Powiat Sokołowski Leszek Iwaniuk Starosta Sokołowski Leszek Iwaniuk Starosta Sokołowski Drodzy Turyści!

JestDrodzy mi niezmiernie Turyści! miło powitać Państwa na ziemi Powiatu Sokołow- skiego, która zachwyca swoim bogactwem historii, pięknem krajobrazu oraz różnorodnościąJest mi niezmiernie przyrody. Tutaj miło, swoje że zdecydowali piętno odcisnęły się Państwo wspaniałe odwiedzić rody Os- solińskichPowiat Sokołowski,czy Radziwiłłów. a w MożnaWasze również ręce trafił zobaczyć nasz wiele przewodnik. zabytkowych Jestem ze- społówprzekonany, dworsko że - pałacowych,nikt nie pożałuje pięknych chwil kościołów spędzonych i świątyń, na tych liczne terenach, przydroż- ne przyciągniętykapliczki, krzyże, bogactwem pamiątkowe ich tablice historii, oraz pięknem pomniki. krajobrazu Tutaj wreszcie oraz różwarto- podążyćnorodnością śladami przyrody. wspaniałych Tutaj bohaterów swoje piętno historycznych odcisnęły wydarzeń: wspaniałe księdza rody StanisławaOssolińskich, Brzóski, czy Feliksa Radziwiłłów. Bartczuka Tutaj czy można Władysława odnaleźć Rawicza. wiele zabytko- Dziękiwych pięknym zespołów nadbużańskim dworsko-pałacowych, krajobrazom pięknych każdy kościołówznajdzie tu i przystańświątyń, na beztroskiliczne przydrożnewypoczynek. kapliczki, W naszym krzyże, regionie pamiątkowe swoje miejsce tablice odnajdą oraz pomniki. fani tury- stykiTutaj wycieczkowej. wreszcie warto Wyprawy podążyć rowerowe śladami czy wspaniałych piesze wycieczki bohaterów będą stanowić histo- dlarycznych Państwa wydarzeń: prawdziwą księdza przyjemność. Stanisława Brzóski, Feliksa Bartczuka czy TerenWładysława Powiatu Rawicza. Sokołowskiego W naszym to aż regionie siedem swojerezerwatów miejsce przyrody, odnajdą ogromny fani obszarturystyki Nadbużańskiego wycieczkowej. Parku Dzięki Krajobrazowego, pięknym, nadbużańskim Sieci Natura krajobrazom, 2000 i Zielo- nychwyprawy Płuc Polski. rowerowe Zapraszam czy piesze również będą stanowić nad ciągnącą prawdziwą się kilometrami przyjemność. przez obszarKażdy Powiatu bez problemu rzekę Bug. znajdzie To doskonałe też osobliwą miejsce przystań dla wędkarzy, na beztroski a także wy tych,- którzypoczynek. lubią po Teren prostu Powiatu relaks nad Sokołowskiego wodą. to aż siedem rezerwatów Dziękujemy,przyrody, ogromny że zdecydowaliście obszar Nadbużańskiego się Państwo odwiedzić Parku Krajobrazowego, Powiat Sokołow- ski.Sieci Niech Natura nasz 2000przewodnik i Zielonych będzie Płuc pomocny Polski. w poznawaniuZapraszam również piękna nad ziemi cią -so- kołowskiej.gnącą się kilometrami przez obszar Powiatu rzekę Bug. To doskonałe Jestemmiejsce przekonany, dla wędkarzy, że anikt także z Państwa tych którzy nie pożałujelubią po chwilprostu spędzonych relaks nad na naszymwodą. terenie. Myślę, żeMyślę, piękne że krajobrazypiękne krajobrazy, Powiatu czyste Sokołowskiego, środowisko, jego ciekawa czyste hi- storiaśrodowisko, i wielowiekowe ciekawa zabytki historia dostarczą i wiekowe Państwu zabytki niezapomnianych nie pozostawią nikogo wrażeń. Miłegoobojętnym. zwiedzania! Miłego zwiedzania!

4 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKIPODLASKI 2015 2015 5 “Projekt “Projekt współfinansowany współfi nansowany przezprzez UnięUnię EEuropejskąuropejską ze środków EEuropejskiegouropejskiego Funduszu RozwojuRozwoju Regionalnego Regionalnego Spis Treści ww ramachramach RegionalnegoRegionalnego ProgramuProgramu Operacyjnego WojewództwaWojewództwa MazowieckiegoMazowieckiego 2007-2013”2007-2013”

Wprowadzenie 9 introduction 11 eintritt 11

Gmina Bielany 13 Teksty: Bielany municipality 24 TomaszTomasz Biaduń,Biaduń, Paweł Balcerek, Piotr Orzechowski Die Gemeinde Bielany 28

Gmina Ceranów 33 Redakcja tekstów i współpraca historyczna: ceranów municipality 42 Jacek Odziemczyk, Artur Ziontek Die Gemeinde Ceranów 45

Zdjęcia: Gmina Jabłonna Lacka 49 Tomasz Biaduń, IIlonalona Gabryel Jabłonna Lacka municipality 60 Die Gemeinde Jabłonna Lacka 64 Zdjęcia archiwalne: Miasto i Gmina Kosów Lacki 69 ArturArtur Ziontek,Ziontek, archiwum Urzędu Miasta w Sokołowie Podlaskim,Podlaskim, city and municipality Kosów Lacki 82 Miejska MiejskaBiblioteka Biblioteka Publiczna Publiczna w Sokołowie w Sokołowie Podlaskim, Podlaskim Sławomir Kołek Die Stadt und Gemeinde Kosów Lacki 87 Gmina Repki 93 Projekt graficznygrafi czny ii wykonanie:wykonanie: Repki municipality 106 KopalniaKopalnia IInspiracjinspiracji – Agencja Kreatywna TomaszTomasz BiaduńBiaduń Die Gemeinde Repki 110

Gmina Sabnie 115 Współpraca: Sabnie municipality 124 UrzędyUrzędy Gmin:Gmin: Bielany,Bielany, CCeranów,eranów, Jabłonna Lacka, Repki, Sabnie,Sabnie, Die Gemeinde Sabnie 127 UrządUrząd MiastaMiasta ii GminyGminy Kosów Lacki, Urząd Miasta Sokołów Podlaski, IlonaIlona GabryelGabryel Gmina Sterdyń 131

Na zlecenie: Sterdyń municipality 144 StarostwoStarostwo PowiatowePowiatowe w Sokołowie PodlaskimPodlaskim Die Gemeinde Sterdyń 149 Gmina Sokołów Podlaski 155 Nakład: Sokołów Podlaski municipality 162 1000 Die Gemeinde Sokołów Podlaski 165 Miasto Sokołów Podlaski 169 The city of Sokołów Podlaski 184 IISBNSBN 978-83-63446-88-8 Die Stadt Sokołów Podlaski 189

Bibliografia Sokołowa Podlaskiego i powiatu sokołowskiego 194

2015

6 historia ii zabytki zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 7 Powiat Sokołowski

WPROWADZENIE mieszkańców. Praktycznie każda z gmin na tych terenach posiada bogatą i wyjątkową historię, którą tworzyły w przeszłości znakomite rody Ra- Powiat sokołowski położony jest we wschod- dziwiłłów, Krasińskich czy Ossolińskich. Obszar niej części województwa mazowieckiego. To te- powiatu był miejscem koegzystencji kultury i lud- reny niezwykle atrakcyjne dla turystów chcących ności polskiej, ruskiej i żydowskiej. zarówno wypocząć, jak i aktywnie spędzić urlop. Sam powiat powstał natomiast 1 stycznia Znajduje się tutaj wiele miejsc wartych odwiedze- 1867 r. na podstawie ustawy z 31 grudnia 1866 nia, bardzo atrakcyjnych pod względem historycz- roku. Wchodził wtedy w skład guberni siedleckiej nym. Obszary te przyciągają również pięknymi Królestwa Polskiego, zależnego i podporządko- krajobrazami i czystym środowiskiem. Granica wanego Rosji. Dziś jest częścią województwa północna i wschodnia powiatu to bardzo malow- mazowieckiego i składa się z 7 gmin wiejskich niczy odcinek rzeki Bug. Tereny powiatu w całości (Repki, Bielany, Sokołów Podlaski, Sabnie, Cera- należą do ekologicznego obszaru „Zielone Płuca nów, Jabłonna Lacka, Sterdyń) 1 miejsko-wiej- Polski”, a duża część lasów stanowi znaczną po- skiej (Kosów Lacki) i 1 miejskiej (miasto Sokołów wierzchnię Nadbużańskiego Parku Krajobrazo- Podlaski). Pod względem administracyjnej przy- wego. Znajdziemy tutaj wiele cennych i objętych należności kościelnej funkcjonuje od 1992 roku ochroną obszarów oraz obiektów przyrodniczych: w składzie diecezji drohiczyńskiej i dekanatów siedem rezerwatów przyrody, ponad setkę po- sterdyńskiego (parafie w Sterdyni, Ceranowie, mników przyrody, czy obszar objęty programem Seroczynie, Łazówku, Zembrowie, Skibniewie, Natura 2000. Z powiatem sokołowskim sąsiadują Kosowie Lackim, Grodzisku), sokołowskiego powiaty: węgrowski (od zachodu), ostrowski i wy- (3 parafie w Sokołowie, parafie w Wyrozębach, sokomazowiecki (od północy), siemiatycki (od Czerwonce, Szkopach i Repkach, Kożuchówku, wschodu) oraz siedlecki (od południa). W skład Rozbitym Kamieniu, Rogowie, Niecieczy, Czeka- powiatu wchodzi dziewięć jednostek samorzą- nowie, Jabłonnie Lackiej) i drohiczyńskim czyli dowych. Są to gminy: Bielany, Ceranów, Jabłonna nadbużańskim (Gródek, Wirów, Sawice, Skrze- Lacka, Kosów Lacki (wraz z miastem), Repki, Sab- szew). Znajdziemy tu wiele zabytkowych ze- nie, Sterdyń i Sokołów Podlaski oraz miasto So- społów pałacowo-parkowych, kościołów, przy- kołów Podlaski. Powierzchnia powiatu to ponad drożnych figurek, kapliczek, a także pomników. 1130 km2, zamieszkanych przez blisko 60 tysięcy Życzymy owocnego zwiedzania.

8 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 9 introduction EintriTt

The Sokołów district is located in the east- Der Sokołowski Kreis liegt im östlichen Teil der ern part of Masovian voivodeship. This area is Mazowieckie Woiwodschaft (Masovien). Dieses incredibly attractive for tourists that seek relax- Gebiet ist unglaublich attraktiv für Touristen, die ation or active way of spending their free time. sich sowohl ausruhen, als auch aktiv erholen wol- There are many places worth visiting here which len. Es gib hier viele sehenswürdigen historischen are very attractive in terms of history, beautiful Denkmäler. Das Gebiet zieht außerdem mit seinen landscapes and clean environment. Northern wundervollen Landschaften und der sauberen and eastern borders of the district are defined by Umwelt an. Die östliche und nördliche Grenze des a picturesque stretch of the river Bug. The area Kreises wird vom malerischem Fluss – dem Bug of the district entirely belongs to the ecological bestimmt. Das Gelände des Kreises gehört im Gan- territory of “Polish Green Lungs”. The Sokołów zen zum ökologischen Bereich der Grünen Lungen district borders with węgrowski (from the west), Polens. Mit dem Sokołowski Kreis grenzen die ostrowski and wysokomazowiecki (from the Kreise: węgrowski (westlich), ostrowski und wyso- north), siemiatycki (from the east) and siedlecki komazowiecki (nördlich), siemiatycki (östlich) (from the south) districts. The Sokołów district und siedlecki (südlich). Zum Kreis gehören neun consists of nine local government units. Those Selbstverwaltungsorgane. Es sind die Gemeinden are municipalities of: Bielany, Ceranów, Jabłon- Bielany, Ceranów, Jabłonna Lacka, Kosów Lacki na Lacka, Kosów Lacki, Repki, Sabnie, Sterdyń, (zusammen mit der Stadt), Repki, Sabnie, Sterdyń Sokołów Podlaski and city of Sokołów Podlaski. und Sokołów Podlaski. Die Fläche des Kreises The area of the district is over 1130 quarter kilo- beträgt über 1130 Quadratkilometer, die von fast metres and it is inhabited with almost 60 thou- 60 Tausend Menschen bewohnt werden. Jede Ge- sand people. Practically every municipality of meinde in dieser Region hat eine reiche und ein- those areas has very extensive and outstanding zigartige Geschichte, die in der Vergangenheit von history, which is mainly created by such prom- den berühmten Familien Radziwiłowie, Krasińscy inent families like Radziwiłłowie, Krasińscy or und Ossolińscy geschaffen wurde. Die Region war Ossolińscy. Often, the area of the district was oft auch der Ort, an dem sich verschieden Kultu- a scene of clashes of Polish with Russian or ren: die polnische, russische und jüdische, ausei- Jewish cultures. It is possible to find here many nander setzten. Wir finden hier viele alte Schloss- manor-park complexes, churches, roadside fig- und Parkanlagen, Kirchen, Bildstöcke, Skulpturen ures, shrines and many monuments. oder Denkmäler.

10 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 11 gmina bielany

CERANÓW

KOSÓW LACKI

STERDYŃ

SABNIE www.gminabielany.pl JABŁONNA LACKA e-mail: [email protected]

mina Bielany jest położona Znalezienie noclegu nie będzie trudne w południowej części powia- dzięki gospodarstwom agroturystycz- tu sokołowskiego. Graniczy nym, które oferują również dodatkowe SOKOŁÓW PODLASKI z gminami: Liw, Repki, Paprot- atrakcje, takie jak ogniska czy łowienie nia, Sokołów Podlaski, Moko- ryb. Na obszarze gminy znajdziemy wie- REPKI Gbody i Suchożebry. Ludność Bielan liczy le ciekawych miejsc wartych odwiedze- 3900 mieszkańców zamieszkujących nia. Jest tutaj kilka zagospodarowanych 29 sołectw. Powierzchnia tych terenów turystycznie terenów publicznych, m.in. BIELANY obejmuje 110 kilometrów kwadratowych, za remizą OSP w Bielanach, przy akwenie z czego 77,4% to użytki rolne. Lasy zajmu- wodnym w Kowiesach czy w Paczuskach ją 17,1%, a pozostałe grunty 5,5%. Bielany (Ośrodek Edukacji Ekologicznej). Do naj- są gminą typowo rolniczą, praktycznie nie bardziej charakterystycznych zabytko- ma tutaj żadnych zakładów przemysło- wych miejsc należy przepiękny i niezwy- wych. kle zadbany ośrodek pałacowo-parkowy W krajobrazie Bielan dominują pła- z Patrykozach, pomnik żołnierzy Wojska skie i faliste równiny, urzekające swym Polskiego w Wojewódkach Górnych, po- pięknem i zachęcające turystów do ak- ległych w 1920 r. czy drewniany kościół tywnego wypoczynku na terenie gminy. w Rozbitym Kamieniu.

12 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 13 RYS HISTORYCZNY

Dawny kościół w Kożuchówku

Obszar obecnej gminy Bielany w okre- do Wielkiego Księstwa Litewskiego, lud- Korony. Na początku XVI wieku szlachta Na oddzielny akapit zasługuje historia sie średniowiecza był terenem o zmien- ności o takim pochodzeniu praktycznie zdobyła prawo do własnego sądownic- parafii w Kożuchówku. Pierwszy kościół nej przynależności terytorialnej. Jak nie notowano. Większość mieszkańców twa, dzięki czemu pojawił się zarys auto- w tej miejscowości powstał przed 1419 reszta terytorium Podlasia wchodził stanowili Polacy, w niewielkim stopniu nomicznego systemu prawnego. Sukce- r. Fundatorami świątyni była rodzina Ko- w skład Polski, Rusi, księstw ruskich napływała ludność ruska. sem było również to, że szlachta mogła żuchowskich herbu Pierzchała I, będąca w okresie rozbicia dzielnicowego, Litwy, Ówczesny obszar gminy był zamiesz- sama wybierać urzędników do sądów jednocześnie właścicielami wsi. Kościół by w 1569 wejść w skład Korony w ra- kany w znacznej części przez drobne ziemskich. Mimo uzyskania znacznych został spalony w 1709 roku. Siedem lat mach Rzeczpospolitej Obojga Narodów. rycerstwo. Właścicielami ziemskimi przywilejów, w kolejnych latach szlachta później, dzięki sporym nakładom miejsco- Mieszkańcy tej ziemi zakładali wsie była przede wszystkim szlachta, ale nie z ziemi drohickiej województwa podla- wej szlachty, powstała kolejna budowla i osady oraz budowali swoje świątynie. brakowało oczywiście włościan. Niema- skiego dalej aktywnie walczyła o włą- sakralna. W międzyczasie parafia była Zapewne jeszcze przed 1419 r. powstał ły problem stanowiły również kwestie czenie zamieszkiwanych przez siebie przez długie lata grabiona przez Szwe- w Kożuchówku jeden z najstarszych ko- spadkowe. Struktura własności ziemi terenów do Polski. Sprawa została roz- dów. Kolejna, nowa świątynia została ściołów na ziemi drohickiej, a niedługo była dość skomplikowana. Z uwagi na wiązana w 1569 roku po zawarciu unii pol- odrestaurowana w 1786 roku dzięki za- po nim parafia w Rozbitym Kamieniu. ten fakt ciężko dziś wyliczyć wszystkie sko-litewskiej, na mocy której omawiane angażowaniu księdza Jana Leona Woje- Wielki książę litewski Witold, ówczesny zmiany własnościowe w obrębie gminy. tereny zostały nareszcie włączone do Ko- wódzkiego. Kościół spłonął po raz kolejny pan tych ziem wspierał polskie osadnic- Wśród mieszkańców (przede wszyst- rony. Szlachta podlaska złożyła przysięgę w 1802 roku, aby zostać odbudowanym two, a lackie rycerstwo tutaj przybywają- kim tych pochodzenia szlacheckiego) na wierność królowi polskiemu, a w jej już dwa lata później, dzięki ponownemu ce mogło liczyć na hojność władcy, któ- pojawiały się głosy nawołujące do zacie- historycznej dokumentacji widnieje wiele wsparciu księdza Wojewódzkiego. Został ra objawiała się w nadaniach ziemskich. śnienia stosunków Polski z Litwą, a nawet nazwisk rycerzy pochodzących z terenów wzniesiony niedaleko cmentarza, pełniąc Co ciekawe, mimo że tereny te należały inkorporacji terenów całego Podlasia do obecnej gminy Bielany. jednocześnie funkcję kaplicy cmentarnej.

14 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 15 Ksiądz Stanisław Brzóska Niestety brak odpowiedniej opieki nad sięciu małych skrawków ziemi poprze- budowlą sprawił, że ta szybko popadła dzielanych innymi gruntami. To mocno w ruinę. To spowodowało, że w 1987 utrudniało uprawę i uzależniało od sie- roku dokonano jej rozbiórki. Obecnie bie właścicieli ziemskich, doprowadza- stojący kościół został zbudowany w la- jąc do konfliktów między nimi. tach 1953-1960 (patrz miejsca warte Po reformie władz carskich, w wy- zwiedzenia). niku której utworzono w 1864 r. gminy Bardzo burzliwym okresem w historii wiejskie nowego typu, skomplikowana gminy był schyłek XVIII wieku. Po powsta- stała się sytuacja terytorialna. Obszar niu kościuszkowskim, a także następują- obecnej gminy wchodził wtedy w skład cym po nim porozumieniu polskich zabor- ówczesnych gmin: Kowiesy, Kudelczyn, ców, tereny te zostały włączone w 1795 r. Grochów, Wyrozęby. W tamtym okresie do zaboru austriackiego, stając się czę- katolicy stanowili niemal 98% ludności. ścią Galicji Zachodniej. Następnie weszły Niewielką grupę stanowiły mniejszości w skład Księstwa Warszawskiego (1809), żydowska i prawosławna (w sumie 2%). a po jego upadku do Królestwa Polskiego Przekrój społecznościowy nie uległ wiel- zależnego od Rosji (1815). kiej zmianie w stosunku do poprzednich Mieszkańcy gminy aktywnie włączyli stuleci: wciąż zdecydowaną większość się w walki w powstaniu styczniowym, stanowiła szlachta, a drugą najliczniej- które wybuchło w 1863 roku. O ich szą grupą byli chłopi. Co znamienne, udziale wspomina w wielu miejscach li- ludność szlachecka dążyła do zacho- teratura historyczna, podając nazwiska wania dużej niezależności wobec chłop- szlachciców czy nawet chłopów z tych stwa. Można mówić tu nawet o pró- terenów uczestniczących w różnych bie izolacji jednej warstwy od drugiej. potyczkach. Na terenie obecnej gminy Było to widoczne w życiu codziennym: przez dłuższy czas działał również słyn- szlachta wywyższała się, podkreślając ny ksiądz Stanisław Brzóska. swoje pochodzenie, a rzadkie małżeń- Koniec powstania styczniowego stwa zawierane między członkami obu oznaczał wielkie zmiany dla polskiej grup społecznych były jawnie tępione. wsi, związane z uwłaszczeniem chło- Na początku XX wieku ludność utrzy- pów w 1864 r. Ponieważ obszaru obec- mywała się głównie z rolnictwa, jednak nej gminy Bielany nie zamieszkiwa- ze względu na duże rozdrobnienie ziem ła ogromna liczba włościan stosunki nie każdy był w posiadaniu własnego własnościowe panujące tutaj od wie- gruntu. Brakowało też zakładów prze- ków praktycznie nie uległy poważnym mysłowych, a rolnictwo było na stosun- przeobrażeniom. Gminę dotknął za to kowo niskim poziomie. Popularna stała problem rozdrobnienia. Gospodarstwa się emigracja zarobkowa. Szacuje się, wciąż ulegały dzieleniu, co doprowadza- że w tamtym okresie aż 10% mieszkań- ło do absurdalnych sytuacji, w których ców gminy przebywało poza jej granica- właściciel posiadał nawet do kilkudzie- mi, a nawet poza granicami kraju.

16 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 17 Zdjęcie z czasów II wojny światowej ZABYTKI I MIEJSCA WARTE ZWIEDZENIA

skiego Obwodu „Sęp”, „Proso”, a także struktury Narodowych Sił Zbrojnych. Uznaje się, że z terenów całego powia- tu sokołowskiego, to właśnie w ówcze- snej gminie Kowiesy były najliczniejsze komórki tej organizacji. Konspiracyjne oddziały działające na terenach gminy przeprowadzały podczas wojny wiele akcji wymierzonych przeciwko Niem- com, z mniejszym lub większym powo- I wojna światowa również miała duży dzeniem. Ostatecznie obszar ten został wpływ na tereny gminy. W sierpniu zajęty przez wojska sowieckie w sierp- 1915 roku na jej obszar weszły wojska niu 1944 roku. niemieckie, okupując go aż do listopa- Po zakończeniu II wojny światowej da 1918 roku. W tym czasie, w obliczu i zmianach ustrojowych, na terenach twardych represji ze strony niemieckiej, gminy, tak jak i w całym kraju, panowa- Kościół w Rozbitym Kamieniu w fazie remontu rozwinęła się polska działalność konspi- ły nastroje antykomunistyczne. W ob- racyjna. Po zakończeniu wojny granice liczu fałszowania kolejnych wyborów powiatów i gmin nie uległy zmianie. Gmi- i forsowania antydemokratycznego na Kowiesy wciąż należała do powiatu ustroju narastało napięcie powodowa- sokołowskiego, chociaż sam powiat ne przez władze komunistyczne. Rosła Kościół pw. Świętej Trójcy parafialnego na rzecz Skarbu Państwa. włączono do województwa lubelskiego. fala aresztowań, a ofiarą jednego z nich Niedługo po I wojnie światowej pojawiła II wojna światowa to kolejne lata oku- stał się nawet ówczesny wójt – Bieliński w Rozbitym Kamieniu się idea, aby wybudować nowy kościół, pacji. Najpierw wkroczyły tutaj oddziały (w 1946 roku). Dochodziło do wywózek jednak plan ten został zrealizowany do- niemieckie, a pod koniec września 1939 na Sybir i starć z oddziałami partyzanc- piero w latach 90. Budowa nowej, muro- roku wojska sowieckie. W wyniku dzia- kimi II konspiracji. Jednym z najstarszych zabytków gmi- wanej świątyni pod kierunkiem księdza łań wojennych tereny gminy stały się W 1954 roku decyzją władz państwo- ny Bielany jest drewniany kościół w Roz- Andrzeja Krupy rozpoczęła się w 1992 częścią niemieckiej Generalnej Guberni. wych gminy zostały zastąpione groma- bitym Kamieniu. Obecna drewniana roku. Konsekrowana została ona w 1995 Miejscowa ludność nie poddała się na- dami. Następnie powrócono w 1973 do świątynia została zbudowana w latach roku. Kościół przejął rolę dominanty ar- jeźdźcom. Szybko zawiązały się komórki ustroju gminnego. Gmina Bielany od 1777-1778, a jej fundatorami byli Kazi- chitektonicznej w Rozbitym Kamieniu. konspiracyjne, a działalność podziemna 1975 należała do województwa siedlec- mierz Jastrzębski z żoną Zofią z rodzi- Obok starej świątyni znajduje się muro- zyskała wielu zwolenników. Organizo- kiego, by w 1999 wejść w skład woje- ny Wążów (jeden z ważniejszych rodów wana dzwonnica z 1893 roku. Przy niej wano struktury Związku Walki Zbrojnej wództwa mazowieckiego. Tak pozostaje w historii gminy). Od tamtej pory budow- mieści się także prostokątny cmentarz. – Armii Krajowej w ramach sokołow- do dzisiaj. la była wielokrotnie odrestaurowywana. Drewniany kościół został odsakralniony Gruntowna konserwacja miała miejsce i obecnie trwają w nim prace remonto- w roku 1924. Ukaz carski z 1865 roku we, aby mógł stać się centrum kultury nakazywał przekazać część majątku gminy Bielany.

18 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 19 specjalne mosty. Projektantem posiadłości Zespół parkowo-pałacowy był znany i popularny w regionie architekt Franciszek Jaszczołd (autorem wielu projek- w Patrykozach tów na Podlasiu). Dzisiaj z dawnego parku pozostały zaledwie pojedyncze drzewa. Na nowo zostały natomiast wybudowane mosty, Zespół parkowo-pałacowy w Patrykozach dzięki którym można dotrzeć do pałacu od to ewenement nie tylko na skalę regionu, ale strony wsi. Po śmierci Szydłowskiego posia- i kraju. Finezyjny pałac romantyczny nawią- dłość przejął jego bratanek Antoni Szydłow- zujący do ówczesnej fascynacji gotykiem to ski. Sprzedał ją Rajmundowi Skarżyńskiemu. niewątpliwie jedno z najciekawszych miejsc Następnie zespół parkowo-pałacowy trafił do na kulturalnej mapie powiatu. Znajduje się rodu Cichockich, a gdy w 1930 roku rodzina kilka kilometrów na wschód od drogi krajo- ta ogłosiła bankructwo, dokonano podziału wej łączącej Siedlce z Sokołowem Podla- majątku. Po II wojnie światowej część praw skim. Aranżerem pałacu i przylegającego do pałacu posiadała gmina, część rolnik Lu- doń ogrodu był Teodor Szydłowski, generał dwik Więsak. Budowla popadała systema- wojsk polskich z okresu powstania listopa- tycznie w ruinę, aż do roku 1980, kiedy to dowego, który po klęsce zrywu wycofał się na wniosek Wojewódzkiego Wydziału Kul- z życia politycznego i publiczne. Szukał już tury i Sztuki podjęto decyzję o renowacji. tylko spokoju, a za idealne, w jego mniema- Wskutek braku środków prace przerwano, niu, miejsce uznał Patrykozy. Nabył tutaj a na początku lat 90. pałac kupiła rodzina sporo ziemi i przez dziewięć lat (1832-1843) Gesslerów z Warszawy. Nie zdecydowała budował swą rezydencję „w stylu ostrołuko- się ona jednak na kontynuowanie prac re- wym” – jak to określił w 1866 r. „Tygodnik stauracyjnych. Posiadłość szybko ponow- Ilustrowany”. W międzyczasie powstawał też nie zmieniła właściciela. Maurycy Zając piękny park w stylu angielskim. Uroku całemu zaangażował bardzo duże środki, aby przy- miejscu nadały sztucznie usypane wyspy wrócić zabytkowemu miejscu dawny urok (w pobliżu znajdował się duży zbiornik wod- i to on jest odpowiedzialny za jego dzisiej- ny), pomiędzy którymi gospodarz wybudował szą efektowną prezencję.

Pałac w Patrykozach Wejście do pałacu

20 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 21 stała rozebrana w 1987 r). Za kościołem Kościół pw. św. Wawrzyńca znajduje się niezwykle cenny zabytek: drewniana dzwonnica, która przetrwała w Kozuchówku w tym samym miejscu od XVIII wieku. W głównym ołtarzu natomiast znajdzie- my cudowny obraz Matki Boskiej Pocie- Pierwszym historycznym kościołem szenia z XIX wieku. W latach 1983-1984 kożuchowskim była świątynia wzniesiona powstała murowana plebania, a kilka lat przed 1419. Stojący obecnie w Kożuchów- później świątynia wzbogaciła się o piękne ku kościół pw. św. Wawrzyńca został zbudo- witraże okienne przedstawiające różnych wany w latach 1953-1960, a budową kiero- świętych. W 2004 roku obok kościoła pa- wał ksiądz Wacław Gajowniczek, ówczesny rafialnego powstała grota poświęcona Je- proboszcz parafii (wcześniejsze kożuchow- zusowi Miłosiernemu. W ostatnich latach skie świątynie zostały dwukrotnie spalone, dokonano generalnego remontu świątyni a kolejna ze względu na fatalny stan zo- zarówno od wewnątrz, jak i z zewnątrz.

Pomnik Otto Warpechowskiego w Paczuskach Dużych Pomnik upamiętniający bitwę w Sikorach

olog, który przekonał niemieckiego staro- Pomniki stę o rzekomym krzyżackim pochodzeniu zamku w Liwie, dzięki czemu zaprzestano rozbiórki jego ruin. Warpechowski zginął W 2015 r. dokonano renowacji pomników w lutym 1945 r. z rąk sowieckiego oficera. w miejscowości Wojewódki Górne. Powstał Jest pochowany na cmentarzu w czer- również pomnik w Paczuskach Dużych po- wonce. święcony postaci Otto Warpechowskiego Pomnik w Sikorach przypomina miesz- oraz pomnik w Sikorach upamiętniający bi- kańcom o stoczonej 8 sierpnia 1945 roku twę pod Sikorami w 1945 roku. w lesie pod Sikorami zwycięskiej bitwie Jeden, mający charakter kwatery żoł- 1. Szwadronu 5. Brygady Wileńskiej AK nierskiej z dwoma krzyżami w Wojewód- pod dowództwem por. Zygmunta Błażeje- kach Górnych, upamiętnia śmierć żoł- wicza ps. „Zygmunt” wraz z partyzantami nierzy Wojska Polskiego, którzy polegli ppor. Władysława Łukasiuka ps. „Młot” w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 z siłami reżimu komunistycznego. roku. Drugi zaś śmierć dwóch mieszkań- W Bielanach odnajdziemy także jeszcze ców wsi Wojewódki Górne, którzy zginęli dwa pomniki odnoszące się do historii podczas II wojny światowej w 1944 roku. Polski. Jeden, upamiętniający obronę oj- Nowo powstały pomnik w Paczuskach czyzny w 1920, znajduje się przed gmin- Kościół w Kożuchówku Dużych został wzniesiony na cześć Otto ną szkołą. Kolejny, przed Urzędem Gminy Warpechowskiego. Był to młody arche- przypomina postać Józefa Piłsudskiego.

22 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 23 BIELANY MUNICIPALITY

ielany municipality is placed encouraging tourists to active relaxation in the southern part of on these lands. Without any problem one Sokołów County. It borders can find accommodation in agricultural with municipalities: Liw, Rep- farms offering also additional attractions, ki, Paprotnia, Sokołów Pod- like bonfires or fishing. There’s also a cou- laski,B Mokobody and Suchożebry. The mu- ple of tourist-fitted public places, for exam- nicipality population is 3900 inhabitants ple behind the fire station in Bielany, area and its area is divided into 29 villages. Bie- near lake in Kowiesy, and in Paczuski (the lany landscape astonishes with its beauty, Ecological Education Center).

the invaders of Poland, Bielany munici- The World War I had an impact on palities lands were incorporated into the municipalities lands. In August 1915 territory if Austria thus becoming a part German army invaded those lands, oc- of Western Galicja. cupying it until November 1918. In this HISTORICAL BACKGROUND The municipalities inhabitants actively period, due to repressions from Ger- joined fights in the November Uprising, mans, Polish conspirational activity de- which broke out in 1863. Historical liter- veloped. ature mentions their numerous involve- The World War II brought another ment, giving names of nobilities, and even years of occupation. Firstly, German For long medieval years the municipal- up and the Rozbity Kamień parish was simple villagers, who took part in fights. army came here, and soon – in Septem- ities lands was a part of Russia. They founded at the very next moment. Famous Father Stanisław Brzóska was ber 1939, the Soviet army. Eventually, were joined to Russia in the 11th centu- Among the inhabitants there were res- also actively operating on the municipal- those lands were freed on August 3rd, ry. Until the beginning of the 14th centu- olute calls to tighten Polish-Lithuanian ities lands for some longer time. 1944. ry, the lands were a property of Russian relationships, and even to incorporate In the beginning of 20th century the In 1954 due to one adopted Act, mu- principalities and Kievian country. At the entire Podlasie into Poland. The case main income of the community came nicipalities were substituted by groups. turn of the 14th and 15th century, many was solved in 1569 by the Polish-Lithu- from farming, but due to the huge land Kowiesy also changed its name to Bie- villages started functioning on this mu- anian Union. fragmentation, only part of inhabitants lany. Soon administrative affiliation nicipality lands. The ending of 18th century consti- had their own land. They were also miss- was also changed. After years of being Soon after new inhabitants arrived, tutes a very turbulent period for the mu- ing industrial facilities and farming was a part of Siedleckie voivodeship, Bielany first churches started being built. Be- nicipality. After the Kościuszko Uprising at quite low level thus emigration be- were incorporated to Masovian voivode- fore 1419 the Kożuchów parish was set and the subsequent agreement between came popular. ship – and so it is up to now.

24 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 25 MONUMENTS AND PLACES The church in WORTH SEEING Kożuchówek

The church in Kożuchówek was built between 1953-1960, and the construction was guided by Father Vaclav Gajown- iczek. Behind the church a precious relic: The church in The manor and the park a wooden bell tower, which preserved- ed there since the eighteenth century is Rozbity Kamień complex in Patrykozy located. In the main altar one can find a miraculous image of Our Lady of Con- solation from the nineteenth century. In One of the oldest monuments of Bielany The manor and the park complex in 1983-1984 there was built a brick recto- municipality is a wooden church in Rozbity Patrykozy are considered to be one of ry, and a few years later, the temple was Kamień. The temple was built in the years the most beautiful monuments of this enriched with beautiful stained glass win- 1777-1778, and its founders were Kazimi- type in Podlasie. They are located a few dows depicting various saints. erz Jastrzębski with his wife Zofia from the kilometres east of the main road link- Monuments family of Wąże (one of the most important ing Siedlce with Sokołów Podlaski. Its families in the history of the community). founder was Teodor Szydłowski, the Since then, the building was being restored Polish army general from the period of One of the monuments in Wojewódki several times, the first time in 1784. A thor- the November Uprising. The palace and Górne commemorates the death of Polish ough maintenance of the building took park complex was being built for 11 soldiers who died in the Polish – Russian place in 1924. Next to the old church a bel- years (1832-1843). The beauty of the War in 1920. And the other one commem- fry dating back to 1893 is located. Nearby whole place is intensified by artificial- orates the deaths of two citizens of Wo- is also a rectangular cemetery. The wooden ly created islands with special bridges jewódki Górne who died during the World church was desecrated and there are cur- between them. Today, a little is left of War II in 1944. rently ongoing repair works to change the the former park – only single trees. The A newly built monument in Paczuski church into the center of Bielany’s culture. palace was falling into ruin steadily un- Duże was erected in honor of Otto Warpe- til 1980. At the request of the Provincial chowski. He was a heroic defender of the Department of Culture and Arts the ren- castle in Liw, and he died in that village ovation of the palace was decided. Due during World War II in 1945. to financial issues the renovation was Monument in Sikory reminds the resi- stopped, and in early ‚90s the Gessler dents about the successful fight against family bought the palace. However, they the communist regime on August 8, decided not to continue the restoration 1945 in the battle of Sikory forest by the work. The property quickly changed its 1st Squadron of 5th Wilno Brigade of owner again. Maurycy Zając paid large the Home Army under the command of sums to restore the place its old charm Lieutenant Zygmunt Błażejewicz named and he is responsible for its present im- „Zygmunt” with the partisans under the pressive state of the palace. command of the lieutenant Wladyslaw Łukasiuk named “Hammer”.

26 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 27 Die Gemeinde Bielany

ie Gemeinde Bielany liegt im die Touristen zur aktiven Erholung. Prob- südlichen Teil des Sokołow- lemlos finden wir einen Übernachtungs- ski Kreises. Sie grenzt an die platz dank den vielen Ferienhöfen die Gemeinden: Liw, Repki, Papro- auch weitere Attraktionen, wie Lagerfeu- tnia Sokołów Podlaski, Moko- er oder Angeln, bieten. Es gibt hier auch Dbody und Suchożebry. Die Bevölkerung einige touristisch bewirtete Gemeindege- von Bielany zählt 3900 Einwohner in 29 lände u.a. den Sitz der Feuerwehr am See Dörfern. Die Landschaft von Bielany ent- in Kowiesy oder das Zentrum für ökologi- zückt mit ihrer Schönheit und ermuntert sche Edukation in Paczuski.

der österreichischen Besatzungszone, August 1915 trat hier die deutsche Ar- also Westgalizien. mee ein und das Gebiet blieb bis 1918 Die Einwohner der Gemeinde nahmen besetzt. In dieser Zeit, im Angesicht der Geschichtlicher aktiv Teil an Kämpfen während des No- harten Repressionen, entwickelte sich vemberaufstandes, welcher 1863 aus- die polnische konspirative Tätigkeit. Überblick brach. Dessen Teilnahme wird oft in his- Der II Weltkrieg bedeutete weitere torischer Literatur erwähnt, zusammen Besatzungsjahre. Als erstes traten mit den Namen der Adeligen und sogar hier deutsche Truppen ein, am Ende der Landsleute aus dieser Region, die September 1939 war es dann die so- Im Mittelalter gehörte das Gebiet meinde Kożuchów und kurz danach am Kampf teilnahmen. In der Gemeinde wjetische Armee. Von der Besatzung der Gemeinde zum russischen Staat, die Pfarrgemeinde Rozbity Kamień. war auch eine Zeit lang der Priester Sta- wurde die Region letztlich am 3 Au- zu welchem es im XI Jahrhundert an- Unter den Einwohnern ließen sich nisław Brzóska tätig. gust 1944 befreit. geschlossen wurde. Bis zum Anfang Stimmen hören, die zum Verengen Am Anfang des XX Jahrhundert unter- 1954 wurden die Gemeinden auf Grund des XIV Jahrhunderts war dieses der Relation zwischen Polen und Li- hielten sich die Einwohner hauptsächlich eines Beschlusses durch Gruppen er- Land das Eigentum des russischen tauen riefen. Das Problem wurde von Landwirtschaft, jedoch war wegen setzt. Somit wurde auch der Name Ko- Fürstentums und des Kiew Staates. 1569 gelöst, nach dem Schließen der großer Aufteilung der Ländereien nicht wiesy zu Bielany geändert. Kurz darauf Viele Dörfer, die zu der Heutigen Ge- polnisch-litauischen Union. jeder Landbesitzer. Es fehlten Auch die wurde auch die Administrationszugehö- meinde gehören, endstanden an der Eine sehr stürmische Zeit in der Ge- Industrie und die Landwirtschaft hielt rigkeit der Region geändert. Nach Jah- Wende vom XIV zum XV Jahrhundert. schichte der Gemeinde war das Ende des sich auf einem relativ niedrigem Niveau ren von Angehörigkeit zu der Siedleckie Kurz danach, als neue Einsiedler auf- XVIII Jahrhunderts. Nach dem Kościusz- auf. Wirtschaftsemigration wurde im- Woiwodschaft, wurden Bielany 1999 der tauchten, erstanden die ersten Kir- ko Aufstand und dem Abkommen der Be- mer populärer. Der I Weltkrieg hatte ei- Mazowieckie Woiwodschaft zugeordnet. chen. Vor 1419 entstand die Pfarrge- satzungsmähte wurde Bielany zum Teil nen großen Einfluss auf die Region. Im So ist es auch bis heute

28 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 29 Sehenswürdigkeiten und Die Kirche in interessante Plätze Kożuchówek

Die heutige Kirche in Kożuchówek wur- de in den Jahren 1953- 1960 gebaut und Die Kirche in Die Schloss - und die Bauten hat der Priester Wacław Ga- jowniczek verwaltet. Hinter der Kirche Rozbity Kamień Parkanlage in Patrykozy steht aber ein unglaublich wertvolles Gebäude- ein hölzerner Glockenturm aus dem XVIII Jahrhundert. Im Hauptaltar der Eine der ältesten Sehenswürdigkeiten Die Schloss- und Parkanlage in Pat- Kirche finden wir das wundersame Bild in Bielany ist die hölzerne Kirche in Ro- rykozy wird als eine der Schönsten Se- der Gottes Mutter des Trostes aus dem zbity Kamień. Das Gotteshaus wurde in henswürdigkeiten dieser Art in Podlasie XIX Jahrhundert. In den Jahren 1983- den Jahren 1777- 1778 gebaut, und des- (Podlachie) gesehen. Sie befindet sich 1984 entstand ein gemauertes Pfarrhaus sen Spender war Kazimierz Jastrzębski ein paar Kilometer östlich der Straße, und ein paar Jahre später wurde das Got- mit seiner Frau Zofia aus der Familie die Siedlce mit Sokołów Podlaski verbin- teshaus durch Glasmalereien von Heili- Wąże ( eine der wichtigsten Familien in det. Ihr Urheber war Teodor Lubicz-Szy- gen auf den Fenstern, bereichert. Denkmäler der Geschichte der Gemeinde). Seit die- dłowski, ein polnischer General aus der ser Zeit wurde das Gebäude mehrfach Zeit des Novemberaufstandes. Die Anla- restauriert, fürs erste Mal schon im Jah- ge entstand 11 Jahre lang (1832-1843). Eines der Denkmäler in Wojewódki Gór- re 1784. Eine Gründliche Konservierung Reizend waren die künstlich geschaf- ne gedenkt den Tod polnischer Soldaten, fand 1924 statt. Neben dem alten Got- fenen Inseln auf dem naheliegendem die im polnisch- russischen Krieg, 1920 teshaus befindet sich ein gemauerter Gewässer zwischen denen spezielle gefallen sind, das andere hingegen ge- Glockenturm aus dem Jahre 1893 und Brücken gebaut wurden. Heute ist von denkt den Tod von zwei Einwohnern des ein rechteckiger Friedhof. Die hölzerne dem Park nicht viel geblieben, nur ein- Dorfes, die im II Weltkrieg 1934 um ihr Le- Kirche wurde desakralisiert und wird re- zelne Bäume. Das Schloss verfiel syste- ben kamen. Das neuentstandene Denkmal noviert und zum Kulturzentrum der Ge- matisch und wurde 1980 zur Ruine. Auf in Paczuski Duże wurde zu Ehren von Otto meinde umgebaut. Antrag der Kunst- und Kulturabteilung Warpechowski gebaut. Er war ein helden- wurde die Entscheidung von einer Reno- hafter Beschützer des Schlosses in Liw, vierung geschlossen. Jedoch, auf Grund welcher in dieser Ortschaft während des vom Mittelmangel, wurden die Arbeiten II Weltkriegs 1945 ums Leben kam. in den 90er Jahren unterbrochen und Das Denkmal in Sikory erinnert die Ein- das Schloss wurde von der Gessler Fa- wohner an die Schlacht vom 8 August milie aus Warschau gekauft. Diese hat 1945 die in einem Wald in Sikory vom die Renovierung aber auch nicht weiter 1 Schwadron und der 5 Vilnius Brigade geführt, weswegen die Anlage schnell der Heimatsarmee (Armia Krajowa) un- ihren Eigentümer wechselte. Maurycy ter dem Kommando vom Oberleutnant Zając hat riesiege Kosten getragen und Zygmunt Błażejewicz zusammen mit den somit dem Platz seine verlorene Schön- Partisanen des Leutnants Władysław heit wieder gegeben. Łukasiuk gegen sowjetische Truppen ge- führt wurde.

30 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 31 GMINA ceranów

CERANÓW

KOSÓW LACKI

STERDYŃ

SABNIE

JABŁONNA LACKA www.ceranow.pl e-mail: [email protected]

SOKOŁÓW PODLASKI mina Ceranów jest położona zowego, dzięki czemu tereny te stanowią w północnej części powia- wyjątkowo atrakcyjne miejsce dla tury- REPKI tu sokołowskiego. Graniczy stów. Występują tutaj rzadkie gatunki ro- z gminami: Sterdyń, Kosów ślin i ptaków. Walory przyrodnicze gminy Lacki, Nur, Zaręby Kościelne można podziwiać w tutejszych rezerwa- BIELANY Gi Małkinia Górna. Ludność Ceranowa li- tach: „Biele”, „Podjabłońskie”, „Sterdyń”. czy 2771 mieszkańców zamieszkujących Turyści szukający miejsca na nocleg od- 20 sołectw, których powierzchnia obej- najdą je zarówno w samym Ceranowie, muje niespełna 111 kilometrów kwadra- jak i okolicznych wsiach (patrz lista na towych. 58% obszaru zajmują użytki rol- ostatniej stronie). Najbardziej rozpozna- ne, 35% lasy, a pozostałe 7% przypada na walnym zabytkiem jest pozostałość po inne grunty. Ceranów jest gminą typowo pięknym zespole pałacowo-parkowym rolniczą. Jej północna część należy do z przylegającym do niego stawem oraz obszaru Nadbużańskiego Parku Krajobra- neogotycki kościół z 1875 roku.

32 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 33 RYS HISTORYCZNY

Ludwik Górski na czele banderii witającej biskupa łomżyńskiego

Pierwotną nazwą Ceranowa były Kadłu- Pierwsze zapisy archiwalne opisujące wiek. W tym okresie Ceranów prawdziwie nek. Zakonnice zostały sprowadzone w te by Podborne. Nie wiadomo kiedy ani dla- życie w gminie sięgają XV wieku. Po 1444 rozkwitł zarówno pod względem gospo- strony dzięki znajomościom Ludwika z bł. czego ją zmieniono. Wiadomo natomiast, roku król Kazimierz Jagiellończyk nadał darczym, jak i oświatowym. W drugiej Honoratem Koźmińskim. Placówka Felicja- że przez pewien czas oba określenia funk- wieś Ceranów Janowi Niemirowiczowi, połowie XX wieku właścicielem Ceranowa nek w Ceranowie była ich pierwszą w histo- cjonowały równolegle. Prawdopodobnie bojarowi litewskiemu. Wkrótce potem został Ludwik Górski. Górski był przyja- rii znajdującą się poza Warszawą. Siostry za zmianą stali książęta mazowieccy, za- miejscowość kilkakrotnie zmieniała swo- cielem Henryka Sienkiewicza, o którym prowadziły tutaj szkołę, do której uczęsz- ludniający tereny gminy szlachtą z ziemi ich właścicieli. Najpierw po śmierci męża ten wyrażał się w samych superlatywach. czała ponad setka dzieci. Po godzinie 16, płockiej. Termin „Ceranów” pochodzi od w 1465 roku prawo własności przeszło na Ludwik był znany dzięki swojemu ide- gdy dzieci kończyły naukę, do szkoły przy- gatunku kaczek – cyranek. Gnieżdżą się Małgorzatę Niemirowiczową, a potem na alistycznemu podejściu do charaktery- chodzili dorośli. Uczyli się czytać, pisać, one na mokradłach otaczających wieś od jej córkę Katarzynę. To właśnie Katarzyna stycznej dla okresu pozytywizmu pracy a także wszelkich umiejętności praktycz- wschodu. była pomysłodawczynią budowy pierw- u podstaw, dzięki czemu uczynił gminę nych. Felicjanki były wszechstronnie wy- Historia gminy sięga bardzo zamierz- szego kościoła na terenie gminy. Wyda- prawdziwym prekursorem w skali kraju, kształcone. Niektóre były nauczycielkami, chłych czasów. W XX wieku archeolodzy rzenie to datuje się na 1488 rok. W tym jeśli chodzi o kulturę i oświatę. Ludwik inne opiekowały się chorymi, jeszcze inne odkryli na tym terenie ślady wczesnośre- samym czasie powstała tutaj także pierw- Górski zyskał sławę także dzięki Towa- zajmowały się gospodarstwami oraz ogro- dniowiecznej osady z iX wieku. Odnale- sza szkoła parafialna. rzystwu Kredytowemu Ziemskiemu, któ- dami. W 1864 roku Zgromadzenie Sióstr ziono także eksponaty wskazujące na to, Lata 1656-1657 to okres grabienia i pu- rego był prezesem. Górski kupił ziemię Felicjanek zostało oficjalnie zlikwidowane że życie toczyło się tutaj jeszcze przed stoszenia terenów gminy. Stacjonował na ceranowską w 1858 roku. Jego żoną była przez rząd carski, a zakonnice opuściły narodzinami Chrystusa. Na terenie gmi- nich oddział szwedzki, który dopuszczał Paulina z Krasińskich, dziedziczka okaza- Ceranów w ciągu niespełna roku. Powró- ny znajduje się ponad setka stanowisk się wielu aktów przemocy oraz wandali- łych dóbr w pobliskiej Sterdyni. Otrzymała ciły na te tereny blisko sto lat później (we archeologicznych. W samym Ceranowie zmu. Wielokrotnie plądrowano i rabowa- je w spadku po matce, Emilii z Ossoliń- wrześniu 1957 roku). Podjęły się podob- jest ich 61. W 1956 roku natrafiono na no majątki (nie oszczędzono kościoła), skich. Na co dzień małżeństwo mieszkało nych zajęć, jak przy okazji pierwszego po- wspomnianą osadę z iX wieku, a także ponadto zabito wielu mieszkańców, a tak- właśnie w Sterdyni, a pierwotny dworek bytu. Opiekowały się biednymi, chorymi, osadę kultury trzcinieckiej z okresu epoki że kapłanów. Samą wieś spalono. w Ceranowie przeznaczyło na miejsce dla nauczały religii, a ponadto dbały o kościół brązu i cmentarzysko całopalne z okresu Najważniejsze i najbardziej znaczące sióstr ze Zgromadzenia Sióstr Świętego i gospodarstwa domowe. Siostry zadania wpływów rzymskich z I–IV wieku. dla historii gminy lata przypadają na XIX Feliksa, czyli popularnie zwanych Felicja- te wykonują do dziś.

34 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 35 Wkrótce Górski chciał zamienić stojący belana Honorowego Szpady i Płaszcza Sto- w Ceranowie od XV wieku kościół na nową, licy Świętej. murowaną świątynię. Nie uzyskał jednak Oddanie dla rodzinnego majątku widać zgody rządu carskiego. Mimo to nie dawał po zapiskach Józefa, który na każdym kro- za wygraną i wreszcie dopiął swego. Prace ku podkreślał przywiązanie do Ceranowa nad budową nowego kościoła rozpoczęły i miłość do rodzinnej spuścizny. Józef sły- się w 1872 roku. Autorem projektu był sław- nął także z tego, że szanował ludzi niezależ- ny w tamtych czasach profesor Bolesław nie od ich pochodzenia. Mówił o wszystkich Podczaszyński. Budowa trwała trzy lata. jako o pracownikach lub współpracowni- Jednocześnie obok kościoła wzniesiono kach, nie rozróżniając ich na chłopów czy dzwonnicę. Na płaskorzeźbie umieszczonej robotników. Dbał też o ich dobrobyt, zapew- w tympanonie kościoła znalazły się posta- niając wysoki standard życia. Wyposażenie cie Ludwika i Pauliny, którzy klęczą przed chłopskich domów w ceranowie dorówny- Matką Bożą, a Górski ofiaruje jej symbolicz- wało swym bogactwem wyposażeniu dwo- nie miniaturę świątyni. rów ziemiańskich w innych częściach kraju. Górscy postanowili w międzyczasie wy- Koniec „panowania” Józefa w Ceranowie, budować także swoją rezydencję w Cerano- a co za tym idzie koniec epoki Górskich na wie. Ukończono ją w 1876 roku. Pałac na- tych terenach, przypada na czasy powojen- Ludwik Górski na obrazie Jacka Malczewskiego wiązywał w swej stylistyce do klasycyzmu. ne. Ostatni właściciel miejscowości został Otoczony był ogrodem owocowo-warzyw- bowiem osadzony w siedleckim więzieniu. nym oraz okazałym parkiem. W sumie ze- Zmarł w Wolsztynie, choć jego ostatnim ży- spół pałacowo-parkowy zajmował ogromną czeniem było, aby jego ciało zostało prze- powierzchnię blisko sześciu hektarów. Na wiezione do ukochanej miejscowości. Cała specjalne życzenie małżeństwa sprowadzo- familia Górskich jest pochowana w krypcie no do niego rzadkie gatunki roślin i drzew. miejscowego kościoła. Znajdują się tutaj Ludwik i Paulina nie mieli dzieci, majątek także pamiątkowe tablice podkreślające za- postanowili więc przekazać chrześniakowi sługi rodziny dla Ceranowa. Ludwika – Franciszkowi Górskiemu i jego Co ciekawe w okresie przed wybuchem żonie Zofii. To syn tej pary – Józef – dopro- II wojny światowej w okolicach Ceranowa wadził Ceranów do świetności, a według znajdowało się lotnisko wojskowe dla pol- historycznej dokumentacji urodzie pałacu skich eskadr uczestniczących w walkach w ceranowie nie dorównywała żadna inna powietrznych we wrześniu 1939 roku (lot- posiadłość w bliższej i dalszej okolicy. Jó- nisko to zostało rozbudowane przez Niem- zef, będący ostatnim właścicielem miejsco- ców dwa lata później). Również we wrze- wości, był bardzo aktywnym człowiekiem. śniu 1939 roku tereny gminy zajęła armia Jako osoba niezwykle pobożna ufundował radziecka. Ceranów oraz okoliczne wsie m.in. witraż dla siedleckiej katedry, a tak- były plądrowane przez okupanta. Podczas że wyremontował kościół ceranowski. Za wojny ludność z tych terenów aktywnie największe dzieło Józefa uznaje się zbudo- włączała się do walki państwa podziemne- waną w 1927 roku plebanię, którą na jego go o wyzwolenie kraju. Jedną ze smutniej- zlecenie zaprojektował Adam Piotrkowski. szych dat w historii Ceranowa jest 9 maja Zdjęcie z czasów II wojny światowej Zasługi dla społeczności ceranowskiej zo- 1945 roku. Tego dnia NKWD dokonało ma- stały należycie uhonorowane przez samego sowych aresztowań, których konsekwencją papieża. Pius X wyróżnił go tytułem Szam- były morderstwa niewinnych ludzi.

36 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 37 Parterowa część tworzy taras. Pałac tycznych roślin i drzew, aby upiększać szybko stał się najbardziej rozpoznawal- i urozmaicać swe włości. W obecnych ZABYTKI I MIEJSCA WARTE nym punktem Ceranowa. Razem z oka- czasach do parku prowadzi zabytkowa załym parkiem i ogrodem zajmował po- lipowa aleja, a na terenie posiadłości ZWIEDZENIA wierzchnię sześciu hektarów. Właściciel można odnaleźć wiele cenionych drzew zaordynował ponadto założenie specjal- i krzewów. nych stawów rybnych z wykorzystaniem W latach 50. XX wieku pałac został rzeczki Struga (ta, płynąc od Grądów, spalony. Przy odbudowie postanowiono przepływała wzdłuż Ceranowa). dodać jedno piętro w środkowej części Posiadłość wzbudzała niejednokrot- pomiędzy ryzalitami. W efekcie sylwet- nie zazdrość wielu odwiedzających. ka pałacu uległa delikatnej zmianie. Po Była niezwykle efektowna, ale też bar- odbudowie budowla została przezna- dzo zadbana. Jej właściciele, małżeń- czona najpierw na dom wypoczynkowy stwo Górskich, a potem chrześniak dla pracowników PKP i ich dzieci, a póź- Ludwika Górskiego – Józef, dokładali niej przystosowano ją do nauczania. wszelkich starań, aby utrzymywać cały Obecnie znajduje się w niej szkoła pod- zespół pałacowo-parkowy w świetności. stawowa i gimnazjum, które noszą imię Ludwik nakazał sprowadzanie egzo- fundatora.

W pałacu Ludwika Górskiego mieści się dziś szkoła

Zespół pałacowo- zaprojektowany na zlecenie Ludwika Górskiego przez Bolesława Podczaszyń- parkowy w Ceranowie skiego. Podczaszyński był niezwykle cenionym architektem w tamtych cza- sach. Miał na koncie ponad 30 znanych Najsłynniejszym zabytkiem znajdu- projektów, m.in. pałacu namiestnikowe- jącym się na terenie gminy jest zespół go w Warszawie czy kaplicy prawosław- pałacowo-parkowy w Ceranowie. W jego nej i katolickiej w instytucie Szlachec- skład, obok samego pałacu, wchodzi kim także w Warszawie. szereg budynków oraz park pałacowy Pałac w Ceranowie zbudowany został znajdujący się na południowo-wschod- w 1876 roku. Ma kształt prostokąta, po- Tablica upamiętniająca fundatora znajduje się naprzeciw wejścia do szkoły nim krańcu miejscowości. Pałac został siada też piętrowe ryzality po bokach.

38 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 39 Kamień pamiątkowy i kapliczka z figurą Chrystusa Frasobliwego przed budynkiem urzędu gminy

Budynek urzędu gminy w Ceranowie znaj- duje się w miejscu zwanym „cerkwiskiem”, czyli tu, gdzie kiedyś była zlokalizowana cer- kiew. Przed budynkiem znalazł swoje miejsce specjalny kamień upamiętniający działalność Kościół w Ceranowie Zabytkowa dzwonnica mieszkańców wsi podczas II wojny świato- wej. Ludność całej gminy aktywnie uczestni- czyła w walkach narodowowyzwoleńczych. ornaty, witraże, kasetony sufitowe, nastawy Mieszkańcy tych terenów padali ofiarami Kościół pw. ołtarzowe oraz kryptę grobową rodziny Gór- prześladowań i nękań, a okupant bezlitośnie skich ze specjalną tablicą upamiętniającą plądrował i łupił ceranowskie ziemie. Docho- Niepokalanego Poczęcia ich życie i znamienite czyny, także wobec dziło do masowych aresztowań, podpaleń, Figura św. Huberta kościoła. Górscy byli bowiem bardzo po- a nawet mordów. Obok siedziby urzędu gmi- Najświętszej Maryi bożnymi ludźmi. Szczególnie Józef, ostatni ny znajduje się też kapliczka słupowa z figurą właściciel Ceranowa, aktywnie uczestniczył Chrystusa Frasobliwego. Jest ona zaliczana Panny w Ceranowie w życiu kościoła, niejednokrotnie wspiera- do najcenniejszych tego typu zabytków na te- Figura św. Huberta jąc go w znaczący sposób. Między innymi renie południowego Podlasia i wschodniego wyremontował na swój koszt świątynię. Mazowsza. w lesie ceranowskim Bolesław Podczaszyński (wraz z Zyg- Z kolei dzięki Ludwikowi kościół w ogóle muntem Kiślańskim) był również autorem powstał. Gdy Górski wyszedł z pomysłem projektu kościoła neogotyckiego z 1875 jego budowy, spotkało się to z ostrą reakcją W ceranowskim lesie znajduje się ko- roku (wcześniej w 1726 roku w Ceranowie rządu carskiego. Gdyby nie upór właściciela lejny wart uwagi obiekt: figura świętego stanęła cerkiew prawosławna, z czasem Ceranowa, wzniesienie świątyni mogłoby Huberta. Święty Hubert jest patronem my- przekształcona w kościół unicki istniejący nigdy nie dojść do skutku. śliwych, leśników i jeźdźców. Jak wskazu- do 1812 roku). Obecnie stojąca tutaj świą- Podczaszyński i Kiślański byli także pro- je wiele źródeł, w młodzieńczych latach tynia została zbudowana z czerwonej ce- jektantami dzwonnicy, która została wkom- prowadził dość hulaszcze życie. Legenda gły w stylu wiślano-gotyckim. Ma bardzo ponowana w ogrodzenie kościoła. Niedale- głosi, że nawrócił się na chrześcijaństwo, estetyczną i proporcjonalną sylwetkę. We- ko świątyni stoi murowana plebania w stylu gdy podczas jednego z polowań napotkał wnątrz można znaleźć przedmioty będące starego dworku. Została ona zbudowana białego jelenia z krzyżem w wieńcu. Wte- pozostałością rzemieślniczej i rękodzielni- w 1927 roku dzięki staraniom księdza Jana dy miał też usłyszeć głos samego Boga. czej twórczości ludzi zamieszkujących te- Kłopotka, który był ówczesnym probosz- Po tym, jak został biskupem zaczął na- czem. Obok plebanii stoi natomiast dom reny gminy w XIX wieku. Przy zwiedzaniu Kapliczka z figurą Chrystusa wracać ludzi na wiarę chrześcijańską. Za zakonny Sióstr Felicjanek i wikariat zbudo- kościoła warto zwrócić uwagę na wiele Frasobliwego w Ceranowie zasługi w krzewieniu wiary wkrótce po rzeczy: chrzcielnicę, ambonę, zabytkowe wany w latach 1978-1979. śmierci został ogłoszony świętym.

40 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 41 in aerial combat in September 1939. The the population of these sites actively joined airport was expanded by the Germans two the fight for the liberation of Poland. One of years later. Already in September of 1939 the saddest dates in the history of Ceranów CERANÓW Soviet army occupied these areas. Cer- is May 9, 1945. That day, the NKWD made anów and the surrounding villages were mass arrests, what resulted in many deaths MUNICIPALITY plundered by the occupant. During the war of innocent people. MONUMENTS AND PLACES eranów municipality is locat- ern part belongs to the Bug Landscape ed in the northern part of Park area, due to what these areas are WORTH SEEING the Sokołów county. It bor- an exceptionally attractive place for ders with the municipalities: tourists. The natural qualities of mu- Sterdyń, Kosów Lacki, Nur, nicipality can be seen in existing nature The park and palace also very neat. Its owners, Mr and Mrs CZaręby Kościelne and Małkinia Górna. reserves „Biele”, „Podjabłońskie”, „Ster- Górscy, and later Ludwik’s godson, Joseph, Ceranów is inhabited with 2,531 people dyń”. Tourists looking for accommoda- complex in Ceranów tried very hard to keep the whole palace and living in 20 villages. Ceranów is a typi- tion can find it in both Ceranów and sur- park complex in glory. cally agricultural municipality. Its north- rounding villages. In the 50s of the twentieth century, the palace The most famous monument located in the was burnt. During the reconstruction it was de- municipality is a palace and park complex in cided that one more floor would be added. As Ceranów. It consists, besides the palace, of a result, the silhouette of the palace has deli- HISTORICAL BACKGROUND several buildings and a park located on the cately changed. After the reconstruction, the south-eastern edge of the village. The palace building was firstly designed as a place to rest was designed on the request of Ludwik Górski for railway employees and their children, and lat- by Boleslaw Podczaszyński and built in 1876. er adapted for teaching. Currently there is an el- The history of the municipality goes back The most important and most significant The property often aroused envy of many ementary school and a junior high school, both to ancient times. In the 20th century, ar- period in the history of the municipality is the visitors. It was extremely impressive, but named in memory of founder. chaeologists discovered here traces of an nineteenth century. During this period Cer- early medieval settlement dating from the anów truly blossomed, both in terms of econ- ninth century. They also found artifacts omy and education. In the second half of the confirming that life went on here even be- twentieth century Ceranów owner became fore the birth of Christ. Ludwik Górski. He brought Felician Sisters First archival records describing life in the to the village, who led school there. In 1864 village date back to the 15th century. After the Congregation of the Felician Sisters was 1444 King Kazimierz Jagiellończyk gave officially abolished by the tsarist government, Ceranów to Jan Niemirowicz, a Lithuanian and the nuns left Ceranów in less than a year. boyar. Shortly thereafter the town changed They returned to the area nearly a hundred its owner several times. years later; in September 1957. Years 1656-1657 were a period of plundering Interesting fact is that in the period be- and ravaging of municipality areas. A Swedish fore the outbreak of World War II in the vi- division stationed here, and they have commit- cinity of Ceranów there was a military air- ted many acts of violence and vandalism. port for the Polish squadrons participating

42 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 43 Memorial stone and Die Gemeinde a chapel with a statue of Ceranów Christ the Man of Sorrows

The headoffice of the Municipal Council in Ceranów is located in a place called cerk- wisko, which is where the church used to be located. In front of the building there is a spe- ie Gemeinde Ceranów liegt im Landschaftspark, weswegen dieses Gebiet cial stone commemorating the activities of nördlichen Teil des Sokołowski sich an großem Touristeninteresse erfreut. the rural population during the World War Kreises. Sie grenzt an die Ge- Die Natureigenschaften der Gemeinde II. Next to the Municipal Office there is also meinden Sterdyń, Kosów Lacki, können in den Biele, Podjabłońskie und a wayside shrine with a statue of Christ the Nur, Zaręby Kościelne un Małki- Sterdyń Naturreservaten bewundert wer- Man of Sorrows. It ranks among the most Dnia Górna. Die Bevölkerung zählt 2531 den. Touristen, die einen Übernachtungs- valuable monuments of this type in southern Einwohner in 20 Dörfern. Ceranów ist eine platz suchen, finden ihn sowohl direkt in Podlasie and eastern Mazovia. typisch landwirtschaftliche Gemeinde. Ihr Ceranów, als auch in den umliegenden nördlicher Teil gehört zu dem Nadbużański Dörfern. The statue of St. Hubert in Ceranów forest Geschichtlicher The church and bell In Ceranów forest there is a statue of St. Überblick tower in Ceranów Hubert, a patron of hunters, foresters and riders. According to the legend, he con- Die Geschichte der Gemeinde greift bis Region. Es stationierte hier eine schwe- verted to Christianity after he encountered zu grauer Vorzeit. Im XX Jahrhundert haben dische Truppe, die viele Akte von Gewalt The church in Ceranów was built using red a white deer with a cross in a wreath during Archäologen hier die Spuren einer Mittelal- und Vandalismus begangen hat. brick in the Vistula-Gothic style. It has a very the hunting. Then as it s said he heard the terlichen Siedlung aus dem IX Jahrhundert Die wichtigsten Jahre in der Geschich- aesthetic and proportional shape. Inside one voice of the God. After he became a bishop gefunden. Es gab auch archäologische Fun- te der Gemeinde waren die des XIX Jahr- can find items that are remains of craft and he started to convert people to Christianity. de, die darauf hinwiesen, dass hier noch vor hunderts. In diesem Zeitraum erblühte handicraft work of the people inhabiting the der Geburt Christi Menschen lebten. Ceranów in der Hinsicht von Wirtschaft municipality in the nineteenth century. When Die ersten archivalischen Einträge, die und Schulwesen. In der zweiten Hälfte visiting the church, one should pay attention das Leben der Gemeinde beschreiben, des XX Jahrhunderts war Ludwik Górski to many things: a baptismal font, pulpit, an- kommen aus dem XV Jahrhundert. Nach der Inhaber von Ceranów. Er holte die tique vestments, stained glass, ceiling tiles, al- dem Jahr 1444 übergab der König Kazi- Nonnen des polnischen Ordens von St. tar setting and the family crypt of Górscy with mierz Jagiellończyk das Dorf Ceranów Felix von Cantalic in die Ortschaft, wo a special plaque commemorating their lives dem litauischen Fürst Jan Niemirowicz. sie eine Schule führten. 1864 wurde der and eminent deeds, also involving church. Kurz darauf änderte die Ortschaft ihren Orden offiziell durch die zaristische Re- There is a brick rectory in the style of an old Eigentümer wieder. gierung aufgelöst und die Nonnen haben manor house near the temple. It was built in Die Jahre 1656- 1657 waren eine Zeit Ceranów verlassen. Sie kamen aber nach 1927. der Plünderungen und Verwüstungen der ungefähr hundert Jahren zurück.

44 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 45 Sehenswürdigkeiten und Der Stein zum Andenken interessante Plätze und der Christus Schmerzensmann Bildstock vor dem Gemeindeamt Die Schloss- und Ehepaar und nachher der Patensohn von Ludwig- Józef, haben großen Wert Das Gebäude des Gemeindeamts in Parkanlage in Ceranów darauf gelegt, dass die Anlage in gutem Ceranów befindet sich dort, wo einst eine Or- Zustand ist. thodoxe Kirche stand. Vor dem Gebäude wur- In den 50er Jahren des XX Jahrhun- de ein Stein zum Andenken an die Einwohner Die bekannteste Sehenswürdigkeit in derts wurde das Schloss verbrannt. die im II Weltkrieg ums Leben kamen. Neben Ceranów ist die Schloss- und Parkanla- Während des Wiederaufbauen be- dem Gemeindeamt steht auch ein Christus ge auf die sich das Schloss mit weiteren schloss man eine weitere Etage hinzufü- Schmerzensmann Bildstock der zu den wert- Gebäuden im Süd- Osten der Ortschaft gen, weswegen sich die Silhouette des vollsten Sehenswürdigkeiten dieser Art zählt zusammensetzt. Das Schloss wurde auf Gebäudes änderte. Danach wurde das die sich in Podlasie und Mazowsze (Podla- Befehl von Ludwik Górski von Bolesław Gebäude zu einem Erholungshaus für chie und Masovien) befinden. Podczaszyński entworfen und 1876 ge- Angestellte von PKP (Polnische Bahn) baut. und deren Kinder umgestaltet, später Die St. Hubertus Skulptur Das Landgut erweckte mehrmals Ei- aber wurde dort eine Schule eingerich- fersucht bei Besuchern. Es war beein- tet. Heute gibt es dort eine Grundschule im Wald von Ceranów druckend und außergewöhnlich gut und ein Gymnasium, die den Namen des gepflegt. Die Eigentümer, das Górski Stifters tragen. Die Kirche und der Im Wald von Ceranów befindet sich eine St. Glockenturm in Ceranów Hubertus Skulptur. Der Heilige ist der Schutz- patron der Jäger, Forstwirte und Reiter. Der Legende nach soll er sich während einer Jagd Die Kirche in Ceranów wurde aus roten bekehrt haben, als er einen weißen Hirsch mit Ziegelsteinen im Weichsel- gotischem Stil einen Kreuz im Gehörn sah. Er soll auch die gebaut. Sie hat einen ästhetischen und Stimme Gottes gehört haben. Nachdem er Bi- proportionalen Umriss. Im inneren kann schoff geworden war, bekehrte er Menschen man Gegenstände finden, die Rückstän- zum Christlichen Glauben. de der Handwerkskunst der Einwohner aus dem XIX Jahrhundert sind. Bei der Besichtigung der Kirche sollte man die Aufmerksamkeit auf das Taufbecken, die Kanzel, die Messgewänder, Glasmalereien und das Grab der Górski Familie mit spezi- eller Tafel zum Andenken richten. Unweit des Gotteshauses steht das Gemauerte Pfarrhaus, das an einen alten Herrenhof erinnert. Es wurde 1927 gebaut.

46 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 47 Gmina JABŁONNA LACKA

CERANÓW

KOSÓW LACKI

STERDYŃ

SABNIE

JABŁONNA LACKA www.jablonnalacka.com.pl e-mail: [email protected]

mina Jabłonna Lacka jest znana z pięknych krajobrazów i natural- SOKOŁÓW PODLASKI położona we wschodniej czę- nego środowiska. Turyści bez problemu REPKI ści powiatu sokołowskiego. znajdą nocleg w jednym z tutejszych go- Graniczy z gminami: Sabnie, spodarstw agroturystycznych. Miejsco- Repki, Sterdyń i Perlejewo. Li- wości Wieska i Krzemień zostały objęte Gczy 5127 mieszkańców zamieszkujących europejską siecią ekologiczną „Natura BIELANY 28 sołectw. Powierzchnia tych terenów 2000”. Wśród zagospodarowanych tury- to 149 km2, z czego 75% stanowią użyt- stycznie terenów publicznych znajdziemy ki rolne, 19% użytki leśne, a 6% pozosta- zbiorniki wodne w Krzemieniu czy Toczy- łe grunty. Obszar gminy Jabłonna Lacka skach Podbornych oraz w Dzierzbach za znajduje się w dolinie rzeki Bug, wchodzi świetlicą wiejską. Wartymi zobaczenia w skład czystego ekologicznie obszaru zabytkami są m.in.: kościół parafialny pw. „Zielonych Płuc Polski”, a na jej terenie Antoniego Padewskiego i dawny klasztor utworzono dwa rezerwaty przyrody: „Skar- prawosławny żeński w Wirowie z męską pa” i „Wydma Mołożewska”. Gmina jest filią w Mołożewie.

48 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 49 RYS HISTORYCZNY

Klasztor prawosławny w Wirowie ok. 1900 r.

Pierwotną nazwą Jabłonny była Respon- XI w. pochodzą kurhany odkryte tu w wyni- się bliskie sąsiedztwo z carską Rosją, a jej zdziesiątkowana przez epidemię cholery. dowa lub Repondowa. Pochodziła ona od ku badań archeologicznych z XIX w. Wraże- wpływ na życie mieszkańców, przez próby Zmarłych grzebano w miejscowym lesie, przezwiska Macieja Responda Jabłoń- nie robi także skala odkrycia – 188 grobów, nawracania na prawosławie, był wyjątko- który do dzisiaj jest nazywany „Ojcowem”. skiego herbu Jelita, który był właścicielem około 1800 przedmiotów i 122 jamy. wo silny. Podczas powstań narodowowyzwoleń- miejscowości z nadania króla Kazimierza Tereny Podlasia stanowiły w dalekiej Pierwszy kościół w Jabłonnie powstał czych ludność Jabłonny została dotknięta Jagiellończyka. Wkrótce nazwa wsi zmieni- przeszłości część szlaku handlowego wio- zapewne kilkanaście lat przed 1470 r. znacznymi represjami ze strony Rosji. Nie ła się. Najpierw na Jabłonna Respondowa, dącego z Korony na Litwę, a także do Mo- Jego fundatorem był Maciej Respond. akceptowano swobody wyznania, ograni- a potem na Jabłonna Lacka, która odróż- skwy. Przeprawiała się tędy masa sławnych Kolatorem następnego, już murowanego czano też swobody obywatelskie. Narzu- niała ją od Jabłonny Ruskiej, należącej do podróżnych. Trasę tę pokonywał choćby był z kolei Ludwik Bieniecki, poseł ziemi cano wiarę prawosławną, stosując różne rodziny Szepiotów, a potem Sarnackich. król Stanisław August Poniatowski, zmie- węgrowskiej, który przejął majątek ziem- metody nacisku. Stąd m.in. bogata historia Pierwszy człon pochodzi od rodu Jabłoń- rzający na spotkanie z carycą Katarzyną. ski w Jabłonnej. Nakazał on rozpoczęcie świątyń prawosławnych na tych terenach, skich, pierwszych osadników szlacheckich Maszerowały tędy także wojska napoleoń- wznoszenia budowli sakralnej w 1826 powstające monastyry oraz klasztory. na tych terenach. Jak zatem wynika z na- skie czy wojska uczestniczące w walkach roku. Bieniecki był także w posiadaniu Carska władza stworzyła w Wirowie swój zewnictwa miejscowości zamieszkiwali w powstaniach listopadowym oraz stycz- okazałej rezydencji nazywanej przez miej- bastion, osadzając w tej miejscowości pra- je wtedy Rusini i Polacy (przez tych pierw- niowym. scową ludność pałacem. Do dzisiejszych wosławne mniszki (patrz: miejsca warte szych zwani Lachami). Historia regionu jest bardzo mocno na- czasów z jego posiadłości nie pozostało zwiedzenia). Miejscowa ludność opierała Brak źródeł pisanych powoduje, że bar- znaczona religią i konfliktami na jej tle wiele, z dworu przetrwał bowiem jedynie się naciskom władzy, jednak ta uciekała się dzo trudne jest odtworzenie początków zaistniałymi w 2. poł XIX w. Przez lata kawałek muru, a park otaczający niegdyś do coraz gorszych podstępów. Księży, któ- osadnictwa na tych terenach. Funkcjono- powstało tu wiele kościołów i świątyń. pałac znacznie zmienił swój wygląd i dzi- rzy chrzcili dzieci lub udzielali ślubów ka- wało ono już w VII – IX w., gdy wspomnia- Do dzisiaj zachował się dawny monastyr siaj istnieje tylko jego fragment. rano grzywnami i deportacją. Ograniczano ny obszar zamieszkiwało plemię bliskie z Mołożewie i żeński klasztor prawosławny Przed powstaniem styczniowym lud- możliwość działania kościoła katolickiego Mazowszanom. Z okresu datowanego na w Wirowie. W gminie bardzo mocno czuło ność na terenach gminy Jabłonna została w sąsiedztwie byłych parafii unickich.

50 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 51 ZABYTKI I MIEJSCA WARTE ZWIEDZENIA

zefa Pawlikowskiego, który był wtedy pro- Kościół parafialny boszczem parafii. Ponadto do obecnej pa- rafii należy także wzniesiony w 1930 roku pw. Wniebowzięcia przez księdza Aleksandra Fijałkowskiego dom parafialny. Obok kościoła znajdzie- Najświętszej Maryi my murowaną plebanię (lata budowy 1982-1983). Przez długi czas plebania Panny w Jabłonnie pozostawała w stanie surowym i dopiero dzięki staraniom ks. Józefa Frańczuka budynek częściowo wykończono w 1998 Jedną z najbardziej rozpoznawalnych roku. Stosunkowo niedawno, bo w latach Historyczne zdjęcie budynku urzędu gminy w Jabłonnie Lackiej zabytkowych budowli w gminie jest ko- 2010-2011, zagospodarowano teren przy ściół parafialny pw. Wniebowzięcia Naj- plebanii oraz kościele. Sama świątynia świętszej Maryi Panny. Świątynia w stylu została natomiast gruntownie odnowio- klasycystycznym zaprojektowana przez na. Położono nową, granitową posadzkę, Andrzeja Gołońskiego i ufundowana a także zainstalowano podłogowe ogrze- Na przełomie XVII i XVIII wieku Ja- W roku 1912 osiągnięto kolejny kamień przez Ludwika Bienieckiego zaczęła po- wanie. Przy wejściu znalazła się neobaro- błonna w większości należała do rodzi- milowy na drodze rozwoju gospodar- wstawać w 1826 roku. Budowa trwała aż kowa krata. W tabernakulum znajduje się ny Krasnodębskich. Przez półtora wieku czego: założono Kasę Spółdzielczą Po- 15 lat, kościół został oddany do użytku późnogotycka, pozłacana wieżyczkowa zarządzali oni dobrami Jabłonna Lacka życzkowo-Oszczędnościową, a ponadto w 1841 roku. Na placu przykościelnym monstrancja z XVI wieku ze stopą neogo- i Ruska, a wywodzili się z zaścianku Kra- utworzono spółdzielnię mleczarską. znajduje się murowana, dwukondygnacyj- tycką z 1860 roku oraz kielich z XVI wieku, snodęby w parafii sokołowskiej. Później Gdy Polska odzyskała niepodległość po na dzwonnica oraz kostnica. Obie zostały służący do sprawowania liturgii podczas jeszcze dobra te wielokrotnie zmieniały I wojnie światowej, wybudowano bitą zbudowane w 1871 roku przez księdza Jó- mszy świętych. swoich właścicieli, z których najsłynniej- drogę z Jabłonnej do Sokołowa. Gmina, szymi byli m.in. Ludwik Bieniecki (1768- podobnie zresztą jak tereny całego po- 1844), Stanisław Wierzbicki (1808-1876) wiatu, doświadczyła wielu negatywnych czy też rodzina Bujalskich. skutków I wojny, późniejszej wojny pol- Instytucja gminy z kolei powstała na sko-bolszewickiej z 1920 roku, II wojny tych terenach już w okresie Księstwa światowej, okupacji hitlerowskiej i uza- Warszawskiego, gdy w 1809 r. obecna leżnienia od ZSRR po 1944 roku. Do gmina weszła w jego skład, a pierw- 1950 r. walczyły tu patrole 6. Wileńskiej szym wójtem został Ludwik Bieniecki. Brygady AK. 7 kwietnia pod Toczyskami W 1864 r. natomiast władze carskie uka- Podbornymi w walce z obławą zginął zem z 19 lutego/2 marca wprowadziły ppor. Józef Ludwik Małczuk ,,Brzask’’. nowy ustrój gminy wiejskiej z chłopskim Na omawianych terenach zachowało wójtem, do którego obowiązków należa- się niewiele zabytków. Te, które ocalały ło także wypełnianie wszelkich obowiąz- są objęte troskliwą opieką miejscowych ków naczelnika powiatu. władz. Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Jabłonnie

52 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 53 Klasztor prawosławny zapomogi rządowe. Prawosławne duchow- żeński w Wirowie z męską ne starały się zjednywać sobie miejscową ludność przez życzliwość. Pomagały ma- filią w Mołożewie terialnie najbiedniejszym, leczyły chorych, dzieciom rozdawały cukierki. Nawet jednak takie zabiegi nie pomagały im werbować Wspomniany klasztor prawosławny po- młodych adeptów do szkół. Taka działal- wstał w bardzo szybkim tempie. Ogromne ność nie przyniosła spodziewanego skutku, kwoty przeznaczone na jego budowę oraz a przerwana została na skutek niemieckiej przepych, który w nim panował nie dziwią. ofensywy latem 1915 r. Mniszki musiały, na Budowla została bowiem wzniesiona na skutek zarządzenia władz rosyjskich, opu- wniosek władz carskich. Cel zaborcy był ja- ścić wtedy Wirów uciekając przed wrogiem. sny: zjednywanie nowych, a byłych unickich, Jeszcze w czasie wojny klasztor został siłą zmuszonych do przejścia na prawosła- przejęty przez Siostry Niepokalanki. W bu- wie wyznawców oraz rusyfikacja. Wkrótce dynku powstało seminarium nauczycielskie wybudowano w Wirowie kolejną świątynię: działające do 1932 roku. Następnie na ich Kościół parafialny pw. św. Antoniego Padewskiego w Wirowie cerkiew prawosławną pw. św. Serafina. miejsce przybyły zakonnice ze Zgromadze- Świątynia została ukończona w 1904 roku. nia Rodziny Maryi. Klasztor w późniejszym Mniszki pracowały w szkołach i na gospo- okresie został odremontowany i przystoso- darstwie. Zajmowały się dziećmi i starcami. wany do nowych zadań. Aktualnie mieści Ich klasztor posiadał folwarki i dostawał się w nim dom pomocy społecznej. Kościół parafialny (patrz punkt niżej), przybyłych do Jabłon- pw. św. Antoniego nej z Leśnej Podlaskiej dekadę później, celem krzewienia swojej wiary i rusyfika- Padewskiego w Wirowie cji nadbużańskiej okolicy. Kościół na powrót zaczął funkcjono- wać dopiero po odzyskaniu przez Polskę Inny gminny kościół parafialny znajduje niepodległości po I wojnie światowej się w Wirowie. Kościół pw. św. Antoniego w 1918 r. Parafia jako rzymskokatolicka Padewskiego, już w obrządku łacińskim została erygowana 10 czerwca 1919 r. powstał w latach 1833-1836. Wcześniej Po II wojnie światowej, w latach 1967- funkcjonowała tu katolicka cerkiew unic- 1971 przeprowadzono remont kościoła, ka pw. św. Jana Chrzciciela, ale jej miesz- a także rozbudowano kruchtę. Na placu kańcy całkowicie dobrowolnie przeszli na przykościelnym znajduje się dzwonnica drugi, wspomniany już powyżej katolicki wzniesiona w 1973 roku. Obok świątyni obrządek łaciński. Fundatorem nowej bu- znajdziemy natomiast drewnianą ple- dowli był Antoni Kuszell, pułkownik wojsk banię zbudowaną jeszcze przed I wojną polskich. W 1883 roku świątynia została światową przez rząd carski. W jej pobliżu zamknięta przez zaborcę, a w 1885 odda- stoi jeszcze jedna plebania, która jest re- ny prawosławnym. Obok niej zbudowa- konstrukcją z lat 1994-2002 byłej cerkwi Dawny klasztor prawosławny w Wirowie no klasztor dla prawosławnych mniszek prawosławnej pw. św. Serafina z 1904 r.

54 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 55 sano go do rejestru zabytków. We wnętrzu Drewniany kościół świątyni możemy znaleźć m.in. zabytkowy feretron z pierwszej połowy XVIII wieku w Gródku pw. z obrazem dwustronnym Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz krucyfiksy: barokowy Najświętszego Serca z XVIII wieku i barokowo-ludowy. Innymi zabytkowymi reliktami są lichtarze z brązu Pana Jezusa z XVI wieku i stara granitowa kropielnica. Kościół jest budowlą o konstrukcji zrębowej na ceglano-kamiennej podmurówce. Ma Kolejną zabytkową świątynią na terenach zwarty korpus nawowy, który jest nakryty gminy jest kościół drewniany w Gródku po- dwuspadowym dachem, na którego środku wstały w XVII wieku. Zabytek ten, będący znajduje się sygnaturka na ośmiobocznej jednym z najstarszych tego typu w regionie, wieżyczce z hełmem. Wspomniany remont jest dawną cerkwią greko-katolicką. Obec- objął przebudowę stropów i więźby dacho- nie pełni rolę kościoła parafialnego pw. wej. Najświętszego Serca Jezusa. Od połowy lat Przy cmentarzu przykościelnym znaj- siedemdziesiątych XIX wieku, aż do odzy- duje się dzwonnica, a obok niej krzyż skania przez Polskę niepodległości w 1918 misyjny. Dzwonnicę wybudowano w dru- roku świątynia w Gródku była zmieniana giej połowie XVIII wieku. Plebania, która przez Rosjan na świątynię prawosławną. dzisiaj stoi w Gródku została wzniesiona W latach 1963-1964 przeprowadzono grun- pod koniec XIX wieku w Niemirowie. Tutaj towny remont kościoła. Rok wcześniej wpi- przewieziono ją dopiero w 1920 roku.

Dawna filia klasztoru Wirowskiego w Mołożewie

Na terenie Mołożewa funkcjonowała mę- Wrażenie takie sprawia umieszczony cen- ska filia klasztoru Wirowskiego. Monastyr tralnie wykusz kryjący w sobie dwa piętra zlokalizowany we wschodniej części wsi głównych sal. Pomieszczenia klasztoru są został wzniesiony pod koniec XIX wieku bardzo charakterystyczne, osiągają bo- i funkcjonował do początków I wojny świa- wiem do pięciu metrów wysokości. Znaj- towej. Architektura klasztoru prezentuje dują się tu także szerokie (nawet do czte- rzadki w Polsce styl bizantyjski. Jego ce- rech metrów) korytarze i pokoje z dużymi chami charakterystycznymi są wyostrzone oknami. Wokół budynku rozpościerają się łuki powtarzające się w głównym oknie obszerne łąki, a z jego okien jest dobry wi- oraz trójdzielnej arkadzie wieńczącej środ- dok na Bug. Teren monastyru zajmowały kowy ryzalit. Fasada budynku pierwotnie także inne budynki. Rosjanie, którzy praco- była czerwono-biała, dziś jest jednolicie wali przy klasztorze zamieszkiwali pobli- czerwona. Co ciekawe monastyr w Moło- skie domostwa, a obok nich znajdował się żewie bywa oznaczany na mapach tury- również przyklasztorny folwark. Niestety stycznych jako pałac, swoją architekturą żadna z tych budowli nie zachowała się do przypomina bowiem tego typu budowle. czasów obecnych. Drewniany kościół w Gródku pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa

56 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 57 Pomniki Kapliczka z figurą Jana Nepomucena Na terenie Jabłonny znajduje się kil- ka pomników upamiętniających waż- ne historyczne wydarzenia: Pomnik Niespełna półtora kilometra przed Ja- wzniesiony na cześć 3 bohaterskich błonną (w drodze z Sokołowa) znajdu- żołnierzy 6. Brygady Wileńskiej AK po- je się barokowa kapliczka przydrożna ległych 7 kwietnia w 1950 roku pod z drugiej połowy XVIII wieku. W jej wnę- Toczyskami Podbornymi z dowódcą trzu znajduje się nowsza figura przed- patrolu i komendantem rezerw bryga- stawiająca postać Jana Nepomucena. dy na lewobrzeżne Podlasie Józefem Na jej wierzchołku można zauważyć Małczukiem ,,Brzaskiem’’ na czele. Na żelazną szubienicę, a na niej zawieszo- placu przed kościołem odnajdziemy ne serce. Legenda głosi, że ksiądz Jan także obelisk z 1993 r. poświęcony żoł- Nepomucen odmówił wyjawienia tajem- nierzom AK poległym i pomordowanym nicy spowiedzi jednemu z dziedziców w latach 1939-1956, ufundowany przez zamieszkujących te tereny (żona dzie- środowisko kombatanckie AK i ludność dzica wyspowiadała się księdzu ze zdra- Jabłonny. W podobny sposób złożono dy) i został za to powieszony na polece- Groby nieznanych żołnierzy na cmentarzu w Jabłonnie Lackiej także hołd papieżowi Janowi Pawłowi nie rzeczonego dziedzica. Kapliczka ma II. Z kolei w Krzemieniu ufundowano stanowić ostrzeżenie przed „życiowymi pomnik marszałka Józefa Piłsudskiego. zakrętami”. Zawieszono na nim również tablicę upa- miętniającą żołnierzy wojsk francuskich i polskich legionistów oraz nauczycieli Św. Jan Nepomucen okresu 1930-1945: Eustachego Czumy, Józefa Nestorowicza i Walerego Packa. W Jabłonnie na cmentarzu znajdują się ponadto dwa groby nieznanych żołnie- rzy oddające hołd poległym w wojnie polsko-radzieckiej z 1920 roku oraz w II wojnie światowej.

Pomnik postawiony na cześć żołnierzy 6 Brygady Wileńskiej AK

58 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 59 JABŁONNA LACKA MUNICIPALITY

abłonna Lacka municipality there are two nature reserves: “Skarpa” is located in the eastern part and “Wydma Mołożewska” on its area. of the Sokołów county. It bor- The municipality is known for its beauti- ders the municipalities: Sab- ful landscape and natural environment. nie, Repki, Sterdyń and Perle- Tourists are attracted by beautiful scen- Jjewo. It has 5127 inhabitants living in 28 ery and clean environment. Among the villages. The municipality Jabłonna Lac- touristically designed state-owned are- ka is situated in the valley of the river as there are lakes in Krzemień, Toczys- HISTORICAL BACKGROUND Bug, being part of the ecologically clean ka Podborne or Dzierzby just behind the area of “Green Lungs of Poland” and school day center. The first traces of life on the land of the the municipality it was very easy to feel municipality date back to the 11th centu- proximity of Tsarist Russia, and its impact ry. Burial mounds discovered here during on people’s lives by continuous attempts the archaeological researches come from to convert to Orthodoxy was exceptional- these times. The size of the discovery is ly strong. impressive: 188 graves, 1,800 items and Before the January Uprising popula- over 122 caves makes the area of munici- tion of Jabłonna municipality was deci- pality used to be the largest local necrop- mated by an epidemic of cholera. Those olis. who died were buried in the local forest, Jabłonna areas were in the distant past which today is called „Ojcowo”. During the a part of the trade route leading from Po- national uprisings period Jabłonna popu- land to Lithuania and to Moscow. A lot lation was affected by significant repres- of famous travellers passed over this sions coming from Russia. way, like the King Stanisław August Pon- The municipality, as also the whole coun- iatowski on his way to meet the Tsarina ty’s territory has experienced many nega- Catherine the Great. tive consequences of the World War and lat- The history of the region is very strong- er Polish-Bolshevik War of 1920, World War ly marked by religion and religious con- II, the Nazi occupation and dependence on flicts. Over the years, a number of church- the Soviet Union after year 1944. On these es and temples were created. To this day areas only few monuments have preserved. retains a former monastery of Mołożew or Those that remain are covered by the atten- female Orthodox monastery in Wirów. In tive care from the authorities.

60 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 61 In Mołożew the male branch of the Wirów monastery was functioning. The monastery Monuments MONUMENTS AND PLACES located in the eastern part of the village was built in the late 19th century and func- WORTH SEEING tioned until World War I. In the area of Jablonna there are sev- eral monuments commemorating im- The wooden church portant historical events: the obelisk The parish church of the The parish church of St erected in honor of the heroic soldiers in Gródek of the 6th Brigade of the Vilnius AK fall- Assumption of the Blessed Anthony of Padua in Wirów en in 1950 under Toczyska Podborne, or the monument to the fallen in the years Virgin Mary in Jabłonna Another ancient temple on the grounds 1939-1945, founded by former Army The church of St Anthony of Padua was of the municipality is wooden church in soldiers and the people of Jabłonna. built between 1833-1836 in place of the burnt Gródek built in the seventeenth century. Similarly, they had made tribute to Pope One of the most recognizable histor- wooden church of the Nativity of St John the This relic, which is one of the oldest relics in John Paul II, while in Krzemień a mou- ic buildings in the village is the parish Baptist. The founder of the new building was the region, is a former Greek-Catholic Ortho- ment of Marshal Jozef Piłsudski was church of the Assumption of the Bless- Antoni Kuszell, the Polish army colonel. In dox Church. It currently serves as the parish founded on which was placed plaque ed Virgin Mary. The temple designed by 1883 the temple was closed by the occupant, church of Sacred Heart of Jesus. Since the commemorating soldiers of French Andrzej Gołoński and funded by Ludwik and next to it was built a monastery for Ortho- mid-seventies of the nineteenth century un- and Polish troops. In Jabłonna in the Bieniecki was created in the mid-nine- dox nuns (read below) who came to Jabłonna til Poland regained independence in 1918, cemetery there are also two graves of teenth century. Next to the church there from Leśna Podlaska a decade later. the temple in Gródek was changed by the unknown soldiers commemorating the is a brick rectory (years of construction The church began functioning again af- Russians into an Orthodox cathedral. In the fallen in the Polish-Soviet War of 1920 1982-1983). For a long time the vicarage ter reclaiming of Poland’s independence years 1963-1964 it was renovated. A year and in World War II. remained unfinished and only thanks to after the World War I. After the World War earlier it was placed in the register of mon- the efforts of Father Joseph Franchuk II, in the years 1967-1971 the church was uments Chapel with a statue the building was partly completed in renovated, and a porch was expanded. At the churchyard the bell tower is lo- 1998. More recently, in 2010-2011 are- cated, and next to it missionary cross. of John Nepomucen as near rectory and church were devel- The female Orthodox Bell tower was built in the second half of opped. The temple itself was completely the eighteenth century. renovated. monastery in Wirów with Baroque roadside shrine that origins from the second half of the eighteenth a male branch in Mołożew century is placed less than half kilom- eter before Jabłonna (in direction to Sokołów). Inside is placed relatively Orthodox monastery was built at a rap- newer statue of John Nepomucen. On id pace. Huge amounts allocated for it and its top can be seen an iron gallows with glamor inside does not surprise anybody – heart hanged on it. Legends says that the building was erected at the request of the John Nepomucen unwilling to reveal tsarist authorities. The purpose of the invaders secret of confession to one of the heirs was clear: propitiation of new followers and living on these areas (the wife of the russification. The nuns worked in schools, or heir confessed to the priest from trea- on the farm. They took care of the children and son) had this heart hanged. The shrine old people. Their monastery had farms and got is supposed to warn against “life obsta- government grants. cles”.

62 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 63 Die Gemeinde Jabłonna Lacka

ie Gemeinde Jabłonna Lacka Grünen Lungen Polens ist, wo auch zwei liegt im Osten des Sokołowski Naturreservate gegründet wurden - Skarpa Kreises. Sie grenzt an die Ge- und Wydma Mołożewska (Mołożewski Kliff meinden: Sabnie, Repki, Ster- und Düne). Die Gemeinde ist für die schöne dyń und Perlejewo. Die Bevöl- Landschaft und die natürliche Umgebung Geschichtlicher Dkerung zählt 5127 Einwohner in 28 Dörfern. bekannt. Die Gewässer in Krzemień oder Das Gelände der Gemeinde liegt im Bereich Toczyska Podborne sind auch attraktive Überblick des Bugtals, welches Teil des Gebietes der Ziele für Touristen.

Die ersten Spuren des Lebens der Ge- lands sehr stark zu fühlen und machte meinde führen zum XI Jahrhundert. Aus sich durch die häufigen Versuche, die Ein- diesem Zeitraum kommen die hier, dank wohner zum Orthodoxen Glauben zu be- archäologischen Untersuchungen gefun- kehren, sichtbar. denen, Grabhügel. Der archäologische Vor dem Januaraufstand wurden die Fund war einzigartig groß (188 Gräber, Einwohner von Jabłonna Lacka durch eine 1800 Gegenstände und über 122 Gruben) Cholera – Epidemie dezimiert. Die Toten und machte das Gebiet zur größten Nek- wurden im örtlichen Wald, der „Ojców” ge- ropole der Region. nannt wird, begraben. Während der natio- Das Gelände von Jabłonna Lacka war nalen Befreiungsbewegungen trafen die einst Teil der Handelsroute, die zum Li- Einwohner auf starke Repressionen von tauischen Fürstentum und sogar nach der russischen Regierung. Moskau führte. Dies War der Weg vieler Genau so, wie der ganze Kreis, wurde Reisender – darunter war auch der König die Gemeinde von dramatischen Folgen Stanisław August Poniatowski. des I Weltkriegs, des polnisch-bolsche- Die Geschichte der Region wurde von wistischen Krieges in 1920, des II Welt- Religion und Religionskonflikten gekenn- kriegs und der Besatzungen betroffen. zeichnet. Bis heute hat sich das einstige Deswegen haben sich sehr wenige Se- Monasterium und das Orthodoxe Kloster henswürdigkeiten erhalten. Die, die wir in Wirów erhalten. In der Gemeinde war besprechen werden, von der Regionalen die Nachbarschaft des zaristischen Russ- Regierung sorgfältig gepflegt.

64 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 65 Bekehren zum Orthodoxen Glauben und die Russifizierung. Die Nonnen arbeiteten Denkmäler Sehenswürdigkeiten und in Schulen oder auf den Gutshöfen die zum Kloster gehörten. interessante Plätze Auf dem Gelände von Mołożew gab es In Jabłonna gibt es mehrere Denkmäler auch eine männliche Filiale des Klosters. die wichtige Ereignisse gedenken. Dazu ge- Das im Osten des Dorfes liegende Monas- hören der Obelisk zu Ehren der Helden der terium entstand am Ende des XIX Jahr- 6. Vilnius Brigade der Heimatsarmee (Armia hunderts und funktionierte bis I Weltkrieg. Krajowa) die 1950 unter Toczyska Podbor- Die Himmelfahrt der Die St. Antonius von ne gefallen sind oder das Denkmal zum Die hölzerne Kirche Andenken an die in den Jahren 1939-1945 Seligen Jungfrau Maria Padua Kirche in Wirów Gefallenen, das von einstigen Soldaten der in Gródek Heimatsarmee gestiftet wurde. Auf eine Kirche in Jabłonna Lacka ähnliche Weise hat man Johannes Paul Die St. Antonius von Padua Kirche ent- dem II seine Ehrerbietung erwiesen. In Kr- stand in den Jahren 1833- 1836 am Platz Ein weiteres sehenswertes Gotteshaus zemień befindet sich auch ein Denkmal des Eines der am besten erkennbaren Ge- der verbrannten, hölzernen Orthodoxen in der Gemeinde ist die hölzerne Kirche Marschalls Józef Piłsudski mit einer Tafel bäude der Gemeinde ist die Pfarrkirche. Kirche. Der Stifter des neuen Gebäudes in Gródek aus dem XVII Jahrhundert, die zum Andenken an polnische und französi- Das Gotteshaus wurde im XIX Jahrhun- war Antoni Kuszell, Oberleutnant der pol- eines der ältesten Relikte dieser Art in der sche Soldaten. Außerdem gibt es auf dem dert von Andrzej Gołoński entworfen und nischen Armee. 1833 wurde das Gottes- ganzen Region ist. Die Heiliges Herz Jesu Friedhof in Jabłonna Lacka zwei Gräber von von Ludwik Bieniecki gestiftet. Neben haus durch die Besatzer geschlossen und Pfarrkirche war einst ein Orthodoxer Tem- unbekannten Soldaten die Ehrerbietung der Kirche finden wir ein gemauertes neben ihm wurde ein Orthodoxes Kloster pel. In der Zeit der russischen Besatzung den im polnisch-bolschewistischen Krieg Pfarrhaus das 1982- 1983 gebaut wur- (siehe unten) für Nonnen die erst in zehn wollte die Regierung der Kirche ihre alte 1920 und im II Weltkrieg gefallenen erweist. de. Das Pfarrhaus blieb lange Zeit karg, Jahren nach Jabłonna Lacka aus Laśna Orthodoxe Gestallt wiedergeben. In den erst dank den Bemühungen vom Pfarrer Podlaska kamen. Jahren 1963-1964 wurde sie gründlich Der Jan Nepomucen Józef Frańczuk, wurde es 1998 teilweise Die Kirche konnte erst nach dem Wie- renoviert. Neben der Kirche befinden sich fertiggestellt. Neulich (2010- 2011) wurde dererlangen der Unabhängigkeit Polens noch ein Glockenturm aus dem XVIII Jahr- Bildstock die Umgebung der Kirche und des Pfarr- weiter funktionieren. In den Jahren 1967- hundert und ein Missionskreuz. hauses eingerichtet und das Gotteshaus 1971 wurde das Gotteshaus renoviert. renoviert. Nicht mal eineinhalb Kilometer vor Jabłonna Lacka (auf der Straße nach Das Orthodoxe Sokołów) steht ein Bildstock aus dem XVIII Jahrhundert, der im Barockstil ge- Frauenkloster in Wirów baut wurde. Im seinem Innerem befindet sich eine etwas jüngere Jan Nepomucen mit einer männlichen Skulptur. An der Spitze der Skulptur kann man einen eisernen Galgen erkennen, an Filiale in Mołożew dem ein Herz hängt. Der Legende nach soll der Priester Jan Nepomucen auf Be- fehl seines Herrschers aufgehängt wer- Das Frauenkloster entstand ganz den, weil er dem Herrscher das Beichtge- schnell, weil die zaristische Regierung rie- heimnis seiner Frau nicht verraten wollte. sige Geldsummen für diesen Zweck spen- Der Bildstock soll eine Warnung vor „den dete. Das Ziel des Besatzers war Klar- das Kurven des Lebens” sein.

66 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 67 MIASTO i Gmina kosów lacki

CERANÓW

KOSÓW LACKI

STERDYŃ

SABNIE www.kosowlacki.pl JABŁONNA LACKA e-mail: [email protected]

iasto i gmina Kosów Lacki dem przyrodniczym obszarem. Dzięki jest położona w północno takim uwarunkowaniom krajobrazowym SOKOŁÓW PODLASKI -zachodniej części powia- tereny te stanowią niezwykle atrakcyjny tu sokołowskiego. Liczy cel dla turystów, mogących tutaj przyjem- REPKI niemal 7400 mieszkań- nie wypocząć. Godne polecenia pod tym Mców zamieszkujących 29 sołectw i miasto względem jest starorzecze Bugu w miej- Kosów Lacki. Powierzchnia gminy to 200 scowości Rytele Święckie. Bez problemu 2 BIELANY km . 64% stanowią tutaj użytki rolne, 27% można znaleźć także miejsce na nocleg, użytki leśne, pozostałe grunty 9%. Tereny dzięki dobrej ofercie gospodarstw agro- gminy Kosów Lacki graniczą z gminami: turystycznych na obszarze gminy. Warto Małkinia Górna, Sterdyń, Sokołów Podla- ponadto zobaczyć liczne zabytki i obiekty ski, Sabnie, Stoczek i Miedzna. Północno turystyczne znajdujące się w okolicy: ze- -wschodnią część tych terenów zajmuje spół dworsko-parkowy w Dębem (obecnie Nadbużański Park Krajobrazowy. Stanowi własność prywatna), Muzeum Walki i Mę- on aż 27,2% powierzchni gminy, będąc jed- czeństwa w Treblince, czy przepiękny, mo- nocześnie jej najcenniejszym pod wzglę- numentalny kościół w Kosowie Lackim.

68 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 69 RYS HISTORYCZNY

Feliks Bartczuk

Nazwa Kosów Lacki (dawniej Kosso- w którym oficjalnie powstał pierwszy ko- polsko-litewskiej przekształcona jednak ni weteran powstania styczniowego” wo) pochodzi od wyrazów „kos” (gatu- ściół w miejscowości. w cerkiew unicką. przypomniany w tak zatytułowanej nek ptaka) i „lacki” (czyli polski). Miało Ginące w pomroce dziejów czasy śre- Dzięki królowi Stanisławowi Augustowi monografii Jacka Odziemczyka i Artu- to stanowić przeciwwagę dla sąsiadują- dniowiecza to dla Kosowa, podobnie jak Poniatowskiemu Kosów otrzymał w 1778 ra Ziontka. Umierając był już ostatnim cego z miejscowością Kosowa Ruskiego. i regionu, okres utarczek z Jaćwingami, roku prawa miejskie. Ogromną rolę ode- czynnym uczestnikiem walk z 1863 roku. Podobnie jak reszta regionu, tak i tereny Prusami, Galindami i Litwinami. O miej- grał tutaj Franciszek Marceli Kossowski, Zanim zakończył swe długie życie (1846- omawianej gminy na przełomie X i XI wie- scowe ziemie rywalizowali też książę- sędzia ziemski ziemi drohickiej. Franci- 1946) był jeszcze żołnierzem Armii Kra- ku nie były gęsto zaludnione. Skupiała się ta ruscy z książętami mazowieckimi. szek, będący kilkukrotnie deputowanym jowej. Słynął ze swojej odwagi i patrioty- tu głównie mazowiecka szlachta, bojarzy Wreszcie w XIV wieku dotarli tu nawet Trybunału Głównego Koronnego oraz Ko- zmu, a także przywiązania do symboliki ruscy, osadnicy litewscy czy uciekinierzy Krzyżacy. Na skutek zawirowań dziejo- misji Radomskiej, dwukrotnie sprawował narodowej. Bartczuk nawet w czasie II z Prus. Co prawda pierwsze historyczne wych wyznaczono po części nowe gra- funkcję posła na Sejm. To jego starania wojny światowej chodził w umunduro- wzmianki dotyczące Kosowa wskazują nice w efekcie czego Kosowa trafiły do w głównej mierze przyczyniły się do na- waniu powstańczym. Według źródeł hi- już na początek XIII wieku, ale towarzyszą Wielkiego Księstwa Litewskiego. Stan dania wspomnianych praw. Niestety Ko- storycznych miał mawiać: „Niech ludzie im pewne kontrowersje. Prawdopodob- ten utrzymywał się (z krótkimi przerwa- sów miał te prawa wkrótce utracić w wy- widzą, że idzie polski oficer. Może pod- nie w zapiskach Konrada Mazowieckiego mi) aż do zawarcia unii polski-litewskiej niku ukazu carskiego z 1869 roku – była trzyma to ich na duchu, bo Najjaśniejsza chodziło bowiem o inną osadę o tej samej w 1569 roku, która sprawiła, że ziemie to kara za udział w powstaniu stycznio- Rzeczpospolita Polska musi odzyskać nazwie, przynależącą do biskupstwa płoc- gminy były zasiedlane na nowo. wym. Ponownie odzyskał je dopiero 1 niepodległość”. Ciekawostką jest, że nie kiego (dodatkowo, jak dowodzą dziś hi- Bardzo ważną postacią dla historii gmi- stycznia 2000 roku, dzięki usilnym sta- nosił pełnego umundurowania, celowo storycy, dokument został jeszcze w epo- ny był Marcin Ciołek – rycerz i starosta raniom władz samorządowych. Mimo nie zakładając czapki w obawie przed ce sfałszowany). Kolejne sprzeczności dóbr biskupich, który dostał wieś w 1417 takiego obrotu spraw, Kosów wciąż się tym, że ktoś mu ją zrzuci z głowy profa- dawnych kronik dotyczą daty powstania roku od wielkiego księcia litewskiego Wi- rozwijał. Oddanie w 1887 roku do użytku nując orła znajdującego się na nakryciu pierwszej parafii kosowskiej. Jedne źró- tolda. Marcin był fundatorem pierwszego linii kolejowej Siedlce–Małkinia znacznie głowy. Dzięki wręcz obsesyjnemu patrio- dła podają tu początek XIV wieku (świad- kościoła pw. Nawiedzenia Najświętszej ożywiło handel w tej miejscowości. Znaj- tyzmowi, Bartczuk stał się inspiracją dla czyć miałby o tym wybudowany w 1340 Maryi Panny i św. Józefa. Ponad sto lat dowały się tutaj także dwa folwarki. wielu rodaków i wkrótce postacią legen- roku kościół w Prostyni, będący filią ko- później w pobliskim Kosowie Ruskim Inną ciekawą i barwną postacią w hi- darną – symbolizującą wolność i niepod- ścioła w Kosowie), inne dopiero rok 1425, powstała cerkiew prawosławna, po unii storii gminy był „Feliks Bartczuk – ostat- ległość.

70 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 71 Centrum Kosowa po bombardowaniu

Mieszkańcy Kosowa przed II wojną światową

Znacznemu napływowi Żydów na tereny Dawny dworzec PKP w Kosowie gminy z drugiej połowy XIX wieku towa- rzyszył początek rzemiosła i pojawienie Lata międzywojenne się takich zawodów, jak szewc, krawiec czy kowal. Były okresy w historii, że lud- ność żydowska stanowiła przeważającą większość na tym obszarze. To sprawiło, że Kosów Lacki stał się bardzo zróżnico- waną gminą. Polska ludność katolicka zajmowała się od zawsze uprawą roli, Ży- dzi natomiast parali się przede wszystkim handlem i przemysłem. Charakterystycz- ną pozostałością po żydowskiej obecno- ści na tych terenach jest centrum Kosowa z gęstą zabudową kamieniczek, do któ- rych wejścia znajdują się bezpośrednio z ulicy. W czasie wojny, na terenie miasta, Ernest Gramms (starosta powiatu soko- Podczas II wojny światowej i okupacji łowsko-węgrowskiego) utworzył getto hitlerowskiej sam Kosów oraz okoliczne dla ludności żydowskiej z Kosowa i oko- miejscowości poniosły duże szkody. Wie- lic. Tragiczny koniec miejscowych Żydów le budynków zostało zbombardowanych miał miejsce w obozie zagłady w Treblin- i zniszczonych przez niemieckie lotnictwo. Centrum Kosowa – lata 40-te przed bombardowaniem ce w latach 1942-1943 (patrz: zabytki Mimo to do dziś zachowało się wiele cen- i miejsca warte zwiedzenia). Niektórym nych zabytków. Gmina może pochwalić się z nich udało się co prawda zbiec, jednak naprawdę bogatą kolekcją miejsc wartych były to pojedyncze jednostki. zwiedzenia.

72 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 73 ZABYTKI I MIEJSCA WARTE ZWIEDZENIA

go proboszcza parafii, księdza Antoniego W latach 1998-2001 plebania uległa rozbu- Kościół pw. Narodzenia Surackiego, a także jego następcy księdza dowie. Co ciekawe, to właśnie tutaj odkryto Pawła Skwary. Za projekt był natomiast w 1964 roku obraz słynnego El Greco z XVI Najświętszej Maryi odpowiedzialny Józef Pius Dziekoński. wieku. „Ekstaza św. Franciszka”, bo taki ty- Kościół jest dominantą architektoniczną tuł nosi dzieło, zachowało się w złym sta- Panny w Kosowie Lackim miasta, widoczną nawet ze znacznych od- nie. Po latach konserwacji, pod koniec 2004 ległości. Niestety budowla uległa częścio- roku została otworzona ekspozycja obrazu wemu zniszczeniu w wyniku działań zbroj- w Muzeum Diecezjalnym w Siedlcach. We- Jest to budowla z jedną z najpiękniej- nych podczas II wojny światowej. Po jej dle dokumentu Nuncjatury Apostolskiej szych świątyń nie tylko w powiecie, ale zakończeniu dokonano remontu świątyni wciąż pozostaje jednak własnością parafii i całym województwie. Wspaniały mo- (na wniosek parafian), który trwał do 1951 Kosów Lacki. Warto odnotować, że jest to numentalny kościół murowany w stylu roku. Po drugiej stronie ulicy, centralnie jedyne dzieło hiszpańskiego mistrza, jakie Wnętrze kościoła neogotyckim został wzniesiony w latach naprzeciw kościoła, znajduje się murowa- możemy zobaczyć w Polsce. 1907-1924 dzięki staraniom ówczesne- na plebania, która powstała w 1958 roku.

Kościół w Kosowie Lackim od frontu

Kościół w Kosowie Lackim od tyłu

74 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 75 Pomniki

W Kosowe Lackim w centrum miasta znajdują się trzy pomniki upamiętniają- ce historyczne postacie oraz ważne wy- darzenia. Na wysepce jednego ze skrzy- żowań mieści się obelisk poświęcony marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu. Nie- daleko niego wzniesiono pomnik pamięci żołnierzy podziemia niepodległościowe- Pomnik Józefa Piłsudskiego go oraz cywilnych mieszkańców ziemi kosowskiej poległych i pomordowanych Dwór w Nowej Wsi w walce z komunistycznym zniewoleniem w latach 1944-1950. Na monumencie wy- kampanii wrześniowej oraz członkom ru- ryta jest sentencja Zbigniewa Herberta: chu oporu poległym w obronie ojczyzny „…nie dajmy zginąć poległym…”, a poniżej w latach 1939-1944. Został on wzniesiony Zespoły dworsko-parkowe w Nowej Wsi i Tosiach niej: „oddali życie za niepodległość Pol- we wrześniu 1968 roku, a na pamiątkowej ski, wiarę katolicką i wolność człowieka”. tablicy napisano: „ofiarom hitlerowskiego Na terenie gminy zachowały się cha- została pięknie odrestaurowana, a poło- Na samym dole umieszczono z kolei listę barbarzyństwa oraz poległym w walce rakterystyczne dla budownictwa dwor- żony przy niej park dodaje jej uroku. Nie- szesnastu zasłużonych żołnierzy oraz składa hołd miejscowe społeczeństwo: kowego zachodniego Podlasia zespoły stety posiadłość w Tosiach znajduje się mieszkańców Kosowa. Ostatnim pomni- Kosów Lacki, Chruszczewka, Skibniew, dworsko-pałacowe. Rezydencja w Nowej w gorszym stanie, choć także jest warto- kiem jest ten poświęcony żołnierzom Guty, Ceranów”. Wsi, znajdująca się przy stadninie koni, ściowym obiektem zabytkowym.

Drewniany młyn w Jakubikach

Kilka kilometrów za Kosowem Lackim w stronę Treblinki mieści się zabytkowy młyn wodny, zbudowany w 1946 roku. Budowla jest zadbana i znajduje się w bardzo dobrym stanie. Warto odnoto- wać, że tego typu młyny należą dziś do rzadkości. Młyn w Jakubikach jest obec- Pomnik ku pamięci żołnierzy nie młynem elektrycznym. Młyn w Jakubikach podziemia niepodległościowego Pomnik ku czci żołnierzy kampanii wrześniowej

76 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 77 cu 1944 roku). Zbudowano go w ramach Muzeum Walki projektu „Akcja Reinhard”, czyli planu li- kwidacji ludności żydowskiej. Pierwsza i Męczeństwa załoga obozu w Treblince liczyła ok. 30- 40 Austriaków i Niemców zajmujących w Treblince kierownicze stanowiska oraz ponad setkę strażników im podległych. Ludzie podej- mujący pracę w obozie musieli podpisać Muzeum to jest jednym z najbardziej dokument, w którym obiecywali milczeć znanych zabytkowych obiektów na tere- i zachować ścisłą tajemnicę państwo- nie całego powiatu. Wizyta w Treblince wą. Pierwszy transport więźniów z getta jest przystankiem niemal obowiązkowym warszawskiego datowany jest na 23 lipca w harmonogramie wyprawy każdego tu- 1942 roku. Żydzi przywożeni do Treblinki rysty. Miejscowość ta, będąca podczas II byli różnego pochodzenia. Zsyłano tu Po- wojny światowej miejscem mordu tysięcy laków, Czechów, Greków, Rosjan, a nawet ludzi, dotyczy jednego ze smutniejszych, Niemców i Austriaków. Dzienny transport ale i najważniejszych epizodów w historii dostarczał ok. 6000 więźniów do obozu. Polski. Liczba ta jednak bardzo szybko wzrastała. Obóz zagłady został tutaj zbudowany Statystyki podają, że już do połowy wrze- przez Niemców w połowie 1942 roku obok śnia do Treblinki wywieziono w sumie 241 istniejącego już obozu pracy (powstał tysięcy ludzi! Szacuje się, że w obozie zgi- latem 1941 roku, zlikwidowano go w lip- nęło łącznie 800 tysięcy ludzi.

Kapliczka św. Jana Nepomucena w Kosowie Lackim

Pomnik Centralny w Treblince

Kapliczka św. Jana Nepomucena w Wólce Okrąglik

Kapliczki i figury

Na terenie gminy można zobaczyć wiele Jeszcze starszymi kapliczkami, bo z XVIII kapliczek i przydrożnych figur. Wzniesio- wieku, są te z drewnianymi figurami Chry- na w XIX wieku dwukondygnacyjna ka- stusa Frasobliwego i św. Jana Nepomuce- pliczka w Wólce Okrąglik, z mieszczącą na w Kosowie Lackim. Ta druga znajduje się w jej środku rzeźbą św. Jana Nepomu- się w narożniku fragmentu ogrodzenia cena, jest prawdopodobnie najstarszym pozostałości parku dworskiego – okala- obiektem we wsi. Kapliczka znajduje się jącego obecnie stadion sportowy. Bardzo na kwadratowej podstawie, na czterech fi- oryginalną, kilkubryłową budowlą jest larach podtrzymujących ostrosłupowy da- murowana kapliczka w chruszczewce szek ze sterczynami w narożach. Między Włościańskiej, a swój urok posiada także filarami stoi drewniana, niemalowana, ok. drewniana kapliczka słupowa w Malisze- 40-centymetrowa rzeźba Nepomucena. wie Starej.

78 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 79 Na pamiątkowych kamieniach wyryte są nazwy miejscowości, z których pochodziły ofiary Drogowskaz do Muzeum

Mordów dokonywano za pomocą gazów bierna. Na domiar złego Niemcy ściągnęli do drugiego) oraz obszar dookoła nich two- poziomy pomnik, z brył stopionego bazaltu, spalinowych w specjalnych komorach gazo- z okolicznych posterunków posiłki, dzięki rzą Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblin- będących symboliką palonych zwłok. Z ko- wanych. Budowano także specjalne ruszty, którym udało im się szybko stłumić powsta- ce. Jest to oddział Muzeum Regionalnego lei o Karnym Obozie Pracy Treblinka I (gdzie na których palono zwłoki, aby jak najlepiej nie. Zbiec udało się blisko 200 więźniom z siedzibą w Siedlcach. Obóz Zagłady upa- zginęło ok. 10 000 Polaków i Żydów) przy- zatrzeć ślady zbrodni. Więźniowie wielo- z łącznej liczby 840 ludzi przebywających miętnia 17 tysięcy bloków kamiennych. Licz- pomina zaprojektowany przez prof. Fran- krotnie próbowali uciekać z transportów do w tamtym czasie w obozie. ba ta symbolizuje maksymalną liczbę osób, ciszka Starynkiewicza nieregularna ściana obozu. Do uciekinierów strzelano, stąd też Po stłumieniu buntu zaczęto powoli li- która mogła być zamordowana w komorach z czerwonego piaskowca o długości 12 m. widok szlaków kolejowych pełnych trupów kwidować obóz. Ostatecznie nastąpiło to gazowych Treblinki jednego dnia. Na części Stojące nieopodal krzyże wskazują nato- nikogo nie dziwił. Rannych dobijali niemiec- 23 lipca 1944 roku. Większość z obecnych z 216 kamieni umieszczono nazwy miejsco- miast miejsca, gdzie dokonywano maso- cy żołnierze z pobliskich posterunków. Więź- wtedy w Treblince 550 więźniów rozstrze- wości, z których przywożono Żydów. Całe wych rozstrzeliwań i pochówków więźniów. niowie próbowali też ucieczek z samego lano w pobliskich lasach. Potem Niemcy pole kamieni, obejmujące ok. 22 tysięcy W mieszczącym się przy parkingu no- obozu: przez podkopy lub kamuflowanie się zniszczyli całą dokumentację, aby nikt nie m2, zostało zabetonowane, aby chronić wym budynku można obejrzeć wystawę w transportach z odzieżą. Niewielu udawa- odkrył ich obecności w tym miejscu, a na znajdujące się tam prochy. Męczeństwo pamiątek, które znaleziono na terenie ło się zbiec. Ci, których złapano najczęściej koniec spalili baraki. Po wojnie wielu byłych więźniów symbolizuje Pomnik Centralny obozu. Muzeum jest czynne codziennie umierali w męczarniach. Po roku istnienia więźniów z Treblinki opublikowało swoje zbudowany z bloków granitowych. Bloki te od 9 do 18.30 (za wyjątkiem świąt Wiel- obozu wybuchło w nim powstanie. Więźnio- wstrząsające wspomnienia z pobytu w tym nawiązują swym ułożeniem do Ściany Pła- kanocnych i Bożego Narodzenia), a do- wie, choć zdeterminowani, działali raptownie obozie. Do najsławniejszych ofiar obozu czu w Jerozolimie. Przed pomnikiem został browolna opłata za wstęp na jego teren i chaotycznie. Na dodatek nie udało im się należał pisarz i pedagog Janusz Korczak. ustawiony głaz z napisem „Nigdy więcej” wynosi 6 zł. Dyrekcja muzeum prowadzi zmobilizować wszystkich do akcji. Część Od 1964 roku tereny obydwu obozów (pra- w sześciu językach (niemieckim, polskim, statystyki odwiedzin, z których wynika, że przebywających w obozie skazańców, wy- cy i zagłady), żwirownia (nazywana „Czarną jidysz, hebrajskim, rosyjskim i francuskim). rokrocznie do Treblinki przyjeżdża ok. 50 kończona fizycznie i psychicznie, pozostała Drogą”, która prowadziła od jednego obozu Za Pomnikiem Centralnym ustawiono drugi tysięcy turystów.

80 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 81 This made Kosów Lacki very diverse munici- Kosów and the surrounding villages suffered pality. During the World War II Ernest Gramms, heavy damage during World War II and the Nazi the County Executive created a ghetto for occupation. Many buildings were bombed and Jewish population from Kosów and adjacent destroyed by Luftwaffe. Apart from this, still, areas. The tragic end of local Jews took place to this day many valuables monuments have city and Municipality in Treblinka extermination camp (see: the retained. The municipality can offer a truly rich Kosów Lacki monuments and paces to visit). collection of places to visit. MONUMENTS AND PLACES WORTH SEEING unicipality lies on Podlaski, Sabnie, Stoczek and Miedz- north-western part of na. North-eastern part of this area is Sokołów district. Almost covered by Bug Landscape Park, which Neo-Gothic style church military actions during World War II. After the 6400 inhabitants are liv- makes up to 27,2% of the municipality war, the temple was renovated (at the request ing on area of 200 square area, being at once most valuable area in Kosów Lacki of parishioners). Mkilometres, divided into 29 villages and of the municipality in terms of nature. Across the street just in front of the church, the town of Kosow Lacki. The munici- Finding a place to stay is not a big deal a brick rectory is placed, which was estab- pality borders with other municipalities here due to good offer of agrotourist A great, monumental church in neo-Gothic lished in 1958. It is here that the famous El as: Małkinia Gorna, Sterdyń, Sokołów centers. style was built between 1907-1924 as a result Greco painting from XVI century was discov- of efforts of the parish priest Anthony Sura- ered. The painting is named “Ecstasy of St. cki, as well as his successor Paul Skwara. The Francis” and it has preserved in very poor church is an architectural dominant of the condition. After years of maintenance, in late HISTORICAL BACKGROUND city, visible even from great distances. Unfor- 2004, the painting was finally presented at the tunately, the building was partly destroyed by Diocesan Museum in Siedlce.

The turn of the thirteenth and fourteenth the lands of municipality being inhabited century was a disastrous time for the mu- again. nicipality Kosów Lacki, when long-lasting Thanks to King Stanisław August Ponia- and debilitating fighting for these lands towski in 1778 Kosów received city rights. took place. This made the settlement al- Unfortunately, these laws were taken short- most completely destroyed. The population ly after by tsarist ukase in 1989 as a pun- of this area was plagued by invasions of ishment for participating in the January Jacwings and Prussians, later also by Lithu- upraising. City rights were regained only on anians (Kosów later was completely burned January 1, 2000, due to strenuous efforts of down as a result of Swedish invasion in local authorities. the 18th century).Finally, in the XIV centu- A significant influx of Jews in second half of ry even Teutonic Knights reached here, as the 19th century was accompanied with ap- a result area of Kosów went to Grand Duchy pearance of such professions as shoemaker, of Lithuania. This condition persisted (with tailor or blacksmith. There were periods in the short breaks) until the conclusion of the history of the municipality when the Jewish Polish-Lithuanian Union in 1569 that made municipality constituted majority in this area.

82 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 83 Monuments

In the city center of Kosów Lacki are located three monuments to commem- orate historical figures and important events. On the one of intersections is located obelisk dedicated to marshal Joseph Piłsudski. Not far from it a mon- ument was built in memory of soldiers of the independence underground and civilians killed and murdered during fight against communist enslavement. The last monument is dedicated to the sol- diers of the September Campaign and The park and manor members of resistance movement who died in defense of their homeland. complexes in Nowa Wieś and Tosie

In the area of municipality remained park and manor complexes with charac- teristic construction for western Podla- sie. A residence in Nowa Wieś, located at the stud far, was beautifully restored Shrines and figures and a park located nearby enhances even more the beauty of this place. Unfortu- nately, the property in Tosie, although be- In the area of municipality it is possible ing also a valuable historical monument, to see many roadside shrines and figures. is in much worse condition. The oldest facility in Wólka Okrąglik is probably a two-storey chapel with sculp- Wooden mill in Jakubiki ture of St. John Nepomucen, built in the 19th century. Even older chapels, originat- ing from XVII century can be seen in Ko- A few kilometres from Kosów Lacki in sów Lacki, one of them contains the stat- the direction of Treblinka is located a his- ue of Christ and the second – sculpture toric water mill, built in 1946. The building of St. John Nepomucen. A very original is well-maintained and in very good condi- building is the chapel in Chruszczewka tion. It is noteworthy that such type of mill Włościańska and another very charming is very rare nowadays. The mill in Jakubiki wooden shrine can be found in Maliszewa is currently electric mill. Stara.

84 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 85 Die Stadt und Gemeinde Kosów Lacki

Museum of struggle and anybody. After a year of existence of the camp, the uprising broke out. The prisoners, Martyrdom in Treblinka although mobilized acted quickly and cha- otically. The uprising was quickly quelled. Almost 200 prisoners managed to escape ie Gemeinde Kosów Lacki liegt Miedzna. Der nord- östliche Teil dieses Treblinka during the World War II was from a total number of 840 staying in the im Nord- Westen des Sokołow- Gebietes gehört zum Nadbużański Land- a place of genocide. camp at that time. ski Kreises. Sie hat fast 6400 schaftspark, der 27,7 Prozent der Fläche The death camp was built here by Ger- As a result of that, the camp was liqui- Einwohner die in 29 Dörfern der Gemeinde ausmacht. Der Landschafts- mans in mid-1942 next to existing labour dated on July 23, 1944. Since 1964 areas und der Stadt Kosów Lacki le- park ist der wertvollste Naturlebensraum camp (formed in 1941, liquidated in July of both camps: labour and extermination, Dben. Die Fläche der Gemeinde gleicht 200 der Gemeinde. Man kann hier aber auch 1944). It was built as a part of “Operation and also the area of cemetery, are part of Quadratkilometern. Das Gelände grenzt an problemlos einen Übernachtungsplatz fin- Reinhard”, which was a plan of liquidation the Museum of Struggle and Martyrdom die Gemeinden: Małkinia Górna, Sterdyń, den, denn es gibt eine reiche Auswahl an of Jewish population. The first transport in Treblinka. It is a branch of the Regional Sokołów Podlaski, Sabnie, Stoczek und Ferienhöfen. of prisoners from Warsaw Ghetto is dated Museum having its head office in Siedlce. on July 23, 1942 year. Jews sent to Treblin- There are placed 17 000 stone blocks. On ka were many, different origins as Poles, 216 stones are written names of places, Czechs, Greeks, Russians and even Ger- from which Jews were brought here. The Geschichtliche mans and Austrians. whole field of stones, covering the area of Daily transport delivered approx. 6 000 approx. 22 000 m² was concreted to protect Übersicht prisoners, this number, however rapidly in- ashes contained therein. The monument creased. Statistics show that already by built of granite block symbolizes martyr- Die Wende vom XIII zum XIV Jahrhun- rechte. Leider wurden diese schnell vom mid-September number of deported to Tre- dom of prisoners. These blocks refer to the dert war eine Fatale Zeit in der Geschichte Zaren abgenommen, als Strafe für die blinka was up to 241 000 people! It is esti- Wailing Wall in Jerusalem. In front of the der Gemeinde. Sie war von langanhalten- Teilnahme am Januaraufstand. Kosów mated that in total in the camp were killed monument, a stone is set with writing on it det, verwüstenden Kämpfen um das Land Lacki hat die Stadtrechte erst im Jahr 800 000 people. which says “Never Again” in six languages geprägt. Die Einwohner wurden oft von den 2000 dank starken Bemühungen der Kom- Murder was carried out by means of ex- (German, Polish, Yiddish, Hebrew, Russian Jaćwingen und Preusen und später auch munalverwaltung wiederbekommen. haust gases in special chambers. Also, spe- and French). In a new building located near den Litauern überfallen. Darauf hin gelang Dem beachtlichen Zustrom von Juden cial grates were built designed for burning a parking lot it is possible to see an exhibi- Kosów Lacki unter die Verwaltung des im XIX Jahrhundert folgte das Auftau- the corpses in order to erase the traces of tion of memorabilia that were found in the Großen Litauischen Fürstentums. So war chen solcher Handwerke und Berufe wie crime. The prisoners often tried to escape camp. The museum opens every day at 9 es bis zum Schließen der polnisch- litaui- Schuster, Schneider oder Schmiede. Es during transports to camp, but for most and closes at 18:30 (excluding the Easter schen Union 1569. war eine Zeit in der Geschichte, in der das of them were shot, hence the view of rail- and Christmas time), a voluntary entrance Dank dem König Stanisław August Po- jüdische Volk die Absolute Mehrheit der way routes full of corpses did not surprise fee is 6 PLN. niatowski bekam Kosów 1778 die Stadt- Bevölkerung in der Gemeinde ausmachte.

86 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 87 Dies trat dazu bei, dass Kosów Lacki 1943 (siehe Sehenswürdigkeiten und in- eine differenzierte Gemeinde wurde. teressante Plätze). Während des II Weltkriegs erstellte der Während des II Weltkriegs und der Hitler- Landrat ein Getto für Juden in Kosów besatzung wurde ein Großteil von Kosów Lacki. Das tragische Ende fanden die Lacki und den Nachbarorten durch Bomben jüdischen Einwohner der Gemeinde im zerstört. Trotzdem haben sich einige Se- Todeslager Treblinka in den Jahren 1942- henswürdigkeiten bis heute erhalten.

Sehenswürdigkeiten und interessante Plätze

ist das vorherrschende architektonische Die Gemauerte Merkmal der Stadt, die sogar aus großen Die Hof- Parkanlagen Entfernungen zu sehen ist. Leider wur- neugotische Kirche de das Gebäude zum Teil im II Weltkrieg in Nowa Wieś und Tosie zerstört. Es wurde aber renoviert. An der in Kosów Lacki anderen Straßenseite steht ein gemauer- tes Pfarrhaus aus dem Jahre 1958. Hier Binnen der Gemeinde haben sich, für wurde 1964 das berühmte Gemälde von El den Westen von Podlasie (Podlachie) ty- Die prachtvolle Kirche wurde in den Jah- Greco „Die Ekstase des Heiligen Francis- pische, hofbauten erhalten. Die Residenz ren 1907- 1924 dank den Bemühungen des cus” aus dem XVI Jahrhundert entdeckt. in Nowa Wieś, die sich an einem Gestüt Pfarrers Antoni Suracki und seines Nach- 2004 wurde das Gemälde im Diözesanmu- befindet, wurde komplett restauriert. Die folgers Paweł Skwara erbaut. Die Kirche seum in Siedlce ausgestellt. Länderei mit dem Hof in Tosie ist Lei- der in einem viel schlechterem Zustand. Trotzdem ist es ein sehenswertes Objekt. Die hölzerne Mühle in Jakubiki

Ein paar Kilometer hinter Kosów Lacki in Richtung von Treblinka befindet sich eine Wassermühle aus dem Jahr 1946. Das Gebäude ist gepflegt und in einem guten Zustand. Solche Mühlen sind heut- zutage sehr selten. Die Mühle in Jakubiki funktioniert immer noch, wird aber elekt- risch betrieben.

88 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 89 Denkmäler

Im Zentrum von Kosów Lacki gibt es drei Andenken an bedeutende Figuren aus der Geschichte oder wichtige Ereig- nisse. An einer Kreuzung befindet sich ein Obelisk der Józef Piłsudski gewidmet wurde, unweit welchem wir ein Andenken an die Soldaten und Zivilisten die in den Unabhängigkeitskämpfen fielen. Das letz- te Denkmal wurde den Soldaten der Sep- Das Museum des zu entkommen, was aber mit einer so- temberkampagne und den Anhängern der fortigen Exekution bestraft wurde. Nach Widerstandsbewegung gewidmet die in Kampfes und des einem Jahr brach im Lager ein Aufstand den Jahren 1939- 1944 starben. dank dem 200 Gefangenen die Flucht Martyriums in Treblinka gelungen ist. Nach diesem Ereignis wurde das Lager langsam geschlossen. Letztlich passierte das am 23 Juli 1944. Treblinka war während des II Weltkriegs Seit 1964 ist das Vernichtungs- und Ar- ein Ort des Mordes Tausender Menschen. beitslager das Museum des Kampfes und Das Vernichtungslager wurde von Na- des Martyriums in Treblinka. Es ist ein Teil tionalsozialisten im Jahr 1942, neben des Regionalmuseums in Siedlce. Es be- dem schon existierendem Arbeitslager finden sich hier 17 Tausend Steinblöcke. erbaut. Es wurde im Rahmen des Projek- Auf 216 Steinen wurden die Namen der Bildstöcke und tes „Aktion Reinhard”, also des Plans der Orte von denen die Gefangenen kamen, Vernichtung des jüdischen Volkes, er- aufgeschrieben. Das ganze Steinfeld, das Skulpturen baut. Der Erste Transport von Gefange- 22 Tausend Quadratmeter umfasst, wur- nen aus dem Warschauer Getto wird auf de zubetoniert, zum Schutz, der sich dort den 23 Juli 1942 datiert. Die Juden wur- befindenden, Aschen. Das Martyrium der In der Gemeinde lassen sich viele Bild- den aus verschiedenen Orten nach Treb- Gefangenen wird von einem Denkmal aus stöcke und Skulpturen an den Straßen linka gebracht: aus Tschechien, Polen, Granit symbolisiert, das mit seinem Aus- finden. In Wółka Okrąglik wurde XIX ein Griechenland, Russland, Deutschland sehen an die Klagemauer in Jerusalem Bildstock mit zwei Etagen aufgestellt, der oder Österreich. Der tägliche Transport erinnert. Vor dem Denkmal steht ein Fels im Inneren eine Jan Nepomucen Skulptur glich 6000 Menschen. Diese Zahl wuchs mit der Aufschrift „Nie wieder” in sechs verbirgt. Es ist wahrscheinlich das älteste aber sehr schnell. Laut Statistiken Sprachen (Deutsch, Polnisch, Jiddisz, Objekt im Dorf. Noch älter sind aber sind wurden in Treblinka 800 Tausend Men- Hebräisch, Russisch und Französisch). aber die Bildstöcke in Kosów Lacki die schen ermordet. Dazu dienten Gase die In dem sich nahe am Parkplatz befin- aus dem XVIII Jahrhundert stammen. Sie in Gaskammern eingesetzt wurden. Es dendem neuem Gebäude kann man die zeigen Christus den Schmerzensmann wurden sogar spezielle Gerüste gebaut Ausstellung von Andenken, die im Lager und wieder Jan Nepomucen. Einzigartige auf denen die Leichen der Gefangenen gefunden wurden, besichtigen. Das Mu- Objekte sind auch der gemauerte Bild- verbrannt wurden, um die Spuren der seum ist Täglich von 9- 18 Uhr geöffnet stock in Chruszewka Włościańska und Morde zu vernichten. Die Gefangenen (außer Ostern und Weihnachten) und der Säulenbildstock in Maliszewa Stara. haben versucht, während der Transporte der Eintritt kostet 6 zł.

90 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 91 GMINA repki

CERANÓW

KOSÓW LACKI

STERDYŃ www.repki.pl e-mail: [email protected]

mina Repki jest położona ca Polski”, a tereny przyległe do rzeki Bug we wschodniej części po- to Nadbużański Park Krajobrazowy (po- SABNIE wiatu sokołowskiego. Gra- wierzchnia 2694 hektarów). Tereny nadbu- niczy z gminami: Bielany, żańskie objęte są siecią ekologiczną „Natu- JABŁONNA LACKA Drohiczyn, Jabłonna Lacka, ra 2000” obejmującą obszar 838 hektarów GKorczew, Paprotnia, Sabnie i Sokołów (Dyrektywna Ptasia i Dyrektywna Siedlisko- Podlaski. Ludność gminy Repki liczy ok. wa). Ciekawostką florystyczną jest Rezer- 5900 mieszkańców. W granicach admi- wat „Śnieżyczki” w lasach repkowskich. nistracyjnych gminy zlokalizowane są Gmina Repki charakteryzuje się sto- 42 miejscowości (41 sołectw, Bałki nie sunkowo bogatym, czystym i nieska- SOKOŁÓW PODLASKI mają bowiem statusu sołectwa). Po- żonym środowiskiem przyrodniczym. wierzchnia tych terenów to 168,79 km2, Piękne krajobrazy i czyste naturalne REPKI z czego 80% stanowią użytki rolne. Lasy środowisko oraz 2600 hektarów lasów zajmują 15%, a pozostałe grunty 5%. dają możliwości wypoczynku, grzy- Gmina jest położona na wysoczyźnie bobrania i polowań. W gminie znajduje BIELANY morenowej. Powierzchnia terenu jest się również cenne dziedzictwo kultu- pofalowana, a najwyższe wzniesienia rowe (liczne zabytki). Zachował się tu (do 190 m n.p.m.) występują w zachod- wiejski krajobraz kulturowy, co sprzyja niej i południowej części gminy. rozwojowi agroturystyki. Turyści szu- Charakterystyczną formą ukształtowania kający tutaj miejsca na dłuższy pobyt powierzchni w gminie jest fragment skarpy mają spory wybór, jeśli chodzi o bazę doliny Bugu. W rejonie miejscowości Fran- noclegową. Warto odwiedzić także miej- kopol różnica poziomów pomiędzy dnem scowe zabytki: kościoły w Skrzeszewie, doliny a powierzchnią wysoczyzny przekra- Szkopach, Rogowie, Sawicach i Wyro- cza 30 metrów. Gmina Repki jest położona zębach czy też pięknie odrestaurowany w obszarze funkcjonalnym „Zielone Płu- dwór w Mołomotkach.

92 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 93 RYS HISTORYCZNY

Gmina Repki ma długą i bogatą historię. restaurowania w 1837 roku. Kościół odna- Na jej obszarze znajdują się pozostałości wiano po uszkodzeniach na skutek działań grodziska we Włodkach i cmentarzyska wojennych w 1915 r. kurhanowe z Rogowa. Obszar ten w okre- Na XVI i XVII wiek datuje się powstanie sie formowania się państwa polskiego (po- cerkwi na terenie obecnej gminy Repki: Dawny dwór w Repkach dobnie jak inne gminy obecnego powiatu w Rogowie i w Szkopach. Cerkiew w Rogo- sokołowskiego) był terenem rywalizacji wie w 1789 roku była w złym stanie, dlate- polsko-ruskiej, by w końcu trafić w grani- go w jej miejsce właściciel miejscowości Warto przy tym dodać, iż tereny obecnej gmi- rów. O bitwie przypominają w Skrzeszewie ce Litwy. W 1569 r. wszedł w skład Polski Adam Szydłowski razem z żoną Wiktorią ny Repki należały wówczas głównie do gmi- pomniki 212. Pułku Ułanów Lubelskich i Gru- w ramach wspólnego polsko-litewskiego Kuczyńską ufundowali nową drewnianą ny Repki (w ówczesnych granicach) i gminy py Jazdy Ochotniczej (patrz: zabytki i miej- państwa. Teren dzisiejszej gminy był tak- cerkiew pod wezwaniem św. Dymitra wraz Wyrozęby. Po II wojnie światowej, w 1954 r. sca warte zwiedzenia). że miejscem przenikania się osadnictwa z dzwonnicą. Parafia rzymskokatolicka pod władze zlikwidowały gminy wprowadzając Pięć lat po zakończeniu II wojny światowej polskiego (lackiego) i ruskiego. W dawnych wezwaniem św. Anny, którą w niemal nie- na ich miejsce gromady. Ten podział nie oka- dramatyczne sceny rozegrały się również Repkach i pobliskich okolicach zamiesz- zmienionym kształcie można oglądać do zał się jednak sprawny administracyjnie, co w Borychowie. 30 września 1950 roku w miej- kiwali chłopi pierwotnego pochodzenia ru- dziś, została powołana w 1919 roku. Z ko- spowodowało że od 1 stycznia 1973 wróco- scowości tej w walce z komunistami zginęli skiego, którzy w 2. poł. XIX i na początku lei cerkiew w Szkopach powstała w 1644 no do ponownego podziału gminnego. Reak- żołnierze sokołowskiego patrolu 6. Brygady XX w. ulegli polonizacji przyjmując polską roku. Ufundował ją Mieczysław Mleczko, tywowana więc została także gmina Repki, Wileńskiej Armii Krajowej. Oddziały Urzędu świadomość narodową (podobnie jak np. dworzanin i sekretarz króla Władysława do której włączono także większość gminy Bezpieczeństwa Publicznego i Korpusu Bez- w gminach Sabnie, Jabłonna, Sterdyń). IV Wazy. Obecny kościół parafialny został Wyrozęby. pieczeństwa Publicznego zlikwidowały od- Z kolei właścicielami położonych tu folwar- wzniesiony w pierwszej połowie XIX wieku Warto wspomnieć jeszcze o początku dział, w skład którego wchodzili: Arkadiusz ków byli zamożni przedstawiciele szlachty staraniem Antoniego Ciołkowskiego i jego okresu międzywojennego, ponieważ wyda- Czapski „Arkadek”, Józef Oksiuta „Pomidor”, polskiej. Drobna szlachta natomiast domi- żony Amelii z Piłsuckich. rzenia w gminie Repki miały spory wpływ na Władysław Strzałkowski „Władek” i euge- nowała w Wyrozębach i ich sąsiedztwie. Pierwsze spisane wzmianki o wsi Rep- obecne granice naszego kraju. Ważną rolę niusz Welfel „Orzełek”. Na pomniku w Bo- W XV w. zaczyna także kształtować się ki pochodzą z 1492 roku. Gmina została w historii wojny polsko-bolszewickiej ode- rychowie, poświęconemu owej brygadzie, rzymskokatolicka sieć parafialna, powsta- utworzona w 1864 roku. O organizacji gmin- grał most na Bugu we Frankopolu. W dniach widnieje również nazwisko Mariana Bory- ją świątynie w Skrzeszewie i Wyrozębach nej możemy mówić natomiast w okresie 18-19 sierpnia 1920 roku między Skrzesze- chowskiego, który w lutym 1951 roku został Podawcach. Obecny kościół skrzeszewski, Księstwa Warszawskiego (analogicznie wem a Frankopolem odbyła się bitwa o ten- zamęczony przez komunistów w więzieniu który możemy dziś zwiedzać, powstawał jak w przypadku pozostałych gmin), kiedy że most. Grupa Jazdy Ochotniczej majora przy ulicy Rakowieckiej w Warszawie za po- w latach 1705–1733. Inicjatorem jego bu- tereny te w 1809 r. weszły w jego skład. Feliksa Jaworowskiego po wielogodzinnym moc udzielaną partyzantom. Jego żona Cze- dowy był Stanisław Godlewski, kasztelan Zapewne pierwszym wójtem repkowskim boju odcięła drogę odwrotu trzem pełnym sława Borychowska została skazana przez podlaski, który zmarł w 1709 roku. Nie dane był Adam Szydłowski, do którego należały i trzem zdziesiątkowanym dywizjom bol- Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie na było również ukończenie dzieła jego bratu tutejsze dobra. Taki typ administracji fawo- szewickim, które musiały uciekać okrężną 10 lat pozbawienia wolności, córka Janina Janowi, zmarłemu w 1717 roku. Ostateczny ryzował zamożną, świadomą szlachtę i był drogą przez Nur i Granne. Wydarzenia z tego na 1,5 roku więzienia, pozostałe rodzeństwo kształt kościołowi nadał siostrzeniec God- problemem dla rosyjskiego zaborcy. Dlate- czasu nazywa się „cudem nad Bugiem”. Do wysłano do Domów Dziecka. Dopiero sąd III lewskich – Baltazar Ciecierski z żoną Anną go w 1864 r. carskim ukazem wprowadzono niewoli trafiło ponad 1000 żołnierzy sowiec- Rzeczpospolitej oddał sprawiedliwość tej ro- z Gembickich. Kościół został uszkodzony nowy rodzaj gmin, funkcjonujący w ramach kich, a Polacy zdobyli dodatkowo 15 armat, dzinie przyznając, że udzielając schronienia na początku XIX wieku, ale Franciszek Ob- kolejnych powiatów, w tym powstałego z po- dziewięć karabinów maszynowych, cztery i pomagając partyzantom działała na rzecz niski, poseł na sejm, pokrył koszty jego od- czątkiem 1867 r. powiatu sokołowskiego. sztandary oraz spore ilości sprzętu i towa- polskiej niepodległości.

94 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 95 ZABYTKI I MIEJSCA WARTE Pomnik poległych partyzantów 6. Wileńskiej Brygady AK w Borychowie ZWIEDZENIA

Pomnik poległych Pomniki poświęcone partyzantów 6. Brygady żołnierzom 212. Pułku Wileńskiej Armii Krajowej Ułanów oraz Grupie w Borychowie Jazdy Ochotniczej walczącej w Skrzeszewie Wspomniane wcześniej wydarzenia z 1950 roku zostały oficjalne przypomniane w 2005 i Frankopolu w 1920 r. roku. Odsłonięto wtedy pomnik w Borycho- wie ku pamięci czwórki żołnierzy walczą- cych z komunistami. Na obelisku widnieje Tuż po bitwie warszawskiej zwanej napis: „Pamięci 6. Brygady Wileńskiej AK ,,Cudem nad Wisłą’’ bolszewicy wycofy- poległych 30.09.1950 r. w Borychowie w wal- wali się w kierunku mostów i przepraw ce z komunistami: Arkadiusza Czapskiego na Bugu. Dogodna przeprawa z mostem ps. „Arkadek”, Józefa Oksiuty ps. „Pomidor”, znajdowała się we Frankopolu, nieopodal Władysława Strzałkowskiego ps. „Władek”, Skrzeszewa. W dn. 18-19 sierpnia 1920 r. Eugeniusza Welfla ps. „Orzełek” oraz Mariana na oddziały bolszewickie uderzyła Grupa Borychowskiego zamęczonego przez komu- Jazdy Ochotniczej mjr. Feliksa Jaworskie- nistów w 1951 r. w więzieniu za pomoc udzie- go. 8 lat po bitwie jednostka kultywująca loną partyzantom. Oddali życie za niepod- tradycje spod Skrzeszewa i Frankopola – ległość Polski i wolność człowieka”. Marian 22. Pułk Ułanów Podkarpackich, postawił Borychowski został w 2007 roku pośmiertnie pomnik przy drodze Skrzeszew – Fran- odznaczony przez ówczesnego prezydenta kopol, poświęcony 212. Pułkowi Ułanów Polski Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Koman- walczącemu w ramach GJO. dorskim Orderu Odrodzenia Polski. Pomnik Z kolei na cmentarzu w Skrzeszewie został usytuowany na początku wsi, przy w 1993 r. odsłonięto pomnik honorujący drodze do Wyroząb, w bezpośredniej blisko- GJO i jej dowódcę Feliksa Jaworskiego. ści dawnego gospodarstwa Mariana i cze- Z kolei w 1999 Publicznej Szkole Podsta- sławy Borychowskich. Postawiony został wowej w Skrzeszewie nadano imię 19. staraniem Fundacji ,,Pamiętamy’’, niezwykle Pułku Ułanów Wołyńskich, który także zasłużonej instytucji w dziele przywracania został stworzony z części jednostek GJO pamięci o Żołnierzach Niezłomnych. biorących udział w tej bitwie.

96 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 97 Kościół pw. Świętego Stanisława Biskupa Męczennika w Skrzeszewie

Parafia skrzeszewska powstała ski (do śmierci w 1717 roku). Kościół między 1428, a 1431 rokiem. Obecny został dokończony przez Baltazara orientowany, murowany z cegły i tyn- Ciecierskiego, stolnika drohiczyńskie- kowany kościół zbudowany w latach go. Nawa kościoła (w stylu barokowo 1705-1733 z fundacji starosty nur- -klasycystycznym) jest prostokątna, skiego i kasztelana podlaskiego Stani- czteroprzęsłowa, prezbiterium równej sława Godlewskiego. Po jego śmierci z nią szerokości, prostokątne, dwu- w 1709 roku, budowy podjął się jego przęsłowe. Wewnątrz znajduje się cen- brat, Jan Godlewski, podkomorzy nur- ne wyposażenie z XVIII wieku.

Kościół w Skrzeszewie

Kościół w Wyrozębach

Kościół pw. Świętej niany został ufundowany w 1438 roku przez Marcina, Piotra i Pawła z Wyrozę- Trójcy w Wyrozębach bów. Kolejny został wzniesiony pomiędzy 1700, a 1737 rokiem na koszt Franciszka Podawcach Korybut-Woronieckiego i Joanny z Wyro- zębskich. Obecny natomiast został kon- sekrowany w 1865 roku i nosi wezwanie Murowany z cegły i tynkowany kościół św. Trójcy. Świątynia charakteryzuje się został zbudowany w latach 1858–1865 dwuprzęsłową nawą na rzucie prostoką- według projektu Henryka Marconiego. ta. Prezbiterium wyższe zamknięte jest Budowę prowadzili Ludwik Jabłoński, półkolistą absydą, po bokach znajduje się budowniczy powiatu siedleckiego oraz zakrystia i składzik. Obok kościoła można ks. kanonik Julian Brześciański, na koszt zobaczyć dzwonnicę, plebanię, organi- Tadeusza Doria-Dernałowicza, właściciela stówkę i dawny szpital – Instytut Dobro- klucza repkowskiego, jego córki Ewy i zię- czynności pw. św. Judy Tadeusza, wybu- cia Seweryna. Pierwotny kościół drew- dowany w latach 1862-1873.

98 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 99 Kościół pw. Najświętszej staraniem Antoniego Ciołkowskiego. Para- fia rzymsko-katolicka znajduje się w Szko- Trójcy w Szkopach pach od 1919 r., wcześniej funkcjonowała tu parafia prawosławna (1875-1915). Wnętrze zostało odrestaurowane w 1963 roku. Murowany z cegły na planie elipsy, tyn- Przed II wojną światową funkcjonował kowany kościół budowany w latach 1807- w Szkopach także dwór, będący własno- 1822. Jedyna, w stylu klasycystycznym, ścią rodziny Bujalskich. Obok starego murowana w tym okresie cerkiew unicka dworku powstał nowy – drewniany, ale na terenie obecnego powiatu sokołowskie- wyższy. Zbudowane zostały także budyn- go. Prezbiterium jest wydzielone wewnątrz, ki gospodarcze wybudowane z kamieni, zakrystie znajdują się po bokach kościoła, na nowo urządzono też park oraz pogłę- nad którymi znajdują się loże. Pierwotna biono stawy. W 1944 roku majątek rozpar- cerkiew erygowana w 1644 roku staraniem celowano, a w budynku dworu umieszczo- Mieczysława Mleczki. Obecna wystawiona no szkołę podstawową.

Kościół w Rogowie

Kościół pw. św. Anny tynia została wybudowana w 1815 roku. W 1875 roku zamieniono ją na prawosław- w Rogowie ną cerkiew, a ówczesnego proboszcza Teodora Telakowskiego wydalono do Gali- cji. Dopiero po odzyskaniu niepodległości Obecny drewniany kościół parafialny w 1918 roku kościół został rewindykowa- o konstrukcji zrębowej pod wezwaniem ny katolikom, a 12 maja 1919 r. powstała św. Anny powstał na miejscu dawnej cer- tu parafia katolicka pod wezwaniem św. kwi pod wezwaniem św. Dymitra Męczen- Anny. Obok świątyni znajduje się drew- nika. Cerkiew, jeszcze jako prawosławną niana dzwonnica o konstrukcji słupowej ufundowała w 1546 r. ówczesna właści- z początków XIX wieku. Po drugiej stro- cielka Anna Ościkowa. Z początkiem XVII nie stoi drewniana plebania zbudowana w. cerkiew przyjęła unię i w ten sposób w 1930 roku staraniem księdza Francisz- Kościół w Szkopach funkcjonowała ok. 170 lat. Obecna świą- ka Osińskiego, proboszcza rogowskiego.

100 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 101 Kościół w Sawicach Dwór w Karskich

Kościół w Sawicach Dwór drewniany mata pracujący na polskich placówkach w Anglii i Argentynie. Zginął podczas II pw. św. Jerzego w Karskich wojny światowej, a dwór przejęła siostra Teresa Mittelstaedt. W latach świetno- ści dworu (lata 20.) w ogrodowej altanie Dawniej była to cerkiew prawosławna oraz Agnieszki z Cieciszewskich i Teofila Dwór w Karskich to prawdopodobnie występował m.in. Mieczysław Fogg. Na pod wezwaniem Jerzego Męczennika Kossakowskiego. Wystawiona na nowo XVIII-wieczna karczma przeniesiona występy zjeżdżała cała elita Warszawy. i jako datę jej powstania uznaje się rok w 1815 roku na koszt Wiktorii z Kuczyń- w 1912 roku z Krześlina (chociaż Kata- Po wojnie, do 1980 roku, mieściła się 1544. Sawice w XVI wieku były miejscem skich i Adama Szydłowskiego, starosty log Zabytków Sztuki podaje, że z Brzo- tam szkoła. Dwór rozebrano do pod- kultu św. Jerzego, który – jak głosi ludowa mielnickiego. Obecnie jest to kościół zowa) przez rodzinę Głogowskich i grun- staw i postawiono od nowa, trzymając legenda – objawił się na drzewie. Po przy- parafialny pod wezwaniem św. Jerzego townie przebudowana. Niektóre źródła się wiernie pierwowzoru. Wokół dworu jęciu przez popa unii brzeskiej powstała wzniesiony w konstrukcji wieńcowej. Oł- twierdzą, że dwór został wybudowany jest park, a w nim aleja świerkowa oraz w Sawicach parafia greko-katolicka. Ko- tarz główny zawiera ludowy obraz św. od podstaw, łącząc motywy architek- ponad 200-letnie lipy. W parku znajdzie- lejna drewniana cerkiew została wznie- Jerzego na koniu z XVII w., uznawany za tury zakopiańskiej ze stylem „dworku my również brzozy brodawkowate, klon siona w 1738 roku z fundacji Franciszki słynący łaskami. Obok stoi dzwonnica po- polskiego”. Przedostatnim właścicielem jawor odmiany purpurowej czy lipę sre- z Jezierskich i Jana Cieciszewskiego stawiona w 1930 r. Karskich był Seweryn Głogowski, dyplo- brzystą.

102 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 103 DDwórwór murowany ww Mołomotkach Mołomotkach

WW XVI XVI w. w. Mołomotki Mołomotki były były własnością własnością ro- rodzinydziny Mleczków, Mleczków, następnie następnie Anieli Anieli Pociej, Po- ciej,a w 1753 a w 1753 r. nabył r. nabył je Aleksander je Aleksander Chądzyń- Chą- dzyński.ski. Z początkiem Z początkiem XIX w. X I zostałyX w. zostały odzie- odziedziczonedziczone przez przezKobylińskich Kobylińskich (Franciszka, (Fran- ciszka,następnie następnie Ignacego). Ignacego). Wybudowali Wybudowa oni ok.- lipoł. oni XIX ok. wieku poł. XklasycystycznyIX wieku klasycystyczny murowany murowanydwór w miejsce dwór poprzedniego,w miejsce poprzednie drewnia-- go,nego. drewnianego. Przeszedł on Przeszedł potem na on własność potem naBogusławskich, własność Bogusławskich, a potem Karoliny a potem Kory- Karolinycińskiej. Ostatnim Korycińskiej. właścicielem, Ostatnim któremu właści- cielem,zabrano któremu dwór po zabranowojnie był dwór Wacław po wojnie Lipiń- byłski. Wacław Jest to Lipiński. budynek Jest parterowy to budynek z miesz- par- terowykalnym z poddaszemmieszkalnym poddaszemoraz nowszymi oraz nowszymiprzybudówkami przybudówkami od wschodu od i wschoduzachodu. iWokół zachodu. niego Wokół znajduje niego sięznajduje park, z się tarasu park, zmożna tarasu obserwować można obserwować stawy, sad stawy, i las. Nie-sad iopodal las. Nieopodal niego stała niego niegdyś stała gorzelnia niegdyś i ce- go- rzelniagielnia. i W cegielnia. ostatnich W latach ostatnich dwór latachzostał dwórgruntownie został odrestaurowanygruntownie odrestaurowany i odzyskał idawny odzyskał blask. dawny blask.

Dwór ww Mołomotkach,Mołomotkach

104 historia ii zabytki zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 105 A significant role in the history of the Pol- Five years after the World War II dra- ish-Bolshevik war was played by a bridge matic events took places in Borychow. over Bug river in Frankpol. On August 18-19, On September 30, 1950 soldiers of sixth REPKI 1920 a battle took place for the bridge. Those brigade of Vilnius National Army died here MUNICIPALITY events are called “Miracle on the Bug”. during the battle with communists.

MONUMENTS AND PLACES he Repki municipality is locat- Lungs and the areas adjacent to the river ed in the eastern part of the Bug are within borders of the Bug Land- WORTH SEEING Sokołów district. It borders scape Park (area of 2694 hectares). The with municipalities of: Biela- areas near the river Bug are covered by ny, Drohiczyn, Jabłonna Lacka, ecological network “Nature 2000” which The Monument the Skrzeszew Cemetery graves of fallen TKorczew, Paprotnia, Sabnie and Sokołów covers 838 hectares. ulhans and the monument commemorat- Podlaski. It is inhabited with approx. 5900 Any tourist seeking a place to stay for commemorating soldiers ing The Volunteer cavalry of Major Felix residents. The municipality is located on longer periods have satisfactory choice in Jaworski. functional territory of the Polish Green terms of accommodation. of sixth brigade of Vilnius National Army HISTORICAL BACKGROUND who died in Borychów

In times of prince Witold (XV century) Orthodox churches in the municipality The aforementioned events of year area of the Repki municipality has been are dated on XVI and XVII century and 1950 were officially recalled in 2005 when inhabited by Russians boyars, who at that they are located in Rogow and Szkopy. the monument commemorating four sol- time have been transporting letters, acting The Roman Catholic parish of saint Anna, diers who fought against communists as guards or suppling riding horses. The which can be seen in almost unchanged was built. One of the soldiers, Marian first parishes are dated on that time (pre- state was established in 1919. On the Borychowski was in 2007 posthumous- cisely thirties of the XV century), built in other hand the orthodox church in Szkopy ly honored by the Polish President Lech Skrzeszew and Wyrozęby Podawce. was established in 1644. It was funded Kaczynski with Order of the Polish Re- The church in Skrzeszowo, that one can by Mieczyslaw Mleczko, the courtier and birth. visit, was built in 1705-1733. An initiator secretary of the king Wladyslaw IV Waza. The monument commemorating Ulhans of the construction was castellan of Pod- The current parish was built in second of 212th Regiment and the monument lasie Stanislaw Godlewski, who however half of nineteenth century as a result of in honor of those who died in 1920 in died in 1709. The construction was not efforts of Anthony Ciołkowski and his Skrzeszew and in Frankopol. finished also by his brother Jan, due to his wife’s Amelie from Piłsucki. The monument recalling history of death in 1717. Final shape of the church The first written references about Rep- “Miracle on the Bug” in Frankopol com- was accomplished by Godlewskis neph- ki village are dated on 1492. Municipali- memorates Lublin Ulhans of 212th Regi- ew – Baltazar Ciecierski. ty was established in 1864. ment. In addition, it is possible to find at

106 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 107 The Neorenesans styled St. George church The wooden manor church in Wyrozęby in Sawice in Karskie Podawce

In the sixteenth century Saw- The manor in Karskie is probably an A brick and plastered church has been ice has been the place of worship eighteenth century inn that was moved built in 1858-1865 according to Henry of Saint George, who – as legends by the Głogowski family in 1912 from Marconi project. Construction was car- say – manifested himself on a tree. Krzeslin (In the Catalog of Art Monu- ried out by Ludwik Jablonsky and Julian A Greek-Catholic Parish was estab- ments it is written that from Brzozów) Brześciański. Near the church it is possi- St. Anna church lished after the acceptance of Brest and thoroughly rebuilt. In the glory years ble to see a bell tower, a rectory, an organ- Union. Another wooden church was of the manor, in twenties of XIX century ist and a hospital. in Rogów built in 1738, funded by Franciszka Mieczyslaw Fogg performed among oth- from Jezierskie, Jan Cieciszewski, Ag- ers in a garden gazebo. Whole elite from The Baroque-Classicist nieszka Cieciszewska and Teofil Kos- Warsaw was coming for those perfor- A wooden parish of Saint Anna has been sakowski. The parish was anew exhib- mances. School was located in the man- styled church in Skrzeszew established in place of dilapidated Ortho- ited in 1815 funded by Wiktoria from or after the war, until 1980. Later on the dox Greek-Catholic church of Saint Dymitr Kluczynskie, Teofil Szydlowski and the manor was demolished and built again built in 1546. The temple was converted governor of Mielnickie. Currently the according to former design. The manor A brick and plastered church has been in 1875 into orthodox church and then parish is dedicated to Saint Georg and is surrounded by a park which contains built in 1705-1733 funded by Stanis- parish priest Theodor Telakowski was de- it is built in log construction. a spruce alley and over 200 years old law Godlewski. After his death the con- ported to Galicia. Only after regaining of lindens. struction was carried out by his brother the independence of Poland the church Baltazar Ciecierski. The church nave is was recovered for Catholics. rectangular and it has equal in width, rec- tangular presbytery. Inside is placed valu- The parish church The brick manor able equipment from eighteenth century. in Szkopy in Mołomotki

A brick church from 1807-1822 was for- The manor was built in classicist merly Uniate church, however nowadays style in nineteenth century for the fam- it is a parish church of Holy Trinity. The ily of Kobylińscy (first owner was Fran- inside of the church has been renovat- ciszek and then Ignacy), who owned it ed in 1963. When property of Lithuenian until 1945. The manor has two storeys family Mleczko has been handed over to with residential loft and more recent Family of Bujalscy, Jacob Bujalski has outbuildings from east and west. The built a new, higher manor near the old manor is surrounded by a park, from the one. Stone outbuildings were built nearby terrace one can observe ponds, orchard and park was also renovated, the ponds and forest. In recent years the manor were deepened. In 1944 property was par- was thoroughly renovated and it has re- celled out and primary school was placed gained its former beauty. in manor.

108 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 109 Die ersten Andeutungen an Repki kom- Zeit werden als Wunder am Bug bezeich- men aus dem Jahr 1492. Die Gemeinde net. wurde 1864 gegründet. 5 Jahre nach dem Ende des II Welt- Eine wichtige in dem polnisch-russi- kriegs hat auch in Borychów eine Tragö- schem Krieg spielte die Brücke auf dem die abgespielt. Am 30 August 1950 kamen Die gemeinde Bug in Frankopol. Am 18 und 19 August im Kampf mit Kommunisten die Soldaten 1920 fand dort eine Schlacht um diese der 6. Vilnius Brigade der Heimatsarmee repki Brücke statt. Die Ereignisse aus dieser (Armia Krajowa) um ihr Leben. Sehenswürdigkeiten und ie Gemeinde liegt im Osten Gemeinde liegt im Funktionsbereich der des Sokołowski Kreises. Sie Grünen Lungen Polens und der Grenzbe- interessante Plätze grenzt an die Gemeinden: reich des Bugs gehört zum Nadbużański Bielany, Drohiczyn, Jabłonna Landschaftspark (eine Fläche von 2694 Lacka, Korczew, Paprotnia, Hektar). Das Gebiet ist Teil des ökologi- SabnieD und Sokołów Podlaski. Die Bevöl- schen Netzes NATURA 2000, das eine Flä- Das Denkmal zu Ehren zew finden wir noch Grabhügel der Ula- kerung zählt ungefähr 5900 Einwohner. Die che von 838 Hektar umfasst. nen und ein Andenken an die Kavallerie der Gefallenen aus des Majors Feliks Jaworski. Geschichtliche 6. Vilnius Brigade Übersicht der Heimatsarmee in Borychów

Touristen, die einen längeren Aufenthalt nen Bruder Jan nicht zu Ende gebracht planen, werden von den vielen Übernach- worden, denn er starb 1717. Die letztliche Die schon beschriebenen Ereignisse tungsmöglichkeiten überrascht sein. Gestalt wurde der Kirche vom Neffen des wurden 2005 offiziell gedenkt. Es wurde In den Zeiten des Fürsten Witold (XV Stifters Baltazar Ciecierski gegeben. damals ein Denkmal zu Ehren der Solda- Jahrhundert) haben in der Gemeinde russi- Im XVI oder XVII Jahrhundert ent- ten enthüllt. Einer von ihnen, Marian Bo- sche Adelige gewohnt, die damals Wache stand in der Gemeinde Repki eine Ortho- rychowski wurde 2007 vom damaligen hielten, Briefe überbrachten, oder Pferde doxe Kirche. Die römisch Katholische polnischen Präsidenten Lech Kaczyński, lieferten. Es war auch die Zeit in der erste St. Anna Pfarrgemeinde wurde 1919 postum, mit dem Orden Polonia Restitua Pfarrgemeinden gegründet wurden: (30er gegründet. Die Orthodoxe Kirche in Sz- ausgezeichnet. Jahre des XV Jahrhunderts) in Skrzeszew kopy hingegen wurde 1644 gegründet. Das Denkmal der Ulanen des 212 Regi- und in Wyrozęby Podawce“ Ihr Stifter war Mieczysław Mleczko, der ment und der 1920 gefallenen in Skrzes- Die Kirche in Skrzeszew, die wir heu- Höfling und Sekretär vom König Wła- zew und Frankopol. te besichtigen können, entstand in den dysław III Waza. Die heutige Pfarrkirche Das Denkmal erinnert an die Ge- Jahren 1705-1733. Initiator der Baut war wurde dank Bemühungen von Antoni schichte des Wunders am Bug, also Stanisław Godlewski, der Kastellan von Ciołkowski und seiner Frau Amelia z Pił- der Schlacht zwischen Skrzeszew und Podlasie (Podlachie), der aber 1709 starb. suckich, in der ersten Hälfte des XIX Frankopol um die Brücke am Bug in Die Bauarbeiten wurden sogar von sei- Jahrhunderts gebaut. Frankopol. Auf dem Friedhof in Skrzes-

110 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 111 Die Kirche im Stil der St. Georg Kirche Das gemauerte Neorenaissance in in Sawice Herrenhaus in Mołomotki Wyrozęby Podawce

Sawice war im XVI Jahrhundert ein Im klassizistischem Stil wurde in XIX Das aus Ziegelsteinen gemauerte und Ort des Kultes von St. Georg, der laut Jahrhundert das Herrenhaus für die Ko- verputzte Gotteshaus wurde in den Jahren Legende sich auf einem Baum offen- byliński Familie gebaut, die es bis 1945 1858-1865 nach dem Entwurf von Henryk barte. Nach der Brzeska Union ent- besaß. Es ist ein eingeschossiges Ge- Marconi gebaut. Die Bauarbeit führte Ludwik stand in Sawice eine Griechisch- Ka- bäude mit bewohnbarem Dachgeschoss Jabłoński und Julian Brześciański. Neben der tholische Pfarrgemeinde. Ein weiteres und neuen Fundamenten an der östli- Kirche kann man auch einen Glockenturm, ein St. Anna Kirche in Rogów Gotteshauss wurde 1738 von Francis- chen und westlichen Seite. Das Haus ist Pfarrhaus, ein Kantorenhaus und ein Kranken- zka Jezierska, Jan Cieciszewski und von einem Park umgeben und von der haus sehen. Agnieszka Cieciszewska gebaut. Die Terrasse kann man Obstgärten, Teiche Die hölzerne St. Anna Pfarrkirche mit heutige St. Jerzy Pfarrkirche hat eine und Wälder sehen. Neben dem Haus gab Die Kirche im Barock- einer verkämmten Konstruktion, entstand Kranzkonstruktion. es eine Brennerei und Ziegelei. In den am Platz der ehemaligen Griechisch-Ka- letzten Jahren wurde das Herrenhaus klassizistischen Stil in tholischen St. Dymitr Kirche aus dem gründlich restauriert, was im seine alte Jahre 1546. 1875 wurde das Gotteshaus Schönheit wiedergab. Skrzeszew in eine Orthodoxe Kirche umgestaltet und der damalige Pfarrer Teodor Telakowski Das hölzerne Herrenhaus wurde aus Galizien verbannt. Erst nach Die gemauerte und verputzte Kirche, wurde dem Wiedererlangen der Unabhängigkeit in Karskie in den Jahren 1705-1733 dank der Stiftung Polens, wurde die Kirche Katholiken zu- von Stanisław Godlewski gebaut. Nach sei- rückgegeben. nem Tod 1709, hat die Baut sein bruder Jan Das Herrenhaus in Karskie soll ein weitergeführt. Sie wurde dann von Baltazar Die Pfarrkirche in Szkopy Wirtshaus aus dem XVIII Jahrhundert Ciecierski zu Ende gebracht. Das Kirchen- sein, das 1912 aus Krześlin (obwohl Der schiff ist rechteckig, mit vier Jochen und das Katalog der Kunstdenkmäler die Ort- Presbyterium ist der gleichen Breite und auch Die Gemauerte Heilige Dreifaltigkeit Kir- schaft Brzozów angibt) verlegt wurde rechteckig. Im inneren finden wir eine wertvol- che aus dem Jahr 1807-1822, war einst und von der Głogowski Familie gründ- le Ausstattung aus dem XVIII Jahrhundert. ein Griechisch-Katholischer Tempel. Das lich renoviert und umgebaut wurde. In Innere wurde 1963 renoviert. den 20er Jahren trat Mieczysław Fogg Als die Ländereien der litauischen Fami- in der Gartenlaube auf. Das Herrenhaus lie Mleczko in die Hände der Familie Bujal- war Treffpunkt der Warschauer Eliten. ski kamen, baute Jakub Bujalski in Szkopy, Nach dem Krieg, bis 1980 befand sich neben dem alten Herrenhaus ein neues, dort eine Schule. Das Herrenhaus wur- hölzernes, das höher war. Neben ihm ent- de dann auseinander genommen und standen Wirtschaftsgebäude und eine wiederaufgebaut. Im umgebenden Park Parkanlage. Außerdem wurden die Teiche finden wir über 200 Jahre alte Linden. vertieft. 1944 wurden die Ländereien par- zelliert und das Gebäude zu einer Schule eingerichtet.

112 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 113 Gmina sabnie

CERANÓW

KOSÓW LACKI

STERDYŃ

www.sabnie.pl e-mail: [email protected] SABNIE

JABŁONNA LACKA mina Sabnie jest położona region przede wszystkim zróżnicowany w centrum powiatu soko- krajobraz. Teren gminy jest urozmaicony, łowskiego w malowniczej a dzięki wzniesieniom morenowym różni- dolinie rzeki Cetynia, w otu- ca poziomów waha się od 120 do 170 m linie Nadbużańskiego Parku n.p.m. Na terenie gminy Sabnie, na rzece SOKOŁÓW PODLASKI GKrajobrazowego, a w odległości około Cetynia, mieści się zbiornik retencyjny 10 km obok niej przepływa Bug. Grani- Niewiadoma o powierzchni 42 hekta- REPKI czy z gminami Jabłonna Lacka, Kosów rów, który jest poprzedzony zbiornikiem Lacki, Repki, Sokołów Podlaski i Sterdyń. wstępnym Kupientyn. Znajdziemy tu Ludność gminy Sabnie liczy 4140 miesz- także wiele gospodarstw agroturystycz- BIELANY kańców. W granicach administracyjnych nych oferujących nocleg oraz dodatkowe gminy zlokalizowanych jest 20 sołectw. atrakcje. Obok Zespołu Szkół w Sabniach Powierzchnia tych terenów to 107,92 km2, stworzono „Ścieżkę Zdrowia” będącą do- z czego 74% stanowią użytki rolne. Lasy skonałym miejscem do wypoczynku dla zajmują 21%, a pozostałe grunty 5%. turystów (jest tutaj zewnętrzna siłownia Gmina Sabnie pod względem fizycz- oraz miejsce na ognisko). Do najsłynniej- no-geograficznym położona jest na Wy- szych zabytków na terenie gminy należą: soczyźnie Siedleckiej, a pod względem dwór w Kupientynie, pałac w Kurowicach historyczno-kulturowym na Podlasiu oraz kościół i zespół dworski w Gro- Południowym. Turystów przyciąga w ten dzisku.

114 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 115 RYS HISTORYCZNY

Pierwsze zapiski w kronice gminy Sabnie pojawiły się już w 1934 roku

Nad brzegiem rzeki Cetynia archeolo- Korony, czyli Polski. Od 1795 roku ziemie została podzielona na cztery gromady: krotnie przechodziły przez te obszary dzy odkryli pozostałości grodu otoczo- po Bug na północy i Pilicę na zachodzie Sabnie, Nieciecz Włość, Suchodół i Kuro- ich oddziały – w drodze ,,na’’ i ,,z’’ War- nego wałami obronnymi i fosą. Pozosta- weszły w skład zaboru austriackiego wice. Gminę Sabnie ustanowiono na nowo szawy. Hołdem dla poległych jest mogi- łości tego wczesnośredniowiecznego jako Galicja Zachodnia. Po klęsce Austrii od 1973, gdy powrócono do poprzedniego ła na cmentarzu w Niecieczy (patrz: za- grodowego zespołu osadniczego zacho- w 1809 roku tereny gminy stały się inte- systemu administracyjnego. W 1975 we- bytki i miejsca warte zwiedzenia). wały się do dziś i nazywane są Wałami gralną częścią Księstwa Warszawskiego, szła ona w skład województwa siedlec- W okresie II wojny światowej w regionie Jaćwingowskimi. Nazwa ta może nieco wchodząc w skład utworzonego depar- kiego, a od 1999 jest ponownie częścią tym aktywnie działała partyzantka spod mylić, bowiem Jaćwingowie nigdy się tu tamentu siedleckiego. Pojawił się wtedy powiatu sokołowskiego woj. mazowiec- znaku Armii Krajowej, ale także innych nie osiedlali, a zapuszczali jedynie w łu- gminny podział terytorialny. Gdy Księstwo kiego. 3 maja 2000 roku w myśl uchwa- struktur konspiracyjnych np. Uderzenio- pieżczych wyprawach. Warszawskie upadło w 1815 roku i jego ły rady gminy jednostce tej nadano herb wych Batalionów Kadrowych (które zresz- Tereny, na których znajduje się gmina teren znalazł się pod rosyjską okupacją, i flagę. Cztery dni później ksiądz biskup tą później scaliły się z AK). Na terenie Sabnie należały na przełomie X-XI w. do Sabnie należały do Królestwa Polskiego, Antoni Dydycz poświęcił te symbole. Od gminy Sabnie znajduje się również pomnik Polski, Rusi a później do Litwy (do 1569 w ramach nowego województwa podla- 20 sierpnia 1934 roku o historii gminy postawiony w hołdzie pomordowanym roku). W jej ramach powstało w 1513 lub skiego ze stolicą w Siedlcach. można czytać w Kronice Gminy Sabnie. przez hitlerowskiego okupanta w dniu 5 1520 (jak uznaje część historyków) wo- Przez długie lata zaborów i powstań, aż Na jej kartach zapisane są jednak nie czerwca 1943 roku mieszkańcom Stasina jewództwo podlaskie (czyli historyczne do wojen w XX wieku obecna gmina za- tylko wydarzenia, które miały miejsce po (patrz: zabytki i miejsca warte zwiedze- Podlasie) z siedzibą w Drohiczynie, które tem wielokrotnie zmieniała przynależność ww. dacie, ale również te wcześniejsze, nia). Na ziemi sokołowskiej, w tym rów- dzieliło się na ziemię bielską, mielnicką administracyjną. Po powstaniu powiatu nawet z XIX wieku. nież w gminie Sabnie, toczyły się walki i drohicką. Obszar obecnej gminy Sabnie sokołowskiego w 1867 r. funkcjonowała W okolicach gminy, a także na jej te- z oddziałami komunistycznymi o wolność znalazł się właśnie w granicach tej ostat- już w zbliżonych do obecnych granicach renie, toczyły się w 1920 roku działania i suwerenność Rzeczypospolitej (patrz: za- niej. Wraz z nią wszedł w 1569 r. skład administracyjnych. W grudniu 1954 roku wojenne przeciwko bolszewikom. Dwu- bytki i miejsca warte zwiedzenia).

116 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 117 ZABYTKI I MIEJSCA WARTE ZWIEDZENIA

Dwór w Kurowicach Drewniany kościół pw. Świętej Trójcy i zespół Zespół dworski w Grodzisku Jest to parterowy dwór kryty czte- rospadowym dachem, który zaczęto dworski w Grodzisku wznosić w 1840 roku w stylu klasycy- stycznym. Teren Kurowic nabył wcze- śniej Franciszek Taszycki jako wiano Pierwszą świątynią we wsi była cer- dla Emilii z Taszyckich Trębickiej, żony kiew, istniejąca już w 1604 r. Obecny Ludwika Trębickiego. Dla niej wybudo- drewniany kościół o konstrukcji zrębo- wano murowany obiekt, a stojący obok wej powstał w 1778 i funkcjonował do drewniany rozebrano. W skład dworu 1875 jako cerkiew unicka pw. św. Trój- wchodzi również murowany spichlerz cy i św. Michała Archanioła. W 1875 oraz kapliczka w formie kolumny usta- siłą została zamieniona na prawosław- wionej na cokole z figurką św. Jana Ne- ną a grodziscy unici przeszli okrutne pomucena. Przy alei parkowej stoi z ko- prześladowania. Odzyskana przez ka- lei druga kapliczka z 1861 r., zwieńczona tolików po I wojnie światowej, kiedy to figurą Matki Boskiej. Przy wjeździe od w 1919 powstała parafia pw. Świętej północnej strony, także w 1861 roku zo- Trójcy. stał ustawiony krzyż. W Grodzisku znajduje się również ze- Zespół dworsko-parkowy na przestrze- spół dworski z końca XIX wieku, które- ni lat wielokrotnie zmieniał właścicieli. go właścicielem był Roman Żółkowski. W okresie międzywojennym groziła mu Obecnie jest on użytkowany przez Koło licytacja, do czego jednak nie doszło. Po Łowieckie „Olszynka”. Obok dworu za- II wojnie światowej został natomiast włą- chowały się budynki gospodarcze (spi- czony do Państwowego Gospodarstwa chlerz, lodownia). W otaczającym dwór Drewniany kościół w Grodzisku Rolnego. Obecnie jest własnością prywat- parku rosną lipy, klony, jesiony, sosny, ną. świerki i modrzew europejski.

118 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 119 Parafia Niepokalanego roku kościół spłonął – jak podają źródła – z niewyjaśnionych przyczyn. Szybko Poczęcia Najświętszej rozpoczęto budowę nowego, już murowa- nego kościoła wraz z osobną dzwonnicą. Maryi Panny w Niecieczy Kościół został uroczyście poświęcony 4 października 1953 roku. Przez długie lata (1982-2013) posługę kapłańską pełnił Pierwszą drewnianą kaplicę ufundował tu także ks. kanonik Stanisław Falkowski, dziedzic Niecieczy i Wirowa Stanisław zasłużony duchowny, kapelan i działacz Nieciecki w 1457 r. W 1470 z kolei do pa- Solidarności, związany ze środowiskiem rafii Nieciecz została włączona wieś Buja- kombatantów AK i Ruchem Obrony Praw ły. Pierwsza świątynia przetrwała do XVIII Człowieka i Obywatela. Jego staraniem wieku. Drugi kościół, również z drewna, został wzniesiony pierwszy w powiecie stanął w 1713 roku. Przetrwał do drugiej pomnik ks. Jerzego Popiełuszki, zamor- połowy XIX wieku. Po 1875 r. nieciecka pa- dowanego przez komunistów w 1984 r. rafia na mocy decyzji władz rosyjskich zo- Obok kościoła stoi murowana plebania stała zlikwidowana za pomoc unitom, siłą z 1906 roku, którą wznieśli dziedzice ma- zmuszonym do przejścia na prawosławie. jątku Kupientyn – Adolf Zambrzycki i jego Budowę trzeciej świątyni w Niecieczy roz- żona Jadwiga z Szydłowskich. W pobli- poczęto w 1907 roku i ukończono w 1910 żu znajduje się murowana organistów- roku. Władze carskie nie wydały jednak ka wraz z salką parafialną, zbudowana zgody na reaktywowanie tu dawnej para- w latach 1975-1976 staraniem księdza fii. Jej działalność wznowił w 1919 roku Kazimierza Kuryłka, proboszcza w latach biskup Henryk Przeździecki. W 1950 1971-1982.

Kościół w Zembrowie

Kościół pw. Najświętszego Zbawiciela w Zembrowie

Murowany, neogotycki kościół pod we- kryty blachą. Kościół ma trzy nawy o ukła- zwaniem Najświętszego Zbawiciela w dzie bazylikowym. Głównymi fundatorami Zembrowie powstał w latach 1902-1905. byli Ludwik i Paulina Górscy. Najcenniej- Został wybudowany według projektu Ka- sze zabytki tej eklektycznej budowli sa- zimierza Zajączkowskiego. Powstał z kralnej to XVIII-wieczny obraz Matki Bo- kamieni granitowych oraz cegły i został skiej z Dzieciątkiem w otoczeniu aniołów Kościół w Niecieczy otynkowany od wewnątrz. Dach jest po- oraz XVIII-wieczny kielich gładki.

120 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 121 Dwór w Kupientynie

Pierwsza źródłowa wzmianka o Kupien- tynie pochodzi z 1415 r. Wieś jest także wspominana w akcie lokacyjnym Sokoło- wa z 20 kwietnia 1424. Wzmianki o dwo- rze sięgają natomiast XVI wieku. Obecna budowla powstała w 2. poł. XIX w. i jest położona 100-metrowym wzniesieniu rzeczki Cetynia. Kupientyn należał wtedy do klucza dóbr rodu Szydłowskich. Za ich czasów powstała m.in. pralnia, obo- ra, spichlerz i świetnie zachowana wieża ciśnień. W 1876 roku Antoni Lubicz-Szy- Tablica pamiątkowa na cześć dłowski wydał za mąż swoją córkę Jadwi- Heleny Mniszkówny w Sabniach gę za Adolfa Zambrzyckiego, który stał się nowym właścicielem majątku. Kolej- nymi właścicielami dworu byli Winniccy, Kapliczka umiejscowiona a następnie Hryniewiczowie. W 1946 roku dwór został upaństwowiony i przekształ- przed nieistniejącym cony w rolniczą spółdzielnię produkcyjną. Pomnik w Stasinie Wewnątrz zachowała się część sztukate- dworem pisarki Heleny rii i neorenesansowy piec kaflowy z relie- fową płyciną figuralną. Mniszkówny w Sabniach oraz specjalna tablica Pomniki i mogiły ność Rzeczypospolitej. Na pomniku widnie- je fragment wiersza Juliusza Słowackiego pamiątkowa pt. „Testament mój”: „…a kiedy trzeba, na Na cmentarzu w Niecieczy znajduje śmierć idą po kolei, jak kamienie przez się mogiła ku czci nieznanych żołnierzy. Boga, rzucone na szaniec…” wraz z ośmio- Helena Mniszkówna urodziła się 24 Mogiła została odrestaurowana w 2000 ma tabliczkami z nazwiskami: Arkadiusz maja 1878 roku, a zmarła 18 marca 1943 roku, jest obłożona kamieniami, a jej czę- Czapski „Tajfun”, Józef Oleksiak „Mały”, w Sabniach. W 1903 roku po śmierci męża ścią składową jest metalowy krzyż oraz „Wichura”, Tadeusz Domżalski „Rekrut”, Ka- przyjechała do majątku rodziców, do Sab- tabliczka z napisem: „Obrońcom Ojczyzny zimierz Wyrozębski „Sokolik”, Józef Rostek ni. Tam stworzyła dwa tomy powieści II Pułku Dragonów, poległym w 1920 roku. „Iskra”, Józef Ludwik Małczuk „Brzask”, Eu- „Trędowata”, osadzonej w świecie ary- Harcerze Szkoły Podstawowej w Niecie- geniusz Tokarski „Radziwił”, Jan Czarnocki stokracji. Pochowana została w miejsco- czy. Cześć ich pamięci”. ,,Mlon’’, ,,Sosna’’. wości Zembrów na rodzinnym cmentarzu W Wymysłach na terenie gminy Sabnie W gminie Sabnie znajdziemy też pomnik Mniszek-Tchorznickich i Moniuszków. znajduje się również pomnik ku pamięci żoł- postawiony w hołdzie pomordowanym W jej powieściach można znaleźć opisy nierzy 6. Wileńskiej Brygady AK oraz Zrze- przez hitlerowskiego okupanta w dniu 5 związane z terenem Sabni. Na jej cześć szenia Wolność i Niezawisłość poległym na czerwca 1943 roku mieszkańcom Stasi- Dwór w Kupientynie wystawiono w miejscowości specjalną ziemi sokołowskiej w walce z komunistycz- na. Usytuowany jest on na skraju pobli- tablicę pamiątkową. nym zniewoleniem o wolność i suweren- skiego lasu niedaleko wsi Stasin.

122 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 123 MONUMENTS AND PLACES Sabnie WORTH SEEING Municipality The manor in Kurowice

In 1840 a mansion was built in Kurow- abnie municipality is sit- In the Sabnie municipality, on the river ice with hipped roof in classical style. uated in the center of the Cetinye is located water storage reser- The mansion also contains a brick gra- Sokołów county in a pictur- voir with area of 42 hectares. Also, it is nary and a the 18th century Baroque esque valley of the river Ce- possible to find here many agrotouris- chapel with cast-iron statue of Virgin tinye, in the buffer zone of tic centers that offer accommodation Mary. At the north entrance cross was BugS Landscape Park. It borders with the and additional attractions. The “Path of set in 1861. municipalities of Jabłonna Lacka, Kosów health” was created near School Com- Lacki, Repki, Sokołów Podlaski and Ster- plex in Sabnie which is perfect place of The manor in Kupientyn dyń. The municipality has 4140 inhabit- relaxation for tourists. ants and it contains of 20 villages. A classicist brick manor is placed on 100 meter hill near Cetinya River. Refer- ences about this building date back to the 16th century. In 1946 the manor was HISTORICAL BACKGROUND nationalized and converted into agricul- tural cooperative. The wooden church and The first traces of settlement date for cemetery was placed there as a tribute for the VI century. The remains of the strong- soldiers who died then (see monuments the manor in Grodzisk hold were discovered on the banks of Ce- and places to visit). tinya. Ramparts preserved till today and During World War II partisans were very are called the Yotvingians Ramparts. active. National Army troops had very fa- A church built in roman basilica style in Areas of Sabnie municipality belonged vorable conditions to hide in the woods. At 1778 replaced the 17th century wooden to Poland until year 1041, Then to Rus the beginning of June in year 1943 manhunt church. Then it was renovated in 1999- (until 1323), and then to Lithuania (1569). in Stasin took place. The Nazis were going 2003, at that time a new tower on this For years of partitions, uprisings until the from house to house and casted out all temple was built. wars of twentieth century, the munici- men. Then those men were transported to A manor complex from the 19th cen- pality had been changing its administra- Sokołów Podlaski and further to labor camp tury is also situated in Grodzisk. Now- tive affiliation. War against Bolsheviks in Treblinka. On the area of municipality can adays the Hunting Club “Olszynka” is in 1920 took place on area of municipal- be found a monument built in memory of located there. Next to the mansion, the ity. Through these areas Soviet troops murdered citizens of Stasin. (see: places farm buildings were preserved (granary, passed twice. The Grave at the Nieciecz worth visiting). icehouse).

124 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 125 The Parish of the Holy Saviour Church Immaculate Conception in Zembrów Die Gemeinde of the Holy Virgin Mary Sabnie The neogothic, brich church in Zem- in Nieciecz, with a clergy brów was built in 1902-1905 It was con- structed according to the design of Ka- house. zimierz Zajączkowski. Materials used during construction were granite stones and brick, also the church was platered ie Gemeinde liegt im Zentrum Auf dem Gelände der Gemeinde Sab- The Parish in Nieciecz was established from the inside. Its roof is covered with des Sokołowski Kreises im nie, auf dem Cetynia Fluss befindet sich in 1457, the first wooden church was sheet. The church has three naves in ba- malerischen Tal der Cetynia, ein Staubecken – Niewiadoma mit der founded by Stanisław, the heir of Nieciecz silica system. The most valuable monu- in der Hülle des Nadbużański Fläche von 42 Hektar. Hier finden wir and Wirów. It lasted until the 18th centu- ments placed in this church are as fol- Landschaftsparks. Sie grenzt auch Ferienhöfe die Übernachtungs- ry. A second temple, also wooden, was lows: 18th century painting of the Holy Dan die Gemeinden: Jabłonna Lacka, möglichkeiten darstellen. In Sabnie wur- built in 1713 and it lasted till second half Mother with the Child surrounded by Kosów Lacki, Repki, Sokołów Podlaski de auch ein Gesundheitspfad errichtet, of the 19th century. The third church in angels and a chalice dating from 18th und Sterdyń. Die Bevölkerung zählt 4140 der ein ideales Ziel zur aktiven Erholung Nieciecz began being built in 1907 and it century. Einwohner. In den Grenzen der Gemeinde sein kann. was finished in 1910. However, the tsarist befinden sich 20 Dörfer. authorities did not issue a permission for The chapel placed a reactivation of the former parish here. Its activity was resumed in 1919 by the in front of the manor Bishop Przeździecki. The Church burnt Geschichtlicher in 1950 – as it is said, was set on fire by (non existing any more) communists. Shortly after the construc- Überblick tion of a new church was started, this of Helena Mniszkówna time a brick one with a separate bell tow- Die ersten Spuren von Siedlungen wjetische Truppen. Zu Ehren der Gefalle- er. In 1953 the new church was solemnly in Sabnie and special kommen aus dem VI Jahrhundert. Am nen wurde ein Denkmal auf dem Friedhof blessed. Ufer von Cetynia haben Archäologen die in Nieciecza aufgestellt (siehe Sehens- memorial plaque Rückstände einer Burg mit Schutzdamm würdigkeiten und interessante Plätze). Monuments and graves und Burggraben gefunden. Die Dämme In der Zeit des II Weltkriegs gab es hier haben sich bis heute gut erhalten und eine aktive Partisanengruppe. Die Trup- Helena Minszkówna was born on May tragen den Namen „Wały Jaćwingows- pen der Heimatsarmee (Armia Krajowa) At Nieciecz cemetery one can find 24, 1878 and died on March 18, 1943 kie”. hatten gute Umstände zum verstecken in a grave commemorating unknown sol- in Sabnie, after her husband death she Das Gebiet der Gemeinde gehörte bis den Wäldern. Am Anfang 1943 gab es im diers. The grave was renovated in 2000 has moved into her parents property 1041 Polen, danach Russland (bis 1323) Dorf Stasin eine Razzia auf die Einwoh- and it is surrounded with stones. In Wy- in Sabnie. There she created two vol- und später Litauen (bis 1569). Lange ner. Alle Männer wurden aus dem Dorf mysły a monument commemorating AK umes of Novel “Leper”. She was bur- Jahre der Besatzungen, Aufstände und verjagt, um daraufhin nach Treblinka ge- 6 soldiers is situated and in Stasin one ied in Zembrów, on family cemetery of Schlachten haben dazu beigetragen, bracht zu werden. In der Gemeinde kann can find a monument commemorating Mniszek-Tchórzniccy and Moniuszki. dass die Gemeinde mehrmals die Admi- man ein Andenken an die am 5 Juni 1943 citizens of Stasin murdered by Nazis on Special commemorative plaque was es- nistrationszugehörigkeit änderte. Durch Ermordeten, finden (siehe Sehenswürdig- June 5, 1943. tablished in her honor. diese Region marschierten zwei Mal so- keiten und interessante Plätze).

126 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 127 Sehenswürdigkeiten und interessante Plätze Die Pfarrgemeinde der Unbefleckten Empfängnis der Seligen Der Hof in Kurowice Jungfrau Maria in Die Erlöserkirche Nieciecz mit dem 1840 wurde hier ein Herrenhof gebaut, in Zembrów der mit einem Vierpassaden- Dach im Pfarrhaus klassizistischem Stil geschmückt ist. Dazu gehört noch ein Gemauerter Spei- Die gemauerte, neugotische Kirche cher und eine Barockkapelle aus dem Die Pfarrgemeinde wurde 1457 gegrün- in Zembrów entstand im 1902-1905. XVIII Jahrhundert, in der sich eine aus det. Die erste hölzerne Kirche wurde vom Sie wurde nach dem Entwurf von Kazi- Gusseisen gefertigte Skulptur der Mutter Erben von Nieciecz und Wirów-Stanisław mierz Zajączkowski aus Granitsteinen Gottes befindet. An der Einfahrt wurde gestiftet. Das zweite Gotteshaus entstand und Ziegelsteinen gebaut und von innen 1861 ein Kreuz aufgestellt. 1713 auch aus Holz. Die dritte Kirche wur- verputzt. Das Dach wurde mit Blech ge- de 1910 erbaut. Die zaristische Regierung deckt. Die wertvollsten Objekte in der Der Hof in Kupientyn erlaubte es aber nicht die Pfarrgemeinde Kirche sind das Gemälde aus dem XVI- wieder zu gründen. Sie wurde erst 1919 II Jahrhundert, das Die Mutter Gottes vom Bischoff Henryk Przeżdziecki ge- mit dem Christkind zeigt und der Kelch, Der klassizistische, gemauerte Hof be- gründet. 1950 ging die Kirche in Flamen ebenfalls aus dem XVIII Jahrhundert. findet sich auf einem 100 Meter hohem auf, wahrscheinlich von Kommunisten an- Hügel. Andeutungen an den Hof greifen gezündet. Am 4 Oktober 1953 wurde eine bis zum XVI Jahrhundert. 1964 wurde er neue Kirche geweiht. Der Bildstock vor dem vom Staat übernommen und in eine Land- wirtschaftsgenossenschaft umgestaltet. Denkmäler und Hof der Schriftstellerin Die hölzerne Kirche und Grabhügel Helena Mniszkówna die Hofanlage in Grodzisk in Sabnie Auf dem Friedhof in Nieciecza finden wir den Grabhügel der unbekannten Sol- Die Kirche im römischen Stil wurde 1778, daten, der im Jahre 2000 restauriert und Helena Mniszkówna wurde am 24 Mai auf dem Platz einer hölzernen Kirche aus mit Steinen belegt wurde. In Wymysły 1878 geboren und starb am 18 März 1943 dem XVI Jahrhundert, gebaut. Das Gottes- befindet sich ein Denkmal zum Gedenken in Sabnie. 1903 kam sie nach Sabnie zum haus wurde in den Jahren 1999-2003 kom- der Soldaten der 6 Vilnius Brigade der Hei- Hof ihrer Eltern, wo sie zwei Bände des plett renoviert und bekam einen neuen Turm. matsarmee (Armia Krajowa) und in Stasin Romans „Die Leprakranke” (Trędowata) In Grodzisk gibt es auch eine Hofanlage aus ein Andenken an die vom Einwohner, die schaffte. Zum Andenken an sie wurde dem XIX Jahrhundert. Heute wird sie vom am 5 Juni 1943 vom nationalsozialisti- dort eine Gedenkstafel aufgestellt. Jagdverein Olszynka benutzt. schen Besatzer getötet wurden.

128 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 129 gmina sterdyń

CERANÓW

KOSÓW LACKI

STERDYŃ

www.sterdyn.com.pl e-mail: [email protected] SABNIE

JABŁONNA LACKA mina Sterdyń jest położona ne. Władze gminy zaadaptowały znacz- w północno-wschodniej czę- ną część terenów publicznych na obiek- ści powiatu sokołowskiego. ty turystyczne. Należy do nich zbiornik Liczy 4939 mieszkańców za- wodny w centrum Sterdyni, w którym mieszkujących 30 sołectw. można łowić ryby (obok znajduje się też GJej powierzchnia przekracza 130 km2, minizoo ze sztucznymi ptakami natural- SOKOŁÓW PODLASKI z których aż 74% stanowią użytki rolne, nych rozmiarów, a kolejne minizoo mie- 18% użytki leśne, a 8% pozostałe grunty. ści się przy miejscowym zespole szkół). REPKI Sterdyń graniczy z gminami Sabnie, So- Są tu także Kąciki Edukacji Ekologicz- kołów Podlaski, Jabłonna Lacka, Ciecha- nej w Kiełpińcu i Kamieńczyku, Kwit- nowiec, Nur, Ceranów oraz Kosów Lacki. nący Ratyniec w Ratyńcu Starym (plac BIELANY Tereny te przyciągają turystów niezwy- rekreacji), Park Sztucznych Zwierząt kle atrakcyjną ofertą przyrodniczą. Ob- w Nowym Ratyńcu, specjalne miejsce szar gminy należy do „Zielonych Płuc rekreacji i wypoczynku w Białobrzegach Polski”, a jej północno-wschodnia część czy zewnętrzne siłownie w Sterdyni i Ła- została włączona do Nadbużańskiego zowie przy zespole szkół oraz zespole Parku Krajobrazowego. Fauna i flora szkolno-przedszkolnym. Znajdują się tu zachwyca, zwłaszcza świat ptaków jest także gospodarstwa agroturystyczne, tutaj bardzo różnorodny. Przez gminę w związku z czym znalezienie miejsca przepływają dwie rzeki o bardzo urokli- na dłuższy pobyt nie stanowi problemu. wych dolinach: Cetynia i Buczynka. Aż Zatrzymać można się także w luksuso- 9000 hektarów zajmują obszary chronio- wym Pałacu Ossolińskich.

130 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 131 RYS HISTORYCZNY

Pierwsza wzmianka o Sterdyni po- Na początku XVI stulecia starosta dro- Jerzego – Jan i Zbigniew – wybrało stan Paulina Górska chodzi z 1425 roku. W drugiej połowie hicki Piotr Kiszka, syn Stanisława (het- duchowny, w związku z czym majątek XV wieku (około 1470 roku) powstał tu mana litewskiego) wystawił nowy doku- przypadł trzeciemu z synów, Michałowi, drewniany kościół pw. Trójcy Przenaj- ment fundacyjny, w którym potwierdził który był chorążym nurskim. Dziedzic świętszej, Nawiedzenia Najświętszej dotychczasowe, a także zagwarantował jednak zmarł w młodym wieku, nie pozo- Jan Stanisław pod koniec życia na sta- Maryi Panny, św. Anny, św. Jana Chrzci- nowe przywileje dla tutejszego kościoła. stawiając potomstwa. Sterdyń ponow- łe osiadł w wybudowanym dla własnych ciela i Wszystkich Świętych. Świątynia Rządy Kiszków w Sterdyni trwały do nie znalazła się we władaniu księży, któ- potrzeb murowanym pałacu. Jeszcze za powstała z inicjatywy Grzymała herbu połowy XVII wieku. Ze źródeł historycz- rzy nie potrafili dojść do porozumienia życia włodarza tych ziem rozpoczęła się Lubicz ze Sterdyni i Brykcjusza Chą- nych wynika, że potomkowie Piotra Ki- i ostatecznie zdecydowali się sprzedać budowa murowanej świątyni. Prace do- dzyńskiego herbu Ciołek z chądzynia. szki przeszli na protestantyzm i dość swoje części. Kanonik Zbigniew zbył kończono, gdy panem Sterdyni był Sta- Fundatorzy sowicie uposażyli kościół energicznie zwalczali katolików za- swoją własność Wiktorynowi Kuczyń- nisław Ossoliński. zarówno w ziemię, jak i dziesięciny. Przy mieszkałych na ich ziemiach. skiemu, natomiast opat Jan dobił targu Córka Stanisława, Emilia, na początku świątyni działała szkółka parafialna, Rządy Ossolińskich zapoczątkował ze stryjecznym bratem, Janem Stanisła- XIX wieku poślubiła Józefa Wawrzyńca którą prowadził pierwszy proboszcz, ks. wojewoda podlaski Zbigniew Ossoliń- wem Ossolińskim z Tęczyna. Krasińskiego. Krasińskim nie sprzyjała Mikołaj. ski. Ożenił się on z Barbarą z iwanow- Majątek udało się ponownie scalić jednak fortuna i w 1829 roku doszło do Na początku swojego istnienia Ster- skich, ówczesną właścicielką tych ziem. dopiero w 1728 roku, kiedy to Ossoliń- publicznej licytacji dóbr sterdyńskich. dyń posiadała prawa wsi targowej. Po- Magnat spędzał na nowych dobrach scy po długiej batalii sądowej zawarli Majątek nabyli Anna i Jan Łubieńscy. Do- łożenie miejscowości blisko szlaków niezbyt wiele czasu, ponieważ jego stan kompromis z Kuczyńskim. Dzięki temu kładnie dziesięć lat później Józef Krasiń- handlowych przyczyniło się do wzrostu posiadania był przeogromny, a główną Sterdyń znalazła się we władaniu Jana ski odkupił prawa własności i zapewnił jej znaczenia w okolicy. siedzibą był Tęczyn. Na mocy testamen- Stanisława Ossolińskiego. swoim pięciorgu dzieciom solidne za- W historii gminy szczególnie odcisnę- tu zmarłego w 1679 roku Zbigniewa zie- Nowy gospodarz, wykorzystując swo- bezpieczenie materialne. Na podstawie ły swoje piętno trzy rodziny, które wła- mia przypadła Jerzemu Ossolińskiemu. je wpływy, otrzymał od króla Augusta III uzgodnień pomiędzy spadkobiercami dały tymi ziemiami: Kiszkowie herbu Nowy pan doczekał się trzech męskich Sasa przywilej lokacyjny. Dzięki temu w Sterdyni osiadła najmłodsza z córka Dąbrowa, Krasińscy herbu Ślepowron potomków, którzy podzielili się dobrami dokumentowi Sterdyń otrzymała prawa Paulina, która w 1844 roku wyszła za Lu- i Ossolińscy herbu Topór. odziedziczonymi po ojcu. Dwóch synów miejsce w 1737 roku. dwika Górskiego.

132 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 133 Ludwik Górski i sterdyńscy chłopi

Zaraz po ślubie Ludwik nabył majątek ra finalnie przeszła przez Kosów Lacki. Uleniec w powiecie grójeckim, jednak Decyzji tej potem żałował. Będąc wciąż już w 1849 roku przeniósł się do odzie- oddanym i majątkowi, i jego pracowni- dziczonego przez żonę ogromnego ma- kom, doznał załamania na wieść o dra- jątku Sterdyń, którego zaniedbanie było matycznych wypadkach z 1905 roku, wprost proporcjonalne do wielkości. Za- kiedy to grupka zaślepionych bojowników niedbanie to dotyczyło nie tylko kwestii lewicowej organizacji „Zaranie” podpaliła gospodarczych i ekonomicznych, ale zabytkową stodołę dworską i groziła dal- Sterdyń utraciła prawa miejskie pomniki. Pierwszy z nich wzniesiono także kulturowych i mentalnych. Zaraz szymi zniszczeniami. Sędziwy już wtedy w 1869 roku w wyniku represji za udział w 1963 roku z okazji setnej rocznicy po przyjeździe na miejsce Górski zano- Górski rozczarował się, bo zawiedli go mieszkańców gminy w powstaniu stycz- uwłaszczenia chłopów. Drugi obelisk tował: „W pałacu pochodzącym z XVII ci, dla których budował kościoły, których niowym. W tym czasie istniał tutaj poświęcono żołnierzom Armii Krajowej wieku sypano zboże, kilkadziesiąt por- wspomagał, z którymi pracował i prowa- okazały zespół dworsko-parkowy, mu- walczącym w tym rejonie w latach 40. tretów królów i królowych polskich oraz dził długie narady. W Sterdyni nigdy się rowany kościół, sąd gminny oraz szpi- XX wieku (patrz: miejsca i zabytki warte rodziny właścicieli gryzły myszy, kilkaset już nie pojawił. Wiosną 1908 roku nastą- tal. Na przełomie XIX i XX wieku ranga zwiedzenia). listów królewskich Marii Ludwiki razem pił symboliczny powrót na Podlasie, wró- miejscowości systematycznie malała ze Przez teren gminy przetoczył się rów- z papierami kancelarii Jana Kazimierza cił do Ceranowa, by na zawsze spocząć względu na likwidację szpitala, a także nież front pierwszej wojny światowej. szło pod placki”. W niedługim czasie w podziemiach kościoła obok zmarłej przeniesienie siedziby sądu do Kosowa W 1915 roku wojska armii rosyjskiej majątek prosperował wzorowo, przepro- żony. Jego pogrzeb stał się prawdziwą Lackiego. Pamiątką po okresie, w któ- w czasie odwrotu spaliły znaczną część wadzono meliorację gruntów, zniesiono patriotyczną demonstracją. Górski z roli rym Sterdyń była miastem jest rynek. zabudowań. Po odzyskaniu niepodległo- pańszczyznę itp. Dbając o swoich wło- administratora wywiązał się znakomicie Architektoniczny układ placu w kształ- ści przez Polskę w 1918 roku, mieszkań- ścian, Górski nie zezwolił na przeprowa- i doprowadził swoje nowe włości do roz- cie prostokąta utrzymał się do czasów cy przystąpili do energicznej odbudowy dzenie przez Sterdyń linii kolejowej, któ- kwitu. obecnych. Na rynku znajdują się dwa zniszczonej infrastruktury.

134 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 135 ZABYTKI I MIEJSCA WARTE ZWIEDZENIA

Pałac w Sterdyni

Zespół pałacowo-parkowy w Sterdyni

Pałac należący do rodziny Ossolińskich ła izba porodowa. Pod koniec lat 80. XX – dawnych właścicieli dóbr sterdyńskich wieku budynek kupił Związek Kompozyto- – okala okazały, liczący 12 hektarów park rów Polskich z myślą o utworzeniu domu w stylu angielskim. W sąsiedztwie znajdu- pracy twórczej. Pomysł nie został jednak ją się ponadto dwie stylowe oficyny oraz zrealizowany. W 1997 roku sterdyński pa- spichlerz. łac przed ruiną uratowali Jan i Ignacy Pa- Szacuje się, że pałac wzniesiono w dru- cewiczowie, którzy zorganizowali tu no- giej połowie XVIII wieku z funduszy Jerze- woczesne centrum konferencyjne z bazą go Ossolińskiego. Pomiędzy 1803 a 1809 noclegową. rokiem obiekt poddano pracom moderni- Uwagę osób odwiedzających pałac zacyjnym, które znacznie podniosły jego zwracają efektowne sale udekorowane wartość artystyczną. Projekt rozbudowy polichromiami z motywami pompejskimi. przygotował Jakub Kubicki we współ- Na ścianach wiszą obrazy z wizerunka- pracy ze słynnym włoskim architektem mi przedstawicieli rodziny Ossolińskich. Domenico Merlinim. Po drugiej wojnie Wszystkie pomieszczenia pałacowe, a tak- światowej mieścił się tutaj ośrodek zdro- że pokoje w spichlerzu zostały odrestau- Zespół pałacowo-parkowy w Sterdyni wia, a w jednym z apartamentów istnia- rowane według najwyższych standardów.

136 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 137 Kościół parafialny św. Anny w Sterdyni

Wiatrak w Grądach Kościół parafialny św. Anny w Sterdyni Księga cudów Zespół dworski Wiatrak w Grądach Znajduje się w samym centrum miejsco- Wewnątrz znajduje się m.in. wizerunek wości. Świątynia powstała na przełomie Matki Boskiej Szkaplerznej sygnowany w Łazowie lat 70. i 80. XVIII wieku z fundacji Józefy, nazwiskiem Franciszka Smuglewicza, Powstał w 1892 roku, ale co ciekawe, Antoniego i Stanisława Ossolińskich. Mu- jednego z najwybitniejszych ówczesnych Grądy nie były pierwszą jego lokalizacją. rowany budynek zastąpił wówczas drew- polskich malarzy. Jego autorstwo jest W połowie XIX wieku powstał w Łazo- Wiatrak wielokrotnie rozbierano i przeno- niany kościół, który prawdopodobnie po- jednak podawane w wątpliwość. Obraz wie murowany dwór będący centralnym szono w inne miejsca. wstał jeszcze w XV wieku. ten zyskał sobie mimo to sławę i rangę punktem zespołu folwarcznego. Prace Pierwotną lokalizacją była wieś Dzierz- Warto przyjrzeć się barokowo-klasycy- cudownego, a wszystko za sprawą zisz- budowlane sfinansował Stanisław Rze- by, następnie obiekt stał w Kosowie, stycznemu ołtarzowi z figurami świętych: czenia się próśb, jakie ludzie zanosili do wuski, który przejął te dobra po rodzinie a w Grądach pojawił się w 1953 roku. Trzy Józefa, Mateusza, Tadeusza i Jakuba Star- Matki Bożej. Co ciekawe, w 1768 roku zo- Ossolińskich. W skład całego kompleksu lata później śmigi wiatraka napędzał już szego. Wewnątrz znajduje się także zabyt- stała zainicjowana tzw. „księga cudów” dworskiego wchodzą także: murowany silnik spalinowy. kowa ambona i chrzcielnica oraz kaplica pod obszernym tytułem: „Łaski osobliwe, czworak, rybakówka, obora, spichlerz, sto- Od 1964 roku wiatrak nie był używany. grobowa rodziny Ossolińskich. Można też których w różnych potrzebach i nieszczę- doła, a całość okala park. W części parko- Przełom nastąpił w 1990 roku, kiedy wła- zwrócić uwagę na epitafia innych właścicie- śliwych przypadkach czasów przeszłych wej znajduje się m.in. aleja kasztanowa, ściciele usunęli wyposażenie typowe dla li ziem sterdyńskich: Krasińskich i Górskich. i niniejszych, pobożni doznali chrześcija- a także staw. „koźlaka” i zamontowali napęd elektrycz- Na cmentarzu parafialnym spoczywa- nie w sterdyńskim kościele za przyczynie- Obecnie dwór jest w znacznej części ny pracujący na dwóch mlewnikach wal- ją zasłużeni mieszkańcy Sterdyni, m.in. niem się do Boga cudownie łaskawej Naj- zdewastowany i nie pełni żadnych funkcji. cowych. Mechanizm ten pochodzi jesz- ks. Erazm Parys, ks. Ludwik Broniszew- świętszej Maryi Panny w ołtarzu kaplicy cze z okresu międzywojennego. ski, ks. Władysław Ołtarzewski, ks. Józef pobocznej zostający spisane roku 1768”. Mimo kilku przeprowadzek i prac roz- Chromiński, a także Katarzyna i Sebastian Inicjuje ją łacińskie elogium, po którym biórkowych młyn zachował się w dobrym Rosiccy, Michał Levefre i August Dehnel. następuje: „Opisanie łask doznanych od stanie. Obok niego znajduje się murowa- Nagrobki z XIX i XX wieku przedstawiają cudownej w obrazie Najświętszej Panny na maszynownia, silnikownia i pomiesz- wysoką wartość artystyczną. Maryi”. czenie socjalne dla pracowników.

138 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 139 Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Seroczynie

W latach 70-ych XVIII w. (a według innych źródeł w 1849 roku) Stanisław Ossoliński ufundował w Seroczynie nową, drewnianą cerkiew unicką pw. Zna- lezienia Krzyża Świętego o konstrukcji zrębowej. W 1875 została ona zagarnię- ta przez Cerkiew prawosławną, a pro- boszcz Seroczyna i Łazówka ks. Nikon Zabytkowy drewniany kościół w Seroczynie Dyakowski został internowany i wywie- ziony w głąb Rosji. W 1921 świątynia zo- Sanktuarium Maryjne w Łazówku pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny stała zwrócona katolikom, zostając filią parafii sterdyńskiej. 22 grudnia tego sa- mego roku uzyskała rangę samodzielnej Sanktuarium Maryjne w Łazówku parafii. Drewniany kościół jest obecnie nieczynny. Wierni modlą się w nowym, pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny murowanym, wybudowanym w latach 1991-1993 staraniem ks. Bogusława Bukowickiego i miejscowej ludności. Pierwsza świątynia stojąca w tym miej- wywiozły w głąb Rosji. W dwudziestoleciu Największą wartość artystyczną przed- scu była wykonana z drewna. Postawił międzywojennym podjęto nawet wyprawę stawia XVII-wieczny obraz Matki Bożej ją dziedzic Łazowa, którego żona była mającą na celu odnalezienie świętego wize- z Dzieciątkiem zasuwany wizerunkiem świadkiem niecodziennego wydarzenia. runku, ale zakończyła się ona fiaskiem. św. Mikołaja Biskupa. Obok dawnej cer- Kobieta w czasie spaceru zobaczyła po- Obecny murowany kościół w Łazówku kwi stoi drewniana dwukondygnacyjna stać stojącą na kamieniu. Była nią Ma- został wzniesiony w latach 1983-1986 dzwonnica z XIX wieku. Nowszy murowany kościół w Seroczynie ryja z Dzieciątkiem na rękach. Cudowna dzięki ks. Kazimierzowi Żelisko i para- postać poprosiła dziedziczkę o modlitwę fialnym wiernym. Kopię wizerunku Matki w tym właśnie miejscu. Gdy kobieta po- Boskiej z kolei wykonał prof. Edward Jar- Dawny folwark chyliła głowę Maryja z dzieckiem na rę- mosiewicz. Została ona poświęcona i in- kach zniknęła, ale pozostawiła ślady stóp tronizowana 20 maja 1977 r. Uroczysta w Paulinowie wyżłobione w kamieniu. koronacja obrazu natomiast odbyła się 15 W latach 1772–1875 kościół w Łazówku sierpnia 2012 roku, kiedy to biskup drohi- był świątynią unicką, a następnie przeszedł czyński Antoni Pacyfik Dydycz nałożył ko- Folwark istniał w tym miejscu do cza- stwa Rolnego w Kurowicach. we władanie cerkwi prawosławnej. Cudow- rony na skronie Jezusa i Maryi. su reformy rolnej w 1944 roku. Wówczas Zespół folwarczny tworzyły: drewnia- ny obraz Matki Bożej Pocieszenia był ce- Pod ołtarzem głównym ustawiono Ka- część ziem wchodzących w skład mająt- ny budynek administracyjny z XIX wieku, lem pielgrzymek okolicznej miejscowości. mień Objawienia uznawany jako cudowne ku rozparcelowano pomiędzy okolicznych czworak przeznaczony dla służby, muro- W 1913 roku prawosławne mniszki prze- miejsce. Jego fragment można dojrzeć rolników. Większość areału znalazła się wana gorzelnia, a także magazyn spirytu- niosły obraz do Wirowa, a dwa lata później przez drewnianą kratkę. pod kuratelą Państwowego Gospodar- sowy.

140 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 141 Kapliczki

Zdecydowana większość kapliczek stusowi Gorejące Serce. Z kolei w chą- w gminie Sterdyń ma dużą wartość zabyt- dzyniu i Paulinowie stoją figurki Jezusa kową. Frasobliwego. Bardzo ważną kapliczką Kapliczka św. Floriana z przełomu XVIII jest ta mieszcząca się przy drodze prowa- i XIX wieku usytuowana jest na wprost dzącej ze Sterdyni do Paulinowa. Wznie- bramy wjazdowej do pałacu Ossolińskich siono ją ku pamięci pomordowanych w Sterdyni. Z kolei przy skrzyżowaniu przez hitlerowców w dniach 23-24 lutego dróg do Sokołowa Podlaskiego i Jabłonny 1943 roku mieszkańców Paulinowa. Auto- Lackiej stoi kamienna kapliczka Najświęt- rami drewnianej budowli są artyści Józef szej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej. i Franciszek Pytlowie. Jej autorem jest Konstanty Hegel. Ciekawym eksponatem jest utworzona Wędrując po miejscowościach wokół w dębie kapliczka z 1881 roku znajdująca Sterdyni, nietrudno natrafić na przydroż- się w Seroczynie. Miał ją zrobić handlarz, ne dzieła sztuki sakralnej. W Seroczynie, którego zastała w Puszczy Sterdyńskiej Pomnik oddający hołd Pomnik upamiętniający uwłaszczenie Łazowie, Dzięciołach Dalszych i Kiełpiń- silna burza, a z której wyszedł on bez Henrykowi Oleksiakowi w Paulinowie chłopów w 1863 r. w Sterdyni cu kapliczki poświęcono Matce Boskiej; szwanku. Miejsce to tutejsi mieszkańcy w Mursach Nowych i chądzyniu – Chry- nazywają Kładzienkami. dzie Sokołów Podlaski „Jezioro” poległego 5 Pomniki i Miejsca lipca 1948 koło Chądzynią. Warte uwagi są także monumenty w Kiełpińcu (postawiony Pamięci Narodowej na cześć partyzantów 6. Brygady Wileńskiej Armii Krajowej poległych 17 lutego 1947 roku) czy Paulinowie, gdzie powstał pomnik Na terenie omawianej gminy znajduje się oddający hołd Henrykowi Oleksiakowi „Wi- szereg pomników i miejsc upamiętniających churze”, komendantowi grupy dywersyjnej ważne postacie oraz wydarzenia. Na czoło „Kedywu” obwodu Armii Krajowej ,,Sęp’’, wysuwają się obeliski mieszczące się w Ster- ,,Proso’’ Sokołów Podlaski. Pomnik znajduje dyni. Znajdziemy tutaj pomnik Armii Krajo- się przy skrzyżowaniu dróg Sokołów Pod- wej, obok którego znalazła się kotwica „PW” laski – Sterdyń oraz Paulinów – Szwejki. symbolizująca Polskę Walczącą. Odsłonię- Wzniesiono go w miejscu, w którym Oleksiak cie tego obelisku datuje się na 31 sierpnia poległ. Z kolei na cmentarzu w Seroczynie 1980 roku. Kolejne pomniki we wspomnianej odnajdziemy pomnik poświęcony Unitom miejscowości to: pomnik upamiętniający Podlaskim i grekokatolickiemu kapłanowi uwłaszczenie chłopów przez Rząd Narodo- parafii Seroczyn ks. Nikonowi Dyakowskie- wy w 1863 roku i sołtysa wsi Sewerynówka mu. Warto także odwiedzić seroczyński grób Józefa Myszko – rozstrzelanego przez ko- Józefa Milika (1891-1944), przedwojennego munistów 28 grudnia 1946 w Sterdyni, po- posła Stronnictwa Narodowego i członka Kapliczka św. Floriana znajdująca się Kapliczka znajdująca się przy drodze mnik ku czci Kazimierza Wyrozębskiego ,,So- konspiracyjnej Rady Jedności Narodowej, przed bramą wjazdową do pałacu w Sterdyni ze Sterdyni do Paulinowa kolika’’, żołnierza i dowódcy Drużyny Lotnej będącej formą krajowego podziemnego par- i Obwodowego Patrolu Żandarmerii w Obwo- lamentu Polski Walczącej.

142 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 143 of the municipal court to Kosów Lacki. who fought at this area in forties of the Main square is the memorial of the period twentieth century. when Sterdyń had a city status. The archi- Through the area of the municipality tectural layout of the rectangular square has passed the front of the World War I. has been preserved until today. Two mon- In 1915 the buildings in the municipality STERDYŃ uments are located at the square, one of have been partly burned by Russian Sol- them was built in 1963 in memorial of diers during theirs retreat. After Poland re- MUNICIPALITY hundredth anniversary of the enfranchise- gained its independence in 1918 citizens ment of peasants, second one is com- began to efficiently rebuild the destroyed memorating soldiers of National Army infrastructure.

he Sterdyń municipality is lo- in the center of Sterdyń, where fishing is al- cated in north-eastern part of lowed (near one can also find a mini-zoo MONUMENTS AND PLACES Sokołów district. Population is with artificial birds in their natural dimen- about 4939 inhabitants which sion, another mini-zoo is located next WORTH SEEING reside in 30 rural administrative to local school complex). Educational Tunits. The Sterdyń municipality borders centers are also located in Kiełpiniec and with municipalities of Sabnie, Sokołów Pod- Kamieńczyk, a recreation square in Ra- The Manor and park laski, Jabłonna Lacka, Ciechanowiec, Nur, tyniec Stary, the Artificial Animals Park in Ceranów and Kosów Lacki. These areas Nowy Ratyniec, a special place designed complex in Sterdyń attract tourists by a unique tourist offer. Au- for recreation and relaxation in Białobrze- thorities of the municipality have converted gi and an outdoor fitness clubs in Sterdyń major part of public areas into tourist facili- and Łazów, next to school complex and The manor which belongs to Ossolins- ties, which include among others, reservoir school-kindergarten complex. cy family – the former owners of Sterdyń propietes – is surrounded by magnificent, English style park with area of 12 hec- tares. Nearby are located two stylish out- HISTORICAL BACKGROUND buildings and granary. It is estimated that the manor was estab- First references about Sterdyń are ski, who, together with his wife Pauline, lished in second half of the XVII-th century, dated on year 1425. In second half of since 1849 managed a huge asset. Górski funded by Jerzy Ossoliński. Building was the fifteenth century (around year 1470) proved to be a brilliant manager and he modernized over the period 1803-1809 what a wooden church was built here. led his property to the flowering state. increased its artistic value. The manor was On the beginning of its existence Sterdyń Sterdyń lost its city rights in 1869 as saved from demolition in 1997 by Jan and possessed market village rights. The loca- a result of repressions that occured af- Ignacy Pacewicz, who have organized here tion of the municipality near trade paths ter the municipality citizens took part modern conference center with accommo- resulted in importance growth of this area. in the January Upraising. A magnificent dation. The visitors attention is being at- Three families Kieszkowie, Krasińscy manor-park complex existed here at that tracted by glamorous rooms decorated with and Ossolińscy, who ruled these lands time, together with a brick church, mu- polychrome with Pompeian motives. On the had major influence on the history of the nicipal court and a hospital. At the turn walls can be seen paintings depicting Os- municipality. of nineteenth and twentieth centuries the solińscy family members. All rooms in the Very important role in the history of municipality rank steadily decreased due manor and in the granary were renovated Sterdyń has been played by Ludwik Gór- to hospital liquidation and the transfer according to the highest standards.

144 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 145 The manor complex The former grange in Łazów in Paulinów

The brick manor was built in Łazów in the middle of XX-th century and it is a central The grange existed here until agricul- point of a farm complex. The entire complex tural reform in 1944, as a result of that is surrounded by a park and it also consists reform part of the areas covered by the of a brick farm laborer quarter, fishing vil- grange was partitioned among local farm- lage, cowshed, granary and barn. In the area ers. Major part of the areas came under of the park is located, among the others, an the tutelage of the State Farm in Kurow- avenue of chestnut trees and a pond. ice. The Grange complex consisted of: Currently the manor is in major part a wooden administrative building from devastated and it does not perform any XIX-th century, a service quarter, a brick functions. distillery and an alcohol storehouse. The wooden church The mill in Grądy in Seroczyn The mill was in 1892 and Grądy was not the first location of it. The mill was frequently dis- The parish Church of The wooden temple was funded in sev- mantled and transferred into different places. enties of the eighteenth century (or 1849) Former location of the Mill was a village st. Anna in Sterdyń by Stanisław Ossoliński. Nearby is located Dzierzby, then it stood in Kosów and in a quadrilateral bell tower. Since year 1875 Grądy it appeared in 1953. Three years later the building served as orthodox church. In windmill propeller was powered by steam The church is located in the city center. 1921 a Parish of The Triumph of the Cross The Marian Sanctuary engine. Since the year 1964 the mill wasn’t The temple was built at the turn of sev- was established here. Over the period 1991- used, until year 1990 when its owners dis- enties and eighties of eighteenth cen- 1993 next to the wooden building, a new, in Łazówek carded the equipment typical for post mill tury, founded by Józefa, Anthony and brick church was built where almost whole and installed electrical propulsion. Stanisław Ossolińscy. The brick building equipment was transferred from the former replaced a wooden church which proba- church. The first temple located here has been bly was established in XV-th century. In- wooden. Over the period 1772-1875 the side one can see an antique pulpit, bap- served as Uniates temple, and then it was tismal font and a sepulchral chapel of the converted into orthodox church. A mi- Ossolińscy family. raculous painting of the Holy Mother of Meritorious residents are buried on the Consolationa has been a target of many parish cemetery, those were among the pilgrimages. In 1913 orthodox nuns has others, Erazm Parys, Ludwik Bronisze- transferred the painting to Wirów, and two wski, Władysław Ołtarzewski, Józef Chro- years later the had carried it away into miński, Katarzyna and Sebastian Rosic- Russia. Since 1986 a new, brick church is cy, Michał Levefre and August Dehnel. located in Łazówek. The copy of the paint- Graves dated on XIX and XX century rep- ing was made by prof. Edward Jarmosie- resent a high artistic value. wicz.

146 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 147 Monuments and places of remembrance Die gemeinde

On the area of the municipality are Sterdyń located multiple monuments and plac- es commemorating notable people and events. Most valuable seem to be obe- lisks located in Sterdyń. It is possible to find here the monument of National Army Regiment of Sokołów Podlaski, next to which is located the anchor that symbol- ie Gemeinde Sterdyń liegt im des Geländes als touristische Objekte. izes Poland fighting. Further monuments Nord-Westen des Sokołow- Dazu zählt das Gewässer im Zentrum von are: the monument commemorating en- ski Kreises. Sie hat 4939 Sterdyń, in dem man angeln kann und der franchisement of peasants in 1863, the Einwohner in 30 Dörfern. anliegende Minizoo in dem man Künst- monument in honor of Kazimierz Wy- Ihre Fläche überschreitet liche Vögel in Lebensgröße bewundern rozębski, the soldier of National Army and 130D Quadratkilometer. Sterdyń grenzt an kann. Es gibt hier auch ökologische Edu- the monument commemorating soldiers die Gemeinden: Sabnie, Sokołów Pod- kationsecken in Kiełpiniec und Kamieńc- of National Army in Sterdynia. Notewor- laski, Jabłonna Lacka, Ciechanowiec, Nur, zyk, einen Rekreationsplatz in Ratyniec thy are also monuments in Kiełpiniec (es- Ceranów und Kosów Lacki. Dieses Gebiet Stary, einen Park mit künstlichen Tieren tablished in memory of soldiers of sixth zieht Touristen mit dem außergewöhnlich in Nowy Ratyniec, einen speziellen Erho- Brigade of Vilnius National Army who attraktiven Naturangebot an. Die Gemein- lungsort in Białobrzegi oder auch Outdoor died on February 17, 1947) or in Paulinów, deverwaltung bewirtete einen Großteil Fitnesscenter in Sterdyń und Łazów. where was established monument com- memorating Henryk Oleksiak “Wichura”. Shrines Geschichtlicher Überblick The Shrine of st. Florian dated on the turn of XVII-th and XIX-th century is locat- ed in front of the entrance gate of the Os- Die erste Andeutung über Sterdyń Eine wichtige Rolle in der Geschichte solinscy manor in Sterdyń. On the cross- stammt aus dem Jahr 1425. In der zwei- von Sterdyń spielte auch Ludwig Górski road to Sokołów Podlaski and Jabłonna ten Hälfte des XV Jahrhunderts entstand ab, der zusammen mit seiner Frau Paulina Lacka one can see stone shrine of Holy hier eine hölzerne Kirche. die riesige Länderei seit 1849 verwaltete. Mary built by Konstanty Hegel. Am Anfang seiner Existenz hatte Ster- Górski war ein hervorragender Wirt, der Another very important shrine is locat- dyń die Rechte eines Marktdorfes. Ihre seine Güter zum erblühen führte. Sterdyń ed near the road leading from Sterdyń to Lage, nahe an Handelsrouten, hat zur Be- hat ihre Stadtrechte 1869, als Strafe für Paulinów. The shrine was established to deutungssteigerung beigetragen. In der die Teilnahme der Einwohner am Janua- commemorate killed by Nazis Paulinów Geschichte der Gemeinde stechen drei raufstand, verloren. Damals befand sich on February 23-24, 1943. The creators of Familien, die das Gebiet verwalteten, her- dort eine anschauliche Hof- und Parkanla- the wooden building are Joseph and Fran- vor. Es sind die Familien Kiszkowie, Kra- ge, eine gemauerte Kirche, ein Gemeinde- cis Pytlowie. sińscy und Ossolińscy. gericht und ein Krankenhaus.

148 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 149 An der Wende vom XIX zum XX Jahr- errichtet. Das zweite ist ein Andenken an hundert verlor die Ortschaft an Bedeutung, die Soldaten der Heimatsarmee (Armia Kra- Die Hofanlage in Łazów weil das Krankenhaus geschlossen wurde jowa) die in der Region in den 40er Jahren und das Gericht wurde nach Kosów Lacki des XX Jahrhunderts kämpften (siehe Se- verlegt. Ein Andenken an die Zeit, als Ster- henswürdigkeiten und interessante Plätze). Im XIX Jahrhundert entstand in Łazów ein dyń einen Stadt war, ist der Marktplatz. Die Durch das Gelände der Gemeinde verlief gemauerter Hof, der das Zentrum einer Guts- rechteckige architektonische Gestaltung auch die Frontlinie des I Weltkriegs. 1915 hofanlage war. Die Bauarbeiten finanzierte des Platzes blieb bis heute unverändert. verbrannten russische Soldaten beim Rück- Stanisław Rzewuski, der die Güter von der Auf dem Marktplatz finden wir zwei Denk- zug den Großteil der Gebäude. Nach dem Ossoliński Familie übernahm. Zum Komplex mäler. Das erste wurde 1963 anlässlich Wiedererlangen der Unabhängigkeit Polens gehören auch: ein gemauertes Gesindehaus, des hundertsten Jubiläums der Verleihung 1918, begaben sich die Einwohner zum Wie- ein Fischerhaus, ein Stall, ein Speicher, eine von Grundeigentümern für die Landsleute, deraufbau der zerstörten Infrastruktur. Scheune und ein Park, der das ganze umrun- det. Im Park befindet sich eine Kastanienallee und ein Teich. Heute ist der Hof im Großteil Sehenswürdigkeiten und devastiert und hat keine Funktion. interessante Plätze Die hölzerne Kirche in Seroczyn tiven in den Räumen angezogen. An den Die Schloss - und Wänden hängen Gemälde die Mitglieder Die St. Anna Pfarrkirche der Ossoliński Familie zeigen. Alle Räume Das hölzerne Gotteshaus wurde in den Parkanlage in Sterdyń im Schloss und der Speicher wurden res- in Sterdyń 70er Jahren des XVIII (oder 1849), von tauriert. Stanisław Ossoliński gebaut. In der Nähe befindet sich ein viereckiger Glockenturm. Das Schloss das der Ossoliński Familie Sie befindet sich im Herzen der Ort- Seit 1875 hatte das Objekt die Funktion gehörte wird von einem anschaulichen schaft. Das Gotteshaus entstand in der einer Orthodoxen Kirche. Park im englischen Stil, der eine Fläche zweiten Hälfte des XVIII Jahrhundert dank 1921 wurde hier eine Katholische Kreu- von 12 Hektar umfasst, umrundet. In der Józefa, Antoni und Stanisław Ossoliński. zerhöhung Pfarrgemeinde gegründet. In Nähe befinden sich noch zwei Hinterhäu- Das gemauerte Gebäude ersetzte damals den Jahren 1991-1993 entstand neben ser und ein Speicher. Es wird geschätzt, die hölzerne Kirche, die wahrscheinlich dem hölzernem Gebäude eine neue, ge- dass das Schloss in der zweiten Hälfte noch aus dem XV Jahrhundert stammte. mauerte Kirche. des XVIII Jahrhunderts von den Geldmit- Im Inneren befindet sich eine historische teln von Jerzy Ossoliński gebaut wurde. Kanzel, ein Taufbecken und eine Grabka- Zwischen 1803 und 1809 wurde das Ob- pelle der Familie Ossoliński. jekt modernisiert, was seine artistische Auf dem Friedhof der Pfarrgemeinde Bedeutung steigerte. 1997 retteten das ruhen verdiente Einwohner von Sterdyń Schoss, vor dem Verfall in eine Ruine, die u.a. die Priester Erazm Parys, Ludwig Bro- Brüder Jan und Ignacy Pacwewicz, die niszewski, Władysław Ołtarzewski, Józef dort ein modernes Konferenzzentrum mit Chromiński aber auch Katarzyna und Se- einer Übernachtungsbasis einrichteten. bastian Rosicki, Michał Levefre und Au- Die Aufmerksamkeit der Besucher wird gust Dehnel. Die Grabsteine aus dem XIX von beeindruckenden polychromierten und XX Jahrhundert haben großen Kunst- Dekorationen mit Pompei inspirierten Mo- wert.

150 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 151 Der einstige Gutshof in Denkmäler und Paulinów Gedenkstätten

Den Gutshof gab es hier schon 1944, Im Gebiet der Gemeinde Befindet sich in Zeiten der Landwirtschaftsreform. Da- eine Reihe von Denkmälern und Gedenk- mals wurden die Ländereien zwischen den stätten die an wichtige Figuren oder Er- Landsleuten parzelliert. Ein Großteil der eignisse aus der Geschichte erinnern. In Fläche wurde zum Eigentum des landwirt- Sterdyń finden wir ein Denkmal zu Ehren schaftlichen Staatsbetriebs in Kurowice. der Heimatsarmee (Armia Krajowa) neben Zur Gutshofanlage gehörten: ein hölzernes welchem sich der Anker „PW” befindet, Administrationsgebäude aus dem XIX Jahr- der „Polska Walcząca” (das kämpfende hundert, ein Gesindehaus, eine gemauerte Polen) symbolisiert. Die nächsten Denk- Brennerei und ein Spirituosenspeicher. mäler die wir finden gedenken das zum Grundeigentümer Machen der Landleute, Die Windmühle in Grądy Kazimierz Wyrozębski – den Soldat der Heimatsarmee und noch das Denkmal der Heimatsarmee in Sterdyń. Sehenswürdig Sie entstand 1892, aber Grądy war nicht sind auch die Monumente in Kiełpiniec, ihre erste Lage. Die Windmühle wurde die zum Ehren der Partisanen der VI Vil- mehrmals auseinander gelegt und an an- nius Brigade der Heimatsarmee die am 17 dere Plätze verlegt. Die ursprüngliche Lage Februar 1947 gefallen sind, errichtet wur- des Objekts war das Dorf Dzierzby, später den und das Andenken an Henryk Oleksi- Kosów und 1953 Grądy. Drei Jahre später Bildstöcke ak, genannt „Wichura” in Paulinów. Das Maria Sanktuarium wurde sie mit einem Verbrennungsmotor angetrieben. Von 1964 bis 1990 wurde sie in Łazówek nicht benutzt. Sie wurde renoviert und mit Der St. Florian Bildstock aus dem einem Elektromotor ausgestattet. XVIII Jahrhundert ist vor der Einfahrt zum Ossoliński Schloss in Sterdyń Der erste Tempel, der hier stand, platziert. Auf der Kreuzung der Straßen wurde aus Holz gebaut. In den Jahren nach Sokołów Podlaski und Jabłon- 1772-1875 war es eine Unierten Kirche, na Lacka hingegen steht ein Gottes später eine Orthodoxe. Das wundersa- Mutter der Unbefleckten Empfängnis me Bild der Gottes Mutter des Trostes, Bildstock aus Stein, der von Konstanty das es hier gab, machte den Ort zum Hegel geschaffen wurde. Ein wichti- Ziel für Pilger. 1913 nahmen Orthodoxe ger Bildstock ist der, der an der Stra- Nonnen das Bild nach Wirów und spä- ße von Sterdyń nach Paulinów steht. ter nach Russland. Seit 1986 steht in Sie wurde zum Andenken an die, von Łazówek eine neue, gemauerte Kirche. Nazis am 23-24 Februar 1943 ermorde- Eine Kopie des Antlitzes Der Mutter ten, Einwohner von Paulinów errichtet. Gottes hat Prof. Edward Jarmosiewicz Die Autoren dieser Baut sind Józef und angefertigt. Franciszek Pytlowie.

152 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 153 gmina sokołów podlaski

CERANÓW

KOSÓW LACKI

STERDYŃ

SABNIE

JABŁONNA LACKA www.gminasokolowpodl.pl e-mail: [email protected]

SOKOŁÓW PODLASKI mina Sokołów Podlaski jest brzeżnym dopływem Bugu. Teren gminy położona w południowo-za- jest odwadniany przez inne rzeki: Czer- REPKI chodniej części powiatu wonkę, Miedzankę i Buczynkę. W histo- sokołowskiego. Liczy 6438 rii gminy przewijają się znane postacie, mieszkańców zamieszkują- to tutaj ukrywał się ksiądz Stanisław BIELANY Gcych 36 sołectw. Powierzchnia gminy Brzóska, ostatni komendant powstania to 137 km kwadratowych, z czego 74% styczniowego, a właścicielem Grochowa stanowią użytki rolne, 19% użytki leśne, był inny bohater tamtych wydarzeń, Wła- a 7% pozostałe grunty. Tereny te grani- dysław Rawicz. Na ich cześć na terenie czą z gminami: Kosów Lacki, Liw, Mie- gminy postawiono pomniki. Miejscami dzna, Węgrów, Bielany, Repki oraz Sab- wartymi zwiedzenia są piękne zabyt- nie. Obszar wchodzi w skład czystego kowe kościoły parafialne w czerwonce ekologicznie obszaru „Zielonych Płuc i Skibniewie-Podawcach. Warto odwie- Polski”. Przez centralną część gminy dzić także miejsce pamięci narodowej przepływa rzeka Cetynia, będąca lewo- ku czci ofiar komunizmu we wsi Wyrąb.

154 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 155 roku młodzież, z będącym u jej sterów komendantem Henrykiem Jankowskim wzięła udział w czynnym rozbrajaniu Niemców w Sokołowie. W czerwonce RYS HISTORYCZNY obok pięknego kościoła pw. św. Jana Chrzciciela znalazł się kopiec usypany na cześć żołnierzy poległych w 1920 roku. Powstał z inicjatywy młodzieży z pobliskiego Justynowa. Na szczycie kopca, na kamieniu umieszczono na- Gmina Sokołów Podlaski obejmuje miej- nego zaścianka i rodziny w Krasnodębach pis: „Cześć poległym żołnierzom. Koło scowości wokół Sokołowa (jednak bez -Sypytkach już nigdy nie zobaczył także Młodzieży Wiejskiej w Justynowie”. obszaru samego miasta). Ma także swoją Ksawery Bieliński, wywieziony na Syberię Obok kopca stoi pomnik poświęcony siedzibę w samym Sokołowie Podlaskim. i tam zapewne zmarły. żołnierzom AK placówki o kryptonimie Od 1999 r. ponownie wchodzi w skład po- Inną wielką postacią związaną z oma- ,,Gawron’’ z gmin Grochów i Kudelczyn, wiatu sokołowskiego województwa ma- wianymi ziemiami był Władysław Rawicz, którzy wzięli udział w akcji ,,Burza’’ la- zowieckiego. Jej obszar był świadkiem właściciel wsi Grochów, naczelnik cywilny tem 1944 r. wielu istotnych wydarzeń dziejowych. województwa podlaskiego w powstaniu Z Bachorzą i zespołem dworsko-par- Niezwykle ważną postacią, która na styczniowym, który został uhonorowany kowym niegdyś się tu znajdującym trwałe zapisała się na jej kartach był pomnikiem przez mieszkańców wspo- wiąże się lokalna legenda. Już sama ksiądz Stanisław Brzóska, mianowany mnianego Grochowa wzniesionym w 1984 etymologia nazwy jest jej częścią. Władysław Rawicz przez Rząd Narodowy ,,naczelnym kape- roku. Rawicz cieszył się szacunkiem nie Mówi ona bowiem o tym, że Bacho- lanem wojsk powstańczych wojewódz- tylko ze względu na bohaterską postawę rza wzięła swą nazwę od niemowlęcia twa podlaskiego’’. Z biegiem czasu ks. w powstaniu, ale też dzięki działalności podrzuconego na schody omawianego Brzóska zaczął tytułować się generałem społecznej. Jako jeden z pierwszych na dworu. Dzieckiem miała zaopiekować się działy się dziwne rzeczy. Legendy mówią (używał pseudonimu ,,generał Brzeziń- Podlasiu przeprowadził oczynszowanie właścicielka posiadłości, a fakt ten nie o niewyjaśnionych zjawiskach, np. o obra- ski’’) i naczelnym kapelanem wszystkich włościan. Obdarzony był wielkim zaufa- umknął lokalnej społeczności, która ma- zach spadających ze ścian, znikających wojsk powstańczych. Tak też określali niem lokalnej społeczności jako zdeklaro- jątek zaczęła nazywać właśnie Bachorzą przedmiotach czy tajemniczych odgło- go Rosjanie podczas śledztwa w 1865 wany społecznik i patriota. Został powie- od słowa „bachor”. Gdy chłopiec osiągnął sach. Panią domu Natalię Zalewską mę- r. Ukrywał się on na terenie gminy, m.in. szony przez Rosjan 21 listopada 1863 r. dojrzały wiek, hrabina uczyniła go zarząd- czyły powtarzające się nocne koszmary. u sołtysa Ksawerego Bielińskiego i mo- w Siedlcach. W swoich ostatnich słowach cą folwarku. Przez kolejne lata włości W 1941 roku zmarła jej córka Teresa, żemy tu znaleźć „kamienne ślady” jego przekazywał: ,,Powiedzcie moim rodzi- zmieniały swoich zarządców, a wkrótce a wkrótce potem także sama Natalia. działalności. W 1987 roku we wsi Kra- com, iż umieram szczęśliwy i spokojny, bo zaczęła krążyć legenda, że posiadłość Niemiecki okupant wywiózł do znajdu- snodęby-Sypytki wzniesiono pomnik na za najświętszą sprawę nikogo nie zdra- jest nawiedzona, a klątwa jej towarzyszą- jącego się niedaleko obozu w Treblince cześć Brzóski. Widnieje na nim napis: dziwszy. Proszę aby syn mój, w tychże co ca może dotknąć każdego jej właściciela. dwie kolejne jej córki, Annę i Barbarę. „Gdy pamięć ludzka ginie, dalej mówią ja wyrósł zasadach (…)’’. Stąd też wzięły się problemy ze znalezie- Ania (przez bliskich nazywana Hanią, kamienie. Tu ukrywał się i został aresz- Przy rysie historycznym gminy, obok niem kolejnych nabywców. Przed wojną nazwisko pisane też w formie – Zale- towany gen. Stanisław Brzóska ostatni wielkich postaci, warto przybliżyć też kilka Bachorza trafiła w ręce Teofila Zalewskie- ska) została zamordowana 1 sierpnia komendant powstania 1863 r. na Podlasiu kart z historii dwóch miejscowości znaj- go, który nic sobie nie robił z miejsco- 1944. Miała wtedy zaledwie 14 lat. Dziś oraz jego adiutant Franciszek Wilczyński. dujących się na tych obszarach. Czerwon- wych zabobonów, głośno wyśmiewając upamiętnia ją krzyż ze zdjęciem na tere- Wielka chwała bohaterom”. Po męczeń- ka oraz pobliskie tereny zasłynęły jako teorie mówiące o klątwie. Wkrótce jednak nie Karnego Obozu Pracy. Obecnie dwór skiej śmierci w Sokołowie Podlaskim stali jeden z pierwszych ośrodków w powiecie, on i jego rodzina mieli się przekonać o jej w Bachorzy znajduje się w złym stanie, się oni legendą dla miejscowej ludności. w których rozpoczął się ruch organizacyj- istnieniu. Przed wybuchem II wojny świa- chociaż mają zostać podjęte prace mają- Warto przy tym dodać, że swojego rodzin- ny młodzieży wiejskiej. 11 listopada 1918 towej, a także w jej trakcie, w posiadłości ce na celu jego renowację.

156 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 157 ZABYTKI I MIEJSCA WARTE ZWIEDZENIA

lę, która niemal natychmiast powstała w jej Kościół parafialny pw. miejsce. Stojący do dziś drewniany kościół w Skibniewie-Podawcach został wznie- św. Wojciecha siony dzięki ówczesnemu proboszczowi Maciejowi Kazimierzowi Maliszewskiemu w Skibniewie-Podawcach oraz parafianom finansującym budowę. Ołtarz główny i ołtarze boczne są w sty- lu barokowym. W dzwonnicy murowanej W miejscowości znajdują się obecnie z drugiej połowy XIX w. znajduje się dzwon dwa kościoły. Starszy z nich, drewniany, odlany w Gdańsku w 1717 roku. Świątynia został wzniesiony według różnych źródeł przeszła od XVIII wieku wiele remontów, w 1743 lub 1789 roku. Został zbudowany czemu zawdzięcza dzisiejszy niemal per- na miejscu dwóch poprzednich świątyń. fekcyjny wygląd i stan. Obok drewnianej Pierwszą zbudowano prawdopodobnie budowli powstał w latach 1984-1990, sta- w 1477 roku (niektóre źródła podają jed- raniem ks. Ryszarda Kardasa kościół mu- nak, iż mogło to nastąpić nawet ponad rowany, do którego przeniesiono trzy baro- dekadę wcześniej, przed 1461 r.) z inicja- kowe ołtarze oraz chrzcielnicę. W starszej tywy Wojciecha Kostki-Skibniewskiego. Po świątyni pozostały zdobienia graficzne na ponad dwustu latach świątynia spłonęła suficie przedstawiające sceny biblijne i ka- Kościół w Czerwonce pw. św. Jana Chrzciciela w 1698 roku. Podobny los spotkał budow- mienna kropielnica z XVI wieku.

Kościół parafialny w Czerwonce pw. św. Jana Chrzciciela

Parafia w czerwonce powstała już nia. Powstała ona nieco później (w la- w drugiej połowie XV wieku, a pierwszy tach 1978–1979) w wyniku działań ów- drewniany kościół powstał w l. 1463- czesnego proboszcza parafii, księdza 1470. Obecna murowana świątynia Władysława Kopyścia. Przed obecnie o neogotyckiej formie została wzniesio- stojącą w Czerwonce świątynią zostały na w latach 1952-1958 staraniem ks. wybudowane dwa kościoły drewniane. Bronisława Narojka. Jego budowa była Jeden z nich spłonął w niewyjaśnionych możliwa dzięki ofiarności mieszkańców okolicznościach 30 października 1950 parafii Czerwonka. Autorem projektu roku. Obok kościoła znajduje się także świątyni był Stanisław Marzyński. Obok cmentarz parafialny z drugiej połowy Kościół pw. św. Wojciecha w Skibniewie-Podawcach kościoła znajduje się murowana pleba- XIX wieku.

158 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 159 Pomniki i Miejsca Pamięci Narodowej

Na terenie gminy Sokołów Podlaski mieści raźnym jaki odbywał się w Sokołowie Podla- się szereg pomników i kapliczek wzniesio- skim dzień wcześniej, 26 lutego. Po egzekucji nych w hołdzie wielkim postaciom oraz histo- ciała ubecy wywieźli do wspomnianego lasu rycznym wydarzeniom. Wśród nich znajduje (dołączając zwłoki 2 kolejnych osób) i zako- się obelisk poświęcony księdzu Stanisławowi pali. Wkrótce rodziny rozpoczęły potajemny Brzósce oraz jego adiutantowi Franciszkowi proces wydobywania zwłok i grzebania na ro- Wilczyńskiemu w Krasnodębach-Sypytkach, dzinnych cmentarzach. Wokół krzyża stoi 11 kopiec ku czci żołnierzy poległych w 1920 mniejszych i 1 duży głaz z napisem: „Rodaku, roku w Czerwonce czy pomnik na cześć Wła- skłoń głowę i zadumaj się nad tragizmem dysława Rawicza w Grochowie (patrz: rys hi- polskich dróg do wolności i niepodległości. storyczny). W Brzozowie z kolei możemy zo- Stoisz na miejscu uświęconym krwią żołnie- baczyć odsłonięty w maju 2013 roku pomnik rzy Polski Podziemnej zamordowanych 27 II ku czci Otto Warpechowskiego, młodego ar- 1946 w Sokołowie Podlaskim przez komuni- cheologa, który uratował przed rozbiórką za- styczny system terroru i zniewolenia i tu zako- mek w Liwie. Na znajdującym się za jednym panych. Prośmy dobrego Boga pełnego miło- z przystanków kamieniu widnieje napis: „Otto sierdzia, by ofiara ich życia umacniała naszą Warpechowskiemu, archeologowi, obroń- Ojczyznę, Najjaśniejszą Rzeczpospolitą Pol- cy zamku w Liwie w hołdzie mieszkańcy skę. Z okazji 90-tej rocznicy odzyskania nie- Brzozowa”. Niedaleko wsi Wyrąb natomiast, podległości, rodacy”. W dzieło upamiętnienia w mieszczącym się nieopodal lesie zwanym zaangażowały się ówczesne władze gminy, Pomnik w lesie Zielona niedaleko wsi Wyrąb Zielona, zobaczymy Miejsce Pamięci Naro- środowisko kombatantów ze ŚZŻAK, Nadle- dowej ku czci 9 zamordowanych 27 lutego śnictwo Sokołów, parafia Nieciecz. Powstała 1946 r. żołnierzy z oddziału Zdzisława Sto- także okolicznościowa publikacja poświęco- kowskiego ,,Nurka’’ i mieszkańców powiatu na pomordowanym i okolicznościom zbrodni sokołowskiego. Zostali oni skazani na karę sądowej. Uroczystość odsłonięcia odbyła się śmierci podczas tzw. procesu w trybie do- 17 września 2008 r.

Zespół dworsko-parkowy w Bachorzy

Historia zespołu dworsko-parkowego Ewa Dernałowicz jest też odpowiedzialna za w Bachorzy jest owiana nutką tajemniczości powstanie murowanego dworu, który został i towarzyszą jej miejscowe legendy (patrz: zbudowany ok. 1850 i wznosił się w central- rys historyczny). Pierwszymi właścicielami nej części folwarku. W 1938 dwór kupił Teofil samej miejscowości, jak i całego majątku był Dołęga-Zalewski. Do dzisiaj zachowała się ród Sokołowskich w XV wieku. Posiadłość ta aleja świerkowo-lipowa do niego prowadzą- przez lata zmieniała swoich właścicieli, a do ca. Ze względu na upływ czasu i związane najsławniejszych należeli Tadeusz Doria z nim wydarzenia trudno dziś także określić, -Dernałowicz, właściciel Repek (przejął dwór jak dwór wyglądał w czasach świetności. w połowie XIX wieku) oraz jego córka Ewa Obok alei, jak i samego szkieletu budynku Pomnik ku czci Władysława Rawicza Pomnik postawiony w hołdzie Doria-Dernałowicz. W 1839 r. z dóbr repkow- zachowała się też resztka parku krajobrazo- w Grochowie Otto Warpechowskiemu w Brzozowie skich został wydzielony folwark Bachorza. wego z drugiej połowy XIX wieku.

160 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 161 MONUMENTS AND PLACES SOKOŁÓW PODLASKI WORTH SEEING MUNICIPALITY The Parish church of st Wojciech in Skibniew-Podawce okołów Podlaski municipality is na, Węgrów, Bielany, Repki and Sabnie. The located in south-western part of river Cetinye flows through the central part Sokołówski district, population of the municipality. In the history of the mu- In the village are currently located two is 6438 residents who live in 36 nicipality are present known figures, here churches. The older, wooden one was built rural administrative units. The was hiding Stanislaw Brzóska, last com- at XVIII-th century (1743 or 1789). It was Sarea of the municipality is 137 quarter kilo- mander of the January Upraising, also the constructed in place of two other former meters. The municipality borders with the owner of Grochów Wladyslaw Rawicz was temples. In a brick bell tower from second municipalities of: Kosów Lacki, Liw, Miedz- another hero of these events. half of XIX-th century a bell is placed which was casted in Gdansk in 1717. The temple was renovated multiple times during XVI- II-th century, what resulted in almost per- The Parish church HISTORICAL BACKGROUND fect current appearance. Near the wooden building a brick church was constructed in of st. John the Baptist 1984-1990, where three baroque altars and As is provided by archaeological dis- Brzóska was built in the village of Kras- baptismal font were transferred. in Czerwonka coveries, first settlements on the area of nodęby-Sypytki. the municipality appeared already at the Another figure associated with dis- beginning of the sixth century. In 1424 cussed areas was Władysław Rawicz, the The parish in Czerwonka has been es- Mikołaj Sepieński, courtier of the Lithueni- owner of the village of Grochów, civilian tablished in second half of the XV-th cen- an Prince Witold together with the rights chef of Podlaskie voivodeship in the Jan- tury, however current brick church was to the areas of the municipality received uary Upraising, who has been honored constructed only in 1952-1958. Its con- also adjacent areas. In the later years the with a monument funded by Grochów res- struction lasted for six years, and it was Sokołów city changed its owners and its idents in 1984. possible due to generosity of Czerwonka history was inextricably tied up with his- A Local Legend is associated with citizens and father Bronisław Narojek. tory of the municipality. Bachorza and a manor-park complex once The author of the temple was Stanisław An extremely important figure, was located here. Through the years the prop- Marzyński. Near the church a brick rectory Stanislaw Brzóska, General, main chap- erty changed its managers and soon the is located. It was established over the pe- lain and the last commander of the Jan- word began to spread that the property riod 1978-1979 due to efforts of the then uary Upraising in 1863, who has perma- is haunted and the curse can affect every parish priest Wladyslaw Kopyść. In front nently went down in the history. He was owner of the property. This fact resulted of the currently standing in Czerwonka hiding on the area of the municipality in problems connected with finding a buy- temple, two wooden churches were built. and it is possible to find traces of his ac- er. Currently manor in Bachorza is in bad One of them has burned down in 1950 un- tivity. In 1987 a monument in honor of state, however renovation is to be started. der unexplained circumstances.

162 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 163 Manor and park complex Monuments and places in Bachorza of remembrance Die Gemeinde

History of the park-and-manor complex On the area of the Sokołów Podlaski Sokołów Podlaski in Bachorza is connected with a little of municipality are located multiple mon- mystery and local legends (see: Histo- uments and shrines commemorating ry). First owners of the village, and the famous figures and historical events. whole property in XV-th century were the Among these can be found an obelisk ie Gemeinde Sokołów Pod- ny, Repki und Sabnie. Durch das Zentrum Sokołowski family. The property for years in Krasnodęby-Sypytki built in honor laski liegt im Nord-Westen des der Gemeinde fliest der Fluss Cetynia. changed its owners, the most famous of Stanislaw Brzóska and his adjutant Sokołowski Kreises. Sie zählt In der Geschichte der Gemeinde gab es where Tadeusz Doria-Dernałowicz, the Franciszek Wilczyński, cairn commem- 6438 Einwohner, die in 36 Dör- berühmte Figuren wie den Priester Sta- owner of Repki (he took over the manor orating soldiers who died in 1920 in fern wohnen. Die Fläche der nisław Brzóska, der sich hier versteckte in second half of XIX-th century) and his Czerwonka and monument commemo- DGemeinde beträgt 137 Quadratkilometer. und letzter Kommandant des Januarauf- doughter Ewa Doria-Dernałowicz. She is rating Władysław Rawicz in Grochów. In Das Gelände grenzt an die Gemeinden: stands war oder den Besitzer von Gro- responsible for the construction of the Brzozów one can see a monument built Kosów Lacki, Liw, Miedzna, Węgrów, Biela- chów Władysław Rawicz. brick manor, which was located in cen- in honor of Otto Warpechowski, young ar- tral part of the complex. A Spruce-linden chaeologist who saved palace in Liw from alley has preserved until today leading to demolition. Not far away from village of Geschichtlicher the manor, however a little more has left Wyrąb, in the forest nearby one can see of the manor itself, that is why it is hard place of national remembrance of the Überblick to define the original appearance of the victims of communism, which consist of park-and-manor complex. multiple stones with plaques and a cross. Die ersten Siedlungen in dem Gebiet gab es in Krasnodęby-Sypytki ein Denkmal zu Ehren schon im VI Jahrhundert. Darauf weisen ar- von Stanisław Brzóska errichtet. chäologische Funde hin, die eine Menge über Eine weitere bedeutende Figur in der loka- die Siedlungen erzählen. len Geschichte war Władysław Rawicz, der 1424 bekam Mikołaj Sepieński, der Höfling Besitzer von Grochów, ziviler Oberbefehlsha- des litauischen Fürsten Witold, zusammen ber in der Podlaskie Woiwodschaft während mit dem Recht für Sokołów Podlaski das des Januaraufstandes, welcher 1984 durch Recht für die umgebenden Dörfern die heute die Einwohner von Grochów mit einem Denk- zur Gemeinde gehören. In den folgenden Jah- mal geehrt wurde. ren änderte Sokołów seine Besitzer und seine Mit Bachorza und der einstigen Hof- und Geschichte war die ganze Zeit lang mit der Parkanlage hängt eine lokale Legende zu- Geschichte der ganzen Gemeinde verbunden. sammen. Jahre lang haben die Ländereien Eine unglaublich wichtige Figur, die sich ihren Eigentümer geändert und kürzlich wur- in die Geschichte eingeschrieben hat, war de herumgesprochen, dass es im Gut spukt der Priester Stanisław Brzóska. Der General und dass jeden Eigentümer derFluch heimsu- und Kaplan des Januaraufstandes aus dem chen kann. Daher kamen auch die Probleme Jahr 1863 war auch der letzte Kommandant beim Finden der neuen Besitzer, Heute ist der in Podlasie (Podlachie). Er versteckte sich im Hof in Bachorza in schlechtem Zustand, aber Bereich der Gemeinde, deshalb finden wir hier Renovierungsarbeiten sollen vorgenommen steinerne Spuren seiner Tätigkeit. 1987 wurde werden.

164 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 165 Sehenswürdigkeiten und Die Hof - und Parkanlage Denkmäler und interessante Plätze in Bachorza Gedenkstätten Die Geschichte der Hof- und Parkanlage Im Gebiet der Gemeinde Sokołów Pod- in Bachorza verbirgt ein kleines Geheimnis laski gibt es eine Reihe von Denkmälern Die Johannes der Täufer (siehe Geschichtlicher Überblick). Der erste und Bildstöcken, die zu Ehren wichtiger Inhaber der Ortschaft und der Länderei war Personen und zum Andenken an wichtige Pfarrkirche in Czerwonka die Sokołowski Familie im XV Jahrhundert. Ereignisse errichtet wurden. Unter ihnen Das Gut hat über die Jahre den Besitzer ge- befindet sich der Obelisk in Krasnodę- wechselt. Zu den berühmtesten unter ihnen by-Sypytki, der dem Priester Stanisław Die Pfarrgemeinde in Czerwonka wur- gehören Tadeusz Doria-Dernałowicz, der Brzóska und seinem Adjutanten Francis- de schon im XV Jahrhundert gegründet, Besitzer von Repki (er übernahm den Hof zek Wilczyński gewidmet wurde und der jedoch wurde die heutige gemauerte Kir- im XIX Jahrhundert) und seine Tochter Ewa Hügel zu Ehren von Otto Warpechows- che im neugotischen Stil erst 1952-1958 Doria-Dernałowicz. Sie war für den Bau des ki, eines jungen Archäologen, der das gebaut. Die Bauarbeiten dauerten sechs gemauerten Hofes der im Zentrum des Guts Schloss in Liw vor dem Abriss gerettet Jahre und wurden durch Opfergaben der stand, verantwortlich. Bis heute hat sich die hat. Unweit des Dorfes Wyrąb, im nahe- Einwohner und des Priesters Bronisław Fichten- und Lindenallee erhalten. Leider ist gelegenem Wald finden wir einen Ort des Narojek möglich. Der Autor des Projektes außer ihr nicht viel von dem Gut übrig ge- Nationalen Gedenkens den Opfern des war Stanisław Marzyński. Neben der Kirche blieben, weswegen es schwer ist zu sagen, Kommunismus, welcher aus einer Reihe befindet sich ein gemauertes Pfarrhaus. Es wie der Hof aussah. Neben der Allee und von Steinen mit Gedenktafeln und einem Die St. Wojciech entstand etwas später (in den Jahren 1978- den Rückständen des Gebäudes hat sich Kreuz besteht. 1979) in Folge der Handlung des damaligen noch ein Überbleibsel des Landschafts- Pfarrkirche in Skibniew- Pfarrers Władysław Kopyść. Vor dem heuti- parks aus dem XIX Jahrhundert erhalten. gen Gotteshaus in Czerwonka wurden zwei Podawce hölzerne Kirchen gebaut. Eine von ihnen ist 1950 in unaufgeklärten Umständen ver- brannt. Neben der Kirche befindet sich auch In der Ortschaft befinden sich heute ein Friedhof aus den XIX Jahrhundert. zwei Kirchen. Die ältere von ihnen, aus Holz gebaut, entstand am Ende des XVIII Jahrhunderts (1743 oder 1789). Sie wur- de am Platz zweier früherer Gotteshäuser gebaut. Im gemauerten Glockenturm aus dem XIX Jahrhundert befindet sich eine Glocke, die in Danzig 1717 gegossen wur- de. Das Gotteshaus wurde seit dem XVIII Jahrhundert mehrmals renoviert, daher ist sie auch heute im perfekten Zustand. Neben dem hölzernem Gebäude entstand in 1984-1990 eine gemauerte Kirche, in die drei Barockaltare und ein Taufbecken verlegt wurden.

166 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 167 miasto sokołów podlaski

CERANÓW

KOSÓW LACKI

STERDYŃ

SABNIE www.sokolowpodl.pl JABŁONNA LACKA e-mail: [email protected]

iasto Sokołów Podlaski po- dyspozycji mieszkańców są także boiska łożone jest w południowo wielofunkcyjne (ul. Wojska Polskiego, os. SOKOŁÓW PODLASKI -zachodniej części powiatu Gałczyńskiego), park linowy (ul. Kupien- sokołowskiego. Liczy 19 tyńska 17B), otwarty plac zabaw dla dzie- REPKI 198 mieszkańców. Jego ci i dorosłych (ul. Bulwar), pole paintballo- Mpowierzchnia to 17,5 km2, z czego 66% we (ul. Repkowska 51E), sztuczna ściana stanowią użytki rolne, a resztę pozostałe wspinaczkowa (ul. Sadowa 2) czy strzel- BIELANY grunty. W samym Sokołowie nie ma lasów, nica (ul. Lipowa 84). Miejskie władze dba- jednak od północy i wschodu otaczają go ją o to, aby mieszkańcy, a także turyści, mo- duże kompleksy leśne. Miasto jest poło- gli miło i różnorodnie spędzić czas. Nie ma żone w obrębie „Zielonych Płuc Polski” także problemów z noclegiem (patrz lista i Nadbużańskiego Parku Krajobrazowego. na ostatniej stronie). Spośród zabytkowych Na terenie miasta znajduje się mnóstwo miejsc warto zobaczyć kościół pw. Niepo- publicznych terenów zagospodarowanych kalanego Serca Najświętszej Maryi Panny turystycznie. W parku przy ul. Lipowej (z klasycystyczną dzwonnicą z XIX wieku), znajdziemy staw, w którym można łowić zespół pałacowo-parkowy w Przeździatce ryby, przy ul. Bulwar 1 znajduje się kryta czy kościół pw. św. Faustyny (dawniej św. pływalnia Ośrodka Sportu i Rekreacji. Do Rocha).

168 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 169 RYS HISTORYCZNY

Dawna cerkiew unicka w Sokołowie Podlaskim

Sokołów Podlaski jest najstarszym kładów rzemieślniczych, m.in. szewskich pozytor (jego najbardziej znane dzieło W lutym 1808 roku dobra sokołowskie miastem na historycznym Podlasiu. 20 i kuśnierskich. W Sokołowie mieszkali to polonez „Pożegnanie Ojczyzny”), ale wraz z okolicznymi wsiami i folwarkami kwietnia 1424 roku wielki książę litewski Polacy, Rusini i Żydzi. W 1569 roku woje- też polityk i propagator rzemiosła. Dzięki w Przeździatce, Nowej Wsi i emiliano- Witold dokonał lokacji miasta na prawie wództwo podlaskie, w granicach którego niemu w mieście pojawili się robotnicy wie kupił Karol Kobyliński. Jego następ- niemieckim średzkim. Sokołów wraz ze leżał Sokołów, zostało włączone do Koro- z francuskiego miasta Montbeillard. Po- ca Seweryn w 1843 sprzedał miasto wsiami Kupientyn i Rogów stał się wła- ny w ramach Rzeczpospolitej Obojga Na- wstała manufaktura, w której wytwarza- Elżbiecie z Lorentzów Hirschmanowej. snością Mikołaja Sepieńskiego, dwo- rodów. Czas pomyślności przerwał najazd no luksusowe dobra: jedwabne chustki, W 1845 roku powstał duży kompleks rzanina wielkiego księcia. Z początkiem Szwedów na Rzeczpospolitą i zniszczenia kapelusze, kobierce i płótna. W 1793 przemysłowy, który przyczynił się do XVI w . miasto stało się własnością rodu jakie się wówczas dokonały. W XVIII wieku roku Ogiński gościł w swojej posiadłości rozwoju miasta. Cukrownia „Elżbietów” Kiszków, w XVII w. władali nim Radziwił- właścicielami Sokołowa Podlaskiego stali w Przeździatce króla Stanisława Augusta (nazwana tak od imienia właścicielki) łowie, a od 1664 stał się własnością Kra- się Tadeusz Lipski i ród Ogińskich. Igna- Poniatowskiego wracającego z sejmu była w XIX wieku wiodącym producen- sińskich. cy Ogiński, marszałek Wielkiego Księstwa grodzieńskiego. Innym władcą Polski, tem cukru w Królestwie Polskim. W 1890 Na okres rządów Kiszków i Radziwiłłów Litewskiego działał aktywnie na rzecz roz- który wcześniej zawitał do Sokołowa był roku w zakładzie pracowało około 600 przypada czas rozkwitu miasta. Rozwojowi woju miasta. W 1761 roku uzyskał przy- Stefan Batory w 1580 i 1581 roku. robotników. sprzyjało położenie przy Wielkim Gościń- wilej królewski wyznaczający dni targowe W wyniku trzeciego rozbioru Polski So- W 1867 roku miasto przeszło na wła- cu Litewskim, jednym z najważniejszych i jarmarki. Sześć lat później powstała sta- kołów Podlaski znalazł się w granicach sność państwa i stało się siedzibą nowo szlaków handlowych łączącym Warszawę cja poczty królewskiej. zaboru austriackiego. W latach 1809-1815 utworzonego powiatu sokołowskiego. z Wilnem i dalej z Moskwą. Na przełomie Jednym z najznamienitszych przedsta- był częścią składową Księstwa Warszaw- Dokładnie dwadzieścia lat później ranga XVI i XVII wieku znacznie wzrosła liczba wicieli tego rodu był z kolei Michał Kle- skiego, a od 1815 roku Królestwa Polskie- Sokołowa wzrosła jeszcze bardziej dzię- budynków mieszkalnych, ale również za- ofas Ogiński, nie tylko doskonały kom- go podlegającego zaborcy rosyjskiemu. ki doprowadzeniu linii kolejowej.

170 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 171 Dawna cukrownia „Elżbietów”

Wejście do getta

W czasie pierwszej wojny światowej się pierwsze oddziały sowieckie. Jed- na skutek rabunkowej polityki władz nocześnie z narzuconą władzą podjęli rosyjskich i niemieckich miasto zano- walkę Żołnierze Niezłomni, na czele z 6. towało wielkie straty materialne. Nie Wileńską Brygadą AK. inaczej było podczas drugiej wojny Pierwsze lata powojenne były okre- światowej. Okupanci niemieccy wydzie- sem odbudowy ze zniszczeń wojennych. lili w centrum getto, w którym mieszkali W 1951 roku ponownie uruchomiono Żydzi w Sokołowie Podlaskim przedstawiciele ludności żydowskiej. produkcję cukru w „Elżbietowie”, odbu- We wrześniu 1942 roku rozpoczęto li- dowano również kościół. W latach 70. kwidację getta, a jego mieszkańców wy- XX wieku powstały w Sokołowie nowo- Druga połowa XIX wieku była dobrym a także sześć młynów. Warsztaty pro- wieziono do Obozu Zagłady w Treblince. czesne zakłady mięsne, które funkcjo- okresem w historii miasta. Dzięki lud- wadziło kilkuset drobnych rzemieślni- Pod koniec lipca 1944 roku lotnictwo ra- nują do dziś. ności napływowej, głównie Żydów, po- ków. W 1875 r. rozpoczęły się prześlado- dzieckie zbombardowało miasto. W wy- Po 1989 r. w Sokołowie Podlaskim roz- dwoiła się liczba mieszkańców. Nowi wania sokołowskich unitów, w związku niku nalotu spłonął m.in. kościół pw. począł się etap budowania samorządno- obywatele byli w większości rzemieślni- z likwidacją ich obrządku przez władze Michała Archanioła (stojący na miejscu ści. Miasto zmieniło się pod względem kami i kupcami. Oprócz cukrowni funk- carskie. Dopiero w 1905 r., na skutek obecnej konkatedry pw. Niepokalane- społecznym i gospodarczym. Jego przy- cjonowała także fabryka octu i świec, edyktu tolerancyjnego mogli oni wrócić go Serca Najświętszej Maryi Panny). 9 szłość będą tworzyli sami mieszkańcy, pięć garbarni, dwie olejarnie, cegielnie, do katolicyzmu. sierpnia na rogatkach miasta pojawiły ich troski, nadzieje i radości.

172 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 173 ZABYTKI I MIEJSCA WARTE ZWIEDZENIA

Kościół pw Niepokalanego Serca NMP w Sokołowie Podlaskim Konkatedra od strony Skweru NMP

Kościół pw. Niepokalanego Serca NMP (konkatedra)

Historia świątyni katolickiej w tym roku, kiedy to lotnictwo sowieckie zbom- miejscu sięga czasów, kiedy Sokołów bardowało miasto będące wówczas pod Podlaski nie miał jeszcze praw miej- okupacją niemiecką. W trakcie bombar- skich. Pierwsze wzmianki o fundacji ko- dowania świątynia została zniszczona. ścioła w Sokołowie pochodzą bowiem Nowy kościół, już pod wezwaniem Niepo- z 12 maja 1415 r. Być może istniał on już kalanego Serca NMP – zaczęto budować przed tą datą. Dziewięć lat później Grze- w 1948 roku staraniem ks. Stanisława gorz, biskup włodzimierski uposażył pa- Pielasy, a autorem projektu był architekt rafię w dziesięcinę z Sokołowa i okolicz- Andrzej Boni z Warszawy. Prace budow- nych wsi. W XIX wieku właściciele miasta lane ukończono w 1953 roku, ale cały Karol Kobyliński wraz z żoną Franciszką kompleks z wieżami okalającymi fasadę ufundowali nowy murowany kościół pw. i wyposażeniem świątyni był gotowy do- Michała Archanioła. Prace przy budowie piero 30 lat później. W 1992 roku papież świątyni trwały w l. 1820-1826. Kościół Jan Paweł II wydał bullę ,,Totus Tuus Po- przetrwał w nienaruszonym stanie do loniae Populus’’, na mocy której kościół Stacje drogi krzyżowej przed konkatedrą i Sokołowska Aleja Dębów Katyńskich tragicznej nocy z 26 na 27 lipca 1944 został podniesiony do rangi konkatedry.

174 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 175 Kościół pw. św. Faustyny Kościół pw. Miłosierdzia (dawniej św. Rocha) Bożego

Jak głosi legenda, przed kilkoma wie- św. Michała Archanioła. Pierwotnie stał Najmłodsza parafia sokołowska została kami Sokołów Podlaski nawiedziła epide- przy ul. Kosowskiej skąd został przenie- erygowana 3 lipca 1993 r. Jej pierwszym mia dziesiątkująca mieszkańców miasta. siony na obecne miejsce w 1980 roku. proboszczem został ks. Stanisław Bogusz. Pewnego razu mężczyźnie wracającemu Konstrukcję budowli wzmocniono żelbe- Pod jego kierunkiem i dzięki ofiarności para- z modlitw o odwrócenie zarazy ukazała tonem i uzupełniono belkami ze starej fian w latach 1995-2008 została wzniesiona się tajemnicza postać. Był nią św. Roch, świątyni. Wewnątrz nie ma obecnie żad- murowana świątynia według projektu Anny który obiecał ratunek w trudnej sytuacji, nego wyposażenia ze starego kościółka. i Krzysztofa Filusiów oraz Piotra Bielańskie- jeśli na łąkach powstanie świątynia pod Obraz św. Rocha datowany na 1906 rok, go, zaś konsultantem i projektantem wnętrza jego wezwaniem. Gdy rozpoczęły się pra- a także konfesjonał, krucyfiks i kropielni- był prof. Wincenty Kućma. 5 października ce przy budowie kościoła zaraza natych- ca znajdują się w konkatedrze. 8 sierpnia kościół został konsekrowany i podniesiony miast wygasła. Obecny kościół powstał 2005 r. biskup drohiczyński Antoni Pacy- do rangi Sanktuarium Miłosierdzia Bożego. prawdopodobnie w 1819 lub 1820 i służył fik Dydycz oddał świątynię pod opiekę św. W okresie budowy funkcję tymczasowej jako kaplica dla budowanego kościoła pw. Siostry Faustyny. świątyni pełnił przeniesiony w 1980 z ul. Ko- sowskiej kościół pw. św. Rocha.

Kościół Salezjanów Kościół Salezjanów pw. św Jana Bosko pw. św. Jana Bosko

Salezjanie pojawili się w Sokołowie Pod- Zarówno elewacja kościoła, jak i jego laskim w 1925 roku na zaproszenie władz wyposażenie utrzymane są w podobnej miejskich i powiatowych. W niedługim czasie stylistyce. Całość opiera się na prostocie, powstało gimnazjum, które funkcjonowało brakuje bogatej ornamentyki i ozdobni- przy kościele pod wezwaniem św. Jana Bosko. ków. W prezbiterium znajduje się ołtarz Działalność oświatową prowadzono nawet z wizerunkiem patrona świątyni wykonany w czasie drugiej wojny światowej – Salezjanie w technice mozaikowej. W podobny sposób prowadzili tajne nauczanie na tzw. komple- wykonano boczne ołtarze przedstawiające tach. W 1944 roku niewiele brakowało, by świą- świętych Józefa z Dzieciątkiem Jezus i Mi- tynia nie podzieliła losu kościoła św. Michała chała Archanioła. Sama parafia została na- Archanioła i nie uległa kompletnemu zniszcze- tomiast erygowana 1 stycznia 1978 r. przez niu. Wycofujące się oddziały niemieckie pod- biskupa siedleckiego czyli podlaskiego paliły budynek gimnazjum, gdzie w czasie Jana Mazura i powierzona na stałe 22 mar- wojny mieścił się szpital wojskowy. Ówczesny ca tego roku Towarzystwu Salezjańskiemu. dyrektor placówki, ksiądz Józef Strus nakazał Księża salezjanie odtworzyli także szkolnic- Kościół św. Rocha zerwanie dachu, aby uniknąć rozprzestrzenie- two nawiązujące do przedwojennych tra- nia się ognia na kościół. Po II wojnie światowej dycji. W 1993 powstało Liceum, a w 1999 władze komunistyczne pozbawiły zakon moż- Salezjańskie Gimnazjum w Sokołowie Pod- liwości nauczania i przejęły budynki szkolne. laskim..

176 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 177 Zespół pałacowo- parkowy w Przeździatce

ZW XV w. Przeździatka była jednym z trzech folwarków tworzących dobra sokołowskie. Drewniany dwór został tu zbudowany za przyczyną ówczesnego właściciela Ignacego Ogińskiego. Za czasów Michała Kleofasa Ogińskiego w Przeździatce przebywał król Stanisław August Poniatowski wracający z obrad sejmu w Grodnie. Kolejni właściciele – rodzina Kobylińskich sprzedała te dobra Elżbiecie Hirschmanowej. Obecny wy- gląd kompleksu pałacowo-parkowego to zasługa właśnie rodziny Hirschmannów, Pałac w Przeździatce którzy w 1859 roku zatrudniła Henryka Marconiego celem zaprojektowania no- wego pałacu. Kolejnymi właścicielami Przeździatki byli Sobańscy (od 1904) Staw znajdujący się na terenie parku w Przeździatce i Malewiczowie (od 1924). Ta ostatnia rodzina straciła swoją siedzibę na sku- tek zmian politycznych jakie dokonały się w Polsce po 1944. Po 1946 pałac został przekształcony w szpital i w tym charakterze funkcjonował do końca lat 80-ych. Od 2000 roku w pałacu działa Dom Miłosierdzia im. Jana Pawła II Ca- ritas Diecezji Drohiczyńskiej. Budynek otacza 11-hektarowy park urządzony według projektu Waleriana Kronenber- ga. Na terenie parku znajduje się staw o powierzchni jednego hektara.

178 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 179 WYBRANE KAPLICZKI I MIEJSCA PAMIĘCI

Pomnik ks. Stanisława Brzóski i Franciszka Wilczyńskiego

Ksiądz Stanisław Brzóska trafił do So- kołowa Podlaskiego na kilka lat przed wybuchem powstania styczniowego. Pełnił tutaj funkcję wikariusza (1858- 1860), a następnie został przeniesiony do Łukowa. W czasie powstania pełnił funkcję kapelana, następnie dowód- cy samodzielnego oddziału. Następ- Budynek Miejskiej Biblioteki Publicznej nie przedostał się w okolice Sokołowa wraz ze swoim adiutantem Francisz- kiem Wilczyńskim. Ukrywali się we wsi Krasnodęby-Sypytki, gdzie zostali ujęci Miejska Biblioteka Publiczna 29 kwietnia 1865 r. i powieszeni w So- kołowie 23 maja 1865.W 1925 roku od- (dawny dworzec PKP) słonięto w miejscu stracenia pomnik księdza Brzóski. W czasie drugiej wojny światowej Niemcy ograbili pomnik z orła Po likwidacji linii kolejowej w Sokołowie Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. i wieńca z liści laurowych. Rekonstrukcji Podlaskim w drugiej połowie XX wieku W 2010 r. biblioteka rozpoczęła działal- utraconych elementów i ponownego od- budynek dworca PKP popadał w ruinę. ność w nowej siedzibie. słonięcia dokonano w 1984 roku. W 2006 roku obiekt stał się własnością Dworzec kolejowy działał nieopodal Ksiądz Stanisław Brzóska w 2008 r., miasta. Nowy pomysł władz miejskich na centrum miasta od 1890 roku. W skład ca- z inicjatywy władz miasta oraz dyrekcji zagospodarowanie tego miejsca opierał łego kompleksu, oprócz hali dworcowej, Szkoły Podstawowej nr 4, pośmiertnie się na dostosowaniu go do potrzeb insty- wchodziły także: dwa murowane domki, został odznaczony Orderem Orła Białe- Pomnik księdza Stanisława Brzóski tucji kulturalnych i przeobrażeniu w budy- ziemianki oraz budynki na tzw. osiedlu go przez prezydenta Lecha Kaczyńskie- i Franciszka Wilczyńskiego na sokołowskim rynku nek dla Miejskiej Biblioteki Publicznej im. kolejowym. Część z nich istnieje do dziś. go.

180 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 181 Pomnik żołnierzy Armii Krajowej

Monument upamiętnia żołnierzy Armii Krajowej, a także struktur poakowskich Obwodu Sokołów Podlaski „Jezioro”, 6. Brygady Wileńskiej oraz cywilnych miesz- kańców powiatu sokołowskiego poległych w walce z komunistycznym zniewoleniem w latach 1944-1953. Powstał staraniem fundacji ,,Pamiętamy’’, która współpracując z władzami miast i gmin, przyczyniła się Kapliczka św. Jana Nepomucena przy ul. Siedleckiej do zachowania pamięci o Żołnierzach Nie- złomnych w wielu miejscowościach Polski i powiatu sokołowskiego (w Kiełpińcu, Bo- rychowie, Jabłonnie Lackiej, Sterdyni). Na Sokołowska Aleja Dębów Kapliczka Świętego pomniku wyryto imiona i nazwiska ponad 160 ofiar komunistycznego aparatu terroru, Katyńskich Jana Nepomucena wśród nich Władysława Łukasiuka „Młota”, Józefa Małczuka „Brzaska”, Józefa Oksiuty „Pomidora”, Kazimierza Tkaczuka „Sępa” To niezwykłe miejsce w Sokołowie Podla- Przy ul. Siedleckiej, tuż przy moście i Mariana Borychowskiego. Miejsce to po- skim, a zarazem jedno z największych tego na rzece Cetynia, znajduje się unikalna święcone jest również pamięci ponad setki typu upamiętnień w całej Polsce. Aleja znaj- kapliczka słupowa, wykonana z dębowe- ofiar, których danych nie udało się ustalić. duje się na błoniach parafii konkatedralnej go pnia oszalowanego deskami. Na jej Pomnik żołnierzy AK przy Skwerze Pomnik znajduje się przy skwerze Najświęt- pw. Niepokalanego Serca NMP. Powstała szczycie można dostrzec ludową figurkę Najświętszej Maryi Panny szej Maryi Panny. Uroczystego odsłonięcia z inicjatywy sokołowskiego Komitetu Or- św. Jana Nepomucena. dokonano 30 września 2007 roku. ganizacyjnego w ramach ogólnopolskiego Kapliczka powstała w 1806 roku, a więc programu ,,Katyń… ocalić od zapomnienia’’. liczy już sobie ponad dwieście lat. Swój Upamiętnia 40 oficerów rezerwy, służby bardzo dobry stan zawdzięcza kilku re- Pomnik Czynu Niepodległościowego czynnej i policjantów, związanych z po- montom fundowanym przez mieszkań- wiatem sokołowskim, a pomordowanych ców miasta. Lata prac konserwatorskich w parku im. A. Mickiewicza w okresie kwiecień – maj 1940 w Katyniu, (1841, 1902, 1961 i 1992), a także data Twerze, Charkowie. W latach 2010-2011 powstania kapliczki zostały umieszczone zostały posadzone 33 Dęby Pamięci z od- na tabliczce informacyjnej. Inicjatorami budowy pomnika byli Stani- podległości. Jego elementy poświęcił Jan powiednimi tabliczkami informacyjnymi sław Oleksiak, ówczesny wiceprezes ŚZŻAK Paweł II. Projekt wykonał Jerzy Kalina. Uro- przy każdym z nich. Dodatkowe drzewo z 7 i ks. Stanisław Falkowski, proboszcz parafii czyste odsłonięcie odbyło się 3 maja 1999 r. nazwiskami zostało przeznaczone dla osób Nieciecz związany ze środowiskami kom- Pomnik składa się z 4 kolumn otaczają- związanych z Ziemią Sokołowską, a uho- batanckimi. Inicjatywę podjęło Koło Świa- cych głaz z napisem: Bóg, Honor, Ojczyzna. norowanych dębami w innych częściach towego Związku Żołnierzy Armii Krajowej Na kolumnach i polnych kamieniach wokół Polski. Dwa osobne dęby poświęcono Pre- w Sokołowie Podlaskim. Pracami kierował nich umieszczono znaczące daty z historii zydentowi RP Lechowi Kaczyńskiemu i jego Społeczny Komitet Budowy Pomnika Nie- Polski i symbole narodowe. małżonce Marii.

182 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 183 The City of Sokołów Podlaski

he city is located in south-west- at the Bulwar street 1 indoor swimming ern part of the Sokołów district. pool is located. For the use of the resi- Its population is 19 198 and the dents are also opened multi-functional area is 17,5 quarter kilometres. football fields (Wojska Polskiego street, In the Sokołów itself there are Gałczyński housing estate), a rope park Tno forests, but from the north it is sur- (Kupientyńska street 17B), an outdoor rounded by big forest complexes. On the playground for children and adults (Bul- area of the city one can find a plenty of war street), a paintball field (Repkows- public areas designed for touristic us- ka street 51E), an artificial climbing wall age. In the park at the Lipowa street one (Sadowa street 2) and a shooting range can find a pond where fishing is allowed, (Lipowa street 84).

along with adjacent villages and grang- Due to the immigrants, mainly Jews, the es in Przeździatka and Nowa Wieś was population has doubled. New residents bought by Kobylińscy family. Ten years has been mainly craftsmen and mer- HISTORICAL BACKGROUND another alteration of owner occurred. chants. The area went to Elizabeth of Lorentz Over the period of World War I due to Sokołów Podlaski is the oldest city in of the Swedish Deluge Sokołów has been Hirschmann. In 1845 a huge industrial plundering management of Russian and Podlasie. On April 20, 1424 Great Prince substantially destroyed by the Scandina- complex was built, which intensified the German authorities the town has recorded of Lithuania Witold has done the location vian troops as well as by the Siemiogrod development of the city. Sugar Factory a huge financial loss. The same situation of the town according to the german law. Prince Jerzy Rakoczy’s divisions. “Elżbietów” (named in honor of the own- occurred during World War II. Nazis have Sokołów along with its villages Kupientyn In 1668 the then owner Boguslaw Radzi- er) was in the XIX-th century the leading established a ghetto in the city center, and Rogów has become the property of wiłł decided to waive the property to the sugar supplier in the Kingdom of Poland. where Jew residents have lived. On Sep- Mikolaj Sepieński. Krasińscy Family. In 1890 around 600 people worked in the tember 1942 the liquidation of the ghetto The development of the town has been Due to the third partition of Poland factory. In 1867 the city became the Na- began and its inhabitants were deported intensified by location near Great Lithu- Sokołów has found itself within the bor- tional property and the capital of the newly to the extermination camp in Treblinka. anian Track, one of the most important ders of Austrian annexation. Over the peri- formed Sokołów district. Exactly 20 years In 1951 the sugar production in “Elżbi- path that connected Warsaw with Vilnius od 1809-1815 it was a part of the Duchy of later, the city rank increased even more due etów” re-launched, a church has been also and Moscow. Warsaw and since 1815 part of the King- to the construction of railway line. rebuilt. In seventies of XX century modern The time of prosperity has been inter- dom of Poland. Second half of XIX-th century was meat plant were built, which are function- rupted by Swedes invasion. At the time On February 1808 the Sokołów property a good period in the history of the town. ing until this day.

184 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 185 MONUMENTS AND PLACES St. Faustyna church WORTH SEEING (previously of St. Roch)

According to a legend, a few centuries ago Sokołów Podlaski was stroke by ep- idemic which decimated the residents The Manor-and-park of the city. Once, a mysterious figure has appeared to a man who was coming back complex in Przeździatka from the prayers. The figure was Saint Roch, who promised a rescue under one condition, the temple in his honor should During the times of Kleofas Ogiński, King be built at the meadows. When the con- Stanisław August Poniatowski resided in struction works had started, the epidemic Przeździatka while he has been coming immediately disappeared. back from Sejm Deliberations in Grodno. Formerly the temple was located at the The Current appearance of the manor-and- Kosowska street, however it was moved park complex is a merit of Hirschmann to the current position in 1980 (Saint Roch family, who in 1859 have built a one-storey street). manor with storey lateral wings. Subse- quent owners of Przeździatka lived there The Salesian Church until 1944. In 1946 the building was reno- vated and converted into hospital which of st. Jan Bosko functioned here until eighties of XX-th cen- tury. Since 2000 the manor is functioning as The Church of In XIX-th century the owners of the city the House of Charity Caritas of Drohiczyn Karol Kobyliński together with his wife, Salesians have appeared in Sokołów Diocese. The building is surrounded with Immaculate Heart have funded new brick church of Miche- Podlaski in 1925 on the invitation of lo- a park with the area of 11 hectares. al Archangel. Construction of the temple cal authorities. In a short period a sec- of Holy Virgin Mary has been finished in 1826, and it has last- ondary school has been established and The Public Library ed until Soviet aviation has bombed the it has functioned in accordance with the (co-cathedral) city which was under control of Nazis at church of Saint Jan Bosko. The educa- (former Train Station) that time. tion activity was held even during period In 1948 started the construction of of World War II – Salesians led secret The history of a catholic temple located a new temple-of Immaculate Heart of education during so called clandestine After the liquidation of the railway line here goes back to times, when Sokołów Holy Virgin Mary. The construction has classes. in Sokołów Podlaski in second half of the Podlaski did not have the city rights. In been finished in 1953, however the entire In 1944 the temple almost ended as XX-th century, the Station building has 1415 Mikołaj Sepieński, secretary and ad- complex with towers surrounding the fa- the church of st Michael Archangel. Na- fallen into ruin. In 2006 it has become the viser of Witold, Great Prince of Lithuania, cade, and the equipment was finished zis troops during the retreat have set the property of the City. An idea in order to has funded a wooden church. Nine years only thirty years later. building of the secondary school on fire. develop this place was to convert it into later Grzegorz, the bishop of Włodzimierz In 1992 pope Jan Paweł II has issued The then director has decided to remove a cultural institution. Since 2010 in Sta- has given the parish tithe from Sokołów bull, under which the church rank has the roof of the building in order to prevent tion halls is functioning The Public Library and surrounding villages. been raised to co -cathedral. the fire from spreading into church. of Konstanty Ildefons Gałczyński.

186 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 187 SELECTED SHRINES AND PLACED OF REMEMBRANCE Die stadt

The Monument of The Monument of sokołów podlaski Stanisław Brzóska and Independence Action in the Franciszek Wilczyński park of Adam Mickiewicz

ie Stadt Sokołów Podlaski liegt wir einen Teich, in welchem man angeln Priest General Stanisław Brzóska has The author of the monument is Jerzy Kali- im Süd-Westen des Sokołow- darf und an der Bulwar Straße befindet been a head of the Upraising administration na. The Initiator of the monument has been ski Kreises. Sie hat 19 198 sich ein Schwimmbad des Zentrums für in Lukowski district. Then he reached the father Stanisław Oleksiak and Stanisław Einwohner und umfasst eine Sport und Erholung. Zu Verfügung stehen area of Sokołów together with his adjutant Falkowski, the priest of the parish of Fläche von 17,5 Quadratkilo- auch Sportplätze (Wojska Polskiego Str. Franciszek Wilczyński. They have hidden Nieciecz. The monument was ceremoni- Dmetern. In Sokołów selbst gibt es keine Gałczyński Wohnsiedlung), ein Seilpark in the village of Krasnodęby-Sypytki, where ously unveiled on May 3, 1999. Wälder, die Stadt liegt jedoch an großen (Kupientyńska Str. 17B), ein Spielplatz they were caught. In Sokołów Podlaski Waldkomplexen. In der Stadt befindet für Kinder und Erwachsene (Bulwar Str.), a trial of Stanislaw Brzóska has been led. The Shrine of sich eine Menge von öffentlichem Gelän- ein Paintballfeld (Repkowa Str. 51E), eine He has been sentenced to death. In 1925 de, das für Touristen eingerichtet wur- Kletterwand (Sadowa Str. 2) oder ein a monument in honor of general was estab- st John Nepomucen de. Im Park an der Lipowa Straße finden Schießplatz (Lipowa Str. 84). lished. It is located at exact place where 60 years before heroic priest ended his life. At the Siedlecka Street, near the bridge The Monument over the Cetinya river, a unique shrine is Geschichtlicher located. A folk figure of Saint John Nep- commemorating soldiers omucen can be seen on its top. The shrine Überblick was established in 1806, so it is over 200 of National Army years old. Few renovations funded by the city residents resulted in a very good cur- rent state of the shrine. Sokołów Podlaski ist eine der ältesten Die schöne Zeit wurde durch den Über- The monument commemorates sol- Städte in Podlasie (Podlachien). Am 20 fall der Schweden unterbrochen. In der diers of National Army, regiment “Jezi- April 1424 hat der litauische Fürst Witold Zeit der Invasion wurde Sokołów zum Teil oro” of Sokołów Podlaski district, Sixth die Stadt auf deutschem Recht erstellt. zerstört, sowohl durch skandinavische Vilnius Brigade and the civil residents of Sokołów wurde zusammen mit den Dör- Truppen, als auch durch Siebenbürgische Sokołówski District who died during the fern Kurpientyn und Rogów zum Eigen- Soldaten des Fürsten Jerzy Rakoczy. fight against the communist enslave- tum von Mikołaj Sepieński. 1668 beschloss Bogusław Radziwił die ment, over the period 1944-1953. Zur Entwicklung der Stadt trat die Lage Güter der Krasiński Familie zu überlassen. Names and Surnames of over 160 vic- am Großen Litauischen Weg, einer der In Folge der dritten Teilung Polens, be- tims of communist terror are carved in the wichtigsten Handelsrouten die Warschau fand sich Sokołów Podlaski in der öster- monument. mit Vilnius und Moskau verband, bei. reichischen Besatzungszone.

188 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 189 Sehenswürdigkeiten und interessante Plätze

1809-1815 war es ein Teil des Warschau- noch bedeutender, wegen der Eisenbahnli- er Fürstentums und 1815 wurde es Teil nie. der russischen Besatzungszone. Im Feb- Die zweite Hälfte des XIX Jahrhunderts ruar 1808 kaufte die Güter die Familie Ko- war eine gute Zeit für die Stadt. Dank der byliński. Zehn Jahre später hat sich wieder Einwanderer, hauptsächlich Juden, ver- Die Kirche des der Besitzer geändert. Das Land wurde zum doppelte sich die Einwohnerzahl. Eigentum von Elżbieta aus Lorentz Hirsch- Während des I Weltkriegs gab es auf Unbefleckten Herzens der mann. 1845 entstand ein großer Indust- Grund der Raubpolitik von Deutschland Im XIX Jahrhundert stiftete die Ko- riekomplex, welcher zur Entwicklung der und Russland, große materiellen Verluste. Seligen Jungfrau Maria byliński Familie eine gemauerte Kirche. Stadt beitrat. Die Zuckerfabrik Elżbietów So war es auch während des II Weltkriegs. Die Bauarbeiten wurden 1826 beendet. (nach der Besitzerin benannt) war im XIX Es wurde ein Getto in der Stadt gegründet Die Kirche blieb zum Juli 1944 erhalten. Jahrhundert der führende Zuckerproduzent und dessen Einwohner wurde zum Ver- Die Geschichte des Gotteshauses greift Sie wurde von russischen Flugzeugen im Polnischen Reich. 1890 waren dort 600 nichtungslager in Treblinka gebracht. zu den Zeiten, als Sokołów noch keine bombardiert. Die heutige Kirche wurde Menschen eingestellt. 1867 wurde die Stadt 1951 wurde die Zuckerfabrik wieder in Stadt war. 1415 wurde hier eine hölzerne 1953 gebaut, aber der Turmkomplex wur- zum staatlichen Eigentum und wurde zum Gang gesetzt. Im XX Jahrhundert entstan- Kirche gebaut. Neun Jahre später hat der de erst 30 Jahre später zu Ende Gebracht. Sitz des neugegründeten Sokołowski Krei- den hier auch moderne Metzgerei Betrie- Bischof Grzegorz eine Pfarrgemeinde ge- 1992 machte der Papst Johannes Paul ses. Genau 20 Jahre später wurde die Stadt be. gründet. der II die Kirche zu einer Konkathedrale.

190 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 191 St. Faustyna Kirche Ausgewählte Bildstöcke (einst St. Roich Kirche) und Gedenkstätten

Laut der Legende, gab es einst in der Stadt eine Epidemie die Einwohner dezimierte. Eines Tages als ein Man aus der Kirche zu- Das Stanisław Brzóska Der St. Jan Nepomucen rückkam zeigte sich ihm eine Geheimnisvolle Gestalt. Es war der Heilige Roch, welcher die und Franciszek Bildstock Rettung in der schweren Situation versprach, wenn ein, ihm gewidmetes, Gotteshaus in Wilczyński Denkmal der Ortschaft entsteht. Als die Bauarbeiten An der Siedlecka Straße, direkt an der begonnen hatten, verschwand die Epidemie Brücke über Cetynia befindet sich ein ein- sofort. Das Gotteshaus wurde von der Koso- Der Priester und General war Oberbe- zigartiger Säulenbildstock. Er wurde 1806 wicka Straße zur heutigen Lage 1980 verlegt fehlshaber während des Aufstands. Er hat gebaut und mehrmals renoviert. (St. Roch Straße). Die Schloss - und sich gemeinsam mit seinem Adjutanten im Dorf Krasnodęby - Spytki versteckt. In Sok- Parkanlage in Przeździatka ołów wurde er gefasst und zum Tode verur- teilt. 1925 errichtete man ihm Denkmal.

In Przeździatka hat einst der König Sta- Das Denkmal der Soldaten nisław August Poniatowski residiert. Das heutige Aussehen des Komplexes verdan- der Heimatsarmee (Armia ken wir der Hirschmann Familie, die 1859 das Schloss mit Seitenflügeln bauen lies. Krajowa) 1946 wurde hier ein Krankenhaus einge- richtet, das bis zu den 80er Jahren des XX Jahrhunderts tätig war. Seit 2000 ist es Das Denkmal gedenkt die Soldaten der das Haus der Barmherzigkeit Caritas der 6 Vilnius Brigade und die Zivilisten die in Die Salesianer Drohiczyńska Diözese. Das Gebäude wird den Jahren 1944-1953 ums Leben kamen. vom 11 Hektar großem Park umrundet. Auf dem Denkmal gibt es 160 Namen der Jan Bosko Kirche Opfer des Terrors. Die Stadtbibliothek Die Gedenkstätte des Die Salesianer kamen 1925 nach Sokołów. (einst ein Bahnhof) Sie gründeten ein Gymnasium, das auch wäh- Unabhängigkeitskampfes rend des II Weltkriegs tätig war. 1944 kam es fast dazu, dass das Got- Nach der Liquidation der Eisenbahnlinie im A. Mickiewicz Park teshaus komplett zerstört gewesen wäre. in Sokołów Podlaski, wurde der Bahnhof Deutsche Truppen haben das, mit der Kirche zur Ruine. 2006 hat ihn die Stadt über- verbundene, Gymnasium angezündet. Der nommen und 2010 in eine Bibliothek ver- Der Autor des Denkmals ist Jerzy Ka- Priester Józef Strus lies aber das Dach abrei- wandelt. Sie trägt den Namen von Kons- lina. Das Denkmal wurde am 3 Mai 1999 sen um die Kirche zu retten. tanty Ildefons Gałczyński. enthüllt.

192 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 193 • Ochotnicze Straże Pożarne Południowego Podlasia • Rzemiosło w tradycji Sokołowa. Bibliografia Sokołowa Podlaskiego • i WschodniegoOchotnicze Straże Mazowsza Pożarne –Południowego dzieje i teraźniejszość. Podlasia • SokołówRzemiosło Podlaski w tradycji 2008. Sokołowa. Red.i Wschodniego Rafał Dmowski, Mazowsza Arkadiusz – dzieje Kołodziejczyk, i teraźniejszość. • SłownikSokołów biografi Podlaski czny 2008. Południowego Podlasia i powiatu sokołowskiego ZbigniewRed. Rafał Todorski. Dmowski, Warszawa-Siedlce Arkadiusz Kołodziejczyk, 2007. • i WschodniegoSłownik biograficzny Mazowsza. Południowego Red. Arkadiusz Podlasia • OdziemczykZbigniew Todorski. Jacek: Warszawa-SiedlceŚladami ludobójstwa. 2007. Katyń, Kołodziejczyki Wschodniego przyMazowsza. współpracy Red. WiesławaArkadiusz • Charków,Odziemczyk Twer Jacek: – powiat Śladami Sokołów ludobójstwa. Podlaski Katyń, 1940- CharczukaKołodziejczyk i Dariusza przy współpracy Grzegorczuka. Wiesława • Barbasiewicz Maria: Tradycje Mazowsza – powiat • Kopówka Edward, ks. Rytel-Andrianik Paweł: 2011.Charków, Sokołów Twer – Podlaski powiat Sokołów 2011. Podlaski 1940-2011. SiedlceCharczuka 2009. i Dariusza Grzegorczuka. sokołowski. Przewodnik subiektywny. Dam im imię na wieki (Iz 56,5). Polacy z okolic • OdziemczykSokołów Podlaski Jacek: 2011. Śladami zbrodni Sokołów • SłownikSiedlce 2009.geografi czny Królestwa Polskiego i innych Warszawa 2008. Treblinki ratujący Żydów. Oksford-Treblinka 2011. • Podlaski-WyrąbOdziemczyk Jacek: 1946. Śladami Sokołów zbrodni Podlaski Sokołów 2010. • krajówSłownik słowiańskich. geograficzny Red. Królestwa Filip Sulimierski, Polskiego i innych • Bechta Mariusz: Między bolszewią a Niemcami. • Kopówka Edward: Treblinka – nigdy więcej. • OdziemczykPodlaski-Wyrąb Jacek, 1946. Ziontek Sokołów Artur: Podlaski Feliks 2010.Bartczuk. Bronisławkrajów słowiańskich. Chlebowski, Red. Władysław Filip Sulimierski, Walewski. Konspiracja polityczna i wojskowa Polskiego Siedlce 2002. • OstatniOdziemczyk weteran Jacek, powstania Ziontek styczniowego Artur: Feliks Bartczuk.. T.Bronisław II. Warszawa Chlebowski, 1881. Władysław Walewski. T. II. Warszawa 1881. Obozu Narodowego na Podlasiu w latach 1939- • Kosieradzki Dariusz: Tropami tajemnic ziemi SiedlceOstatni weteran2013. powstania styczniowego. • ,,Sokołowski Rocznik Historyczny’’ t.1, 2013; t.2, 1952. Warszawa 2009. sokołowskiei. http://www.zsokolowa.com • PaluszkiewiczSiedlce 2013. Felicjan: W cieniu Hermesa. • 2014.„Sokołowski Red. Jacek Rocznik Odziemczyk, Historyczny” Maria Koc, Jerzy t. 1, 2013; t. 2. Red. Jacek Odziemczyk 2014. • Błoński Bernard ks.: Śladem jednego obrazu. • Kosów Lacki. Studia i materiały z dziejów • BohaterzyPaluszkiewicz Podlasia. Felicjan: Londyn W cieniu 1987. Hermesa. Maksjan. Wyrozęby – zarys dziejów. Siedlce 2005. miejscowości. Red. Artur Ziontek przy • PawlukBohaterzy Bożena: Podlasia. Powiatowy Londyn 1987.Bank Spółdzielczy • Sokołowskie biografie,biografi e, t. t. I I-III,-III, red.red. WandaWanda • Bojownikom o niepodległość. Cześć! współpracy Moniki Samuel. Siedlce 2011. • w SokołowiePawluk Bożena: Podlaskim Powiatowy 1923-2003. Bank Spółdzielczy Sokołów Wierzchowiska. Sokołów Podlaski 2006-2007.2006-2007. Oprac. Katarzyna i Edward Kopówkowie. • Kozaczyńska Beata, Miłkowska Katarzyna, Podlaskiw Sokołowie 2003. Podlaskim 1923-2003. Sokołów • Sokołów Podlaski.Podlaski. Dzieje Dzieje miasta miasta i okolicy. i okolicy. Siedlce 2001. Ostas Cezary, Starczewska Dorota: Kapliczki, • PietrzakPodlaski Marian: 2003. Dwory, folwarki, pałace Red. Grzegorz Ryżewski. • Bosiacka Anna: Religijność na Podlasiu w świetle figury i krzyże przydrożne w powiecie sokołowskim. • ZachodniegoPietrzak Marian: Podlasia. Dwory, Wyd. folwarki, 2. Sokołów pałace Zachodniego Podlaski Białystok-Sokołów PodlaskiPodlaski 2006.2006. ksiąg cudów z XVI-XVIII wieku. Warszawa 2007. Przewodnik. Węgrów 2004. Sygn. 3940. 1998.Podlasia. Wyd. 2. Sokołów Podlaski 1998. • 100 lat ochotniczej strażystraży pożarnejpożarnej w Ceranowie w Ceranowie • Czumaj Zenon ks.: Sanktuarium Matki Bożej • Krawczak Tadeusz: W szlacheckim zaścianku. • Pietrzak Marian: Kościoły i cmentarze ZiemiZiemi 1914-2014.. Oprac.Oprac. ArturArtur Ziontek.Ziontek. Pocieszenia w Łazówku. Łazówek 2012. Warszawa-Siedlce, b.r.w., 2003. Sokołowskiej orazoraz duchyduchy i sny. i sny. Radzyń PodlaskiPodlaski 2014.2014. • Dzieje Sokołowa Podlaskiego i jego regionu. • Kultura na przestrzeni 60 lat w Gminie Sterdyń. Sokołów Podlaski [2002]. • Szczepańczuk Zbigniew: ZabytkoweZabytkowe kamienie Red. Józef Kazimierski. Warszawa 1982. Red. Marianna Kobylińska. • Pietrzak Marian: SokołówSokołów podlaski dawniej i dziś.i dziś. z wykuciami nana terenieterenie DiecezjiDiecezji siedleckiej siedleckiej czyli czyli Podlaskiej. Świdnica 1990. • Galicka Izabella, Sygietyńska Hanna: El Greco Sterdyń 2007. Sokołów Podlaski [2001]. Podlaskiej. Świdnica 1990. z Kosowa Lackiego. Wstęp Artur Ziontek. • Lewczuk Justyna: Dama polskiego romansu. • 575-lecie SokołowaSokołowa Podlaskiego Podlaskiego. .Red. Red. Arkadiusz Arkadiusz • W służbie dla Ceranowa.Ceranowa. 500-lecie 500-lecie parafii parafi i Ceranów. Siedlce 2014. Rekonstrukcja biografii Heleny Mniszek w świetle Kołodziejczyk i Piotri Piotr Matusak.Matusak. Siedlce Siedlce 2000. 2000. 100-lecie śmierciśmierci Ludwika Ludwika Górskiego Górskiego. . Red. Jolanta Bielińska i Artur Ziontek przy • Gloger Zygmunt: Dolinami rzek. Opis podróży jej utworów. Zembrów 2003. • Podlasie nadbużańskie. 500-lecie 500-lecie województwa województwa Red. Jolanta Bielińska i Artur Ziontek przy współpracy Rafała Dmowskiego. wzdłuż Niemna, Wisły, Bugu, Biebrzy. • Libicki Piotr, Libicki Marcin: Dwory i pałace Podlaskiego. Red.Red. OlgaOlga Łatyszonek.Łatyszonek. współpracy Rafała Dmowskiego. Siedlce 2008. Warszawa 1903. wiejskie na Mazowszu. Warszawa 2009. CiechanowiecCiechanowiec 2013. Siedlce 2008. • Wachowicz Barbara: Malwy na lawendach. • Gmina Sterdyń od czasów najdawniejszych. • Łoś Piotr Szymon: Szkice do portretu ziemian • Prasa podlaska w XIX-XXIw XIX-XXI wieku. wieku. Szkice Szkice i materiały. i materiały. • Wachowicz Barbara: Malwy na lawendach. Warszawa 1985. Sterdyń 2012. polskich XX wieku. Warszawa 2005. T. IIIIII.. Red. Rafał DmowskiDmowski i Arkadiuszi Arkadiusz Kołodziejczyk. Kołodziejczyk. Warszawa 1985. • Wąsowski Zbigniew: Monografia Parafii Rozbity • Górski Józef: Na przełomie dziejów. • Maroszek Józef: Dzieje województwa podlaskiego Siedlce 2010. • Wąsowski Zbigniew: Monografi a Parafi i Rozbity Kamień na Podlasiu. Wstęp i oprac. Artur Ziontek. Siedlce 2006. do 1795 r. Białystok 2013. • Przewodnik turystycznyturystyczny popo mieściemieście Sokołów Sokołów Podlaski. Kamień na Podlasiu. Rozbity Kamień 2004. • Herz Lechosław: Wędrówki mazowieckie. • Martyrologia Unitów Podlaskich w świetle Podlaski.Red. Agnieszka Red. Agnieszka Hardej, opracowanie Hardej, opracowanie historyczne Rozbity Kamień 2004. • Welik Grzegorz: Ziemiaństwo guberni siedleckiej Cz. 1. Pruszków 2011. najnowszych badań naukowych. historyczneGrzegorz Ryżewski, Grzegorz Jacek Ryżewski, Odziemczyk. Jacek Odziemczyk. • Welik Grzegorz: Ziemiaństwo guberni siedleckiej Sokołów Podlaski 2014. 1867-1912. Siedlce 2009. • Jakubik Jan ks.: Ceranów Dawniej i dziś. Red. Jerzy Skowronek i Urszula Głowacka- Sokołów Podlaski 2014. 1867-1912. Siedlce 2009. • Zaniewska Teresa: Hrabiowski biały dom. Wstęp i oprac. Artur Ziontek; posłowie Maksymiuk. Siedlce 1996. • Przyroda ziemi sokołowskiej.sokołowskiej. Monografia Monografi a • Zaniewska Teresa: Hrabiowski biały dom. Gimnazjum w Sterdyni 1942-1950. Arkadiusz Kołodziejczyk. Siedlce 2005. • Mazowiecki Zespół Parków Krajobrazowych przyrodnicza. Red.Red. Marek Wierzba i Piotri Piotr Sikora. Gimnazjum w Sterdyni 1942-1950. Sokołów Podlaski 2010. Białystok 2004. • Jarosiński Adam: Szkice z nadbużańskiego zaprasza. Otwock 2010. Sokołów Podlaski 2010. Białystok 2004. • Ziontek Artur: Krajobraz i kultura. Informator Podlasia. Wstęp i oprac. Artur Ziontek. • Mazowsze i Podlasie w ogniu 1944-1956. Powiat • Rogalski Artur: Rawicz i inni... W 150 rocznicęrocznicę • Ziontek Artur: Krajobraz i kultura. Informator turystyczny wschodniego Mazowsza. Siedlce 2008. Sokołów Podlaski. Warszawa 2006. stracenia Naczelnika WojewództwaWojewództwa Podlaskiego Podlaskiego turystyczny wschodniego Mazowsza. Władysława Rawicza. Siedlce 2013. Sokołów Podlaski 2013. • Jaroszewski Tadeusz S., Baraniewski Waldemar: • Niewiarowska-Bogucka Krystyna: Mecenat Władysława Rawicza. Siedlce 2013. Sokołów Podlaski 2013. • Żydzi na Podlasiu. Red. ZofiaC hyra-Rolicz, Edward Pałace i dwory w okolicach Warszawy. rodziny Ossolińskich w XVIII i XIX wieku na • Rogów. Pamięć o historiio historii zadatkiem zadatkiem na na dobrą dobrą • Żydzi na Podlasiu. Red. Zofi a Chyra-Rolicz, Edward Kopówka i Renata Tarasiuk. Siedlce 2010. Warszawa 1992. Podlasiu. Warszawa 2004. przyszłość. Red.Red. ks. Zenon Czumaj.Czumaj. Rogów 2014.2014. Kopówka i Renata Tarasiuk. Siedlce 2010.

194 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKIPODLASKI 2015 2015 195 NOTATKI NOTATKI

196 historia i zabytki SOKOŁÓW PODLASKI 2015 197 NOTATKI

198 historia i zabytki