Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz TUCZE (193)

Warszawa 2009 Autorzy: Jerzy Górka*, Halina Kapera*, Gra Ŝyna Hrybowicz**, Izabela Bojakowska***, Paweł Kwecko***, Anna Pasieczna***, Hanna Tomassi-Morawiec***, Główny koordynator MG śP – Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny (plansza A) – Bogusław B ąk*** Redaktor regionalny (plansza B) – Anna Gabry ś-Godlewska*** Redaktor tekstu – Przemysław Karcz***

* – Krakowskie Przedsi ębiorstwo Geologiczne „ProGeo” Sp. z o.o., ul. Szlak 10/5, 31-161 Kraków ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa *** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp – J. Górka ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – J. Górka ...... 4 III. Budowa geologiczna – J. Górka ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – H. Kapera ...... 8 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – H. Kapera ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – H. Kapera ...... 13 1. Kopaliny okruchowe ...... 14 2. Kreda jeziorna i gytia ...... 14 3. Torfy...... 15 VII. Warunki wodne – J. Górka...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska...... 19 1. Gleby – A. Pasieczna, P.Kwecko...... 19 2. Osady wodne – I. Bojakowska...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec...... 25 IX. Składowanie odpadów – G.Hrybowicz ...... 27 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – J. Górka ...... 32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – J. Górka ...... 34 XII. Zabytki kultury – J. Górka ...... 37 XIII. Podsumowanie – J. Górka, G Hrybowicz ...... 38 XIV. Literatura...... 39

I. Wst ęp

Mapa geo środowiskowa Polski w skali 1:50 000 arkusz Tucze została opracowana w Krakowskim Przedsi ębiorstwie Geologicznym „ProGeo” Sp. z o.o. w Krakowie (plansza A), Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie i Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (plansza B). Przy jej opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Tucze Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanym w 2003 roku w Krakowskim Przedsi ębiorstwie Geolo- gicznym „ProGeo” Sp. z o.o. w Krakowie (Kapera i in., 2003). Map ę wykonano zgodnie z „Instrukcj ą...” (2005), wydan ą przez Pa ństwowy Instytut Geologiczny. Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942 . Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geologii in Ŝy- nierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę ona z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B – now ą warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni Ziemi” (warstwy tema- tyczne: geochemia środowiska i składowanie odpadów). Przeznaczona jest ona głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma in- stytucjom, samorz ądom terytorialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Mo Ŝe by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. W opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z: Centralnego Archi- wum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Regionalnego Banku Danych Hydrogeologicznych „Hydro” w Warszawie, Zachodniopomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego i Wojewódzkiego w Szczecinie, Pa ństwowej Inspekcji Ochrony Środowi- ska, starostw powiatowych w Goleniowie, Łobzie i Stargardzie Szczeci ńskim oraz urz ędów gminnych. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w trakcie prac terenowych. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Tucze okre ślają współrz ędne od 15 °15’ do 15°30’ długo ści geograficznej wschodniej i od 53 °30’ do 53 °40’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkusza nale Ŝy do województwa zachodniopomorskiego. W jego granicach znajduj ą si ę fragmenty trzech powiatów – goleniowskiego (gmina Nowogard), łobeskiego (gminy Dobra, Radowo Małe, W ęgorzyno) i stargardzkiego (gmina Chociwel). Według podziału fizycznogeograficznego Kondrackiego (2002) centralna i południowa cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w obr ębie Pojezierza I ńskiego, cz ęść północna i północno- wschodnia – w obr ębie Wysoczyzny Łobeskiej, a niewielki północno-zachodni skraj – w ob- rębie Równiny Nowogardzkiej (fig.1). Pojezierze I ńskie obejmuje stref ę moren czołowych. Cechuje go urozmaicone urze źbie- nie oraz stosunkowo du Ŝa liczba jezior. Wysoczyzna Łobeska przylega od północy do Poje- zierza I ńskiego, od którego ró Ŝni si ę mniejsz ą wysoko ści ą i mniejsz ą liczb ą jezior. Wysoczy- zn ę na obszarze arkusza rozcinaj ą dopływy Regi, wykorzystuj ące cz ęś ciowo subglacjalne rynny. Deniwelacje w obr ębie arkusza dochodz ą do 60 m. Najwy Ŝsze wzniesienie znajduje si ę w centralnej cz ęś ci arkusza, na południowy wschód od Dobrej – 121,6 m n.p.m., za ś najni Ŝej poło Ŝone s ą tereny przy północnej granicy arkusza – około 60 – 65 m n.p.m. Sie ć rzeczna nawi ązuje do przebiegu moren czołowych. Najwi ększ ą rzek ą jest Ukleja, lewobrze Ŝny dopływ Regi, wypływaj ący z jeziora Wo świn. Obszar arkusza le Ŝy na pograniczu dwóch regionów klimatycznych: pomorskiego i po- morsko-warmi ńskiego. Średnia roczna temperatura waha si ę od 7,5 do 8 °C, średnia temperatura półrocza zimowego wynosi od 1,5 do 2 °C, za ś półrocza letniego od 13,6 do 14 °C. Po- krywa śnie Ŝna zalega od 50 do 60 dni. Przewa Ŝa cyrkulacja powietrza z sektora zachodniego. Średni opad wynosi od 620 do 660 mm (Stachý, 1987; Starkel, 1991). Omawiany obszar to region rolniczy z niewielkim udziałem lasów. Sie ć osiedle ńcza jest równomiernie rozło Ŝona na obszarze arkusza. Jedynym o środkiem miejskim jest centralnie połoŜone miasto Dobra (około 2,5 tys. mieszka ńców). W przeszło ści rolnictwo na tych terenach było zdominowane przez pa ństwowe gospodarstwa rolne, obecnie średnia wielko ść gospodarstwa nie przekracza kilkunastu hektarów.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Tucze na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002)

1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu Podprowincja: PobrzeŜa Południowobałtyckie Mezoregiony Pobrze Ŝa Szczeci ńskiego: 313.25 – Równina Goleniowska, 313.31 – Równina Pyrzycka, 313.32 – Równina Nowogardzka, 313.33 – Równina Gryficka Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Zachodniopomorskiego: 314.43 – Pojezierze I ńskie, 314.44 – Wysoczyzna Ło- beska, 314.45 – Pojezierze Drawskie Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.63 – Równina Drawska

Cały obszar posiada dobrze rozwini ętą sie ć drogow ą – są to drogi lokalne. Przez połu- dniowo-wschodni skraj arkusza przebiega fragment linii kolejowej Stargard Szczeci ński – Koszalin. Kolej w ąskotorowa, ł ącz ąca miasto Dobra z miejscowo ściami w północnej i pół- nocno-wschodniej cz ęści obszaru arkusza, jest nieczynna.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Tucze przedstawiono na podstawie arkusza Tucze Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 wraz z obja śnieniami (Kurzawa 2002). Omawiany obszar znajduje si ę na Ni Ŝu Polskim, w obr ębie niecki szczeci ńskiej i wału pomorskiego. Wypełniaj ący nieck ę kompleks cechszty ńsko-mezozoiczny sfałdowany jest w szereg synklinalnych i antyklinalnych fałdów o osi generalnie przebiegaj ącej z północnego zachodu na południowy wschód. W niecce szczeci ńskiej wyró Ŝnia si ę szereg struktur drugiego rz ędu, których powstanie i rozwój wi ąŜ e si ę z tektonik ą wgł ębn ą podło Ŝa cechszty ńskiego, ruchami epejrogenicznymi i autonomicznym przemieszczaniem si ę mas solnych cechsztynu. Struktury te najwyra źniej zaznaczaj ą si ę wzdłu Ŝ granicy niecki z wałem pomorskim, tworz ąc szereg symetrycznych form synklinalnych i antyklinalnych o spokojnie opadających zboczach. Wyst ępowanie form antyklinalnych pokrywa si ę z przebiegiem stref o łagodnie zaznaczonej tektonice solnej, charakteryzuj ącej si ę utworzeniem poduszek solnych. W profilu pionowym rozpoznano tu osady z okresu: jury górnej, trzeciorz ędu i czwartorz ędu. Utwory jury górnej (kimeryd, portland) s ą reprezentowane przez: margle i wapienie, margle ilaste i glaukonitowe oraz wapienie oolitowe. Wyst ępuj ą one bezpo średnio pod po- kryw ą czwartorz ędow ą w północnej cz ęś ci arkusza w rejonie miejscowości Pogorzelica, na przedłuŜeniu antykliny Gryfic i Płotów. Osady trzeciorz ędowe, nie przewiercone w granicach arkusza, reprezentowane s ą przez piaski i mułki mioce ńskie oraz iłowce oligocenu. Powierzchnia stropowa utworów trzeciorz ę- dowych kształtuje si ę na rz ędnych od 60 m n.p.m. w rejonie Dobrej do 20 m p.p.m. w rejonie Długopola i Cieszyna. Bezpo średnio na utworach jurajskich i trzeciorz ędowych le Ŝą plejstoce ńskie osady zlo- dowacenia bałtyckiego, o średniej mi ąŜ szo ści kilkudziesi ęciu metrów, uzale Ŝnionej od morfo- logii starszego podło Ŝa (od 50 m w Dobrej do ponad 100 m w Sielsku i Oświenie). Osady czwartorz ędowe pokrywaj ą cały obszar arkusza. Zdecydowan ą wi ększo ść powierzchni arkusza zajmuj ą gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, wyst ępuj ące na glinie zwałowej. Profil osadów plejstocenu składa si ę z siedmiu poziomów glin zwałowych i rozdzielaj ących je serii piaszczystych osadów wodnolodowcowych lub mułków zastoiskowych. Zaliczane s ą one do zlodowace ń sanu, odry, warty i wisły.

Do ść znaczne rozprzestrzenienie maj ą młodoplejstoce ńskie piaski, Ŝwiry, głazy i gliny moren czołowych, wyst ępuj ące głównie w rejonie Dobrej oraz w rejonie Chwarstno – Cie- szyno (fig.2).

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Tucze na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 (wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red.,2006) Czwartorz ęd Paleogen Holocen: Oligocen:

Plejstocen (zlodowacenie wisły):

Uwaga: przy opisie wydziele ń stratygraficznych zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000.

Osady holoce ńskie reprezentowane s ą głównie przez namuły, wyst ępuj ące głównie w dolinach rzek i zagł ębieniach bezodpływowych. S ą to na ogół piaski drobnoziarniste, zapy- lone, z wkładkami ilastymi. Do ść znaczne rozprzestrzenienie na obszarze arkusza mają torfy. Wyst ępuj ą one głównie w dolinach rzek: Dobrzenicy, Uklei oraz Golnicy, osi ągaj ąc mi ąŜ- szo ść ponad 5 m. W przewa Ŝaj ącej ilo ści s ą to torfy brunatne ró Ŝnych gatunków, ze zdecydowan ą przewag ą torfów sfagnowych. Torfom cz ęsto towarzysz ą gytie i kreda jeziorna, które le Ŝą zazwyczaj pod torfami, bezpo średnio na starszych osadach plejstoce ńskich.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na arkuszu Tucze udokumentowano 7 złó Ŝ kopalin okruchowych, z których dwa zosta- ły skre ślone z „Bilansu...” (Gientka i in., 2008). Ich charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfika- cj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1, za ś parametry zło Ŝowe i jako ściowe w tabeli 2. Zło Ŝa „Dobropole” i „Dobropole II” udokumentowano w utworach wodnolodowcowych, które w granicach tych złó Ŝ wykazuj ą znaczn ą mi ąŜ szo ść , ale du Ŝą zmienno ść litolo- giczn ą. Kopalin ę stanowi ą piaski ró Ŝnoziarniste z frakcj ą Ŝwirow ą, wyst ępuj ącą w formie nieregularnych gniazd lub soczew.

Zło Ŝe „Dobropole II” W pierwszym etapie bada ń (Wolski, 2001) rozpoznano obszar w granicach własno ści uŜytkownika o powierzchni 4,04 ha do gł ęboko ści 10 m. W nast ępnych latach w wyniku rozpoznania obszaru przyległego do zło Ŝa i pełnej mi ąŜ szo ści serii zło Ŝowej udokumentowano dodatkowe zasoby (Wolski, 2003). Aktualna powierzchnia zło Ŝa wynosi 38,1 ha. W górnej cz ęś ci serii zło Ŝowej, o mi ąŜ szo ści około 10 m, wyst ępuj ą przemiennie piaski ró Ŝnoziarniste z soczewkami lub przeławiceniami pospółki. Poni Ŝej zło Ŝe buduj ą piaski ró Ŝ- no- i drobnoziarniste. Udokumentowana mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej, przy zało Ŝeniu eksploatacji do gł ęboko ści 1 m powy Ŝej zwierciadła wód gruntowych wynosi od 3,8 do 19,2 m, średnio 13,0 m. Nadkład, o zró Ŝnicowanej grubo ści od 0,3 do 4,2 m ( średnio 1,8 m), tworz ą gliny piaszczyste lub piaski zaglinione. Kopalina spełnia wymogi dla produkcji frakcjonowanych kruszyw do betonów, mieszanek kruszywa naturalnego i mo Ŝe by ć równie Ŝ stosowana na podbudow ę do nawierzchni drogowych i kolejowych.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Wiek geologiczne Kategoria zagospodarowa- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Numer Przyczyny Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania nia (tys.t) kopaliny złó Ŝ zło Ŝa Nazwa zło Ŝa konfliktowo ści kopaliny litologiczno- (tys.t) zło Ŝa na mapie zło Ŝa surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2007 (Gientka i in., 2008) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Dobra Nowogardzka Pół- 1 p Q 5 941 C Z - Sb 4 A - noc 1 2 Dobra Nowogardzka I p,p Ŝ Q 1 610 C1 Z - Sb 4 A - 3 Dobra Nowogardzka p,p Ŝ Q 466 C1* Z - Sb, Sd 4 A - 4 Dobropole II p,p Ŝ Q 8334 C1 G - Sb, Sd 4 B Natura 2000 6 Dobropole I p,p Ŝ Q 25 781 C1 N - Sb, Sd 4 B Natura 2000 Mokrzyca II* p Q - C1 ZWB - - - - - Dobropole pŜ Q - C1* ZWB - - - - -

9 9 Rubryka 2 - * – tylko niewielki fragment zło Ŝa na arkuszu Tucze Rubryka 3 - p – piaski, pŜ – piaski i Ŝwiry Rubryka 4 - Q – czwartorz ęd Rubryka 6 - kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C1, zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1* Rubryka 7 - zło Ŝa: N – niezagospodarowane, G – zagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykre ślone z bilansu zasobów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9 - kopaliny: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Rubryka 10 - zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11 - zło Ŝa: A – małokonfliktowe , B – konfliktowe Rubryka 12 - Natura 2000 – obszar specjalnej ochrony ptaków PLB320008 Ostoja I ńska

Zło Ŝe „Dobropole I” Podstaw ą dla udokumentowania tego zło Ŝa były informacje zawarte w dokumentacji zło Ŝa „Kolonia Dobra” (Kurzawa, 1997). Zasoby tego zło Ŝa, rozpoznane w kat.C 1 z ocen ą jako ści w kat.B, nie zostały zatwierdzone. Zło Ŝe „Dobropole I” obejmuje centraln ą i południow ą cz ęść powierzchni obszaru zło- Ŝowego „Kolonia Dobra” w skorygowanych granicach, wynikaj ących z uwzgl ędnienia no- wych kryteriów bilansowo ści (Sienkiewicz, 2006). Powierzchnia zło Ŝa wynosi 77,2 ha. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą utwory piaszczysto-Ŝwirowe. Obserwuje si ę nieregularne prze- chodzenie utworów piaszczystych w piaszczysto-Ŝwirowe. Mi ąŜ szo ść całej serii zło Ŝowej waha si ę od 11,5 do 22,2 m, średnio 17,8 m. Poniewa Ŝ przedmiotem bada ń przy dokumentowaniu zło Ŝa „Kolonia Dobra” była wy- łącznie seria piaszczysto-Ŝwirowa, badania utworów piaszczystych ograniczono do minimum. Przy obliczaniu zasobów podzielono kopalin ę na główn ą i towarzysz ącą. Kopalin ę główn ą stanowi ą utwory piaszczysto-Ŝwirowe o średnim punkcie piaskowym (frakcja <2mm) 73,3%. Mi ąŜszo ść tej warstwy dochodzi do 16,5 m, średnio 8,7 m. Do kopaliny towarzysz ącej zaliczono piaski zalegaj ące w stropie, jak i w sp ągu wydzie- lonej kopaliny głównej. Mi ąŜ szo ść piasków waha si ę od 1,3 do 19,0 m, średnio 9,2 m. S ą to w przewadze piaski drobnoziarniste. Zawarto ść ziarn poni Ŝej 2 mm wynosi od 89,9 do 100%, a zawarto ść pyłów od 2,8 do 2,9%. Nadkład o grubo ści 0,0–7,5 m, średnio 1,7 m, stanowi gleba i gliny piaszczyste. Kopa- lina główna i kopalina towarzysz ąca b ędą eksploatowane równocze śnie. Utwory piaszczysto- Ŝwirowe wykorzystane b ędą do produkcji frakcjonowanych kruszyw budowlanych. Piaski wykorzystywane b ędą w budownictwie oraz w drogownictwie na podbudow ę dróg, a gatunki poza norm ą na nasypy i do zimowego utrzymania dróg. Zło Ŝa kruszywa naturalnego: „Dobra Nowogardzka”, „Dobra Nowogardzka I” i „Dobra Nowogardzka Północ” wyst ępuj ą w obr ębie rozmytego zespołu form szczelinowych. Kopali- nę stanowi ą piaski o zmiennej granulacji z domieszk ą kruszywa grubszego. W zło Ŝach zaznacza si ę dwudzielno ść serii zło Ŝowej. W stropowej cz ęś ci profilu przewa Ŝaj ą piaski gruboziar- niste ze znacznym udziałem frakcji Ŝwirowej, za ś w dolnej cz ęś ci wyst ępuj ą piaski drobno- i średnioziarniste z domieszk ą Ŝwiru. Zło Ŝa charakteryzuj ą si ę du Ŝą zmienno ści ą mi ąŜ szo ści, wynikaj ącą z bardzo nierównego podło Ŝa, zbudowanego z gliny zwałowej i zmiennej grubo- ści nadkładu.

Tabela 2 Podstawowe parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ kopalin okruchowych parametry złoŜowe parametry jako ściowe [ha] [m] [%] [kg/m 3] zawarto ść zawarto ść siarki gęsto ść nasypowa grubo ść zaw. ziarn wska źnik Nazwa zło Ŝa powierzch- mi ąŜszo ść pyłów rozpuszczonej od–do nadkładu < 2 mm piaskowy nia od–do mineralnych w wodzie śr. od–do od–do od–do zło Ŝa śr. od–do od–do w stanie utrz ę- śr. śr. śr. w stanie lu źnym śr. śr. sionym Dobra Nowo- 2,0–14,0 0,2–6,0 1,9–4,9 69,1–85,4 0,08–0,28 1478–1998 1679–2142 46,4 nie oznaczono gardzka Północ 7,1 2,1 3,4 78,1 0,17 1686 1866 seria piaszczysto-Ŝwirowa 1,2–6,3 46,2–83,6 0,01–0,06 1570–1930 1840–2030 nie oznaczono Dobra Nowo- 6,9–15,2 0,0–3,0 4,8 65,4 0,03 1730 1920 11,83 gardzka I 11,0 1,1 seria piaszczysta 3,0–3,9 80,6–97,8 0,01–0,06 1390–1750 1450–1900 nie oznaczono 3,6 93,0 0,03 1550 1710

11 11 seria piaszczysto-Ŝwirowa 1,1–4,2 49,7–83,4 73–95 nie oznaczono nie oznaczono nie oznaczono Dobra Nowo- 1,8–11,7 0,4–4,2 2,6 63,8 67 2,9 gardzka 6,7 1,9 seria piaszczysta 1,0–11,2 71,0–94,0 28–93 nie oznaczono nie oznaczono nie oznaczono 3,0 87,1 80 3,8–19,2 0,3–4,2 1,2–4,7 53,4–100,0 1600–2080 Dobropole II 38,1 nie oznaczono nie oznaczono nie oznaczono 12,99 1,75 2,5 81,7 1860 seria piaszczysto-Ŝwirowa 11,5–22,2 0,0–7,5 1,5–4,9 57,9–85,1 0,07–0,31 1535–1998 1740–2189 nie oznaczono 17,8 1,7 3,1 73,3 0,18 1809 2003 Dobropole I 77,2 seria piaszczysta 1,3–19,0 0,0–7,5 2,8–2,9 89,9–100,0 nie oznaczono nie oznaczono nie oznaczono nie oznaczono 9,2 1,7 - -

Zło Ŝe „Dobra Nowogardzka Północ” udokumentowane w kategorii C 1 (Kurzawa, 1996), składa si ę z 3 pól zasobowych, rozdzielonych obszarem negatywnym i szos ą Dobra– Nowogard. Ł ączna powierzchnia zło Ŝa wynosi 46,39 ha. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej waha si ę od 2 do 14 m ( średnio 7,1 m), a grubo ść nadkładu od 0,2 do 6,0 m ( średnio 2,1 m).

Zło Ŝe „Dobra Nowogardzka I” udokumentowano w kategorii C 1 z jako ści ą w kategorii B (Kurzawa, 1993). W wykonanym w 1997 roku dodatku do dokumentacji (Zembrzycka, 1997) dokonano korekty granic zło Ŝa, wył ączaj ąc z niego tereny wyeksploatowane oraz teren pod drog ą i lini ę wysokiego napi ęcia. Powierzchnia zło Ŝa według dodatku wynosi 11,83 ha. Średnia mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi 11 m, a grubo ść nadkładu 1,1 m. Oba zło Ŝa s ą cz ęś ciowo zawodnione. Zło Ŝe „Dobra Nowogardzka” o zasobach zarejestrowanych (Medy ńska, U ścinowicz, 1981) udokumentowano na powierzchni 2,90 ha. Seria zło Ŝowa ma mi ąŜ szo ść od 1,8 do 11,7 m, średnio 6,7 m, a średnia grubo ść nadkładu wynosi 1,9 m. Zło Ŝe „Dobropole” zostało udokumentowane kart ą rejestracyjn ą w 1987 roku. Ostatni operat ewidencyjny zasobów (Bałaj, 2001) wykazuje zasoby 618 tys.t według stanu na 31.12.2000 r. W opracowaniu tym wykazano nieodpowiedni ą jako ść kopaliny do aktualnych wymogów przy produkcji atestowanych mas bitumicznych i betonowych. Zło Ŝe zostało skre- ślone z bilansu zasobów w 2001 roku. Zło Ŝe piaszczysto-Ŝwirowe „Mokrzyca II” (Zembrzycka, 1995), którego fragment zlo- kalizowany był przy południowej granicy arkusza, zostało skre ślone z bilansu zasobów w 2004 roku. Powodem wybilansowania było wyczerpanie zasobów mo Ŝliwych do eksploatacji (Sienkiewicz, 2004). Klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ dokonano zgodnie z obowi ązuj ące wytycznymi dokumentowania złó Ŝ kopalin (Wytyczne..., 1999) oraz na podstawie analizy przyrodniczo- krajobrazowej. Z punktu widzenia ochrony zasobów, wszystkie zło Ŝa zaliczono do klasy 4, tj. powszechnie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych. Pod wzgl ędem konfliktowo ści ze środowi- skiem zło Ŝa „Dobropole II” i „Dobropole I” zaliczono do konfliktowych (klasa B), gdy Ŝ po- ło Ŝone s ą w obr ębie obszaru PLB320008 Ostoja I ńska obj ętego sieci ą ekologiczn ą Natura 2000. Pozostałe zło Ŝa zaliczono do klasy A – małokonfliktowych, mo Ŝliwych do eksploatacji bez specjalnych ogranicze ń.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Działalno ść wydobywcza na obszarze obj ętym arkuszem Tucze prowadzona jest aktualnie tylko w zło Ŝu „Dobropole II”.

Zło Ŝe „Dobropole II” eksploatowane jest przez przedsi ębiorstwo ENNSTONE sp.z o.o. ze Szczecina na podstawie koncesji wa Ŝnej do 2033 roku. Obszar i teren górniczy maj ą to Ŝ- sam ą powierzchni ę 38,09 ha, równ ą powierzchni zło Ŝa. Zło Ŝe eksploatowane jest metod ą od- krywkow ą, systemem ścianowym. Nadkład składany jest tymczasowo w wyeksploatowanej cz ęś ci wyrobiska i b ędzie wykorzystany do sukcesywnej rekultywacji. Kopalina jest na miej- scu poddawana płukaniu i segregacji. Zło Ŝe „Dobropole I” nie było dotychczas eksploatowane. Zło Ŝa: „Dobra Nowogardzka I” i „Dobra Nowogardzka Północ” eksploatowane były przez Szczeci ńskie Przedsi ębiorstwo Budownictwa Przemysłowego ESPEBEPE SA Holding, w tym ostatnim zło Ŝu tylko z pola A (zachodniego). Eksploatacj ę zako ńczono w 1999 roku na skutek upadło ści u Ŝytkownika. Grunty zostały wykupione przez DEUT-POL sp. z o.o. Aktu- alnie cz ęść terenu przeznaczona jest na cele rolnicze. UŜytkownikiem zło Ŝa „Dobra Nowogardzka” był Rejon Dróg Publicznych w Nowogar- dzie. Eksploatacja była prowadzona w latach osiemdziesi ątych. Zło Ŝe zostało w znacznym stopniu wyeksploatowane i cz ęś ciowo zrekultywowane. Po reorganizacji Dyrekcji Okręgowej Dróg Publicznych zło Ŝe nie ma u Ŝytkownika. Zło Ŝe „Dobropole” eksploatowane było okresowo przez Rejon Dróg Publicznych w Nowogardzie, a nast ępnie przez Przedsi ębiorstwo Robót Drogowych w Nowogardzie. Eks- ploatacji zaniechano z powodu nieodpowiedniej jako ści kopaliny. Obszar zło Ŝa jest zdewa- stowany z powodu wybiórczej eksploatacji kopaliny. ZłoŜe zostało skre ślone z bilansu zaso- bów. Teren po eksploatacji jest cz ęś ciowo zrekultywowany w kierunku leśnym. Eksploatacja zło Ŝa „Mokrzyca II”, którego fragment znajdował si ę przy południowej granicy arkusza Tucze, została zako ńczona w 2004 roku. Z powodu wyczerpania zasobów mo Ŝliwych do eksploatacji (Sienkiewicz, 2004) zło Ŝe zostało skre ślone z bilansu zasobów. Na obszarze obj ętym arkuszem w miejscowo ści Radowo Wielkie istnieje jedno niezre- kultywowane wyrobisko z okresu niekoncesjonowanej eksploatacji, prawdopodobnie w latach 80’ i pocz ątkach 90’. Powierzchnia wyrobiska wynosi około 0,3 ha, w cz ęś ci centralnej wy- pełnione jest wod ą. Miejscami widoczne s ą ślady pozyskiwania piasków i Ŝwirów. W miejscowo ści Słajsino w wyrobisku dawnej Ŝwirowni znajduje si ę składowisko odpadów oboj ętnych i innych ni Ŝ niebezpieczne.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar obj ęty arkuszem Tucze ma ograniczone perspektywy surowcowe. Dotycz ą one jedynie kopalin okruchowych, kredy jeziornej, gytii i torfów.

1. Kopaliny okruchowe

Utwory czwartorz ędowe cechuje du Ŝa zmienno ść litologiczna. Dominuj ącą rol ę w po- wierzchniowej budowie geologicznej maj ą tu gliny zwałowe. Utwory piaszczysto-Ŝwirowe i czyste piaski tworz ą nieregularne płaty lub cienkie pokłady przewarstwione glinami lub pia- skami zaglinionymi. Na obszarze arkusza wyznaczono dwa obszary perspektywiczne dla kruszywa drobnego – piasków i piasków z niewielk ą domieszk ą frakcji Ŝwirowej. W ramach prac penetracyjnych za zło Ŝami piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej i betonów komór- kowych (Kinas, Foltyniewicz, 1989) w rejonie miejscowo ści Grz ęzno odwiercono 11 sond do gł ęboko ści 10 m. W pi ęciu, wyznaczaj ących zwarty obszar, stwierdzono wyst ępowanie pia- sków, głównie drobnoziarnistych lub ró Ŝnoziarnistych z niewielk ą domieszk ą frakcji Ŝwiro- wej. Piaski zalegaj ą pod nadkładem od 0,4 do 2,8 m, średnio 1,6 m. Stwierdzona mi ąŜ szo ść piasków wynosi od 5,0 do 9,6 m. W dwóch sondach nawiercono podło Ŝe (gliny lub piaski zaglinione), w pozostałych do gł ęboko ści 10 m nie przewiercono serii piasków. Drugi obszar perspektywiczny, w rejonie miejscowo ści Cieszyno, wyznaczono na podstawie sprawozdania z bada ń zwiadowczych za kruszywem grubym (Nowak, Turza, 1969). Utwory piaszczyste z domieszk ą Ŝwiru odsłaniaj ą si ę w niewielkim wyrobisku i nawiercone zostały w dwóch s ąsiaduj ących z wyrobiskiem sondach. Mi ąŜ szo ść tej serii rozpoznana zosta- ła do gł ęboko ści 4 m. Bada ń jako ściowych dla obu obszarów nie wykonano. Przy perspekty- wach przedstawiono tak Ŝe obszary, na których wyniki były negatywne. Badania poszukiwawcze za kopalinami okruchowymi prowadzone były w kilku rejonach. Negatywne wyniki, tak dla kruszywa grubego, jak i dla piasków, stwierdzono w rejonach: Słajsino, Dobra–Mieszewo i Tucze (Drwal, Dziedzic, 1972), w obszarze Radowo Małe, Trzebawie i Dłusko (Nowak, Turza, 1969) i w obszarze Czachowo (Hutnik, 1972). Utwory piaszczysto-Ŝwirowe wyst ępowały tu tylko w formie niewielkich gniazd, o niewielkiej na ogół mi ąŜ szo ści, a piaski były w ró Ŝnym stopniu zaglinione. Szeroko zakrojone prace penetracyjne za zło Ŝami piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej i betonów komórkowych (Kinas, Foltyniewicz, 1989) obj ęły roz- poznaniem 26 obszarów, z czego na arkuszu Tucze rejony Dobrkowa, Dobrej i Grz ęzna. Wy- niki tych bada ń s ą negatywne równie Ŝ dla kruszywa.

2. Kreda jeziorna i gytia

W granicach arkusza wyznaczono 2 obszary perspektywiczne dla kredy jeziornej i gytii. Na północ od miejscowo ści Dobra ci ągnie si ę bagnista dolina wypełniona namułami

torfowymi, mułkami i kred ą jeziorn ą. Kreda zalega pasem wzdłu Ŝ koryta rzeki Dobrzenicy, pod stosunkowo du Ŝym nadkładem torfu (1,5–4,2 m), przy mi ąŜ szo ści kredy 0,2–7,7 m (Profic, 1967). Parametry jako ściowe kopaliny s ą dobre, oznaczona zawarto ść sumy w ęgla- nów (CaCO 3 + MgCO 3) wynosi średnio 85,16% (Wyrwicki, 1998). Bada ń jako ściowych dla torfu brak. W 1988 roku badania prowadzono na południe od miejscowo ści Dobra (Kinas, 1988). Rozpoznano dwa obszary, na których stwierdzono występowanie kredy i gytii w odosobnio- nych punktach lub o niskich parametrach jako ściowych. Obszar Dobra–Grz ęzno nale Ŝy uzna ć za negatywny. Na obszarze Dobropole–Bród wyznaczono niewielki obszar perspektywiczny, w którym mi ąŜ szo ść kredy wynosi od 1,4 do 4,0 m, a zawarto ść CaO waha si ę od 33,2 do 52,4%.

3. Torfy

Na omawianym obszarze znajdowało si ę w przeszło ści wiele rozległych torfowisk. Rozci ągały si ę one wzdłu Ŝ cieków wodnych, ł ącz ących liczne tu jeziora. Cz ęść tych terenów została zmeliorowana i przekształcona na dobrej klasy u Ŝytki zielone – łąki rosn ące na chronionych glebach o podło Ŝu organicznym. Najwi ększe nagromadzenie torfowisk znajduje si ę mi ędzy jeziorami: Wo świn, Mielno i Sielsko w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza oraz wzdłu Ŝ rzeki Dobrzenicy – w jego północno-zachodniej cz ęś ci. Obszary te s ą koli- zyjne z uwagi na: wyst ępowanie ł ąk na podło Ŝu organicznym, ochron ę ostoi ptactwa wodne- go lub ochron ę wód. Obszary, na których torfy spełniaj ą kryteria bilansowo ści, nie b ędąc równocze śnie koli- zyjnymi w stosunku do innych form ochrony lub zagospodarowania terenu, uznano za prognostyczne, zgodnie z kompleksow ą waloryzacj ą złó Ŝ torfów w Polsce, sporz ądzon ą w poło- wie lat 90. (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Na omawianym terenie znajduj ą si ę 2 takie obszary: Bie ńczyce i Dobra – Grz ęzno. Podstawowe dane geologiczno-górnicze obszarów prognostycznych oraz parametry jako ściowe i oszacowane zasoby torfu podano w tabeli 3.

Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść Numer Wiek Średnia grubo ść Zasoby Powierzchnia Rodzaj kopa- Parametry kompleksu litolo- Zastosowanie obszaru na kompleksu litolo- nadkładu w kat.D [ha] liny jakościowe giczno-surowcowego 1 kopaliny mapie giczno-surowcowego [m] [tys. m 3] [m] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść 20,4% śr. 1,75 m, I 7,0 t Q - 122 Sr rozkład 30% max 4,3 m popielno ść 12,0% śr. 2,23 m, II 12,0 t Q - 268 Sr rozkład 30% max 3,3 m Rubryka 3 - t – torfy Rubryka 4 - Q – czwartorz ęd Rubryka 9 - Sr – surowiec rolniczy

16 16

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Przewa Ŝaj ąca cz ęść obszaru arkusza Tucze le Ŝy w zlewni Regi uchodz ącej do Morza Bałtyckiego. Południowo-zachodnia cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w zlewni Iny, uchodz ącej do Odry. Wyst ępuj ą tu liczne, raczej małe cieki powierzchniowe. Do najwi ększych nale Ŝą rzeki: Ukleja, Dobrzenica oraz Golnica. Wody wymienionych rzek nie s ą obj ęte badaniami jako ści. Najwi ększym zbiornikiem wód powierzchniowych na omawianym obszarze jest jezioro Wo świn, poł ączone systemem drobnych cieków z mniejszymi jeziorami: Mielno, Sielsko i Okrzeja. Jezioro Wo świn o powierzchni 810 ha jest jeziorem przepływowym i ma charakter rynnowy. Maksymalna gł ęboko ść wynosi 28 m. Wody akwenu obj ęte s ą monitoringiem jako- ści prowadzonym przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Szczecinie. Według niepublikowanych danych WIO Ś w Szczecinie (Raport..., 2002), wody jeziora zostały zaliczone do II klasy jako ści – jako ść dobra. Drugim co do wielko ści jeziorem na obszarze arkusza jest jezioro Okrzeja o powierzchni 105 ha i maksymalnej gł ębokości 4,4 m. Jezioro Okrzeja oraz pozostałe mniejsze jeziora: Mielno i Sielsko nie s ą obj ęte badaniami jako ści wody (stan na 1999 rok).

2. Wody podziemne

Według Atlasu hydrogeologicznego Polski (Paczy ński, 1993; 1995) przewa Ŝaj ąca cz ęść obszaru arkusza le Ŝy w regionie pomorskim (V), w obr ębie niecki szczeci ńskiej, jedynie pół- nocno-wschodni skraj – w rejonie gryficko-drawskim (V 1B ), stanowi ącym cz ęść subregionu przymorskiego (V 1). Region niecki szczeci ńskiej charakteryzuje si ę dominacj ą poziomów wodono śnych czwartorz ędowych. Charakterystyk ę stopnia zawodnienia i jako ści wody opracowano wykorzystuj ąc Map ę hydrogeologiczn ą Polski arkusz Tucze (Kaczor, 2000a, b) oraz dane z banku „Hydro”. Na obszarze arkusza Tucze wyst ępuj ą dwa pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe i trzeciorz ędowe. Pi ętro czwartorz ędowe charakteryzuje si ę ci ągłym rozprzestrzenieniem i ma podstawowe znaczenie w zaopatrzeniu ludno ści w wod ę. Pi ętro trzeciorz ędowe wyst ępuje lokalnie, w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, nie jest uj ęte otworami studziennymi.

W obr ębie pi ętra czwartorz ędowego wyró Ŝniono trzy poziomy wodono śne: przypowierzchniowy, mi ędzyglinowy i podglinowy. Poziom przypowierzchniowy wyst ępuje lokalnie, zwykle w obr ębie piasków i Ŝwirów tarasów dolin rzecznych oraz w obni Ŝeniach bezodpływowych. Mi ąŜ szo ść jest zró Ŝnicowana i wynosi od kilku do ponad 20 metrów. Najcz ęś ciej posiada on swobodne zwierciadło wody. Poziom ten nara Ŝony jest na zanieczyszczenia infiltruj ące z powierzchni terenu, ze wzgl ędu na brak odpowiedniej warstwy izolacyjnej z osadów nieprzepuszczalnych w nadkładzie. Po- ziom uj ęty jest m.in. w Dobropolu oraz lokalnie przez studnie gospodarskie. Poziom mi ędzyglinowy jest głównym poziomem u Ŝytkowym, wyst ępuje na prawie ca- łej powierzchni arkusza i jest podstawowym źródłem zaopatrzenia ludno ści w wod ę. Najcz ę- ściej tworzy go jedna warstwa wodono śna (lokalnie dwie lub trzy), zbudowana z fluwioglacjalnych utworów piaszczystych, b ądź piaszczysto-Ŝwirowych utworów zlodowace ń środko- wopolskich i północnopolskich. Mi ąŜ szo ść utworów wodono śnych jest zró Ŝnicowana od 6 do ponad 24 m. Zwierciadło wody ma charakter napi ęty i wyst ępuje na gł ęboko ści od około 30 do 80 m n.p.m. Wydajno ści jednostkowe poziomu wahaj ą si ę w granicach od 0,6 do 25,0 m3/h/1ms (uj ęcie w Czachowie), współczynnik filtracji wynosi od 1,6 do 58 m/24h. Po- ziom ten zasilany jest poprzez przes ączanie si ę wód z poziomu przypowierzchniowego, b ądź bezpo średnio przez infiltracj ę z opadów atmosferycznych. Poziom podglinowy wyst ępuje w południowej cz ęś ci obszaru arkusza. Ujmowany jest w miejscowo ściach Sielsko, Bród, Dobropole. Tworzy go jedna warstwa wodono śna, zbudowana z fluwioglacjalnych utworów piaszczystych, b ądź piaszczysto-Ŝwirowych zlodowace ń południowopolskich. Mi ąŜ szo ść utworów wodono śnych jest zró Ŝnicowana od 6 do 28 m. Zwierciadło wody ma charakter napi ęty i wyst ępuje na gł ęboko ści od około 0 do 15 m n.p.m. Warstwa wodono śna izolowana jest od powierzchni pakietem glin o grubo ści od 40 do 80 m. Wydajno ści jednostkowe poziomu wahaj ą si ę od 0,34 do 27,7 m 3/h/1ms, współczynnik filtracji wynosi od 1,6 do 60,0 m/24h. Poziom zasilany jest poprzez przes ączanie si ę wód z poziomu przypowierzchniowego i mi ędzyglinowego, b ądź przez infiltracj ę z opadów atmosferycznych. Chemizm wód czwartorz ędowych jest mało zró Ŝnicowany. Zaznacza si ę wyra źnie wpływ antropopresji na wody podziemne. Wody poziomu przypowierzchniowego wykazuj ą cz ęsto przekroczenia norm dla wód pitnych w zakresie zwi ązków azotu. Notuje si ę podwy Ŝ- szone zawarto ści manganu i siarczanów. Wody czwartorz ędowe poziomów gł ębszych s ą dobrej jako ści i wymagaj ą jedynie prostego uzdatniania z powodu ponadnormatywnych ilo ści Ŝelaza ( średnio 1,0, maksymalnie 3,63 mg Fe/dm 3) i manganu ( średnio 0,3 mg Mn/dm 3).

Do najwi ększych uj ęć nale Ŝą uj ęcia w miejscowo ściach: Słajsino, Osowo, Dobra, Do- bropole, Czachowo, Krzakowo, Dargomy śl, Orle, Siedlice, Mieszewo, Mielno, Sielsko, Tu- cze, Bród i Cieszyno. W obr ębie arkusza Łobez nie wyst ępuj ą zbiorniki GZWP (fig.3) (Kleczkowski, 1990).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Tucze na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A.S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – granica GZWP w o środku porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 123 – Zbiornik mi ędzymorenowy Stargard – Goleniów, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni-

ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 193 – Tucze, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) – opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectro- metry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5 x 0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy-

fikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.). Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawarto- Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- ści w glebach na ci ętnych (me- nych (median) w Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu 193 – dian) w glebach glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Tucze na arkuszu 193 niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) – Tucze Polski 4)

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–6 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 14–70 30 27 Cr Chrom 50 150 500 3–10 8 4 Zn Cynk 100 300 1000 18–55 33 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3–3 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 3–10 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–8 5 3 Pb Ołów 50 100 600 5–20 13 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,08 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 193 – Tucze 1) grupa A Pomorski w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 7 poddanego och ronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 7 Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 7 szarów ty ch st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 7 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- arkusza 193 – Tucze do poszczególnych grup u Ŝytko- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, wania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia

2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, chrom, cynk, kobalt, mied ź, nikiel i ołów. Wzbogacenie w chrom jest dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mogą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowie człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcześniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Równie Ŝ podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ

zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich wartości PEL. Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z głęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Wo świn i Okrzeja. Osady jeziora Wo świn charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków. W osadach jeziora Okrzeja odnotowano podwy Ŝszone zawarto ści badanych pierwiastków, zwłaszcza arsenu, ołowiu i rt ęci. JednakŜe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia M Ś, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze, za wyj ątkiem arsenu w osadach jeziora Okrzeja, od ich warto ści PEL, powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Osady jeziora Okrzeja ze wzgl ędu na wyst ępuj ące w nich st ęŜ enie arsenu stwarzaj ą zagro Ŝenie dla organizmów bytuj ących w jeziorze. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Wo świn Okrzeja Pierwiastek (2000 r.) (2000 r.) Arsen (As) <5 29 Chrom (Cr) 4 12 Cynk (Zn) 47 116 Kadm (Cd) <0,5 0,9 Mied ź (Cu) 6 22 Nikiel (Ni) 5 13 Ołów (Pb) 24 38 Rt ęć (Hg) 0,064 0,183

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ obydwu profili pomiarowych wynosz ą od około 25 nGy/h do około 45 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 30 nGy/h i jest nieco ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. W obydwu profilach pomiarowych zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą do ść wyrównane (przewa Ŝaj ą warto ści z przedziału: 30-45 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ profili dominuje jeden typ utworów – gliny zwałowe. Zbli Ŝonymi warto ściami promieniowania gamma cechuj ą si ę wyst ępuj ące lokalnie osady wodnolodowcowe. Najni Ŝsze pomierzone dawki promieniowania gamma (około 25 nGy/h) s ą zwi ązane z osadami lodowcowymi (piaski i Ŝwiry) lub z torfami.

193W PROFIL ZACHODNI 193E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5948844 5948765

5946877 5946763 5944550 m 5944837 m 5939655 5942854 5932445

5940717 5930571 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h

26 26 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5948844 5948765 5946877 5946763 5944550 m 5944837 m 5939655 5942854 5932445

5940717 5930571 0 0.5 1 1.5 2 0 1 2 3 4 5 6 7 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Tucze (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0 do 7,7 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0 do 9,0 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU 03.61.549). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów,

─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nie posiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 7), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedsta-

wione razem na planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wierce ń, których profile geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Tucze Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kaczor, 2000a). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dla- tego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczo- nymi na planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Tucze bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa Dobrej i Radowa Małego, ─ obszar obj ęty ochron ą prawn ą w Europejskim Systemie NATURA 2000 „Ostoja I ńska” PLB 320008 (dyrektywa ptasia), ─ lasy o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Wilkowej, Dobrzenicy, Golnicy, Uklei i Okry oraz mniejszych cieków, ─ tereny (do 250 m) wokół jezior: Wo śnin, Mielno, Sielsko, Okrzeja, Wojtkowo i innych mniejszych akwenów, ─ tereny źródliskowe rzeki Uklei (rejon Mielno-Trzebawie), ─ tereny o nachyleniach przekraczaj ących 10º, ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi – strome brzegi jezior Okrzeja i Wo świn (Gra- bowski (red.), 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ące wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów, analizie poddano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Stref ę powierzchniow ą wysoczyzny morenowej buduj ą gliny zwałowe fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Są to br ązowe gliny zwałowe piaszczyste i piaski gliniaste o zmiennych proporcjach zawarto ści poszczególnych frakcji. Miejscami zawieraj ą porwaki starszych glin oraz porwaki brunatnych neoge ńskich iłów. W sp ągu glin w ęglanowo ść wynosi 9–17%, w stropie do 2%. Procesy wietrzenia doprowadziły do znacznych kontrastów cech litologiczno-petrograficz- nych glin. Mi ąŜ szo ści glin wynosz ą najcz ęś ciej 3–7 m (do 10–15 m). Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczone w granicach zalegania glin fazy pomorskiej znajduj ą si ę na terenach gmin: Nowogard w rejonie Słaj- sino-Bie ńczyce; Dobra w rejonie Bienice-Dobra-Grz ęzno oraz gminy Radowo Małe w rejonie Sienno Dolne, Rogowo, Dobrkowo, Zelmowo-Borkowo Wielkie, Radowo Małe – Rekowo. Obszary, gdzie na glinach zwałowych osadziły si ę piaski pylaste i piaski ze Ŝwirem lodowcowe oraz piaski i piaski ze Ŝwirem dolin wód roztopowych charakteryzuj ą si ę zmienny- mi wła ściwo ściami izolacyjnymi. Obszary wytypowane pod składowanie odpadów maj ą du Ŝe, równinne powierzchnie i są poło Ŝone przy drogach. Umo Ŝliwia to budow ę obiektów w dogodnej odległo ści od zabudowa ń. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk w s ąsiedztwie gminnej miejscowo- ści Dobra jest jej zabudowa.

Problem składowania odpadów komunalnych W strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t. na analizowanym terenie nie występuj ą osady, któ- rych wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. W rejonie miejscowo ści Zelmowo w profilu odwierconego otworu hydrogeologicznego stwierdzono wyst ępowanie 40 m pakietu gliniastego; w rejonie Grz ęzienka gliny maj ą 62 m; w Borkowie Wielkim 15,0-55,9 m. W miejscowo ści Orle wyst ępuj ą gliny o ł ącznej mi ąŜ szo- ści ponad 30 m, przewarstwione 0,5 m warstw ą piasków (25,5-26,0 m).

Po wykonaniu dodatkowego rozpoznania pozwalaj ącego okre śli ć rozprzestrzenienie pa- kietów gliniastych o du Ŝych mi ąŜ szo ściach i ustaleniu faktycznych wła ściwo ści izolacyjnych tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów mog ą okaza ć si ę przydatne dla ewentualnej budowy składowisk odpadów komunalnych. W Słajsinie w gminie Nowogard znajduje si ę składowisko odpadów komunalnych. Jest ono uszczelnione geomembran ą, prowadzony jest systematycznie monitoring wód podziemnych i drena Ŝ odcieków, zainstalowane s ą urz ądzenia odgazowuj ące. W rejonie Bł ądkowa na powierzchni około 3 hektarów nielegalnie składowane s ą odpa- dy komunalne z okolicznych miejscowo ści.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych W granicach obszarów predysponowanych do składowania odpadów warunki geologiczne s ą korzystne. Wyst ępuj ące tu gliny zwałowe zajmuj ą du Ŝe powierzchnie o równinnym charakterze, a ich mi ąŜ szo ści potwierdzone wykonanymi otworami wiertniczymi wynosz ą cz ęsto kilkadziesi ąt metrów (do 62 m Grz ęzienku). Równie Ŝ warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Nie wyst ępuj ą tu główne zbiorniki wód podziemnych. Przewa Ŝaj ąca cz ęść obsza- rów poło Ŝona jest na terenach o bardzo niskim stopniu zagro Ŝenia zanieczyszczeniami po- wierzchniowymi wód głównych uŜytkowych poziomów wodono śnych w utworach czwartorz ędu. Wody te wyst ępuj ą na gł ęboko ści 15–50 m p.p.t. W cz ęś ci północno-zachodniej stopie ń zagro Ŝenia wód poziomów u Ŝytkowych jest wysoki, podrz ędnie średni, co spowodowane jest niewielk ą gł ęboko ści ą wyst ępowania (5–15 m), brakiem pełnej izolacji i obecno ści ą ognisk zanieczyszcze ń. W rejonie Słasina – zagro Ŝenie stanowi składowisko odpadów i zrzut ścieków z zakładu rolnego ESPEBEPE SA.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Pod k ątem mo Ŝliwo ści składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć wyrobisko zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dobra Nowogardzka”. Zło Ŝe eksploatowane było w latach 80. ubiegłego wieku. Wyeksploatowana cz ęść zło Ŝa została cz ęś ciowo zrekultywowana. Wyrobiska złó Ŝ „Dobra Nowogardzka Północ” i „Dobra Nowogardzka I” nie powinny by ć rozpatrywane jako miejsca ewentualnego składowania odpadów ze wzgl ędu na zawod- nienie. Wszystkie wyrobiska znajduj ą na obszarach pozbawionych naturalnej izolacji. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych

i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za- si ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Zgodnie z zasadami sporz ądzania MG śP na obszarze arkusza Tucze dokonano uprosz- czonej oceny warunków podło Ŝa budowlanego. Dla powy Ŝszej oceny wykorzystano Szczegó- łow ą map ę geologiczn ą Polski w skali 1:50 000, arkusz Tucze (Kurzawa, 2002a, b) oraz mapy topograficzne w skali 1:50 000 i 1:25 000. Waloryzacj ą geologiczno-in Ŝyniersk ą nie obj ę- to: lasów, gleb chronionych w klasach I–IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, obszaru parku krajobrazowego, obszarów wyst ępowania udokumentowanych złó Ŝ kopalin, a tak Ŝe obszaru zwartej zabudowy miasta Dobra. W wyniku waloryzacji wydzielono obszary: o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Za obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa uznano rejony, na których wyst ępuj ą grunty niespoiste (sypkie) średniozag ęszczone i zag ęszczone, w których gł ęboko ść wyst ępowania zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. oraz grunty spoiste: w stanie zwartym, półzwartym i twardoplastycznym. Najkorzystniejsze podło Ŝe dla budownictwa stwierdzono w obr ębie gruntów niespo- istych, w rejonach gdzie wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe powstałe w czasie zlodowace ń północnopolskich. Osady te zajmuj ą najwi ększe powierzchnie na południe i połu- dniowy zachód od jeziora Wo świn.

Korzystne warunki geologiczno-in Ŝynierskie zwi ązane z gruntami spoistymi wyznaczono w rejonach wyst ępowania małoskonsolidowanych glin zwałowych, powstałych w czasie zlodowace ń północnopolskich. Gliny te wyst ępuj ą w obr ębie wysoczyzny morenowej w za- sadzie na całym obszarze arkusza. Do obszarów o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, zaliczono tereny, na których wyst ępuj ą grunty słabono śne. S ą to przede wszystkim grunty organiczne oraz grunty spoiste w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym. Grunty organiczne reprezentowane s ą przez: torfy, namuły i mułki organiczne. S ą to jednocze śnie obszary płytkiego zalegania wód gruntowych (0–2 m). Obszary te wyst ępują głównie w dolinach rzek: Okry – na zachód od Dobropola oraz Dobrzenicy – na północ od Dobrej, a tak Ŝe w sąsiedztwie jezior. Nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe piaski, mułki i Ŝwiry rzeczne, odznaczaj ą si ę gorszymi parame- trami geologiczno-in Ŝynierskimi, wynikaj ącymi z obecno ści wkładek mułków (frakcji pyla- stej). Wyst ępuj ące w dolinach osady piaszczyste mog ą charakteryzowa ć si ę zró Ŝnicowanymi warunkami geologiczno-in Ŝynierskimi. W warunkach zmiennej akumulacji dolinnej utwory piaszczyste mog ą by ć przewarstwione utworami organicznymi, co stanowi ć mo Ŝe zagro Ŝenie nawet dla lekkich obiektów budowlanych ze wzgl ędu na zró Ŝnicowane osiadanie. Jako niekorzystne dla budownictwa przyjmuje si ę wszystkie obszary, na których zwier- ciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Przy wyst ępowaniu omawianych warunków geologiczno-in Ŝynierskich istotnym elementem utrudniaj ącym budownictwo mo Ŝe by ć agresywno ść wód gruntowych. Ze wzgl ędu na rolniczo-le śny charakter regionu, nie wyst ępuj ą tu tereny zmienione w wyniku działalno ści człowieka (składowiska, hałdy, du Ŝe wyrobiska poeksploatacyjne). Tereny poeksploatacyjne kopalni kruszywa naturalnego „Dobra Nowogardzka Północ” i „Dobra Nowogardzka I” obj ęte s ą rekultywacj ą w kierunku rolnym, natomiast obszar kopalni kruszywa naturalnego „Dobropole” jest rekultywowany w kierunku le śnym. Wysokie, o du Ŝym nachyleniu brzegi jezior Okrzeja i Wo świn, a tak Ŝe strome zbocza wysoczyzny na południe od Dobrkowa to obszary predysponowane do wyst ąpienia ruchów masowych. Czynne osuwisko zlokalizowano na północno-zachodnim brzegu jeziora Wo świn (Grabowski (red.), 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Formami ochrony przyrody i krajobrazu na obszarze arkusza Tucze s ą: obszary Natura 2000, Iński Park Krajobrazowy wraz z otulin ą, lasy, gleby chronione klas I–IVa, ł ąki na grun- tach organicznych oraz pomniki przyrody i u Ŝytek ekologiczny. Na obszarze arkusza Tucze dominuje krajobraz kulturowy wiejski z zabudow ą i bez zabudowy. Ł ącznie zajmuje on około 80% powierzchni arkusza. Na pozostałej cz ęś ci wyst ępuje krajobraz naturalny. W centralnej cz ęś ci arkusza wyst ępuje niewielki obszar o charakterze krajobrazu miejskiego – miasto Dobra. Krajobraz naturalny to niewielkie kompleksy le śne oraz jeziora i ich otoczenie. Lasy, cho ć nie tworz ą du Ŝych kompleksów (około 10% powierzchni arkusza), mają urozmaicony skład gatunkowy drzew. Ro śnie tu: sosna, świerk, d ąb, buk, brzoza, a na terenach podmo- kłych i zabagnionych – olcha. Jeziora stanowi ą około 4% powierzchni arkusza. Najwi ększym jeziorem jest jezioro Wo świn (o powierzchni około 8 km 2 i gł ęboko ści 28 m). Według Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, chronione grunty rolne klasy I–IVa stanowi ą około 80% powierzchni wszystkich gruntów rolnych. Wyst ępuj ą one równomiernie na całym terenie arkusza. Łąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą wzdłu Ŝ dolin rzecznych (dolina rzeki Uklei) i na obszarach przyjeziornych, głównie w centralnej i południowej cz ęś ci arkusza. Na obszarze arkusza Tucze znajduj ą si ę pomniki przyrody – istniej ące i projektowane oraz jeden u Ŝytek ekologiczny obejmuj ący obszary bagienne w kompleksie le śnym na zachód od Rekowa (tabela 8). W obr ębie mapy brak jest rezerwatów i stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieo Ŝywionej. Pomniki przyrody to pojedyncze drzewa, grupy drzew rosn ące w zabytkowych parkach, lasach, a tak Ŝe przydro Ŝne aleje. Na szczególn ą uwag ę zasługuje aleja wzdłu Ŝ drogi z Dobrej do Krzemiennej, gdzie na odcinku 1,5 km rosn ą 234 buki i 31 jesionów. Aleje przydro Ŝne oraz pasy zadrzewie ń śródpolnych s ą charakterystyczn ą cech ą krajobrazu Pomorza Zachod- niego. Głaz narzutowy o obwodzie 6,9 m, wysoko ści 1,8 m, przy długo ści i szeroko ści 2,1 x 1,7 m, znajduje si ę przy skrzy Ŝowaniu drogi Strzemiele – Radowo Małe z drog ą na Czuchowo. Poło Ŝony jest około 50 m od skrzy Ŝowania, w lesie na granicy pasa zadrzewie ń brzozowych i lasu sosnowego. Jest to granitoid gruboziarnisty, ró Ŝowy, o wykrysta- lizowanych kryształach skaleni. Na terenie nieczynnej Ŝwirowni „Dobra Nowogardzka

Północ” (pole A) zgromadzono głazy narzutowe wydobyte w trakcie eksploatacji. Wszystkie powy Ŝsze głazy nie s ą ani istniej ącymi ani projektowanymi pomnikami przyrody. W roku 1981 utworzono I ński Park Krajobrazowy, chroni ący polodowcowy krajobraz morenowy w wi ększo ści poro śni ęty lasami bukowymi i ł ęgowymi, z licznymi śródle- śnymi torfowiskami i jeziorami. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę dwa niewielkie północ- ne fragmenty Parku (cała jego powierzchnia wynosi 17 763 ha) oraz północna cz ęść jego otuliny. Tabela 8 Wykaz pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Numer Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 Dobra PŜ – 2 jesiony wyniosłe, 3 lipy drobno- 1 P Dobra 1975 łobeski listne Dobra – Krzemien- Dobra PŜ – aleja drzew pomnikowych: 234 2 P 1983 na łobeski buki, 31 jesionów Dobra PŜ – cyprysik groszkowy, lipa drobno- 3 P Grz ęź no 1980 łobeski listna, świerk pospolity Chociwel 4 P Oświno 1983 PŜ – cis pospolity stargardzki Węgorzyno 5 P Cieszyno 2003 PŜ – wierzba biała, d ąb szypułkowy łobeski PŜ – 19 d ębów szypułkowych, 5 lip Dobra 6 P Dobra 2004 drobnolistnych, 2 olchy czarne, 3 buki łobeski pospolite, topola biała Nowogard 7 P Osowo * PŜ – 2 d ęby szypułkowe goleniowski Dobra 8 P Osowo – Bieniczki * PŜ – buk czerwony, d ąb szypułkowy łobeski Dobra PŜ – cis pospolity, lipa szerokolistna, 9 P Bie ńczyce * łobeski buk pospolity Radowo PŜ – 2 d ęby szypułkowe, sosna wejmut- 10 P Dargomy śl Małe * ka, 14 lip drobnolistnych łobeski Radowo PŜ – lipa drobnolistna, lipa szerokolist- 11 P Orle Małe * na, 3 wi ązy polne, modrzew europejski łobeski Radowo obszary bagienne 12 U Siedlice Małe 1998 (8,85) łobeski Rubryka 2 - P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny Rubryka 5 - * – obiekt projektowany Rubryka 6 - rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

W obr ębie arkusza Tucze wyst ępuje obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym: 6M – Pojezierza Drawskiego, nale Ŝą cy do Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET (Liro, 1998) (fig.5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Tucze na tle systemu ECONET (A. Liro, 1998) 1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 1M – Uj ścia Odry, 6M – Pojezierza Draw- skiego, 7M – Drawy; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 2k – Iny, 3k – Regi

W południowej cz ęś ci arkusza wyst ępuje obszar specjalnej ochrony ptaków PLB320008 Ostoja I ńska, wł ączony do Europejskiej Sieci Ekologicznej „Natura 2000”, wyznaczony na podstawie tzw. Dyrektywy „Ptasiej” (tabela 9). Informacje na temat sieci „Natura 2000” s ą zamieszczone na oficjalnej stronie internetowej Ministerstwa Środowiska (http://natura2000.mos.gov.pl/). W Ostoi I ńskiej gniazduje ponad 140 gatunków ptaków, m.in. gatunki z Polskiej Czer- wonej Ksi ęgi: bąk, bielik, kania czarna, kania ruda, orlik krzykliwy, puchacz, rybitwa biało- wąsa. Wyst ępuj ą tu cenne zespoły ro ślinno ści ł ąkowej, a tak Ŝe dobrze zachowane zbiorowi- ska ro ślinne, zwłaszcza le śne. W jeziorach wyst ępuj ą rzadkie i zagro Ŝone gatunki glonów. Obszar ma du Ŝe znaczenie dla płazów i gadów ze wzgl ędu na du Ŝy udział dobrze zachowa- nych siedlisk podmokłych.

Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Typ Kod obszaru punktu obszaru Po- w obr ębie arkusza Lp. obsza- obsza- (symbol ozna- wierzchnia Woje- Długo ść Szeroko ść Kod ru ru czenia na obszaru wódz- Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS mapie) two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Dobra PLB zachod- łobeski Ostoja I ńska E N 87 710,94 PL0G1 Węgorzyno 1 F 32000 niopo- (P) 15°26’08” 53°27’27” ha PL0G2 stargardz- 8 morskie Chociwel ki Rubryka 2 - F – obszar specjalnej ochrony, całkowicie zawieraj ący w sobie specjalny obszar ochrony Rubryka 4 - P – obszar specjalnej ochrony ptaków

XII. Zabytki kultury

Spo śród zabytkowych obiektów sakralnych, architektonicznych, technicznych i archeologicznych wyst ępuj ących na obszarze arkusza Tucze, na mapie zaznaczono te, które uj ęte są w rejestrze Konserwatora Zabytków w Szczecinie. Do najcenniejszych stanowisk archeologicznych nale Ŝą grodziska średniowieczne w miejscowo ściach: Dobra, Grz ęzno, Tucze, Trzebawie, Cieszyno i Sielsko. W Dobrej odkry- to cmentarzyska wczesno średniowieczne. Znajduj ą si ę tutaj ponadto obj ęte ochron ą konserwatorsk ą: ruiny pó źnogotyckiego zamku, ko ściół gotycki z XV w., z bogatym renesansowym wyposa Ŝeniem z XVI i XVII w. W rynku znajduje si ę ratusz z XIX/XX w., oraz liczne domy mieszcza ńskie o konstrukcji szachulcowej z XVII – XIX w. Obiekty zabytkowe na opisywanym obszarze to przede wszystkim ko ścioły. Najlicz- niejsze s ą świ ątynie gotyckie z kamienia oraz ko ścioły o konstrukcji ryglowej. Gotyckie murowane ko ścioły zachowały si ę w miejscowościach: Borkowo Wielkie (1506 r.), Mieszewo (XV w.), Chwarstno (XV/XVI w.). Murowane gotyckie świ ątynie z dobudowanymi drewnia- nymi wie Ŝami znajduj ą si ę w miejscowo ściach: Grz ęzno (XV/XVI w., wie Ŝa XVIII w.), Zwierzynek (XV w., wie Ŝa 1730 r.) i Sielsko (XV w., wie Ŝa XVIII w.). Ko ścioły o konstrukcji ryglowej znajduj ą si ę w miejscowo ściach: Słajsino (1736 r.), Mielno (XVII/XVIII w.), Cieszyno (1740 r.), Rekowo (1802 r.), Siedlice (2 poł. XVII w.), Trzebawie (2 poł. XVIII w.). W Dobropolu, oprócz murowanego ko ścioła z 1766 r., ochronie podlega drewniana wieŜa, datowana na koniec XVI w. Ponadto ochron ą konserwatorsk ą obj ęte s ą murowane ko ścioły w: Tuczach (1861 – 62 r.), Winnikach (1862 r.) i Rogowie (XVIII w.), a tak Ŝe ruina ko ścioła i cmentarz przyko ścielny w Czachowie.

Zabytkowe zespoły pałacowo-parkowe i dworsko-parkowe, najcz ęś ciej XIX – wieczne, znajduj ą si ę w miejscowo ściach: Osowo, Bieniczki, Bienice, Bie ńczyce, Sienno Dolne, śal- mowo, Mieszewo, Dobropole, Bród. Zabytkowe parki zachowały si ę w miejscowo ściach: Dargomy śl, Orle, Czachowo, Do- bra, Grz ęzienko, Grz ęzno, O świno, Cieszynie, Wiele ń Pomorski. W Mieszewie ochronie podlega XIX w., młyn wodny.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Tucze to region rolniczy z niewielkim udziałem lasów. Sie ć osiedle ńcza jest równomiernie rozło Ŝona na terenie arkusza. Jedynym o środkiem miejskim jest centralnie poło Ŝone niewielkie miasto Dobra (około 2,5 tys. mieszkańców). Na obszarze obj ętym arkuszem aktualnie jest udokumentowanych 5 złóŜ, z których obecnie eksploatowane jest tylko zło Ŝe „Dobropole II”. Obszar arkusza ma ograniczone perspektywy surowcowe. Wyznaczono 2 obszary prognostyczne dla torfów. Na obszarze arkusza Tucze wyst ępuj ą dwa pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe i trzeciorz ędowe. Pi ętro czwartorz ędowe charakteryzuje si ę ci ągłym rozprzestrzenieniem i ma podstawowe znaczenie w zaopatrzeniu ludno ści w wod ę. Pi ętro trzeciorz ędowe wyst ępuje lokalnie w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza i nie jest uj ęte otworami studziennymi. Jako ść wód podziemnych jest zró Ŝnicowana, lepsz ą jako ści ą charakteryzuj ą si ę wody gł ęb- szych poziomów czwartorz ędowych i pi ętro trzeciorz ędowe. Na obszarze omawianego arkusza dominuje krajobraz kulturowy wiejski z zabudow ą i bez zabudowy. Ł ącznie zajmuje on około 80% powierzchni mapy. Na pozostałej cz ęś ci wyst ępuje krajobraz naturalny. W centralnej cz ęś ci arkusza wyst ępuje niewielki obszar o charakterze krajobrazu miejskiego – miasto Dobra. W południowej cz ęś ci arkusza wyst ępuje obszar specjalnej ochrony ptaków PLB320008 Ostoja I ńska, wł ączony do Europejskiej Sieci Ekologicznej „Natura 2000”. Na terenie obj ętym arkuszem Tucze wytypowano obszary predysponowane do składo- wania odpadów oboj ętnych. Wyznaczono je w obr ębie powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych fazy pomorskiej, na terenie gmin: Nowogard, Dobra, Radowo Małe,. Mo Ŝliwo ść składowania odpadów komunalnych wyst ępuje w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów wiertniczych odwierconych w rejonie Zelmowa, Orla, Borkowa Wielkiego i Grz ę- zienka, otworami tymi nawiercono gliny zwałowe o kilkudziesi ęciometrowej mi ąŜ szości. Przewa Ŝaj ąca cz ęść obszarów predysponowanych do składowania odpadów znajduje si ę na terenach o niskim i bardzo niskim stopniu zagro Ŝenia wód poziomów u Ŝytkowych.

Na składowisko odpadów mo Ŝna przeznaczy ć wyrobisko zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dobra Nowogardzka”. Nale Ŝy si ę liczy ć ze znacznymi kosztami budowy obiektu, ze wzgl ę- du na bardzo nierówne dno wyrobiska i konieczno ść wykonania dodatkowej izolacji. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mogą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Południowo-wschodnia cz ęść arkusza znajduje si ę w obr ębie otuliny I ńskiego Parku Krajobrazowego. Urozmaicony krajobraz z du Ŝą ilo ści ą jezior i rzek, umo Ŝliwiaj ących orga- nizowanie spływów kajakowych, a tak Ŝe obecno ść lasów i ciekawych szlaków rowerowych, stwarza szans ę rozwoju turystyki, przede wszystkim krótkopobytowej, co jednak wymaga rozbudowy odpowiedniej bazy. Z uwagi na dobr ą jako ść gleby, podstawowym środkiem utrzymania ludno ści pozostanie rolnictwo i przemysł przetwórczy płodów rolnych.

XIV. Literatura

BAŁAJ G., 2001 – Operat ewidencyjny zasobów Nr 1. Aktualizacja zasobów geologicznych i przemysłowych zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dobropole. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DRWAL E., DZIEDZIC M., 1972 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za kruszywem naturalnym, powiat Nowogard. Przedsi ębiorstwo Geologiczne, Wrocław. GIENTKA M., MALON A., DYL ĄG J., 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2007 r. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), DOBRACKI R., DOBRACKI K., RELISKO-RYBAK J., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie zachodniopomorskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/index.php – Europejska Sie ć Ekologiczna „Natura 2000”. HUTNIK R., 1972 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za zło Ŝami kruszywa naturalnego w powiecie Łobez. Przedsi ębiorstwo Geologiczne, Wrocław. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ń- stwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

KACZOR D., 2000a – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Tucze (0193). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KACZOR D., 2000b – Obja śnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Tucze (0193). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KAPERA H., KRUK L., POPIELA J., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkuszu Tucze (193). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KINAS R., 1988 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za zło Ŝami kredy jeziornej i gytii wapiennej w rejonie Nowogardu. Przedsi ębiorstwo Geologiczne Wrocław, Oddział Po- zna ń. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KINAS R., FOLTYNIEWICZ W., 1989 – Sprawozdanie z prac penetracyjnych za zło Ŝami piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej w rejonie miejscowo- ści Radosław – Łobez. Przedsi ębiorstwo Geologiczne Wrocław, Oddział Pozna ń. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

KURZAWA M., 1993 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 z jako ści ą w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dobra Nowogardzka I”. ul. Monte Cassino 13/14d, Szczecin. Archiwum Szczeci ńskiego Przedsi ębiorstwa Budownictwa Przemysłowego ESPE- BEPE S.A. Holding w likwidacji.

KURZAWA M., 1996 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 z jako ści ą w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dobra Nowogardzka – Północ”. ul. Monte Cassino 13/14d, Szczecin. Archiwum Szczeci ńskiego Przedsi ębiorstwa Budownictwa Przemysłowe- go ESPEBEPE SA Holding w likwidacji.

KURZAWA M., 1997 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 z ustaleniem jako ści kopaliny w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kolonia Dobra”. KURZAWA M., 2002a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Tu- cze. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KURZAWA M., 2002b – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Tucze. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fundacja IUCN Poland, Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. MEDY ŃSKA K., U ŚCINOWICZ J., 1981 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dobra”. Gda ńskie Przedsi ębiorstwo Produkcji Kruszywa i Usług Geologicznych KRUSZGEO, ul. Chłopska 3, 80-362 Gda ńsk-Oliwa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOWAK A., TURZA M., 1969 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych w ramach prac bud Ŝetowych w powiecie Łobez. Przedsi ębiorstwo Geologiczne, Kraków. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK W., DEMBEK K., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce, spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy surowcowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMiUZ, Falenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000, cz ęść I. Systemy zwykłych wód podziemnych. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000, cz ęść II. Zasoby, jako ść , ochrona zwykłych wód podziemnych. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. PROFIC A., 1967 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝami kredy jeziornej w rejonie Dobrej Nowogardzkiej. Gda ńskie Przedsi ębiorstwo Geologiczne Ceramiki Budowlanej, Gda ńsk. RAPORT o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim w roku 2001, 2002 – Biblioteka Monitoringu Środowiska, Szczecin. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359 z dnia 4 pa ździernika 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów Dzienni Ustaw nr 61, poz. 549, z dnia 10 kwietnia 2003 r.

ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14. 05.2002 r.). SIENKIEWICZ S., 2004 – Dodatek nr 1 (rozliczeniowy) do dokumentacji geologicznej w

kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mokrzyca II” w miejscowo ści Mokrzyca. Jan Wałecki Usługi Projektowe, Marki k/Warszawy. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SIENKIEWICZ S., 2006 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Dobro-

pole I” w kat. C 1. Jan Wałecki Usługi Projektowe, Marki k/Warszawy. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STACHÝ J. (red.), 1987 – Atlas hydrologiczny Polski. Wydawnictwa Geologiczne, Warsza- wa. STARKEL L. (red), 1991 – Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. PWN, Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. USTAWA o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. (tekst jednolity).

WOLSKI J., 2001 – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dobropole II”. Sławno. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. WOLSKI J., 2003 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa naturalnego

„Dobropole II” w kat. C 1. Sławno. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WYRWICKI R., 1998 – Okre ślanie składu mineralnego gytii wapiennej i kredy jeziornej na potrzeby dokumentowania. cz.II. Wyd. CPPSMiE PAN, Kraków. WYTYCZNE dokumentowania złó Ŝ kopalin, 1999 – MO ŚZNiL, Warszawa.

ZEMBRZYCKA D., 1995 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mokrzyca II”. Jan Wałecki Usługi Projektowe, Marki k/Warszawy.

ZEMBRZYCKA D., 1997 – Dodatek do dokumentacji geologicznej w kat. C1 z rozpozna- niem jako ści kopaliny w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dobra Nowogardzka I”. Jan Wałecki Usługi Projektowe, Marki k/Warszawy.