Mapa Geośrodowiskowa Polski

PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1 : 50 000

Arkusz - WADOWICE (994)

Warszawa, 2004 Autorzy: Izabela Bojakowska*, Marek Gałka*, Włodzimierz Krieger*, Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Ewa Salamon**, Katarzyna Strzemińska*, Małgorzata Truszel*, Stanisław Wołkowicz*

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*

Redaktor regionalny: Albin Zdanowski*

Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

* Państwowy Instytut Geologiczny ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Polska Akademia Nauk, Instytut Gospodarki Surowcami i Energią, Kraków ul. Wybickiego 7

ISBN 83-7372-202-5

SPIS TREŚCI

I. Wstęp (M.Truszel)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza(M.Truszel, E.Salamon)...... 3 III. Budowa geologiczna (E.Salamon)...... 6 IV. Złoża kopalin (M.Truszel, E.Salamon)...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (E.Salamon)...... 14 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (E.Salamon)...... 16 VII. Warunki wodne (M.Truszel, E.Salamon)...... 18 1. Wody powierzchniowe...... 18 2. Wody podziemne...... 19 VIII. Geochemia środowiska...... 21 1. Gleby (J.Lis, A.Pasieczna)...... 21 2. Osady wodne (I. Bojakowska)………………………………………………………. 24 3. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach (S.Wołkowicz)...... 26 IX. Składowanie odpadów (M. Gałka, K. Strzemińska. W. Krieger)...... 28 X. Warunki podłoża budowlanego (M.Truszel, E.Salamon)...... 32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (M.Truszel, E.Salamon)...... 33 XII. Zabytki kultury (E.Salamon)...... 38 XIII. Podsumowanie (M.Truszel, E.Salamon)...... 40 XIV. Literatura...... 41

I. Wstęp

Arkusz Wadowice (994) Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wykonany w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie w 2002 roku. Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Wadowice (994) Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w roku 1998 w Instytucie Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN w Krakowie (Salamon, 1998). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja…, 2002) oraz o niepublikowany aneks do Instrukcji dotyczący wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpadów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Podstawą do wykonania map tematycznych były materiały archiwalne (dokumentacje geologiczne, opracowania) uzyskane w: Przedsiębiorstwie Geologicznym S.A. w Krakowie, Przedsiębiorstwie Geologiczno-Technologicznym “Geobud” w Krakowie, Oddziale Karpackim Państwowego Instytutu Geologicznego, Wydziałach Urzędu Wojewódzkiego w Bielsku-Białej, Urzędach Gminnych, zakładach górniczych prowadzących działalność eksploatacyjną, a także publikowanych informatorów tego rejonu. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Arkusz Wadowice ograniczony jest współrzędnymi geograficznymi 19°15′ -19°30′ długości geograficznej wschodniej oraz 49°50′ - 50°00′ szerokości geograficznej północnej. Według J. Kondrackiego (Kondracki, 1998), obszar mieszczący się w granicach arkusza Wadowice, położony jest w obrębie dwóch podprowincji, których granica przebiega przez teren arkusza równoleżnikowo: Północnego Podkarpacia i Zewnętrznych Karpat Zachodnich (fig. 1). Północna część arkusza należy do Podgórza Wilamowickiego, które jest częścią Kotliny Oświęcimskiej położoną między doliną Wisły, a brzegiem nasunięć karpackich (Zewnętrznych Karpat Zachodnich). Ta część terenu arkusza ma charakter

wysoczyzny, przykrytej głównie lessem i glebą lessopodobną, dając sprzyjające warunki pod uprawy rolne. Podgórze Wilamowickie wzniesione jest na 70 m ponad dna dolin dopływów Wisły, którymi są głównie dolne odcinki rzeki Soły i Skawy (Starker, 1980).

Fig. 1. Położenie arkusza Wadowice na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998)

1 – granica prowincji; 2 – granica podprowincji; 3 – granica makroregionu; 4 – granica mezoregionu; 5 – większe jeziora. Mezoregiony Wyżyny Śląskiej: 341.14 – Pagóry Jaworznickie. Mezoregiony Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej: 341.32 – Wyżyna Olkuska; 341.33 – Rów Krzeszowicki; 341.34 – Garb Tenczyński. Mezoregiony Północnego Podkarpacia: 512.21 – Równina Pszczyńska; 512.22 – Dolina Górnej Wisły; 512.23 – Podgórze Wilamowickie; 512.31 – Rów Skawiński; 512.32 – Obniżenie Cholerzyńskie. Mezoregiony Pogórza Zachodniobeskidzkiego: 513.32 – Pogórze Śląskie; 513.33 – Pogórze Wielickie. Mezoregiony Beskidów Zachodnich: 513.46 – Kotlina Żywiecka; 513.47 – Beskid Mały; 513.48 – Pogórze Śląskie.

Pozostały obszar arkusza należy do Zewnętrznych Karpat Zachodnich. Dolina Skawy jest granicą Pogórza Śląskiego i Pogórza Wielickiego, należących do Pogórza Zachodnio- beskidzkiego. Przez południowy obszar arkusza, przebiega północna granica makroregionu Beskidów Zachodnich, obejmujących m.in. masyw Beskidu Małego. Jest to malownicze pasmo górskie, szczególnie widoczne na sąsiadującym od południa arkuszu Lachowice, z licznymi wzniesieniami przekraczającymi niekiedy 900 m n.p.m. Przecinają je doliny górnych biegów rzecznych: Soły, Skawy, Wieprzówki. Klimat omawianego rejonu należy do umiarkowanego, ze średnią roczną temperaturą około 7°C, opadami rzędu 700-800 mm, i o okresie wegetacyjnym wynoszącym około 200 dni. Na obszarze Beskidu klimat jest chłodniejszy z większą ilością opadów - do 1000 mm. Pod względem administracyjnym obszar arkusza leży w zachodniej części województwa małopolskiego i obejmuje w swych granicach gminę Wieprz oraz 11 fragmentów gmin: Polanka Wielka, Przeciszów, Zator, Spytkowice, Osiek, Tomice, Kęty, Andrychów, Wadowice, Oświęcim oraz nieznaczny fragment gminy Mucharz (fragment południowo-wschodni). Kilka siedzib gmin (Przeciszów, Spytkowice, Kęty, Oświęcim, Mucharz) znajduje się poza obszarem arkusza. Siedziby trzech gmin posiadają statut miasta: Wadowice, Zator oraz Andrychów. Każde z tych miast ma swoją wielowiekową tradycję. Myślą przewodnią samorządów lokalnych jest rozwój miast i gmin preferujący ochronę środowiska naturalnego, a więc: rolnictwo, rybactwo słodkowodne, agroturystykę, szeroko pojętą turystykę, a także turystykę wędkarską, sieć handlowo-gastronomiczną, przetwórstwo rolno-spożywcze, rzemiosło (wyrób mebli, tapicerstwo, wyroby wikliniarskie) oraz drobną wytwórczość nieuciążliwa dla środowiska. Spośród wielu większych firm wytwórczych działających na tym terenie, do ważniejszych należą: - w Andrychowie: Wytwórnia Silników Wysokoprężnych “Andora” S.A., Zakłady Przemysłu Bawełnianego “Andropol” S.A., Fabryka Maszyn S.A. (produkcja obrabiarek); - w Wadowicach: Zakłady Przemysłu Cukierniczego “Skawa” S.A., “Maspex”, Fabryka Elementów Hydrauliki S.A., Rejonowe Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych, Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska “Wadmlek”, Przedsiębiorstwo Budownictwa Rolniczego, Fabryka Urządzeń Mechanicznych i Sprężyn “Fuma”; - w Zatorze: Rybacki Zakład Doświadczalny PAN, Przedsiębiorstwo Produkcji i Hodowli Ryb Słodkowodnych - oddział w Rudzach, Spółdzielnia Rękodzieła Ludowego

“Nadwiślanka”, Zakład Ceramiczny, Przedsiębiorstwo Obrotu i Przerobu Złomu i Metali “Alcoper” - w Trzebieńczycach. Przez obszar arkusza przebiegają równoleżnikowo dwie główne drogi krajowego znaczenia, którym towarzyszą ważne linie kolejowe. Na południu prowadzi droga główna (96) z Bielska przez Kęty - Andrychów - Wadowice - Kalwaria Zebrzydowska do Krakowa. Przez północną krawędź arkusza przebiega drugorzędna droga (950) z Krakowa przez Skawinę - Zator do Oświęcimia. Ponadto znajduje się tu szereg dróg lokalnych. Linie kolejowe, które zostały uruchomione na przełomie XIX i XX wieku w zdecydowany sposób ożywiły gospodarczo ten region.

III. Budowa geologiczna

Położenie arkusza Wadowice na tle budowy geologicznej regionu bez utworów kenozoicznych (Osika, 1972) przedstawia figura 2. Znajduje się on w obrębie zapadliska przedkarpackiego i Karpat zewnętrznych (fliszowych). Zapadlisko ma charakter niecki, nachylony na południe pod fałdy karpackie. Podłoże zapadliska oraz Karpat zewnętrznych stanowią utwory (Golonka, 1981): prekambru, dewonu, karbonu dolnego i górnego (węglonośnego). Tak wykształcone zapadlisko przedkarpackie wypełniają morskie osady miocenu przeważnie ilasto-mułowcowe z piaszczystymi przewarstwieniami. Utwory Karpat zewnętrznych nasunięte są tektonicznie na utwory miocenu zapadliska (Książkiewicz, 1941; Poprawa, 1996). Tworzą je tu trzy jednostki: fliszu zewnętrznego, podśląska, i śląska. W niewielkich fragmentach pochodzenia tektonicznego występują starsze utwory jako skałki wapieni jurajskich, mylonitów, gnejsów (tzw. skałki andrychowskie). Skałki te występują w okolicy Andrychowa, na brzegu jednostki śląskiej, nasuniętej na jednostkę podśląską. Są to typowe porwaki tektoniczne, oderwane od podłoża przez płaszczowinę śląską. Skałki zbudowane są: ze skał krystalicznych, wapieni jurajskich, senońskich i paleogeńskich (Książkiewicz, 1941). Stanowisko tych skałek występujących w Inwałdzie uznane zostało za pomnik przyrody nieożywionej. Osady fliszu zewnętrznego wieku eoceńskiego i oligoceńskiego, które budują obszar na wschód od rzeki Wieprzówki są słabo odsłonięte, najczęściej w zboczach dolin. Są to piaskowce ciężkowickie, łupkowo-piaskowcowe warstwy z Przybradza, pstre łupki z piaskowcami glaukonitowymi, łupki menilitowe z piaskowcami i rogowcami. 6

Fig. 2. Położenie arkusza Wadowice na tle szkicu geologicznego regionu wg R. Osiki (1972) 1 - utwory starsze od permu (karbon, dewon); 2 - perm i trias; 3 – jura; 4 – kreda; 5,6,7 – kreda - paleogen Karpat fliszowych: 5 - jednostka podśląska, 6 - jednostka śląska, 7 - jednostka magurska; 8 - granice nasunięć; 9 - granica występowania utworów miocenu morskiego; 10 – uskoki.

Jednostka podśląska odsłania się na znacznej powierzchni arkusza Wadowice, w jego południowej i wschodniej części. Tworzą ją piaskowcowo-łupkowe utwory kredy dolnej (m.in. łupki cieszyńskie, piaskowce grodziskie, łupki wierzowskie, piaskowce lgockie oraz warstwy gezowe), otulone pstrymi marglami i łupkami kredy górnej i paleogenu, nasunięte na flisz zewnętrzny. Jednostka śląska w Karpatach Zachodnich jest dwudzielna. Wyróżnia się dolną cieszyńską, którą budują łupki i wapienie cieszyńskie oraz górną godulską, zbudowaną

z wyższych ogniw kredy - łupków wierzowskich i piaskowców lgockich oraz paleogenu. Seria śląska występuje na obszarze Beskidu Małego.

Fig. 3. Położenie arkusza Wadowice na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühle (1986)

Holocen: 1 - mady, iły, piaski i żwiry aluwialne, 2 - piaski eoliczne; Plejstocen: 3 - utwory piaszczyste zlodowacenia środkowopolskiego, 4 - lessy, lessy spiaszczone, gliny lessowate, zlodowacenia północnopolskiego, 5 - gliny zwałowe, ich aluwia piaszczyste zlodowacenia południowopolskiego, 6 - utwory starsze od osadów czwartorzędowych.

Utwory czwartorzędowe tworzą nieciągłą pokrywę starszych osadów (Golonka, 1981; Książkiewicz, 1941). Podczas zlodowaceń i okresów interglacjalnych powstawały charakterystyczne dla tego okresu osady i formy morfologiczne. Na terenie arkusza obecne są wyższe i niższe tarasy zalewowe dolin rzecznych wypełnione osadami żwirowo-piaszczysto- gliniastymi, wśród nich wysoki taras rzeki Skawy (12-15 m), między Wadowicami a

Zatorem. Z obszaru na północ od Wadowic znane są resztki moren oraz iły zastoiskowe. Z wietrzenia utworów fliszowych i mioceńskich tworzyły się gliny deluwialne i zwietrzelinowe. Położenie arkusza Wadowice na tle mapy geologicznej zakrytej wg E. Rühle'go (1986) obrazuje figura 3. Przeważającą powierzchnię arkusza pokrywają lessy oraz gliny lessopodobne, a doliny rzeczne - osady holoceńskie - mady, piaski ze żwirami i mułki.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Wadowice znajdują się złoża kopalin energetycznych i skalnych. Wśród nich są kopaliny podstawowe - węgle kamienne oraz 7 złóż surowców skalnych, zaliczanych do kopalin pospolitych - w tym: jedno złoże kruszywa naturalnego i 6 złóż surowców ilastych ceramiki budowlanej (Praca zbiorowa, 1997). Stopień rozpoznania dokumentowanych złóż, jak i wielkość ich zasobów oraz stan zagospodarowania przedstawia tabela 1. Na obszarze województwa bielskiego znajduje się południowa, brzeżna i zarazem głęboko zalegająca część Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. W północnej części terenu arkusza Wadowice, w obrębie karbonu produktywnego, znajdują się południowe granice udokumentowanych wstępnie obszarów złożowych węgli kamiennych: “Oświęcim-Polanka”, “Zator”, “Spytkowice” (tab. 1). Obszar złożowy “Oświęcim-Polanka” obejmuje naroża czterech arkuszy: Oświęcim, Chrzanów, Wadowice, Kęty. Podobnie zlokalizowane jest złoże “Spytkowice” - arkusze: Chrzanów, Krzeszowice, Kalwaria Zebrzydowska, Wadowice. Obszar złoża “Zator” znajduje się na terenie arkuszy Chrzanów i Wadowice. Strop warstw węglonośnych wymienionych obszarów złożowych węgli energetycznych leży około 800-1300 metrów poniżej powierzchni terenu. Związane są one z najmłodszymi utworami karbonu produktywnego, z osadami krakowskiej serii piaskowcowej, przede wszystkim z warstwami łaziskimi i libiąskimi. Miąższość warstw łaziskich przekracza 350 metrów, a libiąskich waha się od 150 do 300 metrów. W obu warstwach dominują gruboziarniste piaskowce. W warstwach łaziskich podrzędnie występują iłowce i mułowce. Pokłady węgla kamiennego związane są głównie z warstwami łaziskimi oraz libiąskimi. Tylko w niektórych przypadkach pokłady węgla pojawiają się w warstwach orzeskich - serii mułowcowej oraz rudzkich - górnośląskiej serii piaskowcowej. Występują tu węgle energetyczne.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Wiek Numer geologiczne Kategoria Stan kompleksu Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny złoża Nazwa Rodzaj bilansowe rozpozna zagospodaro- 3 litologiczno- (tys.m ) kopaliny złóż* konfliktowości na złoża kopaliny (tys.t, -nia wania złoża surowcoweg 3 złoża mapie tys.m )* o wg. stanu na 31.12.2000 r. (Przeniosło, 2001) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Oświęcim - Polanka Wk C 2 086 237 C1 + C2 N 0 E 3 B U 2 Zator Wk C 347 145 C1 + C2 N 0 E 3 B U 3 Spytkowice Wk C 662 614 C1 + C2 N 0 E 3 B U 2) 4 Przeciszów g(gc), i(ic) Q, Tr 479 C1 Z 0 Scb 4 B G 2) 5 Zator g(gc) Q 305 C1 G 6,0 Scb 4 A - 2) 6 Bachowice g(gc) Q 140 C1 Z 0 Scb 4 A - * 7 Radocza ż Q 537 C1 N 0 Skb 4 B W 2) 8 Wadowice - Łazówka g(gc) Q 335 C1 + B G 0 Scb 4 A - 2) 9 Chocznia g(gc), i(ic) Q, Tr 2 447 C1 N 0 Scb 4 B Gl 2) 10 Andrychów g(gc), i(ic) Q, Tr 925 C1 + B G 0 Scb 4 A -

Rubryka 3 - Wk - węgiel kamienny, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, i(ic) – iły ceramiki budowlanej Rubryka 4 - Q - Czwartorzęd Tr – Trzeciorzęd, C - karbon * Rubryka 6 - kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych - B, C1, C2; złoże zarejestrowane - C1 Rubryka 7 - złoża: G - zagospodarowane, N - niezagospodarowane, Z -zaniechane Rubryka 9 – E - kopaliny energetyczne, Scb – ceramiki budowlanej, Skb - kruszyw budowlanych Rubryka 10 - złoża: 3 - rzadko występujące, 4 - powszechne Rubryka 11 - złoża: A - małokonfliktowe, B - konfliktowe Rubryka 12 – W - ochrona wód, G - ochrona gleb, U - ogólna uciążliwość dla środowiska

Złoże “Oświęcim-Polanka” zawiera 33 pokłady węgli kamiennych w warstwach łaziskich, orzeskich i rudzkich. Są to węgle, których miąższość waha się od 1,0-4,1 m. Średnia wartość opałowa tych węgli wynosi 23 425 kJ/kg, przy średniej zawartości popiołu 19,48 %, a siarki całkowitej 0,89 %. Złoże “Zator” posiada udokumentowane wstępnie zasoby 7 pokładów węgli kamiennych w warstwach libiąskich, łaziskich oraz szacunkowe w warstwach orzeskich. Są to węgle energetyczne o miąższości 1,75-4,3 m. Średnia wartość opałowa tych węgli wynosi 22 618 kJ/kg, przy średniej zawartości popiołu 13,79%, a siarki całkowitej 0,93 %. Złoże “Spytkowice” zawiera 10 pokładów węgli kamiennych w warstwach libiąskich, łaziskich oraz orzeskich. Są to węgle energetyczne o miąższości wahającej się od 1,4-2,9 m. Średnia wartość opałowa tych węgli wynosi 22 542 kJ/kg, przy średniej zawartości popiołu 17,89 %, a siarki całkowitej 0,87 %. Wykonane w 1996 roku dodatki do dokumentacji geologicznych zweryfikowały wielkość zasobów tych rejonów, które nie zostały uwzględnione w bieżącym Bilansie zasobów (Przeniosło, 2001). W wyniku weryfikacji Bilansu zasobów w 1997 (Przeniosło, 1997) roku zasoby złóż węgli „Rejonu Zatora” i „Spytkowic” zostały znacznie zmniejszone i przekwalifikowane do kategorii C2 i szacunkowych (D1). Udokumentowano 6 złóż surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz jedno kruszywa naturalnego. Nie posiadają udokumentowanych obszarów złożowych piaskowce, które były w przeszłości eksploatowane w kilku miejscach (Kita-Badak, 1965; Peszat, 1976) na terenie arkusza. Dotyczy to kamieniołomów w Kaczynie (piaskowce lgockie) oraz rejonu Zagórnika (piaskowce godulskie). Wspomniane piaskowce wykorzystywane były na lokalne potrzeby do celów budowlanych i drogowych. Posiadają one na ogół korzystne właściwości techniczne. Utwory kenozoiczne (ilaste) pokrywające znaczną powierzchnię arkusza, posiadają właściwości niezbędne do produkcji ceramiki budowlanej. Złoża kopalin ilastych związane są z różnymi odmianami litologicznymi, głównie z osadami czwartorzędowymi (plejstocenu - gliny, mułki) oraz trzeciorzędowymi morskimi osadami miocenu (iły). Czwartorzędowe gliny, iły, mułki są lub były kopaliną użyteczną złóż “Zator” (Mizera, 1986), “Bachowice”, “Wadowice-Łazówka”. Średnia miąższość serii złożowej wyżej wymienionych złóż wynosi 8,5 m (złoże “Zator”) i 11,0 m (złoże “Bachowice,” “Wadowice-Łazówka”). W spągu serii złożowej znajdują się utwory piaszczyste i żwirowe (złoże “Zator”). Nadkład stanowi gleba, miąższości 0,1-0,5 m (śr. 0,3 m), a N:Z wynosi 0,2-0,04.

W złożach “Przeciszów”, “Chocznia” i “Andrychów”, pod nadkładem gleby o średniej miąższości 0,2-0,6 m i N:Z 0,06-0,2, znajdują się czwartorzędowe gliny o zmiennej miąższości (2,7-14,2 m). Poniżej utworów czwartorzędowych leżą ilaste osady trzeciorzędowe, których miąższość waha się granicach 0,0-14,5 m. W złożu “Chocznia” brak ciągłego poziomu iłów. Walory jakościowe tych surowców i możliwość ich wykorzystania klasyfikują je do kopalin powszechnie występujących, stosowanych do produkcji cegły pełnej (Wyrwicka, Wyrwicki, 1994). Czwartorzędowe surowce ilaste są małoplastycznymi kopalinami, które posiadają niskie parametry jakościowe. Trzeciorzędowe kopaliny spełniają w pełni wymagane kryteria bilansowości. W przypadku występowania w złożu kopaliny czwarto- i trzeciorzędowej, przy zastosowaniu odpowiedniej proporcji tych surowców, uzyskuje się mieszankę odpowiadającą wymogom technologicznym, w celu otrzymania wymaganych wyrobów ceramiki budowlanej. Podstawowe parametry jakościowe udokumentowanych kopalin ilastych ceramiki budowlanej na obszarze arkusza przedstawia tabela 2. Po II wojnie udokumentowanych zostało szereg złóż tego surowca. Niektóre z nich zostały wykreślone z ewidencji złóż (“Wadowice I”), w innych zaniechano eksploatacji (“Bachowice”, “Przeciszów”, “Wadowice-Łazówka”). Jedyne złoże, które jest w rezerwie (niezagospodarowane) to złoże “Chocznia”. Wykorzystujące lokalne gliny rozwinięte tu garncarstwo posiada wielowiekową tradycję. Jedno złoże tej kopaliny związane z lewobrzeżnymi tarasami rzeki Skawy znajduje się na wschód od Radoczy. Udokumentowane jest kartą rejestracyjną z 1963 roku. Złoże „Radocza”, o powierzchni 54 ha pod nadkładem gleby, glin pylastych, szarych iłów zapiaszczonych miąższości 1,2-4,4 m (średnio 2,1 m) posiada pospółkę grubą i bardzo grubą, średniej miąższości 4,7 m (1,6-6,0 m). Zawartość pyłów mineralnych w kopalinie waha się 3,0-6,0 % (średnio 5 %). Średni punkt piaskowy dla całego złoża wynosi 27 %. Surowiec ten, po odpyleniu nadaje się do produkcji betonów. Wytrzymałość betonu marki 170 na zgniatanie po 7 dniach - bardzo dobra (140 kg/cm2). Znaczna powierzchnia złoża (45 ha) jest pozabilansowa, z uwagi na N:Z, który dla całego złoża wynosi 0,45. W przeszłości eksploatacja kruszywa grubego (żwiru) prowadzona była na szeroką skalę z wybilansowanych już złóż “Trzebieńczyce” i “Graboszyce” - leżących na południe od Zatora, także na lewym brzegu Skawy. Eksploatacja tych złóż została zakończona w latach 80-tych bieżącego stulecia. Zrekultywowane wyrobiska poeksploatacyjne stanowią obecnie hodowlane stawy rybne, akweny rekreacyjne oraz siedliska ptactwa wodnego.

Tabela 2 Parametry jakościowe kopalin ilastych dla złóż z obszaru arkusza Wadowice

Parametry jakoś ciowe surowca [śr] Skurczliwość Temp. Wytrzymałość na Nazwa Woda zarobowa Zawartość margla Zawartość siarczanów Nasiąkliwość wysychania Wypału zgniatanie złoża [%] [%] [%] [%] [%] [°C] [Mpa] Q Tr Q Tr Q Tr Q Tr Q Tr Q Tr 1 2 3 4 5 6 7 8 Przeciszów 3,1 6,9 19,2 23,9 w ilości nieszkodl. 950 16,44 13,27 114 257 Zator 3,9 - 20,2 - brak - 0,14-0,32 - 1000 - - - - Bachowice 3,8 - 20,7 - b.d. - b.d. - 980 15,9 - 78 - Wadowice - 6,1 (5,2) - 19,4 - 0,02-0,06 - nieszkodl. - 950 10,0 - 244 - Łazówka Chocznia 4,6 6,5 22,0 28,4 0,03 0,20 0,08 0,54 950 13,8 - 120 - Andrychów* 6,4 22,8 0,12 nieszkodliwe 950 13,30 198

Rubryka 1:*- dane odnoszą się do średniej dla kopaliny całego złoża (Q i Tr) b.d. - brak danych

Klasyfikacja sozologiczna złóż kopalin (tab. 1), z punktu widzenia ich ochrony wydziela cztery klasy (1-4), z uwagi na częstotliwość ich występowania: 3 – rzadkie tylko w regionie, 4 - powszechne. Z punktu widzenia oddziaływania eksploatacji na środowisko wydziela się trzy klasy (A-C). Klasa A (małokonfliktowa) występuje w przypadku eksploatacji złoża, w wyniku której naturalne środowisko nie podlega zmianom. Klasa B (konfliktowa) pozwala na ograniczoną i kontrolowaną eksploatację złoża (np. jej głębokości), z uwagi na określone wymagania odnośnie ochrony środowiska (gleby, lasy, wody). Eksploatacja złóż może powodować konflikt ze środowiskiem naturalnym, powodując w różnym stopniu jego zmiany. Złoża węgli kamiennych występują regionalnie (klasa 3), powodują nietypową konfliktowość z punktu widzenia ochrony środowiska. Określa się ją jako “ogólną uciążliwość” dla środowiska, która wynika z zagospodarowania terenu i ewentualnych skutków przyszłej eksploatacji złoża. Kopaliny skalne omawianego obszaru należą do powszechnie występujących (klasa 4). Z punktu widzenia ochrony środowiska, większość złóż jest możliwych do zagospodarowania bez większych ograniczeń, nie powodując konfliktowości ze środowiskiem. Złoża kopalin ilastych ceramiki budowlanej “Przeciszów”, “Chocznia” sklasyfikowano jako konfliktowe, z uwagi na ich położenie na terenie gruntów rolnych podlegających ochronie. W tych przypadkach, przed podjęciem eksploatacji konieczne jest odizolowanie zdejmowanej warstwy gleby z nadkładu i składowanie jej oddzielnie. Pozostałe złoża z tej grupy są niekonfliktowe. Złoże kruszywa “Radocza” zlokalizowane jest w obrębie obszaru najwyższej i wysokiej ochrony GZWP Skawa (nr 444). Eksploatacja tego złoża stwarza możliwość naruszenia i zanieczyszczenia warstw wodonośnych tego zbiornika wody podziemnej. Konfliktowość ze środowiskiem złóż zlokalizowanych na obszarze arkusza Wadowice została uzgodniona z Głównym Geologiem Wojewódzkim w Bielsku-Białej.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Spośród udokumentowanych i zarejestrowanych złóż kopalin na obszarze arkusza Wadowice (tabela 1), tylko jedno złoże - surowców ilastych ceramiki budowlanej (glin czwartorzędowych) w Zatorze jest obecnie przedmiotem eksploatacji. Wydobywaną kopalinę wykorzystuje się do produkcji cegły pełnej. Połączenie glin czwartorzędowych z łupkiem węglowym (Haldex) lub z iłami trzeciorzędowymi, daje mieszankę surowcową właściwą do

produkcji dobrej jakościowo cegły. Taka technologia produkcji cegły (z Haldexem) stosowana jest w przypadku czwartorzędowych glin ze złoża “Zator”. Zmiany gospodarcze ostatnich lat w Polsce spowodowały upadek istniejących tu od wielu lat cegielni. Jedynym czynnym okresowo zakładem przetwórczym surowców mineralnych jest cegielnia w Zatorze. Pomimo zmiany użytkownika zakładu i trudności związanych z prawami własnościowymi, ciągłość pracy cegielni została zachowana. Produkuje się cegłę pełną klasy 75, 100, kratówkę K-1, K-2, K-3. Działalność zakładu nie stwarza zagrożenia dla środowiska. Przemysłowe zasoby złoża “Wadowice-Łazówka” zostały niemal wyczerpane. Zasoby warunkowe (w polu B), nie mogą być eksploatowane, ponieważ nie było zgody władz lokalnych, ze względu na przeznaczenie i wykorzystanie tego terenu pod budownictwo jednorodzinne. Wydobycia kopaliny i produkcji na miejscu cegły zaniechano w II kwartale 1996 roku. Niewielki obszar niewyeksploatowanego złoża jest niedostępny, gdyż znajduje się pod linią energetyczną. Złoże kwalifikuje się do skreślenia z Bilansu zasobów kopalin. W niewielkiej odległości od wspomnianej cegielni udokumentowane jest złoże glin i iłów “Chocznia”, które miało stanowić bazę surowcową (rezerwową) dla zakładu Wadowice-Łazówka. Nowi właściciele zrezygnowali z przetwórstwa surowców ilastych, a na terenie zakładu znajduje się obecnie Hurtownia Materiałów Budowlanych (m. in. cegły w różnych asortymentach), sprowadzanej z różnych cegielni - Myślenice, Zesławice, Biegonice. Złoże “Chocznia”, pomimo że znajduje się w planie przestrzennego zagospodarowania gminy, wymaga przeliczenia zasobów, gdyż przez jego obszar, równolegle do zachodniej granicy przeprowadzono wysokoprężny gazociąg. Wymaga to wprowadzenia filara ochronnego, lub zmiany granicy złoża. Złoże glin czwartorzędowych i iłów trzeciorzędowych “Przeciszów” zostało tylko częściowo wyeksploatowane, produkcja cegły z jego surowca zaniechana została w latach 1990-1991. W tym samym czasie zaniechano eksploatacji kopaliny i produkcji cegły ze złoża “Bachowice”. Udokumentowane zasoby złoża w większości są wyeksploatowane, a obszar bez rekultywacji, gęsto zarośnięty. Pozostałe zasoby kwalifikują się do skreślenia z Bilansu zasobów. Złoże “Andrychów” chwilowo jest nieczynne, z powodu reprywatyzacji zakładu. Eksploatacja złoża i produkcja zakładu będzie wznowiona, po uzyskaniu przez właścicieli koncesji, która straciła ważność przez upadłość poprzedniego użytkownika złoża, czyli Bielskich Zakładów Ceramiki Budowlanej - Oddział w Kętach.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na terenie arkusza Wadowice perspektywy powiększenia bazy surowcowej kopalin użytecznych są znikome. Obszar perspektywiczny występowania kopalin to obszar, na którym znajdują się skały posiadające cechy kopaliny, a geologiczno-górnicze warunki nie wykluczają ich eksploatacji, z wyłączeniem: parków narodowych, rezerwatów, obszarów zurbanizowanych. Obszar prognostyczny dotyczy obszaru występowania kopaliny w obrębie perspektywicznej jednostki surowcowej, po wyłączeniu obiektów i obszarów prawnie chronionych. Kopalina posiadać musi wymagane właściwości jakościowe, potwierdzone badaniami oraz określone lub oszacowane zasoby. Udokumentowane obszary złożowe węgli kamiennych znajdują się na limnicznym obrzeżu niecki węglonośnej Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Utwory karbonu produktywnego, z którymi związane są pokłady energetycznego węgla kamiennego, zapadają pod miąższe osady Karpat Zewnętrznych, nie dając perspektyw jego wydobycia. Wymogi jakościowe kopaliny i surowca do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej nie pozwalają wyznaczyć nowych obszarów perspektywicznych na terenie arkusza. Parametry jakościowe udokumentowanych surowców ilastych są różne. Utwory czwartorzędowe nie posiadają wymaganych kryteriami bilansowości, właściwych parametrów jakościowych surowca do produkcji cegły pełnej dobrej jakości. Nie spełniają w pełni warunków kopaliny, nie można więc wyznaczać dla nich obszarów perspektywicznych. Trzeciorzędowe iły nie tworzą ciągłego horyzontu, posiadają niekiedy znaczne ilości (przekraczające wartości dopuszczalne) domieszek gruboziarnistych, margla. Znajdują się one pod znacznym nadkładem (ponad 10 m) czwartorzędowych osadów piaszczystych, lessów lub glin lessopodobnych. W latach 1979-1983 Przedsiębiorstwo Geologiczne w Krakowie prowadziło badania geologiczno-zwiadowcze za złożami surowców ilastych do produkcji wyrobów cienkościennych ceramiki budowlanej na obszarze województwa bielskiego. Pośród wytypowanych sześciu obszarów badań dwa rejony (Osiek i Piotrowice) znajdują się na obszarze omawianego arkusza. Przedmiotem poszukiwań i badań były iły trzeciorzędowe do produkcji wyrobów wyżej wymienionych. W wyniku dwuetapowych prac geofizycznych, wiertniczych i badań laboratoryjnych pobranych próbek, oba obszary zostały uznane za negatywne dla występującej tu kopaliny do produkcji wyrobów cienkościennych ceramiki budowlanej, bowiem tylko pojedyncze próbki spełniały wymogi jakościowe parametrów 16

fizycznych i technologicznych. Iły te zalegają na różnych głębokościach (16-34 m w rejonie Osieka, 20-20 m w rejonie Piotrowic), posiadają niską (poniżej normy) skurczliwość suszenia, wytrzymałość na ściskanie, nie są mrozoodporne, zaś kształtki posiadają uszkodzenia z powodu obecności margla. Przykrywające iły czwartorzędowe gliny pylaste również nie spełniają wymaganych parametrów jakościowych. Współwystępujące razem czwartorzędowe gliny i trzeciorzędowe iły, iłołupki w obrębie udokumentowanych złóż kopalin ilastych wzbogacają jakość surowca, bowiem przy zastosowaniu odpowiedniej proporcji kopaliny, można uzyskać mieszankę spełniającą wymogi kryteriów jakościowych do produkcji wyrobów ceramiki czerwonej. Taki profil geologiczny jest w złożach: “Chocznia”, “Przeciszów”, “Andrychów”, których zasoby powinny być wykorzystane. Eksploatację kopaliny w „Przeciszowie” można kontynuować w kierunku wschodnim, zaś w „Andrychowie” - w kierunku północnym. Perspektywiczne obszary dla kruszywa naturalnego należy wiązać z niskim tarasem doliny rzeki Skawy (Bąk, Radwanek-Bąk, 1996). Między stawami wadowickimi a Graboszycami znajduje się potencjalny obszar perspektywiczny dla kruszywa naturalnego (na ogół grubego - żwiru). Na północ od Wadowic, na lewym tarasie Skawy (do linii kolejowej) udokumentowane zostało złoże żwirów “Radocza”. W obrębie wyznaczonego na mapie obszaru perspektywicznego dla kruszywa naturalnego, znajdują się nad brzegiem rzeki miejsca doraźnej, na lokalne potrzeby eksploatacji. Nie kwalifikują się one jako punkty występowania kopaliny. Są to miejsca ruchome, związane z odpowiednim poziomem stanu wody i nanosami kruszywa przez nurt rzeki. Poza wspomnianą strefą, brak większych perspektyw dla kruszywa naturalnego. Na mapie przedstawiono niewielki obszar perspektywiczny w obrębie wychodni piaskowców lgockich rejonu Kaczyny, gdzie prowadzona była niegdyś lokalna eksploatacja. Są to najczęściej kremowe, drobnoziarniste, zbite, niekiedy kruche piaskowce, o wapienno- krzemionkowym lub krzemionkowym spoiwie. Piaskowce te charakteryzują się odpowiednimi parametrami, takimi jak: wytrzymałością na ściskanie (950-1300 kg/cm2), nasiąkliwością (0,85-0,96 %). Uzyskany surowiec nadaje się do produkcji tłucznia, grysów, kamienia łamanego (materiał drogowy), a także dla budownictwa (również wodnego). Miąższość ławic piaskowców nie przekracza 1 m. Posiadają one przerosty szarych i brunatnych łupków ilastych i krzemionkowych, których ilości mogą być znaczne (do 30 %).

Przedstawiony obszar perspektywiczny znajduje się na granicy nowopowstałego (zatwierdzonego w lipcu 1998 roku) Parku Krajobrazowego Beskidu Małego.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Cały obszar arkusza Wadowice znajduje się w dorzeczu górnej Wisły, w jej prawobrzeżnej części. Wydziela się działy wodne drugiego i trzeciego rzędu, których cieki zasilają wody górnej Wisły (Mapa podziału hydrograficznego Polski..., 1980). Wyróżnić należy zlewnię: Skawy, Wieprzówki, Soły, Wisły. Znaczną część arkusza zajmuje rzeka Skawa w jej dolnym biegu wraz ze znaczącym jej dopływem Wieprzówką. Na rzekach tych znajdują się posterunki wodowskazowe IMGW - na Skawie w Wadowicach (limnigraf) oraz w Zatorze, a także na Wieprzówce w Sułkowicach i w Rudzach (Dynowska, Maciejewski, 1991). Rzeka Skawa to jeden z licznych karpackich dopływów, który ma znaczny wpływ na przebiegi i tworzenie się wezbrań Wisły, powodujących powodziowe fale kulminacyjne. Średnie roczne przepływy rzek są podstawowym wskaźnikiem zasobów wód powierzchniowych. W okresie 1951-1980 roku dla rzeki Skawy w Wadowicach wynosił on 12,7 m3/s, w Zatorze 16,4 m3/s. Odpowiednio kształtowały się także spływy jednostkowe - 15,2 l/s ⋅ km2 i 14,2 l/s ⋅ km2. Czystość głównych rzek arkusza (Skawa i Wieprzówka) odbiega od zamierzonych wymagań, tj. I klasy czystości na całej ich długości. Decydujące znaczenie o czystości ogólnej rzeki mają zanieczyszczenia specyficzne, do których należą: fenole, metale, detergenty, siarczki. W większości punktów pomiarowych czystości wód, zarówno wody Skawy jak i Wieprzówki poniżej Andrychowa, zakwalifikowane są jako pozaklasowe. Jedynie Wieprzówka przy ujściu do Skawy posiada III klasę czystości wg „Stan środowiska w województwie małopolskim w roku 2002” (Stan..., 2001). Na jakość wód w Skawie zdecydowanie ujemny wpływ ma potok Paleczka (prawy jej dopływ - poza arkuszem), który wprowadza do rzeki wody ponadnormatywnie zanieczyszczone (fenole, BZT5, siarczki), pochodzące ze ścieków bytowo-gospodarczych i przemysłowych (z garbarni w Zembrzycach). Ujęcia powierzchniowe wód z tych rzek przeznaczone są dla celów komunalnych i przemysłowych. Ujęcia dla Andrychowa, zlokalizowane są na rzece Wieprzówce oraz jej 18

dopływie Targowiczance. Ujęcie komunalne na Targowiczance oraz przemysłowe na Wieprzówce (na terenie Andrpolu) posiadają udokumentowane granice terenu strefy ochrony pośredniej (Mancewicz, 1996). Na rzece Skawie znajduje się ujęcie wody dla celów komunalnych (arkusz Kalwaria Zebrzydowska) dla miasta Wadowic. Granica zewnętrznego terenu strefy ochrony pośredniej tego ujęcia obejmuje znaczny obszar, którego część obejmuje arkusz Wadowice. Od arkusza Kęty przechodzi również fragment strefy ochrony pośredniej, wyznaczonej dla ujęcia komunalnego wód podziemnych poprzez zespół studzien. Do priorytetowych działań władz miasta należy rozwój sieci kanalizacji ściekowej i oczyszczalni, minimalizując zanieczyszczenie wód powierzchniowych jak i podziemnych. Wśród wód powierzchniowych na arkuszu ważną rolę odgrywają liczne hodowlane stawy rybne, które zajmują znaczną jego powierzchnię. Tereny te posiadają wielowiekową tradycję hodowli ryb. Zatorszczyzna była i jest jednym z największych w kraju miejscem koncentracji produkcji ryb stawowych (karpia i innych gatunków ryb słodkowodnych) oraz materiału zarybieniowego (karpia, szczupaka, sandacza, suma, lina, karasia i innych). Dziś, większość z nich znajduje się pod ochroną jako zabytek kultury materialnej.

2. Wody podziemne Położenie arkusza Wadowice na tle mapy głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) przedstawia figura 4 (Kleczkowski, 1990). W Karpatach czwartorzędowe warstwy wodonośne związane są z dolinami rzek i kotlinami. Zbiorniki te posiadają niewielkie powierzchnie, lecz zasobne są w wodę. Spowodowane jest to drenującą działalnością rzek oraz piaszczysto-żwirowym wykształceniem zawodnionych osadów. Czwartorzędowe poziomy wodonośne mają charakter otwarty, o współczynniku filtracji 1-3*⋅10-4 m/s. najczęściej są one jednopoziomowe - zbiornik rzeki Skawy (nr 444), Oświęcim (nr 449). Zbiorniki te nie posiadają dokumentacji hydrogeologicznej. W obrębie arkusza Wadowice zlokalizowanych jest kilka ujęć wód podziemnych, o wydajności >25 m3/h, które przeznaczone są dla celów komunalnych. Eksploatacja wód podziemnych ze zbiornika Oświęcim (nr 449) przez ujęcie wody w Przeciszowie (zespół studni), spowodowała powstanie leja depresji, którego południowa granica widoczna jest na arkuszu. Pobierana woda klasy Ic (d), przeznaczona do zaopatrzenia ludności w wodę do picia jest nieznacznie zanieczyszczona, łatwa do uzdatnienia. Do południowych brzegów arkusza przylega zbiornik warstw fliszowych Godula, Beskid Mały (nr 447). Jest to zbiornik szczelinowo-porowy, w obrębie piaskowców

fliszowych kredy, który na głębokości około 60 metrów posiada szczeliny wodonośne. Wody z tych warstw są pitnymi klasy Ia, bardzo czystymi nadającymi się do użytku bez uzdatniania. W obrębie Górnośląskiego Zagłębia Węglowego widoczny jest fragment zbiornika Pszczyna- Żory (nr 346), związany z czwartorzędowymi utworami piaszczystymi.

Fig. 4. Położenie arkusza Wadowice na tle obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – obszar najwyższej ochrony (ONO); 3 – granica GZWP w ośrodkach porowych; 4 – granica GZWP w ośrodkach szczelinowych i szczelinowo-porowych; 5 – granica GZWP w ośrodkach szczelinowo-krasowych.

Numer i nazwa GZWP, wiek ich utworów wodonośnych: 326 – Częstochowa (Wschód), jura górna (J3); 346 – Pszczyna-Żory, czwartorzęd (Q); 348 – Godula (Beskid Śląski), kreda (K); 444 – Dolina rzeki Skawy, czwartorzęd (Q); 445 – Magura (Babia Góra), trzeciorzęd (Tr); 446 – Dolina rzeki Soły, czwartorzęd (Q); 447 – Godula (Beskid Mały), kreda (K); 448 – Dolina rzeki Białej, czwartorzęd (Q); 449 – Dolina rzeki Wisły (Oświęcim), czwartorzęd (Q); 452 – Chrzanów, trias dolny i środkowy (T1, 2).

D – zbiornik w dolinie; F – zbiornik we fliszu karpackim; P – zbiornik w pradolinie. 20

W triasowych utworach piaskowcowych znajduje się zbiornik Chrzanów (nr 452). Na północno-wschodnim obrzeżeniu Górnośląskiego Zagłębia Węglowego znajduje się zachodnia część jurajskiego, szczelinowo-krasowego zbiornika Częstochowa Wschód (nr 326). Charakter czwartorzędowych zbiorników podziemnych typu porowego sprzyja oddziaływaniu powierzchniowych czynników zanieczyszczających. Ogniskami powodującymi ich zanieczyszczenie między innymi są (Różkowski, Siemiński, 1995): nieskanalizowane obszary zabudowane, składowiska odpadów komunalnych i przemysłowych, brak większej ilości skutecznie działających oczyszczalni ścieków, magazyny i stacje paliw oraz magazyny nawozów mineralnych i środków ochrony roślin.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach arkusza 994-Wadowice zamieszczono w tabeli 3. W celu łatwiejszej interpretacji uzupełniono je danymi zawartości pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 2x2 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowalna. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 21

70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na 4 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zanieczyszczeń zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli 1 próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały zatem przedstawione w postaci mapy punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych odmiennymi kolorami dla gleb zaklasyfikowanych do grup A i B (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do grupy B, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała górną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. Każdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3). Przeciętne ilości analizowanych pierwiastków (poza arsenem i rtęcią) w glebach na terenie arkusza znacznie przewyższają wartości przeciętnych obliczonych dla najmniej zanieczyszczonych gleb całego kraju, co wiąże się z podwyższonym tłem geochemicznym metali w tym regionie Polski. Najwyższe wartości median w stosunku do gleb z terenów niezabudowanych Polski zanotowano dla baru, cynku, kadmu i ołowiu. .

Tabela 3 Zawartość metali w glebach ( w mg/kg) Wartości Zakresy zawartości Wartość Wartość dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi w glebach na arkuszu przeciętnych przeciętnych (Rozporządzenie Ministra Środowiska 994-Wadowice (median) (median) w glebach z dnia 9 września 2002 r.) w glebach na obszarów arkuszu 994- niezabudowanych Grupa A 1) Grupa B 2) Grupa C 3) Gleby Wadowice Polski 4) Metale o przekroczonych dopuszczalnych N=70 N=6522 wartościach stężeń N=70 Głębokość (m ppt) dla grupy C Frakcja ziarnowa <1 mm, mineralizacja HCl (1:4) 0-0,3 0-2 Głębokość (m ppt) 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-14 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 38-119 54 27 Cr Chrom 50 150 500 7-23 11 4 Zn Cynk 100 300 1000 30-205 71 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-2,3 0,9 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2-9 5 2 Cu Miedź 30 150 600 5-40 9 4 Ni Nikiel 35 100 300 5-31 9 3 Pb Ołów 50 100 600 15-71 26 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,21 <0,05 <0,05 1) grupa A Ilość badanych próbek gleb z arkusza 994-Wadowice w poszczególnych grupach zanieczyszczeń a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego (w %) ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, As Arsen 100 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie Ba Bar 100 przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia Cr Chrom 100 gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – Zn Cynk 83 17 dla obszarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze Cd Kadm 64 36 stanu faktycznego, 2) Co Kobalt 100 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem Cu Miedź 97 3 gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz Ni Nikiel 100 zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a także grunty zabudowane i Pb Ołów 94 6 zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 100 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z arkusza 994-Wadowice do poszczególnych grup komunikacyjne, zanieczyszczeń (w %) 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 57 43 N – ilość próbek

Sumaryczna klasyfikacja wskazuje, że 57 % badanych gleb należy do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie). W grupie B (pozwalającej na wielofunkcyjne użytkowanie) znajduje się 43 % gleb. Ich niewielkie zanieczyszczenie kadmem, cynkiem i ołowiem wiąże się przypuszczalnie z oddziaływaniem czynników antropogenicznych Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

2. Osady wodne Kryteria oceny osadów Do oceny jakości osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ciężkimi zastosowano kryteria zawarte w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, powyżej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, wartości PEL oraz tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski. Materiał i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawierającej wyniki badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska. Próbki osadów są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charakteryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnowa drobniejsza niż 0,2 mm. Zawartości arsenu, kadmu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą

królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych wartościach PEL. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość, co najmniej jednego pierwiastka przewyższała górną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego każdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu. Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu Wadowice zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny sieci geochemicznego monitoringu osadów wodnych – na rzece Skawie w Zatorze. Osady Skawy w Zatorze charakteryzują się znacznie podwyższoną zawartością ołowiu i cynku w stosunku do wartości ich tła geochemicznego. Zawartość ołowiu przekracza wartość PEL dla tego pierwiastka, a przy odnotowanej zawartości miedzi (>36 ppm) możliwe jest występowania ujemnego oddziaływania tego pierwiastka na organizmy wodne. Tabela 4. Zawartość pierwiastków w osadach rzecznych.

Rozporządzenie Tło Skawa PEL** Pierwiastek MŚ* geochemiczne Zator Zawartość (ppm) Arsen (As) 30 17 <5 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 16 Cynk (Zn) 1000 315 73 97 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 64 Nikiel (Ni) 75 42 6 18 Ołów (Pb) 200 91 11 101 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 <0,05

* - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony, Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r. ** - PEL – zawartość, powyżej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne.

Dane prezentowane na mapie umożliwiają jedynie oceny zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych.

3. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla wschodniej krawędzi arkusza mapy (fig.5). Zabieg taki jest możliwy, gdyż krawędź ta jest zbieżna z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. W przypadku arkusza Wadowice brak jest profilu zachodniego, gdyż wszystkie punkty pomiarowe zostały zlokalizowane nieco bardziej na zachód i znajdują się na sąsiednim arkuszu Kęty. Dane te wykorzystano do opisu niniejszego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

994E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma

5537611

5535780

m 5533649

5532156

5529752

0 1020304050607080 nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5537611

5535780

m 5533649

5532156

5529752

0 5 10 15 20 25 30 kBq/m2

Fig. 5. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rzędnych - opis siatki kilometrowej arkusza)

27 Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu wschodniego są dość zróżnicowane i wahają się od niespełna 50 do ponad 70 nGy/h, wartość średnia wynosi około 55 nGy/h i jest istotnie wyższa od średniej dla Polski, która wynosi 34,2 nGy/h. Ten relatywnie wysoki poziom promieniowania gamma związany jest z obecnością utworów lessowych pokrywających dominującą część środkowej i północnej części arkusza. Utwory aluwialne występujące wzdłuż Skawy i jej dopływu Wieprzanki cechują się nieco niższymi wartościami dawki promieniowania gamma. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłuż wschodniego profilu są dość zmienne i wahają się od 5 do ponad 25 kBq/m2. Są to wartości średnie, charakterystyczne dla obszarów o podwyższonym zanieczyszczeniu. Zanieczyszczenia te związane są z dość rozległymi obszarowo lecz mało intensywnymi anomaliami występującymi w rejonie Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i Beskidów. Nie niosą ze sobą żadnego zagrożenia radiologicznego dla ludności.

IX. Składowanie odpadów

Przy określeniu warunków, jakim powinny odpowiadać obszary predysponowane do lokalizowania składowisk uwzględniono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk (Dobak, Sikorska-Maykowska, 2004). Na mapie wskazane zostały: - obszary, gdzie z uwagi na wymagania geośrodowiskowe obowiązuje bezwzględny zakaz lokalizowania składowisk wszelkich typów odpadów, - obszary, gdzie na powierzchni lub płytko w podłożu występują grunty spełniające wymagania przyjęte dla naturalnych barier geologicznych, - obszary, pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, gdzie lokalizacja składowisk wymaga zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnień,

Wyróżnienie wyżej wymienionych obszarów w ramach warstwy tematycznej Składowanie odpadów zostało przedstawione na planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 wraz z warstwą Geochemia środowiska. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfikowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: – wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie można lokować określonych typów składowisk odpadów, – wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp wyróżnionych typów składowisk odpadów, – warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb. W obrębie arkusza Wadowice bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: • tereny bezpośredniego bądź potencjalnego zagrożenia powodzią (informacje uzyskano w Rejonowym Zarządzie Gospodarki Wodnej w Krakowie), • obszary położone w strefie 250 m od terenów źródliskowych, bagiennych i podmokłych oraz zbiorników wód śródlądowych, • doliny rzek i potoków w obrębie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich oraz starszych zagrożonych zalewami powodziowymi dla rzeki Skawy, Wieprzówki i innych mniejszych cieków, • lasy ochronne i zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyżej 100 ha, • obszary o zwartej lub gęstej zabudowie w obrębie miast (Andrychów, Wadowice) oraz miejscowości będących siedzibami władz gmin (Zator, Polanka Wielka,Wieprz, Osiek) • tereny o nachyleniu powyżej 10º,

Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 5).

Tabela 5 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów miąższość współczynnik filtracji k rodzaj gruntów [m] [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 iły, iłołupki

K – odpadów innych niż niebezpieczne i ≥ 1 ≤ 1 . 10-9 obojętne

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 gliny

Większość obszaru arkusza podlega bezwzględnemu zakazowi lokalizowania wszystkich typów składowisk, z uwagi na wymagania bezpośredniej ochrony hydrosfery, środowiska przyrodniczego oraz wyłączenia wynikające z warunków geologiczno- inżynierskich. Są to tereny o znacznym nachyleniu (przekraczającym 10º), tereny pokryte lasem. Wyznaczone zostały obszary, na których nie wyklucza się lokalizacji składowisk; nie posiadają one jednak naturalnej bariery izolacyjnej. Lokalizacja składowisk odpadów na tych terenach możliwa jest jedynie pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Obszary takie występują przeważnie w zachodniej i centralnej części arkusza oraz przy jego północnym i wschodnim skraju. Rejony występowania na powierzchni terenu gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności stanowią potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). Na terenie arkusza wyznaczono jeden taki obszar, gdzie znajdują się wychodnie pstrych łupków wierzowskich dolnej kredy (Golonka i in., 1979). Obszar ten zlokalizowany jest w rejonie Roczyn i ma powierzchnię ponad 30 ha. Brak jest w tym rejonie otworów wiertniczych, co uniemożliwia ocenę miąższości tych iłów. Na obszarze takim mogą być potencjalnie lokalizowane składowiska odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód

powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności środowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią. Tło dla przedstawianych informacji na Planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Wadowice Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Chowaniec, Witek, 2000). Jak wynika z przytoczonych poniżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Stopień zagrożenia wód podziemnych przedstawiany na MHP wyznaczono w pięciostopniowym podziale, przyjmując następujące kryteria oceny: stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych, stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych, stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego ale ograniczonej dostępności: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne („dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych od 2000 roku), bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego bez ognisk zanieczyszczeń, stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności.

X. Warunki podłoża budowlanego

Na obszarze arkusza Wadowice, z oceny warunków podłoża budowlanego wyłączono: tereny leśne, obszary występowania gleb chronionych (klasy I-IVa) oraz rejony 31

udokumentowanych złóż kopalin. Także na terenach, gdzie występują stawy nie określano warunków podłoża. Dotyczy to szczególnie doliny Skawy oraz w rejonie ujścia do niej Wieprzówki. Wyklucza je z budownictwa prawo wodne. Na mapie przedstawione zostały rejony osuwiskowe - czynne i nieczynne, na podstawie rejestru osuwisk Karpackiego Oddziału PIG oraz mapy geologicznej (Książkiewicz, 1951). Warunki korzystne dla budownictwa występują na obszarach, gdzie są grunty spoiste, zwarte oraz w obrębie gruntów sypkich średniozagęszczonych, na których nie zaznaczają się zjawiska geodynamiczne, a głębokość wody gruntowej przekracza 2 m. Przedstawione na mapie warunki budowlane spełniające wyżej opisane kryteria występują na obszarach wychodni piaskowców (rejon: Radoczy, Woźnik, Bachowic, częściowo Beskidu Małego), na morfologicznych wierzchowinach, na których występuje dość zwarta, szpalerowa zabudowa, często o wielowiekowej ciągłości (wsie: Polanka, Piotrowice, Głębowice, Nidek, Witkowice, Inwałd, Czaniec). Korzystnie oceniono także tereny niektórych wyższych tarasów dolin rzecznych i potoków – rejon: Gierałtowic, Grodziska, prawostronny Wieprzówki, obustronne w Bulowicach, Osieku, gdzie osadnictwo kontynuowane jest również od kilkuset lat. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo są: obszary gdzie występują grunty słabonośne (organiczne, grunty spoiste w stanie miękkoplastycznym i plastycznym, zwietrzeliny gliniaste, grunty niespoiste luźne), w których zwierciadło wody gruntowej znajduje się na głębokości mniejszej niż 2 m od powierzchni terenu; obszary występowania wód agresywnych; obszary zalewane w czasie powodzi (woda stuletnia); obszary podmokłe i zabagnione; obszary objęte ruchami masowymi oraz zjawiskami krasowymi i sufozyjnymi; obszary o spadkach terenu powyżej 20 % na terenach wyżynnych i górskich; obszary zmienione w wyniku działalności człowieka (grunty antropogeniczne, składowiska, wysypiska, itp.); oraz dodatkowo – obszary zagrożone występowaniem szkód górniczych. Niekorzystne warunki podłoża budowlanego na arkuszu występują głównie na terenach, gdzie zwierciadło wody gruntowej znajduje się głębokości mniejszej niż 2 m. Odnosi się to do obszarów podmokłych i zabagnionych, które związane są z większymi i mniejszymi ciekami wodnymi - Wieprzówką, potokiem Bulowickim, w Osieku, Piotrowicach i innych małych ciekach bez nazwy. Są to obszary występowania gruntów słabonośnych, takich jak namuły piaszczyste i mułki, a także gruntów niespoistych (piasków i żwirów) w stanie luźnym. Niekorzystnie oceniono warunki budowlane, na wychodniach

zwietrzelin łupkowych gliniastych (rejon Przybradza, na północ od Gorzenia), miejscami objęte ruchami masowymi.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na znacznym obszarze arkusza Wadowice widoczne są wysoczyzny, z pokrywą glebową lessową i lessopodobną, która stwarza doskonałe warunki do upraw rolnych: zbóż, roślin pastewnych, warzyw, drzew i sadów owocowych. Są to głównie kompleksy rolne pszenne dobre, żytnie bardzo dobre. Pokrywa glebowa terenów górskich, to gleby kompleksu pszennego górskiego, brunatne wyługowane i kwaśne oraz brunatne właściwe. Doliny rzeczne i liczne cieki oraz potoki na tym terenie pokryte są madami i glebami bagiennymi, które nie podlegają ochronie (użytki zielone - średnie). Duże, zwarte kompleksy leśne obecne są na południu arkusza, w obrębie Beskidu Małego. Na pozostałym obszarze widoczne są niewielkie, rozproszone skupienia lasów. Są to lasy wyżynne, wyżynne łęgowe (w dolinach rzek, potoków) oraz górskie lasy mieszane. Główne gatunki lasotwórcze to: świerk, jodła, buk. W przeważającej ilości kompleksy leśne znajdują się pod administracją Lasów Państwowych Nadleśnictwa Andrychów. Są to obszary leśne o charakterze ochronnym (gleb, wód, rekreacji, reprodukcji lasów, i innym) jak i gospodarczym. Na obszarze arkusza nie ma utworzonych prawnie chronionych parków narodowych, ani rezerwatów. W lipcu 1998 roku został objęty ochroną jako Park Krajobrazowy obszar Beskidu Małego. Istnieją tu liczne pomniki przyrody zwłaszcza żywej. Są to pojedyncze drzewa - lipy, dęby, klony, buki, wiąz, platan. Skupienia drzew są sporadyczne, najczęściej wokół starych kościołów. Ewenementem jest aleja drzew lipowych (ponad 200 sztuk), które rosną wzdłuż drogi Zator-Oświęcim i Zator-Piotrowice (tab. 6).

Tabela 6 Wykaz pomników przyrody

Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowość na mapie ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Polanka Wielka – Polanka Wielka Pż, w grupie 2 wiązy 1 P w parku pałacowym na 1996 szypułkowe, 1 lipa SW od pałacu Oświęcim Polanka Wielka – Polanka Wielka 2 P 1996 Pż, dąb szypułkowy SW część parku Oświęcim Polanka Wielka – Polanka Wielka 3 P w parku nad brzegiem 1996 Pż, dąb szypułkowy stawu Oświęcim Polanka Wielka – Polanka Wielka 4 P 1996 Pż, wiąz szypułkowy SW parku za ogrodzeniem Oświęcim Polanka Wielka – Polanka Wielka Pż, w grupie: dąb 5 P 1996 SW parku Oświęcim szypułkowy, dąb czerwony Polanka Wielka 6 P Polanka Wielka 1996 Pż, w grupie dąb i lipa Oświęcim Polanka Wielka – Polanka Wielka 7 P 1996 Pż, dąb szypułkowy ok. 60 m na NW od dworu Oświęcim Polanka Wielka – Polanka Wielka N części ogrodzenia 8 P 1996 Pż, lipa drobnolistna drewnianego kościoła Św. Mikołaja Oświęcim Polanka Wielka – Polanka Wielka Pż, 2 wiązy szypułkowe w 9 P Poza ogrodzeniem kościoła 1996 grupie Św. Mikołaja na S Oświęcim Przeciszów – Przeciszów 10 P 1967 Pż, dąb szypułkowy przy drodze do Piotrowic Oświęcim Przeciszów – Przeciszów 11 P 1967 Pż, 2 dęby szypułkowe na terenie RSP Oświęcim Przeciszów – Przeciszów 12 P 1967 Pż, grupa 5 dębów na terenie RSP Oświęcim Przeciszów – Przeciszów 13 P 1967 Pż, grupa 2 dębów na terenie RSP Oświęcim Zator – wzdłuż drogi Zator Pż, aleja lipowa 220 sztuk 14 P 1966 Zator - Oświęcim Oświęcim drzew Osiek – Osiek Pż, w grupie: 4 dęby, 2 15 P wokół drewnianego 1996 lipy kościoła Oświęcim Głębowice – na terenie Wieprz 16 P 1993 Pż, dąb szypułkowy parku pałacowego Wadowice Gierałtowiczki – Wieprz Pż, grupa 3 dębów 17 P 1985 w parku podworskim Wadowice szypułkowych Głębowice – SW część Wieprz 18 P 1993 Pż, klon, jawor kościoła NMP Wadowice Głębowice – NW część Wieprz 19 P 1993 Pż, dąb szypułkowy kościoła NMP Wadowice Gierałtowice – E część Wieprz 20 P 1985 Pż, lipa drobnolistna parku podworskiego Wadowice

Graboszyce – w otoczeniu Zator Pż, aleja lipowa 220 sztuk 21 P 1966 kościoła Św. Andrzeja Oświęcim drzew pomnikowych Tomice 22 P Radocza 1963 Pż, grupa 15 lip Wadowice Osiek 23 P Witkowice 1968 Pż, 2 dęby szypułkowe Oświęcim Radocza – Wadowice 24 P 1963 Pż, grupa 3 lipy na starym cmentarzu Wadowice Wadowice 25 P Wadowice 1996 Pż, lipa drobnolistna Wadowice Andrychów Pż, dąb szypułkowy, lipa 26 P Andrychów 1994 drobnolistna, platan Wadowice klonolistny Andrychów 27 P Andrychów 1981 Pż, lipa drobnolistna Wadowice Andrychów Andrychów 28 P 1994 Pż, lipa drobnolistna ul. Krakowska 57 Wadowice Andrychów Pn – S - skałka wapienia 29 P Inwałd 1963 sztrambarskiego i Wadowice mylonitów Andrychów Pż, czereśnia ptasia, wiąz 30 P Nadl. Inwałd 2001 Wadowice górski Andrychów 31 P Nadl. Inwałd 2001 Pż, czereśnia ptasia Wadowice Rubryka 2 ⎯ P – pomnik przyrody; Rubryka 5 ⎯ obiekt projektowany przez służby ochrony przyrody – oznaczony gwiazdką. Rubryka 6 ⎯ rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej; Pn – nieożywionej rodzaj obiektu: S - skałka

Środkowo-zachodnia część województwa małopolskiego była od wielu wieków terenem zamieszkałym. Powstające w ubiegłych wiekach dwory, pałace zamki okalała zieleń urządzona w postaci parków krajobrazowych. Przeważają tu parki dworskie wśród drzewostanu, których są najczęściej pojedyncze pomniki przyrody ożywionej. Na obszarze arkusza sporo jest parków wiejskich (podworskich), które objęte są ochroną konserwatorską m.in.: w Polance Wielkiej, Przeciszowie, Gierałtowiczkach, Gierałtowicach, Rudzach, Głębowicach. Są tu również parki pałacowe (Andrychów, Inwałd, Bulowice). Do sporadycznych w całym województwie należą parki zamkowe, który reprezentowany jest w Zatorze. W 1963 roku zatwierdzony został jako pomnik przyrody nieożywionej punkt występowania skałek „andrychowskich” w Inwałdzie. Są to odsłonięcia wapienia tytońskiego w facji sztramberskiej (jury) i mylonitów. Miejsce to jest równocześnie geologicznym stanowiskiem dokumentacyjnym. Podobne odsłonięcia znane są na zboczu Pańskiej Góry w Andrychowie, na lewym stoku potoku Targowiczanki oraz w Roczynach (arkusz Lachowice).

Fig. 6. Położenie arkusza Wadowice na tle systemów ECONET (Liro, 1995) i CORINE (Dyduch-Falniowska i in., 1999)

System ECONET 1 - granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 30M - obszar Jury Krakowsko-Częstochowskiej, 40 M- obszar Beskidu Żywieckiego; 2 - biocentrum w obszarze węzłowym o znaczeniu międzynarodowym; 3 - strefa buforowa w obszarze węzłowym o znaczeniu międzynarodowym; 4 - granica obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 16K - obszar krakowski, 29K - obszar Beskidu Śląskiego, 30K - obszar Beskidu Małego; 5 - biocentrum w obszarze węzłowym o znaczeniu krajowym; 6 - strefa buforowa w obszarze węzłowym o znaczeniu krajowym; 7 - korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym; 8 - korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym; System CORINE 9 - ostoje przyrody o znaczeniu europejskim – obszarowe, ich numer i nazwa: 568 - zespół stawów rybnych w Przyrębie i Spytkowicach, 575 - dolina Skawy, 587 - potok Kleczanka, 602 - Beskid Mały; i punktowe, ich numer i nazwa: 571 – Łączany; 591 – Kościół Św. Macieja w Andrychowie.

Znane powszechnie „skałki andrychowskie” stają się coraz bardziej trudne do odnalezienia w terenie (Unrug, 1969). Są one zalesione, wokół nich powstają dzikie

wysypiska śmieci oraz tworzą się zawodnienia. Skałki te mają wysoką wartość merytoryczną i dydaktyczną (Alexandrowicz, 1990), należy więc rozpocząć działania zmierzające do ich ochrony (tabela 7). W układzie Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET (Liro, 1995) obszar objęty arkuszem Wadowice znajduje się w większości poza obszarami węzłowymi, co obrazuje figura 6. Południowa i południowo-wschodnia granica arkusza należy częściowo do obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym (Beskidu Małego - 30K), z biocentrum w obszarze węzłowym o znaczeniu krajowym. Równolegle do północnej i południowej granicy arkusza przebiegają korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym (na północy arkusza) oraz pas korytarzy ekologicznych o znaczeniu krajowym (na południu arkusza), które łączą obszary węzłowe o znaczeniu krajowym: Beskidu Śląskiego (29K) z Beskidem Małym (30K), Pogórza Ciężkowickiego (31K) i dalej na wschodzie Pogórza Strzyżowsko-Dynowskiego (32K). W układzie CORINE (Dyduch-Falniowska i in., 1999), wzdłuż doliny rzeki Skawy znajdują się siedliska przyrodnicze o znaczeniu europejskim (575 - dolina Skawy). Pozostałe obszary siedliskowe znajdują się poza obszarem arkusza m.in. (zespół stawów rybnych w Przyrębie i Spytkowicach - 568, siedlisko ptactwa wodnego Łączany - 571, potok Kleczanka - 587). Tabela 8 Wykaz proponowanych stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej

Numer Gmina Rodzaj obiektu Miejscowość Uzasadnienie wyboru obiektu na mapie Powiat 1 2 3 4 5 Andrychów Na północnym stoku Pańskiej Góry 1 Andrychów O odsłonięcie brunatnego, gruboziarnistego Wadowice gnejsu zmylonityzowanego Andrychów Na południowym zboczu Pańskiej Góry 2 Andrychów O w skarpie wzdłuż drogi odsłonięcie Wadowice cienkoławicowych wapieni górnego senonu Andrychów W lewej skarpie brzegu potoku Andrychów - 3 O Targowiczanka, odsłonięcie wapieni Targanice Wadowice cienkoławicowych i sztramberskich

Rubryka 4 ⎯ rodzaj obiektu: O – odsłonięcie.

Oprócz obiektów objętych ochroną prawną wymienionych w tabeli 7, proponowanych stanowisk dokumentacyjnych przedstawionych w tabeli 8 istnieje kilka obiektów w obrębie arkusza Wadowice wymienionych w „Pracy zbiorowej” (1977), które w przyszłości mogą być 37

przedmiotem ochrony ze względu na swoje unikalne wartości. Należą do nich: „Stawy Zatorskie” – stawy rybne z nadbrzeżną roślinnością, „Pańska Góra” z zespołami nietoperzy, stawami i sadami, „Graboszyce” w dolinie Skawy, „Polanka Wielka” - zabagnione mokradła starych stawów, „Skawa” na podmokłych łąkach i żwirowiskach, „Frydrychowice” na łęgach i podmokłych łąkach. Proponowane ostoje przyrody wg CORINE/NATURA 2000 (Dyduch-Falniowska, 1999) przedstawia tabela 9. Równocześnie są propozycje utworzenia nowych zespołów przyrodniczo- krajobrazowych (Poprawa, 1996) „Kaczyna” m.in. w Zagórniku, i Inwałdzie - ochrona lasów liściastych, w dolinie potoku Choczenki, „Doliny Skawy nad Zatorem” w rejonie Zatoru, Rudzy, Trzebieńczyc, Graboszyc - dla ochrony zbiorników wodnych i związanych z nimi zbiorowisk leśnych i ostoi ptaków, gadów, płazów.

Tabela 9 Proponowane ostoje przyrody wg CORINE/NATURA 2000

NATURA 2000 Numer Powierzchnia Motyw Status Nazwa ostoi Typ Ilość na fig. 6 (ha) wyboru ostoi Gatunki siedlisk 1 2 3 4 5 6 7 8 575 Dolina Skawy 859 W, M, L Fl - Pt, Ss 1 - 5 Kościół św. Macieja w 591 - Z Kn - - - Andrychowie Wykaz używanych skrótów: Rubryka 1: numeracja wg Dyduch-Falniowska (1999) Rubryka 4: L – lasy, M – murawy i łąki, W – wody śródlądowe, Z – tereny zabudowane i inne antropogeniczne Rubryka 5: Fl – flora, Kn – kolonia nietoperzy Rybryka 7: Pt – ptaki, Ss – ssaki

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Wadowice, ze względu na morfologiczno-geograficzne położenie, był miejscem bardzo wczesnego osadnictwa. Dość liczne stanowiska archeologiczne na tym rejonie terenie obejmują okres kultury łużyckiej (Grodzisko), pradziejów (gmina Przeciszów, Zator), epoki kamienia (Przeciszów, Osiek, Wieprz) oraz młodsze, najczęstsze pochodzące z wczesnego średniowiecza (m. in. Bachowice, Zator, Trzebieńczyce). Objęte są one ochroną konserwatorską. Historia dziejów tych ziem jest bogata (Warszyńska, 1995), związana z Księstwem Oświęcimskim i Zatorskim.

Do ważniejszych obiektów zabytkowych w mieście Zator należy: kościół parafialny z końca XIV wieku św. Wojciecha i Jerzego; zamek - przebudowany na pałac z zabytkowym parkiem krajobrazowym, układ urbanistyczny rynku o cechach XIV-wiecznych (zabytek II klasy); cmentarz katolicki z XVIII wieku oraz cmentarz żydowski z XIX wieku. Wadowice prawa miejskie uzyskały od księcia oświęcimskiego Kazimierza w połowie XV wieku. Miasto to było wówczas ważnym ośrodkiem rzemiosła i kupiectwa. Z Wadowicami nieodłącznie związana jest postać kardynała Karola Wojtyły - papieża Jana Pawła II, który tu się urodził, spędził dzieciństwo i wczesną młodość. Jego dom rodzinny jest przeznaczony na muzeum poświecone pamiątkom rodzinnym oraz z okresem Jego pontyfikatu. Do ważniejszych obiektów zabytkowych w Wadowicach należy: kościół parafialny NMP, w różnych stylach architektonicznych (od XV wieku); klasztor oo. Karmelitów Bosych z XIX wieku; budynki zabytkowe wokół rynku, tworzące układ urbanistyczny miasta, cmentarz wojskowy Wojska Polskiego; cmentarz żydowski. Miastu Andrychów prawa miejskie nadał w 1767 roku król Stanisław August Poniatowski. Osada ta notowana jest od XIII wieku. Rozwijało się tu różne rzemiosło (m.in. garncarstwo, tkactwo). W Andrychowie do ważniejszych obiektów zabytkowych należy: kościół parafialny św. Macieja z 1 połowy XVIII wieku; pałac klasycystyczny z parkiem; muzeum regionalne; zespół architektoniczny wokół pałacu i kościoła, cmentarz Żwirki i Wigury. Historyczne miejsca walk narodowo-wyzwoleńczych wyznaczają pomniki pamięci oraz obeliski. Ponadto na obszarze arkusza w wielu pozostałych miejscowościach, wsiach i przysiółkach znajdują się zabytkowe budowle, które wpisane są do rejestru zabytków województwa małopolskiego. Są to obiekty o charakterze: sakralnym - kościoły od XV-XIX wieku (Graboszyce, Nidek, Polanka Wielka, Osiek, Inwałd, Głębowice, Woźniki, Bulowice, Gierałtowice); architektonicznym - liczne pałace i dwory (niekiedy o charakterze obronnym): Rudze, Głębowice, Gierałtowiczki, Nidek, Polanka Wielka, Inwałd, Bulowice. Wokół większości obiektów znajdują się parki wiejskie i parki krajobrazowe. Niektóre obiekty są bardzo zniszczone (Przybradz).

XIII. Podsumowanie

Arkusz Wadowice należy dziś do obszarów ubogich w naturalne kopaliny mineralne. Nie stanowią dziś znacznego zainteresowania gospodarczego, ani też nie posiadają większych perspektyw ich wydobycia. Nieuciążliwe dla środowiska zakłady przemysłowe skupione są w miastach tego regionu. Rozwój omawianego obszaru opiera się w znacznym stopniu na rolnictwie (ekologicznym) i jego przetwórstwie. Kontynuowane są tradycje drobnej wytwórczości rzemieślniczej i usługowej. Wielowiekową tradycję posiadają stawy hodowlane, których rozwój i eksploatacja ciągle postępują, przy zachowaniu dla nich należnej ochrony. Istotne znaczenie dla przyszłości tego regionu mają mądre, właściwe decyzje władz samorządów lokalnych, jako „dobrych gospodarzy”, którzy dbać będą o właściwy wizerunek swych gmin. Prowadzonych jest wiele gminnych akcji (przede wszystkim proekologicznych) - kanalizacja miast i wsi, skuteczne oczyszczalnie ścieków, by tereny te mogły być uznane za zdrowe, czyste i oczekujące na licznych turystów, którzy tu przybędą. Arkusz Wadowice znajduje się na granicy kilku jednostek fizycznogeograficznych. Takie jego położenie uatrakcyjnia jego krajobraz, z licznymi punktami widokowymi. Bogata historia tych ziem (Warszyńska, 1995) pozostawiła po sobie wiele godnych zwiedzania obiektów zabytkowych - sakralne, dwory, pałace wraz z ogrodami, parkami. Rozwój gmin ukierunkowany jest na wykorzystanie naturalnych warunków przyrodniczych - rozwój rolnictwa i jego przetwórstwa (w kierunku proekologicznym) oraz turystyki w szerokim tego słowa znaczeniu, z daleką rozbudową jej infrastruktury. Pasmo Beskidu Małego, przez które wiodą szlaki turystyczne, sprzyja turystyce pieszej. Przez pozostałe obszary arkusza prowadzą przez tereny wczesnego osadnictwa na tych ziemiach również ciekawe szlaki turystyczne - Zabytków Ziemi Oświęcimskiej. Od Zatora do Wadowic biegnie szlak Doliny Skawy. Teren arkusza leży na trasie z Bielska do Krakowa. Niezbędny jest dalszy rozwój już istniejącej bazy noclegowej, szczególnie w Wadowicach, do którego przyjeżdża wielu turystów i pielgrzymów. Miasto to od ponad 20-tu lat jest znane na całym świecie - miasto urodzin, dzieciństwa i młodości Papieża Jana Pawła II. Na obszarze arkusza Wadowice wyznaczono jeden potencjalny obszar dla lokalizowania składowiska odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne. Wyznaczone zostały obszary, na których nie wyklucza się lokalizacji składowisk; nie posiadają one jednak 40

naturalnej bariery izolacyjnej. Lokalizacja składowisk odpadów na tych terenach możliwa jest jedynie pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Znaczna część obszaru omawianego arkusza podlega bezwzględnemu zakazowi lokalizowania wszystkich typów składowisk, z uwagi na wymagania bezpośredniej ochrony hydrosfery, środowiska przyrodniczego oraz wyłączenia wynikające z warunków geologiczno-inżynierskich.

XIV. Literatura

AKERBLOM G., 1986 – Investigation and mapping of radon risk areas. Swedish Geol. Comp. Report IRAP 86036, Lulea, Sweden. ALEXANDROWICZ Z. i in., 1990 - Waloryzacja przyrody nieożywionej obszarów i obiektów chronionych w Polsce. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BĄK B., RADWANEK-BĄK B., 1996 - Zasoby kopalin zachodniej części Karpat w województwie bielskim. Przegl. Geol. nr 5. CHOWANIEC J., WITEK K., 2000 - Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000 Arkusz Wadowice. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. DOBAK P., SIKORSKA-MAYKOWSKA M., 2004 – Aneks do Instrukcji opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 dotyczącej wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. DYDUCH-FALNIOWSKA A. i inni, 1999 - CORINE biotopes w integracji danych przyrodniczych w Polsce. Inst. Ochr. Przyrody PAN, Kraków. DYNOWSKA I., MACIEJEWSKI M., red., 1991 - Dorzecze Górnej Wisły. T.1, PWN, Warszawa-Kraków. GOLONKA J., BORYSŁAWSKI A., PAUL Z., RYŁKO W., 1979 - Mapa geologiczna Polski 1:200 000 Arkusz Bielsko-Biała. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. GOLONKA J., 1981 - Objaśnienia do mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Bielsko-Biała, pod red. Mojskiego J.E., Ślączki A. Wydawn. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000. Państw. Inst. Geol., 1998, Warszawa. Instrukcja opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000. Państw. Inst. Geol., 2002, Warszawa. 41

KITA-BADAK M., 1965 - Surowce skalne dorzecza Skawy. Kwart. Geol. T. 9, z.3, Wydawn. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 - Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych /GZWP/ w Polsce, wymagających szczególnej ochrony, 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 1998 - Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. KSIĄŻKIEWICZ M., 1941 - Geologische Karte des Generalgouvernements WADOWICE, Blatt 49/29, skala 1:50 000, Fr. Zieliński & Co. Krakau. KSIĄŻKIEWICZ M., 1951 - Objaśnienia arkusza Wadowice (pas 49, słup 29). Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1995 - Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacja IUNC, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 a – Atlas geochemiczny Górnego Śląska 1:200 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 b – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MANCEWICZ W. (red.), 1996 - Studium uwarunkowań i kierunków rozwoju systemów zaopatrzenia w wodę i odprowadzenia ścieków w gminie Andrychów. W: Studium uwarunkowań i kierunków rozwoju przestrzennego gminy Andrychów. Biuro Rozwoju Krakowa S.A., Kraków. Mapa podziału hydrograficznego Polski w skali 1:200 000, cz. II, 1980 - IMGW, Warszawa. MIZERA M., 1986 – Dokumentacja geologiczna złoża glin czwartorzędowych „Zator”

w kategorii C1 z jakością w kategorii B. Przedsiębiorstwo Górniczo-Geologiczne PMB „GEOBUD”, Kraków. Arch. CAG, Warszawa. OSIKA R., 1972 - Mapa geologiczna Polski bez utworów kenozoicznych, w skali 1:500 000. Inst. Geol., Warszawa. PESZAT CZ. (red.), 1976 - Piaskowce karpackie, ich znaczenie surowcowe i perspektywy wykorzystania. Zesz. Nauk. AGH Geologia, t.2., z.2., Wydawn. Geol., Warszawa. POPRAWA D. (red.), 1996 - Beskidy Zachodnie - nowe spojrzenie na budowę geologiczną i surowce mineralne. Przewodnik LXVII Zjazdu PTG - Szczyrk, Kraków. PRACA ZBIOROWA, 1997 - Przyroda województwa bielskiego, stan rozpoznania, zagrożenia i ocena. Colgraf - Press, Poznań.

PRZENIOSŁO S. (red.), 1997 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.1996. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S., 2001 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. RÓŻKOWSKI A., SIEMIŃSKI A. (red.), 1995 - Mapa ognisk zanieczyszczeń wód podziemnych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i jego obrzeżenia, 1:100 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. RÜHLE E., 1986 - Mapa geologiczna Polski, w skali 1:500 000. Inst. Geol., Warszawa. SALAMON E., 1998 – Objaśnienia do Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Stan środowiska w województwie małopolskim w roku 2002. Biblioteka Monitoringu Środowiska, 2001. Kraków. STARKEL L. (red.), 1980 - Przeglądowa mapa geomorfologiczna Polski, 1:500 000. IGiPZ PAN, Kraków. UNRUG R. (red.), 1969 - Przewodnik geologiczny po zachodnich Karpatach fliszowych. Wydawn. Geol., Warszawa. WARSZYŃSKA J. (red.), 1995 - Karpaty Polskie, Przyroda, człowiek i jego działalność. UJ, Kraków. WYRWICKA K., WYRWICKI R., 1994 - Waloryzacja złóż kopalin ilastych w Polsce. Państw. Inst. Geol., Warszawa.