Uniwersytet Medyczny W Łodzi Medical University of Lodz

Uniwersytet Medyczny w Łodzi Medical University of Lodz https://publicum.umed.lodz.pl

Zafałszowania na rynku żywności funkcjonalnej i suplementów diety oraz ich Publikacja / Publication potencjalny wpływ na zdrowie, Bąk-Sypień Irena Iwona, Karmańska Aleksandra, Karwowski Bolesław Tomasz DOI wersji wydawcy / Published http://dx.doi.org/10.32383/farmpol/116066 version DOI Adres publikacji w Repozytorium URL / Publication address in https://publicum.umed.lodz.pl/info/article/AMLdbe039b6702d463a8dcfac271765f176/ Repository Data opublikowania w Repozytorium 2020-01-31 / Deposited in Repository on Rodzaj licencji / Type of licence Uznanie Autorstwa - Użycie Niekomercyjne (CC-BY-NC) Bąk-Sypień Irena Iwona, Karmańska Aleksandra, Karwowski Bolesław Tomasz: Zafałszowania na rynku żywności funkcjonalnej i suplementów diety oraz ich Cytuj tę wersję / Cite this version potencjalny wpływ na zdrowie, Farmacja Polska, vol. 75, no. 9, 2019, pp. 519-527, DOI:10.32383/farmpol/116066 PRACA ORYGINALNA · BROMATOLOGIA FARMACEUTYCZNA

Zafałszowania na rynku żywności funkcjonalnej i suplementów diety oraz ich potencjalny wpływ na zdrowie

Irena I. Bąk-Sypień1, Aleksandra Karmańska2, Bolesław T. Karwowski2

1 Środowiskowe Laboratorium Fizykochemicznych Badań Związków Organicznych i Polimerów, Centrum Badań Molekularnych i Makromolekularnych Polskiej Akademii Nauk w Łodzi 2 Zakład i Katedra Bromatologii, Wydział Farmaceutyczny, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Adres do korespondencji: Irena Bąk-Sypień, Środowiskowe Laboratorium Fizykochemicznych Badań Związków Organicznych i Polimerów, Centrum Badań Molekularnych i Makromolekularnych Polskiej Akademii Nauk w Łodzi, ul. Sienkiewicza 112, 90-363 Łódź, e-mail: [email protected] Aleksandra Karmańska, Zakład i Katedra Bromatologii, Wydział Farmaceutyczny, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, ul. Muszyńskiego 1, 90-001 Łódź, e-mail: [email protected]

Wprowadzenie Adulteration in the functional food and dietary supplements markets and Oszustwa żywnościowe to szerokie zjawisko their potential effect on human heath · In recent years, the popularity obejmujące fałszowanie, podrabianie żywności, and consumption of dietary supplements and functional foods has been wprowadzanie na rynek żywności przetermino- increasing mainly due to consumers’ awareness of the role diet in the wanej, recyklingowanej oraz pochodzącej z prze- prevention of civilization diseases. There is also widespread conviction mytu lub kradzieży [1]. Oszustwa żywnościowe that such products do not endanger human health. Unfortunately in a w szczególności ekonomicznie motywowane the European Union and the United States, dietary supplements are zafałszowania (ang. Economically Motivated Adul- legally considered foods, so they are not subject to safety assessments teration, EMA) wpływają negatywnie na postrze- prior to market entry. This fact is exploited by dishonest manufactures ganie rzetelności branży spożywczej, przemysłu of both parapharmaceuticals and functional foods, which market fraud suplementów diety i żywności funkcjonalnej, są or adulterated products containing, for example, medicinal or desirable także zagrożeniem dla zdrowia publicznego. ingredients but in the wrong quantities and proportions. This study has Fałszowanie żywności to problem znany od shown that adulterated dietary supplements and functional foods directly tysiącleci, polega na zamierzonym obniżaniu jako- or indirectly affect the safety of consumers and their health. ści produktu bez wiedzy nabywcy [2, 3]. Żywność Keywords: public health, food fraud, food adulteration, dietary uznaje się za zafałszowaną, jeśli: supplements, functional food. -- dodano do niej składniki tańsze i gorszej jakości, -- zastąpiono oryginalne komponenty bezużytecz- © Farm Pol, 2019, 75(9): 519–527 nymi pod względem odżywczym lub szkodli- wymi dla zdrowia, -- usunięto składniki decydujące o wartości Składnik „fałszujący” może mieć naturę fizyczną odżywczej, (np. kreda, woda, olej mineralny) bądź biologiczną -- dodano dowolną substancję w celu zwiększe- (np. nasiona papai w czarnym pieprzu, nasiona nia masy lub objętości bez zasadności ich sto- argemonu w nasionach gorczycy). Zjawisko fał- sowania, szowania pojawia się zwykle, gdy istnieje różnica -- przeprowadzono zabiegi, w tym zmiany w ozna- pomiędzy faktyczną dostępnością a zapotrzebo- kowaniu, w celu ukrycia rzeczywistego składu waniem rynku na artykuły spożywcze, lub gdy ist- lub właściwości, a niezgodności te w istotny spo- nieje konfrontacja kosztów produkcji i ceny, jaką sób naruszyły interesy konsumentów i wpłynęły klient lub końcowy odbiorca łańcucha dostaw jest na ich bezpieczeństwo [4, 5]. gotów zapłacić [6]. Ekonomicznie motywowane

Tom 75 · nr 9 · 2019 519

Pobrano z https://publicum.umed.lodz.pl / Downloaded from Repository of Medical University of Lodz 2021-09-28 zafałszowania są zagrożeniem dla zdrowia czło- tylko o zbilansowanej kaloryczności i odżywczo- wieka i przyczyną rozwoju wielu chorób, począw- ści, ale także o dodatkowych funkcjach promu- szy od łagodnych schorzeń po stany zagrażające jących zdrowe życie. Na całym świecie obserwuje życiu. Zafałszowana żywność może być toksyczna, się wzrost sprzedaży suplementów diety i żywno- może być pozbawiona składników odżywczych nie- ści funkcjonalnej. Aby dostosować się do potrzeb zbędnych do utrzymania właściwego zdrowia, może konsumentów, przemysł spożywczy i farmaceu- powodować zatrucia lub alergie [7]. Skutki uboczne tyczny wytwarza coraz więcej wyrobów o zwięk- po spożyciu zafałszowanej żywności mogą poja- szonej funkcjonalności lub dodaje substancje bio- wiać się natychmiast w postaci biegunek, wymio- logicznie czynne o udokumentowanej klinicznej tów, reakcji skórnych, szoku anafilaktycznego jak aktywności. Sprzedaż suplementów diety i żywno- w przypadku osób cierpiących na nadwrażliwość ści funkcjonalnej w przeciągu ostatnich kilkudzie- pokarmową, a nawet śmierci [8]. Żywność zafał- sięciu lat wzrosła. Jak wynika z prognoz do 2021 r. szowana z powodu obecności w niej niedozwolo- rynek suplementów diety w Polsce będzie rozwijać nych barwników, substancji chemicznych, olejów, się w tempie około 10 proc. Rocznie, z kolei rynek czy nawet nadmiaru dozwolonych substancji kon- żywności funkcjonalnej aż 20 proc [14, 15]. serwujących może również powodować wiele dłu- goterminowych, pośrednich skutków negatywnych Zafałszowania dla zdrowia. Szacuje się, że żywność złej jakości na rynku suplementów diety jest przyczyną wielu schorzeń, takich jak choroby okrężnicy, choroby wątroby (niewydolność, mar- Suplementy diety są specyficzną formą żywno- skość), wrzody, choroby serca, zaburzenia układu ści. Zgodnie z regulacjami Europejskiego Urzędu nerwowego, choroby szpiku, uszkodzenia nerek, Bezpieczeństwa Żywności (ang. The European astma, alergia [9]. Food Safety Authority, EFSA) podstawowym celem Jednym z ważnych incydentów dotyczących fał- stosowania suplementów jest uzupełnianie nor- szowania żywności było odnalezienie w mleku dla malnej diety w witaminy, składniki mineralne dzieci oraz paszach dla zwierząt melaminy. Mela- lub inne substancje wykazujące efekt odżywczy mina jest związkiem chemicznym bogatym w azot lub inny fizjologiczny [16]. Prawidłowo zbilanso- (67% masy cząsteczkowej stanowią atomy azotu). wana dieta w normalnych warunkach jest w sta- Z tego powodu jest stosowana jako substancja fał- nie dostarczyć wszystkich niezbędnych substancji szującą zawartość białka. Melaminy nie można odżywczych w ilości spełniającej zalecane normy. wykryć przy wyznaczaniu ilości protein w pro- Część społeczeństwa odżywia się jednak nieracjo- dukcie standardowymi metodami analitycznymi, nalnie ze względów psychologicznych, socjoeko- opartymi na oznaczaniu całkowitej zawartości azotu nomicznych czy środowiskowych i często uzupeł- w próbce. Dodatek melaminy spowodował poja- nia potencjalne braki używając suplementów diety. wienie się niewydolności nerek i dróg moczowych, Ich stosowanie jest szczególnie powszechne wśród w tym kamicy nerkowej, u około 300 tys. chiń- sportowców i osób aktywnych fizycznie, studen- skich niemowląt i małych dzieci, odnotowano zgon tów, kobiet po menopauzie, osób z podwyższonym 6 dzieci. Obecność melaminy odkryto w produktach ryzykiem chorób nowotworowych i chorób prze- 22 producentów mleka w Chinach [10, 11]. Odna- wlekłych, osób w podeszłym wieku i małych dzieci leziono ją również w produktach w 47 innych kra- [17, 18, 19]. Rosnąca popularność suplementów jach, a w kolejnych 68 wycofało z rynku produkty diety spowodowała, że są to najczęściej fałszo- podejrzane o to zafałszowanie [12]. Choć użycie wane środki spożywcze. Podobnie jak w przy- melaminy w środkach spożywczych zostało zaka- padku oszustw tradycyjnej żywności, oszustwa zane w 2009 r. to zafałszowane tą substancją próbki na suplementach diety są celowe i mają podłoże mleka zanotowano w dwunastu spośród czternastu ekonomiczne. FDA uznaje za zafałszowane suple- przebadanych produktach zakupionych na terenie menty diety te, które zawierają składniki powodu- Iranu jeszcze w 2013 r. [13]. jące potencjalny wzrost ryzyka zachorowań, przy stosowaniu ich zgodnie z zaleceniami na etykiecie Rynek żywności prozdrowotnej lub gdy etykieta nie zawiera odpowiednich informacji o sposobie użytkowania. Dodatkowo suple- Postępy wiedzy i nauki o żywieniu kształtują ment diety może zostać uznany za zafałszowany, zrozumienie sposobu, w jaki nasza dieta wpływa na jeżeli zawiera składnik nieprzebadany pod wzglę- zdrowie. Badania naukowe powiązały dietę między dem szkodliwego działania i może stanowić ryzyko innymi z prewencją chorób przewlekłych, takich zagrożenia bezpieczeństwa zdrowia publicznego jak choroby serca, udar, nowotwory, cukrzyca. albo składnik, którego użycie powszechnie uzna- Mając to na uwadze, nic dziwnego, że zwiększyło wane jest za zafałszowanie [20]. Niestety w pra- się zapotrzebowanie konsumentów na żywność nie wodawstwie europejskim nie ma szczegółowych

520 Tom 75 · nr 9 · 2019

Pobrano z https://publicum.umed.lodz.pl / Downloaded from Repository of Medical University of Lodz 2021-09-28 PRACA ORYGINALNA · BROMATOLOGIA FARMACEUTYCZNA definicji sfałszowanego czy oszukanego suple- Tabela 1. Substancje farmakologicznie czynne zidentyfikowane mentu diety. Nie jest zatem jasne jak traktować w suplementach diety i żywności funkcjonalnej według zgłoszeń RASFF suplement zawierający niewłaściwą dawkę sub- w latach 2008–2018. stancji czynnej (zbyt wysoką lub niską) lub w ogóle Table 1. Pharmacologically active substances identified in food supplements niezawierający aktywnych składników albo posia- and functional foods according to RASFF applications in 2008–2018. dający w składzie niedeklarowaną substancję Niezadeklarowana Lata (1.01.2008–1.10.2018) aktywną, która dostępna jest do nabycia w aptece, Suma substancja chemiczna Suplementy diety Żywność funkcjonalna jako lek na receptę. Aby wprowadzić suplement diety na rynek nie są wymagane badania kliniczne, Sibutramina i pochodne 38 38 76 nie jest więc on objęty kontrolą oceniającą bez- 1,3-dimetyloamyloamina 1 0 1 pieczeństwo stosowania. Fałszowane suplementy Sildenafil i pochodne 98 3 101 diety to głównie produkty ziołowe, ziołowo-mine- Testosteron 3 0 3 ralne, w tym przede wszystkim tradycyjnej medy- Fenoloftaleina 8 14 22 cyny chińskiej. Aby poprawić efekty działania, nie- Efedryna 4 0 4 którzy producenci umieszczają w suplementach substancje, których przyjmowanie powinno być Johimbina 50 2 52 kontrolowane lub substancje o nieudokumento- Jojoba 2 0 2 wanej aktywności. Jednym z przykładów niele- Winpocetyna 24 2 26 galnych praktyk jest dodatek syntetycznych leków Ewodiamina 6 0 6 w celu zapewnienia szybszych efektów działania Arekolina 2 0 2 suplementu [21]. Preparaty te, reklamowane jako „cudowne, naturalne leki”, łatwo można kupić Berberyna 1 0 1 w Internecie jak i na rynkach lokalnych. W przypadku niektórych preparatów używanie ich może Mimo to na rynkach UE i USA lek ten w dal- prowadzić do poważnych działań niepożądanych. szym ciągu dodawany jest do suplementów diety. Mogą być to suplementy zawierające związki far- Od 2010 do 2015 roku FDA odnotowało 416 zgło- makologiczne hamujące apetyt, leki przeciwdepre- szeń dotyczących zafałszowanych suplementów syjne, przeciwlękowe, moczopędne, środki prze- diety, z czego 37% dotyczyło preparatów odchu- czyszczające, inhibitory fosfodiesterazy typu 5, dzających, w których w 87% stwierdzono obecność sterydy anaboliczne (tabela 1). sibutraminy [24]. Podobnie w Europejskim Syste- mie Wczesnego Ostrzegania o Niebezpiecznej Żyw- Zafałszowania suplementów diety ności i Paszach RASFF, odnotowano 64 przypadki wspomagających odchudzanie suplementów diety importowanych głównie z Chin, Suplementy diety wspomagające odchudza- Stanów Zjednoczonych, Tajlandii, Holandii, Wielkiej nie przedstawiane są jako czysto naturalne wyciągi Brytanii zawierających sibutraminę. Oprócz samej z roślin. Postrzegane przez konsumentów jako nie- sibutraminy, w suplementach wykryto również jej powodujące żadnych zagrożeń, należą do najczęściej pochodne: desmetylosibutraminę, di-desmetylo- fałszowanych suplementów. Zawierają one często, sibutraminę i deizobenzylosibutraminę. W 2012 r. zwiększające skuteczność utraty wagi, pochodne FDA wprowadziła na rynek lorkaserynę, cykliczny amfetaminy, efedryny, np.: synefrynę czy wyco- analog PEA (ang. phenylethylamine, PEA), stoso- faną z obrotu aptecznego sibutraminę, a także leki wany w leczeniu chronicznej otyłości. Lorkaseryna przeciwdepresyjne (fluksetyna, sertralina), moczo- wykazuje zwiększoną agonistyczną selektywność pędne (furosemid) i przeczyszczające (fenyloftale- do receptora serotoninowego 5-HT2C i 5-HT2B, ina) (rycina 1). Długotrwałe kuracje odchudzające dzięki czemu ryzyko wystąpienia działań niepożą- z zastosowaniem sibutraminy i synefryny powodują danych ze strony układu sercowo-naczyniowego kardiotoksyczność [22, 23]. Sibutramina została w przypadku tego leku może być mniejsze. Niemniej wprowadzona na rynek amerykański w 1997 r. jako jednak związek wpływa na funkcjonowanie cen- lek na receptę zatwierdzony w leczeniu otyłości. tralnego układu nerwowego, może działać halucy- Związek ten działa jako inhibitor wychwytu zwrot- nogennie lub euforycznie i powinien być przyjmo- nego monoamin (serotoniny i noradrenaliny) oraz wany pod kontrolą lekarską [25]. Do 2015 r. FDA wykazuje powinowactwo do receptorów seroto- odnotowała trzy produkty sprzedawane jako suple- ninergicznych 5HT1 i 5HT2, adrenergicznych α i β, menty diety na redukcję wagi zafałszowane lorak- dopaminergicznych D1 i D2, histaminowych H1 oraz seryną. W suplementach wykryto również sub- muskarynowych. Ze względu na zwiększenie o 16% stancje zmniejszające apetyt o podobnym działaniu ryzyka wystąpienia niekorzystnych zdarzeń ser- do amfetaminy: fenproporeks i amfepramon. Sub- cowo-naczyniowych u pacjentów przyjmujących stancje te bezpośrednio wpływają na układ ner- ten lek, oficjalnie wycofano go z obrotu aptecznego. wowy i mogą powodować uzależnienie, drażliwość,

Tom 75 · nr 9 · 2019 521

Pobrano z https://publicum.umed.lodz.pl / Downloaded from Repository of Medical University of Lodz 2021-09-28 Rycina 1. Struktury chemiczne substancji fałszujących suplementy diety na redukcje masy ciała (opracowanie własne). Figure 1. Chemical structures of biologically active substances adultering dietary supplements used in weight reduction (own study).

522 Tom 75 · nr 9 · 2019

Pobrano z https://publicum.umed.lodz.pl / Downloaded from Repository of Medical University of Lodz 2021-09-28 PRACA ORYGINALNA · BROMATOLOGIA FARMACEUTYCZNA bezsenność, splątanie, niepokój, bóle głowy, dresz- analogi strukturalne, 64% z nich zawierało tylko cze, bladość oraz kołatanie serca [26]. jeden inhibitor PDE-5, podczas gdy 36% dwa Od 2010 r. w systemie RASFF zgłoszono ogółem i więcej analogów. Dawki syntetycznych inhibi- 22 incydenty dotyczące obecności fenoloftaleiny, torów PDE-5 w zafałszowanych produktach były stosowanej jako środek przeczyszczający, w żyw- znacznie wyższe niż ich maksymalne dopusz- ności dietetycznej, suplementach diety, oraz żyw- czalne poziomy, co stanowi poważne zagrożenie ności wzbogaconej. Przedawkowana, przy niedobo- dla zdrowia [32]. Szacuje się, że obecnie na rynku rze żółci, wadliwym wchłanianiu w jelicie cienkim dostępnych jest 6 milionów nielegalnych produk- i grubym – negatywnie oddziałuje na nerki (krwio- tów zawierających ponad 80 analogów inhibitorów mocz, białkomocz). Fenoloftaleina podejrzana jest PDE-5 [33]. Tak wysoka skala zafałszowań sta- również o działanie rakotwórcze. nowi zagrożenie dla konsumentów, tym bardziej, W latach 70. XX w. w leczeniu otyłości stoso- że te podrabiane produkty nie podlegają jakiejkol- wano fenfluraminę, substancję o działaniu ano- wiek kontroli jakości. Istnieje również nieodłączne rektycznym wywołanym zwiększeniem uwalnia- ryzyko zanieczyszczeń, braku homogeniczności nia i hamowania wychwytu zwrotnego serotoniny czy niewłaściwej dawki oraz rzetelnych informa- w synapsach nerwowych. Ze względu na działania cji na etykiecie. W 2008 r. u 150 pacjentów nie- uboczne: nadciśnienie, ryzyko zawału, uzależnienie, leczonych uprzednio na cukrzycę stwierdzono fenfluramina została wycofana z rynków w 1997r. silną hipoglikemię. Spośród nich 45 przyjmowało Obecnie suplementy diety fałszowane są analogiem ziołowe preparaty z sildenafilem (0,5–110 mg/ fenfluraminy: N-nitrozofenfluraminą o silnym tabletkę), które dodatkowo zanieczyszczone były działaniu hepatotoksycznym. Tylko w ciągu roku pochodną sulfonomocznika II generacji w ilo- (od 2001 r. do lata 2002 r.) w Japonii odnotowano ści 40 razy przekraczającej dawkę terapeutyczną ponad 800 przypadków uszkodzenia wątroby wśród (2,5–20mg/tabletkę) [34]. Spożywanie inhibito- osób przyjmujących chińskie suplementy odchu- rów PDE w niekontrolowanych warunkach może dzające, w których wykryto obecność N-nitrozo- doprowadzić do zaburzeń widzenia, zaburzeń dys- fenfluraminy [27]. persyjnych, arytmii, nadciśnienia oraz poważnych komplikacji, łącznie z zawałem i śmiercią [35, 36]. Zafałszowania suplementów diety Leki te zwiększają działanie hipotensyjne azotanów oferowane przy zaburzeniach erekcji i alfa-blokerów, dlatego nie powinny być przyjmo- Suplementy diety na zaburzenia erekcji mogą wane jednocześnie. Dodatkowo metabolizowane zawierać sildenafil (Viagra®), verdenafil (Levi- są przy udziale izoenzymu CYP3A4 cytochromu tra®), tadalafil (Cialis®), związki dostępne zwykle P450, co powoduje silne interakcje z innymi w lekach. Substancje te są silnymi wybiórczymi lekami, prowadzące do zmniejszenia metabolizmu inhibitorami fosfodiesterazy typu 5 (PDE-5 – PDE-5 i zwiększenie ich stężenia w osoczu [37, enzym występujący w ciałach jamistych prącia 38]. W 2016 r. odnotowano w Stanach Zjednoczo- oraz krążeniu płucnym). Działanie leków związane nych przypadek śmiertelnego zatrucia N-desme- jest ze zwiększeniem stężenia cyklicznego guano- tylo sildenafilem, niezatwierdzonym do stoso- zynomonofosforanu (cGMP) oraz intensyfikacją wania analogiem fosfodiesterazy typu 5, który działania tlenku azotu w komórkach mięśni gład- dodano jako niezadeklarowany składnik do suple- kich naczyń ciał jamistych i zwiększeniem napływu mentu diety na wzmocnienie czynności seksual- krwi do prącia. Zatwierdzone przez FDA inhibitory nych [39]. Od 2010 r. FDA wydała 229 powiado- PDE-5 hamują tylko jedną rodzinę enzymów, ich mień publicznych dotyczących suplementów diety powinowactwo do innych klas fosfodiesteraz jest zwiększających aktywność seksualną (co stanowi dużo mniejsze. Z kolei mniej specyficzne analogi ponad 55% wszystkich powiadomień publicz- mogą hamować receptory znajdujące się w wielu nych dotyczących suplementów diety na ten okres) narządach, a ich bezpieczeństwo nie zostało prze- w związku z pozytywnym wykryciem zatwierdzo- badane [28]. Po raz pierwszy zafałszowanie syn- nych inhibitorów PDE-5 lub ich analogów (głów- tetycznym analogiem PDA-5 (homosildenfilem) nie sildenafilu, ale także tadalafilu i analogów opisano w 2003 r. [29], a w 2004 r. wykryto dwa sulfoildenafilu, aminotadalafilu, hydroksytioho- kolejne analogi: acetildenafil i hydroksyhomosil- mosildenafilu, sulfosildenafilu dimetylosildenafilu, denafil [30]. W 2008 r. zidentyfikowano zafał- sulfohydroksyhomosildenafilu, dimetyloacetylo- szowania wardenafilem oraz benzamidenafilem, ildenafilu, noracetildenafilu, desmetylokarbode- należącymi do nowej klasy inhibitorów PDE-5 nafilu, desmetylokarbondenafilu, sulfosildena- [31]. Badania przeprowadzone w 2015 r. w Kana- filu i propoksyfenylu sildenafilu). W tym samym dzie, dotyczące 150 suplementów zwiększających okresie RASFF wydał 81 powiadomień dotyczą- potencję, wykazały, że 61% suplementów diety cych obecności inhibitorów PDE-5 lub ich ana- zawierało sildenafil, tadalafil, wardenafil oraz ich logów w żywności dietetycznej, suplementach

Tom 75 · nr 9 · 2019 523

Pobrano z https://publicum.umed.lodz.pl / Downloaded from Repository of Medical University of Lodz 2021-09-28 Rycina 2. Struktury chemiczne substancji fałszujących suplementy diety na zaburzenia erekcji (opracowanie własne). Figure 2. Chemical structures of biologically active substances adultering dietary supplements used in erectile dysfunction (own study).

524 Tom 75 · nr 9 · 2019

Pobrano z https://publicum.umed.lodz.pl / Downloaded from Repository of Medical University of Lodz 2021-09-28 PRACA ORYGINALNA · BROMATOLOGIA FARMACEUTYCZNA

żywnościowych i żywności wzbogaconej [40] w Stanach Zjednoczonych i Niemczech, najwyższe (rycina 2). stężenia prohormonów wykryto w suplementach z Holandii i Austrii [45]. Znane są jednak przypadki Zafałszowania suplementów diety celowych domieszek substancji niedozwolonych oferowanych przy innych dolegliwościch w „świecie sportu” lub innych, niewymienionych Wzrost popytu na suplementy diety zalecane jeszcze w Światowym Kodeksie Antydopingowym w schorzeniach reumatycznych spowodował poja- (ang. World Anti-Doping Code, WADC), w ilo- wienie się produktów zafałszowanych sterydami, ściach znacznie przewyższających dawki terapeu- głównie kortykosteroidami, powodującymi liczne tyczne [46]. Długotrwałe stosowane suplementów potencjale skutki uboczne: psychoza, lęki, hiper- na przyrost masy ciała powiązano z występowaniem glikemia, zanik mięśni [41]. raka jąder u przyjmujących je mężczyzn, ponadto są Należy również wspomnieć o przypadkach one hepato- i nefrotoksyczne [47]. Ponadto, zafał- dodawania leków syntetycznych do suplementów szowane suplementy diety wchodzą w interakcje diety stosowanych w leczeniu cukrzycy. Uważa się, z lekami i roślinnymi substancjami aktywnymi, czę- że preparaty te regulują poziom cukru we krwi, sto powodując wtórne skutki uboczne. W latach nie powodując szeregu działań niepożądanych (np. 2011–2016 wśród 416 publicznych zgłoszeń wyda- hipoglikemia, uszkodzenie wątroby, dolegliwości nych przez FDA, 18 dotyczyło obecności sterydów żołądkowe), które mogą wystąpić podczas stoso- i inhibitorów aromatazy w produktach budują- wania leków. Niestety są one fałszowane lekami cych tkankę mięśniową [25]. Suplementy zawie- takimi jak glibenklamid czy metformina. Oprócz rające hormony, anaboliczno-androgenne stero- tych leków wykryto obecność chlorpropamidu, gli- idy, stymulatory są szczególnie niebezpieczne dla klazydu, glimepiridu, glipizidu, poglitazonu, tola- młodych sportowców, u których rozwija się układ zamidu i tolbutamidu [42]. endokrynny. Zachwiana zostaje u nich równowaga Stosowanie suplementów diety jest szeroko wewnątrzwydzielnicza oraz pojawia się szereg rozpowszechnione wśród sportowców, ale także somatycznych i psychicznych zaburzeń zdrowot- osób uprawiających sporty amatorsko. Stosuje się nych [48]. Wśród wymienionych substancji więk- je głównie w celu poprawy wydolności fizycznej sze obawy budzi stosowanie steroidów nowych/ oraz kontrolowania masy ciała. Badanie, w którym modyfikowanych lub „projektowanych” (takich zgromadzono dane z 3887 ankiet, przeprowadzo- jak prostanozol, metasteron, andostatrienedion), nych podczas mistrzostw świata, Międzynarodo- ze względu na znikomą ilość informacji dotyczą- wego Stowarzyszenia Federacji Lekkoatletycznych, cych ich farmakologii i możliwych działań niepo- wykazało spożycie 1,7 suplementów na jednego żądanych [48]. sportowca [43]. Zafałszowania tego typu prepa- Wiele osób traktuje suplementy diety jako alter- ratów dotyczą dodatku środków anabolicznych natywę dla leków na receptę lub przyjmuje je nie- (anaboliczno-androgenne steroidy, clenbute- potrzebnie. Niestety opakowania suplementów nie rol, selektywne modulatory receptora androgeno- zawierają rzetelnych informacji na temat działań wego, tibolon, zeranol, zilpaterol), hormonów pep- niepożądanych, interakcjach czy przeciwskaza- tydowych, czynników wzrostu i ich pochodnych niach do stosowania. Badania wykazały, że spoży- (hormon wzrostu, erytropoetyna, gonadotropina wanie suplementów diety, także tych naturalnych kosmówkowa), agonistów β-2, hormonów i modu- – roślinnych, w zbyt dużych dawkach może wywo- latorów metabolicznych (inhibitory aromatazy), łać efekt toksyczny w organizmie, osłabienie natu- substancji pobudzających oraz hamujących łaknie- ralnej odporności, zwiększyć ryzyko chorób nowo- nie [44]. W wielu przypadkach obecność hormo- tworowych czy chorób sercowo-naczyniowych. nów lub prohormonów nie została zadeklarowana Szczególnie dotyczy to przypadków stosowania zbyt na etykiecie produktu, jednak ich ilość jest stosun- wielu suplementów jednocześnie lub stosowania kowo niska, co może sugerować zanieczyszczenia ich w połączeniu z niektórymi lekami. Suplementy krzyżowe. Spowodowane to jest brakiem zacho- diety mogą zmniejszać wchłanianie antybiotyków, wania prawidłowych zasad GMP (Good Manufactu- leków przeciwdrgawkowych, kardiologicznych albo ring Practice) podczas produkcji suplementów. Te zwiększać ich wydalanie, zaburzać metabolizm oraz same linie produkcyjne używane są do wytwarzania powodować wiele działań niepożądanych prowa- produktów zawierających prohormony, jak i innych dzących nawet do groźnych powikłań. suplementów. Niskie stężenie zanieczyszczeń przy systematycznym przyjmowaniu suplementów może Zafałszowania żywności funkcjonalnej przyczynić się do wystąpienia niezamierzonego dopingu. W latach 2001–2002 analizowano suple- Żywność funkcjonalna po raz pierwszy wprowa- menty diety, które uległy zanieczyszczeniu krzyżo- dzona została na rynek w Japonii w latach 80. XX w. wemu prohormonami, najwięcej wyprodukowano i obecnie stanowi ogromny rynek światowy.

Tom 75 · nr 9 · 2019 525

Pobrano z https://publicum.umed.lodz.pl / Downloaded from Repository of Medical University of Lodz 2021-09-28 Wykazuje dodatkowe korzyści fizjologiczne https://www.fda.gov/downloads/food/foodsafety/foodborneill- ness. Dostęp: 25.07.2017). lub/i zmniejsza ryzyko wystąpienia przewlekłych 10. WHO, 2008. Melamine-Contaminated Powdered Infant Formula in chorób ze względu na obecność dodatkowych sub- China. http:// www.who.int/csr/don/2008_09_19/en/ Dostęp: 26.07.2017. stancji o udowodnionych właściwościach prozdro- 11. Gossner C.M., Schlundt J., Embarek P.B., Hird S., Lo-Do-Wong D., wotnych, tj. flawonoidy i polifenole, izoflawony Beltran J.J.O., Teoh K.N., Tritscher A.: The melamine incident: impli- cations for international food and feed safety. Environ. Health Per- sojowe, karotenoidy, oleje rybie i roślinne, pro- spect. 2009, 117(12): 1803–1808. biotyki i prebiotyki. Niestety niektórzy producenci 12. Bhalla V., Grimm P.C., Chertow G.M., Pao, A.C.: Melamine nephro- umieszczają leki w tego rodzaju produktach, aby toxicity: an emerging epidemic in an era of globalization. Kidney Int. 2009, 75: 774–779. uzależnić od nich konsumentów. Wiele przykładów 13. Hassani S., Tavakoli F., Amini M., Kobarfard F., Nili-Ahmadabadi tego typu działalności pochodzi z Chin. Pomimo ist- A., Sabzevari O.: Occurrence of melamine contamination in powder and liquid milk in market of Iran. Food Addit. Contam. Part A. 2013, nienia odpowiednich regulacji prawnych dotyczą- 30(3): 413–420. cych fałszowania lekami żywności identyfikuje się 14. Informacja Prasowa, Krajowa Rada Suplementów i Odżywek, W-wa, 9.03.2017. http://www.krsio.org.pl/uploads/media/krsio_ obecność substancji takich jak efedryna, fenflura- pras_9_03_2017.pdf. Dostęp: 27.07.2017. mina, sibutramina oraz inne środki hamujące ape- 15. Tubilewicz A.: W Polsce moda na żywność prozdrowotną dopiero tyt, zwiększające wydatek energetyczny, wpływa- się zaczyna. Portal Spożywczy. 30.01.2017, http://www.portal- spozywczy.pl/slodycze-przekaski/artykuly/w-polsce-moda-na- jące na trawienie, leki moczopędne itp. [49, 50]. Te zywnosc-prozdrowotna-dopiero-sie-zaczyna-wywiad,139974_1. nielegalne produkty mogą być niebezpieczne dla html. Dostęp: 27.07.2017. 16. Food Supplements, European Food Safety Authority, EFSA. http:// zdrowia ludzkiego, a nawet mogą zagrażać życiu www.efsa.europa.eu/en/topics/topic/food-supplements. Dostęp: konsumentów. W Stanach Zjednoczonych, Japonii 20.12.2016. 17. Dascombe B.J., Karunaratna M., Cartoon J., et al.: Nutritional sup- i Chinach odnotowano kilka przypadków śmier- plementation habit and perceptions of elite athletes within a state- telnych. -based sporting institute. J. Sci. Med. Sport. 13: 274–280. 18. Goston J.L., Toulson M.I.: Intake of nutritional supplements among Prawdziwe konsekwencje zdrowotne spowodo- people exercising in gyms and influencing factor. Nutrition 2010, 26: wane zażywaniem zafałszowanych suplementów 604–611. diety czy żywności funkcjonalnej nie są do końca 19. Petroczi A., Taylor G., Naughton D.P.: Mission impossible? Regulatory and enforcement issues to ensure safety of dietary supplements. Food poznane. Większość z działań niepożądanych nie and Chemical Toxicology 2011, 49: 393–402. jest zdarzeniami ostrymi, pojawiają się później, jako 20. 21 USC 342, Federal Food, Drug, and Cosmetic Act (FD&C Act), Chapter VI. Food, Section 402, Adulterated Food. 2007. przewlekłe problemy zdrowotne. Dlatego uzasad- 21. Vaclavik L., Krynitsky A.J., Rader J.I.: Mass spectrometric analysis nione staje się wdrożenie bardziej rygorystycznych, of pharmaceutical adulterants in products labeled as botanical dietary supplements or herbal remedies: a review. Anal. Bioanal. Chem. ujednoliconych przepisów, procedur licencyjnych 2014, 406: 6767–6790. oraz rozwój standardów regulujących rodzaje ana- 22. Kim H.J., Lee J.H., Park H.J., et al.: Monitoring of 29 weight loss compounds in foods and dietary supplements by LC-MS/MS. Food Addit liz, jakie powinny przechodzić tego typu produkty Contam: Part A 2014, 31: 777–783. spożywcze przed wprowadzeniem na rynek. 23. Rossato L.G., Costa V.M., Limberger R.P., et al.: Synephrine: From trace concentration to massive consumption in weight-loss. Food and Chemical Toxicology 2011, 49: 8–16. Otrzymano: 2019.09.16 · Zaakceptowano: 2019.10.02 24. Food and Drug Administration (FDA). Tainted Supplements CDER. 2015. http://www.accessdata.fda.gov/scripts/sda/sdNavigation. cfm?filter=&sortColumn=1d&sd=tainted_supplements_cder&page Piśmiennictwo =1& displayAll=true. Dostęp: 18.05.2016. 25. Food and Drug Administration. Federal Register Vol. 78, No. 89, 26701 Schedules of Controlled Substances: Placement of Lorcaserin 1. Spink J., Moyer D.C.: Defining the Public Health Threat of Food Fraud. into Schedule IV. http://www.gpo.gov/fdsys/pkg/FR-201305-08/ Journal of Food Science. 2011, 76(9): R157–R163. pdf/2013-10895.pdf. Dostęp: 20.11.2015. 2. Coley N.G.: The fight against food adulteration. Ed. Chem. 2005, 42: 26. De Carvalho L.M., Cohen P.A., Silva C.V., Moreira A.P.L., Falcao T.M., 46–49. http://www.rsc.org/Education/EiC/issues/2005Mar/The- Dal Molin T.R., Zemolin G., Martini M.: A new approach to determi- fightagainstfoodadulteration.asp. Dostęp: 20.07.2017. ning pharmacologic adulteration of herbal weight loss products. Food 3. Kowalczyk S.: Prawo czystej żywności. Od Kodeksu Hammurabiego Addit. Contam. A. 2011, 29: 1661–1667. do Codex Alimentarius. Wyd. 2. Warszawa. Oficyna Wydawnicza 27. Kanda T., Yokosuka O., Tada M., Kurihara T., Yoshida S., Suzuki Y., SGH, 2017. Nagao K., Saisho H.: N-nitrosofenfluramine hepatotoxicity resem- 4. Ustawa z dnia 21 grudnia 2006 roku o bezpieczeństwie żywności bling chronic hepatitis. Journal of Gastroenterology and Hepatology i żywienia. [2006]. Dz.U. nr 171 poz.1225 (ze zmianami); Tekst jed- 2003, 18: 999–1005. nolity Ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia z dnia 8 kwiet- 28. Cohen P.A., Venhuis B.J.: Adulterated sexual enhancement supple- nia 2015 r. ( Dz.U. z 2015 r., poz. 594). ments. More than mojo. JAMA Intern Med. 2013, 173: 1169–1170. 5. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 29. Shin M.H., Hong M.K., Kim W.S., Lee Y.J., Jeoung Y.C.: Identiﬁcation 23 kwietnia 2015 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu Ustawy of a new analogue of sildenaﬁl added illegally to a functional food o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych, W-wa, dnia marketed for penile erectile dysfunction. Food Addit. Contam. 2003, 15 maja 2015 r., poz. 678, s. 4. 20: 793–796. 6. Everstine K., Spink J. Kennedy S.: Economically Motivated Adultera- 30. Blok-Tip L., Zomer B., Bakker F., Hartog K.D., Hamzink M., ten tion (EMA) of Food: Common Characteristics of EMA Incidents. Jour- Hove J., Vredenbregt M., de Kaste D.: Structure elucidation of silde- nal of Food Protection. 2013, 76(4): 723–732. nafil analogues in herbal products. Food Addit. Contam. – Food Addit. 7. WHO Estimates of the Global Burden of Foodborne Diseases, Food- Contam. – Part A Chem. Anal. Control Expo Risk Assess. 2004, 21: borne Disease Burden Epidemiology Reference Group 2007–2015, 737–748. Geneva, 2015. 31. Zou P., Hou P., Oh S.S.Y., Ge X., Bloodworth B.C., Low M.Y., Koh 8. Food Allergy and Anaphylaxis Public Declaration. European Aca- H.L.: Identification of benzamidenafil, a new class of phosphodieste- demy of Allergy and Clinical Immunology (EAACI), 2013; http:// rase-5 inhibitor, as an adulterant in a dietary supplement. J. Pharm. www.eaaci.org/attachments/FoodAllergy&AnaphylaxisPublicDec- Biomed. Anal. 2008, 47: 255–259. laration.pdf. Dostęp: 15.06.2015. 32. Gilard, V., Balayssac, S., Tinaugus, A., Martins, N., Martino, R., Malet- 9. Bad Bug Book. Handbook Of Foodborne Pathogenic Microorganisms -Martino, M.: Detection, identification and quantification by 1H and natural Toxin. Wyd. 2. Food and Drug Administration, 2012. NMR of adulterants in 150 herbal dietary supplements marketed for

526 Tom 75 · nr 9 · 2019

Pobrano z https://publicum.umed.lodz.pl / Downloaded from Repository of Medical University of Lodz 2021-09-28 PRACA ORYGINALNA · BROMATOLOGIA FARMACEUTYCZNA

improving sexual performance. J. Pharm. Biomed. Anal. 2015, 102: Comprehensive Reviews in Food Science and Food Safety. 2016, 476–493. 15(1): 43–62. 33. Martino R., Menendez C., Balayssac S., Martins-Froment N., Lherbet 41. Cho S-H, Park H.J., Lee J.H., et al.: Monitoring of 35 illegally added C., Couderc F., Gilard V., Malet-Martino M.: A revisited structure for steroid compounds in food and dietary supplements. Food Addit. nitrosoprodenafil from NMR, mass spectrometry, X-ray and hydro- Contam.: Part A. 2014, 31(9): 1470–1475. lysis. J. Pharm. Biomed. Anal. 2017, 135: 31–49. 42. Zhu Q., Cao Y., Cao Y., Chai Y., Lu F.: Rapid on-site TLC-SERS detec- 34. Kao S.L., Chan C.L., Lim R., Dalan C.C.T., Gardner D., Pratt E., Lee tion of four antidiabetes drugs used as adulterants in botanical die- M., Lee K.O.: An unusual outbreak of hypoglycaemia. N. Engl. J. Med. tary supplements. Anal. Bioanal. Chem. 2014, 406: 1877–1884. 2009, 360: 734–736. 43. Tscholl P., Alonso J.M., Dollé G., Junge A., Dvorak J.: The use of drugs 35. Lee J.H., Kim N.S., Han K.M., et al.: Monitoring by LC-MS/MS of and nutritional supplements in top-level track and field athletes. Am. 48 compounds of sildenafil, tadalafil, vardenafil and their analo- J. Sports Med. 2010, 38: 133–140. gues in illicithealth foos products in the Korean market advertised 44. Maughan R.J, Greenhaff P.L., Hespel P.: Dietary supplements for athletes: emerging trends and recurring themes. J. Sport. Sci. 2011, 29: as enhancing male sexual performance. Food Addit Contam: Part A. 57–66. 2013, 30: 1849–1857. 45. Geyer H., Parr M.K., Mareck U., Reinhart U., Schrader Y., Schänzer 36. HSA Alerts Public to Adverse Reactions Related to the Consumption W.: Analysis of non-hormonal nutritional supplements for anabolic- of Adulterated Health Products, Including a Fatal Case. Health Scien- -androgenic steroids-Results of an international study. Int. J. Sports ces Authority, Singapore, 2012. http://www.hsa.gov.sg/publish/ Med. 2004, 25: 124–129. hsaportal/en/news_events/press_releases/2012.html. Dostęp: 46. Maughan R.J., Greenhaff P.L., Hespel P.: Dietary supplements for ath- 30.05.2017. letes: emerging trends and recurring themes. J. Sport Sci. 2011, 29: 37. Gur S., Kadowitz P.J., Gokce A., Sikka S.C., Lokman U., Hellstrom 57–66. J.G.: Update on drug interactions with phosphodiesterase-5 inhibi- 47. Li N., Hauser R., Holford T., et al.: Muscle-building supplement use tors prescribed as first-line therapy for patients with erectile dys- and increased risk of testicular germ cell cancer in men from Connec- function or pulmonary hypertension. Curr. Drug Metab. 2013, 14: ticut and Massachusetts. Br. J. Cancer. 2015, 112(Suppl): 1247–1250. 265–269. 48. Hartgens F., Kuipers H.: Effects of androgenic-anabolic steroids in 38. Schwartz B.G., Kloner R.A.: Drug interaction with phosdieste- athletes. Sports Med. 2004, 34: 513 rase-5 inhibitors used for the treatment of erectile dysfunction or 49. Yang Li, Hong Zhang, Jiangtao Hu, et al.: A GC-EI-MS-MS Method for pulmonary hypertension. Circulation. 2010, 122: 88–95. Simultaneous Determination of Seven Adulterants in Slimming Func- 39. Bakota E.L., Kelly A.T., Walterscheid J.P., Phatak D.R.: A Case Report tional Foods. J. of Chromatogr. Sci. 2012, 50(10): 928–933. of Fatal Desmethyl Carbodenafil Toxicity. J. Anal. Toxicol. 2017, 41: 50. Ying Shi, Chengjun Sun, Bo Gao, et al.: Development of liquid chro- 250–255. matography tendrm mass spectrometry method for simultaneous 40. Rocha T., Amara J.S., Beatriz M., Oliveira P.P.: Adulteration of Dietary determination of eight adulterants in slimming functional foods. J. of Supplements by the Illegal Addition of Synthetic Drugs: A Review. Chromatogr. A. 2011, 1218(42): 7655–7662.znieczulenia regioznej.

Tom 75 · nr 9 · 2019 527

Pobrano z https://publicum.umed.lodz.pl / Downloaded from Repository of Medical University of Lodz 2021-09-28