(Fiziki Coğrafya) Anabilim Dali F
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ COĞRAFYA (FİZİKİ COĞRAFYA) ANABİLİM DALI FOSİL DİYATOM ANALİZİ IŞIĞINDA ENGİR GÖLÜ ÇEVRESİNİN (KAYSERİ) SON 2000 YILDAKİ PALEOEKOLOJİSİ Yüksek Lisans Tezi Gönül MUTLU Ankara-2021 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ COĞRAFYA (FİZİKİ COĞRAFYA) ANABİLİM DALI FOSİL DİYATOM ANALİZİ IŞIĞINDA ENGİR GÖLÜ ÇEVRESİNİN (KAYSERİ) SON 2000 YILDAKİ PALEOEKOLOJİSİ Yüksek Lisans Tezi Gönül MUTLU Tez Danışmanı Prof. Dr. Uğur DOĞAN Eş Danışmanı Prof. Dr. Tahir ATICI Ankara-2021 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ COĞRAFYA (FİZİKİ COĞRAFYA) ANABİLİM DALI FOSİL DİYATOM ANALİZİ IŞIĞINDA ENGİR GÖLÜ ÇEVRESİNİN (KAYSERİ) SON 2000 YILDAKİ PALEOEKOLOJİSİ Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı Prof. Dr. Uğur DOĞAN Eş Danışmanı Prof. Dr. Tahir ATICI TEZ JÜRİSİ ÜYELERİ Adı ve Soyadı İmzası 1- Prof. Dr. Uğur DOĞAN 2- Prof. Dr. Tahir ATICI 3- Prof. Dr. İhsan ÇİÇEK 4- Doç. Dr. Çetin ŞENKUL 5- Dr. Öğr. Üyesi Serdar YEŞİLYURT Tez Savunması Tarihi 19.01.2021 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü’ne, Prof. Dr. Uğur DOĞAN danışmanlığında ve Prof. Dr. Tahir ATICI eş danışmanlığında hazırladığım “Fosil Diyatom Analizi Işığında Engir Gölü Çevresinin (Kayseri) Son 2000 Yıldaki Paleoekolojisi (Ankara-2021) ” adlı yüksek lisans tezimdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu, başka kaynaklardan aldığım bilgileri metinde ve kaynakçada eksiksiz olarak gösterdiğimi, çalışma sürecinde bilimsel araştırma ve etik kurallarına uygun olarak davrandığımı ve aksinin ortaya çıkması durumunda her türlü yasal sonucu kabul edeceğimi beyan ederim. Gönül MUTLU İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER……………………………………………………………………….....i ŞEKİLLER LİSTESİ………...………………………………………………...……...iii TABLOLAR LİSTESİ………………………………………………….………….......v SİMGELER VE KISALTMALAR LİSTESİ………………………………………...vi ÖNSÖZ……………………………………………………………………………...…vii 1. GİRİŞ ......................................................................................................................... 1 1.1. Çalışma alanının iklim ve hidrografik özellikleri ............................................. 4 1.2. Çalışma alanının toprak-vejetasyon özellikleri ve arazi kullanımı ...……….6 2. GÖL ORTAMLARI VE DİYATOMLAR…………………………...………… 8 2.1. Göl ortamları…………………………………………………………………...8 2.2. Diyatomlar……………………………………………………………………...9 2.2.1. Diyatomların yapısı……………………………………..……………..10 2.2.2. Diyatomların yaşam formları…………………………………..……..12 2.2.3. Ortamdaki diyatom bolluğunu etkileyen faktörler……………….…13 2.2.4. Diyatomlar yoluyla paleortam yorumlarının yapılması…………….15 2.2.5. Türkiye'de yapılan diyatom çalışmaları……………………….……..16 3. VERİ VE YÖNTEM……………………………………………………….……22 3.1. Radyokarbon AMS tarihlendirmesi ve yaş-derinlik modeli………….…...22 3.2. Fosil diyatom analizi…………………………………………………………24 i 4. BULGULAR…………………………………………………….………………29 4.1. EG 16-01 karotuna ait fosil diyatom bulguları………………………………29 5. TARTIŞMA………………………………………………….…………….…....60 6. SONUÇ VE ÖNERİLER………………………………………….……………83 KAYNAKÇA………………………………………………………………….……....86 EKLER…………………………………………………………………………….....123 ÖZET………………………………………………………………………..………..135 ABSTRACT………………………………………………………………………….137 ii ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1. Çalışma alanının lokasyon haritası……………………………………….……2 Şekil 2. Kayseri Meteoroloji İstasyonuna ait aylık ortalama sıcaklık grafiği / 1931-2019 ölçüm periyodu……………………………...…………………………………………...4 Şekil 3. Kayseri Meteoroloji İstasyonuna ait aylık ortalama yağış grafiği / 1931-2019 ölçüm periyodu………………………………………………………………………..…5 Şekil 4. Engir Gölü yakın çevresindeki mera alanı ve göle kanalizasyon girdisinin gerçekleştiği alan…………………………………………………………………….…..6 Şekil 5. Engir Gölü’ndeki sazlık alan……………………………………………………7 Şekil 6. Diyatom hücresinin yapısı. Sentrik (A) ve Pennat (B) diyatomların tipik şekillerinin temsili görünümü………………………………………………………..…11 Şekil 7. Karot alım lokasyonu…………………………………………………………..22 Şekil 8. EG16-01 karotuna ait yaş-derinlik modeli……………………………………..23 Şekil 9. Fosil diyatom laboratuvar analiz süreci………………………………………...26 Şekil 10. EG 16-01 karotuna ait fosil diyatomların ekolojik ortamlarına göre dağılımı ………………………………………………………………………………………….29 Şekil 11. EG 16-01 karotuna ait fosil diyatom yoğunluk diyagramı…………………..30 Şekil 12. EG 16-1 zonuna ait fosil diyatom yoğunluk diyagramı………………………33 Şekil 13. EG 16-2 zonuna ait fosil diyatom yoğunluk diyagramı………………………38 Şekil 14. EG 16-3 zonuna ait fosil diyatom yoğunluk diyagramı………………………44 Şekil 15. EG 16-4 zonuna ait fosil diyatom yoğunluk diyagramı…………...…………50 Şekil 16. EG 16-01 karotuna ait fosil diyatomlar aracılığıyla paleoortam çıkarımları...69 iii Şekil 17. Engir Gölü EG 16-01 karotuna ait aerofil ve planktonik türler ile Güneş lekesi aktiviteleri ilişkisi- son ~1200 yıl…………………………………...…………………70 iv TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. Radyokarbon / AMS 14C tarihlendirmesi sonuçları…………………………..23 v SİMGELER VE KISALTMALAR LİSTESİ km: Kilometre m: Metre ml: Mililitre cm: Santimetre °C: Santigrat derece µS: Mikrosiemens / İletkenlik pH: Asitlilik / Alkalilik derecesi µm: Mikrometre RI: Yansıtma indeksi HCl: Hidroklorik asit H2O2: Hidrojen peroksit Kal (Cal): Kalibre özellik ~ : Yaklaşık olarak P: Planktonik B: Bentik GÖ: Günümüzden Önce MS: Milattan Sonra MÖ: Milattan Önce BİD: Beyşehir İskân Dönemi KBÇ: Küçük Buzul Çağı % : Yüzde K: Kuzey D: Doğu vi ÖNSÖZ “Fosil Diyatom Analizi Işığında Engir Gölü Çevresinin (Kayseri) Son 2000 Yıldaki Paleoekolojisi” adlı bu çalışma Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Anabilim Dalı, Fiziki Coğrafya Bilim Dalı’nda yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır. Fosil diyatom analizinin temel alındığı bu çalışmada, Engir Gölü çevresinin yaklaşık son 2000 yılda meydana gelen ortam değişimleri, göldeki su seviyesi dalgalanmaları ve insanın çevreye olan etkisinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Değişen çevre koşullarına karşı gösterdikleri hassasiyet nedeniyle diyatomlar, bu çalışmada ortam yorumlaması için önemli bir kayıt oluşturmuştur. Bu çalışmanın yürütülmesinde başından sonuna dek her adımda yanımda olan ve böyle bir çalışmaya yönelmemi sağlayan, değerli bilgi, birikim ve tecrübeleri ile bana yol gösterici olan, çalışmalarımı itinayla inceleyen saygıdeğer tez danışmanım Prof. Dr. Uğur DOĞAN’a, Bu çalışmanın gerçekleşmesinde laboratuvar ortamı gibi önemli bir çalışma ortamını çekinmeden benimle paylaşan, çalışmalarım boyunca sağladığı değerli yardım ve katkılarından dolayı saygıdeğer eş danışmanım Prof. Dr. Tahir ATICI’ya, Bu çalışmanın önemli iki aşaması olan göl ortamından sedimanın alınması ve tarihlendirme süreçleri, 114Y578 numaralı ‘Kültepe (Kayseri) Çevresinin Fosil ve Güncel Polen Analizleri Işığında Holosen Ortamsal Değişimi’ başlıklı 1001 kodlu proje için TÜBİTAK’a ve bu projenin yürütücülüğünü üstlenen Doç. Dr. Çetin ŞENKUL ve ekibine teşekkürlerimi sunarım. Laboratuvar çalışmaları sürecimde, enerjisiyle ortama renk katan Selma KÖRÇOBAN’a, vii Çalışmalarım ve hayatım boyunca beni her konuda destekleyen ve güç veren değerli aileme, Çalışmalarım boyunca beni hiç yalnız bırakmayan, benimle birlikte her konuda sabırla mücadele eden ve yardımlarını hiçbir zaman esirgemeyen Arş. Gör. Yusuf BÜYÜKDENİZ’e sevgi ve teşekkürlerimi sunarım. Gönül MUTLU Ankara, 2021 viii 1. GİRİŞ Çalışma alanı İç Anadolu Bölgesi’nde yer alan Kayseri’nin 13 km kuzeydoğusunda bulunan Engir Gölü ve çevresini kapsamaktadır (Şekil 1). Deniz seviyesinden 1080 m yüksekte olan Engir Gölü, Sarımsaklı Ovası’nın güneyinde ve Erciyes Dağı’nın kuzeydoğusunda yer alır. Ayrıca Engir Gölü’nün kuzeydoğusunda önemli bir arkeolojik yerleşme olan Kültepe ören yeri yer almaktadır. Gölün yaklaşık 10 km kuzeyinden geçen ve kaynağını sahanın doğusundan alan Sarımsaklı Çayı, doğu-batı yönünde sahayı kat ederek, batıda Karasu Çayı adını almakta ve Kızılırmak’a karışmaktadır (Şekil 1). Engir Gölü ve yakın çevresine kaynağını Erciyes Dağı’nın kuzeydoğusundaki Koç Dağı kesiminden alan dönemlik akarsular ulaşır. 1 3916 3916 Şekil 1. Çalışma alanının lokasyon haritası a) Çalışma alanının Türkiye’deki konumu, b) Çalışma alanının fiziki haritası. 2 Çok çeşitli limnolojik değişkenlere karşı yüksek hassasiyetlerine (Van Dam vd., 1994) ve paleoiklim araştırmalarında kanıtlanmış potansiyeline (Battarbee vd., 2001; Cvetkoska vd., 2014; Zhang vd., 2014) rağmen diyatomlara dayalı paleolimnolojik rekonstrüksiyon çalışmaları ülkemizde sınırlı sayıda yapılmıştır. Bu çalışmada Engir Gölü’nden elde edilen sedimanlar üzerinde uygulanan fosil diyatom analizi yöntemiyle, Kayseri çevresinde yaklaşık son 2000 yılda meydana gelen ortam değişimleri, göldeki su seviyesi dalgalanmaları ve insanın çevreye olan etkisinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu çalışmada insanın çevreye olan etkisi daha çok Kayseri yakın çevresinde kurulan yerleşmeleri kapsamaktadır. Arkeolojik veriler açısından önem arz eden Kültepe yerleşmesi, günümüzden 4 bin yıl önce Anadolu’nun ve eski Ön Asya’nın en büyük şehriydi (Kulakoğlu, 2011a). Kayseri’nin kuzeyindeki Sarımsaklı Havzası’nda kurulan Kültepe yerleşmesi bir Geç Kalkolitik yerleşmesidir. Kültepe yerleşmesi arkeolojik verilere göre MÖ 1700 yılından itibaren terkedilmiş ve MÖ 800 yılına kadar uzun bir süre boyunca yerleşilmemiştir. MÖ 800 yılından itibaren yeniden başlayan yerleşme evresi Osmanlı Dönemi’ne kadar sürmüştür (Kulakoğlu, 2011b). Bununla birlikte bu çalışmada daha çok Kültepe yerleşmesinden sonra kurulan yerleşmeler ile ortam üzerindeki insan etkisi incelenecektir. Bu çalışmayla Engir Gölü çevresinde özellikle Orta