Pop, Wat Levert Het Op?

Pop, wat levert het op?

Onderzoek naar de inkomsten van popmusici in Nederland Pop, wat levert het op?

Onderzoek naar de inkomsten van popmusici in Nederland

Cubiss Saskia von der Fuhr

Onderzoeksrapport Meting 2015

Het onderzoek ‘Pop, wat levert het op?’ werd uitgevoerd in opdracht van Ntb, Sena Performers, NORMA en FNV Kiem Pagina Inhoudsopgave

7 Voorwoord

9 1. Inleiding

10 2. Wie zijn het en wat doen ze? • Leeftijd en geslacht • Opleiding • Woonplaats • Hoofdberoep en tijdsbesteding • Activiteiten in de muziek • Instrument • Soort muziek • In een band of solo, met eigen nummers of covers

16 3. Waar leven ze van? (muziek en andere activiteiten) • Inkomenssituatie van samenwonende en alleenstaande musici • Persoonlijk jaarinkomen • Samenstelling van het jaarinkomen • Inkomenssituatie naar leeftijd • Inkomenssituatie naar soort opleiding

22 4. Wat verdienen ze met muziek? • Hoogte van inkomsten uit muziek • Samenstelling van inkomsten uit muziek • Muziekinkomen en andere kenmerken • Optredens, gages, rechten en royalties naar leeftijd • Contracten • Terugblik en vooruitblik • De financiële top

30 5. Hoe vaak treden ze op, waar en voor hoeveel? • Totaal aantal optredens • Optredens in Nederland • Openbare optredens in Nederland • Podiumprofielen • Podiumprofiel en leeftijd • Podiumprofiel en jaarinkomen • Podiumprofiel en inkomen uit muziek • Podiumprofiel en omzetverdeling

36 6. Stellingen popmuziek: wat vinden ze ervan? • Opinievragen • Opinievragen waarover de meningen verdeeld zijn

40 7. Samenvattend

42 Colofon

4 ONDERZOEKSRAPPORT 2015 Voorwoord

“Wat een leuke hobby heb je!” Dit soort enthousiaste reacties krijgt een tevens gebruikt worden als 0-meting voor het monitoren van de Wet professionele popmusicus regelmatig te horen als hij/zij weer eens ergens auteurscontractenrecht die in de zomer van 2015 werd aangenomen. optreedt. De grens tussen hobbyisme en professionaliteit is bij popmuziek nog altijd moeilijk te trekken, ondanks de vele beroepsopleidingen die de De onderzoeksresultaten geven een weinig rooskleurig beeld van de finan- Nederlandse popsector inmiddels rijk is. De populaire aanname dat een ciële positie van professionele popmusici. Dat de muzikanten desondanks popmusicus voornamelijk enthousiast hobbyist is, contrasteert met een zelf nog optimistisch zijn over hun inkomenspositie, zegt veel over de ge- Met deze tweede editie van ‘Pop, wat levert het op?’ andere algemene perceptie over popmuzikanten: het beeld van de succes- drevenheid waarmee ze hun vak beoefenen. Zoals bij veel kunstenaars het volle ster die baadt in weelde. geval is, speelt geldelijk gewin een ondergeschikte rol. Dit kan echter nooit willen we in kaart brengen wat de gevolgen van de een reden zijn om hen weg te zetten als veredelde amateurs, of een alibi De contrasterende beelden over (het inkomen van) popmusici belemme- om ze af te schepen met een fooi voor verrichte diensten. economische crisis en de cultuurbezuinigingen zijn ren de belangenbehartiging van Ntb, FNV-KIEM en de rechtenorganisaties NORMA en Sena Performers. Maar bovenal hebben ze een verlammen- Wij bedanken de rechtenorganisaties NORMA en Sena Performers voor de voor het inkomen van popmusici de werking gehad op de ontwikkeling van een modern popmuziekbeleid financiering van het onderzoek en Saskia von der Fuhr van Cubiss voor de waarin de positie van de makers van popmuziek centraal staat. Want ook deskundige wijze waarop ze het onderzoek heeft uitgevoerd. subsidiënten, programmeurs, beleidsmakers en politici verschuilen zich nog te vaak achter de denkbeelden die ze al jaren over popmusici hebben, Maar onze dank gaat vooral uit naar de vele popmusici die de moeite variërend van ‘het zijn veredelde amateurs’ tot ‘ze verdienen toch genoeg, hebben genomen om de internet-enquête over hun inkomenssituatie in kijk maar naar Marco Borsato’. Bovendien houdt het achterhaalde romanti- te vullen. Door hun inspanningen beschikken we nu over de benodigde sche idee dat je alleen cultureel verantwoorde pop kunt maken wanneer je cijfers om met kracht te pleiten voor betere wetgeving en een muzikant- financieel aan de grond zit in sommige kringen hardnekkig stand. vriendelijker popmuziekbeleid.

Om af te rekenen met de vooroordelen zijn allereerst cijfers nodig. Daarom De begeleidingscommissie van dit onderzoek werd gevormd door Erwin hebben de bovengenoemde organisaties in 2008 het initiatief genomen Angad-Gaur, Olga Meijer, Caspar de Kiefte en ondergetekende. om een inkomensonderzoek onder professionele popmusici in Nederland te laten doen. Dat resulteerde in de eerste editie van ‘Pop, wat levert het op?’. Toen de uitkomsten werden gepresenteerd was er al sprake van een economische crisis, maar die had nog geen gevolgen voor het cultuur Anita Verheggen beleid van de overheid. Inmiddels heeft er een flinke bezuinigingsslag plaatsgevonden en hebben vele gemeenten aangekondigd ook in 2016 fors te zullen bezuinigen op cultuur.

Met deze tweede editie van ‘Pop, wat levert het op?’ willen we in kaart brengen wat de gevolgen van de economische crisis en de cultuur bezuinigingen zijn voor het inkomen van popmusici. Het onderzoek zal

6 ONDERZOEKSRAPPORT 2015 POP, WAT LEVERT HET OP? 7 1 Inleiding

In januari 2009 is het rapport ‘Pop, wat levert de doelgroep te behoren. De doelgroep bestaat beeld van de opvattingen van popmusici over het op?’ verschenen. Dit onderzoek levert uit personen die aan de volgende voorwaarde diverse aspecten van hun vak, zoals subsidie- een duidelijk beeld van de inkomenspositie voldoen: regelingen van de overheid, het streamen van van een dwarsdoorsnede van musici die in • Ten minste 12 uur per week met muziek bezig muziek en de toekomst van de popmuziek. Ten Nederland beroepsmatig met hun vak bezig zijn en er geld mee (willen) verdienen. slotte wordt in hoofdstuk 7 een samenvatting (willen) zijn en die hoofdzakelijk of uitsluitend • Uitsluitend dan wel overwegend met pop-, gegeven van de belangrijkste resultaten. Voor ‘Pop, wat levert het op?’ (Meting 2015) is een popmuziek (in ruime zin) maken. Hieruit kwamen rock- en/of dancemuziek bezig zijn. onder andere de volgende hoofdzaken naar • In Nederland woonachtig zijn en/of de Neder- internet-enquête gehouden onder personen die als voren: landse nationaliteit hebben. • De modale popmusicus heeft een bruto jaar- popmusicus zijn aangesloten bij de vakbond Ntb inkomen (inkomsten uit muziek plus andere De resultaten van ‘Pop, wat levert het op?’ inkomsten) van rond de € 18.000 en ruim de (Meting 2015) hebben betrekking op bijna 800 en/of als popmusicus in de administratie zitten van helft van de musici verdiende het afgelopen personen die aan bovenstaande criteria voldoen. jaar niet meer dan € 9.000 bruto met muziek. Het onderzoek heeft betrekking op popmuziek de rechtenorganisatie SENA • Optreden is de voornaamste bron van inkom- in de ruime zin van het woord. Onder popmuziek sten van de modale popmusicus. wordt verstaan: Een breed scala van muziekgen- • Jonge musici moeten hun plaats in de muziek res, inclusief bijvoorbeeld country, hiphop, punk, verwerven door veel op te treden voor een rock&roll en wereldmuziek. In dit onderzoek is betrekkelijk lage gage. popmuziek vooral te onderscheiden van klassie- • Op gesubsidieerde poppodia spelen vooral ke muziek, jazz en amusementsmuziek. jongere musici. In dit rapport presenteren we de belangrijkste In dit rapport wordt opnieuw bekeken hoe de resultaten en bevindingen van het onderzoek, wereld van popmusici in elkaar steekt op het waarbij (indien mogelijk en relevant) een ver gebied van inkomen, optredens, overige werk- gelijking met het onderzoek uit 2008 wordt zaamheden en nog veel andere zaken. gemaakt. Hoofdstuk 2 is een beschrijving van de populatie aan de hand van een aantal Voor ‘Pop, wat levert het op?’ (Meting 2015) is achtergrondkenmerken. Hoofdstuk 3 gaat over een internet-enquête gehouden onder perso- de inkomenssituatie van popmusici. Hoofdstuk nen die als popmusicus zijn aangesloten bij de 4 beschrijft tevens het inkomen, maar richt zich vakbond Ntb en/of als popmusicus in de admi- specifiek op de inkomsten uit muziek. In hoofd- nistratie zitten van de rechtenorganisatie SENA. stuk 5 worden de optredens van de musici tegen Ruim 1.150 personen zijn met de enquête ge- het licht gehouden: hoe vaak spelen ze, waar, en start. 360 van deze respondenten bleken niet tot wat verdienen ze ermee? Hoofdstuk 6 geeft een

8 ONDERZOEKSRAPPORT 2015 POP, WAT LEVERT HET OP? 9 Figuur 2.1 Gemiddelde leeftijd naar geslacht, 2008 en 2015  20082015 36,8 Vrouw 37,3 2008  2015

40,7 2. Wie zijn het en wat doen ze? Man 44,5

40,0 Totaal 43,3

Leeftijd en geslacht is in 2015 (32 procent) duidelijk groter dan in groepen zijn verhoudingsgewijs ongeveer even 0 10 20 30 40 50 Mannen maken 83 procent uit van de bevraagde 2008 (22 procent). groot. popmusici, vrouwen 17 procent. De gemiddelde leeftijd ligt rond de 43 jaar, drie jaar ouder dan De musici die 50 jaar of ouder zijn, maken onge- Figuur 2.2 Leeftijd in categorieën (%) bij de vorige meting. Vrouwelijke popmusici zijn veer een derde deel uit van de responsgroep, dit Opleiding 35  2008 Popmusici wonen zeer jonger dan hun mannelijke collega’s. Vooral de was in 2008 nog geen kwart. Daarentegen zijn Figuur 2.3 laat zien dat de popmuzikant van 2015 30 32 mannelijke popmusici zijn bij deze meting ouder de twintigers in dit onderzoek in veel mindere 2015 hoogopgeleid is, duidelijk hoger dan in de 31 2008 28 28  2015 verspreid over het land, al in vergelijking met de vorige meting, dit geldt mate vertegenwoordigd dan in het onderzoek uit meting van 2008 naar voren kwam. Ruim twee- 25 27 niet voor de vrouwen. Het aandeel vijftigplussers 2008 (13 versus 21 procent). De twee midden- derde deel van de popmusici die de vragenlijst 22 is er wel een concentratie hebben ingevuld heeft een hbo- of wetenschap- 20 21 pelijke opleiding. 15 in Amsterdam 10 13 De helft van de mensen met een hbo-opleiding heeft het conservatorium gevolgd en afgerond, 5 van de mensen met een wetenschappelijke 0 opleiding is dit 19 procent. Een veel kleiner deel Twintigers Dertigers Veertigers Vijftigplussers van de popmusici heeft de rockacademie of nog een andere opleiding in de muziek gevolgd. Figuur 2.3 Hoogste, met een diploma afgesloten opleiding in 2008 en in 2015 (%) Er is een samenhang tussen leeftijd en opleiding, zo laat figuur 2.4 zien. De dertigers zijn hoger 9  2008 2015 opgeleid dan met name hun jongere (twintigers) Vmbo of mavo 7 en veel oudere (vijftigplussers) collega’s in de 8  2015 Mbo 2008 popmuziek, waarbij de verwachting is dat een 8 deel van de twintigers nog met hun opleiding 15 bezig is. Havo of mms 9 11 Vwo of hbs 7 Woonplaats 39 Popmusici wonen zeer verspreid over het land, Hbo 52 al is er wel een concentratie in Amsterdam. 17 11 procent van de ondervraagden woont in deze Wo stad. Het percentage in de andere ‘top 10 ste- 17 den’ is meteen een stuk lager, namelijk 2 tot 7 7 Anders 0

Niels Knelis procent. (zie figuur. 2.5) 0 10 20 30 40 50 60

10 ONDERZOEKSRAPPORT 2015 POP, WAT LEVERT HET OP? 11 Figuur 2.4 Percentage hbo/wo-opleiding, uitgesplitst naar leeftijd (%) Figuur 2.6 Gemiddeld aantal uur per week aan activiteiten in 2008 en 2015 100 25  2008 2015

90 22 20  2015 2008 20 80 82 Hoofdberoep en tijdsbesteding Uitvoerende musici, producers enz. en muziek 45 procent van de ondervraagden behoort tot de docenten besteden ongeveer de helft van hun 70 16 70 uitvoerende musici (zanger(es), pianist, gitarist, uren aan betaald werk in de muziek. Bij de res- 15 60 muzikant, enzovoort). Naast deze grote groep pondenten met een ander beroep in de muziek 13 61 60 is er een kleinere groep (16 procent) die zich ligt dit veel lager en logischerwijs ook bij de 12 10 11 50 producer, componist, singer-songwriter of arran- ondervraagden die hun hoofdberoep niet in de geur noemt. Een nog kleinere groep (10 procent) muziek hebben. De uitvoerende musici besteden 40 is muziekdocent van beroep of heeft een ander verhoudingsgewijs meer uren aan onbetaalde 5 30 beroep in de muziek (5 procent). De overige 25 activiteiten in de muziek dan de respondenten procent heeft een beroep buiten de muziek. Zij met andere beroepen. 20 behoren desondanks wel tot de doelgroep van 0 het onderzoek. Betaalde activiteiten Onbetaalde activiteiten Betaalde activiteiten 10 Activiteiten in de muziek in de muziek in de muziek niet in de muziek 0 Voor verreweg de meeste respondenten (77 Optreden is de meest genoemde activiteit in Twintigers Dertigers Veertigers Vijftigplussers procent) is het hoofdberoep de activiteit waar ze de muziek (89 procent). Bijna driekwart van de de meeste tijd aan besteden en hun brood mee musici componeert (ook). Promotie, produceren, verdienen. Van degenen die een hoofdberoep teksten schrijven, arrangeren en sessiewerk wor- in de muziek hebben, noemt 23 procent dit hun den eveneens vaak genoemd, elk door ongeveer Figuur 2.5 Woonplaats (%) beroep omdat ze er de meeste tijd aan besteden 50 tot 60 procent van de musici. Iets minder dan 50 en hun brood mee willen verdienen, ook als dat de helft geeft les en ongeveer een derde deel 48 nog niet kan. van de respondenten noemt (tevens) manage- Figuur 2.7 Gemiddeld aantal uren in procenten besteed aan betaald werk en onbetaald werk in de muziek ment of boekingen doen. en betaald werk niet in de muziek, uitgesplitst naar hoofdberoep (%) In vergelijking met 2008 is de groep uitvoeren- 100  Betaald werk 40 13 15 16 Betaald werk niet in muziek de musici in 2015 ruim kleiner (60 versus 45 Er is weinig verschil tussen de meetjaren, met 90 niet in muziek procent), er is in 2015 een grotere groep die uitzondering van het lesgeven: dit wordt in 2015 42 producer enz. of muziekdocent als hoofdberoep door meer musici gedaan dan in 2008 (46 versus 80 Onbetaald werk in muziek 30  Onbetaald noemt. Het deel dat een beroep niet in de mu- 33 procent). 70 38 32 29 64 werk in muziek ziek heeft is in de twee meetjaren even groot. Betaald werk in muziek 60 Optreden levert 79 procent van de ondervraag- 20 De bevraagde musici besteden gemiddeld 22 de musici direct inkomsten op. Voor 43 procent 50 22  Betaald werk uur per week aan betaalde activiteiten in de mu- van de ondervraagden is lesgeven een bron van in muziek 17 40 ziek, 16 uur per week aan onbetaalde activiteiten inkomsten. Ongeveer een derde deel van de 53 30 55 in de muziek en 12 uur aan overige betaalde popmusici genereert inkomsten uit sessiewerk, 49 23 10 activiteiten niet in de muziek. In 2008 lag dit in componeren en produceren. De andere activi- 20 36 7 alle drie de categorieën lager, met name in de teiten leveren veel minder vaak direct inkomsten 6 10 4 4 onbetaalde activiteiten in de muziek. Er wordt in op. Optreden, lesgeven, sessiewerk en pro- 13 3 3 3 2 2 0 2015 meer uren gewerkt dan in 2008 (49 versus duceren zijn de enige activiteiten die vaker als 0 Rest Uitvoerende Producer, Muziek- Ander beroep Beroep niet Tilburg Leiden 44 uur per week), een verschil van 11 procent. betaalde activiteit dan als niet betaalde activi- Utrecht Haarlem Nijmegen musici componist, enz. docent muziek in muziek Amsterdam Rotterdam Groningen Amersfoort Den Haag (figuur 2.6) teit genoemd worden. Vooral promotie hoort

12 ONDERZOEKSRAPPORT 2015 POP, WAT LEVERT HET OP? 13 Figuur 2.8 Betaalde en onbetaalde activiteiten in de muziek, 2008 en 2015 (%) Figuur 2.11 Beoefende muziekgenre(s) (%) 80 100  2008 2015 90 70 80  2015 2008 60 70 volgens de meeste musici wel bij activiteiten in instrument opgegeven tegenover 16 procent 50 60 de muziek, maar leveren slechts 11 procent ook bij de mannen. Een groot verschil, al was het 50 inkomsten op. verschil in 2008 nog groter. De andere instru- 40 40 menten worden meer door mannen bespeeld 30 30 In vergelijking met 2008 komt het lesgeven weer (als hoofdinstrument) waarbij het verschil het als belangrijkste verschil naar voren. Lesgeven grootst is bij gitaar (mannen 27 procent versus 20 20 wordt in 2015 vaker gedaan en levert ook in vrouwen 5 procent). 10 10 meer gevallen direct inkomsten op. 0 0 Jazz Mannen hebben vaker inkomsten uit compone- Soort muziek Rock Dance R&B Metal Blues Folk Country Klassiek Optreden Promotie Lesgeven Produceren Arrangeren Sessiewerk ren, arrangeren, produceren en teksten schrijven Aan de popmusici is gevraagd welke muziek- (Neder)pop Componeren Management Wereldmuziek Teksten schrijven Boekingen doen dan vrouwen. Het verschil bij produceren is het genre(s) ze beoefenen. Vrijwel alle musici leggen Figuur 2.9 Betaalde en onbetaalde activiteiten in de muziek (%) grootst. zich op meer dan één genre toe. In figuur 2.11 Figuur 2.12 Gemiddelde leeftijd beoefenaars popgenres staat aangegeven op welke genre(s) de musici  Ja, inkomsten 48 Optreden ja, geen inkomsten zich toeleggen. Naast de popgenres (in brede Instrument zin) wordt jazz en (in mindere) mate wereldmu- 46 Lesgeven  Ja, geen ja,De inkomsten meeste popmusici (52 procent) bespe- ziek ook nog vaak genoemd. 44 Sessiewerk inkomsten len alleen een instrument, 42 procent van de 42 Componeren respondenten zingt en bespeelt een instrument Tussen mannen en vrouwen is er weinig verschil en de overige 6 procent is alleen vocalist. Er is wanneer het gaat over de genres die ze beoefe- 40 Produceren gevraagd wat nu het hoofdinstrument (waar- nen. Wel is in figuur 2.12 af te lezen dat de mu- 38 Teksten schrijven onder zang) is van de musici en daar komt het sici die country beoefenen gemiddeld ouder zijn 36 Arrangeren volgende uit: dan hun collega’s die zich op andere popgenres • 25 procent zang toeleggen. 34 Boekingen doen • 24 procent gitaar (elektrisch of akoestisch) Country Rock (Neder)pop R&B Dance Metal Promotie • 16 procent keyboards, piano en dergelijke • 12 procent basgitaar (of contrabas) In een band of solo, met eigen nummers of covers Management • 11 procent slagwerk (drums, percussie, en Ruim een derde deel van de bevraagde pop- Figuur 2.13 Eigen werk of covers? (%) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 dergelijke) musici treden op met een vaste band, ruim een 70 • 13 procent overige instrumenten kwart speelt in verschillende losse bands en 60 Figuur 2.10 Hoofdinstrument uitgesplitst naar geslacht (%) twintig procent beoefent het vak als solist. 80 Het aandeel zangers/zangeressen is in 2015 wat 50  Vrouw Vrouw 70 groter dan in 2008 (25 versus 21 procent). Bij de Van de musici die vooral in een vaste band spe- 40 Manandere instrumenten zijn de verschillen tussen len en de soloartiesten speelt 64 procent vooral 60  Man de twee metingen minimaal. nummers van eigen werk. Verder speelt 17 30 50 procent vooral covers en nog eens 17 procent 20 40 Er is veel verschil tussen mannen en vrouwen ongeveer evenveel eigen nummers als covers. 10 30 wanneer het gaat over het hoofdinstrument. 70 procent van de vrouwen heeft zang als hoofd 0 20 Vooral eigen Vooral Allebei ongeveer Anders 10 nummers covers evenveel 0 Zang Gitaar Toetsen Percussie Basgitaar Overig ONDERZOEKSRAPPORT 2015 POP, WAT LEVERT HET OP? 15 Figuur 3.1a Inkomenssituatie van samenwonende musici (%) Anders 3. Waar leven ze van? (muziek en andere activiteiten) 2 6 Nee, volledig aangewezen op inkomen partner 19  Ja, rondkomen van mijn inkomsten uit muziek Nee, aangewezen op inkomsten van beide partners Inkomenssituatie van samenwonende en popmusici is alleenstaand, bij de mannen is dit Bijna een vijfde deel van de samenwonende  Nee, maar wel van mijn inkomsten uit muziek alleenstaande musici 31 procent. De leefsituatie houdt ook verband musici geeft aan dat hij/zij met zijn/haar gezin en ander werk De verschillen met de Twee derde van de bevraagde musici woont met de leeftijd. De alleenstaanden zijn gemid- kan rondkomen van de inkomsten uit muziek en Nee, maar wel van mijn inkomsten muziek en ander werk samen met een partner en een derde is alleen- deld 41 jaar jonger dan hun samenwonende bijna een kwart verdient genoeg met muziek en 24 50  Nee, aangewezen op inkomsten van beide partners vorige meting zijn niet erg staand. Dit is exact dezelfde verdeling als bij de collega’s (gemiddeld 45 jaar). ander werk om met het gezin rond te kunnen Ja, rondkomen van mijn inkomsten uit muziek meting in 2008. 41 procent van de vrouwelijke komen. De helft van de samenwonende musici groot, al is het deel musici is mede aangewezen op het inkomen van de  Nee, volledig aangewezen op inkomen partner partner en zes procent is zelfs volledig aangewe- dat aan de onderkant van zen op hetgeen de partner verdient.  Anders de inkomensverdeling zit Alleenstaande musici kunnen vaker rondkomen van uitsluitend inkomsten uit muziek (31 pro- in de huidige meting wat cent). Dit percentage is echter wel lager dan de situatie in 2008 (36 procent). De helft van de al- groter dan in de vorige leenstaanden kan rondkomen van de inkomsten uit muziek en ander werk. Bijna een vijfde deel meting van deze groep ondervraagden is aangewezen op een uitkering (of studiebeurs) of heeft overige Figuur 3.1b Inkomenssituatie van alleenstaande musici (%) inkomsten nodig om rond te kunnen komen. Anders

De partners van samenwonende musici hebben 5 in de meeste gevallen een volledig inkomen Nee, (mede) aangewezen op een uitkering (46 procent) dan wel een parttime inkomen (41 14  Ja, rondkomen van mijn inkomsten uit muziek procent). Hierin is er een groot verschil tussen Nee, maar wel van inkomsten muziek en ander werk de mannelijke en vrouwelijke respondenten. 72 31  Nee, maar wel van mijn inkomsten uit muziek en procent van de vrouwelijke popmusici heeft een ander werk partner met een volledig inkomen, dit ligt bij hun Ja, rondkomen van inkomsten uit muziek mannelijke collega’s met 41 procent een heel  Nee, (mede) aangewezen op een uitkering stuk lager. 50  Anders Persoonlijk jaarinkomen Aan de popmusici is gevraagd om aan te geven

Bart Heemskerk wat hun persoonlijk jaarinkomen ongeveer is,

16 ONDERZOEKSRAPPORT 2015 POP, WAT LEVERT HET OP? 17 Figuur 3.2 Bruto jaarinkomen in 2007 en 2014 (%) Figuur 3.4 Samenstelling van het bruto jaarinkomen (%) 40  2007 2014 Anders door een bedrag te kiezen waar het bruto jaar- zestig procent uit van het persoonlijk bruto 2  2014 inkomen het dichtst bij in de buurt ligt. De cate- jaarinkomen, inkomsten uit ander werk precies 7 Uitkeringen/studiebeurs 2007 gorieën lopen op van € 0,- tot € 90.000 of meer. een derde deel en uitkeringen/studiebeurs zeven 30 Dit geeft een ruwe indicatie van het jaarinkomen procent. Deze verdeling is nagenoeg gelijk aan van de ondervraagden. de meting van 2008.  Inkomsten uitInkomsten muziek uit ander werk

Het persoonlijk jaarinkomen van de modale Er is een duidelijk verband tussen de leef- 33  Inkomsten uit ander werk 20 popmusicus ligt rond de € 18.000 bruto. Dat situatie en het persoonlijk bruto jaarinkomen Inkomsten uit muziek geldt voor bijna een derde deel van de onder- en het aandeel muziekinkomsten van dat jaar- 59  Uitkering/studiebeurs vraagden. Ongeveer hetzelfde deel heeft een inkomen. Samenwonende musici die met hun jaarinkomen dat rond de € 36.000 ligt. Er is een gezin kunnen rondkomen van hun inkomsten groep van 22 procent die beduidend minder uit muziek hebben een veel hoger jaarinkomen  Anders 10 verdient, met een jaarinkomen van € 9.000 of (€ 50.500) dan de samenwonende musici die zelfs minder. De groep die aan de bovenkant zit hun gezin kunnen onderhouden van hun inkom- qua inkomen is met 14 procent beduidend wat sten uit muziek en ander werk (€ 36.500). Bij kleiner. alleenstaanden is dit verschil tussen rondkomen 0 van inkomsten uit muziek ten opzichte van rond- € 0 € 9.000 € 18.000 € 36.000 € 54.000 € 72.000 € 90.000 De verschillen met de vorige meting zijn niet erg komen van inkomsten uit muziek en ander werk of meer groot, al is het deel musici dat aan de onder- veel minder groot. kant van de inkomensverdeling zit in de huidige Figuur 3.3 Bruto jaarinkomen, mannen en vrouwen (%) meting wat groter dan in de vorige meting. Het Het percentage inkomsten uit muziek ligt 45  vrouw percentage popmusici dat juist veel verdient is in vanzelfsprekend hoger bij musici die kunnen 2014 deze meting kleiner. rondkomen van de inkomsten uit muziek dan 40  man bij musici die ook inkomsten uit ander werk 2007 Figuur 3.3 laat een enorm verschil zien tussen nodig hebben om rond te kunnen komen. 35 mannelijke en vrouwelijke popmusici wanneer het gaat om het persoonlijk bruto jaarinkomen. In vergelijking met de vorige meting ligt het Tabel 3.1 Persoonlijk inkomen (e) en aandeel van inkomsten uit muziek, naar leefsituatie 30 Zo verdient bijna 80 procent van de vrouwelijke jaarinkomen in de bovenste drie categorieën musici € 18.000 of minder tegenover nog niet van tabel 3.1 in deze meting lager. Verder ligt Leef- en inkomenssituatie Persoonlijk bruto jaarinkomen* Aandeel inkomsten uit muziek 25 de helft van de mannelijke musici. Vooral rond het aandeel inkomsten uit muziek bij samen Samenwonend, kan met gezin rondkomen van 50.500 97% het inkomen van € 36.000 is de verhouding net wonenden die met het gezin aangewezen eigen inkomsten uit muziek 20 andersom, in verhouding veel meer mannen zijn op de inkomsten van beide partners Samenwonend, kan met gezin rondkomen van 36.500 28% dan vrouwen. Het verschil tussen mannen en aanmerkelijk hoger in deze meting (66 procent eigen inkomsten uit muziek en ander werk 15 vrouwen is in de meting van 2015 groter dan in versus 47 procent). Alleenstaand, kan rondkomen van inkomsten uit 27.500 98% de meting van 2008. muziek 10 Samenwonend, is met gezin aangewezen op in- 23.500 66% Inkomenssituatie naar leeftijd komsten van beide partners 5 In 2008 was de conclusie nog dat hoe ouder de Alleenstaand, kan rondkomen van inkomsten uit Samenstelling van het jaarinkomen 23.000 28% Inkomsten uit muziek maken gemiddeld bijna popmusici zijn, hoe hoger hun jaarinkomen is, muziek en ander werk 0 e € 0 € 9.000 € 18.000 € 36.000 € 54.000 € 72.000 € 90.000 * bedragen zijn afgerond op 500 of meer

18 ONDERZOEKSRAPPORT 2015 POP, WAT LEVERT HET OP? 19 Tabel 3.2 Hoogte en samenstelling bruto jaarinkomen naar leeftijdsklasse (gemiddeld in euro’s) en dan met name hun inkomen uit muziek. Dit verband moet in de huidige meting genuanceerd Inkomen uit Twintigers Dertigers Veertigers Vijftigplussers Totaal worden. Er is een duidelijke scheiding tussen Muziek* 10.000 18.500 20.500 17.000 17.500 twintigers aan de enige kant en de dertig plussers aan de andere kant. Het verschil in Ander werk* 2.500 10.500 10.500 13.500 10.000 inkomen tussen deze twee groepen is erg groot, Uitkering* 1.000 500 500 2.000 1.000 echter de verschillen tussen de oudere leeftijds- Overig ≈ 0 ≈ 0 ≈ 0 ≈ 0 ≈ 0 groepen is klein en dan ook niet significant. Totaal* 14.500 29.000 31.500 33.000 28.500 Inkomenssituatie naar soort opleiding * Het verschil in hoogte van inkomen tussen de leeftijdsklassen is significant en berust dus niet op toeval (p<0,05). Volgens de human capital-benadering in de ≈ betekent hoger dan 0 maar lager dan € 500. arbeidseconomie nemen inkomsten toe met het niveau van de opleiding. Als popmusici naast of in plaats van een beroepsopleiding in de muziek ook een andere hogere opleiding hebben gedaan, zouden ze volgens dezelfde benadering meer inkomsten uit nevenactiviteiten kunnen verwerven. Tabel 3.3 laat zien dat musici met het diploma van een hogere muziekopleiding meer Tabel 3.3 Hoogte en samenstelling bruto jaarinkomen naar opleiding (gemiiddeld in euro’s) met muziek verdienen dan andere musici met of zonder muziekopleiding en dat inkomsten uit Muziek Muziek (nog) Geen muziek Geen muziek Inkomen uit Totaal ander werk het hoogst zijn onder degenen die diploma ho geen diploma wel ho geen ho geen muziekopleiding hebben gedaan maar wel Muziek* 21.000 13.000 15.500 16.500 17.500 (ander) hoger onderwijs gevolgd hebben. Deze Ander werk* 4.500 8.000 17.500 12.500 10.000 laatste groep heeft door die inkomsten uit ander werk ook een hoger bruto jaarinkomen dan de Uitkering 500 1.500 1.000 1.500 1.000 andere groepen. Overig ≈ 0 ≈ 0 ≈ 0 ≈ 0 ≈ 0 Totaal* 26.500 23.000 34.000 30.000 28.500 * Het verschil in hoogte van inkomen tussen opleiding is significant en berust dus niet op toeval (p<0,05). ≈ 0 betekent hoger dan 0 maar lager dan € 500. Sander Baks

20 ONDERZOEKSRAPPORT 2015 POP, WAT LEVERT HET OP? 21 Figuur 4.1 Bruto jaarinkomen uit muziek (%) 45 40 35 4. Wat verdienen ze met muziek? 30 25 20 15 10 Hoogte van inkomsten uit muziek van inkomsten uit muziek is veel schever dan Tussen de mannelijke en vrouwelijke popmusici 5 Een gemiddelde popmuzikant verdient bruto de verdeling van het totale bruto jaarinkomen bestaat niet heel veel verschil qua inkomsten uit 0 Inkomsten uit muziek € 17.500 per jaar met muziek. Ruim de helft (zie figuur 3.3). Het verschil tussen de modale muziek (verschil is niet significant). 0 echter verdient er niet meer dan € 9.000 mee, (€ 9.000) en de gemiddelde (€ 17.500) popmu- 1-9.000 > 54.000 bestaan voor de meeste een erg scheve verdeling dus, die ook in de zikant wordt veroorzaakt door de kleine groep 9.001-18.00018.001-27.00027.001-36.00036.001-45.00045.001-54.000 meting van 2008 naar voren kwam. De verdeling popmusici die erg veel met muziek verdient. Samenstelling van inkomsten uit muziek popmusici primair uit In figuur 4.2 worden de bestanddelen van Figuur 4.2 Bestanddelen van het muziekinkomen (%) het muziekinkomen weergegeven, waarbij 60 wat ze verdienen met de musici die geen muziekinkomen hebben buiten beschouwing zijn gelaten. Bijna de helft 50 optreden en voor een van de muziekinkomsten komt uit optredens en ongeveer een vijfde deel uit het geven van deel van de musici (ook) muzieklessen en/of workshops. Verder nemen 40 de inkomsten uit rechten en royalties in totaal uit het geven van 15 procent van de totale muziekinkomsten voor 30 hun rekening. Er is ten opzichte van 2008 een muzieklessen, workshops, verschuiving te constateren, namelijk dat er 20 in 2015 een minder groot deel van de muziek- rechten en royalties inkomsten uit optredens wordt gegenereerd (48 versus 55 procent) en juist een groter deel uit het 10 geven van muziekles/workshops (21 versus 12 procent). 0

Overig Optreden Royalties In tabel 4.1 komt duidelijk naar voren dat de Muziekles Compositie- Auteursrecht Sessiewerk Sponsoring Naburig recht Merchandising musici in de middencategorie een groter deel /workshops opdrachten /reclame van hun muziekinkomsten halen uit het geven van muziekles/workshops, terwijl de groot Tabel 4.1 Hoogte en samenstelling bruto jaarinkomen naar soort muziekinkomsten (%)) verdieners juist een groter deel uit rechten/ royalties genereren. Inkomen uit Optreden Muziekles/workshops Rechten/royalties Overig € 0-9.000 53 18 15 14 Uit figuur 4.3 komt het beeld naar voren dat de € 9.001-36.000 45 27 11 17 inkomsten uit muziek stijgen, naarmate men > € 36.000 40 15 24 21 meer optredens heeft. Uitzondering is een groep Totaal 48 21 15 16

Bart Heemskerk musici die geen optredens geeft maar wel een

22 ONDERZOEKSRAPPORT 2015 POP, WAT LEVERT HET OP? 23 Figuur 4.3 Gemiddeld inkomen uit muziek naar aantal optredens (E) Figuur 4.5 Gemiddeld inkomen uit muziek uitgesplitst naar het aantal jaar dat men in de muziek werkzaam is (E) 35.000 25.000

30.000 20.000 25.000 hoog inkomen uit muziek genereert. In deze degenen die (ook) buiten Nederland spelen (€ groep zitten een paar grootverdieners die onder 13.500 versus € 20.000). 15.000 20.000 andere produceren/componeren. u Wanneer men een contract met een platen- 15.000 Het muziekinkomen neemt ook toe naarmate maatschappij, een managementcontract of 10.000 de gemiddelde gage per optreden hoger is. Het een boekingscontract heeft, verdient men 10.000 effect wordt sterker vanaf een gemiddelde gage gemiddeld meer met muziek. van € 500. 5.000 5.000 Optredens, gages, rechten en royalties naar leeftijd 0 Muziekinkomen en andere kenmerken Inkomsten uit muziek bestaan voor de meeste 0 40 jaar of langer 30-40 jaar 20-30 jaar 10-20 jaar minder dan 10 jaar 0 1-10 11-20 21-30 31-50 51-90 meer dan 90 Zoals eerder beschreven hangt het muziek popmusici primair uit wat ze verdienen met inkomen direct samen met inkomsten uit optre- optreden en voor een deel van de musici (ook) dens en andere activiteiten in de muziek. De in- uit het geven van muzieklessen/workshops en komsten uit muziek variëren echter ook met een rechten en royalties. Inkomsten uit optreden aantal achtergrondkenmerken van popmusici. worden door twee factoren bepaald: het aantal optredens en de hoogte van de gage per u Popmusici die tussen de 10 en 30 jaar in de optreden. popmuziek werkzaam zijn verdienen het meest hieraan. De musici die nog niet zo lang in de Het gewicht van de inkomsten uit royalties/ popmuziek zitten verdienen aanmerkelijk min- rechten, de gemiddelde gage per optreden en der hiermee (zie figuur 4.5). Dit hangt samen het aantal optredens varieert met de leeftijd van met de leeftijd. De twintigers verdienen minder de musici. Om het verband tussen deze drie Figuur 4.4 Gemiddeld inkomen uit muziek naar gemiddelde gage per optreden in Nederland (E) met muziek dan hun oudere collega’s. elementen en leeftijd vergelijkbaar te maken, Figuur 4.6 Aantal optredens, gemiddelde gage per optreden en inkomsten uit royalties en rechten naar leeftijd staan in figuur 4.6 gestandaardiseerde gegevens 60.000 1,6  Aantal optredens u Mannen in de popmuziek verdienen een groter waarbij de gemiddelde waarde bij alle drie de aantal optredens deel van hun geld met compositie-opdrachten, elementen op 1 is gezet en de waarden voor 1,4 50.000 terwijl vrouwen 37 procent van hun muziek- de verschillende leeftijdsgroepen daaraan zijn  Gemiddelde gage gemiddelde gage per optreden geld met lesgeven verdienen tegenover 18 gerelateerd. 1,2 per optreden 40.000 procent bij de mannen. 1,0 inkomsten uit royalties en rechten De positie van de twintigers is duidelijk: ze tre-  Inkomsten u Musici met een eigen bedrijf met personeel den meer op, tegen een lagere gage en hebben 30.000 0,8 uit royalties verdienen veel meer geld met muziek dan de (nog) niet veel inkomsten uit royalties en rechten. en rechten overige popmusici. Deze groep respondenten De dertigers vormen een echte gemiddelde 0,6 20.000 beslaat echter maar 2,5 procent van de totale groep, de waarden schommelen dan ook rond groep. de 1 (het algemeen gemiddelde). De veertigers 0,4 10.000 hebben een gemiddelde gage van anderhalf keer 0,2 u Popmuzikanten die uitsluitend in Nederland het gemiddelde en ruim twee keer zo hoog als 0 optreden verdienen minder met muziek dan bij de twintigers. Wat betreft de inkomsten uit 0,0 1-50 51-100 101-250 251-500 501-1.000 > 1.000 Twintigers Dertigers Veertigers Vijftigplussers

24 ONDERZOEKSRAPPORT 2015 POP, WAT LEVERT HET OP? 25 Tabel 4.2 Hoogte en samenstelling muziekinkomen naar leeftijdsklasse (e) Figuur 4.9 Gemiddelde leeftijd, uitgesplitst naar boekings- en/of managementcontract (n=435) Inkomen uit Twintigers Dertigers Veertigers Vijftig + Totaal 50 45 Optreden* 4.000 10.000 11.000 7.000 8.500 40 Sessiewerk 500 ≈ 0 500 500 500 35 royalties/rechten en het aantal optredens zitten (33 procent) ligt dit een stuk hoger dan bij Compositie-opdrachten ≈ 0 1.000 1.000 ≈ 0 500 30 zij precies op het gemiddelde. De vijftigplussers de vijftigplussers (9 procent). Zoals al eerder Muzieklessen/workshops 3.500 4.000 3.500 4.000 4.000 25 hebben meer inkomsten uit royalties/rechten, vermeld ligt het inkomen uit muziek bij degenen Auteursrecht* ≈ 0 1.000 2.000 1.500 1.000 20 treden minder op dan hun jongere collega’s en met platencontract hoger dan bij degenen Naburig recht ≈ 0 500 1.000 1.000 500 15 verdienen ook minder per optreden. zonder platencontract. Royalties ≈ 0 1.000 ≈ 0 ≈ 0 500 10 5 Sponsoring/reclame ≈ 0 ≈ 0 ≈ 0 ≈ 0 ≈ 0 Dit beeld zag er in 2008 toch anders uit. De Van de ondervraagden met een platencontract 0 Merchandising ≈ 0 ≈ 0 ≈ 0 ≈ 0 ≈ 0 belangrijkste verschillen zijn de veertigers die nu bestaat een groter deel van hun muziekinkomen Exclusief Managementcontract 360 graden deal Anders Geen contract Overig 1.000 ≈ 0 1.000 1.500 1.000 relatief veel meer verdienen per optreden dan in uit rechten/royalties dan bij degenen die geen boekingscontract Totaal* 10.500 18.500 21.000 16.000 17.000 2008 en de vijftigplussers juist veel minder. Ver- platencontract hebben (24 procent versus 13 der neemt het aantal optredens nu af naarmate procent). Figuur 4.10 Aantal/aandeel popmusici dat van mening is dat de inkomsten de afgelopen vier jaar zijn geste- * Het verschil in hoogte van inkomen tussen de verschillende leeftijdscategorieën is significant en berust dus niet op toeval (p<0,05). de musici ouder worden, in 2008 bleef het aantal 0 betekent hoger dan 0 maar lager dan € 500. gen en de komende twee jaar zullen stijgen per genre (%) ≈ optredens nagenoeg gelijk met de leeftijd. Van degenen die een platencontract hebben Deze tabel heeft betrekking op musici die in 2014 ten minste één keer in Nederland optraden. heeft ongeveer een derde deel een licentieover- 50  Afgelopen 4 jaar komende 2 jaar Tabel 4.2 geeft weer wat musici in de vier eenkomst en een vijfde deel een distributie- en 45 leeftijdsklassen verdienen met diverse activi- promotiecontract. Een 360-gradendeal als pla- 40 afgelopen 4 jaar Figuur 4.7 Soort platencontract (n=70) (%)  Komende 2 jaar teiten in de muziek. Het betreft net als bij het tencontract komt bijna niet voor. (zie figuur 4.7) 35  Titelovereenkomst Weet ik niet 360 graden deal jaarinkomen een indicatie van verschillen in de 30 25  Licentieovereenkomst  Anders samenstelling van het muziekinkomen op basis Van de musici die een platencontract hebben  Exclusieve artiestenovereenkomst  Weet ik niet 20 9 Anders van ruwe en afgeronde bedragen. Over het heeft 70 procent een uitgavecontract. Van deze 15  Distributie- en promotiecontract geheel genomen zijn optreden (gemiddeld groep (n=48) heeft bijna de helft een licentiecon- 9 16 10 € 8.500), lesgeven (gemiddeld € 4.000) en tract en een kwart een titelcontract. 5 360 graden deal rechten/royalties (gemiddeld € 2.500) de belang- 3 0 rijkste inkomstenbronnen. Twintigers verdienen Van alle popmusici die als soloartiest of met één Pop Metal R&B Rock Dance Country Anders ondanks het feit dat ze vaker dan gemiddeld vaste band optreden heeft bijna 40 procent een Distributie en promotiecontract Figuur 4.8 Soort boekings- en/of managementcontract (n=115) (%) optreden toch minder met optreden dan hun boekings- en/of managementcontract. Wan- 19 31 oudereAnders collega’s, omdat hun gage per optreden neer ze zo’n contact hebben, dan gaat het in Figuur 4.11 Aantal/aandeel popmusici dat van mening is dat de inkomsten de afgelopen vier jaar zijn gestegen en de komende twee jaar zullen stijgen per inkomensdeel (%) Exclusieve artiestenovereenkomst lager is. Deze jongste groep verdient (nog) bijna de helft van de gevallen om een exclusief amper iets aan rechten/royalties, in tegenstelling boekingscontract en in bijna een kwart van de 60  Afgelopen 4 jaar komende 2 jaar 14 tot de360 oudere graden musici. deal gevallen om een managementcontract. Een 23 50 afgelopen 4 jaar Licentieovereenkomst 360-gradendeal komt bijna niet voor. (zie figuur  Komende 2 jaar Managementcontract 4.8) 40 Contracten Titelovereenkomst 46 Deze paragraaf heeft betrekking op de musici De gemiddelde leeftijd van degenen zonder 30 die ofwelExclusief als soloartiest boekingscontract ofwel met één vaste een boekings- en of managementcontract ligt 6 20 band optreden. hoger dan de gemiddelde leeftijd van de musici met zo’n contract, waarbij degenen met een 10 Exclusief boekingscontract  25 procent van deze musici heeft een contract managementcontract gemiddeld het jongste 24 met een platenmaatschappij. Bij de dertigers zijn (35 jaar). 0 Managementcontract  Overig 360 graden deal  Optreden Royalties Sessiewerk Compositie- Muziekles Sponsoring Auteursrecht Naburig recht Merchandising Anders  opdrachten /reclame /workshops 26 ONDERZOEKSRAPPORT 2015 POP, WAT LEVERT HET OP? 27 Figuur 4.12 Driedeling aan de hand van het inkomen uit muziek Figuur 4.14 Optredens binnen-/buitenland naar muziekinkomen (%) 100  € 13.000 of meerminder dan € 43.000  (Ook) buitenland (ook) buitenland 90  € 13.000 – € 43.000  Alleen NL 80 43 63 66 Alleen NL  meer dan € 43.000€ 13.001 - € 43.000 70 9 Terugblik en vooruitblik Op een aantal punten onderscheiden de drie 60 Dance en (neder)pop zijn de genres die zich qua inkomensgroepen zich van elkaar: 50 € 13.000 of minder inkomsten het best hebben ontwikkeld. Onge- • Naarmate men meer verdient, haalt men rela- 40 veer een derde deel van de ondervraagden heeft tief minder muziekinkomsten uit optreden. (zie 30 aangegeven dat de inkomsten in deze genres figuur 4.13) 20 57 37 34 55 (sterk) zijn gestegen in de afgelopen vier jaar. • In de laagste inkomenscategorie heeft 43 10 36 Men is behoorlijk optimistisch over de nabije procent (ook) optredens in het buitenland. Dit 0 € 13.000 of minder € 13.001 - € 43.000 meer dan € 43.000 toekomst, zeker wanneer het weer gaat over percentage ligt bij de hogere inkomens een dance en (neder)pop. Bijna de helft van de mu- stuk hoger (63-66 procent). sici denkt een stijging aan inkomsten te kunnen • De musici met lage inkomsten uit muziek heb- genereren uit deze genres. (zie figuur 4.10) ben relatief meer optredens dan gemiddeld op Figuur 4.15 Uitgebrachte opnamen naar muziekinkomen (%) gesubsidieerde poppodia. De musici met meer 100 Inkomsten uit compositie-opdrachten en het dan € 43.000 inkomsten uit muziek hebben  Nee nee 90 15 16 21 geven van les hebben zich volgens de respon- relatief meer optredens in theaters dan hun  Ja, eigen beheer 80 ja, eigen beheer denten de afgelopen vier jaar het best ontwik- collega’s met minder inkomsten.  Ja, kleine 70 47 43 24 keld, een derde deel van de respondenten zag • De grootverdieners hebben in veel groteren platenmaatschappijja, kleine platenmaatschappij 60 een stijging. Ook nu zijn de musici weer behoor- getale opnamen uitgebracht bij een grote 50  J a, grote ja, grote platenmaatschappij lijk optimistisch over de komende twee jaar, platenmaatschappij en veel minder in eigen 24 40 platenmaatschappij met name over de inkomsten uit optreden, beheer. Het percentage dat geen opnamen 30 compositie-opdrachten en rechten/royalties. heeft uitgebracht is opvallend genoeg ook wat 31 26 20 32 (zie figuur 4.10) groter dan hun collega’s die minder verdienen 10 14 met muziek. 8 0 • Van de musici die opnamen hebben uitge- € 13.000 of minder € 13.001 - € 43.000 meer dan € 43.000 De financiële top bracht ligt het gemiddeld aantal verkopen/ Op basis van het inkomen uit muziek kunnen downloads in de hoogste inkomenscategorie de ondervraagden in drie categorieën worden met bijna 100.000 vele malen hoger dan bij de opgedeeld: een groep die op of zelfs onder het lagere inkomenscategorieën (circa 1.400). Figuur 4.16 Exploitatie opnamen naar muziekinkomen (%) bijstandsniveau1 zit, een middencategorie en een • Bij de grootverdieners verloopt de exploitatie 100  Anders Figuur 4.13 Inkomsten uit optreden naar muziekinkomen 13 10 anders kleine groep grootverdieners. van de opnamen vooral via winkels en betaal- 90 20  Winkels 60 6 15 de downloads. Bij de andere twee inkomens 80  Nawinkels optredens 50 categorieën (uit muziek) is de exploitatie na 70 27  Betaalde streams 52 optredens erg belangrijk. na 60 43  Eigen website 40 46 38 optredens 40  Betaalde downloads 1. Een bruto jaarinkomen bij een bijstandsuitkering is ongeveer 50 13 30 betaalde € 9.500 voor een alleenstaande en € 14.700 voor een 40 streams 12 10 13 20 samenwonende. Aan gezien onze poppopulatie voor twee derde 30 eigen 5 8 uit samenwonenden bestaat en een derde uit alleenstaanden, 20 website 10 wordt € 13.000 aangehouden in de vergelijking van het muziek 21 27 10 19 betaalde inkomen met een bijstandsuitkering (gewogen gemiddelde). 0 0 downloads € 13.000 of minder € 13.001 - € 43.000 meer dan € 43.000 € 13.000 of minder € 13.001 - € 43.000 meer dan € 43.000

28 ONDERZOEKSRAPPORT 2015 POP, WAT LEVERT HET OP? 29 5. Hoe vaak treden ze op, waar en voor hoeveel? Figuur 5.1 Aantal optredens in categorieën, metingen 2008 en 2015 (%) 40  2008 2015 2008 30  2015 Totaal aantal optredens dens. 7 procent van de ondervraagden heeft gehad, daarna worden de groepen snel kleiner. Een popmuzikant heeft in 2014 gemiddeld 43 in 2014 helemaal niet opgetreden. Het aantal De verdeling is in deze meting nog schever dan 20 keer opgetreden. Dit is minder dan in de meting optredens is scheef verdeeld: er is een grote in de meting van 2008 het geval was. Er is een van 2008, toen was het gemiddelde 54 optre- groep die tussen de 1 en 20 optredens heeft groep van 10 procent die zelfs meer dan 100 Bijna de helft van de keer in 2014 heeft opgetreden. 10 optredens valt onder het Het overgrote deel van de optredens is in Neder- 0 land. Ongeveer de helft van de ondervraagden geen 1-20 21-40 41-60 61-80 81-100 meer dan 100 (neder)popgenre, verder heeft (ook) in het buitenland optreden. Van degenen die in het buitenland hebben opgetreden, is er ongeveer een tiende lag het gemiddeld aantal optredens op 15. van de optredens die Bijna de helft van de optredens valt onder het (neder)popgenre, verder is er ongeveer een onder rock vallen en een tiende van de optredens die onder rock vallen en een ongeveer even groot aandeel zijn dance- Figuur 5.2 Optredens verdeeld over de verschillende genres (%) optredens. Verder is er ook nog een groot deel ongeveer even groot  (Neder)pop Anders Dance van de optredens die onder de categorie ‘overig’  Metal  Country aandeel zijn dance-optredens vallen. Hieronder vallen onder andere de genres jazz, wereldmuziek, blues en klassiek.  R & B Country Anders  Rock 27

Optredens in Nederland Dance De meeste optredens in Nederland waren open- 47 baar, gemiddeld 35 optredens in 2014. Hiermee Rock verdient de modale popmusicus € 100 per op- 3 treden. Bij besloten optredens op bruiloften en partijen is de modale gage € 200, in aantal wa- 9 R&B ren dit er gemiddeld vijf in 2014. Een gemiddelde

popmuzikant die in Nederland heeft opgetreden 11 heeft ook vijf optredens op bedrijfsfeesten en Metal 2 2 dergelijke gehad in 2014, hiermee werd wel meer € Bart Heemskerk verdiend: 250. (zie figuur 5.3) (Neder)pop

30 ONDERZOEKSRAPPORT 2015 POP, WAT LEVERT HET OP? 31 Figuur 5.3 Aantal optredens in Nederland, verdeeld over openbaar en besloten en de modale gage. Deze figuur heeft Openbare optredens in Nederland Podiumprofiel en leeftijd Figuur 5.5 Gage bij optreden op gesubsidieerde poppodia (%) betrekking op musici die in 2014 ten minste één keer in Nederland optraden. De openbare optredens in Nederland zijn verder Het zijn vooral de jongere popmusici die op ge- 40 verdeeld naar soort podium (zie figuur 5.4). subsidieerde poppodia spelen en dan nog met 40 40  Aantal optredensAantal optredensCafés en andere horecagelegenheden (gemid- name de dertigers. Dit geldt ook voor het spelen 35 35 deld 10 optredens) en theaters (gemiddeld op festivals. Meer dan de helft van de optredens 30 30 30  Modale gage 250 10 optredens) hebben het grootste aandeel in in clubs en disco’s wordt door dertigers uitge- 25 25 het totale aantal optredens op openbare podia voerd en veel minder door jongere en oudere 200 20 in Nederland. Zoals in figuur 5.4 is af te lezen ligt musici. De theaters is meer het terrein voor de 20 20 de modale gage bij bijna alle podia op € 100 of veertigplusser onder de popmusici, dat geldt 15 100 * 15 € 150. Uitzondering hierop is een optreden voor ook voor het spelen in cafés en andere horeca- 10 10 10 radio of televisie, dit levert vrijwel niets op. gelegenheden. Daar is het aandeel vijftigplusser 5 5 veruit het grootst. (zie figuur 5.7) 0 Bij alle podia geldt dat de gages enorm uiteen € 0-50 € 51-100 € 101-250 € 251-500 € 501-1.000 € > 1.000 0 0 Openbare optredens Besloten optredens Andere besloten lopen, dit is bij de gesubsidieerde poppodia voor publiek bruiloften en partijen optredens het sterkst. Bijna 40 procent van de optredens Podiumprofiel en jaarinkomen levert een gage op van € 50 of minder, terwijl Musici die vooral in theaters optreden verdienen * De bedragen zijn afgerond op 25 euro. 4 procent meer dan € 1.000 oplevert. (zie figuur het meest met muziek en hebben ook in zijn to- 5.5) taliteit het hoogste inkomen. De ondervraagden die vooral op gesubsidieerde poppodia optreden verdienen nog maar weinig met muziek en Figuur 5.4 Aantal openbare optredens in Nederland, verdeeld over verschillende podia en de modale gage. Deze figuur heeft Podiumprofielen hebben meer inkomen uit ander werk. Het totale Figuur 5.6 Podiumprofielen van popmusici (%) betrekking op musici die in 2014 ten minste één keer in Nederland een openbaar optreden hadden. Een deel van de popmusici (n=220) is te profi- inkomen van deze groep is met € 17.500 bruto vooral cafés en andere horecagelegenheden leren op grond van het aandeel van bepaalde per jaar nog erg laag, en ruim lager dan van de  Vooral cafés en andere horecagelegenheden 14 175  Vooral festivals 150 150 150 Aantal optredens podia in hun totale aantal optredens. Een ander collega’s die vooral op andere podia actief zijn. deel (n=195) van de musici (die in 2014 open- 12 150 De muzikanten die vooral in cafés optreden 18  Vooral theaters vooral festivals  Aantal optredens bare optredens hebben gehad) maakt geen hebben in zijn totaliteit een (voor popmusici) ge-  Vooral clubs en disco's 10 125 100 * 100 100 100 100 onderdeel uit van deze profilering, omdat ze middeld inkomen, wat ze voor ongeveer de helft  Vooral gesubsidieerdevooral poppodia theaters 8 100  Modale gage ofwel geen duidelijke voorkeur hebben voor een uit muziek halen en de andere helft uit ander 39 bepaald podium ofwel omdat de profielgroep te werk. (zie tabel 5.1) 6 75 11 klein is. Dit laatste geldt voor de podia ‘overige vooral clubs en disco's 4 50 professionele muziekpodia’, ‘live optredens voor radio en tv’, ‘feesttenten, braderieën en dergelij- Podiumprofiel en inkomen uit muziek 2 0 25 ke’ en ‘andere locaties’. Tabel 5.2 laat zien dat de afzonderlijke muzikale vooral gesubsidieerde poppodia 0 0 De groep die vooral in cafés en andere horeca inkomstenbronnen over het algemeen niet heel 19 gelegenheden speelt is het grootst, gevolgd erg uiteenlopen tussen de podiumprofielen. Theaters Festivals 13 Optredens Cafés en Feesttenten, door musici die vooral in theaters optreden en Wel is het percentage dat lesgeeft bij de ‘thea- Gesubsidieerde Clubs en disco's radio/tv andere horeca braderieën e.d.Andere locaties degenen die vooral op gesubsidieerde poppodia ters’ en ‘cafés’ hoger dan bij de andere profielen poppodia Overige professionele spelen. (zie figuur 5.6) en verder is het aandeel merchandising bij de * De bedragen zijn afgerond op 25 euro. muziekpodia musici die vooral op gesubsidieerde poppodia

32 ONDERZOEKSRAPPORT 2015 POP, WAT LEVERT HET OP? 33 Figuur 5.7 Leeftijdsverdeling binnen de podiumprofielen (%) Tabel 5.2 Samenstelling muziekinkomen naar podiumprofiel (%) 100 6 11  Vijftigplussers 19 vijftig + Vooral Vooral Vooral Vooral Vooral  Veertigers Inkomen uit gesubsidieerde clubs en theaters festivals cafés Totaal 24 38 21  Dertigers poppodia disco’s 47 veertigers 75  Twintigers 19 Optreden 54 53 54 47 51 52 dertigers Sessiewerk 2 6 5 2 3 3 Compositie-opdrachten 6 3 2 4 2 3 50 39 twintigers 58 35 38 Muzieklessen/workshops* 8 11 24 15 26 19 25 Auteursrecht 9 7 6 9 4 6 25 Naburig recht 6 10 4 5 3 5 14 27 21 30 Royalties 3 5 2 5 2 3 11 11 Sponsoring/reclame 0 1 0 0 0 0 7 0 Merchandising* 3 1 1 1 1 1 Vooral Vooral clubs Vooral theaters Vooral festivals Vooral cafés gesubsidieerde en disco's en andere Overig 10 4 3 12 8 7 poppodia horecagelegenheden Totaal* 100 100 100 100 100 100 * Het verschil in inkomstenbron tussen podiumprofielen is significant en berust dus niet op toeval (p<0,05). Deze tabel heeft betrekking op musici die in 2014 ten minste één keer in Nederland optraden.

Tabel 5.3 Samenstelling omzetverdeling naar podiumprofiel (%)

e Tabel 5.1 Hoogte en samenstelling bruto jaarinkomen naar podiumprofiel ( ) Bart Heemskerk Vooral Vooral Vooral Vooral Vooral Inkomen uit gesubsidieerde clubs en theaters festivals cafés Totaal Vooral Vooral Vooral Vooral Vooral poppodia disco’s Inkomen uit gesubsidieerde clubs en theaters festivals cafés Totaal Musici* 49 69 53 57 78 62 poppodia disco’s optreden hoger dan bij de andere profielen, al is popmusici die vooral in clubs en disco’s optre- het aandeel merchandising bij alle profielen erg den is dit aandeel ook nog hoog (69 procent), bij Geluids- en/of lichttechnicus* 15 6 20 13 8 13 Muziek* 5.000 22.500 32.000 20.000 12.000 16.500 laag. de andere profielen ligt dit (een stuk) lager. Bij Management 5 3 5 7 2 4 Ander werk* 12.000 9.500 4.500 8.000 13.500 10.500 musici die vooral op gesubsidieerde poppodia Boekingsbureau* 9 15 12 11 5 9 Uitkering 500 1.000 500 1.500 1.000 1.000 optreden gaat ongeveer een vijfde deel van Podiumprofiel en omzetverdeling de omzet naar logistiek/vervoer, bij de andere Platenmaatschappij/label 2 0 1 1 1 1 Overig ≈ 0 ≈ 0 ≈ 0 0 500 ≈ 0 Aan de popmusici is gevraagd hoe de omzet, profielen ligt dit ruim lager. Bij de respondenten Logistiek/vervoer* 19 5 6 8 5 9 Totaal* 17.500 33.500 36.500 29.500 27.500 28.000 die zij verdienen met optreden, verdeeld wordt die vooral in theaters optreden is de geluids- Overige partijen 1 1 4 3 1 2 over verschillende posten (zie tabel 5.3). Bij de en/of lichttechnicus ook nog een grote kosten- * Het verschil in hoogte van inkomen tussen podiumprofielen is significant en berust dus niet op toeval (p<0,05). Totaal 100 100 100 100 100 100 ≈ 0 betekent hoger dan 0 maar lager dan € 500. Deze tabel heeft betrekking op musici die in 2014 ten minste één keer in popmusici die vooral in cafés optreden gaat ruim post, een vijfde deel van de omzet gaat daar * Het verschil in omzetverdeling tussen podiumprofielen is significant en berust dus niet op toeval (p<0,05). Deze tabel heeft betrekking op Nederland een openbaar optreden hadden. driekwart van de omzet naar de musici zelf, bij naar toe. musici die in 2014 ten minste één keer in Nederland optraden.

34 ONDERZOEKSRAPPORT 2015 POP, WAT LEVERT HET OP? 35 Figuur 6.1 Mening over gestelde opinievragen (%) 6. Stellingen popmuziek: wat vinden ze ervan?  (Zeer) mee oneens  Noch eens, noch oneens De toekomst van de popmuziek is productie en 8 30 62 (Zeer) mee eens exploitatie in eigen beheer  (Zeer) mee eens

Opinievragen er een fatsoenlijk garantiebedrag voor de pop- Musici ontvangen een te lage vergoeding voor het 5 11 85 Ten slotte is er een aantal opinievragen aan de musici overblijft downloaden/streamen van hun muziek musici voorgelegd, waarbij ze aan konden geven • Zonder een goede boeker maakt een begin- Noch eens, noch oneens in hoeverre ze het ermee eens of oneens zijn. nend artiest weinig kans op optredens op Hierbij zijn de stellingen onder te verdelen in vier belangrijke poppodia De mogelijkheden voor popmusici om op te treden 60 27 13 Een zeer groot deel van groepen: • De toekomst van de popmuziek is productie zijn de afgelopen jaren toegenomen • Uitspraken waarover een zeer groot deel van en exploitatie in eigen beheer de musici is het eens met de musici het eens is Over onderstaande uitspraken zijn de meningen (Zeer) mee oneens • Uitspraken waarover een redelijk groot deel Het gratis downloaden/streamen van popmuziek heeft een de volgende uitspraken: van de musici het eens is verdeeld: 30 39 31 • Uitspraken waarover de meningen verdeeld • Zonder een goed label of goede platenmaat- positieve invloed op de carrière van de popmusici • De overheid moet zijn schappij maakt een beginnend artiest weinig • Uitspraak waarover een redelijk groot deel van kans op optredens op belangrijke poppodia Zonder een muziekuitgever maakt een beginnend popmuziek erkennen als de musici het niet eens is • Zonder een muziekuitgever maakt een begin- 48 29 23 nend artiest weinig kans op een doorbraak artiest weinig kans op een doorbraak volwaardige kunstvorm Er is tevens gekeken of de stellingen waarover • Het gratis downloaden/streamen van pop de meningen verschillen, verband houden muziek heeft een positieve invloed op de Zonder een goed label/platenmaatschappij maakt een beginnend • Musici ontvangen een met leeftijd, geslacht, opleiding en muziek carrière van de popmusici 39 25 35 inkomen. artiest weinig kans op optredens op belangrijke poppodia te lage vergoeding De uitspraak waarover een behoorlijk groot deel Een zeer groot deel van de musici is het eens het niet eens is: Zonder een goede boeker maakt een beginnend artiest weinig voor het downloaden/ met de volgende uitspraken (> 80 procent (hele- • De mogelijkheden voor popmusici om op te 18 17 65 maal) eens): treden zijn de afgelopen jaren toegenomen kans op optredens op belangrijke poppodia streamen van hun • De overheid moet popmuziek erkennen als volwaardige kunstvorm In de subsidieregelingen voor Nederlandse popmuziek moet een muziek • Musici ontvangen een te lage vergoeding voor Opinievragen waarover de meningen verdeeld zijn 14 17 70 het downloaden/streamen van hun muziek 1. Zonder een goed label of goede platenmaat- minimum gagenorm als subsidiecriterium worden opgenomen zodat schappij maakt een beginnend artiest weinig er een fatsoenlijk garantiebedrag voor de popmusici overblijft Een behoorlijk groot deel is het eens met de kans op optredens op belangrijke poppodia volgende uitspraken (60-80 procent (helemaal) De overheid moet popmuziek erkennen als 5 11 84 eens): Er zijn ongeveer evenveel musici die het met voorwaardige kunstvorm • In de subsidieregelingen voor Nederlandse deze stelling eens danwel oneens zijn (35 versus popmuziek moet een minimum gagenorm als 39 procent); het overige kwart is het er noch subsidiecriterium worden opgenomen zodat mee eens, noch mee oneens. 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

36 ONDERZOEKSRAPPORT 2015 POP, WAT LEVERT HET OP? 37 Figuur 6.2 Muziekinkomen naar mening over stelling 1 (E) Van de mensen met een vmbo- of mavo-diploma 25.000 is een groter deel (59 procent) het eens met deze stelling dan de respondenten met een hogere 20.000 opleiding (29-38 procent).

15.000 Er is een duidelijk verband tussen de mening over deze stelling en het gemiddeld inkomen uit 10.000 muziek. Het muziekinkomen van degenen die het eens zijn met deze stelling is aanmerkelijk 5.000 lager dan van degenen die het niet eens zijn met deze stelling. 0 (helemaal) oneens noch oneens, noch eens (helemaal) eens 2. Zonder een muziekuitgever maakt een beginnend artiest weinig kans op een doorbraak

Ongeveer de helft van de musici is het niet eens met deze stelling, de andere helft is verdeeld over degenen die het eens zijn danwel geen uitgesproken mening hebben over deze stelling. Ook bij deze stelling is er een duidelijk verband tussen de antwoorden op deze uitspraak en het Figuur 6.3 Muziekinkomen naar mening over stelling 2 (E) gemiddeld inkomen uit muziek (zie figuur 6.3). 25.000 3. Het gratis downloaden/streamen van popmu- 20.000 ziek heeft een positieve invloed op de carrière van de popmusici 15.000 Bij deze stelling is de groep het grootst (39 10.000 procent) die geen uitgesproken mening heeft. De groepen voor- en tegenstanders zijn even groot. 5.000 De musici die het eens zijn met deze uitspraak zijn gemiddeld 41 jaar, vier jaar jonger dan hun 0 collega’s die het hier niet mee eens zijn (gemid- (helemaal) oneens noch oneens, noch eens (helemaal) eens Bart Heemskerk deld 45 jaar).

38 ONDERZOEKSRAPPORT 2015 POP, WAT LEVERT HET OP? 39 7. Samenvattend

De editie 2015 van het onderzoek ‘Pop, wat le- • Ruim de helft verdiende bruto € 9.000 of hun inkomsten uit rechten en royalties. Verder • Inkomsten uit optredens zijn afhankelijk In 2015 is de groep twintigers relatief aanmer- vert het op?’ is een herhaling van het onderzoek minder met muziek in 2014 terwijl het aantal loopt bij de ‘grootverdieners’ de exploitatie van het aantal optredens en van de gage kelijk kleiner dan in 2008 het geval was. Bij de uit 2008. Dit onderzoek geeft een duidelijk beeld gewerkte uren is toegenomen met 11 procent. van hun opnamen verhoudingsgewijs meer via per optreden. Jonge musici treden veel op vijftigplussers is de situatie net andersom. Deze van de inkomenspositie van de musici die in Ne- De modale samenwonende popmusicus winkels en betaalde downloads en minder na tegen een betrekkelijk lage gage. Ook de groep is in 2015 relatief juist groter dan in 2008. derland beroepsmatig met hun vak bezig (willen) kan met zijn of haar partner of gezin niet optredens. vijftigplussers verdienen niet veel per optre- In de groep musici van deze meting zitten relatief zijn en die hoofdzakelijk of uitsluitend popmuziek rondkomen van de eigen inkomsten uit muziek den, het zijn de veertigers die de hoogste minder uitvoerende musici en meer producers, (in ruime zin) maken. en is daarvoor dus mede aangewezen op • 25 procent van de musici die als soloartiest gage per optreden krijgen. Gages per op- componisten en muziekdocenten. Uit de bevindingen in dit rapport zijn de volgen- inkomsten uit ander werk of op inkomsten of met één vaste band optreden heeft een treden variëren enorm en hangen niet alleen Ruim de helft verdiende de hoofdpunten naar voren te halen: van de partner. Vrouwelijke musici die contract met een platenmaatschappij. Bij de af van leeftijd maar zijn ook verschillend per Popmusici werken anno 2015 meer uren (11 samenwonen zijn veel vaker (mede) aan dertigers (33 procent) ligt dit een stuk hoger podium en per artiest. procent) in de week tegen een lager inkomen. bruto € 9.000 of • De popmusicus anno 2015 is hoogopgeleid gewezen op inkomsten van hun partner dan bij de vijftigplussers (9 procent). Het Het percentage musici dat € 9.000 of minder (tweederde deel hbo of hoger). De musici zijn dan mannen die samenwonen. De modale inkomen uit muziek bij degenen met platen- • Bij optredens op gesubsidieerde podia ligt verdient is in deze meting hoger dan in de me- minder met muziek voor ruim tachtig procent van het mannelijke alleenstaande popmusicus kan evenmin contract ligt hoger dan bij degenen zonder bij veertig procent van de optredens de gage ting van 2008. geslacht, met een gemiddelde leeftijd van rondkomen van uitsluitend inkomsten uit platencontract. onder de € 100. in 2014 terwijl het 43 jaar. Bijna de helft van de ondervraagden muziek. Het verschil tussen mannen en vrouwen voor behoort tot de uitvoerende musici en van de • Van de ondervraagden met een platencon- • Een deel van de popmusici is in te delen op wat betreft het jaarinkomen was in 2008 al groot, aantalgewerkte uren andere helft noemt een redelijk groot deel • Optreden is de meest genoemde activiteit tract bestaat een groter deel van hun muziek het podium waar ze vooral op acteren. Ze maar is in deze meting nog groter. zich producer, componist of muziekdocent. in de muziek, hiermee wordt bijna de helft inkomen uit rechten/royalties dan bij degenen spelen vooral op gesubsidieerde poppodia, in is toegenomen met (Neder)pop is het meest beoefende genre, van het muziekinkomen gegenereerd. Ook die geen platencontract hebben (24 procent clubs/disco’s, in theaters, op festivals of vooral In 2008 groeide het inkomen met de leeftijd, in gevolgd door rock en dance. lesgeven wordt door veel musici gedaan (48 versus 13 procent). in cafés of andere horecagelegenheden. Het deze meting is het de groep veertigers die het 11 procent procent), hiermee wordt gemiddeld een vijfde zijn vooral de jongere popmusici die op ge- meest met muziek verdient. • De modale popmusicus heeft een bruto jaar- deel van het muziekinkomen verdiend. De • Van degenen die een platencontract hebben subsidieerde poppodia spelen en in clubs en inkomen van rond de € 18.000 (muziek plus jongere popmusici genereren relatief meer heeft ongeveer een derde deel een licentie- disco’s spelen vooral de dertigers. De theaters De gemiddelde gage per optreden lag in 2008 andere inkomsten) en bijna een kwart verdient muziekinkomen met het geven van muziekles overeenkomst en een vijfde deel een distribu- is meer het terrein voor de veertigplussers voor de vijftigers ruim hoger dan in deze meting € 9.000 of minder. De mannelijke musici dan hun oudere collega’s, deze jonge groep tie- en promotiecontract. Een 360-gradendeal en in cafés en andere horecagelegenheden het geval is. verdienen ruim meer dan hun vrouwelijke heeft nog vrijwel geen inkomsten uit rechten/ als platencontract komt bijna niet voor. spelen vooral vijftigplussers. Musici die vooral collega’s. royalties. in theaters spelen hebben met afstand het Het deel muziekinkomen dat uit optredens wordt • Van alle popmusici die als soloartiest of hoogste inkomen uit muziek. gegeneerd is in deze meting lager dan in 2008. • Zestig procent van het totale jaarinkomen • Er is een kleine groep musici die met een met één vaste band optreden heeft bijna 40 De inkomsten uit het geven van muziekles/ wordt verdiend met muziek. Voor het overgrote muziekinkomen van € 43.000 bruto per jaar procent een boekings- en/of management workshops ligt in deze meting juist hoger dan deel van de musici is het verdienen van geld duidelijk meer verdient dan de anderen. Deze contract. In bijna de helft van de gevallen gaat Belangrijkste verschillen met de meting uit 2008: in de vorige meting. met muziek niet voldoende om van rond te ‘grootverdieners’ verdienen relatief minder het om een exclusief boekingscontract en bij- In 2015 zijn de ondervraagden hoger opgeleid komen. met optreden dan de musici die minder met na een kwart heeft een managementcontract. dan in 2008 het geval was. muziek verdienen en halen een groter deel van Een 360-gradendeal komt bijna niet voor.

40 ONDERZOEKSRAPPORT 2015 POP, WAT LEVERT HET OP? 41 Colofon

Onderzoek Saskia von der Fuhr, adviseur onderzoek bij Cubiss, Postbus 90114 | 5000 LA Tilburg | 013 46 56 700 | www.cubiss.nl

Eindredactie Jorie Horsthuis

Vormgeving Robert Swart, www.inktswart.nl

Drukwerk Zwaan Printmedia, Wormerveer

Foto’s pagina 10 Noorderslag 2015 © Niels Knelis pagina 16 Jett Rebel, Eurosonic Air 2015 © Bart Heemskerk pagina 21 De Staat, 2014 © Sander Baks pagina 22 Boudewijn de Groot, 2014,

42 ONDERZOEKSRAPPORT 2015