MIESZKO PIERWSZY TAJEMNICZY Monografie Fundacji Na Rzecz Nauki Polskiej
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
MIESZKO PIERWSZY TAJEMNICZY monografie fundacji na rzecz nauki polskiej rada wydawnicza prof. Tomasz Kizwalter, prof. Janusz Sławiński, prof. Antoni Ziemba, prof. Marek Ziółkowski, prof. Szymon Wróbel fundacja na rzecz nauki polskiej Przemysław Urbańczyk MIESZKO PIERWSZY TAJEMNICZY toruń 2012 Wydanie książki subwencjonowane przez Fundację na rzecz Nauki Polskiej w ramach programu Monografie FNP Redaktor tomu Katarzyna Czerniejewska Korekty Anna Mądry Projekt okładki i obwoluty Barbara Kaczmarek Printed in Poland © Copyright by Przemysław Urbańczyk and Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Toruń 2012 ISBN 978-83-231-2948-6 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA Redakcja: ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń tel. +48 56 611 42 95, fax +48 56 611 47 05 e-mail: [email protected] Dystrybucja: ul. Reja 25, 87-100 Toruń tel./fax: +48 56 611 42 38, e-mail: [email protected] www.wydawnictwoumk.pl Wydanie pierwsze Druk: Wydawnictwo Naukowe UMK ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń Spis treści pierwsze wprowadzenie ...................................................................... 7 wprowadzenie drugie – archeologia a historia ....................... 17 rozdział 1. pierwsze piastowskie państwo/władztwo/regnum 29 Czy we wczesnym średniowieczu istniały państwa? .................... 31 Kryteria państwowości wczesnośredniowiecznej......................... 41 Historiografie państwa ..................................................................... 60 rozdział 2. pierwsi obserwatorzy zewnętrzni ............................ 71 Wisła jako symboliczny identyfikator „polskiej” części Europy 72 Etniczne zróżnicowanie Europy Środkowo-Wschodniej w czasach przedmieszkowych według źródeł arabskich ........................ 79 Barbarzyńscy „królowie” ................................................................. 94 rozdział 3. mieszko nie był pierwszy .............................................. 99 Polanie i inne „plemiona” ................................................................ 103 Budowa infrastruktury terytorialnej .............................................. 113 Pochodzenie Piastów ........................................................................ 129 rozdział 4. „pierwsze” imię mieszka ................................................ 167 Relacja Ibrahima ibn Jakuba ........................................................... 171 Widukind i inni ................................................................................ 182 Najstarszy zapis polski ..................................................................... 186 rozdział 5. mieszko – pierwszy chrześcijanin? ........................... 191 Społeczeństwa przedchrześcijańskie .............................................. 192 Ekspansja chrześcijaństwa na północno-wschodnie peryferie Europy porzymskiej .................................................................. 199 Chrześcijaństwo w Polsce przedmieszkowej? ............................... 212 Czy Mieszko był poganinem? ......................................................... 218 rozdział 6. mieszko pierwszy – chrystianizator ........................ 227 Ku chrześcijańskiej Europie ............................................................ 231 Kościół Mieszka ................................................................................ 236 Przekonania eschatologiczne poddanych Mieszka I .................... 260 rozdział 7. mieszko pierwszy – budowniczy ................................ 293 Architektura rezydencjonalna z czasów Mieszka I ...................... 297 Architektura sakralna ....................................................................... 299 Grody ................................................................................................. 304 6 SPIS TREŚCI rozdział 8. mieszko pierwszy – polityk ......................................... 317 Przed 965 rokiem .............................................................................. 317 Lata 965–984 ..................................................................................... 324 Lata 985–992 ..................................................................................... 350 rozdział 9. terytorium mieszka pierwszego ................................ 361 Szukanie państwa wczesnopiastowskiego na mapie Europy ....... 362 Świadectwa archeologiczne ............................................................. 363 Kartografia polityczna Dagome iudex ............................................ 369 rozdział 10. pierwszy pochówek mieszka pierwszego .............. 387 Śmierć władcy ................................................................................... 387 Grobowiec w katedrze poznańskiej ................................................ 394 Kto i gdzie został pochowany? ........................................................ 398 zakończenie – pierwsze i ostatnie ................................................... 421 bibliografia ............................................................................................ 425 wykaz ilustracji ................................................................................... 463 summary. mieszko i the mysterious ................................................ 467 indeks osobowy ..................................................................................... 473 indeks postaci historycznych ......................................................... 479 indeks geograficzny ........................................................................... 497 Pierwsze wprowadzenie Nie może nie zadrżeć ręka autorowi, który sięga po pióro, aby przy- stąpić do pisania jeszcze jednej monografii poświęconej Mieszkowi I. Taki śmiałek czuje bowiem na sobie wzrok wielu tytanów polskiej mediewistyki1, autorów licznych tekstów monograficznych, a nawet książek o naszym pierwszym potwierdzonym historycznie władcy: Stanisław Zakrzewski, Mieszko I jako budowniczy państwa polskie- go (1921); Zygmunt Wojciechowski, Mieszko I i powstanie państwa polskiego (1935); Stanisław Kętrzyński, Mieszko I (tekst napisany w 1946, a opublikowany w 1961 roku); Jan Natanson-Leski, Pań- stwo Mieszka Pierwszego (1958); Andrzej Feliks Grabski, Mieszko I, ok. 932–992 (1973); Jerzy Strzelczyk, Mieszko Pierwszy (1992; wyd. 2 uzup.: 1999); oraz Gerard Labuda, Mieszko I (2002). Te dzieła są oczywistymi punktami odniesienia, ale także sta- wiają przed badaczem poważne wyzwanie, gdyż nie sposób uniknąć porównań – zwłaszcza z dwiema ostatnimi książkami rocznicowy- mi, będącymi „wyrazem hołdu dla budowniczego państwa pol- skiego” (Strzelczyk 1992: 10), bo też „rola budowniczego przypa- da w całości Mieszkowi I” (Labuda 2002: 231). Trudno dziwić się tej monumentalizacji osoby i dokonań naszego pierwszego historycz- nego władcy, który „jawi się jako prawdziwy budowniczy o niezwy- kłym rozmachu, wznoszący zręby państwa o zdumiewającej wprost trwałości” [wszystkie wyróżnienia – P. U.] (Kurnatowska 2002: 163). Taką wizję wielkiego budowniczego utrwalono w setkach tek- stów naukowych, popularyzatorskich, amatorskich i zupełnie fan- tastycznych. Jest to los wszystkich twórców istniejących do dzisiaj państw, szczególnie jeśli równocześnie byli założycielami pierw- 1 Pierwszą większą monografię, zatytułowaną Miseco I (Mieczysław), der erste christlicher Beherrscher der Polen, opublikował już w 1867 roku Austriak Hein- rich Zeissberg. 8 PIERWSZE WPROWADZENIE szych dynastii. Odgrywają oni przecież kluczową rolę w kształto- waniu i podtrzymywaniu tożsamości narodowej. Na szczęście po- mnikowość badanej postaci nie przekłada się automatycznie na bezkrytyczną hieratyzację, tym bardziej że zachowane źródła nie- ustannie wzbudzają w nas wątpliwości. Większość „poddawa- nych stale dyskusji tematów wymaga więc stałej interpretacji i re- interpretacji” (Labuda 2002: 8), których wynik można sformułować „w najlepszym wypadku w sposób wysoce hipotetyczny, daleki od rezultatów niewątpliwych, pewnych” (Strzelczyk 1992: 5). Nie istnieją bowiem żadne lokalne źródła, współczesne proce- sowi wkraczania państwa wczesnopiastowskiego na geopolityczną scenę Europy Środkowej. W połączeniu z niejasnością tekstów po- wstałych w innych krajach, wątpliwą wiarygodnością tradycji zare- jestrowanej w XII i XIII wieku oraz trudnością przełożenia świa- dectw archeologicznych na narrację historyczną zmusza nas to do zastępowania wiedzy domysłami, często odwołującymi się do ana- logii z sąsiednich krajów, gdzie baza źródłowa nie zawsze jest dużo lepsza, a jej interpretacjom daleko do niepodważalności. Powoduje to intelektualny dyskomfort, skutkujący u niektó- rych mediewistów rezygnacją z docierania do „rzeczywistości hi- storycznej” lub uciekaniem się do pomysłów zgoła fantastycznych. Ale prowokuje też ciekawość kolejnych badaczy odległych czasów, którzy mają wątpliwości co do wcześniejszych ustaleń bądź uwa- żają, że można je jeszcze wzbogacić. W każdym razie ta książka na pewno nie będzie ostatnią monografią poświęconą żyjącemu w końcu pierwszego tysiąclecia tajemniczemu twórcy państwa, na- zwanego na początku drugiego tysiąclecia – Polską. Pisanie książki o dalekiej przeszłości nie jest łatwym zadaniem, ponieważ autorowi cały czas grozi popadnięcie w achroniczność spowodowaną pokusą operowania nazwami i terminami powszech- nie dziś znanymi, które w szerokim odbiorze nie budzą kontrower- sji interpretacyjnych. Do takich pojęć należą poręczni „Piastowie” lub oczywista w swojej wymowie „Polska”. Historyk wie, że w cza- sach Mieszka I te nazwy jeszcze nie istniały i powinno się ich uni- kać. Ile razy jednak można używać omówień lub konstrukcji