 m, rzadko przekracza 20 m.

IV. Zło ża kopalin

Na obszarze arkusza Trzcianka znajduje si ę 6 udokumentowanych złó ż: 1 zło że w ęgla brunatnego i 5 złó ż kruszywa naturalnego (tab. 1). Węgiel brunatny jest kopalin ą podstawow ą. Pozostałe kopaliny nale żą do pospolitych.

1. Węgiel brunatny

Zło że w ęgla brunatnego „Trzcianka” le ży w północno-zachodniej cz ęś ci województwa wielkopolskiego w rejonie miasta o tej samej nazwie. Jest to zło że zlokalizowane w obr ębie czterech arkuszy Mapy geologiczno-gospodarczej: Trzcianka, Siedliska, Piła i Czarnków.

Jego powierzchnia wynosi 9 161 ha, a zasoby, udokumentowane w kategorii B, C 1 i C 2 – 300 mln t (Hrycak, Gładysz, 1987), co plasuje je w śród wi ększych złó ż w kraju. Zło że powstało w rozległym basenie sedymentacyjnym, w obrębie którego wydziela si ę szereg niecek bocznych i odgał ęzie ń. W ęgiel zalega w postaci jednego pokładu o do ść zró żni- cowanej mi ąż szo ści. Pokład w ęgla przynale ży stratygraficznie do miocenu, a dokładniej do jego środkowej cz ęś ci.

Tabela 1 Zło ża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Wiek kom- Zasoby Przyczyny Numer Stan pleksu lito- geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie konfliktowo- zło ża Rodzaj zagospoda- Klasyfikacja złó ż Nazwa zło ża logiczno- bilansowe rozpoznania (tys. ton) kopaliny ści na kopaliny rowania surowcowe- (tys. ton) ż zło ża mapie zło a go wg stanu na rok 2003 (Przeniosło, 2004) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Miel ęcin pż Q 873 C1 G 0 Skb, Skd 4 B L * 2 Ró ża Wielka p Q 560* C1 N 0 Skb, Skd 4 B L

3 Wołowe Lasy p Q 1 205 C2 N 0 Skb, Skd 4 B L * 4 Trzcianka p Q 829 C1 G 1 Skb, Skd 4 A - Wb 300 077 E 2 5 Trzcianka* M B, C , C N 0 B U i(ic) 12 403 1 2 Scb 4 Ró ża Wielka - działka 6 p Q 166** C N 0 Skb, Skd 4 B L 458/6** 1 Trzcianka pk Q - - ZWB - - - - -

Rubryka 2: * – zło że poło żone cz ęś ciowo poza obszarem arkusza Trzcianka, ** – zło że nie figuruje w Bilansie zasobów; Rubryka 3: p ż – piaski i żwiry, p – piaski, pk – piaski kwarcowe, Wb – w ęgiel brunatny, i(ic) – iły ceramiki budowlanej; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, M – miocen; Rubryka 5: * – ł ączne zasoby złó ż „Ró ża Wielka” i „Ró ża Wielka - działka 458/6”, ** – zło że nie figuruje w Bilansie zasobów (Przeniosło, 2004); Rubryka 6: C 1* – zasoby zarejestrowane; Rubryka 7: zło że: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, ZWB – zło że wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9: E – kopaliny energetyczne, kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Skd – kruszyw drogowych, Scb – ceramiki budowlanej; Rubryka 10: zło że: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, 2 – rzadkie w skali całego kraju; Rubryka 11: zło że: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12: L – ochrona lasów, Gl – ochrona gleb, K – ochrona krajobrazu, U – ogólna uci ąż liwo ść dla środowiska.

W centralnej cz ęś ci znajduje si ę najwi ększa rynna subglacjalna o przebiegu z północne- go zachodu na południowy wschód, jej długo ść wynosi około 8 km, a szeroko ść dochodzi do 300 m. Rynna ta, rozdziela zło że na dwa pola – północne i południowe. Pole północne rozci ą- ga si ę wokół Trzcianki i fragmentami zachodzi na s ąsiednie arkusze. Mi ąższo ść pokładu jest tu do ść jednorodna i wynosi średnio 3,0-5,0 m, osi ągaj ąc maksymalnie 15,5 m. Cz ęść pola południowego znajduje si ę w rejonie Rychlika i Smolarni, wi ększa cz ęść przechodzi na obszar arkusza Siedliska. Charakteryzuje si ę wi ększ ą ilo ści ą wymy ć i wyklinowa ń pokładu, co sprawia, że mapa mi ąż szo ści jest tu bardziej urozmaicona. Przeci ętna mi ąż szo ść pokładu w ęgla w tym rejonie oscyluje w granicach 4,0 m, przy maksimum wynosz ącym 7,6 m. Średnia grubo ść pokładu w ęgla obliczona dla całego zło ża wynosi 4,59 m. W nadkładzie wyst ępuj ą skały czwartorz ędu oraz neogenu. Mi ąż szo ść utworów czwartorz ędu waha si ę w granicach 5,0-126,0 m. S ą to głównie osady akumulacji lodowcowej, wodnolodowcowej oraz rzecznej, reprezentowane przez gliny zwałowe, piaski, piaski ze żwi- rami oraz mułki. Mi ąż szo ść utworów trzeciorz ędowych zalegaj ących nad pokładem w ęgla wynosi 0,0-37,9 m, s ą to piaski drobnoziarniste oraz iły i mułki. Średni nadkład wyliczony dla całego obszaru zło ża osi ąga 41,85 m, za ś stosunek grubo ści nadkładu do zło ża (N/Z) wynosi 9,03. Na całym obszarze zło ża warstwy w ęgla zalegaj ą niemal poziomo, o łagodnym nachy- leniu z północnego-wschodu na południowy-zachód. Pokład jest do ść jednolity, tylko miejscami wyst ępuj ą w jego obr ębie soczewy iłów o mi ąż szo ść od 1,0 do 2,1 m. pod wzgl ędem zró żnicowania budowy geologicznej oraz zmienno ści jako ściowej kopaliny zło że zostało zaliczone do II grupy. Węgiel brunatny ze zło ża „Trzcianka” nale ży do w ęgli mi ękkich, a w przewa żaj ącej masie do w ęgli ziemistych, partiami ksylitowo-ziemistych i ksylitowych, o litotopie ksylitu strukturalnego. Tekstura w ęgla jest lita, w mniejszym stopniu gruzełkowata, okruchowa, sła- bowarstwowana. Dominuje barwa czarnobr ązowa do ciemnobr ązowej. Węgiel brunatny cechuje si ę nast ępuj ącymi parametrami jako ściowymi: warto ść opało- wa – 8 663 kJ/kg, czyli 2 069 kcal/kg (przy zało żeniu 50% wilgotno ści kopaliny; pozostałe parametry w przeliczeniu na stan suchy kopaliny), zawarto ść popiołu – 19,46%, siarki całko- witej – 1,81%, siarki palnej – 0,76%, ksylitu – 9,87%, prasmoły – 8,03%, bituminów – 3,22% i alkaliów (Na 2O+K 2O) – 0,03%. Jako kopalina towarzysz ąca w zło żu w ęgla wyst ępuj ą górnomioce ńskie iły, przydatne do produkcji ceramiki budowlanej. Rozpoznano je w kategorii C 2, a zasoby iłów obliczono na 12,402 mln m 3. Kopalina zalega bezpo średnio nad pokładem w ęgla brunatnego, tworz ąc

14 odr ębnych pól o sumarycznej powierzchni 1,1 km 2. Strop warstwy iłów znajduje si ę na gł ęboko ści 6,0-38,0 m, średnio 22,2 m, natomiast jej mi ąż szo ść waha si ę 3,0-29,0 m, średnio osi ągaj ąc 11,2 m. Skład chemiczny iłów przedstawia si ę nast ępuj ąco: SiO 2 – 64,2%, Al 2O3 –

15,6%, Fe 2O3 – 4,8%, TiO 2 – 0,8%, CaO – 2,1%, MgO – 1,9%, K 2O – 2,1%. Kopalina jest dobrej jako ści, co potwierdzaj ą parametry technologiczne wyrobów (wypalonych w temperaturze 1000°C): skurczliwo ść suszenia 11,3%, nasi ąkliwo ść 10,3%, wytrzymało ść na ściskanie 25 MPa oraz dobra mrozoodporno ść . Na obszarze zło ża „Trzcianka” stwierdzono wyst ępowanie trzech poziomów wód podziemnych: czwartorz ędowego, trzeciorz ędowego oraz kredowego, który le ży pod pokładem węgla brunatnego. Wody trzeciorz ędowego horyzontu wyst ępuj ą pod ci śnieniem 3,0-5,0 atm. na gł ęboko ściach (od kilku do ok. 40 m pod powierzchni ą terenu). S ą to wody o najwy ższej (I klasie) czysto ści oraz podwy ższonej mineralizacji (200-350 mg/dm 3). Planuj ąc w przyszło- ści górnicze udost ępnienie zło ża w ęgla brunatnego, nale ży mie ć na wzgl ędzie wykorzystanie zasobów wód trzeciorz ędowych jako doskonałych wód pitnych (Hrycak, Gładysz, 1987). Ze wzgl ędu na ogóln ą uci ąż liwo ść dla środowiska zło że zostało uznane za konfliktowe.

2. Kruszywa naturalne

Zło że piasków i żwirów „Miel ęcin” znajduje si ę na wschód od miejscowo ści o tej nazwie. Zajmuje powierzchni ę 15,8 ha w dwóch polach – wschodnim i zachodnim (Bautrel-

Mi ętkiewicz, Solczak, 1979). Aktualne zasoby w kategorii C 1 wynosz ą 873 tys. t. Nadkład, o średniej grubo ści 0,85 m, stanowi gleba i piaski. Parametry geologiczno-zło żowe i jako ściowe złó ż kruszywa naturalnego zestawiono w tabeli 2 (za wyjątkiem zło ża „Ró ża Wielka”, dla którego brak informacji). Kopalina nadaje si ę do produkcji żwirów i piasków oraz mieszanek żwirowo-piaskowych i piaskowo-żwirowych do budownictwa i drogownic- twa. Zło że piasków „Ró ża Wielka” jest poło żone na południe od miejscowo ści Ró ża Wielka. Zostało ono udokumentowane w formie karty rejestracyjnej (Siliwo ńczuk, 1987) która zagi- nęła, wobec czego brak jest wi ększo ści danych o zło żu. Zasoby wynosz ą 560 tys. t. Zło że piasków „Wołowe Lasy”, poło żone na północny zachód od miejscowo ści o tej nazwie, zostało udokumentowane w kategorii C 2 (Kinas, Foltyniewicz, 1991). Jego zasoby wynosz ą 1 205 tys. t. Zło że ma powierzchni ę 17,6 ha. Nadkład stanowi gleba, o średniej grubo ści 0,4 m. Piaski mog ą mie ć zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Zło że piasków „Trzcianka” znajduje si ę na wschód od miasta, przy drodze do Białej. Zostało udokumentowane w formie karty rejestracyjnej (Siliwo ńczuk, 1984). Aktualne zasoby

zło ża wynosz ą 829 tys. t, a jego powierzchnia – 2,3 ha. Nadkład o średniej grubo ści 0,4 m stanowi gleba. Kopalina ma zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Tabela 2 Średnie parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó ż kruszywa naturalnego Numer zło ża na mapie 3 Wołowe 6 Ró ża Wielka - i jego nazwa 1 Miel ęcin 4 Trzcianka Lasy działka 458/6 Parametr Powierzchnia zło ża (ha) 15,8 17,6 2,3 2,0 Mi ąż szo ść zło ża (m) 5,1 3,8 15,0 3,7 Grubo ść nadkładu (m) 0,85 0,4 0,4 0,7 Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąż szo- 0,17 0,02-0,08 0,03 0,16 ści zło ża (N/Z) Zawarto ść frakcji do 2 mm (%) 49,5 98,1 77,3 79,5 Zawarto ść pyłów mineralnych (%) 1,68 5,0 1,8 1,9 Zawarto ść ziarn słabych (%) - - 5,7 - Nasi ąkliwo ść (%) 1,31 - 1,7 - Zawarto ść zanieczyszcze ń obcych (%) - - brak - Zawarto ść zanieczyszcze ń organicznych barwa ja śniejsza - - - (%) od wzorca Gęsto ść nasypowa w stanie lu źnym - 1,558 2,58* - (Mg/m 3) Gęsto ść nasypowa w stanie utrz ęsionym 1,78 1,799 - - (Mg/m 3) Zawarto ść zwi ązków siarki (%) ślady 0,06 0.17 - * – g ęsto ść pozorna

Zło że piasków „Ró ża Wielka - działka 458/6” zostało udokumentowane na obszarze zło ża „Ró ża Wielka” bez rozliczenia zasobów tego ostatniego (Chuchro, 2004). Zasoby w kategorii C 1 wynosz ą 166 tys. t. Powierzchnia zło ża wynosi 2,0 ha. W nadkładzie, którego grubo ść wynosi średnio 0,7 m, wyst ępuje gleba i wcze śniej zło żone odpady. Piaski maj ą zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Zło że „Trzcianka” uznano za małokonfliktowe, natomiast pozostałe zło ża kruszyw uznano za konfliktowe z powodu lasów wyst ępuj ących na ich obszarach.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Trzcianka s ą eksploatowane dwa zło ża kruszywa naturalnego: „Miel ęcin” i „Trzcianka”. Wydobycie ze zło ża „Miel ęcin” rozpocz ęto w 1972 r. na podstawie wcze śniejszej dokumentacji (Wójcik, 1971). Historia eksploatacji kruszywa na tym terenie jest jednak znacz- nie dłu ższa, si ęga lat 40. XX wieku, gdy budowano umocnienia obronne Wału Pomorskiego. Obecnie jego u żytkownikiem jest Grupa Kapitałowa „POL-DRÓG” z Kł ębowca k. Wałcza. Posiada on koncesj ę wa żną do 2018 r. Dla zło ża wyznaczono obszar i teren górniczy o powierzchni 32 ha, obejmuj ący oba pola. Wydobycie prowadzone jest sposobem odkrywko-

wym, w systemie ścianowym. Piaski i żwiry urabia si ę mechanicznie za pomoc ą spychaczy, które nagarniaj ą kopalin ę na pochylni ę transportow ą. Za po średnictwem systemu taśmoci ą- gów, licz ących ponad 300 m długo ści, surowiec jest przenoszony do zakładu przeróbczego. Tam dokonuje si ę przesiewania, płukania oraz sortowania kruszywa na odpowiednie frakcje. Najcz ęś ciej dokonuje si ę podziału granulometrycznego na ziarna o średnicach: do 2,0 mm, 2,0-8,0 mm, 8,0-12,0 mm. Eksploatacja i przeróbka odbywa si ę w sposób ci ągły. Kruszywo wykorzystuje si ę do celów drogowych (na nasypy oraz do produkcji mas bitumicznych), a także do celów ogólnobudowlanych. Wydobycie piasków i żwirów wynosi około 50 tys. ton rocznie. Obszar około 12,4 ha, le żą cy cz ęś ciowo poza aktualnymi granicami zło ża, został zrekultywowany – wyrównany i zalesiony. Na wschód od Trzcianki znajduje si ę niewielki zakład górniczy prowadz ący wydobycie piasków i żwirów ze zło ża o tej samej nazwie. Eksploatacj ę kopaliny rozpocz ęto w 1987 r., przez Przedsi ębiorstwo „Danex” z Warszawy. Od 1992 roku kopalnia jest własności ą spółki cywilnej „E+A Dubrawscy” z Trzcianki, która posiada koncesj ę na eksploatacj ę wa żną do 2017 r. Zło że posiada wytyczony obszar oraz teren górniczy o powierzchni 1,2 ha. Eksploata- cja odbywa si ę na jednym poziomie w sposób mechaniczny, przy pomocy koparko-ładowarki. Kruszywo stosowane jest w budownictwie i drogownictwie. Dotychczas nie prowadzono na tym obszarze prac rekultywacyjnych, w przyszło ści zakłada si ę rekultywacj ę o kierunku le- śnym. Na obszarze arkusza prowadzona jest równie ż niekoncesjonowana eksploatacja kopalin na lokalne potrzeby. Na mapie zaznaczono dwa punkty eksploatacji – piasków i żwirów koło Trzcianki oraz piasków na zachód od Smolarni. Inne punkty dawnej eksploatacji s ą obecnie zaro śni ęte lub zasypane śmieciami.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Południowa cz ęść obszaru arkusza Trzcianka jest dobrze rozpoznana pod wzgl ędem geologiczno-surowcowym dzi ęki licznym wierceniom za w ęglem brunatnym (Ciuk, Marzec, 1959; Hrycak, Gładysz, 1987), natomiast północna nieco słabiej. Dotychczasowe wyniki bada ń nie daj ą podstaw dla wyznaczenia obszarów prognostycznych wyst ępowania kopalin. Wyznaczono jedynie obszar perspektywiczny wyst ępowania w ęgla brunatnego na wschód od udokumentowanego zło ża siedem obszarów perspektywicznych dla torfów. Obszar perspektywiczny dla w ęgla brunatnego wyznaczono na podstawie ww. dokumentacji oraz prac poszukiwawczych prowadzonych w tym rejonie w 1982 r. (Dyl ąg, Gó- rzy ński, 1982). Pod nadkładem średnio 63,8 m zalega tu od 1 do 18 pokładów w ęgla o mi ąż-

szo ściach od 0,1 do 3,8 m i sumarycznej mi ąż szo ści 0,4-11,1 m. Zalegaj ą tu środkowo- i gór- nomioce ńskie w ęgle brunatne o wysokiej warto ści opałowej. Na zachód od Dłu żewa wyznaczono obszar perspektywiczny torfów opieraj ąc si ę na opracowaniu Derlukiewicza (1966). Potencjalne zasoby torfu wynosz ą na 135,4 tys. m3, natomiast towarzysz ącej gytii – 127,7 tys. m3. Średnia mi ąż szo ść torfu wynosi 0,9 m, gytii – 1,3 m, nadkładu praktycznie nie ma, zawarto ści popiołu od 17,4 do 21,5%, stopie ń rozkładu 35-40%. Jest to torfowisko niskie, u żytkowane jako ł ąka. Wyst ępuje tu torf drzewno- turzycowy. Obszar ten został pomini ęty w kompleksowej waloryzacji torfowisk w Polsce (Ostrzy żek, Dembek, 1996). Cztery kolejne obszary perspektywiczne torfów wyznaczono mi ędzy Smolarni ą a Ry- chlikiem opieraj ąc si ę na pracy Tołpy (1962). Zasoby torfu oszacowano na 2 130 tys. m3, natomiast towarzysz ącej gytii – około 1 052 tys. m3. Średnie mi ąż szo ści torfu wahaj ą si ę od 1,3 do 1,9 m, nadkładu praktycznie nie ma, zawarto ści popiołu od 17,1 do 38,4%, stopie ń rozkła- du 45-60%. S ą to torfowiska niskie, cz ęś ciowo u żytkowane jako ł ąki, natomiast wi ększo ść jest nieu żytkami. Kompleksowa waloryzacja torfowisk w Polsce (Ostrzy żek, Dembek, 1996) dyskwalifikuje te obszary, jako poło żone na obszarach le śnych i przyle śnych. Trzy obszary perspektywiczne na południe i wschód od Niekurska wyznaczono na podstawie kompleksowej waloryzacji torfowisk w Polsce (Ostrzy żek, Dembek, 1996), która po- mija wcze śniej opisane obszary. Torfy wyst ępuj ą wokół zarastaj ących jezior oraz w zagł ębie- niach bezodpływowych rynien subglacjalnych. Przy stagnuj ących wodach gruntowych rozwi- jaj ą si ę torfowiska wysokie, charakteryzuj ące si ę szybkim przyrostem masy organicznej. Średnia mi ąż szość torfowisk waha si ę w granicach 2,5-3,5 m. Poszukiwania za zło żami kruszywa naturalnego (piasków i żwirów) prowadzono w rejonie Rusinowa. W wyniku przeprowadzonych sondowa ń stwierdzono brak poziomów żwirowych lub ich mał ą mi ąż szo ść , a jedynie lokalnie wyst ępowanie piasków z mi ąż szymi przewarstwieniami glin, st ąd rejon ten został uznany za negatywny (Turczyn, 1981). W centralnej i południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru prowadzono poszukiwania złó ż kredy jeziornej. W 9 polach odwiercono ogółem 45 sond o ł ącznym metra żu 293,2 m. W nie- których polach nie stwierdzono wyst ępowania gytii ani kredy jeziornej, w innych nawiercono jedynie cienkie wkładki osadów w ęglanowych lub zawarto ść CaCO 3 była zbyt niska. Z tego powody wszystkie obszary uznano za negatywne. Przy okazji przewiercono torfy, których mi ąż szo ść dochodziła do 6,0 m (Górna, Ulatowski, 1985), co potwierdza wcze śniejsze donie- sienia Tołpy (1962) i Derlukiewicza (1966).

Na północ od Nowej Wsi prowadzono poszukiwania złó ż piasków szklarskich dla Huty Szkła O świetleniowego w Pile. Wykonano 4 otwory wiertnicze o gł ęboko ści 12-15 m i łącznym metra żu 54 m. nawiercono w nich gliny zwałowe z cienkimi przewarstwieniami piaszczystymi. Badania laboratoryjne 2 prób piasku wykazały zbyt nisk ą zawarto ść krze- mionki oraz zbyt mał ą zawarto ść frakcji podstawowej. Rejon uznano za negatywny (Włodar- czak, 1983).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Cały obszar arkusza Trzcianka le ży w obr ębie zlewni III rz ędu – Noteci, stanowi ącej prawobrze żny dopływ Warty. Teren ten odwadnia kilka niewielkich rzek: Trzcianka (Niekur- ska Struga), Bukówka oraz Łomnica. Wszystkie prowadz ą wody w kierunku południowo- wschodnim, jedynie Bukówka, zwana tak że Kamionk ą, kieruje swe wody ku południowi. Rynna miel ęci ńska stanowi teren źródliskowy dla rzeki Cieszynki płyn ącej ju ż na obszarze sąsiedniego arkusza – Człopy, natomiast rynna Dzierz ąż na, le żą ca w cz ęś ci południowo- zachodniej jest obszarem źródłowym rzeki Dzierz ąż nej płyn ącej na terenie arkusza Wiele ń. Bukówka w środkowym biegu zwana Kamionk ą, a w dolnym Molit ą, ma swój pocz ątek w rejonie jeziora Bukowo Du że, sk ąd zbieraj ąc wody dopływaj ące g ęst ą sieci ą rowów i bezi- miennych dopływów ze wschodu i zachodu, płynie w kierunku S, wpada do Noteci jako jej prawobrze żny dopływ. Sie ć wód płyn ących uzupełniaj ą licznie wyst ępuj ące jeziora: rynnowe – Stradu ńskie (83,5 ha), Logo (Długie – 60,0 ha), Sarcze (Miejskie – 45,2 ha), Okunie (7,5 ha), oraz wytopiskowe – Bukowo Wielkie (18,5 ha), Karpie (14,5 ha), Szczupacze (10,0 ha), Jele ń (10,0 ha), Żwirowskie (2,3 ha), Wronki oraz Smolne. W zlewni Niekurskiej Strugi i Trzcianki znajduj ą si ę jeziora: Logo, Sarcz i Okunie, natomiast w zlewni Bukówki: Bukowo Du że, Bukowo Dłu- gie oraz Stradu ńskie. Pozostałe zbiorniki wodne nie posiadaj ą odpływu powierzchniowego (Choi ński, 1991). Badania czysto ści wód powierzchniowych przeprowadzaj ą Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska w stałych punktach kontrolno-pomiarowych. Na terenie niniejszego arkusza nie ma ani jednego punktu monitoringu wód płyn ących. Rzeki Bukówka i Trzcianka badane s ą na obszarach s ąsiednich (Bukówka w Herburtowie – 4,5 km biegu, a Trzcianka w Radolinku – 2,2 km biegu). Wody Bukówki odpowiadaj ą II klasie czysto ści. Wody Trzcianki zakwalifikowano jako pozaklasowe (przekroczone wska źniki: miano Coli typu fe-

kalnego, zawiesina, saprobowo ść ). Źródłem zanieczyszczenia obu rzek s ą głównie zrzuty ścieków komunalnych i spływy powierzchniowe z u żytków rolnych (Mikołajczak, Szeremie- tiew, 1999, 2001; Landsberg-Uczciwek, 2004; Pułyk, Tybiszewska, 2004). Spo śród wód stoj ących badaniami monitoringowymi obj ęto Jezioro Stradu ńskie, Logo i Sarcze. Analizy jako ściowe wskazuj ą na III klas ę czysto ści. Uzyskane wyniki z analiz ostat- nich lat wykazywały przekroczenia dopuszczalnych stęż eń fosforu całkowitego Warunkiem poprawy jako ści wód w tych akwenach jest uporz ądkowanie gospodarki wodno-ściekowej w całej jego zlewni (Kołodziej i in., 1998; Landsberg-Uczciwek, 2004; Pułyk, Tybiszewska, 2004).

2. Wody podziemne

Na obszarze arkusza wyst ępuj ą dwa główne pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe i neoge ńskie, a w nich trzy poziomy wodono śne (Zborowska, 2005 a, b). W utworach czwartorz ędowych wydzielono dwa poziomy wodono śne: poziom wód gruntowych (nadglinowy) i mi ędzyglinowy. Temu ostatniemu lokalnie towarzysz ą poziom mi ędzyglinowy górny i podglinowy. Pierwszy poziom wodono śny jest poziomem odkrytym i wyst ępuje w południowej cz ę- ści arkusza. Zwi ązany jest on z utworami sandrowymi zlodowace ń północnopolskich, a tak że piaszczystymi wypełnieniami rynien i dolin rzek Bukówki i Niekurskiej Strugi. Osady tego poziomu wykształcone s ą w postaci kompleksu piasków i żwirów o mi ąż szo ści od 12 do 26 m. Poziom ten charakteryzuje si ę z reguły swobodnym lub lokalnie słabo naporowym zwierciadłem wody zalegaj ącym na gł ęboko ści od 1,7 m do 18 m. Współczynnik filtracji, w zale żności od granulacji, warstwy waha si ę od 1 do 15 m/24 h, a przewodno ść wodono śca zmienia si ę od 72 do 856 m 2/24 h. Poziom ten zasilany jest w wyniku bezpo średniej infiltracji wód opadowych i jest drenowany przez doliny rzeczne rzek Trzcianka, Niekurska Struga, Bukówka i Łomnica. Główne znaczenie ma mi ędzyglinowy poziom wodono śny. Jest on zwi ązany z osadami piaszczystymi i piaszczysto-żwirowymi zlodowace ń środkowopolskich i północnopolskich. Mi ąż szo ść osadów wodono śnych poziomu mi ędzyglinowego, wykształconych w postaci pia- sków o granulacji od średnio po gruboziarniste z wkładkami żwirowymi jest zró żnicowana i waha si ę od 8 m w rejonie południowym do ponad 40 m, najcz ęś ciej wynosi około 20 m. Warstwy wodono śne izolowane s ą pakietem utworów nieprzepuszczalnych (glin i iłów) o zró żnicowanej mi ąż szo ści od 8 m do 18 m. Poziom ten charakteryzuje si ę napi ętym zwier- ciadłem wody, subartezyjskim, który stabilizuje si ę odpowiednio na gł ęboko ści 1,7 do

26,0 m p.p.t. Współczynnik filtracji waha si ę w granicach od 6,0 do 36,0 m/24 h, a przewodno ść od 190 do 628 m 2/24 h. Potencjalna wydajno ść pojedynczej studni mie ści si ę w prze- działach 10-70 m 3/h. Poziom ten jest zasilany na drodze przes ączania si ę wód z poziomu gruntowego lub bezpo średniej infiltracji opadów przez nadkład glin morenowych. Miejscami wyst ępuj ą dodatkowe poziomy wodono śne. Zostały one stwierdzone w pojedynczych otworach i nie stanowi ą na omawianym obszarze poziomu u żytkowego. Warstwy, szczególnie te wyst ępuj ące w cz ęś ci stropowej maj ą czasami charakter nieci ągłych soczew. Wody czwartorz ędowe s ą średnio twarde i twarde, bezbarwne, o mineralizacji (jako su- cha pozostało ść ) od 168 do 380 mg/dm 3. St ęż enia siarczanów nie przekraczaj ą 3 3 100 mg SO 4/dm oraz chlorków 40 mg Cl/dm . Zawarto ść żelaza wynosi od 0,07 do 3,2 mg Fe/dm3 natomiast manganu od 0,10 do 0,50 mg Mn/dm 3. St ęż enia azotynów, azota- nów i amoniaku nie przekraczaj ą warto ści dopuszczalnych norm ą. Metale ci ęż kie wyst ępuj ą w dopuszczalnych st ężeniach. Badania w ęgla organicznego (TOC) wykazały rozpi ęto ść wyników od 2,6 mg/dm 3 do 7,1 mg/dm 3. Wyniki aktualnych bada ń wskazuj ą, i ż jako ść wód tego poziomu jest trwała, nie uległa pogorszeniu od czasów budowy studzien. Wody te wymagaj ą prostego uzdatniania. Na omawianym obszarze neoge ńskie (mioce ńskie) pi ętro wodono śne jest nierówno- miernie rozpoznane. Rozpoznanie poziomu wodono śnego ogranicza si ę tylko do stropowej partii miocenu, który wykształcony jest jako piaski drobne i średnioziarniste, niekiedy piaski ze żwirem, lokalnie piaski drobnoziarniste z domieszk ą piasków grubych, a tak że piaski zai- lone z wkładkami w ęgla brunatnego. Te ostatnie stanowi ą pierwsz ą – górn ą warstw ę wodono- śną o znacznej mi ąż szo ści (30 m w rejonie Trzcianki). Warstwa wodono śna ma najcz ęś ciej mi ąż szo ść 10-20 m, a przewodno ść wynosi 48- 100 m2/24 h. Współczynnik filtracji wynosi od 3,6 do 17,3 m/24 h, przewodno ść od 174 do 607 m 2/24 h. Wydajno ść mo żliwa do uzyskania pojedynczym otworem studziennym wynosi 30-70 m 3/h. Zasilanie poziomu mioce ńskiego odbywa si ę głównie poprzez utwory czwartorz ędowe, z którymi posiadaj ą siln ą wi ęź hydrauliczn ą (liczne okna hydrogeologiczne pomi ę- dzy poziomami i podobne gł ęboko ści wyst ępowania warstw wodono śnych). Są to wody słodkie o mineralizacji od 185 do 485 mg/dm 3, bezbarwne, średnio twarde, o odczynie słabo zasadowym zbli żonym do oboj ętnego. Zawarto ść zwi ązków żelaza wynosi od 0,65 do 1,80 mg Fe/dm 3, manganu do 0,80 mg Mn/dm 3. Jon chlorkowy wyst ępuje w ilo ściach 3 3 niewielkich od 3,0 do 14,0 mg Cl/dm , podobnie jon siarczanowy od 1,9 do 54,0 mg SO 4/dm . Poni żej warto ści okre ślonej norm ą wyst ępuj ą te ż jony azotynowy, azotanowy i amonowy. Wy- konane badania na zawarto ść metali ci ęż kich wykazuj ą, i ż wyst ępuj ą one w dopuszczalnych

st ęż eniach. Badania w ęgla organicznego (TOC) wykazały rozpi ęto ść wyników od 4,0 mg/dm 3 do 7,5 mg/dm 3. Z porównania analiz wykonanych w czasie budowy studzien z pobranymi w roku 2003 nie stwierdza si ę pogorszenia jako ści wody, nie stwierdzono te ż nigdzie zanieczyszcze ń antropogenicznych (Zborowska, 2005 b). Wody te wymagaj ą prostego uzdatniania.

Fig. 3 Poło żenie arkusza Trzcianka na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990). 1 – granice wydzielonych GZWP w o środku porowym; 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 – obszar najwy ższej ochrony (ONO); 4 – wi ększe jeziora; Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 125 – Zbiornik Wałcz-Piła, czwartorz ęd (Q), 127 – Subzbior- nik Złotów-Piła-Strzelce Kraje ńskie, trzeciorz ęd (Tr); 138 – Pradolina Toru ń-Eberswalde (Warta), czwartorz ęd (Q), 139 – Dolina kopalna Smogulec-Margonin.

W północnej cz ęś ci arkusza eksploatowany jest czwartorz ędowy poziom wodono śny o zwierciadle swobodnym. S ą to studnie w Miel ęcinie, Ró ży Wielkiej, Wołowych Lasach

i Niekursku. Gł ęboko ść warstwy wodono śnej zmienia si ę od kilku metrów w dolinach rzek do około 40 m w rejonie Miel ęcina i Ró ży Wielkiej. Wydajno ści studni s ą rz ędu od kilkunastu do kilkudziesi ęciu m 3/h. W południowej i południowo-wschodniej cz ęś ci omawianego terenu zaopatrzenie w wod ę bazuje głównie na neoge ńskim (mioce ńskim) pi ętrze wodono śnym. Wydajno ści uj ęć wahaj ą si ę od kilkunastu do ponad 100 m3/h. Na mapie zaznaczono uj ęcia wody o wydajno ści powy żej 20 m 3/h. Osady czwartorz ędowe na pograniczu Równiny Drawskiej i Pojezierza Wałeckiego zo- stały przez A. S. Kleczkowskiego (1990) wydzielone jako główny zbiornik wód podziemnych (GZWP) nr 125 Wałcz-Piła, dla którego dokumentacja jest w trakcie opracowania (Nowacki i in., 1999). Zajmuje on północn ą i północno-zachodni ą cz ęść arkusza. Jest to zbiornik o charakterze porowym. Jego szacunkowe zasoby wynosz ą 169 tys. m 3/dob ę (Fig. 3). Prawie cały obszar arkusza obejmuje trzeciorz ędowego subzbiornika nr 127 Złotów-Piła-Strzelce Kraje ń- skie. Szacunkowe zasoby dyspozycyjne wody wynosz ą 186 tys. m 3/dob ę. W południowo- wschodniej cz ęś ci arkusza A. S. Kleczkowski (1990) wydziela zbiornik nr 138 Pradolina To- ru ń-Eberswalde (Note ć). Do tej pory nie sporz ądzono szczegółowej dokumentacji żadnego GZWP.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęż eń okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Warto ści dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszcze ń oraz zakresy i ich przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 312-Trzcianka zamieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi zawarto ści przeci ęt- nych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995).

Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Warto ść przeci ęt- Warto ść przeciętnych Warto ści dopuszczalne st ęż eń w Zakresy zawartości nych (median) w (median) w glebach glebie lub ziemi (Rozporz ądzenie w glebach na arku- glebach obszarów na arkuszu 312- Ministra Środowiska z dnia szu 312-Trzcianka niezabudowanych Trzcianka 9 wrze śnia 2002 r.) N=5 Polski 4) N=5 N=6522 Metale Frakcja ziarnowa Frakcja ziarnowa <2 mm <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja – woda królewska Minera lizacja HCl Grupa A 1) (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 4-18 9 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-3 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 10-16 11 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-<1 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1-3 1 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-2 1 3 Pb Ołów 50 100 600 6-13 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,08 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 312- 1) grupa A Trzcianka w poszczególnych grupach zanie- a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru pod- czyszcze ń danego ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo wod- As Arsen 5 ne, Ba Bar 5 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochro- Cr Chrom 5 nie przyrody; je żeli utrzymanie aktualnego poziomu zanie- Zn Cynk 5 czyszczenia gruntów nie stwarza zagro żenia dla zdrowia ludzi Cd Kadm 5 lub środowiska – dla obszarów tych st ęż enia zachowuj ą stan- dardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Co Kobalt 5 2) Cu Mied ź 5 grupa B - grunty zaliczone do u żytków rolnych z wył ącze- Ni Nikiel 5 niem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty Pb Ołów 5 le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieu żytki, a tak że grunty zabudowane i zurbanizowane z wył ączeniem terenów prze- Hg Rt ęć 5 mysłowych, u żytków kopalnych oraz terenów komunikacyj- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z ob- nych, szaru arkusza 312-Trzcianka do poszczególnych 3) grupa C - tereny przemysłowe, u żytki kopalne, tereny komu- grup zanieczyszcze ń (ilo ść próbek) nikacyjne,

4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 5 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawarto ść metali, lecz ta ich cz ęść , której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc słabo zwi ązana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spek-

trometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u życiem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem z dnia 9 wrze śnia 2002 r.). Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęż eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści badanych pierwiastków w glebach arkusza s ą ni ższe, nawet kil- kakrotnie (bar, mied ź, nikiel) od warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielo- funkcyjne u żytkowanie. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo żli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęż kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia

2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywa- nych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska. Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Rozporz ądzenie Smolarskie Stradu ń Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* (2001 r.) (1999 r.) Arsen (As) 30 17 <5 14 20 Chrom (Cr) 200 90 6 10 15 Cynk (Zn) 1000 315 73 119 153 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 0,8 2,0 Mied ź (Cu) 150 197 7 18 17 Nikiel (Ni) 75 42 6 7 13 Ołów (Pb) 200 91 11 47 75 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,192 0,303 Rubryka 2: * Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony Rubryka 3: ** zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne wg D. D. MacDonald, 1994.

Próbki osadów jeziornych pobierane s ą z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni ż 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą spektrometrii mas z jonizacj ą w pla- zmie indukcyjnie sprz ęż onej (ICP-MS), tak że z roztworów uzyskanych po roztworzeniu pró- bek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych warto ściach PEL . Przy klasyfikacji stosowano

zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , co najmniej jednego pierwiastka przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu do zanieczyszczonego ka żdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu. Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady dwóch jezior: Smo- larskiego i Stradu ń. Osady obu tych jezior charakteryzuj ą si ę podwy ższonymi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków w stosunku do warto ściach tła geochemicznego. Jed- nak zawarto ści tych składników s ą ni ższe od ich dopuszczalnych st ęż eń według rozporz ądze- nia M Ś z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak że ni ższe ni ż ich warto ść PEL , powy żej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo żliwiaj ą jedynie oceny zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu ż profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy ższonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy). Z uwagi na to, że g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (Fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo żliwy, gdy ż te dwie kraw ędzie s ą zbie żne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu ż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

312W PROFIL ZACHODNI 312E PROFIL WSCHODNI i. Znezscei ge pewatai promieni pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4 Fig.

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma Trzcianka (na osi rz osi (na Trzcianka 5893643 5891467 5890568 5888696 5887445 m m 5885737 5885675 5882731 5883735 ę 5879792 dnych – opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis – dnych 5881920 5876735 0 5 10 15 20 25 30 35 40 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 26

St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego tócyi a bzre arkusza obszarze na otwórczymi

5893643 5891467 5890568 5888696 5887445 m m 5885737 5885675 5882731 5883735 5879792 5881920 5876735 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 kBq/m 2 kBq/m 2

Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu ż profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 15 do około 35 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 22 nGy/h i jest ni ższa od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu ż profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma mieszcz ą si ę w zakresie od około 15 do około 46 nGy/h, przy przeci ętnej warto ści wynosz ącej około 28 nGy/h. Powierzchni ę obszaru arkusza Trzcianka buduj ą utwory o niskich warto ściach promieniowania gamma. S ą to przede wszystkim plejstoce ńskie piaski i żwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe. W dolinach rzek wyst ępuj ą holoce ńskie piaski i żwiry rzeczne, lokalnie torfy. Do ść liczne s ą na badanym obszarze wyst ąpienia piasków eolicznych. Najwy ższe dawki promieniowania zarejestrowane w północnej cz ęś ci profilu zachodniego (około 37 nGy/h) oraz w środkowej i północnej cz ę- ści profilu wschodniego (35-46 nGy/h) s ą zwi ązane z glinami zwałowymi. St ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu ż obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahaj ą si ę w przedziale od około 0,5 do około 3,3 kBq/m 2 wzdłu ż profilu zachodniego, a wzdłu ż profilu wschodniego – od około 0,7 do około 3,6 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. 01. 62. 628) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo żliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró żnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje:

− wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo żna lokalizowa ć składowisk odpadów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu żb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy ższych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniających przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, − obszary mo żliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo żliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- że wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró żni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło ża – odpowiadaj ących wyró żnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony (b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów u żyteczno- ści publicznej, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych, z – złó ż). Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale żnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró żnienie: − warunków izolacyjno ści podło ża zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu składowisk (przyj ętymi w tabeli 5),

− zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło ża (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąż szo ści do 2,5 m, mi ąż szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąż szo ść współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro żenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wybranych wier- ce ń, których profile geologiczne (tabela 6) wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Profile te przedstawiaj ą budow ę geologiczn ą do gł ęboko ści 5 m poni żej stropu pierwszej warstwy wodonośnej poło żonej pod utworami izoluj ącymi. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro żenia głównego użytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Trzcianka Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Zborowska, 2004). Stopie ń zagro żenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak że czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró żne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te ż obszarów o ró żnym stopniu zagro żenia nie nale ży wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró żnym zagro żeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Trzcianka bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk odpadów podlegaj ą:

− zwarta zabudowa miasta Trzcianka (siedziba Urz ędu Miasta i Gminy), − obszary le śne o powierzchni powy żej 100 hektarów pokrywaj ące około 80% powierzchni arkusza, − łąki na glebach pochodzenia organicznego, − rezerwaty przyrody: „Sołtysie Bagno”, „Bukowskie Bagno” i „Kanał Bukowski”, − obszary specjalnej ochrony NATURA 2000: siedlisk – „Uroczyska Puszczy Draw- skiej” i ptaków – „Lasy Puszczy nad Draw ą” (Shadow List), − tereny bagienne i podmokłe, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Trzcianki, Bukówki, Dzierżąż nej, Niekurskiej Strugi, Cieszynki, Glinicy i m- niejszych cieków, − strefy 250 m wokół jezior, − obszary o spadkach terenu powy żej 10 0 (cz ęść północno-wschodnia, w okolicach Ró ży Wielkiej). Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni ż 2,5 m p.p.t. Na analizowanym obszarze s ą to czwartorz ędowe gliny zwałowe zlodowacenia Wisły. Na powierzchni wyst ępuj ą one w cz ęś ci północno-wschodniej w okolicach Ró ży Wielkiej i Niekurska, w cz ęś ci północno- zachodniej w okolicach Rusinowa, Miel ęcina i Wołowych Lasów oraz na południu w okolicach Nowej Wsi i Ginterowa. Gliny zlodowacenia Wisły le żą na piaskach wodnolodowcowych, osadach rzecznych lub bezpo średnio na glinach zwałowych zlodowacenia Warty. Mi ąż szo ść glin jest zmienna, rzadko przekracza jednak 10 m. Mimo znacznego rozprzestrze- nienia gliny zwałowe tego poziomu s ą nieci ągłe. Wykształcone s ą one jako gliny piaszczysto-pyłowate, z obecno ści ą frakcji iłowej. Wapnisto ść glin wynosi 7,1%. Lokalnie w śród glin zwałowych wyst ępuj ą wkładki piasków drobno- i średnioziarnistych. W przypadku, gdy gliny zlodowacenia Wisły zalegaj ą na glinach zlodowacenia Warty, tworz ą pakiety dochodz ące do 30,0-35,0 m mi ąż szo ści. W obr ębie powierzchniowych wyst ąpie ń tych glin wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych.

W miejscach, gdzie gliny wyst ępuj ą pod niewielkim nadkładem piasków i żwirów wodnolodowcowych, lokalnie mułków, wyznaczone obszary mog ą charakteryzowa ć si ę zmiennymi wła ściwo ściami izolacyjnymi. Poniewa ż analizowany teren w ponad 80% zajmuj ą lasy Puszczy Drawskiej wyznaczone pod składowanie odpadów obszary maj ą niewielkie powierzchnie. Najwi ększe powierzchniowo obszary wyznaczono w rejonie Róża Wielka-Ró ża Mała, Kolonia Gastomia-Kolonia Busz (północno-wschodnia cz ęść ) oraz Rusinowo-Miel ęcin (cz ęść północno-zachodnia). Na obszarach poło żonych w obr ębie wysoczyzny falistej w rejonie Ró ży Wielkiej-Ró ży Małej nale ży liczy ć si ę ze znacznymi deniwelacjami powierzchni terenu (rz ędu 15-20 m), co mo że stanowi ć pewne utrudnienie przy budowie składowiska. W obr ębie wyznaczonych obszarów dokonano podziału na rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) składowania odpadów na podstawie zalecanych ogranicze ń warunkowych, które stanowiły: − strefa wysokiej ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 125 – morenowy Wałcz-Piła, − zło że w ęgla brunatnego „Trzcianka”, − obszar chronionego krajobrazu „Puszcza Drawska”. Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na powierzchni analizowanego terenu oraz do gł ęboko ści 10 m nie wyst ępuj ą utwory spełniaj ące kryteria wymagane dla składowania odpadów komunalnych. W dwóch otworach wiertniczych w okolicy Miel ęcina i Ró ży Wielkiej nawiercono gliny zwałowe o mi ąż szo ści przekraczaj ącej 20 m. S ą to jednak gliny piaszczyste, o wapnisto ści rz ędu 7%, z otoczakami. Mimo znacznej mi ąż szo ści, bez wykonania sztucznych barier izolacyjnych gliny te nie b ędą stanowi ć wystarczaj ącego zabezpieczenia przy składowaniu odpa- dów komunalnych. Wyznaczone obszary znajduj ą si ę na terenach o bardzo niskim i niskim stopniu zagro żenia u żytkowego poziomu wodonośnego (Zborowska, 2004 a, b). W Trzciance znajduje si ę składowisko odpadów komunalnych. Ma ono uregulowaną stron ę formalno-prawn ą i jest monitorowane(jako ść wód powierzchniowych i podziemnych, jako ść wód odciekowych, emisja jako ściowa i ilo ściowa biogazu). Ze wzgl ędu na wyj ątkowe walory krajobrazowe i przyrodnicze analizowanego terenu decyzja o ewentualnej lokalizacji nowych składowisk powinna by ć poprzedzona dokładn ą analiz ą danych środowiskowych.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych W obr ębie wyznaczonych obszarów mi ąż szo ści glin zwałowych s ą niewielkie. Wi ększe mi ąż szo ści stwierdzono w pojedynczych otworach wykonanych w okolicach Miel ęcina, koło Ró ży Wielkiej i na wschód od Trzcianki, ale nie s ą to mi ąż szo ści na tyle znaczne, aby obszary te mo żna było uzna ć za najbardziej korzystne. Dodatkowo w rejonach wyznaczonych koło Ró ży i Miel ęcina nale ży liczy ć si ę ze znacznymi ró żnicami wysoko ści. W wyznaczonych pod składowanie odpadów obszarach stopie ń zagro żenia u żytkowego poziomu wodono śnego w utworach czwartorz ędowych i neoge ńskich jest bardzo niski i niski. Obszary wyznaczone w cz ęś ci południowej, w gminie Trzcianka poło żone s ą na terenie udokumentowanego w 1959 roku zło ża w ęgla brunatnego „Trzcianka”. Według opracowanej w 2004 roku „Aktualizacji bazy zasobów złó ż w ęgla brunatnego w Polsce” zło że zaliczono do grupy głównej, do wykorzystania w najbli ższej kolejno ści (Piwocki, Gientka, Walentek, 2004). Ewentualn ą budow ę składowisk odpadów w tych rejonach nale ży traktowa ć jako inwe- stycj ę krótkotrwał ą i nieopłacaln ą. Obszary wskazane w granicach zło ża jako preferowane pod lokalizacj ę składowisk mo żna uwzgl ędni ć dopiero po zako ńczonej eksploatacji (wyrobisko) lub w razie zmiany planów dotycz ących eksploatacji. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenie obj ętym arkuszem Trzcianka udokumentowano cztery zło ża kruszywa naturalnego: „Miel ęcin”, „Ró ża Wielka”, „Wołowe Lasy”, „Trzcianka” i zło że w ęgla brunatnego „Trzcianka”. Wyrobisko zło ża „Miel ęcin” znajduje si ę na niewielkim obszarze pozbawionym naturalnej izolacji w śród zwartych lasów Puszczy Drawskiej. Eksploatacja i przeróbka odbywa si ę w sposób ci ągły. Odpady poeksploatacyjne wykorzystywane s ą na bie żą co do niwelowania terenu. Prowadzona jest systematyczna rekultywacja w kierunku le śnym, pod nadzorem Nad- le śnictwa Lasów Pa ństwowych w Białej (zrekultywowano ju ż ponad 15 hektarów). Ewentu- alna lokalizacja składowiska odpadów w wyrobisku poeksploatacyjnym zło ża „Miel ęcin” powinna by ć rozpatrywana w ostateczno ści, poniewa ż s ą to tereny Puszczy Drawskiej – obszar chronionego krajobrazu o bezcennych walorach przyrodniczo-krajobrazowych. Na terenach le śnych mi ędzy Niekurskiem i Miel ęcinem maj ą powsta ć dwa rezerwaty przyrody. Wyrobisko kopalni piasków ze żwirami „Trzcianka” znajduje si ę na terenie pozbawionym naturalnej izolacji, w pobli żu lasu. Jest to niewielki obiekt, eksploatacja prowadzona jest dwoma poziomami wydobywczymi. Po jej zako ńczeniu pozostanie suche wyrobisko o gł ębo- ko ści kilkunastu metrów (lokalnie do 20 m). Przewiduje si ę le śny kierunek rekultywacji.

W mie ście Trzcianka funkcjonuje składowisko odpadów komunalnych. Celowym wydaje si ę raczej jego rozbudowa, ni ż budowa nowych obiektów. Pozostałe zło ża kruszywa dotychczas nie były eksploatowane, wszystkie znajduj ą si ę w obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo żliwo ści składowania odpadów. Szereg wyrobisk powstałych w miejscach niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw na potrzeby lokalne, ze skupiskiem siedmiu czynnych wyrobisk na peryferiach Trzcianki i pi ęciu punktów w rejonie Ró ży Wielkiej znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo żliwo ści składowania odpadów. Na map ę naniesiono dwa lokalne wyrobiska kruszywa naturalnego w Machowinie w morenie czołowej. Po przeprowadzeniu dodatkowych bada ń geologiczno-in żynierskich i hydrogeologicznych, przy wykonaniu uszczelnienia sztucznymi barierami miejsca te mog ą by ć rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów. Nale ży jednak liczy ć si ę z do ść znacznymi ró żnicami wysoko ści i urozmaicon ą rze źbą terenu oraz warto ści ą gleb płowych i brunatnych zalegaj ących w tym rejonie. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró żnio- nych typów odpadów nale ży traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in żynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie ż na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąż liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło żu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło żonych gł ębiej poziomów wodono śnych. Omawiany teren jest słabo rozpoznany wiertniczo. W obr ębie wytypowanych obszarów uwzgl ędniono profile 6 otworów (tabela 6).

Na terenach pokrytych glin ą zwałow ą zlodowacenia Wisły wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych. Gliny zwałowe na powierzchni wyst ępu- ją w cz ęś ci północno-zachodniej (w okolicach Rusinowa, Miel ęcina i Wołowych Lasów), w cz ęś ci północno-wschodniej (w okolicach Ró ży Wielkiej i Niekurska) oraz na południu (w okolicach Nowej Wsi i Ginterowa). Tabela 6 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w rejonie potencjalnych obszarów lokalizowania składowisk odpadów Gł ęboko ść do zwiercia- dła wody podziemnej Profil geologiczny Nr otworu Mi ąż szo ść wyst ępuj ącego pod war- Archiwum na mapie warstwy stw ą izolacyjn ą [m p.p.t.] i nr otworu dokumen- izolacyjnej strop tacyjnej Litologia [m] zwierciadło zwierciadło warstwy i wiek warstwy nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 nasyp 0,5 glina zwałowa 4,0 glina zwałowa , otoczaki 21,0 żwir 20,5 BH 25,0 glina zwałowa, otoczaki, żwir 25,5 1 3120032 27,0 glina zwałowa, otoczaki, żwir 28,0 glina zwałowa, otoczaki Q 68,0 ił Ng 70,0 piasek drobnoziarnisty 70,0 100,0 żwir CAG PIG 0,0 piasek drobnoziarnisty, pylasty mat. aut. 0,7 glina zwałowa 2 suchy suchy do mapy do 2,5 1,8 SMGP Q 0,0 gleba 0,2 piasek drobnoziarnisty 0,5 glina zwałowa, otoczaki 9,5 BH 10,0 piasek z otoczakami, różno- 12,0 12,0 3 3120023 ziarnisty, żwir 14,0 żwir 18,0 piasek z otoczakami ró żno- ziarnisty, żwir Q 0,0 glina zwałowa 22,0 22,0 piasek średnioziarnisty 29,0 30,0 glina zwałowa BH 42,0 żwir 42,0 4 3120072 43,0 glina zwałowa 46,0 żwir 46,5 glina zwałowa 60,0 piasek średnioziarnisty Q

1 2 3 4 5 6 7 0,0 gleba 0,3 piasek drobno- i średnioziar- nisty 1,6 glina piaszczysta ze żwirem 2,0 CAG PIG 5 3,6 mułek piaszczysty suchy suchy 80540 7,6 piasek drobno- i średnioziar- nisty z otoczakami 17,1 piasek drobnoziarnisty z poj. żwirem Q 0,0 gleba 0,3 glina zwałowa, otoczaki 11,5 11,8 żwir BH 6 12,7 glina zwałowa, otoczaki 20,0 3120024 21,5 piasek średnioziarnisty 21,5 27,5 piasek z otoczakami ró żno- ziarnisty, żwir Q 0,0 gleba 0,4 glina zwałowa 4,6 5,0 piasek pylasty 5,0 11,4 glina zwałowa BH 7 12,0 piasek pylasty 3120001 14,2 glina zwałowa 17,0 piasek ró żnoziarnisty, glina 17,0 20,0 piasek gliniasty Q 23,0 ił pstry Ng 0,0 glina 5,0 12,0 piaski 12,0 MHP 16,0 glina 1:50 000 8 31,0 piaski 32 33,0 glina >69,0 piaski Q 69,0 0,0 gleba 0,2 piasek drobnoziarnisty 1,3 glina piaszczysta 1,6 CAG PIG 9 2,9 piasek szaro-żółty suchy suchy 96617 9,9 piasek średnio- i gruboziarni- sty 11,3 mułek zapiaszczony Q

Obja śnienia: BH – Bank HYDRO CAG PIG – Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństwowego Instytutu Geologicznego Q – czwartorz ęd; Ng – neogen

Na powierzchni nie wyst ępuj ą utwory spełniaj ące kryteria wymagane dla składowania odpadów komunalnych. Mi ąż sze pakiety glin zwałowych wyst ępuj ące w okolicy Mi ęlęcina i Ró ży Wielkiej oraz na wschód od Trzcianki (powy żej 20,0 m) s ą do ść silnie piaszczyste i bez wykonania sztucznych barier izolacyjnych nie b ędą stanowi ć wystarczaj ącego zabezpieczenia dla składowania odpadów komunalnych. Bardziej celowym wydaje si ę ewentualna rozbudowa składowiska odpadów komunalnych w Trzciance. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla

środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim.

X. Warunki podło ża budowlanego

Na obszarze arkusza Trzcianka ocen ę warunków geologiczno-in żynierskich podło ża przedstawiono z pomini ęciem obszarów: złó ż kopalin, lasów, u żytków rolnych na glebach klas I-IV a, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego oraz zwartej zabudowy miejskiej Trzcianki. Obszary o korzystnych warunkach podło ża budowlanego charakteryzuj ą si ę wyst ępo- waniem gruntów spoistych w stanie: zwartym, półzwartym i twardoplastycznym oraz grun- tów niespoistych: średnio zag ęszczonych i zag ęszczonych, przy jednoczesnym spełnieniu kryterium, że gł ęboko ść do zwierciadła wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t. Wi ększo ść obszaru arkusza zajmuj ą dobre do posadowienia budowli piaski średnie i grube oraz żwiry lodowcowe zlodowace ń północnopolskich. wyst ępuj ą one zazwyczaj w stanach: średnio zag ęszczonym i zag ęszczonym. Mniejsze obszary w rejonie Rusinowa, Miel ęcina, Ró ży Wielkiej, Wołowych Lasów i cz ęś ciowo Trzcianki zajmuj ą grunty spoiste w stanie: zwartym, półzwartym i twardoplastycznym – małoskonsolidowane gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich. Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa s ą zwi ązane przede wszystkim z płytszym (do 2 m p.p.t.) wyst ępowaniem wód gruntowych i z wyst ępowaniem gruntów organicznych. Niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo warunki wyst ępuj ą głównie w dnach dolin rzek i potoków oraz w zagł ębieniach bezodpływowych, na terenach podmokłych i zabagnionych, wypełnionych torfami, namułami torfiastymi, piaskami humusowymi i mułkami z detrytusem ro ślinnym, głównie osadami holoce ńskimi. Doliny rzek w środkowej oraz południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza s ą zagro żone powodziami wyst ępuj ący- mi średnio 2-3 razy w ci ągu dziesi ęciolecia. Niekorzystne dla budownictwa nachylenie terenu powy żej 12° wyst ępuje tylko miejscami na zboczach rynien polodowcowych w południowej cz ęś ci obszaru, w okolicach Rychlika, Smolarni, Straduni i Trzcianki.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Trzcianka jest bardzo atrakcyjny pod wzgl ędem przyrodniczym. Około 80% powierzchni pokrywaj ą zwarte kompleksy le śne Puszczy Drawskiej. Wyst ępuj ące zbio- rowiska ro ślinne s ą stosunkowo bogate gatunkowo i maj ą charakter zbli żony do naturalnych.

Lasy s ą ostoj ą licznej zwierzyny płowej, dzików oraz rzadkiego ptactwa (bocian czarny, żu- raw, orlik krzykliwy, cietrzew i czapla). Gleby chronione na wi ększych powierzchniach wyst ępuj ą w północno-wschodniej i północno-zachodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie Ró ży Wielkiej i Miel ęcina. Niewielkie powierzchnie gleb chronionych s ą rozrzucone w rejonie Niekurska, Wołowych Lasów i Nowej Wsi. Równie ż gleby na gruntach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą w wielu miejscach, przede wszystkim w dolinach rzek, rzadziej w zagł ębieniach bezodpływowych. Ponad połow ę obszaru arkusza obejmuje obszar chronionego krajobrazu Puszcza nad Draw ą, utworzony w 1998 r. na powierzchni 62 200 ha i obejmuj ący swym zasi ęgiem kilka sąsiednich arkuszy. Obecnie na obszarze arkusza Trzcianka nie ma żadnego rezerwatu przyrody, natomiast projektowane jest utworzenie dwóch rezerwatów w jego północnej cz ęś ci. S ą to: „Mokradła koło le śniczówki Łowiska” o powierzchni 35,75 ha oraz „Bukowo Małe” o powierzchni 11,31 ha (tabela 7). Pierwszy ma obj ąć obszar istniej ącego u żytku ekologicznego „Jele ń” oraz otaczaj ące lasy, gdzie znajduj ą si ę dwa jeziora – Jele ń z rzadk ą ro ślin ą – elism ą wodn ą oraz Sołtysie – otoczone zespołami torfotwórczymi o wyraźnej strefowo ści i powoli zarastaj ące. Na obszarze arkusza znajduje si ę 53 pomników przyrody, w tym jeden pomnik przyrody nieo żywionej – „ Źródło Cieszynki” oraz dwie aleje drzew pomnikowych, jedna w parku podworskim w Dłu żewie, druga koło miejscowo ści Wołowe Lasy. Du że skupisko chronionych drzew jest w Trzciance. Wi ększo ść pomników stanowi ą drzewa rodzime, pojedyncze lub w grupach. Drzewa egzotyczne i zadomowione, to: platan, kasztanowiec i miłorz ąb. Ponadto istnieje tu 14 u żytków ekologicznych ró żnej wielko ści – od 1,78 do 30,25 ha, obejmuj ących ró żnorodne środowiska: jeziora oligotroficzne, eutroficzne, bagna i ł ąki, b ędące miejscami bytowania i l ęgów ptactwa wodnego oraz ostojami zwierzyny. Wi ększe ich skupi- ska znajduj ą si ę mi ędzy Wołowymi Lasami a Niekurskiem oraz wokół Straduni i Smolarni. Projektuje si ę utworzenie 6 dalszych u żytków ekologicznych oraz jednego zespołu przyrodniczo-krajobrazowego obejmuj ącego jezioro Bukowo Du że wraz z otaczaj ącą ro ślinno ści ą szu- warow ą, torfowiskow ą i lasami i b ędące miejscem l ęgowym ptactwa wodnego oraz ostoj ą zwierzyny. Ochronie konserwatorskiej podlegaj ą parki podworskie w Niekursku, Dobinie, Smolar- ni i na przedmie ściach Trzcianki.

Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u żytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Nr Rok obiektu Forma Gmina Rodzaj obiekt Miejscowo ść zatwierdze- na ma- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) nia pie 1 2 3 4 5 6 T – „Mokradła k. le śniczówki Wałcz 1 R Nadl. Biała, le ś. Łowi- * Łowiska” wałecki ska, oddz.123, 144 (35,75) Nadl. Biała, le ś. Ra- Człopa T – „Bukowo Małe” 2 R * kowiec, oddz.239 d, h, wałecki (11,31) i Człopa 3 P 1994 Pż – buk zwyczajny Miel ęcin wałecki Trzcianka 4 P Nadl. Biała, le ś. Ró ża, 1997 Pż – sosna pospolita oddz.10i czarnkowsko-trzcianecki Trzcianka Pż – jałowiec 5 P Nadl. Biała, le ś. Ró ża, 1997 oddz.10i czarnkowsko-trzcianecki pospolity (sze ść odnóg) Ró ża Mała, obok po- Szydłowo 6 P 1982 Pż – d ąb szypułkowy sesji rodziny Karczew- pilski skich Nadl. Człopa, Człopa 7 P 2001 Pż – sosna pospolita obr ęb Człopa, oddz. wałecki 55b Nadl. Człopa, Człopa 8 P 2001 Pn – „ Źródło Cieszynki” obr ęb Człopa, oddz. wałecki 54, 55 Nadl. Człopa, Człopa 9 P 2001 Pż – d ąb szypułkowy le ś. Rakowiec, oddz. wałecki 153 Nadl. Człopa, Człopa 10 P 2002 Pż – jałowiec pospolity le ś. Rakowiec, oddz. wałecki 153i Nadl. Człopa, Człopa 11 P 2001 Pż – d ąb szypułkowy le ś. Rakowiec, oddz. wałecki 153 Człopa Pż – drzew pomnikowych – 12 P 2001 Wołowe Lasy wałecki dębów szypułkowych Trzcianka 13 P Dłu żewo, na podwór- 1986 Pż – lipa drobnolistna ku folwarku czarnkowsko-trzcianecki Trzcianka Pż – aleja drzew pomniko- 14 P Dłu żewo, park 1985 podworski czarnkowsko-trzcianecki wych – 25 lip drobnolistnych Nadl. Człopa, Człopa 15 P 2001 Pż – buk zwyczajny obr ęb Człopa, oddz. wałecki 192f Nadl. Człopa, Człopa 16 P 2001 Pż – buk zwyczajny obr ęb Człopa, oddz. wałecki 193m Nadl. Człopa, Człopa 17 P 1954 Pż – lipa szerokolistna obr ęb Człopa, oddz. wałecki 250c

1 2 3 4 5 6 Trzcianka Pż – grupa 2 drzew – d ęby 18 P Nadl. Biała, le ś. Je- 1985 ziorki, oddz.128d czarnkowsko-trzcianecki szypułkowe Nadl. Biała, le ś. Pa ń- Trzcianka 19 P 1985 Pż – buk zwyczajny ska Łaska, oddz. 228, czarnkowsko-trzcianecki 229 Trzcianka Pż – grupa 3 drzew – jałowce 20 P Nadl. Trzcianka, le ś. 1985 Smolary, oddz.46 czarnkowsko-trzcianecki pospolite Trzcianka 21 P Nadl. Biała, le ś. Ku ź- 1985 Pż – d ąb szypułkowy nica, oddz. 34a czarnkowsko-trzcianecki Nadl. Człopa, Człopa 22 P 1998 Pż – sosna pospolita obr ęb Drzonowo, wałecki oddz. 250c Trzcianka, Trzcianka Pż – klon zwyczajny i d ąb 23 P 1985 ul. 27 Stycznia obok czarnkowsko-trzcianecki szypułkowy kina Trzcianka 24 P Trzcianka, 1957 Pż – d ąb szypułkowy ul. Żeromskiego 27 czarnkowsko-trzcianecki Trzcianka, skrzy żowa- Trzcianka 25 P 1983 Pż – platan klonolistny nie ul. Ko ściuszki czarnkowsko-trzcianecki i Sikorskiego Nadl. Trzcianka, Trzcianka 26 P 1992 Pż – buk zwyczajny le ś. Smolary, oddz. czarnkowsko-trzcianecki 126a Trzcianka 27 P Nadl. Trzcianka, le ś. 1975 Pż – sosna pospolita Smolary, oddz. 34 b czarnkowsko-trzcianecki Trzcianka 28 P Nadl. Trzcianka, le ś. 1975 Pż – sosna pospolita Smolary, oddz. 34 b czarnkowsko-trzcianecki Trzcianka 29 P Nadl. Trzcianka, le ś. 1975 Pż – sosna pospolita Smolary, oddz. 34 b czarnkowsko-trzcianecki Trzcianka 30 P Nadl. Trzcianka, le ś. 1975 Pż – sosna pospolita Smolary, oddz. 34 b czarnkowsko-trzcianecki Trzcianka 31 P Nadl. Trzcianka, le ś. 1975 Pż – sosna pospolita Smolary, oddz. 34 b czarnkowsko-trzcianecki Trzcianka 32 P Nadl. Trzcianka, le ś. 1975 Pż – sosna pospolita Smolary, oddz. 34 b czarnkowsko-trzcianecki Trzcianka 33 P Nadl. Trzcianka, le ś. 1975 Pż – sosna pospolita Smolary, oddz. 34 b czarnkowsko-trzcianecki Trzcianka 34 P Nadl. Trzcianka, le ś. 1975 Pż – sosna pospolita Smolary, oddz. 34 b czarnkowsko-trzcianecki Trzcianka 35 P Nadl. Trzcianka, le ś. 1975 Pż – sosna pospolita Smolary, oddz. 34 b czarnkowsko-trzcianecki Trzcianka 36 P Nadl. Trzcianka, le ś. 1975 Pż – sosna pospolita Smolary, oddz. 34 b czarnkowsko-trzcianecki Trzcianka 37 P Nadl. Trzcianka, le ś. 1975 Pż – sosna pospolita Smolary, oddz. 34 b czarnkowsko-trzcianecki Trzcianka 38 P Nadl. Trzcianka, le ś. 1992 Pż – lipa drobnolistna Ogorzałe, oddz. 49A czarnkowsko-trzcianecki Trzcianka, Trzcianka 39 P 1985 Pż – trzy cisy pospolite Osiedle Doma ńskiego czarnkowsko-trzcianecki

1 2 3 4 5 6

Trzcianka, obok szko- Trzcianka 40 P 1992 Pż – klon zwyczajny ły na czarnkowsko-trzcianecki ul. Dąbrowskiego Trzcianka, rozwidlenie Trzcianka Pż – klon jawor i kasztano- 41 P 1985 ul. Sikorskiego czarnkowsko-trzcianecki wiec i Staszica Trzcianka, Trzcianka 42 P 1992 Pż – żywotnik zachodni ul. Mickiewicza 9 czarnkowsko-trzcianecki Trzcianka, przy Trzcianka 43 P ul. Łąkowej, obok 1994 Pż – buk zwyczajny budynku mieszkalnego czarnkowsko-trzcianecki PKP Trzcianka, przy Trzcianka 44 P 1992 Pż – klon zwyczajny ul. Łąkowej, ok. czarnkowsko-trzcianecki 200 m od dworca PKP Trzcianka, Trzcianka Pż – grupa 2 drzew – lipy 45 P 1956 ul. Rossevelta czarnkowsko-trzcianecki drobnolistne Trzcianka Pż – grupa 8 drzew – lipy 46 P Nadl. Trzcianka, le ś. 1956 Smolary, oddz.47l czarnkowsko-trzcianecki drobnolistne Trzcianka Pż – grupa 2 drzew – lipy 47 P 1956 Smolarnia czarnkowsko-trzcianecki drobnolistne Trzcianka Pż – grupa 5 drzew – d ęby 48 P Nadl. Trzcianka, le ś. 1985 Smolary, oddz.45 czarnkowsko-trzcianecki szypułkowe Trzcianka 49 P Nadl. Trzcianka, le ś. 1992 Pż – sosna pospolita Smolary, oddz.57 czarnkowsko-trzcianecki Trzcianka 50 P Nadl. Trzcianka, obok 1956 Pż – d ąb szypułkowy le śniczówki Ogorzałe czarnkowsko-trzcianecki Trzcianka Pż – grupa 4 drzew – cisy 51 P Trzcianka, w parku 1985 przy ul. Tetmajera czarnkowsko-trzcianecki pospolite Trzcianka Pż – grupa 3 drzew – buki 52 P Trzcianka, w parku 1985 przy ul. Tetmajera czarnkowsko-trzcianecki pospolite Trzcianka 53 P Trzcianka, obok parku 1992 Pż – buk zwyczajny przy ul. Tetmajera czarnkowsko-trzcianecki Trzcianka Pż – miłorz ąb – osobnik 54 P Trzcianka, w parku 1985 przy ul. Tetmajera czarnkowsko-trzcianecki żeński Trzcianka Pż – grupa 2 drzew – buki 55 P Nadl. Trzcianka, 1994 le ś. Smolary, oddz. 79 czarnkowsko-trzcianecki zwyczajne „Jele ń” – jeziora Jele ń (Li- Wałcz 56 U Nadl. Biała, le ś. Łowi- 1998 nowe) wałecki ska, oddz. 144 i Sołtyskie (18,03) bagno – miejsce bytowania Nadl. Trzcianka, obr ęb Szydowo 57 U 1997 ptaków wodnych i błotnych Biała, oddz. 276g, pilski 277i (1,78) Człopa 58 U Nadl. Biała, le ś. Ra- * „Bobrzysko” (2,76) kowiec wałecki Człopa 59 U Nadl. Biała, le ś. Ra- * „Jezioro Le śne Białe” (6,99) kowiec wałecki bagno – miejsce bytowania Trzcianka 60 U Nadl. Trzcianka, obr ęb 1997 ptaków wodnych i błotnych czarnkowsko-trzcianecki Biała, oddz. 10b, d, j (4,19) Człopa 61 U * „Jezioro Rakowiec” (6,12) Trzcianka wałecki

1 2 3 4 5 6 Człopa 62 U * „Jezioro Suche” (5,39) Trzcianka wałecki Nadl. Biała, le ś. Ra- Człopa „Bukowo Małe” 63 U kowiec, oddz.239 d, h, 1997 i + jezioro Bukowo wałecki (16,0) Małe bagno – miejsce bytowania Trzcianka 64 U Nadl. Trzcianka, obr ęb 1997 ptaków wodnych i błotnych czarnkowsko-trzcianecki Biała, oddz. 4k (0,99) bagno – miejsce bytowania Nadl. Trzcianka, obr ęb Trzcianka 65 U 1997 ptaków wodnych i błotnych + Biała, oddz. 114c, czarnkowsko-trzcianecki 115c ostoja zwierzyny (5,31) jezioro – miejsce bytowania Człopa 66 U Nadl. Człopa, * ptaków wodnych i błotnych wałecki obr ęb Człopa (6,66) bagno – miejsce bytowania Nadl. Trzcianka, obr ęb Trzcianka 67 U 1997 ptaków wodnych i błotnych Biała, oddz. 173d, czarnkowsko-trzcianecki 174d (3,66) Człopa 68 U * „Morskie Oko” (2,60) Trzcianka wałecki bagno – miejsce bytowania Trzcianka 69 U Nadl. Trzcianka, obr ęb 1997 ptaków wodnych i błotnych czarnkowsko-trzcianecki Biała, oddz. 198i (3,65) Człopa 70 U * „Źródlane Bagno” (9,00) Trzcianka wałecki Trzcianka bagno z bogat ą ro ślinno ści ą, 71 U Nadl. Trzcianka, obr ęb 1998 Rychlik, oddz. 32c czarnkowsko-trzcianecki ostoja bobra (12,28) Trzcianka bagno z bogat ą ro ślinno ści ą 72 U Nadl. Trzcianka, obr ęb 1998 Rychlik, oddz. 34c czarnkowsko-trzcianecki (2,38) bagno z bogat ą ro ślinno ści ą, Nadl. Trzcianka, obr ęb Trzcianka 73 U 1998 pastwiska z ro ślinno ści ą Rychlik, oddz. 40d, czarnkowsko-trzcianecki 34f łąkow ą (9,74) Nadl. Trzcianka, obr ęb Trzcianka „Kanał Bukówki” 74 U Rychlik, oddz. 45k, 1998 46r, 47g, h, 61a, b, c, czarnkowsko-trzcianecki (30,25) 62a, b Nadl. Trzcianka, obr ęb Trzcianka 75 U 1997 łąki, ostoja ptactwa (2,76) Rychlik, oddz. 181f, czarnkowsko-trzcianecki 182f jezioro z bogat ą ro ślinno ści ą Trzcianka 76 U Nadl. Trzcianka, obr ęb 1997 wodn ą, miejsce l ęgowe łab ę- czarnkowsko-trzcianecki Rychlik, oddz. 181a dzia niemego (6,83) Trzcianka bagno z bogat ą ro ślinno ści ą 77 U Nadl. Trzcianka, obr ęb 1997 Rychlik, oddz. 184Af czarnkowsko-trzcianecki (4,05) Człopa 78 Z Nadl. Biała, le ś. Ra- * „Bukowo Du że” (46,43) kowiec wałecki

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u żytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 5: * – projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: T – torfowiskowy; rodzaj pomnika przyrody: P ż – żywej, Pn – nieo żywionej Na obszarze arkusza Trzcianka wyst ępuj ą obszary ochrony Natura 2000 proponowane przez organizacje pozarz ądowe: zwi ązany z dyrektyw ą siedliskow ą „Uroczyska Puszczy Drawskiej” oraz zwi ązany z dyrektyw ą ptasi ą „Lasy Puszczy nad Draw ą”. Pierwszy z tych 41

obszarów wchodzi na obszar s ąsiednich arkuszy: Rad ęcin (310), Człopa (311), Drezdenko (350) i Wiele ń (351), a drugi arkuszy: Rad ęcin (310), Człopa (311), Drezdenko (350) i Wiele ń (351).

Fig. 5 Poło żenie arkusza Trzcianka na tle systemu ECONET (Liro, 1998). 1 – mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy, jego numer i nazwa: 7M – Drawy, 8M – Dolnej Noteci; 2 – krajowy obszar węzłowy, jego numer i nazwa: 3K – Puszczy Noteckiej, 5K – Gwdy; 3 – mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 13m – Pradoliny Noteci; 4 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 14k – Pojezierza Wałeckiego; 5 – wi ększe jeziora.

Niewielki skrawek na północnym zachodzie obejmuje korytarz ekologiczny Pojezierza Wałeckiego o znaczeniu krajowym (Fig. 5). Przez Trzciank ę przechodzi mi ędzynarodowy szlak rowerowy EUROROUTE R-1 z Bolougne (Francja) do Kaliningradu (Rosja).

XII. Zabytki kultury

W przeciwie ństwie do walorów przyrodniczych, obszar arkusza Trzcianka jest ubogi w zabytki kultury materialnej, co jest spowodowane wyst ępowaniem du żych obszarów le- śnych. Nad jeziorem Sarcze znajduj ą si ę dwa stanowiska archeologiczne, s ą to cmentarzyska kurhanowe z I wieku naszej ery. Jedynym miastem jest Trzcianka, wzmiankowana po raz pierwszy w dokumencie Bole- sława Wstydliwego z 1245 roku. Osada poło żona była przy średniowiecznym trakcie z Poznania do Kołobrzegu, w miejscu, gdzie krzy żowały si ę drogi lokalne, st ąd jej pierwotna nazwa Rozdró żka. Pocz ątek miastu dała produkcja sukiennicza, a osada tkaczy, która wy- kształciła si ę na przełomie XVII i XVIII wieku nosiła ju ż nazw ę Trzcianki. W 1731 r. król Polski August II Sas nadał osadzie magdeburskie prawa miejskie i dzie ń ten uwa żany jest za pocz ątek miasta. W latach 1738-1755 Trzcianka stanowiła własno ść Stanisława Poniatow- skiego (ojca ostatniego króla Polski). W drugiej połowie XVIII wieku w Trzciance, jednym z najwi ększych o środków sukienniczych w Wielkopolsce. W XIX i XX wieku Trzcianka le- żała kolejno w obr ębie Królestwa Pruskiego, Cesarstwa Niemieckiego, Republiki Weimar- skiej i Niemiec hitlerowskich. W połowie XIX wieku budowa linii kolejowej o żywiła gospo- darczo miasto i okolice. W tym okresie powstały nowe zakłady przemysłowe m.in., wytwór- nia cygar, odlewnia żeliwa, fabryki mebli i zakłady obróbki drewna. W okresie mi ędzywojen- nym Trzcianka była stolic ę powiatu noteckiego. 27 stycznia 1945 roku Trzcianka została wy- zwolona i po 173 latach powróciła w granice pa ństwa polskiego. Do najciekawszych zabyt- ków miasta nale ży neogotycki budynek poczty z 1893 r. oraz neobarokowy ko ściół pod wezwaniem Św. Jana Chrzciciela. Zbudowano go w latach 1914-1916. Jest to budynek trójna- wowy, bazylikowy, z asymetrycznie usytuowan ą wie żą . Ołtarz główny z pierwszej połowy XVIII wieku w stylu regencji. Dwa ołtarze boczne rokokowe z ko ńca XVIII wieku, w nawie głównej, na jednym z filarów, podziwia ć mo żna pó źnobarokowa rze źbę Chrystusa Króla. W śródle śnej osadzie Wołowe Lasy znajduje si ę ko ściół filialny pod wezwaniem Św. Trójcy z XVII wieku, jest to najstarszy obiekt sakralny na opisywanym obszarze. Dwa inne ko ścioły obj ęte ochron ą znajduj ą si ę w Niekursku i Nowej Wsi. W Smolarni znajduje si ę zabytkowy obiekt z pocz ątku XX wieku, składaj ący si ę z kilku budynków słu żą cych kiedy ś jako o środek szkoleniowy dla le śników, a obecnie mieszcz ący hotel.

W kilku miejscach, w rejonie Trzcianki oraz na zachód od Rychlika, znajduj ą si ę miejsca pami ęci, po świ ęcone walkom o przełamanie Wału Pomorskiego.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Trzcianka obejmuje pogranicze województw zachodniopomorskiego i wielkopolskiego. Administrowany jest przez trzy powiaty: wałecki (gminy Tuczno, Człopa i Wałcz), pilski (gmina Szydłowo) i czarnkowsko-trzcianecki (miasto i gmina Trzcianka i gmina Wiele ń). Geograficznie obejmuje środkow ą cz ęść Pojezierza Wałeckiego, zbudowanego na tym obszarze z piasków i żwirów sandru trzcianeckiego oraz glin polodowcowych – osadów zlodowace ń północnopolskich. W osadach tych udokumentowano 5 złó ż kruszywa naturalnego – jedno piasków i żwirów oraz cztery piasków. W zagł ębieniach bezodpływowych oraz w dolinach rzek wyst ępuj ą liczne torfowiska i mo żna si ę spodziewa ć udokumentowania niezbyt du żych złó ż torfu, a by ć mo że równie ż jako kopaliny towarzysz ącej kredy jeziornej. W pod- ło żu wyst ępuje rozległe zło że w ęgla brunatnego wraz z kopalin ą towarzysz ącą – iłami ceramiki budowlanej. Ewentualna eksploatacja tego zło ża musi by ć poprzedzona wnikliw ą ocen ą warto ści obu kopalin oraz środowiska przyrodniczego tego obszaru. Aktualnie eksploatowane s ą dwa zło ża – intensywnie zło że piasków i żwirów „Miel ę- cin” oraz na niewielk ą skal ę zło że piasków „Trzcianka”. Wi ększo ść obszaru arkusza zajmuj ą lasy. Niewielkie tereny zajmuj ą grunty orne, na do ść dobrych glebach (klasy bonitacyjne I-IV a). Stosunkowo du żo jest obiektów chronionych – pomników przyrody oraz u żytków ekologicznych. Projektowane jest powołanie dwóch rezerwatów torfowiskowych oraz kolejnych u żytków ekologicznych. Ponad połow ę obszaru arkusza obejmuje obszar chronionego krajobrazu Puszcza nad Draw ą. Trzcianka jest jedynym miastem, które skupia cały przemysł, handel i usługi. Mniej- szych miejscowo ści jest niewiele, s ą one rozrzucone w śród lasów, które stymuluj ą rozwój gospodarki le śnej – liczne tartaki, zbieractwo grzybów, a tak że turystyki i rekreacji. Wa żną regionaln ą funkcj ą opisywanego obszaru jest ochrona wód powierzchniowych i podziemnych. S ą to tereny zasilania wa żnych regionalnych zbiorników wód podziemnych. Na tym terenie znajduje si ę GZWP 127 Subzbiornik Piła-Gorzów-Strzelce Kraje ńskie oraz GZWP 125 Zbiornik Mi ędzymorenowy Piła-Wałcz. Szczególnej uwagi wymaga uregulowa- nie gospodarki wodno-ściekowej (budowa sieci wodoci ągów, kanalizacji i oczyszczalni ście- ków). W celu poprawy jako ści wód płyn ących nale ży zlikwidowa ć nielegalne zrzuty ścieków komunalnych do rzek oraz zadba ć o racjonalne wykorzystywanie środków ochrony ro ślin

i nawozów sztucznych. Na całym terenie arkusza nie ma ani jednego składowiska odpadów, konieczna jest budowa wysypiska śmieci. Obszar arkusza Trzcianka charakteryzuje si ę nieprzeci ętnymi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi. Posiada on wszelkie dane dla rozwoju ró żnorodnych form wypoczynku, rekreacji oraz agroturystyki. Powinno sta ć si ę alternatyw ą dla zamieszkałej na tym terenie ludno ści rolniczej. Panuj ą tu doskonałe warunki dla wypoczynku sobotnio-niedzielnego dla mieszka ńców miast (Poznania, Piły, Wałcza, Trzcianki). Istniej ące szlaki turystyczne oraz liczne dukty le śne nadaj ą si ę w lecie do pieszych i rowerowych wycieczek, a w okresie zi- mowym do uprawiania narciarstwa biegowego. Nale ży zadba ć tylko o odpowiedni ą promocj ę tego regionu, powi ększy ć baz ę gastronomiczno-noclegow ą, a tak że podstawowe urz ądzenia turystyczne.

XIV. Literatura

BAUTREL -MIĘTKIEWICZ B., SOLCZAK E., 1979 – Dodatek do dokumentacji geologicznej aktu-

alizuj ący zasoby zło ża kruszywa naturalnego w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B. „Miel ęcin”. Arch. Zachodniopomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Szczecinie.

CHOI ŃSKI A., 1991 – Katalog jezior Polski. Część pierwsza – Pojezierze Pomorskie. Wydaw- nictwo UAM. Pozna ń.

CHUCHRO R., 2004 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego piaskowego

„Ró ża Wielka - działka 458/6” w kat. C 1. Arch. Wielkopolskiego Urz ędu Woje- wódzkiego Oddział Zamiejscowy w Pile.

CIUK E., MARZEC M., 1959 – Dokumentacja geologiczna złó ż w ęgla brunatnego w okolicy Trzcianki. Arch. PG „Proxima” we Wrocławiu.

DERLUKIEWICZ H., 1966 – Dokumentacja torfowiskowa. Rejon Trzcianka-Dłu żewo (badania wst ępne). Arch. Instytutu Melioracji i U żytków Zielonych Falenty, Raszyn.

DYL ĄG J., GÓRZY ŃSKI Z., 1982 – Dokumentacja prac geologicznych dla zbadania w ęglono- śno ści trzeciorz ędu i budowy geologicznej rejonu „Piła”. Gminy: Trzcianka, Uj ście, Szydłowo. Krajenka, Piła, woj. Piła. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw Inst. Geol., Warszawa.

GÓRNA B., ULATOWSKI S., 1985 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego w poszukiwaniu złó ż kredy jeziornej w rejonie Trzcianki. Arch. PG „Proxima” we Wrocławiu.

HRYCAK M., GŁADYSZ R. (z zespołem), 1987 – Kompleksowa dokumentacja geologiczna

zło ża w ęgla brunatnego „Trzcianka” w kat. B+C 1. Centralne Archiwum Geologiczne Pa ństw Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1 : 50 000 – 2005. Pa ństw Inst. Geol., Warszawa.

KINAS R., FOLTYNIEWICZ W., 1991 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło ża kruszywa naturalnego „Wołowe Lasy”. Arch. Zachodniopomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego Oddział Zamiejscowy w Koszalinie.

KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Wydaw- nictwo IHiGI, AGH, Kraków.

KOŁODZIEJ L, MIKOŁAJCZAK M., SZEREMIETIEW M., 1998 – Stan czysto ści jezior w woje- wództwie pilskim na podstawie bada ń monitoringowych w latach 1992-1997. Woje- wódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Pile. Biblioteka Monitoringu Środowi- ska, Piła.

KONDRACKI J., 1998 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

LANDSBERG -UCZCIWEK M. (red.), 2004 – Raport o stanie środowiska w województwie za- chodniopomorskim w latach 2002-2003. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowi- ska w Szczecinie. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Szczecin.

LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra żania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fund. IUCN Poland, Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guide- lines.

MIKOŁAJCZAK M., SZEREMIETIEW M., 1999 – Jako ść wód powierzchniowych w zlewni rzeki Gwdy na terenie województwa wielkopolskiego w latach 1992-1998. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Pozna ń.

MIKOŁAJCZAK M., SZEREMIETIEW M., 2001 – Stan czysto ści wód w zlewniach dopływów środkowej i dolnej Noteci na terenie województwa wielkopolskiego w latach 1991- 2000. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu. Biblioteka Monito- ringu Środowiska. Pozna ń.

NOWACKI F., KIE ŃĆ D., ZBOROWSKI K., 1999 – Projekt prac geologicznych dla ustalenia za- sobów dyspozycyjnych wód podziemnych poziomu czwartorz ędowego zlewni Dra- wy z GZWP 125. Arch. PG „Proxima” we Wrocławiu.

OSTRZY ŻEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó ż torfowych w Pol- sce. Instytut Melioracji i Upraw zielonych. Falenty.

PIWOCKI M., GIENTKA M., WALENTEK I., 2004 – Aktualizacja bazy zasobów złó ż w ęgla brunatnego w Polsce. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

PRZENIOSŁO S., 2004 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2003. Pa ństw Inst. Geol., Warszawa

PUŁYK M., TYBISZEWSKA E. (red.), 2004 – Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2003. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Pozna ń. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r., poz. 1359.

RÜHLE R. (red.), 1986 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. IG Warszawa.

SILIWO ŃCZUK Z., 1984 – Karta rejestracyjna zło ża kruszywa naturalnego „Trzcianka”. Arch. Wielkopolskiego Urz ędu Wojewódzkiego Oddział Zamiejscowy w Pile.

SILIWO ŃCZUK Z., 1987 – Karta rejestracyjna zło ża kruszywa naturalnego piaszczysto-żwiro- wego „Ró ża Wielka”. Stowarzyszenie In żynierów i Techników Przemysłu Materia- łów Budowlanych. Warszawa.

SPI ŻEWSKI R., KOWALIK J., 2001 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Trzcianka. Centralne Archiwum Geologiczne Państw Inst. Geol., Warszawa.

STOI ŃSKI A., 2000 a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Trzcianka. Pa ństwowy Instytut Geologiczny. Warszawa.

STOI ŃSKI A., 2000 b – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Trzcianka. Pa ństwowy Instytut Geologiczny. Warszawa.

TOŁPA S., 1962 – Dokumentacja geologiczna torfowisk (badania wst ępne), rejon Rychlik. Arch. Instytutu Melioracji i U żytków Zielonych Falenty, Raszyn.

TURCZYN A., 1981 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó ż kruszywa naturalnego w województwie Pilskim. Arch. PG „Proxima” we Wrocławiu.

WŁODARCZAK J., 1983 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó ż piasków szklarskich w rejonie Piła-Uj ście. Arch. PG „Proxima” we Wrocławiu, Oddział w Poznaniu.

WOŚ A., 1999 – Klimat Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

WÓJCIK B., 1971 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B „Miel ęcin”. Arch. Zachodniopomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Szczecinie.

ZBOROWSKA T., 2005 a – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Trzcianka. Pa ństw Inst. Geol., Warszawa.

ZBOROWSKA T., 2005 b – Obja śnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Trzcianka. Pa ństw Inst. Geol., Warszawa.