Irak Siyasetini Anlama Kilavuzu

RAPOR

IRAK SIYASETİNİ ANLAMA KILAVUZU

Kapak Tasarımı : M. Fuat Er Tasarım ve Uygulama : Ümare Yazar Baskı : Pelin Ofset, Ankara İletişim : SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı Nenehatun Cad. No.66 GOP Çankaya 06700 Ankara Tel: (0 312) 551 21 00 | Faks: (0 312) 551 21 90 www.setav.org | [email protected] IRAK SİYASETİNİ ANLAMA KILAVUZU

Levent Baştürk Furkan Torlak Saliha Ziya Gülşah Neslihan Akkaya Müjge Küçükkeleş Zehra Senem Demir

ÖNSÖZ 13

BİRİNCİ BÖLÜM 15 IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

İKİNCİ BÖLÜM 57 IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 149 DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 171 IRAK’TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ

BEŞİNCİ BÖLÜM 189 MEDYA

ALTINCI BÖLÜM 203 IRAK’TA YATIRIMI OLAN ÖNEMLİ PETROL ŞİRKETLERİ

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ | 13

Ortadoğu’da olup da Irak’ta olmayan siyasi, toplumsal ve iktisadi bir dinamik bulunmuyor. Özellikle bölgemizdeki etnik, mezhebi, dini, siyasi ve ekonomik dinamiklerin tamamı Irak’ta mevcut. Irak adeta Ortadoğu’nun mikrokozmozu gibi. Dolayısıyla Irak üzerinden bölgesel krizlerin derinleşmesi de sakinleşmesi de mümkün. 2003 yılında Amerikan işgali işte tam da bu dinamiklerin en ham ve en kontrolsüz şekilde hareketlenmesine yol açtı. İşgalle beraber Irak’ta siyasi ve toplumsal kimliklerin yıllar süren siyasal açlıkla ve güvenlik arzusuyla arz-ı endam edişine şahitlik ettik. Kısa süre içerisinde ‘siyasal’ın varlığına kast eden bir manzara ortaya çıktı. Böylece, siyasal ve toplumsal hayatı adeta mahkum eden yeni bir kaos süreci başladı.

Bu sürecin en belirgin olduğu an ise 2010 seçimleri idi. Neredeyse bütün aktörler tam anlamıyla kendilerini etnik-sekteryen modele teslim ettiler. Kim olduğunu- zun ve ne söylediğinizin anlamsızlaştığı bu süreçte belirleyici olan etnik ve mezhebi aidiyet oldu. Seçim sonuçları hangi siyasi akımın ne kazandığından ziyade hangi mezhebi grubun veya etnik unsurun ne kadar kazandığına odaklandı. So- nuçta “etnik-mezhebi şablon” zaferini ilan etti. Bu zafer aynı zamanda siyasalın da ölüm ilanıydı. Öyle ki 2010 seçimleri sonrası artık hangi pozisyona hangi un- surdan ismin geleceği bir format zımnen kanıksandı. Cumhurbaşkanlığı bir etnik unsura, başbakanlık ve meclis başkanlığı bir mezhebe, dış işleri bakanlığı yine bir etnik unsura göre belirlenir oldu. Seçimin bir anlamı kalmamış, etnik-mezhebi unsurlar sonuçları belirlemişti. Bu durum elbette Saddam enkazı ve işgal yıkımı üzerine Irak’ın yeniden her yönüyle inşa edilmesini oldukça zora sokacaktı. Tah-

13 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

min edildiği gibi de oldu. Irak, işgal döneminde bile görmediği bir şiddet kısır döngüsüne teslim oldu.

Artık her ay yüzlerce, bazen binlerce insanın ölmesi sıradanlaşan bir gelişmeye dönüşmüş oldu. Ortaya çıkan kaosun içerisinde Irak siyasetine kimlerin nasıl yön verdiğini anlamaya çalışmak bile başlı başına önemli bir soruna dönüştü. Zaten işgal sonrası kaostan düzen çıkarmaya çalışan Irak siyaseti içinden çıkılmaz bir anlamsızlığa mahkum oldu. Irak’ın yakın gelecekte istikrara kavuşması da hali hazırdaki siyasi aktörlerin etnik-mezhebi farklılıklara yaslanarak siyaset yapmak yerine mezkur kimliklerini aşma kapasiteleriyle doğrudan alakalıdır. Kaldı ki 2010 seçimlerinde etnik-mezhebi şablonu bir nebze aşma ihtimali olan hareketi Iraklılar seçimlerden birinci çıkarmışlardı. Irak’ın geleceği Irak’taki farklılıkları yatay kesmeyi başaran yeni bir siyasi dil ve platformdan geçmektedir. Aksi bir siyaset, Saddam dönemini aratmayan, herkesin kendi dünyasında mevzi savaşı verdiği koskoca bir siyasal anlamsızlığa tekabül etmektedir.

SETA Irak siyasetini daha derinlikli anlamak adına rehber niteliğinde olan elinizdeki çalışmayı hazırladı. Doğrudan saha gözlemlerine, mülakatlara, derinlikli araştırmaya ve işgalden bu yana SETA’nın Irak’ı takibine dayanan bu çalışma ortaya çıktı. Irak işgaliyle harekete geçen etnik-mezhepsel fay hatları, Irak’taki siyasi kimlikleri de bu hatlar doğrultusunda ayırdı. Bu sebepten elinizdeki çalışmada siyasi aktörler, partiler ve dini yapılar tasnif edilirken Sünni-Şii, Arap-Kürt-Türk- men ayrımına gitmek gerekti. Burada belirleyici olan bizim Irak’ı nasıl tasnif etti- ğimizden ziyade Iraklı siyasi aktörlerin kendi kimliklerini hangi çizgilerle ortaya koydukları oldu. SETA Irak işgaline dair bugüne kadar birçok çalışmaya imza attı. Hem Irak siyasetini anlamak hem de Irak ekonomi-politiğine dair derinlikli bir fikir sahibi olmak adına Irak’taki siyasi ve toplumsal aktörlerin yakinen takip edilmesi gerektiğine inanıyoruz.

Irak Siyasetini Anlama Kılavuzu sadece Türkiye’de Irak’a dair bir boşluğu doldurmakla kalmayacak. Bu çalışmanın aynı zamanda yakın geçmiş ve gelecekte Irak siyasetinin kaotik unsurlarına dair bir rehber eser vazifesi ifa edeceğini düşünüyoruz.

Taha Özhan SETA Başkanı

14 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

Irak’ta siyasi partiler, ilk olarak 1908’de İttihad ve Terakki Partisi’nin Irak’ın önde gelen kentlerinde açtığı ofislerle gündeme gelmiştir. İttihad-Terakki’nin ardından Bağdat ve Basra vilayetlerinde Pan-Arabizm ideolojisine sahip çeşitli yer altı ör- gütleri kurulmuştur. 1908-1914 yılları arasında İttihad ve Terakki Partisi’ne muhalif olan çeşitli Arap partileri Bağdat, Basra, Musul ve Hille başta olmak üzere Irak’ın birçok kentinde faaliyet göstermişlerdir. Hürriyet ve İtilaf Partisi ise 1912’de Bağdat’ta faaliyetlere başlamıştır.1

Irak’ın İngilizler tarafından işgal edilip manda yönetimine girmesi sonrası Bağ- dat ve Kerbela’da eski Osmanlı subay ve bürokratları İngiliz işgal güçlerine karşı çeşitli yer altı faaliyetleri yürütmüşlerdir. 3 Temmuz 1918’de Necef’te Ulusal Par- ti kurulmuş, Şubat 1919’da Bağdat’ta Bağımsızlığın Koruyucuları Cemiyeti faaliyetlerine başlamış, aynı tarihlerde Ahd Cemiyeti Irak’taki faaliyetlerini yeniden canlandırmıştır.2

Irak’ta İngiliz Manda Yönetimi sonrası faaliyet gösteren siyasi partilere bakıldı- ğında Kraliyet (1921-1958), Cumhuriyet (1958-1968) Baas Partisi dönemleri (1968-2003) ile ABD işgali sonrası dönemden (2003-2013) bahsedilebilir. Kraliyet ve Cumhuriyet dönemlerinde sınırlı sayıda siyasi parti kurulmuşken bu nispi çe-

1. Bidayeti’t Teşkili’l Ahzabi’s Siyasiyyeti fi’l Irak, Ahmed El Naci, Al Hewar, 2 Haziran 2008, http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=136506. 2. Ibid.

15 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

şitlilik Baas Partisi döneminde sınırlanmış, partiler bu dönemde siyasi faaliyetlerini ancak yer altında ve yurt dışında örgütlenerek yürütebilmişlerdir. ABD işgali sonrası ise Irak parlamentosuna çeşitli ittifaklar ve ortak listeler içerisinde 300’den fazla siyasi oluşumun girmesi mümkün olmuştur.3

Irak’taki siyasi partilerin faaliyetlerinin yasal zeminine bakıldığında 1921-2003 arası dönemde devletin siyaset alanında kesin otoritesinin olduğu; dini, etnik, ulusal veya bölgesel partilerin kurulmasına izin verilmediği görülmektedir. Irak’ta siyasi partileri düzenleyen ilk kanun, 1922 yılında çıkartılan Cemiyetler ve Siyasi Partiler Kanunu olmuştur. Kanuna göre siyasi parti kurulabilmesi için hükümet- ten izin alınması şartı koymuş, İçişleri Bakanı’na partileri gerektiğinde kapatabil- me yetkisi verilmiştir.4

1954’te çıkartılan yeni partiler kanunu ile siyasi parti faaliyetleri kısıtlanmış, siyasi faaliyette bulunma izni toplumun sadece belirli kesimlerine tanınmış, sosyalistle- rin vatandaşlığı iptal edilmiştir. 14 Haziran 1958’de gerçekleşen askeri darbenin ardından 1960’da çıkartılan yeni yasayla siyasi partileri izleme ve kapatma yetkisi Temyiz Mahkemesi’ne verilmiş, silahlı kuvvetler ve diplomatlar dışında herkese siyasi parti faaliyetleri yürütme izni verilmiştir.5

1970-1971’e gelindiğinde ise “liderin partisi” kavramı ortaya çıkmış, kurulan Ulusal Cephe’ye sınırlı bir katılım öngörülmüş, sonuçta iktidarda tek parti olarak Baas Partisi dönemi başlamıştır. 1991’de çıkartılan yeni bir kanunla siyasi parti kurmaya yeniden izin verilse de, Baas Partisi’nin Devrim Konseyi’nin prensipleri- ne aykırı herhangi bir partinin kurulamayacağı ifade edilmiştir.6

2003 sonrası geçiş süreci devlet idaresi kanunu çıkartılmış, 62 maddelik bu kanunla devletin siyasi parti oluşumu veya işleyişine dair otoritesi tamamen rafa kaldırılmıştır. Ülkeye parlamenter düzeni getiren bu kanun, milletvekili seçimleri ve adaylık süreçlerine dair genel çerçeveyi belirlemiştir. 2005 seçimleri öncesinde 2004 yılında çıkartılan 96 sayılı kararla seçimlerde nispi temsil sistemi benimsen- miş, böylece her türlü siyasi oluşumun yeni parlamentoda temsil edilmesinin önü açılmıştır.7

3. El Ahzabu’s Siyasiyye fi’l Irak, Falih Abdulcebbar, Dirasat Irakiyye, http://www.iraqstudies.com/Home_files/iraqreportarabic1.htm. 4. Ibid. 5. Ibid. 6. Ibid. 7. Ibid.

16 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

2005’te hazırlanan Irak daimi anayasası ise tüm Irak vatandaşlarına siyasi faaliyet yürütme, siyasi parti kurma hakkı tanımış; terör, ırkçılık, tekfircilik ve mezhepçi kıyımcılık yapmamak şartıyla çok partili bir siyasi hayat öngörülmüştür. Bu sü- reçte yasaklanan tek parti Baas Partisi olmuştur.8 Bununla birlikte siyasi partiler kanunu, devlet finansmanı, yabancı finansmanın yasaklanması, milis güçlerin tamamen ilgası vb. konularda tartışmalar sürmüş ve halen siyasi partiler kanunu parlamentoda onaylamamıştır.9

2005 sonrası Irak’ta şekillenen siyasi sürece ve parlamentoya giren partilerin ge- neline bakıldığında etnik ve mezhepsel hassasiyetlerin kuvvetlendiğini ve bu has- sasiyetler ekseninde politikalar üreten birtakım isimlerin öne çıktığı görülmüştür. Çalışmanın ilk iki bölümünde özellikle 2003 sonrası Irak’ta öne çıkan partileri ve bu partiler etrafında öne çıkan siyasi figürleri ele alıp incelemeye çalışacağız.

1.1 ŞİİLER 1.1.1 İslami Dava Partisi, (1957)

1957 yılında Necef şehrinde Cemiyetü’l-Ule- mai’d-Din (Din Âlimleri Cemiyeti) öncülüğünde kurulan İslami Dava Partisi (İDP), Irak siyasetinde seküler Arap milliyetçiliği ve sosyalizmin etki göstermeye başladığı dönemde kurulmuştur. Irak’taki en eski organize siyasi Şii hareketi olarak bilinmektedir.10 Bu hareketle, dinin sosyal ve siyasi hayatta ve fikri alanda referans olma vasfı- nın zayıfladığı bir ortamda, İslami ahlak değer- leri üzerine oturan bir dünya görüşünü topluma sunmak suretiyle yeni bir siyasi uyanış ve hareket oluşturmak amaçlanmıştır. Böylece Irak’ta İslam’ın bir dünya görüşü ve ideolojik duruş şeklinde yeniden ihya edilmesini hedeflemiştir. Böyle bir ihtiyacın his- sedilmesinde 1950’li ve 1960’lı yıllarda özellikle güneydeki Şiiler arasında çok etkin olan Irak Komünist Partisi’nin önemli bir etkisi olmuştur. Komünistlerin Şii imamların mücadelelerini halk mücadelesi ile özdeşleştiren Şii sembollerini

8. Ibid. 9. El Hilafat Tueccilu İcazete Ganuni’l Ahzabi bi’l Irak, Ala Yusuf, Al Jazeera, 27 Temmuz 2013, http://www.aljazeera.net/news/pages/681bf4dd-2460-4bd1-8d10-25dd57098f40. 10. Mahan Abedin, “Hezb al-Daawa al-Islamiyya”, Middle East Intelligence Bulletin, Haziran 2003, http://www.meforum.org/meib/articles/0306_iraqd.htm. Erişim tarihi: 24 Şubat 2013.

17 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

içselleştirmiş söylemleri Irak’ta özellikle o dönemde Şii nüfus arasında kabul gör- müştür. Başta Muhammed Bakır el-Sadr’ın öncülüğünde komünistlere rakip ve modern dünyayı kavramaya ve modern ideolojilerin gündeme getirdiği sorunlara cevap bulmaya yönelik yeni bir İslamcı söyleme Marksist teorinin bazı temaları da dahil edilmiştir.11 Çok geniş bir kesimce bir felsefeci ve siyasi düşünür olarak da kabul edilen Şii din adamı Muhammed Bakır el-Sadr hareketin ve partinin önde gelen liderlerinden biri olmuştur. Kendisi hem hareketin temellerini atan kişi ol- muş, hem de onun ‘ümmetin velayeti’ yani halkın yönetimi anlayışına dayalı siyasi ideolojisine yön vermiştir.12 Kurucularının büyük çoğunluğu din adamlarından oluşan İDP her ne kadar son 20 yılda Şii âlimlerin, siyasilerin ve vatandaşların desteklediği bir Şii partisi görünümünde olsa da, kuruluş aşamasından itibaren Sünni muhaliflerin de partide yer aldığı hatırda tutulmalıdır.13

1958 darbesinden sonra İDP, düzenlediği kampanyalar, kamuoyuna yönelik yaptığı açıklama, bildiri ve yayınlar sayesinde hayli faal bir görünüm arz etmeye başlamış- tır. Devlet Başkanı General Kasım’ın geniş toplumsal meşruiyet arayışının neticesi olarak ülkedeki çeşitli etnik, dini ve siyasi gruplarla diyalog ve farklı siyasi yapı- lanmaları birbirlerine karşı dengeleme arayışı içinde olması, İDP’nin faal olması- nın önünü açan etmenlerden olmuştur. Nasırcı Pan-Arabistler ve Baasçılara karşı denge unsuru olarak Komünistler ile iyi ilişkiler geliştirdiği için General Kasım’a tepkili olan İDP, Kasım’a karşı yapılan 1963 darbesini desteklemiş ve Komünistler’e cephe açan yeni Abdüsselam Arif rejimine destek vermiştir. Yeni dönemdeki ik- tidarın Şii oluşumların faaliyetlerine müdahil olmamayı tercih etmesine rağmen, İDP teşkilatlanmasını gizlilik esası üzerine oturtmuş ve Şii nüfusun yoğun olduğu bölgelerde etki alanını hızla genişletmeye başlamıştır.14 Bazı araştırmacılar modern Şii siyasi hareketlerinin siyasi teşkilatlanma ve seferberlik stratejilerinin Komünist siyasi hareketlerden esinlenmiş olduğunu iddia etmektedirler.15

1970’li yıllarda Baas Partisi’ne karşı şiddet eylemleri sergilemeye başlayan partinin lider kanadı için 1974 yılında Irak Devrim Mahkemesi tarafından idam kararı çı- karılması, partide önemli kayıplara sebep olmuştur. İDP’nin 1979 İran Devrimi’ne yönelik tebrik mesajı yayınlaması üzerine Irak Devrim Mahkemesi 31 Mart 1980

11. Sami Zubaida, “Islam and the Left in Iraq”, içindeThe Middle East Online Series 2: Iraq 1914-1974 (Reading: Thomson Learning EMEA Ltd, 2006). http://www.gale.cengage.com/pdf/whitepapers/gdc/IslamAndTheLeft.pdf 12. İDP Resmi İnternet Sitesi: “Party History,” http://www.islamicdawaparty.com/?module=home&fname=history.php&active=7 13. Yamao Dai, “Transformation of the Islamic Da‘wa Party in Iraq: From the Revolutionary Period to the Diaspora Era,” Asian and African Area Studies, Vol.7, No.2, (2008), s.245; Soren Schmidt, “Shia-İsla- mist Actors in Iraq: Who are They and What do They Want?”,Danish Institute for International Studies Report, s. 9. 14. Abedin, a. g. e. 15. Zubaida, a. g. e.

18 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

tarihinde partinin bütün üye ve sempatizanlarının idam edileceğini açıklamıştır.16 Bu karar kapsamında partinin ruhani lideri Muhammed Bakır Es-Sadr ve kız kar- deşi idam edilmiştir. Dava Partisi’nin liderleri ve pek çok mensubu bu olaydan sonra yurt dışına kaçarak İran ve Suriye başta olmak üzere çeşitli ülkelere yerleş- miştir. 1980’lerin sonunda ve 90’ların başında parti üyeleri Avrupa ve Amerika’ya yerleşmişler ve çalışmalarına bu ülkelerden devam etmişlerdir. 1990’lar boyunca Irak’ta faaliyet gösteremeyen parti, İran ve Londra olmak üzere iki merkezden yönetilmiş, sürgündeki diğer muhalif gruplarla ortak çalışmalar yürütülmüştür.17

Dava Partisi’nin organizasyon yapısının en başında Milli Yürütme Kurulu (MYK) bulunmaktadır. MYK ulusal parti kongresinde seçilen ve partinin lider kadrosu kabul edilen 15 üyeden oluşmaktadır. Kurulun görevleri partinin genel politikasını belirlemek, iki yılda bir yapılan ulusal parti kongrelerini ve gerektiği zaman acil durum kongrelerini düzenlemek ve partinin iç organizasyonunu koordine etmektir.

Partinin ulusal organizasyonu altı farklı büro tarafından yürütülmektedir. İDP’nin siyasi duruşunu ve politikalarını belirlemek, yönetmek ve bürolar arasındaki ile- tişimi sağlamakla yükümlü ana organ Siyasi Büro’dur. Bunun yanı sıra Mali Büro, Basın Bürosu, Halkla İlişkiler Bürosu ve Koordinasyon Bürosu bulunmaktadır. Si- yasi Büro kadar önemli olan diğer bir büro da Yurtdışı Organizasyon Bürosu’dur. Bu büro, partinin aktivitelerini Saddam Hüseyin rejimi devrilene kadar yurt dı- şında devam ettirerek parti için hayati rol oynamıştır. Rejimin devrildiği 2003 sonrasında Yurtdışı Organizasyon Bürosu, yurt dışında yaşayan Iraklı göçmen- lerin koordinasyonu ve bu göçmenlerin sivil toplum kuruluşlarıyla bağlantılarını sağlamakla görevlendirilmiştir. Partinin ülke genelindeki faaliyetleri il başkan- lıkları ve yerel şubeleri aracılığıyla yürütülmektedir. Her ilde beş komite bulun- maktadır, bunlar Siyasi Komite, Mali Komite, Organizasyon Komitesi, Medya ve Kültür Komitesi ve Halkla İlişkiler Komitesi’dir.

İDP, benimsediği değerleri özgürlük, eşitlik ve adalet olarak özetlemiştir. Partinin temel amaçları ise 10 maddede açıklamıştır:18 1. Irk ve mezhep fark etmeksizin bütün Iraklıların partisi olma 2. Toplumsal barış ve eşitliği sağlamak adına İslam’ın özünde olan ılımlılık ve ilerleme

16. Irak Geçiş Konseyi Anayasası’nın 42. Paragrafına [maddesine? –paragrafına deyince “fıkrasına” anlaşılır] göre, Dava Partisi’nin yabancılarla bağlantılı olduğu, Arap milletine ihanet ettiği ve hükümeti yıkma amacı güt- tüğü gerekçesiyle partiye üye olan ve sempati besleyen herkesin idam cezasına çaptırılacaktır. 17. İDP Resmi İnternet Sitesi : “Organization,” http://www.islamicdawaparty.com/?module=home&fname=readabtparty.php&active=6 18. A.g.e.

19 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

3. Ayetullah Muhammed Bakır’in teorisinde olduğu üzere ‘ümmetin vilayeti’ anlayışı, diğer bir deyişle: demokrasi 4. Vatandaşların sosyal kalkınmaya katılımının artmasını sağlayacak sivil toplum 5. Kanun önünde eşitlik başta olmak üzere bütün vatandaşlık haklarının benimsenmesi 6. Vatandaşın güvenliğini sağlamak ve toplumu yeniden inşa etmek için devlet ve toplum birlikteliği 7. Bütün vatandaşlar için fırsat eşitliği 8. Toplumun temel yapı taşı olan ailenin temel alınması 9. Toplumsal rolleri bakımından kadınların desteklenmesi 10. Gelecekte ülkeyi yönetecek olan gençliğe önem verilmesi

Dava Partisi her ne kadar 2003’te ABD’nin Irak’ı işgaliyle iktidara ortak olmaya başlamışsa da, işgali resmi olarak desteklememiş ve Baas rejiminin dış müdahale olmadan yıkılması gerektiğini vurgulamıştır. Bununla beraber destekçilerini de ABD’ye karşı kışkırtmamıştır.19

2005’teki Kurucu Hükümet’in başbakanlığını o dönemde Dava Partisi’nin lider kadrosunda yer alan İbrahim Caferi yapmıştır. İDP’nin 19-21 Nisan 2007’deki Ulusal Parti Kongresi’nde parti yapısında birtakım değişiklikler yapılmış ve bun- ların başında da partide Genel Sekreterlik pozisyonunun açılması gelmiştir. Bu tarihten sonra partinin başkanlığını yapmakta olan Nuri El Maliki Genel Sekreter seçilmiştir. Maliki, yönetimindeki İDP Irak Yüksek İslam Konseyi ve Sadr grubuyla anlaşmazlık yaşayınca, 2009’da yapılan yerel seçimler öncesinde Irak Ulusal Birliği’nden ayrılmış ve Hukuk Devleti Koalisyonu’nu (HDK) kurmuştur. Dava Partisi, HDK ile birlikte girdiği 7 Mart 2010 seçimlerinde oyların yüzde 24,02’sini almış ve 89 sandalye kazanarak ikinci parti olmuştur. Partinin Genel Sekreteri Maliki ise halen Irak’ın başbakanıdır.20 16 Mart 2013’de toplanan parti kurultayı Başbakan Maliki’yi oybirliği ile tekrar parti genel sekreteri seçmiştir.21

19. “Iraq: Description of the Islamic Dawa Party since the fall of Saddam Hussein,” Birleşmiş Milletler, 1 Nisan 2004, http://www.unhcr.org/refworld/country,,IRBC,,IRQ,,41501c2215,0.html 20. Mete Çubukçu ve Taha Özhan, “İşgal Altında İstikrar Arayışları 2010 Irak Seçimleri,” SETAV, Nisan 2010, s.19. 21. “Dawa Islamic Party re-elects Maliki its Secretary General”, http://w.ninanews.com/English/News_Details.asp?ar95_VQ=GGKFMH.

20 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

1.1.2 Irak Yüksek İslam Konseyi (1982)

Irak Yüksek İslam Konseyi (IYİK) 11 Mayıs 2007’de ismi değiştirilene kadar Irak İslam Dev- rimi Yüksek Konseyi olarak faaliyet göstermiştir. IYİK, 1982 yılında 1980’den beri sürgünde yaşa- yan Ayetullah Muhammed Bakır El Hekim ta- rafından kurulmuş ve rejimin muhaliflerini bir araya getirmiştir. Bakır el-Hakim, Şii dünyasının en saygı duyulan din adamlarından Ayetullah Uzma Muhsin el-Hakim’in ikinci oğludur. İran’ın teşvikiyle bu ülkede sürgünde yaşayan Iraklı Şii Arapların katılı- mıyla faaliyete geçmiştir. Farklı geçmişlere ve özelliklere sahip kişilerce kurulmuş olan İslami Dava Partisi, ilk yıllarında bünyesinde Irak İslam Hareketi, El Müca- hidin Hareketi, İslami İşler Organizasyonu, Iraklı Mücahitler Hareketi ve Irak’taki Mücahit Hareketi hareketlerini barındırmıştır. Ayrıca ilk kadrolarını, Irak-İran savaşında esir alınan Iraklı Şii askerlerin kurduğu Bedir Tugayları olarak bilinen etkili bir milis gücü oluşturmuştur.

İlk başlarda çeşitli parti ve oluşumları çatısı altında buluşturan ve meşruiyetini li- derinin statüsünden alan bir şemsiye organizasyon olarak düşünülmüştür. Ortaya çıkışının ilk günlerinden itibaren derin bir şekilde İran etkisi altında kalan parti, Ayetullah Humeyni’nin velayet-i fakih yönetim anlayışını benimsemiştir.22 Bu anlayışa göre devletin İslami kurallara uygun olarak İslam âlimlerinin/fakihlerin liderliği altında yönetilmesi gerekmektedir.

Başkanlığını Ammar El Hekim’in yapmakta olduğupartinin en alt kademesini Genel Konsey (GK) oluşturmaktadır. 2007’de yapılan parti kongresindeki deği- şiklerden sonra 200 delegeden oluşan GK’de Irak’ın bütün farklı gruplarından ki- şiler temsil edilmektedir. Bir başkan ve iki başkan yardımcısından oluşan GK’nin görevleri IYİK tarafından alınan kararları uygulamak, Merkezi Şura Konseyi (MŞK) üyelerini seçmek ve her altı ayda bir toplantı yapmaktır. GK tarafından seçilen MŞK ise 21 üyeden oluşmaktadır. MŞK’nın görevleri partinin başkanını seçmek, partinin izleyeceği yol haritasını belirlemek, Genel Konseyin kararlarını onaylamak ve uygulamaya ilişkin esasları belirlemektir. Danışma meclisi görevini yürüten MŞK, ülke içindeki diğer gruplarla görüşmeler yapmakta ve yurt dışına

22. Fadel Reda Ali al-Kifaee, The Role of Hawza of Najaf and Ayetullah Ali al-Sistani in Restructuring the Iraqi Governance System in Post-Baa’athist Iraq, Basılmamış Master Tezi, The American University of Cairo, 2010, s. 42-43; International Crisis Group, “Iraq Backgrounder: What Lies Beneath”, ICG Middle East Report No:6, 1 October 2002, s. 31; International Crisis Group, “Shiite Politics in Iraq: The Role of the Supreme Council C”, ICGMiddle East Report No:70, 15 November 2007, s. 3.

21 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

delegeler göndermektedir. Konseyin bütün toplantılarını Başkan yönetmektedir.23 Partide en yüksek yürütme yetkisi başkana aittir. Başkan’ın görev ve sorumlu- luklarının başında ülke içinde ve dışında partiyi temsil etmek, MŞK’ya başkanlık yapmak ve Şura Konseyi’nin de onayıyla il başkanlarını atamak gelmektedir.

Bunların dışında IYİK’in dört alt ofisi bulunmaktadır. Bu ofisler partinin saha- daki çalışmalarını yürüttükleri ofisler olarak değerlendirilmektedir. Her birisi bir Şura Konseyi üyesi tarafından yönetilen ofislerden birincisi, partinin finansma- nını sağmak için yardım toplayan, halkla direk bağlantı kurarak sosyal konularda çalışmalar yapan, basın ve bilgilendirmeden sorumlu olan İcra Ofisi’dir. Partinin siyasi aktivitelerinden sorumlu olan Siyasi Ofis, Irak’taki siyasetçilerle ve IYİK’in yurt dışındaki ofisleriyle ilişkileri yürütmektedir. Kültür ve Medya İşlerinden sorumlu Ofis, Saddam sonrası dönemde Irak’ta yaşananları dünya kamuoyuna an- latmayı görev edinmiştir. Son olarak Organizasyon Ofisi de partinin faaliyetlerini organize etmekle yükümlüdür.24

Partinin başkanlığına 2009 yılında Abdulaziz El Hekim’in ölümünden sonra Şura Konseyi tarafından seçilen Ammar El Hekim getirilmiştir. IYİK’ın siyasetinde Ammar El Hekim’in başkanlığıyla beraber birtakım değişiklikler olmuştur. Bu değişikliklerden birincisi partinin Kürtler ve Kerkük konusunda takındığı tutumdur. Daha önce Kerkük’ün Kürt Federasyonu’na katılması desteklenirken, Ammar El Hekim başkanlığında Kerkük’ün bütün Irak’a ve Iraklılara ait olduğu ifade edil- miştir. Bu açıklamanın Kerkük’te yaşayan Arap ve Türkmenlerin oylarını almayı amaçlayan bir değişim olduğu yorumları yapılmıştır.25 Ancak bu değişimin asıl nedeni partinin federalist anlayışını değiştirmesidir. İkinci değişimin de partinin İran’la olan bağına yönelik olduğu ileri sürülmektedir. Ammar El Hekim’in ‘Irak, Arap ve İslam dünyasının bir parçasıdır’ ifadesi İran ve partideki Şiilik etkisinin azaltılmaya çalışılması olarak yorumlanmıştır. Bu çizgi de federalizmden merkeziyetçi anlayışa kayışla tutarlı bir tutumdur. İran güdümlü anlayış daha çok Şii bölgesi merkezli bir siyasal tutumu doğurmuş ve İran’la kurulacak ilişkilerde Sünni Araplar ve Kürtlerden gelebilecek tepki ve taleplerden kaçınmaya gayret gösterilmiştir. Bu nedenle, partideki bu tutum değişiminin temel sebebini partinin seçimlerde daha geniş bir kitlenin oylarına ulaşmaya çalışmasında26 aramak indirgemeci bir yaklaşım olmaktadır.

23. IYİK Resmi İnternet Sayfası: http://isci-iraq.com/home/about-isci/86-the-islamic-supreme-council-of-iraq-isci-is-made-up-of-the-following-units 24. A.g.e. 25. Şatha El Cuburi, “The softening tone of the Islamic Supreme Council of Iraq,”Open Democracy, 1 Aralık 2009, http://www.opendemocracy.net/opensecurity/shatha-al-juburi/softening-tone-of-islamic-supreme-council-of-iraq, Erişim tarihi 28 Mart 2012. 26. A.g.e.

22 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

IYİK, 2005 seçimlerinde Birleşik Irak İttifakı (BIİ) ile seçime girmiş ve oyların yarıya yakınını alarak birinci olan ittifakın içinde en fazla oy alan parti olmuş- tur. IYİK, BIİ’nin dağılmasıyla birlikte hem 2009 yılındaki yerel seçimlere hem de 2010 yılında yapılan parlamento seçimlerine Sadr grubu, Fazilet Partisi, Bedir Ör- gütü ve Ulusal Reform Akımı ile birlikte Irak Milli İttifakı (IMİ) şemsiyesi altın- da katılmıştır. Parti ‘Mihrap Şehidi’ adındaki listesiyle 2009’daki yerel seçimlerde hayal kırıklığına uğramış ve toplam oyların yüzde 6,9’unu alarak 440 sandalyenin ancak 53’ünü kazanabilmiştir.27 IYİK, başta Basra bölgesi olmak üzere Şiilerin ço- ğunlukta olduğu bölgelerden oy almaktadır. Parti, 2010 seçimlerine de IMİ itti- fakına katılarak girmiştir. İttifak, %17,98 oy oranıyla il meclislerinde toplam 70 sandalye kazanmış ve üçüncü olmuştur.28

IYİK, 2005 ve 2010 yerel seçimleri sonrasında kurulan Maliki hükümetlerinin her ikisinde de koalisyon ortağı olarak yer almış ve ortaklar içinde Maliki ile en az sorun yaşayan unsur olmuştur. Partinin milis gücü olan Bedir Tugayları 2003 sonrası dönemde Irak’ta yeni ve ayrı bir siyasi parti olarak yeniden yapılandırılmış ve 2010 seçimlerine kadar IYİK ile birlikte hareket etmiştir. Ancak 2010 seçimleri sonrası Dava Partisi ile yakınlaşan Bedir Partisi, 2013 yerel seçimlerine Başbakan Maliki’nin Hukuk Devleti İttifakı içerisinde girmiştir.

1.1.3 Irak Ulusal Uzlaşma Hareketi (1990)

Irak Ulusal Uzlaşma Hareketi (Hareket el-Vifak el-Vatani), 1990’da İyad Allavi liderliğinde kurul- muş ve Irak dışında örgütlenmiştir. Sürgündeki eski Baasçılar ile rejime muhalif subaylar ve eği- timli orta sınıf zümreden insanların katıldığı laik ve milliyetçi bir oluşum olarak kurulan hareket,29 2003’te Saddam rejimi devrilene dek ABD’nin Irak ordusu içinden bir darbe yaparak rejimi devirmesi fikrini desteklemiştir. Nitekim Haziran 1996 yılında hazırlıkları yapılan darbe planı Saddam Hüseyin’e bağlı istihbarat ekipleri tarafından ortaya çıkarılınca IUUH mensubu 100 asker

27. Habib Hürmüzlü, “Irak’taki İl Meclisleri Seçiminin Analizi Ve Türkmenler,” ORSAM, Mart 2009, Cilt 1, Sayı 3, s.20. 28. Mete Çubukçu ve Taha Özhan, “İşgal Altında İstikrar Arayışları 2010 Irak Seçimleri,” SETAV, Nisan 2010, s.19. 29. Kenneth Katzman, “Iraq’s Opposition Movements,” FAS, 26 Mart 1998, http://www.fas.org/irp/crs/crs-iraq-op.htm; International Crisis Group, “Iraq’s Secular Opposition”, s. 5.

23 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

tutuklanmış ve 30 kişi de idam edilmiştir.30 Hareketin lideri İyad Allavi seküler bir Şii olmasına rağmen destekçileri genelde Irak’ın orta sınıfındaki Sünnilerden oluşmaktadır.31 Körfez Savaşı sırasında Saddam Hüseyin’e muhalif olarak kurulan partinin ABD, Suudi Arabistan, Kuveyt ve İngiltere’den destek aldığı yolunda iddialar bulunmaktadır.32

Parti siyasi amaçlarını Irak’ın ulusal birliğinin korunması, yargının bağımsızlığı- nın sağlanması, Saddam Hüseyin rejimi tarafından zorlanarak sürgün edilmiş ki- şilerin ülkelerine geri döndürülmesi ve düşünce özgürlüğünün sağlanması olarak tanımlamıştır. Parti, ekonomi alanında Irak petrolünün Irak halkı yararına kul- lanılması, özel sektörün faaliyet göstermesine izin verilmesi ve rejim değişikliği sırasında oluşan savaş zararlarının karşılanmasını hedeflediği belirtmiştir. IUUH, dış politikasını milletlerarası diyalog ve uluslararası hukuka saygıya dayalı olarak şekillendirmeyi, Arap ve İslam ülkeleri ile ortak çıkarlarını sağlama adına dostane ilişkiler geliştirilmesini hedeflemiştir.33 2003 öncesinde, parti Irak içinde, ülkedeki mevcut baskı şartları altında geniş ölçüde popüler kabul görmemiştir. Ancak parti ileri gelenlerinin güçlü dış bağları olması partiyi Saddam sonrası Irak’ta kayda değer bir aktör haline getirmiştir. Ancak IUUH ileri gelenleri, ABD’li neoconların favorisi olan Ahmed Çelebi’den farklı olarak dış çevreleri ülkedeki rejimin bir dış müdahale ile devrilmesi konusunda ikna etmek için çalışmamışlardır.34

2003’te Saddam rejimi yıkıldıktan sonra Allavi ve diğer partililer Irak’a dönmüş, siyasette aktif rol almışlardır. İyad Allavi 28 Mayıs 2004’te geçici başbakanlık göre- vine getirilmiş ve IUUH, Ocak 2005 ve Aralık 2005 seçimlerine Ulusal Irak Listesi (el-Irakiye) çatısı altında girmiştir.35 IUUH, 7 Mart 2010 seçimlerine laik Şiilerle laik Sünnilerin oluşturduğu Irakiye İttifakı şemsiyesi altında girmiş ve birinci ol- muştur. 2010 seçimlerinde el-Irakiye ittifakı altında birleşen partilerin bir araya gelmesinde Türkiye’nin önemli katkıları olduğu gözlemcilerce iddia edilmektedir.36

El-Irakiye listesi seçimlerden birinci çıkmasına rağmen hükümeti kurmaya muvaffak olamamış ve 10 aylık bir gecikmeden sonra yeni Irak hükümeti tekrar el-Maliki’nin başbakanlığında kurulmuştur. Mesud Barzani’nin ortaya koyduğu

30. A.g.e. 31. “Irak’taki başlıca laik örgütlenmeler,” BBC Türkçe, http://www.bbc.co.uk/turkish/indepth/story/2004/01/printable/040129_irak_laik.shtml 32. A.g.e. 33. “Iraqi National Accord,” http://www.al-bab.com/arab/docs/iraq/ina02.htm 34. International Crisis Group, “Iraq’s Secular Opposition”, s. 5. 35. Mete Çubukçu ve Taha Özhan, “İşgal Altında İstikrar Arayışları 2010 Irak Seçimleri,” SETAV, Nisan 2010, s.13. 36. Cengiz Çandar, Mezopotamya Ekspresi: Bir Tarih Yolculuğu (İstanbul: İletişim Yayınları, 2012), s. 264.

24 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

prensipler doğrultusunda varılan Erbil Anlaşması çerçevesinde el-Irakiye son Maliki hükümetinde koalisyon ortağı olarak yer almıştır. el-Irakiye’nin hükümeti kuramamasında el-Maliki’nin iktidarda olmasının verdiği avantajları kullanarak bağımsız kurumlar üzerinde kurduğu hakimiyetin önemli rolü olmuştur. Fede- ral Yüksek Mahkeme’nin seçim sonrasında kurulacak ittifakların Anayasa’nın şart koştuğu en çok oyu alan parti ya da gruplara hükümeti kurma önceliğinin verileceği kuralını karşıladığı yönünde Mart 2010’da aldığı karardır. Bunu Mayıs 2010’da el-Maliki’nin Hukuk Devleti İttifakı ile Irak Ulusal İttifakı’nın yeni bir birlik oluşturmaları izlemiştir. El-Irakiye en sonunda Maliki’nin sonradan yerine getirmeyeceği bazı taahhütleri içeren Erbil Anlaşması’nın imzalanması ile hükü- met ortağı olmayı kabul etmiştir.

Mevcut şartlarda el-Irakiye ittifakı bir dağınıklık yaşamaktadır. İttifak kuruldu- ğu andan itibaren potansiyel bir bölünmenin tohumlarını içinde taşımıştır. Çok farklı çıkarları olan, çok değişik unsurlardan ve farklı görüşlerden insanları ve siyasi grupların bir arada bulunduğu ittifak, pek çok kritik anda birlikte hareket etme becerisini gösterememiştir. Zamanla önce ittifak içindeki Şii milletvekilleri- nin partiden ayrılması ve sonrasındaSünni grupların da kendi çıkarlarına uygun şekilde farklı doğrultularda hareket etmeye başlamaları sonucunda ittifak bugün iyice zayıflamış bir görünüm sunmaktadır.

İttifak içindeki yangına en son benzin döken olay ise Başbakan Yardımcısı Salih el-Mutlak ve onunla birlikte hareket eden bir grubun hükümet ve Meclis çalış- malarına dönmesi olmuştur. Ocak 2013’te Sünni vilayetlerdeki göstericilerle da- yanışma gerekçesiyle hükümetten istifa ettiğini açıklayan el-Mutlak bunu fiiliyata koymamış ve ittifak içindeki diğer ortakları ile birlikte hükümet çalışmalarına katılmaya başlamıştır. Son olarak da Mart ayı bütçe oylaması sırasında kendine bağlı milletvekilleriyle birlikte Meclis’te hazır bulunarak Meclis’in toplanması için yeterli sayıya ulaşmasını sağlaması ittifak içinde tepkileri üzerine toplamasına neden olmuştur. Bu tepkiler üzerine el-Mutlak’ın liderliğini yaptığı Ulusal Diyalog Cephesi’nden Haydar el-Molla’nın bir basın toplantısında “el-Irakiye bloğu artık ölmüştür” demesi yorumcularca ittifakın bittiğinin işareti olarak kabul edilmiştir.37

37. International Crisis Group, “Iraq’s Secular Opposition”; Ali Abel Sadah, “Iraqiya List frays as Constituents splin- ter,” Al-Monitor, 28 Mart 2013, http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2013/03/allawi-iraq-iraqiya-list.html; Joel Wing, “The final dissolution of the Iraqi National Movement?”, The Musings on Iraq, 1 Nisan 2013, http://musingsoniraq.blogspot.com/2013/04/the-final-dissolution-of-iraqi-national.html.

25 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

1.1.4 Milli Islah Hareketi

Milli Islah Hareketi (MIH) 31 Mayıs 2008’de, İb- rahim Caferi liderliğinde kurulmuştur. İbrahim Caferi, daha önce 2005 Kurucu Meclis seçimlerin- de Dava Partisi’nden seçilerek kurucu hükümetin başbakanlığını yapmıştır. İktidarı sırasında mezhep çatışmalarını ve yolsuzlukları engelleyeme- diği gerekçesiyle 2005 genel seçimlerinden sonra tekrar başbakan olmasına Kürtler ve Sünnilerin itiraz etmesi üzerine, yeni hükümeti kurma göre- vini Nuri el-Maliki üstlenmiştir. Siyasete verdiği iki yıllık aradan sonra Caferi, mezhep siyaseti, kotalar ve farklı mezheplere mensup silahlı gruplarla mücadele etme amacını taşıyan MIH’ı kurmuştur. MIH, 2009 yerel seçimlerinde 440 vilayet meclisi sandalyesinden 23’ünü kazanmıştır.38

Partinin açılış konuşmasında İbrahim Caferi, Irak’taki bütün parti ve siyasi blok- ları içine dahil edebilecek bir harekete ihtiyaç duyduğunu ifade etmiştir. Caferi, Irak’ı Arap ve İslam dünyasının bir parçası olarak konumlandırırken39 MIH’ın gö- revini bütün Iraklılara ülkenin yeniden inşasında söz hakkı verilmesi ve hukuk devletinin kurulmasını sağlamak olarak açıklamıştır. Bu bağlamda Caferi, ayrım- cılığa, mezhep siyasetine karşı çıkmış, demokrasi ve vatandaşlık haklarını savun- muş, yönetimde kim olursa olsun amacının Irak’ın birlik ve bütünlüğünü sağla- mak olması gerektiğini vurgulamıştır. Parti Irak’ın ıslahında ulusal bir uzlaşıyla hareket edilmesi gerektiğine vurgu yapmış, buna ön koşul olarak problemlerin objektif bir şekilde Irak halkının çıkarları doğrultusunda okunmasının önemini belirtmiştir. MIH, toplumun değişik kesimlerini temsil etmeleri açısından bilim insanlarının, entelektüellerin ve meslek gruplarının fikirlerine başvurulması ge- rektiğini ifade etmiş, bunun yanı sıra kadınların aktif olmadıkları alanlarda des- teklenmesine ve toplumun alt tabakalarında olan insanların hayat standartlarının yükseltilmesine de vurgu yapmıştır.40

Partinin ekonomik programında, Irak’ın doğal kaynaklar bakımından çok zengin olduğu ve bu sayede dünyanın ileri ülkeleri arasında olabileceği ifade edilmiş,

38. “Iraqi National Alliance,” Carnegie Endowment, http://www.carnegieendowment.org/publications/special/misc/iraqielections2010/index.cfm?fa=ina#nrm 39. Leader and the movement’s web page: http://al-jaffaary.net/index.php?aa=news&id22=742 40. A.g.e.

26 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

herhangi bir yöntem belirtilmemekle birlikte mevcut potansiyellerin teknoloji, sanayi ve tarımda kullanılması gerektiği vurgulanmıştır. Parti programında başta işsizlik sorunu çözülerek, kamu ve hizmet sektörünün geliştirilmesi suretiyle sosyal refahın yükseltilmesine dikkat çekilmiştir. Sosyal anlamda, en başta yolsuzluk problemine dikkat çeken parti, eski rejim yüzünden kayba uğrayan aileleri, terör kurbanlarını ve siyasi tutukluları korumaya yönelik yasalar yapmayı taahhüt et- miştir. Güvenlik konularına genel çerçevede değinen parti programında Ameri- kan askerleri ve ABD ile ilişkilere yer verilmemiştir.41

2009 seçimlerinden sonra MIH’ta dağılmalar yaşanmıştır. Babil ve Kadisiye vilayeti üyeleri, Caferi’nin parti üyelerini önemsemeden küçük bir grupla işbirliği yaptığını sebep göstererek partiden ayrılmış ve yeni bir grup oluşturmuştur.42 Bu durum, partinin 2010’daki genel seçimler öncesinde gücünü azaltmıştır. MIH’ın 2009’da yapılan yerel seçimlerden önce kurulmuş olması, Caferi’nin eski üyesi ol- duğu Dava Partisi tarafından partiyi bölme ve zayıflatma girişimi olarak değer- lendirilmiştir.43 MIH, 7 Mart 2010’da yapılan genel seçimlere, İbrahim Caferi’nin liderliğinde Irak Milli İttifakı ile birlikte girmiştir. Oyların %17,98’ini alan ittifak seçimlerden üçüncü olarak çıkmıştır. Toplam 70 sandalye alan ittifakın içerisinde MIH’ın yalnızca iki sandalyesi bulunmaktadır.

1.1.5 Hürler Grubu / Sadr Grubu

ABD’nin Irak işgali sonrası kurulan hareketin kökleri Iraklı Büyük Ayetullah Muhammed Sadık es Sadr’a dayanmaktadır. Hareketin Genel Merke- zi Bağdat’ın Sadr kentindedir. Irak Ulusal İttifa- kı’nın bir parçası olarak parlamentoya giren Hür- ler Grubu, Sadr Hareketi’nin parlamenter sistem içerisindeki legal faaliyetlerini yürüten kanadıdır. Hareketin dini lideri Hüccetulislam Mukteda es Sadr iken siyasi öncüsü Dr. Nas- sar el Rubai, siyasi büro başkanı Kerrar el Hafaci’dir. El Rubai, 2010 sonrası kurulan kabinede Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığı görevine getirilmiştir. Mukteda Sadr’ın resmi sözcüsü Salah Ubeydi ile milletvekili Hazım el Areci gibi isimler de hareketin ileri gelenlerindendir.

41. Leader and the movement’s web page: http://al-jaffaary.net/index.php?aa=news&id22=742 42. “Iraqi National Alliance,” Carnegie Endowment, http://www.carnegieendowment.org/publications/special/misc/iraqielections2010/index.cfm?fa=ina#nrm 43. A.g.e.

27 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

2011 seçimlerinde Irak Ulusal İttifakı’nın ana unsurlarından biri olan parti, mecliste 40 sandalye kazanmıştır. Sadr Hareketi, 2009 yerel seçimlerinde de toplam 440 sandalyeden 43’ünü kazanmayı başarmıştır.44 Mevcut durumda Iraklı Şii Araplar içerisindeki en büyük ikinci güç, Sadr Grubu olarak bilinmektedir. Grubun mevcut kabinedeki diğer bakanları İmar ve İskan Bakanı Muhammed el Derraci, Tu- rizm Bakanı Liva Sümeysim, Su Kaynakları Bakanı Muhenned el Sadi ve Devlet Bakanı Abdulmehdi el Mutayri’dir. Ayrıca Irak Meclis Başkanı Birinci Yardımcısı Dr. Kusay Süheyl de Sadr Hareketi’nin adayı olarak bu görevde bulunmaktadır.45

Sadr grubu halen Maliki hükümeti içinde yer almakla beraber hükümet ortak- larıyla sık sık sorunlar yaşamaktadır. Maliki hükümetini düşürmek için değişik zamanlarda Sünni ve Kürt muhalefetle işbirliğine girmişse de bunlardan bir so- nuç çıkmamıştır. Hükümeti düşürme retoriğine rağmen Sadr grubu aynı zamanda hükümetin yanında duran pozisyonlar da alabilmektedir. Bunun en son örne- ği, Mukteda Sadr’ın hükümete yönelik sert eleştirilerine rağmen Sadr grubu’nun Mart 2013’te bütçenin lehine oy kullanması olmuştur. Aynı ayın sonunda Sadr grubu sözcüsü Baha el-Aracı, grubuntaleplerini hükümetin kabul ettiğini ve ba- kanlarının kabine çalışmalarına geri döneceğini açıklamıştır.46

1.1.6 Bedir Partisi

Bedir Örgütü, 1982 yılında Irak İslam Yüksek Kon- seyi’nin askeri kanadı olarak militer bir yapıda ku- rulmuştur. Irak işgali sonrası ülkeye giren örgüt, askeri faaliyetlerini sonlandırmış, Necef kentinde düzenlenen kongre ile Ayetullah Muhammed Ba- kır el Hakim hareketin silahlı kanadını dağıttığını açıklamıştır. Bu tarihten itibaren örgüt üyelerinin bir kısmı resmi devlet kurumlarında göreve başla- mış, bir kısmı da siyasi çalışmalar yürütmüştür. Önemli kısmı güvenlik kuvvetlerine entegre edilen Bedir Tugayları milisleri, mezhepler arası gerilimin zirveye çıktığı 2004-2007 yılları arasında Sünni kesime karşı işlenen suçlara üzerlerindeki üniformalarıyla bizzat iştirak etmişlerdir. 2005-2010 yılları arasında İçişleri Ba- kanlığı yapmış olan Şii kökenli Cevad el-Bulani, görevlerini mezhepçi intikam

44. Kholoud Ramzi, “Final election results,” Niqash, 25 Şubat 2009, http://www.niqash.org/articles/?id=2395&lang=en. 45. Sadr Haraketi Enformasyon Merkezi için bkz. http://www.pc-sader.com/. 46. “Sadrist back to cabinet,” Shafaq News, 1 Nisan 2013.

28 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

amacıyla kötüye kullanan bu eski milis kökenlilerin önemli kısmını güvenlik kuvvetlerinden uzaklaştırmıştır.

Siyasi çalışmaları Bedir Partisi adı altında yürüten kanadın başında bulunan Hadi el Amiri, bir dönem Irak İslam Yüksek Konseyi ile koordineli hareket etmiş, 2010 seçimlerine de Irak Ulusal İttifakı ile girmiş, ancak 2010 parlamento seçimleri sonrası Dava Partisi lideri Nuri el Maliki ile yakınlaşmıştır. Önceki dönemde Irak parlamentosu Savunma Komisyonu Başkanlığı yapan Amiri, 2010 seçimleri son- rası Maliki’ye yakınlaşma sonrası hükümette Ulaştırma Bakanlığı görevine getiril- miştir. 2011 seçimlerinde Irak Ulusal İttifakı’nın ana unsurlarından biri olan parti, mecliste 8 sandalye kazanmıştır. Hareketin genel merkezi Irak’ın Necef kentidir.

1.1.7 İslami Fazilet Partisi

İslami Fazilet Partisi, Iraklı Ayetullah Muhammed Yakubi’nin izleyicilerinin kurduğu siyasi organi- zasyondur. Ayetullah Yakubi, Mukteda Sadr’ın babası Ayetullah Sadık el Sadr’ın öğrencilerinden biridir ve bu bakımdan Fazilet Partisi büyük oran- da Sadr Grubu’nun tabanıyla benzeşen bir yapı arz etmektedir. Genel merkezi ve etkinliği Basra’da olan hareketin Genel Sekreterliğini vekâleten Dr. Cemal Abdulzuhre yürütmektedir. Hareketin parlamentodaki lideri ise Dr. Ammar Ta’me’dir.

2011 seçimlerinde Irak Ulusal İttifakı’nın ana unsurlarından biri olan parti, mecliste 6 sandalye kazanmıştır. Parti, 2009 yerel seçimlerinde de toplam 440 sandalyeden 6’sını almayı başarmıştır.47 Grubun son kabinedeki bakanları Adalet Bakanı Hasan el Şummari ile Devlet Bakanı Büşra Hüseyin Salih’tir.48

1.1.8 Bağımsızlar Bloğu

2010 seçimlerinde Hukuk Devleti İttifakı içerisinde yer almayı tercih eden ancak Nuri el Maliki’nin liderliğini yaptığı İslami Dava Partisi’ne de katılmayan bağım- sız isimlerin oluşturduğu bloktur. Grubun kabinedeki en önemli bakanları sıra-

47. Kholoud Ramzi, “Final election results,” Niqash, 25 Şubat 2009, http://www.niqash.org/articles/?id=2395&lang=en. 48. İslami Fazilet Partisi resmi sitesi için bkz. http://www.alfadhela.net.iq/.

29 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

sıyla Başbakan Yardımcısı Hüseyin Şehristani, Petrol Bakanı Abdulkerim el Luay- bi, Parlamentoyla İlişkiler Bakanı Safa el Safi’dir.

1.1.9 Irak’ın Birliği İttifakı

Irak’ın Birliği İttifakı, 2010 Irak seçimlerine ka- tılmak üzere dönemin Şii kökenli İçişleri Bakanı Cevad el-Bulani liderliğinde kurulmuştur. Sün- ni Arap Aşiretleri liderlerinden ve İslami Uyanış Konseyi lideri Şeyh Ebu Rişa ittifakın önde gelen ismi olmuştur.49 2010 Irak seçimlerinde beklediği desteği bulamayan İttifak, parlamentoda sadece 4 sandalyeye sahiptir.

Seçim öncesi bu ittifakın büyük ilgi görme sebebi, Irak İçişleri Bakanlığı’nın ülke çapındaki etkinliği ve Bulani’nin Bakanlık mensuplarının desteğini alma ihtimali ile Sünni Arap aşiretleri lideri Ebu Rişa’nin 2009 yerel seçimlerinde Anbar Vila- yeti’ndeki meclis üyeliklerinin çoğunu kazanmış olmasıdır. Ancak Ebu Rişa’nın yereldeki bu başarısı ülke çapına yansımamış, el-Bulani ise Başbakan Maliki’nin karşısında oldukça zayıf bir siyasi figür olarak görülmüştür. El-Bulani ile Ebu Rişa arasındaki bu ittifakı doğuran faktör öncekinin İçişleri Bakanlığı döneminde güvenlik kuvvetlerini, görevlerini mezhepçi gayelerle kötüye kullanan eski milis üyelerinden temizlemeye çalışma gayreti içinde olması olabilir.

1.2 SÜNNİLER 1.2.1 Irak Ulusal Diyalog (Hivar) Cephesi (2005)

Irak’ın önemli Sünni Arap liderlerinden biri olan Salih el-Mutlak, Aralık 2005’te gerçekleştirilen parlamento seçimleri öncesi Irak’ın en büyük Sün- ni birliği olan Tevafuk Koalisyonu’na katılmayı reddetmiş ve bunun üzerine kendi partisi olan Irak Ulusal Cephesi’nin başını çektiği Irak Ulusal Diya- log Cephesi’ni kurmuştur. El Mutlak’ın Tevafuk’a dâhil olmayı reddetmesinin sebebi, bu koalisyonu oluşturan başlıca parti olan Irak İslam Partisi’nin

49. “Political alliances ahead of Iraq’s 2010 election,” Reuters, 21 Ekim 2009, http://www.reuters.com/article/2009/10/21/idUSLF559498.

30 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

el-Mutlak ve arkadaşlarına göre ülkenin bölünmesine yol açacak olan anayasayı kabul etmiş olmasıdır. Eylül 2005’te kurulan Irak Ulusal Diyalog Cephesi’ni oluş- turan diğer partiler Özgür ve Birleşik Bir Irak İçin Ulusal Cephe, Irak Hıristiyan Demokrat Partisi, Demokrat Arap Cephesi ve Irak’ın Evlatları Hareketi’dir.

Irak Ulusal Diyalog Cephesi özellikle dış müdahale ve ayrılıkçılığa karşı olan tav- rıyla bilinmektedir. Diyalog Cephesi Irak’ın toprak bütünlüğünün korunması, devletin merkezi bir hükümet tarafından yönetilmesi ve devlet ile din işlerinin birbirinden ayrılması taraftarıdır.50 Salih El Mutlak’ın yanı sıra Fahri El Kaysi ve Fahran El Sudayd koalisyonun önde gelen isimleridir. 2005 genel seçimlerinde parlamentoda 11 sandalye kazanan Irak Ulusal Diyalog Cephesi’nin lideri Salih El Mutlak’a Meclis Başkanlığı ve dört milletvekiline ise bakanlık teklif edilmiş, fakat seçimlerde yolsuzluk yapıldığını iddia eden Cephe bu teklifleri kabul etmeyip muhalefette kalmayı tercih etmiştir.51

Haziran 2007’de Irak’ın Sünni meclis başkanı Mahmud El Meşhadani’nin azle- dilmesi üzerine Sünni gruplar, El Meşhadani’nin görevine iade edilmesini talep etmiş fakat bu talep karşılık bulmamış ve bu nedenle diğer Sünni ağırlıklı gruplarla birlikte Irak Ulusal Diyalog Cephesi de parlamentoyu boykot etmiştir. Eylül 2007’de Cephe, hükümetle güvenlik sorunlarının görüşülmesi, petrol ile ilgili yasa görüşmelerinin ertelenmesi ve şiddet nedeniyle yerlerinden olmuş kişilerin yurt- larına dönebilmesi için bir ödeneğin sağlanması konusunda anlaşmaya vardıktan sonra meclis boykotunu sonlandırma kararı almıştır.52

Irak Ulusal Diyalog Cephesi, 2010 seçimleri öncesi kurulan Irak Ulusal Hareke- ti’ni, ya da daha çok bilinen ismiyle Irakiye Koalisyonu’nu, oluşturan gruplardan biridir. 2010 seçimleri arefesinde, Sorumluluk ve Adalet Yüksek Milli Komisyonu Salih El Mutlak başta olmak üzere eski Baasçı ya da Baasçılarla bağlantısı olduğu iddia edilen çoğu Sünni 500 kişiyi 2010 yılının Mart ayında gerçekleştirilen genel seçimlere aday olarak katılmaktan men etmiştir.53 El-Mutlak komisyonun verdiği kararları “İran’ın Irak seçimlerine müdahalesi” olarak nitelemiştir.54 Seçimlerde aday olmasına izin verilmemesine rağmen el-Mutlak seçimleri boykot etmemiş ve partisinin içinde yer aldığı el-Irakiyye listesini dışarıdan desteklemiştir.55

50. “Iraqi Front for National Dialogue, Iraqi National Movement,”The Carnegie Endowment, http://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2009_2014/documents/d-iq/dv/d-iq20091202_06_/d-iq20091202_06_en.pdf. 51. “Iraqi Front for National Dialogue, Iraqi National Movement,” The Carnegie Endowment. 52. “Sunni bloc boycott in Iraq,” BBC News, 8 Eylül 2007. 53. Hoda Abdel-Hamid, “Iraq’s witch hunt continues,” Al Jazeera, 15 Ocak 2010; “Iraq’s Uncertain Future: Elec- tions and Beyond,” International Crisis Group, Report No: 94, February 2010, p. 27. 54. A.g.e., s. 29, dipnot 181. 55. “Sunni politician decides against election boycott in Iraq,” USA Today, 25 Şubat 2010, http://usatoday30.usatoday.com/news/world/iraq/2010-02-25-iraq-election-race_N.htm. Erişim tarihi: 3 Ocak 2013.

31 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

10 Kasım 2010 tarihinde taraflarca kabul edilen Erbil Anlaşmasının ardından Aralık 2012’de bir ulusal birlik hükümeti kurulması sağlanmış ve bu anlaşmanın bir parçası olarak aralarında Salih el-Mutlak’ın da olduğu üç Sünni politikacının siyaset yasağı kaldırılmıştır.56 Yasaklı durumu sona eren el-Mutlak yeni hükümet- te başbakan yardımcısı görevini üstlenmiştir.

Irakiye ittifakı içinde yer alan el-Mutlak ve partisi her zaman ittifakla birlikte hareket etmemiş ve Başbakan el-Maliki ile zaman zaman aralarında çıkan sürtüş- melere rağmen anlaşmayı tercih etmiştir. Mayıs 2012’de el-Irakiye’nin meclisi ve hükümeti protesto etme kararına tek taraflı olarak uymayıp çalışmalara iştirak etmeye başlayan Hivar grubu aynı tutumu Mart 2013’te de göstermiştir.

Ocak 2013’te, Sünni vilayetlerindeki göstericilerle dayanışma gerekçesiyle hü- kümetten istifa ettiğini açıklayan el-Mutlak bunu fiiliyata koymayarak el-Irakiye içindeki diğer ortakları ile birlikte hükümet çalışmalarına katılmaya başlamıştır. Son olarak da Mart ayı bütçe oylaması sırasında kendine bağlı milletvekilleriyle birlikte mecliste hazır bulunarak toplantı için yeterli sayıya ulaşılmasını sağlaması ittifak içinde tepkileri üzerine toplamasına neden olmuştur. Bu tepkiler ardından Hivar liderlerinden Haydar el-Molla düzenlediği bir basın toplantısında “el-Ira- kiye bloğu artık ölmüştür” demiştir.57 Hükümetle tekrar çalışmaya başlaması ve Meclis çalışmalarına katılmaları konusunda Hivar grubunun gerekçesi, Sünni vilayetlerdeki vatandaşların şikâyetleri konusunda hükümetle yaptıkları görüşme- ler sonrasında halkın taleplerinin hükümetçe kabul edilmesidir.

1.2.2 Irak Ulusal Kurtuluş Cephesi (2008)

Liderliğini Düleymi Aşireti Şeyhlerinden Ali Hatem Süleyman’ın yürüttüğü ve 2008 yılında kurulan Irak Ulusal Kurtuluş Cephesi, Sünni İslami Uyanış hareke- tinden ayrılarak kurulan üç partiden biridir. Temel desteğini etnik olarak Sünni Arapların yoğun olarak bulunduğu Anbar ilinden almaktadır. Şeyh Ali Hatem, parti kurulmadan önce Irak Aşiretler Genel Konseyi’nin başkanlığını yürütmüştür.

Hatem özellikle mezhep ayrılıklarına dayanan siyasete yönelik seslendirdiği eleş- tirileriyle adını duyurmuştur. İran-Irak Savaşı’nda Anbar kentinde Şii kardeş-

56. A. g. e., s.13;“Iraqi lawmakers lift ban on Sunni politicians”, WashingtonTimes, 18 December 2010. 57. International Crisis Group, “Iraq’s Secular Opposition”; Ali Abel Sadah, “Iraqiya List frays as Constituents splin- ter,” Al-Monitor, 28 Mart 2013, http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2013/03/allawi-iraq-iraqiya-list.html; Joel Wing, “The final dissolution of the Iraqi National Movement?”, The Musings on Iraq, 1 Nisan 2013, http://musingsoniraq.blogspot.com/2013/04/the-final-dissolution-of-iraqi-national.html.

32 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

lerini koruduklarını hatırlatan Hatem, bunun bugün için de geçerli olduğunu, amaçlarının mezhep ayrılıklarına dayanan siyasetle mücadele etmek olduğunu belirtmiştir.58 Irak işgalinin ardından artan al-Kaide aktivizmine set çekmek için 2005 yılında kurulan Sünni İslami Uyanış paramiliter gruplarının kurulmasına öncülük etmiştir. Bu mücadele sayesinde Irak’ın güvenliğine ciddi katkılarda bulunan Hatem, daha sonra askeri direnişten uzaklaşarak İslami Uyanış üyelerini Irak hükümetinin güvenlik güçlerine entegrasyon çabası içine girmiştir.59 Uyanış hareketine ettiği öncülükle Hatem ABD ile açık bir stratejik işbirliğine girmiştir.60 ABD’nin asker sayısında azaltmaya gitmesine denk düşen bu işbirliği, Irak’ta gü- venliğin yeniden kurulmasına az da olsa katkı sağlamıştır.

Parti 2009 yılında yapılan eyalet seçimlerinden önce kurulmasına rağmen, bu seçimlerde aday sunmamış, Anbar Kurtuluş Konseyi adaylarını desteklemiştir. 2010 yılındaki genel seçimler öncesinde Başbakan Nuri Maliki’nin başını çektiği Hukuk Devleti İttifakı’na katılmıştır. Hatem’e göre Hukuk Devleti İttifakı’nın pek çok mezhebi barındıran yapısı kendi siyasi hedeflerini gerçekleştirmeye uygun bir ortam hazırlamıştır. Hatem’in aşiret arka planı ve hukuk devleti içerisindeki siyasi varlığı zaman zaman birbiriyle çatışmıştır. Hatem bir yandan siyasete girmesinde- ki temel motivasyonunun Anbar aşiretlerinin siyasi etkisini muhafaza etmek ol- duğunu söylerken, diğer yandan siyasetteki konumu gereği devletin kurumlarına olan saygısını vurgulamış ve aşiretlerin iktidar peşinde koşmamaları gerektiğini, hukuk devleti çerçevesinde hareket etmeleri gerektiğini dile getirmiştir.61

Hatem’in Maliki’ye verdiği destek uzun sürmemiştir. Nitekim 2010 yılında verdiği mülakatta hükümeti güvenliği sağlayamamadan ötürü eleştirmiş, hükümet güç- lerine teröristlerle mücadelede destek vermeyeceğini açıklamıştır. İslami Uyanış savaşçılarının işsiz bırakılarak yerlerine mezhep odaklı yerleştirmeler yaptığını dile getiren Hatem, bunun İslami Uyanış üyelerinin marjinalleşmelerine neden olduğunu ifade etmiştir.62 Bir dizi olay Hatem’i el-Maliki’nin kendisini mezhepçi olmadığını görüntüde ispat etmek için kullandığını düşünmeye itmiştir. Kendi ka- bilesine mensup kişilerin de Baasçı oldukları iddiasıyla aranmaya başlamasından sonra daha açık tepki koymaya başlamıştır. Ekim 2011’de Hatem’in Bağdat’taki evine güvenlik güçleri baskın düzenlemiş ve bazı korumalarını tutuklamıştır. Ha-

58. ‘‘National Front for Salvation of Iraq Leader Vows to Fight Islamic Party,’’ Al-Awsat, 25 Eylül 2008. 59. ‘‘Al-Suleiman: Awakening Movement is Over,’’Niqash, 24 Ağustos 2008. 60. Federico Manfredi, ‘‘Iraq’s Crooked Politicians: Talking With Sheik Ali Hatem, Leader of the Sunni Awake- ning Councils,’’Hufftington Post, 16 Ağustos 2010. 61. ‘‘State of Law Coalition, Iraqi Elections 2010,”Carnegie Institution, http://carnegieendowment.org/publications/special/misc/iraqielections2010/index.cfm?fa=solc#asnf 62. A.g.e

33 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

tem’e göre Maliki Anbar kabilelerini yok etmek için İran tarafından desteklenen bir stratejiyi uygulamaya koymuştur.63 Hatem Aralık 2012’den beri Anbar eyaletinde Maliki hükümetine karşı süren gösterilere destek vermektedir. Hatem’in bugünkü görüşüne göre, bugün Irak’ı yönetenlerin dörtte biri dışarıdan gelmiş, Iraklıların geçmişleri ve kim oldukları bilinmeyen, Irak’ı satmış kimselerdir. 64

1.2.3 Ulusal Reform ve Kalkınma Hareketi

Liderliğini Düleymi aşireti şeyhlerinden Irak Kızılay Teşkilatı Başkan Yardımcısı Dr. Cemal el-Karbuli’nin yaptığı ve Sünnilerin ağırlıkta oldu- ğu Ulusal Reform ve Kalkınma Hareketi, aynı zamanda El-Hall (Çözüm) olarak da bilinmektedir. Hareketi lideri el-Karbuli, el-Irakiye İttifakı listesinden Temsilciler Meclisi’ne seçilmiştir. Partinin başkan yardımcısı olan Ahmed Nasır el-Karbuli, Irak hükümetinde Sanayi ve Madencilik Bakanı olarak görev yapmaktadır.

Salih el-Mutlak ile birlikte hakeret eden Hareket’in liderleri el-Irakiye İttifakı’nı- naldığı karara uymayarak Mart ayı içinde bir hükümet ve Meclis çalışmalarına katılmaya başlamıştır. Mart ayı bütçe oylaması sırasında Meclis’te hazır bulunarak Meclis’in toplanması için yeterli sayıya ulaşmasını sağlamada rol oynamış- lardır. Irak Uyanış Konseyi’nin lideri Ahmed Ebu Rişa 30 Mart’ta el-Mutlak ve el-Karbulilere hükümet ve meclisten çekilme çağrısı yapmıştır.

1.2.4 Yenilik (Tecdîd) Listesi

2009 yılında Cumhurbaşkanı Yardımcısı Tarık El Haşimi, 1975’den beri içerisinde bulunduğu Irak İslam Partisi yönetiminden cumhurbaşka- nı yardımcılığına odaklanmak için istifa ettiğini açıklamış fakat ardından kendisinin başkanlığını

63. Elliot Woods, “Iraq: Under worse management,” Bloomberg, 18 Ocak 2012, http://www.businessweek.com/magazine/iraq-under-worse-management-01182012.html#p1. Erişim tarihi: 26 Mart 2013. 64. “Iraqi tribal Sheikh pulls diva strop on live TV”, Albawaba, 20 Ocak 2013, http://www.albawaba.com/editorchoice/iraq-tv-sheikh--464906.

34 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

yürüttüğü Yenilik Listesi’ni kurmuştur. Haşimi, yeni bir listenin oluşturulmasını, Irak’ın etnik ve mezhepsel kargaşadan uzaklaşıp65 önceden olduğu gibi mezhep- lerüstü bir milliyetçilik üzerinden toplumsal birliğin sağlanması için atılan bir stratejik adım ve milli bir zaruret olarak açıklamıştır. Haşimi ayrıca Irak İslam Partisi ile bir kırgınlığın söz konusu olmadığını ve iyi ilişkilerin devam edeceğini de söylemiştir. Yenilik Listesi, Irak Ulusal Hareketi ya da bilinen ismiyle El Irakiye Koalisyonu’na mensuptur.66 Terörizm suçlamasıyla beş ayrı davada idam cezasına çarptırılan lideri el-Haşimi Türkiye’de sürgünde yaşamaktadır.

1.2.5 El Hadba Listesi

El Hadba Listesi, 2009 yılında düzenlenen yerel seçimler öncesinde Irak’ın Neyneva (Ninova) bölgesinde oluşturulmuştur. Arap milliyetçisi bir profile sahip olan listenin başkanlığını, el-Irakiye Koalisyonu’nun önde gelen isimlerinden biri olan Usame Nuceyfi’nin kardeşi ve Neyneva Bölgesi Valisi olan Asil Nuceyfi yürütmektedir. Liste ismini Musul’daki tarihi Büyük Nureddin Camii’nin Hadba adı verilen minaresinden almaktadır. Ney- neva üzerinde hak iddia eden Kürt yönetiminin taleplerine olan itiraz ve Başba- kan el-Maliki’ye muhalefet üzerine kurulu bir siyaset yürüten El Hadba, katıldığı ilk seçim olan 2009 yerel seçimlerinde oyların çoğunu almış ve listenin lideri Asil Nuceyfi Neyneva bölgesinin valisi olmuştur.67 Listenin 2009 yerel seçimlerine ka- tılması Saddam sonrası Irak’ta Sünnilerin yeniden siyasete dönüşü olarak değer- lendirilmiş ve bu listenin Baas Partisi’nin ve/veya aşırılık yanlılarının etkisi altın- da olduğu iddia edilmiştir. Bunun yanı sıra, bölgedeki Kürtlerin etkisini azaltma yönünde izlediği siyaset nedeniyle El Hadba’nın yerel seçimlerde vilayet meclisin- de çoğunluğu elde etmesi (oyların yüzde 48,4’ü68 ile 37 sandalyenin 19’u) Neyneva Bölgesi’nde etnik çatışmayı artırabilecek bir sonuç olarak değerlendirilmiştir.69

El-Hadba, Neyneva ve Anbar’da seçimlerin ertelendiği 20 Nisan yerel seçimleri için erteleme kararından evvel Irak Meclis Başkanı Usame el-Nuceyfi liderliğinde

65. Gina Chon “Disunity Threatens Sunni Iraq,”The Wall Street Journal, 28 Eylül 2009. 66. “Renewal List,Iraqi National Movement,”The Carnegie Endowment. 67. Daniel Serwer & Sam Parker, “Maliki’s Iraq between Two Elections,” USIPEACE Briefing. 68. Mete Çubukçu & Taha Özhan, “İşgal Altında İstikrar Arayışları 2010 Irak Seçimleri,” SETA Analiz, s. 15. 69. Campbell Robertson & Stephen Farrell, “Iraqi Sunnis Turn to Politics and Renew Strength,” The New York Times, 17 Nisan 2009.

35 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

kurulan seçim ittifakının içinde yer alma kararı almıştır. Bu ittifak El-Hadba’nın yanısıraUsame el-Nuceyfi’nin Irakiyun Partisi, Irak Türkmen Cephesi, iki tane Anbar merkezli parti, Ebu Rişa’nın Irak’ın Uyanışı Konseyi ve Rafi el-İsavi’nin Gelecek Grubu’ndan oluşmaktadır.70

1.2.6 Gelecek Grubu

Irak Ulusal Hareketi ya da diğer bilinen ismiyle El Irakiye Koalisyonunun bir parçası olan Gelecek Grubu’nun daha önce Cafer El Ani71 tarafından yürütülen liderliğini eski Başbakan yardımcısı ve Mart ayı başında Maliye Bakanlığından istifa eden, terör zanlısı olarak hakkında tutuklama emri bulunan ve Anbar ka- bilelerinin koruması altında olan Rafi El İsavi sürdürmektedir. Gelecek Grubu, Irak’ta yapılan 2010 genel seçimlerinde Irakiye Koalisyonu içerisinde sekiz sandalye kazanmıştır.72

Nisan 2013 yerel seçimlerinde Gelecek grubu, Usame el-Nuceyfi’nin liderliğini yaptığı bir ittifak içinde katılacaktır. İttifakta Nuceyfi’nin Irakiyun Partisi yanısıra El-Hadba, Irak Türkmen Cephesi, iki tane Anbar merkezli parti ve Ebu Rişa’nın Irak’ın Uyanışı Konseyi yer almaktadır.

1.3 KÜRTLER 1.3.1 Kürdistan Demokrat Partisi

Molla Mustafa Barzani tarafından 1946 yılında kurulan Kürdistan Demokrasi Partisi (KDP) en köklü Kürt siyasi oluşumlarından birisidir. Kür- distan Bölgesel Yönetimi’nde iktidarı Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) ile paylaşan KDP, yine aynı parti ile birlikte Kürt İttifakı’nın üyesi olarak Irak Parlamentosu’nda temsil edilmektedir. İçe- risinde ideolojik olarak farklı kesimlere yer veren KDP, popüler desteğini daha çok geleneksel Kürt aşiretlerinden sağlamıştır. Partinin en güçlü olduğu vilayet Erbil’dir. Günümüzde parti kendini halkçı ve merkez partisi olarak konumlan-

70. Sam Wyer, “Irak Weekly Update, No: 50”, Institute for the Study of War, 12 Aralık 2012, http://www.understandingwar.org/backgrounder/weekly-iraq-update-50. Erişim tarihi: 25 Mart 2012. 71. “Most significant Members,” Iraqi National Movement, The Carnegie Endowment. 72. “Iraq 2010-2014 Council of Representatives & The Cabinets,” Aralık 2010,GE imagination at work.

36 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

dırmaktadır. Partinin karar alma organı Merkez Komitesi’dir. Hiyerarşik olarak ise en üst konumda yer alan Başkan’ı Başkan Yardımcısı, Siyasi Büro ve Merkez Komitesi izlemektedir.73

İran’da sürgündeyken partinin genel başkanlığına seçilen Molla Mustafa Barza- ni, Kürt toplumu nezdinde oldukça saygın ve karizmatik bir lider olmuştur. Bu özelliği Kürt siyasal hareketinin aşiretlerden Sosyalistlere uzanan pek çok kesiminin kısa sürede KDP’ye katılmasında etkili olmuştur. Bu gruplar içerisinde- ki en önemli iki fraksiyondan biri İbrahim Ahmet ve Celal Talabani’nin başını çektiği Soranice konuşan sol entelektüellerin öncülüğünü yaptığı grup, diğeri ise Kurmançi konuşan, muhafazakar, geleneksel ve aşiretlere dayanan Molla Barzani taraftarları idi.74 Bu iki grup, Kürtlerin tek sesli hareket edebilmesini sağlamak amacıyla tek bir parti içinde faaliyet göstermişlerse de, zaman içinde aralarındaki farklılıklar parti içi gerilimi giderek artırmıştır.

1950’li yıllar boyunca Barzani’nin rakip aşiretlerin gücünü kırmaya yönelik tek taraflı attığı adımlar parti içinde ayrılıkları artırmıştır.75 1961 ve 1963 yılları ara- sında Irak rejimine karşı Kürdistan’da yaşanan Kürt ayaklanmasında iki grubun ayaklanmanın nasıl yönetileceği konusunda anlaşmaya varamaması Irak hükü- metinin elini güçlendirmiştir.76 Molla Mustafa’nın ayaklanma esnasında Amerika ve İngiltere’nin desteğini aramaya çalışması KDP içindeki sol eğilimli gruplarla var olan gerilimi daha da artırmıştır.77

KDP içerisinde Barzani’nin temsil ettiği aşiretler ile sol hareket arasındaki çatlak Baas destekli rejimin 1963 darbesiyle iktidara gelmesinin ardından da devam et- miştir. Aslında Baas Partisi’nin ittifakı ile gerçekleştirilen 1963 darbesi gerek Bar- zani gerekse İbrahim Ahmed ve Celal Talabani tarafından memnuniyetle karşı- lanmıştır. Barzani yeni iktidarın Kürtlere özerklik vereceğini düşünürken, Celal Talabani ise Baas ile olan ideolojik yakınlıklarından ötürü yeni rejimin ülkedeki Kürt sorununa daha olumlu yaklaşacağını ummuştur. Ancak Irak merkezi yöne- timindeki karışıklıklar ve Barzani’nin taleplerinin kabul edilemez olduğuna karar verildikten sonra yeni idarenin izlediği şiddet politikası 1968’da gerçekleştirilen Baas darbesine kadar bu konuda herhangi bir ilerleme kaydedilmemesine sebep olmuştur. 1968 Baas darbesinin ardından ise KDP ve Baas Partisi arasında Bazzaz

73. Bkz Kürdistan Demokrat Partisi websitesi http://www.kdp.se, Michael M. Gunter, Historical Dictionary of Kurds(Lanham: Maryland, 2011), s. 172. 74. Gunter, a.g.e., s. 174. 75. Bkz. David McDowall, A Modern History of the Kurds (I.B.Tauris Co. Ltd: London,2007), s.305 76. Richard F Nyrop (ed), Iraq: a country study(US Government Printing Office: Washington, 1979), s. 61. 77. A.g.e, s.297-300.

37 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Anlaşması imzalanarak, okul ve üniversitelerde Kürtçe eğitime izin verilmiş, Sü- leymaniye’de ilk Kürt üniversitesi açılmış ve Nevruz ulusal bayram ilan edilmiştir.78

Ancak bu olumlu atmosfer uzun sürmemiştir. Kürtlere özerklik verilmesine iliş- kin yapılan görüşmeler Kerkük konusunda kilitlenmiştir. Irak hükümeti 1957 nü- fus sayımının geçerli olmasını isterken, Molla Barzani ise Türkmenleri önemli sayıda gösteren bu sayımı kabul etmemiştir. Bunun üzerine Irak rejimi Kürtler arasındaki bölünmüşlükten yararlanarak, görüşmeleri KDP dışındaki Kürt gruplarla devam ettirmiştir. Söz konusu görüşmelerde Irak rejimi Kürtlerin özerklik talebini kabul etmiş ve anlaşma metnini Molla Barzani’ye imzalaması için gön- dermiştir. Molla Barzani’nin metni belirtilen zaman dilimi içinde imzalamayıp dış destek araması KDP’nin iki partiye bölünmesiyle sonuçlanmıştır.79

1974-1975 yılları arasında Irak rejimi ile Kürtler arasındaki savaş KDP’nin İran’dan sağladığı destek sayesinde bir türlü Baas rejiminin istediği gibi sonuçlanmayınca, Bağdat Kürtlere olan desteğin kesilmesi için İran ile anlaşma yolu aramıştır. Kürt isyanının başarılı olması durumunda bunun kendisini de olumsuz etkileyeceğin- den çekinen İran, Bağdat’ın pürüzlü konularda Tahran’nın taleplerini kabul eden bir anlaşmayı da kabul etmesi üzerine Kürt isyanına olan desteğini kesmiştir. Böy- lece Kürt isyancılar üzerine yürüyen Irak ordusu bir ay gibi bir süre içinde ayaklan- mayı bastırmıştır.80 Yenilginin ardından İran’a sığınan Barzani’nin bıraktığı siyasal boşluktan istifade etmek isteyen Celal Talabani ve destekçileri, kurdukları Kürdis- tan Yurtseverler Birliği (KYB) ile Kürt siyasi hayatına dahil olmuştur.81

Kürt sorununda yeni bir baskı dönemi 1980’lerle birlikte başlamıştır. Saddam karşısında tek vücut olarak hareket etme ihtiyacının artması üzerine 1986 yılın- da KDP, KYB ve Irak Komünist Partisi (IKP) hep birlikte hareket ederek Kuzey Irak’ta pek çok kentin kontrolünü sağlamışlardır. Kürtlerin İran desteği ile sağ- ladıkları bu başarıya Saddam’ın yanıtı ise acımasız olmuştur. Saddam’ın kuzeni Ali Hasan El Mecit komutası altında 1986-1989 arasında gerçekleştirilen Enfal Operasyonu’nda Kürtler üzerinde kimyasal silah kullanımı da dahil olmak üzere her türlü şiddet uygulanmıştır. Saddam güçlerinin bu operasyonlarında binlerce Kürt öldürülmüş ve pek çok köy yok edilmiştir. Tarihe “Halepçe Katliamı” olarak geçen kimyasal silahlarla Halepçe şehrinde 5000 civarında insanın öldürülmesi Enfal Operasyonunun bir parçası olarak gerçekleştirilmiştir.82

78. Charles Tripp, A History of Iraq(Cambridge University Press: Cambridge, 2000), s.187 79. Nader Entessar, ‘‘The Kurds in Post-Revolutionary Iran and Iraq,’’Third World Quarterly, 6(4), 1984, s.920. 80. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, (Boulder: Westview Press, 2011), s. 154. 81. Bkz.Barnabas Christobal, Kurdistan Democratik Party, Cede Publishing, 2011. 82. ‘‘1988: The Halabja Massacre,” Wildcat English, No. 13, Yaz/Sonbahar 1989.

38 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

Saddam’ın 1990’da Kuveyt’i işgal etmesi Kürtler için yeni bir dönemin kapısını açmıştır. Başta ABD olmak üzere, Batılı devletlerin ve Arap devletlerinin tepkisini çeken saldırı BM yetkisiyle oluşturulan uluslararası koalisyon gücünün müdaha- lesiyle bir savaşa dönüşmüştür. Savaş esnasında ABD Irak içerisindeki muhalif gruplara Baas rejimine karşı ayaklanma çağrısında bulunmuştur.83 Ancak ABD ve müttefiklerinin Irak ordusunun Kuveyt’ten çekilmesine vesile olduktan sonra Bağdat’ta bir rejim değişikliğine gitmeden operasyonu bitirmesi, Saddam güçleri- ne Kürt ve Şii bölgelerine yönelme fırsatını vermiştir. Kürtler üzerinde kullanılan fosfor bombaları yine binlerce sivil Kürtün ölümüyle sonuçlanmıştır.84

Saddam’ın Kürtlere yönelik saldırısı uluslararası aktörleri Kuzey Irak’ta uçuşa yasak bölge ilan etmeleri doğrultusunda harekete geçirmiştir. ABD, İngiltere ve Fransa öncülüğünde düzenlenen operasyonda Saddam güçleri Kuzey Irak’tan çe- kilmiş ve bölgede Kürdistan Bölgesel Yönetimi kurulmuştur.85

Bölgesel yönetimin kuruluşunu takip eden 1992 seçimleri Ortadoğu tarihinde ol- dukça tarihi bir öneme sahiptir. Seçimlerde KDP’nin %51, KYB’nin ise %49 oran- larında birbirlerine çok yakın oy alması Celal Talabani ile Mesud Barzani‘yi güç paylaşımı esasına dayalı bir koalisyon yönetimi kurmaya sevk etmiştir.86 Ancak iki grup arasındaki anlaşmazlıklar tekrar silahlı çatışmalara ve ayrılığa yol açmış- tır. Bu da Kürt bölgesinin KDP’nin etkili olduğu Erbil ve KYB’nin kontrol ettiği Süleymaniye’yi merkez alan iki yönetime bölünerek yönetilmesi sonucunu doğur- muştur.87 Buna rağmen bile iki parti arasındaki derin ihtilaf yatışmamıştır. 1994’te KDP ve KYB arasında başlayan ve üç yıl süren iç savaşın ardından ABD’nin ara- buluculuğunda ateşkes anlaşması imzalanmıştır.88

ABD’nin Irak’ı işgalinin ardından KDP ve KYB Kürt Bölgesi’ndeki ikili yönetimi sonlandırma konusunda 2003 yılında anlaşmaya varmışlardır.89 2005 yılında ya- pılan seçimlerde KDP’nin lideri Mesud Barzani Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nin Cumhurbaşkanı, Neçirvan Barzani ise Başbakanı olmuştur. KYB lideri Celal Ta- labani ise Irak Cumhurbaşkanı olarak göreve başlamıştır. 2009 yılında Neçirvan Barzani başbakanlığı bırakıp yerini KYB’den Berham Sakih’e devretmiştir. KDP

83. ‘‘1991: The South Iraq and Kurdistan uprisings,’’ Libcom, http://libcom.org/history/1991-the-south-iraq-and-kurdistan-uprisings 84. ‘‘The Crimes of Saddam Hussein: Suppression of the 1991 Uprisings,’’PBS Frontline, 24 Ocak 2006. 85. Kenneth Katzman, ‘‘The Kurds in Post Saddam Iraq,’’ Congressional Research Service, 1 Eylül 2009, ss.1-2. 86. Michael M Gunter, ‘‘A de facto Kurdish state in Northern Iraq’’, Third World Quarterly, 14(2), 1993, ss. 295-319. 87. Michael M. Gunter, ‘‘A de facto Kurdish State in Northern Iraq,’’ Third World Quarterly, 14(2), 1993, s.298. 88. The Middle East and North Africa 2003,Regional Surveys of the World, 2002. 89. ‘‘Iraqi Kurds establish joint leadership,’’ Hurriyet Daily News, 3 Mayıs 2003.

39 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

ve KYB 2005 yılında Irak parlamento seçimlerine Kürt İttifakı adı altında birle- şerek girmiştir.90 KDP 2009 yılında Kürt Bölgesel Yönetimi seçimlerinde en çok oyu alan parti olmuştur. Bu seçimlere Kürdistan listesi altında birlikte giren KDP- KYB ittifakı oyların %57’sini alarak Kürt Ulusal Parlamentosuna 59 milletvekili göndermiştir.91

Son yıllarda hem KDP’ye hem de KYB’ye yönelik yolsuzluk ve kayırmacılık (ne- potizm) tartışmaları Kürdistan ve Irak’ın gündemini ciddi şekilde meşgul etmiştir. Ayrıca Kürdistan bölgesinde farklı siyasi hareketler ve medya üzerinde yoğunla- şan baskılar da hem içeride hem de dışarıda eleştiri konusu haline gelmiştir.92 Söz konusu eleştiriler özellikle Arap Baharı etkisi altında bölgede çıkan gösterilerde somutluk kazanmıştır. Ekonomik ve siyasi sıkıntılar nedeniyle sokaklarda barışçıl gösteri yapan gruplara polisin orantısız güç kullanarak ölümlere neden olması Kürt Bölgesel Yönetimi’nde demokrasinin durumu hakkında ciddi endişelere neden olmuştur.93

1.3.2 Kürdistan Yurtseverler Birliği

Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB), KDP’de uzun yıllar boyunca hizmet eden Celal Talabani tarafın- dan 1975 yılında kurulmuştur. KYB, günümüzde Kürt milliyetçiliği temelinde siyaset yapan sosyal demokrat bir parti olarak kendini konumlandır- mıştır. Süleymaniye ve çevresinde güçlü bir siyasi tabanı olan KYB, toplumsal desteğini genel olarak şehirli, eğitimli ve sol entelektüellerden sağlamıştır. İlk kuruluş yıllarında ise, geleneksel, aşirete dayalı ve gerici gördüğü KDP karşısındaki pozisyonunu ilerici ve sosyalist bir parti olarak belirlemiştir. KYB’nin ilk oluşum safhasında başlıca iki oluşumun önemli payı vardır: Noşirvan Mustafa’nin liderliğini yaptığı Marksist-Maoist Komola ve Ali Askeri’nin liderliğini yaptığı Kürdistan Sosyalist Hareketi. Celal Talabani KDP’den ayrıldıktan sonra Irak Komünist Partisi’nden de ciddi destek almıştır.

90. Joel Wing, ‘‘Kurdistan Democratic Party About To Assume Kurdish Premiership,’’ AKNews, 1 Şubat 2012 91. ‘‘Electoral Commission announces final results of Kurdistan Region elections,” Kurdistan Regional Govern- ment, 8 Ağustos 2009. 92. ‘‘The Iraqi Kurdistan challenge,’’Al Jazeera, 30 Temmuz 2010; ’’ Iraqis protest in Kurdish region, capital,” Reuters, 19 Eylül 2011. 93. Gabriel Gatehouse, ‘‘Iraqi Kurds struggle with democracy,’’ BBC News, 12 Ocak 2012; ‘‘iraqi kurdistan 2011: a year of demonstration and political debate,’’ Niqash, 29 Aralık 2011.

40 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

KYB’nin kurulmasına varan gelişmelerin kaynağı bizzat KDP içerisinde yaşa- nan anlaşmazlıklar olmuştur. İlk olarak Mustafa Barzani’nin liderliği esnasında liderlik ile parti politbürosu arasında görülen sosyal köken ve anlayış farklılıkları giderek ayrışmayı ve peşinden de rekabet halinde iki farklı hareket olarak mü- cadele etmelerini doğurmuştur. Nitekim bu iki grup arasındaki çekişme, ihtilaf ve işbirliği Irak Kürtlerinin yakın tarihini belirleyen en temel etken olagelmiştir. KYB kurulmadan önce KDP içerisinde başlayan sosyalist/ilerici/kentli-aşiretçi/ muhafazakar/kırsal gerilimi sosyalist bileşenlerin KDP’den ayrılarak KYB’yi kur- masının ardından da devam etmiştir. Hatta iki parti arasındaki gerginlik zaman zaman sıcak çatışma ve iç savaşa da dönüşmüştür.

Her ne kadar KYB’nin en temel destekçileri şehirli sınıflar olsa da, parti özellikle 1980’ler boyunca tabanını genişleterek köylü kesimlerin ciddi desteğini de topla- mıştır. Bunda partinin sol eğilimli siyasetinin rolü büyüktür. Saddam’ın Kuveyt’i işgal etmesinin ardından Kuzey Irak’ta oluşturulan uçuşa yasak bölge ve ardından kurulan Kürdistan Bölgesel Yönetimi, KYB’nin önceki yıllar boyunca elde ettiği toplumsal desteği seçimlerde somut bir güce dönüştürmesini kolaylaştırmıştır. KYB, 1992’de Kürt Bölgesi’nde yapılan seçimlerde oyların %49’nu alarak KDP ile birlikte yönetimin eşit ortağı olmuştur.94 Ancak iki grup arasındaki anlaşmazlıklar tekrar silahlı çatışmalara ve ayrılığa yol açmıştır. Bu da Kürt bölgesinin KDP’nin etkili olduğu Erbil ve KYB’nin kontrol ettiği Süleymaniye’yi merkez alan iki yöne- time bölünerek yönetilmesine yol açmıştır.95

Ancak Kürt Bölgesi’nin ikiye bölünerek yönetilmesi, taraflardan birinin Sad- dam’la, diğerinin de İran’la ittifak yaptığı bir iç savaşla sonuçlanmıştır. 1998 yı- lında ABD’nin arabuluculuğunda KYB ile KDP arasında imzalanan Washing- ton Anlaşması’yla iç savaş sona erdirilmiştir. Takip eden dönemde KYB ile KDP arasındaki yakınlaşma devam etmiş, ABD’nin 2003 Irak işgalinden sonra ise bu iki grup, aralarındaki ihtilafa nokta koyarak Kürt Bölgesel Yönetimi’nin iki başlı idaresine son vermiştir. 2004 yılında imzaladıkları anlaşma, Kürdistan Bölgesel Yönetimi’ndeki üst düzey makamların iki parti arasında dönüşümünü öngörmüş- tür.96 Ancak her konuda tam anlamıyla bir birleşme hala sağlanabilmiş değildir. Her iki partiye bağlı olan peşmerge güçleri hala birleştirilememiştir.

KYB’nin karar alma organı 32 üyeden oluşan Liderlik Konseyi’dir. Konsey, genel Başkanı ve 11 üyelik Siyasi Büroyu seçer. ABD’nin Irak işgali sonrasında KDP

94. Michael M Gunter, ‘‘A de facto Kurdish state in Northern Iraq’’, Third World Quarterly, 14(2), 1993, ss. 295-319. 95. Michael M. Gunter, ‘‘A de facto Kurdish State in Northern Iraq,’’ Third World Quarterly, 14(2), 1993, s.298. 96. Bkz. David McDowall, A Modern History of the Kurds, (I.B.Tauris: London,2007)

41 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

lideri Barzani, Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nin Cumhurbaşkanı seçilirken, KYB lideri Celal Talabani ise Irak Cumhurbaşkanı olmuştur. Halen KYB’nin genel baş- kanlığı görevini yürütmekte olan Celal Talabani’nin partinin karar alma mekaniz- malarında ciddi ağırlığı bulunmaktadır.97

KYB 2005’te yolsuzluk iddialarıyla karşı karşıya gelmiştir. Kürt Bölgesel Yöne- timi’ndeki doğal kaynakların ihalelerinde parti yöneticilerinin yolsuzluğa karış- tıkları ve haksız kazanç sağladıkları iddiaları partinin göz yumamayacağı boyuta ulaşmıştır.98 Yolsuzluk iddiaları karşısında Celal Talabani mal varlığını açıklamak zorunda kalmıştır. Partinin kurucularından Nevşirvan Mustafa’nın yolsuzlukla suçladığı KYB’den ayrılarak Gorran (Değişim) Hareketi’ne öncülük etmesi partinin toplumsal desteğinde ciddi bir kırılmaya neden olmuştur. 2009 yılında ya- pılan seçimlerde Gorran Hareketi, Bölgesel Yönetim’deki oyların %25’ini, Süley- maniye’de ise oyların %51’ini alarak KYB’ye ciddi bir darbe indirmiştir. KYB’nin tarihsel olarak en güçlü olduğu Süleymaniye’deki etkisini kaybetmesi parti içeri- sinde ciddi bir endişeye neden olmuştur. Gorran Hareketi’ni kendisine yönelik bir tehdit olarak gören KDP de bu tartışmalara katılarak, KYB’ye Süleymaniye ve çevresinde yeniden güç kazandıracak inisiyatiflerinde destek vermiştir. Gorran Hareketi iki parti arasındaki ittifakı güçlendirmenin yanı sıra, KDP ve KYB ara- sında 2004’ten beri var olan güç dengesini de KDP lehine değiştirmiştir. Nitekim KYB’nin 2009 seçimlerindeki oy kaybı, iki parti arasında eşit güç dağılımını ön- gören 2004 anlaşmasının tartışılmasına neden olmuştur.

2012 yılı içinde başlayan “Talabani’nin yerini kim alacak” tartışmaları Talaba- ni’nin felç geçirmesinden sonra daha fazla yoğunluk kazanmıştır. Çoğunlukla hemfikir olunan görüş, KYB Genel Sekreterliğine Kusret Resul Ali’nin, Irak Cum- hurbaşkanlığı görevine de Behram Salih’in geçeceği yönündedir.

1.3.3 Kürdistan Sosyalist Demokrat Partisi

KDP’den ayrılarak kurulan ve liderliğini Mahmut Osman’ın yürüttüğü Kürdistan Sosyalist Demokrat Partisi, Kürt Bölgesel Yönetimi’nde faaliyet gösteren sol eğilimli bir siyasi partidir. 2009 yılında yapılan seçimlere, içinde Kürt İslami hareketlerin de yer aldığı Hizmet ve Reform İttifakı’ndan giren parti Kürt Ulusal Parlamentosu’nda iki sandalye kazanmıştır. Parti son zamanlarda eleştirilerini Kürdistan’ın birliği için yeterli çaba göstermemeleri nedeniyle KDP ve KYB üzerinde yoğunlaştırmıştır.

97. Bkz. Kürdistan Yurtseverler Birliği Partisi internet sitesi http://pukmedia.co/english/ 98. Scott Carpenter and Michael Rubin, ‘‘Kurdistan’s Troubled Democracy,’’ Washington Post, Nisan 18, 2009.

42 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

1.3.4 Irak Kürdistan Komünist Partisi

1993’te Irak Komünist Partisi’nin Kürt üyeleri ta- rafından kurulan Irak Kürdistan Komünist Partisi, 2004’e kadar Kerim Ahmed tarafından yönetilmiş, bu tarihten itibaren parti liderliği Kemal Şakir’e geçmiştir. Parti, kuruluşundan itibaren federal bir Kürt yönetimini hedeflemiş ve Kuzey Irak’ta bulunan Keldaniler, Asurîler, Türkmenler gibi pek çok etnik grubun kültürel özelliklerini korumasını ve kendi yerel yönetimlerine sahip olmasını savunmuştur. 2003 ABD müdahalesi- ne emperyalist işgal nitelemesiyle oldukça sert tepki veren partinin bu dönemde Kuzey Irak genelindeki bazı kentlerde askeri kamplarının bulunduğu belirtilmektedir.99 Ancak partinin lider kanadından yapılan açıklamalar, amacı her ne olursa olsun terörist eylemleri desteklemeyecekleri yönünde olmuştur. 2002 yerel seçim- lerinde Erbil’de yüzde 10 oranında oy alan Komünist Parti, Kürdistan Demokrat Vatansever Birliği İttifakı ile girdiği 2005 seçimleri sonucunda oluşan Kürt Bölge- sel Yönetimi Parlamentosu’nda yer almış, yine aynı dönem kabinede bir bakanla temsil edilmiştir.100 Irak Kürdistan Komünist Partisi ayrıca, KDP ve KYB arasın- daki çatışmaları ve rekabeti sona erdirmek için çeşitli girişimlerde de bulunmuş- tur. 101 Partinin Regay ve Kaldu Aşur adında periyodik yayınları bulunmaktadır. 102

1.3.5 Gorran (Değişim) Hareketi

2007 yılında Irak’ın Süleymaniye kentinde kurul- muştur.103 Partinin lideri eski KDP liderlerinden Noşirvan Mustafa, partinin resmi sözcüsü Dr. Şaho Said, Kürdistan parlamentosundaki lideri Kardo Muhammed’dir. Noşirvan Mustafa KDP’ya katılmadan önce Marksist gençlik hareketi Koma- la’yı kurmuş ve liderliğini üstlenmiştir.

99. “Profile: Kurdish ‘Satellite’ Parties,” BBC, 13 Ocak 2003, http://news.bbc.co.uk/2/hi/not_in_website/syndication/monitoring/media_reports/2588651.stm 100. Borzou Daragahi, “Iraqi opposition leaders gather for key meeting in northern Iraq ,” AP, 22 Şubat 2003, http://www.highbeam.com/doc/1P1-71997276.html 101. “Iraqi communists call for peaceful solution,” 30 Ocak 2003, http://www.peoplesworld.org/iraqi-communists-call-for-peaceful-solution/ 102. “ The New Iraqi Press 2003,” http://www.al-bab.com/arab/countries/iraq/press2003.htm 103. Hasan Cemal, “Noşirvan Mustafa: Türkiye’de savaşla bir yere varılmaz”, T24, 17 Kasım 2012, http://t24.com.tr/haber/nosirvan-mustafa-turkiyede-savasla-bir-yere-varilmaz/217598.

43 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

2009 Kürdistan seçimlerine Kürdistan İttifakı dışında katılan parti Kürdistan Par- lamentosu’nda 25 sandalye kazanmış ve oyların %25’ini kazanarak seçimlerden ikinci sırada çıkmıştır. Yerel seçimlerde ise KDP’nin kalesi Süleymaniye’de oyla- rın yüzde 51’ini almıştır. Yine 2010 Irak seçimlerine de bağımsız bir blok olarak katılan Gorran Hareketi, Bağdat Parlamentosu’nda da 8 sandalye elde etmiştir. Gorran Hareketi, Irak’ta KDP ve KYB arasında sıkışmış Kürt siyasetinde üçüncü bir yol olmak iddiasıyla ortaya çıkmış ve KYB’nin oylarının büyük çoğunu ka- zanmayı başarmıştır. Ayrıca hareketin KDP’nin güçlü olduğu Erbil bölgesinde de ciddi bir etkinliği vardır. Partinin önde gelenleri KYB’nin Talabani sonrası tutu- namayacağını ve tabanının yoğun olarak Gorran’a geçeceğini ileri sürmektedir.104 KYB geleneğinden gelen Noşirvan Mustafa, bölge siyasetinde İran’a yakın dura- cağı sinyallerini vermektedir. Kendi partisini kurduktan sonra ilk dış ziyaretini İran’a yapmış ve orada kırmızı halı muamelesi görmüştür.

1.3.6 Kürdistan İslam Birliği

Irak’ın Kürdistan bölgesinde Müslüman Kardeşler çizgisinde faaliyet gösteren siyasi ve toplumsal harekettir. 6 Şubat 1994 tarihinde siyasi bir partiye dönüşen hareketin lideri Salahaddin Bahaddin’dir. Uzun yıllar hareketin genel sekreterliği görevini de yürüten Bahaddin, 2012 yılında düzenlenen son kongrede aday olmamış ve koltuğunu partinin ileri gelenlerinden Muhammed Ferec’e bırakmıştır. Ferec partinin aynı zamanda Kürdistan Parlamentosu grup başkan vekili olarak görev yapmaktadır.

İttihadı İslami, 2009 yılında Irak Kürdistan seçimlerine Hizmet ve Reform Lis- tesi’nin çatısı altında katılmış, bu liste Erbil Parlamentosu’nda 13 sandalye elde etmiştir. 2010 Irak seçimlerine Kürdistan İttifakı dışından katılan parti, Bağdat Parlamentosu’nda 4 sandalye elde etmiştir. Grubun Irak hükümeti içerisindeki tek bakanı Göç ve Mülteciler Bakanı Dindar Necman’dır.105 Kürdistan İslam Birliği’ni, Kürt bölgesindeki diğer İslami hareketlerden ayıran en önemli noktalar, partinin silahlı bir örgütlenmeye karşı çıkması ve 1991 Kürt ayaklanması sonrasında Kürt- lerin sürekli kendi arasında çatışmalarına yönelik eleştirisidir. Parti ayrıca bağım- sız bir Kürdistan fikrine uzun yıllar siyasi ve coğrafi nedenlerle karşı çıkmıştır.106

104. Gorran Hareketi resmi sayfası için bkz. www.gorran.net. 105. Kürdistan İslam Birliği resmi sayfası için bkz. http://www.kurdiu.org/. 106. “İttihadu’l İslami el Kurdistani,”Al Jazeera, 3 Ekim 2004, http://www.aljazeera.net/analysis/pages/71ae21cb-995e-4c2e-8f09-e6014de47548.

44 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

1.3.7 Kürdistan’da İslami Hareket

Irak’ın Kürdistan bölgesindeki en eski siyasi ve toplumsal hareketlerden birisidir. 1979 yılında kurulan hareketin genel merkezi Halepçe kentinde bulunmaktadır. Diğer İslami Kürt hareketlerinin liderlerinin çoğu bu hareket içerisinden çıkmıştır. 1992 Kürt Bölgesi seçimlerinde aldığı % 5.1’lik oyla üçüncü parti olan İslami Hareket’in liderliği- ni uzun süre Şeyh Osman Abdülaziz, daha sonra da Şeyh Ali Abdülaziz yapmıştır. 2007 yılında Şeyh Ali vefat edince yerine Şeyh Sıddık Abdülaziz geçmiştir.

İslami Hareket, 2001 yılında Süleymaniye bölgesinde etkin olan KYB ile şiddetli silahlı çatışmalara girmiş, bu çatışma sonrası hareket büyük bir darbe almıştır. Ayrıca hareketin içerisinde liderlik kavgaları çıkmış ve hareketin kendi içinde ya- şadığı geniş çaplı bölünmeler de zayıflama sürecini hızlandırmıştır. Hareket içi bölünmelerde özellikle Abdülaziz ailesinin hareketin içerisindeki etkisini koruma çabaları önemli rol oynamıştır.107

2005 yılında KYB ile tekrar uzlaşan hareket, KYB’nin etkin olduğu Süleymani- ye hükümetinde 2 bakanlık elde etmiştir. 2009 Kürdistan seçimlerine Kürdistan İttifakı içerisinde giren İslami Hareket, Kürt parlamentosunda 2 sandalye kazan- mıştır. İslami Hareket, 2010 Irak seçimlerine de Kürdistan listesi altında KDP ve KYB ile birlikte katılmış, ancak Bağdat Parlamentosu’nda herhangi bir sandalye elde edememiştir.

1.3.8 Kürdistan İslami Cemaati

Irak’ın Kürdistan bölgesinde Müslüman Kardeş- ler çizgisinde faaliyet gösteren siyasi ve toplumsal harekettir. 2001 yılında Kürdistan’da İslami Hareket grubundan Molla Ali Bapir liderliğinde kopanların öncülüğünde kurulmuştur. Müslü- man Kardeşler’den farklı olarak bir dönem Kürt bölgesine özgü şartlar nedeniyle silahlı kanada sahip olan hareket, silahlı kanadını 2003 sonra-

107. El Cemaatu’l İslamiyye fi Kurdistani’l Irak, Al jazeera, 3 Ekim 2004, http://www.aljazeera.net/analysis/pages/37d4dd68-4024-408e-acfb-576dfe774156

45 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

sı kaldırmıştır.108 Genel merkezi Erbil’de bulunan partinin liderliğini Molla Ali Bapir yürütmektedir.

İslami Cemaat, 2009 yılında Irak Kürdistan seçimlerine Hizmet ve Reform Listesi çatısı altında katılmış, bu liste Erbil Parlamentosu’nda 13 sandalye elde etmiştir. 2010 Irak seçimlerine Kürdistan İttifakı dışından katılan parti, Bağdat Parlamen- tosu’nda 2 sandalye elde etmiştir.

1.3.9 Feyli Kürtleri

Tarihsel olarak nüfusları İran-Irak sınırında yoğunlaşmış olan Feyli Kürtleri gü- nümüzde çoğunlukla Bağdat ve Diyala şehirlerinde yaşamaktadır. Şii bir Kürt topluluk olan Feylilerin Irak’taki nüfusunun 2,5 ila 3 milyon arasında olduğu tahmin edilmektedir. Bunlara İran’da yaşayan Feyliler eklendiğinde toplam nüfusları 6 milyonu bulmaktadır.109

Irak devletinin kurulmasının ardından önemli bir ekonomik gelişme sağlayan Feyliler, kısa sürede Irak rejiminin hedefi haline gelmişlerdir. 1958 yılında İran ile Irak arasında meydana gelen sınır meselesinde Irak devleti tarafından İranlı ol- dukları ileri sürülen Feyliler büyük bir göçe zorlanmışlardır. Aynı şekilde 1970’li- lerin ortalarında Irak başkanı Ahmet Hasan döneminde yaklaşık 40 bin Feyli, İran unsuru olmakla suçlanarak İran’a sürülmüştür. Sürgünler Saddam Hüse- yin’in iktidarda olduğu 1980’li yılları boyunca da devam etmiştir. 1981’de yaşanan İran-Irak savaşında Irak’a karşı İran’la işbirliği yapmakla suçlanan Feyliler İran’a göçe zorlanmış, mallarına el konmuş ve vatandaşlıktan çıkarılmışlardır. 1980 ile 1990 yılları arasında yüzbinlerce Feyli yerinden edilmiş, onbinlercesi yargılanma olmaksızın tutuklanmış, binlercesi kaybolmuş veya öldürülmüştür.110

Feylilerin rejimin sistematik baskı ve zulmüne uğramasının temelde üç nedeni vardır. Bunlardan ilki Kürt ve Şii kimliklerinden ötürü Irak rejimlerinin Sünnileş- tirme ve Araplaştırma politikaları önündeki en büyük engel olarak görülmeleri- dir. Diğer bir neden ise Irak devletinin kurulmasının ardından elde ettikleri ekonomik başarıdır. Özellikle Yahudilerin Bağdat’tan sürülmesinin ardından Bağdat pazarını ele geçiren Feyliler, kayda değer ekonomik gelişme sağlayarak toplumsal

108. “El Hareketu’l İslamiyye fi Kurdistan,” Al Jazeera, 3 Ekim 2004, http://www.aljazeera.net/analysis/pages/37d4dd68-4024-408e-acfb-576dfe774156 109. ‘‘Iraq: Information on the Kurdish Feyli (Faily/Falli) families, including their main area of residence and their relationship with other Kurdish groups and the Iraqi regime,’’ The UN Refugee Agency, 1 Ekim 1996. 110. ‘‘Gorran Takes up Case of Feyli Kurds,’’ AKNews, 14 Mart 2011.

46 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

hayatta etkin roller üstlenmişlerdir. Son olarak Feylilerin maruz kaldığı ayrımcılık Feyli toplumunun muhalif olan yapısıyla da ilintilidir. Irak’taki birçok topluluğa nazaran daha fazla dışa açık, liberal ve eğitimli olmaları Feylilere ülkede ciddi bir siyasal ve ekonomik nüfuz kazandırmıştır. Irak rejimine muhalif olan oluşumla- rı destekleyen Feyliler, Kürdistan Demokrat Partisi başta olmak üzere Kürdistan Yurtseverler Birliği, Irak Komünist Partisi ve Ulusal Kürt hareketlerinde varlık göstermişlerdir.

2003 yılında Amerika’nın Irak’ı işgali Irak’taki tüm gruplar gibi Feyliler açısın- dan da yeni bir dönem başlatmıştır. Feylilere yapılan insan hakları ihlallerinin kabul edildiği bu dönemde İran’a sürülmüş bulunan Feylilerin bir kısmı Irak’a geri dönmüştür. Ayrıca 2009 yılında başlayıp 2010’da sonuçlanan Feyli davasında Irak Mahkemesi, Feyli Kürtlerine karşı işlenen suçlar nedeniyle Saddam Hüseyin’in Dışişleri bakanı Tarık Aziz’i 10 yıl hapis cezasına çarptırmış, üç kişiye ise idam cezası vermiştir.111

Günümüzde Feylilerin en temel talepleri arasında eski rejimin ırkçı politikaları neticesinde uğradıkları zararın tazmin edilmesi ve yeniden Irak vatandaşlığına kabul edilmeleri yer almaktadır. Feyliler her ne kadar eski rejimin baskılarına top- luca maruz kalmış olsalar da günümüzün siyasi koşullarında yekpare bir görüntü sergilememektedirler. Feyli toplumunun bir kısmı Şii kimliklerinden ötürü Şii partilerde, bir diğer kısmı ise Kürt kimliklerinden ötürü Kürt siyasi hareketleri içerisinde faaliyet göstermektedirler. Irak genel seçimlerine Feyli Kürtleri İslami Birlik Partisi ve Özgürlükçü Feyli Kürtleri Örgütü adı altında iki grupla katılan Feyliler 2009 Irak bölgesel seçimlerine ise Hukuk Devleti İttifakı’ndan girmiştir.

1.4 TÜRKMENLER 1.4.1 Irak Türkmen Cephesi

Irak Türkmen Cephesi (ITC) Iraklı Türkmenle- ri temsil etmek ve haklarını korumak amacıyla 5 Nisan 1995’te kurulmuştur. Kuruluşunda Türki- ye’nin, özellikle de işadamı İhsan Doğramacı’nın büyük desteği bulunan112 ITC, Türkmen partileri ve sivil toplum kuruluşlarının çatı organizasyon-

111. “Tariq Aziz given additional 10-year jail term for persecution of Shia Kurds,’’ Guardian, 28 Kasım 2010. 112. Raber Tal’at Jawhar, The Iraqi Turkmen Front (Presses de l’Ifpo, The Lebanese Center for Policy Studies, 2010), ss.313-328.

47 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

dur. Daha önce KBY Ticaret ve Sanayi Bakanı Sinan Çelebi’nin de başkanlığını yürüttüğü ITC, Mayıs 2011’den bu yana Erşat Salihi tarafından yönetilmektedir. Cephenin organizasyon yapısı başkan, yönetim kurulu ve Türkmen Meclisi’nden oluşmaktadır.113

Merkezi Kerkük’te olan ITC’nin 71 kişilik bir Türkmen Meclisi ile 9 kişilik bir Yürütme Kurulu vardır. ITC’nin Irak içerisinde Bağdat, Diyala, Musul ve Erbil’de; Irak dışında ise Türkiye, İngiltere, Almanya, ABD, Suriye ve Belçika’da temsilcilikleri bulunmaktadır. ITC bünyesinde 24 saat yayın yapan Türkmeneli TV, iki yerel radyo istasyonu ve haftada iki defa yayınlanan Türkmeneli gazetesi vardır. Buna ek olarak 6 dilde yayın yapan ve ITC Türkiye Temsilciliği tarafından yönetilen bir internet sitesi de yayın yapmaktadır.114

ITC, Eğitim ve Kültür Dairesi’ne bağlı olarak Irak’ın pek çok şehrinde okulları aracılığıyla eğitim-öğretim faaliyetleri ve kültürel etkinlikler düzenlemektedir. Cephenin siyasi çalışmalarını koordine eden Siyasi ve Dış İlişkiler Dairesi ve ITC yetkililerini ve binalarını koruyan Güvenlik Dairesi de Irak’ta faaliyetlerin yürü- tülmesini sağlamaktadır.115

ITC’nin amaçları 04-07 Ekim 1997’de Erbil’de düzenlenen ilk kurultayında dün- yanın muhtelif ülkelerinden faaliyet gösteren Türkmen derneklerinin temsilcile- rinin katılımıyla belirlenmiştir. Buna göre ITC’nin amaçları, Irak’ın toprak bü- tünlüğü içerisinde Türkmenlerin ve diğer milletlerin meşru haklarına kavuşması; Irak’ta demokratik, insan hak ve özgürlüklerine saygılı çoğulcu parlamenter bir sistemin kurulması; Irak’ta yaşayan tüm etnik, mezhebi ve dini azınlıklar arasında eşitliğin sağlanması ve siyasi ve idari yapının eşit haklar ilkesi esaslarına göre dü- zenlenmesi olarak belirlemiştir.116

Irak’ın toprak bütünlüğünü savunan ITC, federasyon fikrine ve Kerkük’ü hariç tutarak Irak’ın bölgelere ayrılmasına karşı çıkmaktadır. Cephe, Iraklıların etnik grup veya mezhep farklılıklarına göre değil Iraklılık üst kimliğinde birleşmesi ge- rektiğini dillendirmiştir. Irak Anayasası’nın Kerkük’ün statüsünü belirleyen 140. Madde’yi Kerkük’ün KBY’ye katılımı olarak gören ve buna karşı çıkan ITC, Irak’ın bölgelere ayrılması halinde Türkmenlerin de bağımsız bir bölgeye sahip olması gerektiğini savunmuştur. ITC, Kerkük’ün statüsünün referandumla belirlenmesi-

113. Şemsettin Küzeci, “15 Yıllık Irak Türkmen Cephesi (ITC) -1,” Kerkük Gazetesi, 24 Nisan 2010. 114. İnci Muratlı, “Irak Türklerinin Siyasi Tarihi,” TURAN-SAM, 29 Ocak 2009. 115. A.g.e. 116. Şemsettin Küzeci, “15 Yıllık Irak Türkmen Cephesi-2,” Kerkük Gazetesi, 27 Nisan 2010.

48 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

ne karşı çıkmakta ve Kerkük’ün Kürtlerin yönetimine geçmesi durumunda bölge- de yaşayan bütün azınlıkların haklarının gasp edileceğini savunmaktadır.117

Irak Türkmen Cephesi hâlihazırda daha önce Kerkük’e şimdi ise Selahattin’e bağlı Tuzhurmatu ve Musul’a bağlı Tela’fer ilçelerinin il olması için çabalamaktadır. Cep- he böylelikle Musul ve Kerkük’te değiştirilmeye çalışılan nüfus oranlarının Türk- menler için oluşturduğu dezavantajın ortadan kaldırılabileceğini düşünmektedir.118

Irak Türkmen Cephesi, ilk olacak 31 Ocak 2005 seçimlerine katılmış ve 93 bin oyla 3 sandalye kazanmıştır. Aralık 2005 seçimlerinde ise 82 bin oyla sadece 2 sandalye kazanmış ve Türkmen adayların farklı listelerden aday olduğu 2010 se- çimlerinde 300 bin civarında oy almıştır. Irak Türkmen Cephesi’nin 2013 yerel seçimlerine Musul’da Vali Nuceyfi’nin listesinde girdiği bilinmektedir.

1.4.2 Irak Türkmen İslam Birliği

1990’lı yıllarda Irak’ta Türkmen siyasi hareketi geliştikçe farklı ideolojiler ve mezhepler arasın- daki ayrım da belirginleşmiştir.119 Bu doğrultuda Irak Türkmen İslam Birliği (TİB), 1991’de Iraklı Şii Türkmenler tarafından Şam’da kurulmuştur. Halen partinin liderliğini kurucusu Abbas Beyati yürütmektedir. Birliğe ait altmış kadar sosyal ve kültürel kuruluş, çeşitli dergi ve gazete bulunmak- tadır.120 Beyati, Saddam rejiminin düşmesinden sonra parti merkezini Şam’dan Bağdat’a taşımıştır. Parti’nin Kerkük, Musul, Diya- la, Kerbela ve Selahaddin’de de temsilcilikleri vardır.

Irak’ın işgali sonrasında yaşanan çatışma sürecinde Irak Türkmen İslam Birliği, Kerkük’te Hıristiyanları hedef alan bazı silahlı saldırılardan sorumlu tutulmuş- tur.121 Irak siyaset sahnesinde Şiilerin iktidar olanağı ve gücü arttıkça Mukteda

117. Raber Tal’at Jawhar, The Iraqi Turkmen Front (Presses de l’Ifpo, The Lebanese Center for Policy Studies, 2010), ss.313-328. 118. İnci Muratlı, “Irak’ta Son Perde Ýnerken Türkmenler,” 21.yy Dergisi, Kasım 2009, s.63. 119. Raber Tal’at Jawhar,“A historical overview of the Iraqi Turkmen’s political responses,” http://ifpo.revues.org/1115#tocfrom1n1 120. “El İttihad El İslamiyye Li Turkmen El Irak,” 22 Şubat 2009, http://www.alrashead.net/index.php?partd=18&derid=1126 121. “Turkoman Islamic Union: Bring Christians’ killers to justice,” http://www.iraqinews.com/politics/turkoman-islamic-union-bring-christians-killers-to-justice/

49 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Es Sadr ve Yüksek İslam Konseyi ile güçlü bağlara sahip Şii Türkmenler de güç- lenmiştir.122 Mezhep temelli siyasi ittifaklar geliştiren Irak Türkmen İslam Birli- ği, 2005 seçimlerinde Iraklı Şiilerin Ulusal Irak İttifakı’na katılmıştır.123 Partinin başkan yardımcısı Casim Muhammed Cafer, 2005’te kurulan geçiş hükümetinde İskân Bakanlığı, 2006’da ve 2010’da kurulan Nuri El Maliki hükümetlerinde ise Gençlik ve Spor Bakanlığı görevlerini üstlenmiştir. 2010 seçimlerinde TİB Nuri el Maliki’nin liderliğini yaptığı Hukuk Devleti İttifakı’nda yer almıştır.124 TİB’in Irak siyasi haritasında, Türkmenler arasında Irak Dava Partisinin bir kolu olarak algılandığını söylemek yanlış olmayacaktır.125

Irak Türkmen İslam Birliği, diğer Türkmen Partiler gibi Kerkük’teki Türkmen varlı- ğının korunması konusunda çaba sarf etmektedir. Parti lideri Beyati, Kerkük sorununun çözümü için gereken unsurların, Kerkük’ü oluşturan halkların birbirine kar- şılıklı güveni ve Kerkük için oluşturulacak idari bir formül olduğunu söylemiştir.126 Türkmenlerin sorunlarına sahip çıkmakla birlikte etnik milliyetçi bakış açısından uzak duran TİB Arapça’nın Irak’ın resmi dili olarak kalmasını savunmakta ve dini açıdan da Şii mezhebini ön planda tutan bir tavrı benimsemektedir. Irak’ı hem İs- lam hem de Arap dünyasının bir parçası görmekle beraber TİB Irak’ı dini ve etnik açıdan heterojen bir ülke olarak kabul etmektedir. TİB, 1991 yılında yayın hayatına atılan aylık El-Delil Gazetesini çıkartmaya devam etmektedir. Ayrıca TİB, www. iuiturkmen.net adlı internet sitesinden de sesini duyurmaya çalışmaktadır.127

1.4.3 Türkmen Kardeşlik Hareketi

1989’da Saddam’ın Kerkük’teki etnik gruplara yönelik baskısı sonucunda kurulan Irak Türkmen Kardeşlik Partisi (ITKP), 1991’den itibaren Kuzey Irak’ta Kürt Böl- gesel Yönetimi’nde faaliyet göstermeye başlamıştır. Türkmen Kardeşlik Hareketi, 2002 yılında Türkmen Kültürel Birliği, Türkmen Milli Kurtuluş Partisi, Irak Türk- menleri Birlik Partisi ve Türkmen Demokratik Parti ile bir araya gelerek Türkmen Ulusal Birliği’ni kurmuştur. Birliğin temel hedefi, Kürdistan Bölgesel Yönetimi’n- de Türkmenlerin ve Kürtlerin bir arada kardeşçe yaşamasının sağlanması olarak

122. Jawhar, http://ifpo.revues.org/1115#tocfrom1n1 123. Irak Türkmen İslam Birliği Resmi Web Sayfası, http://www.iuiturkmen.net/pages/article.php?qid=7&gid=3&sw= 124. Mete Çubukçu ve Taha Özhan, “İşgal Altında İstikrar Arayışları 2010 Irak Seçimleri,” SETA Analiz, Nisan 2010 125. ORSAM, “Irak’taki Türkmen Varlığı,” Rapor No: 9, Mart 2011, s. 35. 126. “Lawmaker Rules out Solving Kirkuk Issue According to Articles 140, 23,” 30 Mayıs 2009, http://admin.iraqupdates.net/p_articles.php/article/52163 127. ORSAM, a. g. e., s. 35-36.

50 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

belirtilmiştir.128 Türkmen Ulusal Birliği, Kürt partilerle, özellikle KDP ile daha uyumlu bir politika geliştirmiştir. Ancak Kerkük’ün statüsü konusundaki anlaş- mazlıklar nedeniyle bu olumlu hava zaman zaman bozulmaktadır.129

ITKP Başkanı Velid Şerike, partisini ve bölgesel Kürt yönetimi ile işbirliği yapan diğer Türkmen siyasi oluşumlarını “yerli” veya “milli” olarak değerlendirmekte, diğer Türkmen oluşumlarını ise Türkiye ve İran’ın Irak üzerindeki emellerine alet olmakla itham etmektedir. Şerike ayrıca Irak Türkmenlerinin mücadelesinin Irak içinde ve Irak’taki diğer yerli unsurlarla işbirliği halinde yürütülmesi gerektiğini,- Türk milliyetçiliğine veya Şii dayanışmasına endeksli bir siyasetin Türkmenlere zarar vereceğini savunmaktadır. Irak’ın bölünmesine karşı çıkan Şerike, Türkmenler için de bir özerk bölgenin söz konusu olabileceğini söylemektedir. Kerkük’ü hiçbir etnik gruba ait olmayan bir kardeşlik şehri olarak gören Şerike’ye göre Türkiye’nin Türkmen politikası Türkmenleri bölmekte ve onlara zarar vermektedir. Şerike bir gazeteye verdiği röportajda aylık olarak Barzani’den 2900, Talabani’den ise 1600 dolar aldığını söylemiştir.130

ITKP’nin yayın organları olarak Arapça ve Türkmence basılan aylık Kardeşlik Yolu gazetesi, Türkmence yayın yapan Rüya radyosu ve Doğru Yol adlı yerel televizyon kanalı faaliyet göstermektedir. Parti 2005’teki Irak genel seçimlerine Kürt İttifakı ile birlikte katılmış, parti listesinden sadece Şerike seçilebilmiştir. Şerike’nin Ker- kük’ten aday gösterildiği 2010 genel seçimlerine yine aynı ittifak içinde iştirak eden İTKP hiç bir varlık gösterememiş, Şerike de sadece 417 oy alabilmiştir.131

1.5 DIĞER PARTILER 1.5.1 Asurî Demokratik Hareketi

Irak’taki etnik siyasi partilerden olan Asurî De- mokratik Hareketi (Zouva),. ülkedeki Asurîlerin haklarını korumak, siyasi ve sosyo-kültürel hedeflerini gerçekleştirmek amacıyla 1979’da kurul- muştur. Partinin kuruluşundaki en büyük etken,

128. “Profile: Turkoman parties,” BBC, 12 Ocak 2003, http://news.bbc.co.uk/2/hi/not_in_website/syndication/monitoring/media_reports/2588635.stm; “Iraqi Turkoman Form Coalition Organization,” http://www.highbeam.com/doc/1G1-94757611.html http://news.bbc.co.uk/2/hi/not_in_website/syndication/monitoring/media_reports/2588635.stm 129. Gareth Stansfield ve Hashem Ahmadzadeh, “Kurdish or Kurdistanis?,” Reidar Visser ve Gareth Stansfield (ed.), An Irak of Its Regions Cornerstones of a Federal Democracy (New York: Colombia University Press,2008), s.144-145. 130. “Irak’ta Türkmen Varlığı,” ORSAM Rapor, No: 9, Mart 2011, s. 39-41. 131. A.g.e., s. 41.

51 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Baas rejiminin azınlıklara yönelik baskıcı politikaları olmuştur. Saddam Hüse- yin’in başlattığı yoğun Araplaştırma politikası ve Arapça dışında hiçbir dile ve kültüre müsamaha gösterilmemesi sonucunda Asurîlerin siyasi oluşumları hız kazanmıştır. Yasadışı kurulan ve yer altında faaliyet göstermek zorunda kalan partinin ideolojisi, Hıristiyanlık öncesi Asurî medeniyetini, Asurî etnik kimliğini, kültürünü ve dilini yaşatmak olarak şekillenmiştir.132

Irak devleti içindeki kimlik sorununa ilişkin rejimle yapılan müzakerelerin so- nuçsuz kalması üzerine Asurîler kırsalda milis güç olarak örgütlenmeye başlamış- tır. Bu süreç dâhilinde, Asurî Demokratik Hareketi de 1982’de Yunadim Kanna liderliğinde silahlanarak kuzeyde Kürtlerin başlattığı silahlı direnişe 1984’te ka- tılmış, 1990’ların başlarında da Kürdistan bölgesel yönetimine dâhil olmuştur.133 Hareket, Kuzey Irak’ta Kürtler için oluşturulan otonom bölgede 1992’de yapılan ilk seçimlerde Hıristiyanlara ayrılan beş sandalyeden dördünü kazanmıştır. Geri kalan 100 sandalyenin Barzani’nin Kürdistan Demokratik Partisi ve Talabani’nin Kürdistan Yurtseverler Birliği arasında eşit paylaşıldığı düşünülünce parlamentodaki dengeler açısından Asurîlere ayrılan 5 sandalye önem kazanmıştır.134

Irak’taki iki büyük Hıristiyan topluluğunu, Katolik Keldaniler ve Doğu’nun Asur Kilisesi (Nasturiler) oluşturmaktadır. Keldaniler, kimliklerini mezhep temelli kurgularken Nasturiler etnik temelli kimlik tanımlamasını tercih etmektedir. Dini kimlik olarak Nasturilerin kurduğu Asurî Demokratik Hareketi, Asurî, Keldani ve Süryanilerin tek bir etnik topluluğa (Asurî) mensup olduğunu ve aralarındaki isim farklılığının mezhep farklılığından ileri geldiğini söyleyerek etnik anlamda Asurî milliyetçiliğini savunmaktadır. Ancak Asurîlik, Süryani Ortodokslar için birleştirici bir tanımlama olmamıştır. Partinin Asur milliyetçiliği temelinde Asurî, Keldani ve Süryani toplumlarını temsil ettiği iddiası, Keldaniler tarafından da reddedilmekte, hareketin diğer halklarla diyalog kurmaktan kaçınarak sadece Nasturileri temsil ettiği ileri sürülmektedir.135 Yine de Irak’ın iki büyük Hıristiyan topluluğu olan Katolik Keldaniler ve Nasturiler, 1994’te bir anlaşmaya vararak birtakım dini ritüellerde birlik kararı almıştır. Dini eksende yapılan bu anlaşma, siyasi düzleme de yansımış, 2003’te Asurî Genel Konferansında Keldo-Asurî ismiyle Irak Hıristiyanlarının birliğine vurgu yapılmıştır.136

132. Herman Teule, “The Christian Minorities in Iraq,” Christiane Timmerman ve Johan Leman (ed.), In Betwe- en Spaces, Christian and Muslim Minorities in Transition in Europe and Middle East (Brüksel: Peter Lang Publi- cation,2009), s.50. 133. David McDowall, A Modern History of the Kurds (New York: I.B Tauris, 2007), s. 381. 134. Liam Anderson ve Gareth Stansfield, The Future of Iraq: Dictatorship, Democracy, or Division (New York: Palgrave Macmillan,2004), s.172. 135. Hanna Hajjar, “Where is the Assyrian Democratic Movement (Zowaa) heading to?,” http://www.chaldeansonline.org/umtha/umtha3/umtha3_p14.pdf 136. Gareth Stansfield, Iraq: People, History, Politics (Cambridge: Polity Press, 2007), s.213-214.

52 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

Asurî milliyetçiliğinin temelini tarihi anayurtları olarak kabul ettikleri Mezopo- tamya bölgesindeki Ninova topraklarında Asurî vatanını tekrar kurmak ülküsü teşkil etmektedir. Irak’taki en büyük Asurî partisi olan Asurî Demokratik Ha- reketi de Ninova ovalarında Bağdat yönetimine bağlı bir Asurî otonom bölgesi kazanımını hedeflemektedir. Bu bağlamda Asurî Demokratik Hareketi 1970’lerden itibaren Baas rejimine karşı Kürtlerle geliştirdiği işbirliğinde daha fazla pay almak istemektedir.137 Asurî Demokratik Hareketi’nin kurulmasında önemli bir motivasyon kaynağı olan Asurî kimliğinin asimile edilme tehlikesi de diğer bir sorunu teşkil etmektedir. Asurîlere uygulanan asimilasyon politikasına somut bir örnek olarak eski başbakan yardımcısı ve Saddam’a en yakın isimlerden Tarık Aziz gösterilmektedir. Asurî sorununu çözeceğini vaat eden Tarık Aziz, bir süre sonra Yuhanna olan soyadını Aziz’le değiştirerek Asurî kimliğini reddetmiş ve tüm Iraklıların Arap olduğunu söylemiştir.138 1988’dekiHalepçe katliamı sırasında Kürt köylerinin yanı sıra Asurî köyleri de kimyasal silah saldırısına hedef olmuş, 2000’den fazla Asurî hayatını kaybetmiştir. 139 Kuzey Irak’ta pek çok bölgede Kürt- lerle ortak yaşam alanına sahip olan Asurîler, Irak rejimine karşı Kürt hareketi ile işbirliği yapsalar da daima kimliklerini koruma çabasında olmuşlardır.140

Saddam rejiminin devrilmesinin ardından Asurî Demokratik Hareketi, bu kez Kuzey Irak’taki bölgesel yönetim yerine Bağdat’taki merkezi yönetimle işbirliğini tercih etmiştir. Ancak bu durum Kürt-Hıristiyan ittifakına engel olmamış, Zouva Kürt parlamentosunda iki sandalye ile temsil edilmeye devam etmiştir. Uzun süre tek Asurî partisi olarak kalan Asurî Demokratik Hareketi, bu süre içinde sadece Kürt partiler içindeki bazı Asurî siyasilerle rekabet etmiştir.141 Bununla birlikte, 2005’ten bu yana Kürt-Hıristiyan ittifakında Hıristiyanları temsilen Kürdistan Bölgesel Yönetimi başbakanı Barzani ile yakın ilişki içinde olan Sarkis Agacan kuzeydeki Hıristiyanlar arasında ön plana çıkmıştır.142 Asurî Demokratik Hareke- tinin Kürt partilerle ilişkisi, 2005 seçimleriyle oldukça zayıflamıştır. Bu seçimlerde Zouva, Kürt partilerle hareket etmek yerine Şii ağırlıklı Birleşik Irak İttifakı’nda yer almıştır. Zouva, KDP’nin güvenlik güçlerinin Musul ve Erbil’deki Asurîleri bezdirme politikası izlediğini savunmaya başlamıştır. Bu sebeple Hareket, Kürdis- tan Bölgesel Yönetimi çatısı altında yaşamak yerine Musul’un doğusunda Asurî bölgesel yönetimi kurarak Asurîlerin etnik kimliklerini koruyabileceklerini sa-

137. Augin K. Haninke, “Assyrians Don’t Want to Be a Part of a Part of Iraq,” 25 Kasım 2011, http://www.aina.org/guesteds/20111125105023.htm 138. Lincoln Malik, “A progressive and pragmatic program,” http://www.atour.com/adm/docs/strategy.htm 139. James Minahan, Encyclopedia of the Stateless Nations: A-C (Westport: Greenwood Publishing,2002), s.209. 140. Gareth Stansfield ve Hashem Ahmadzadeh, “Kurdish or Kurdistanis?,” Reidar Visser ve Gareth Stansfield (ed.), An Irak of Its Regions Cornerstones of a Federal Democracy (New York: Colombia University Press,2008), s.142. 141. McDowall, s.381. 142. Teule, s.52.

53 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

vunmaktadır. Kürt liderler açısından ise Asurîler bölgede Hıristiyan varlığının korunmasını önemseyen ABD siyasetçilerini etkileme kapasiteleri dışında önemli görünmemektedir.143 Kültürel olarak ayakta kalmak için siyasi hakların önemini vurgulayan Asurî Demokratik Hareketi, yeni dönemde Arap, Kürt ve Türk kom- şularıyla iyi geçinmek istediğinin de altını çizmeye başlamıştır.144

Asurî, Keldani ve Süryani Hıristiyanların temsilcisi olma iddiasını taşıyan Asurî Demokratik Hareketi, parlamentoda temsil edilen tek Asurî partisidir. Parti prog- ramı, Irak Anayasası’nın farklı etnik grupların idari, siyasi, kültürel ve eğitsel hak- larını garanti altına alan 125. maddesinin öneminin altını çizmektedir. Parti lideri Yunadim Kanna, Avrupa ve Amerika kıtalarında yaşayan Asurî diasporası ile güç- lü ilişkilere sahiptir.145

1.5.2 Keldani Süryani Asurî Halk Meclisi

Keldani Süryani Asurî Halk Meclisi (KSAHM), Kürdistan Demokrat Partisi’nin önemli isimlerinden olan Katolik Keldani Sarkis Agacan tara- fından 2007’de Erbil’de kurulmuştur. KSAHM, o güne kadar Asurîlerin tek siyasi temsilcisi olan Asurî Demokratik Hareketi’ne karşı rakip siyasi bir güç olarak gelişmiştir. Partinin kendine ait İş- tar Televizyonu ve aylık dergileri bulunmaktadır. KSAHM’ın temel hedefi, Asurîlerin temel hakla- rının güvenceye alınmasını sağlamak ve Asurîlerin anavatanı olan Ninova ovala- rında Asurîlere ait otonom bir yönetim kurmaktır. Musul’ü ve Ninova ovalarını içine alan ve Asurîlerin Ninova olarak adlandırdığı bölgedeki Hıristiyanlar ağır- lıklı olarak Keldani Süryani Asurî Halk Meclisi adayı lehine oy kullanmaktadır.146

Irak’taki etnik ve dini azınlıkların sosyal, ekonomik ve siyasi hayata katılımını temel hedeflerinden biri olarak gösteren KSAHM, Irak’ın zengin tarihi ve kültürel yapısının bir bütünlük içinde yeniden canlandırılması için kadim Irak tarihinin önemine sık sık vurgu yapmaktadır. KSAHM, Irak Anayasasında devlet dini ola-

143. Stansfield ve Ahmadzadeh, s.143. 144. Lincoln Malik, “A progressive and pragmatic program,” http://www.atour.com/adm/docs/strategy.htm 145. David Kenner ve Andrew Swift, “The Definitive Guide to the Iraqi Elections,” FP, 4 Mart 2010, http://www.foreignpolicy.com/articles/2010/03/03/the_definitive_guide_to_the_iraqi_elections?page=full 146. George Fink , “Iraq’s Assyrian Christians; More of the same old,” New York Times, 17 Şubat 2009

54 1. IRAK’TA SİYASİ PARTİLER

rak İslam’ın yazılmasının demokrasi ile bağdaşmadığını savunmaktadır. Irak’taki dini ve etnik azınlıkların şiddet ve terör mağduru olduğunu ifade eden KSAHM, azınlıkların ülkedeki karar alma mekanizmalarından, önemli görevlerden ve gü- venlik birimlerinden uzak tutulmasına karşı çıkmaktadır.147 KSAHM, Irak’taki Keldani, Süryani ve Nasturi Hıristiyanların ortak etnik kökeninin Asurî olduğunu belirterek farklı kiliseler üzerinden yapılan siyasi kimlik tanımlamasının ülkedeki Hıristiyanları bölerek güçlerini zayıflattığını savunmaktadır.148

147. Antwan Alsana, “Minorities rights in Iraq,” 23 Ağustos 2011, http://www.ishtartv.com/en/viewarticle,35342.html 148. “Saving Christians in Iraq, History is at heart of current effort to fortify the faithful,” 11 Ağustos 2011, http:// www.ishtartv.com/en/viewarticle,35319.html

2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

2.1 ŞİİLER 2.1.1 Nuri el-Maliki Başbakan

Nuri Kamil Muhammed Hasan el-Maliki, 20 Ha- ziran 1950’de Babil bölgesindeki Hille şehrinde Şii bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Lisans derecesini Bağdat’ta bulunan Usul ed-Din (İslam Araştırmaları) Koleji’nden, yüksek lisans derecesini ise Süleymaniye’deki Selahaddin Üni- versitesi’nde Arap Edebiyatı bölümünden alan el-Maliki, daha sonra Hille şehrine dönerek eği- tim müdürlüğü yapmıştır.149

Siyaseten aktif bir aileden gelmektedir. Dedesi 1920’de İngilizlere karşı isyana ka- tılmış, babası da gençlik yıllarında Nasırcı bir Arap milliyetçisi olarak siyasi faaliyetler içinde yer almıştır. Genelde Arap dünyasının seküler Arap milliyetçiliği ile yaşadığı hayal kırıklığı, özelde babasının buruk tecrübesi Nuri el-Maliki’nin İslami siyasi oluşumlara ilgi duymasına vesile olmuştur.150 Bu ilginin sonucu ola-

149. PM: Nouri Al-El Maliki,” İslamic Dava Partisi resmi internet sitesi: http://www.islamicdawaparty.com/?module=home&fname=leaderdesc.php&id=78 150. Ned Parker, Raheem Salman, “Notes from the Underground: The Rise of Nouri al-Maliki”,World Policy Journal, Spring 2013, http://www.worldpolicy.org/journal/spring2013/maliki. Erişim Tarihi: 24 Mart 2013.

57 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

rak, 1970’de Saddam Hüseyin’e karşı Şii muhalefetini temsil eden Dava Partisi’nde aktif siyasete başlamıştır.151 Şubat 1979’daki İran Devrimi’nin ardından Şii siyasi oluşumlarının kendilerini daha görünür kılmaları Baas güvenlik güçlerinin bu oluşumlar üzerinde baskı ve şiddetinin artmasını birlikte getirmiştir.152 Böyle bir ortamda, yasaklı olan Dava Partisi’ne mensup olduğu gerekçesiyle güvenlik güçle- rinin hedefi haline geldiği için 21 Ekim 1979’da Ürdün’e gitmek durumunda kalan el-Maliki hakkında Saddam Hüseyin tarafından idam kararı çıkarılmıştır. Ürdün üzerinden Suriye’ye geçen el-Maliki, 1979’dan 13 Ocak 1982’ye kadar Cevad tak- ma adıyla Suriye’de yaşamış ve gerilla hücrelerinin oluşturulması ve eğitilmesi, gazete çıkarılması ve partinin Şam ofisinde yöneticilik de dâhil olmak üzere pek çok faaliyetin içinde yer almıştır.153 Suriye’deki silahlı örgütlenme çalışmalarının başarılı görünmesi üzerine İran’ın Ahvaz şehri yakınlarında Dava Partisi’ne ait bir askeri eğitim kampında hizmet etmesi için çağrılmıştır. İran’ın Dava Parti- si’ni tamamiyle kendi kontrolü altına alma çabaları ve bu sonuç vermeyince parti içinden bir grubu ikna etmeyi başararak ayrı bir parti kurdurup kampı Dava’nın elinden alması gibi İranlılarla yaşanan çeşitli olumsuz tecrübeler Maliki ve diğer Dava yöneticilerinde İran’a karşı mesafeli bir tavır oluşmasına neden olmuştur.154 Ebu Esra mahlasını kullanan el-Maliki, Eylül 1989’da tekrar Şam’a dönmüş ve Ni- san 2003’te Saddam Hüseyin iktidarı düşene kadar burada kalmıştır.155

1990 yılında Iraklı muhaliflerin oluşturduğu Şam merkezli Ortak Hareket Komi- tesi’nde bir dönem başkanlık yapan Nuri El Maliki, Avrupa ve İslam ülkelerine ziyaretler düzenleyerek Irak muhalefetine destek bulmaya çalışmıştır.156 Çabaları- nın ilk sonucu Körfez Savaşı sonrası 11 Mart 1991’de ABD’nin sponsorluğunda157 Beyrut Konferansı’nın düzenlenmesi olmuştur. Bu konferansa Irak’tan 17 siyasi parti ve sivil toplum kuruluşunun yanı sıra Lübnan, Suriye, İran ve Kuveyt’ten de delegeler katılmıştır.158 Sürgünde olsa da Irak siyasetinden uzaklaşmayan Maliki, Saddam Hüseyin rejimi düştükten sonra Irak’a dönmüş, Dava Partisi’nin yönetim kuruluna seçilmiş ve parti liderlerinden birisi olarak ön plana çıkmıştır. Irak’ın Amerikan işgali altında olduğu 2003-4 yıllarında Nuri el-Maliki, devlet kurumları

151. Michael M.Gunter, Historical Dictionary of the Kurds (Scarecrow Press, 2011), s.206. 152. Parker, Salman, a. g. e. 153. “PM: Nouri Al-El Maliki,” İslamic Dava Partisi resmi internet sitesi: http://www.islamicdawaparty.com/?module=home&fname=leaderdesc.php&id=78 154. Parker, Salman, a. g. e. 155. “PM: Nouri Al-El Maliki,” İslamic Dava Partisi resmi internet sitesi: http://www.islamicdawaparty.com/?module=home&fname=leaderdesc.php&id=78 156. http://www.islamicdawaparty.com/?module=home&fname=leaderdesc.php&id=78 157. Pierre Tristam, “Nouri al El Maliki, Iraq’s Prime Minister: A Profile,”About.com, http://middleeast.about.com/od/ira1/p/nuri-alEl Maliki-profile.htm.Erişim tarihi: 20 Ocak 2013. 158. “PM: Nouri Al-El Maliki,” İslamic Dava Partisi resmi internet sitesi: http://www.islamicdawaparty.com/?module=home&fname=leaderdesc.php&id=78

58 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

ve ordudan Baasçıların temizlenmesi için kurulan komitede yer almış ve bu komi- tenin başkan yardımcılığını yürütmüştür.159

30 Ocak 2005’te yapılan ve Dava Partisi genel sekreteri İbrahim el-Caferi’nin baş- bakan seçildiği ilk seçimlerde el-Maliki de anayasayı yapacak kurucu meclis ni- teliği olan parlamentoya girmiş ve anayasa taslağını hazırlayan komitede başkan yardımcısı olarak görev almıştır. Anayasanın 15 Ekim’de düzenlenen referandum ile onaylanmasının ardından 15 Aralık 2005’te dört yıl süreli tam dönemli meclis üyelerini seçmek için genel seçimler yapılmış, Şii bloğu olan Birleşik Irak İttifakı (BIİ) seçimden birinci parti olarak çıkmıştır. Yeni dönemde hükümeti kuracak kişi olarak BIİ tekrar İbrahim el-Caferi’yi seçmiştir. Geçmiş dönemde mezhep çatışmalarının önüne geçmede zaafiyet gösterdiğine inanılan El-Caferi’nin tekrar başbakanlığa gelmesine Sünni Araplar, Kürtler, Amerikan ve İngiliz hükümet yetkilileri olumlu bakmamışlardır.160 Hatta ABD’nin Bağdat Büyükelçisi Zalmay Halilzad alternatif iktidar bloku oluşturma çabaları içine girmiştir. Bunun üzerine BIİ, Amerikalı yetkililere aralarında Nuri el-Maliki’nin de olduğu dört yeni ismi aday göstermiştir. Bu adaylar arasında en fazla Iraklı kimliğine sahip çıktığına ve İran’dan en fazla bağımsız olduğuna inanılan el-Maliki’nin yeni hükümeti kurma- sı kararlaştırılmıştır.161

Nisan 2006’da Cumhurbaşkanı Celal Talabani, BIİ adayı Nuri el-Maliki’yi hükü- meti kurmakla görevlendirmiştir. 20 Mayıs 2006’da güvenoyu alan El-Maliki hü- kümeti, Saddam rejimi devrildikten sonra Irak’ta geçici olmayan ve tam dönem görev yapması öngörülen ilk hükümet olmuştur.162 Başbakanlığı öncesinde çok ön plana çıkmamış olan el-Maliki hakkında Bush yönetiminin Ulusal Güvenlik danışmanı Stephen Hadley “lider olmak isteyen ama nasıl yapacağını bilemeyen birisi olarak beni etkiledi” demiştir.163 Maliki, başarısının Amerika’nın kuklası ol- manın sonucu olduğunu ileri sürenlere “Kendimi Amerikan dostu görüyorum, fakat Amerika’nın Irak’taki adamı değilim” cevabını vermiştir.164

159. Nouri al-El Maliki, http://www.biography.com/people/nouri-al-maliki-504526. Erişim tarihi: 20 Ocak 2013. 160. Toby Dodge, Iraq: From War to a New Authoritarianism, (London, The International Institute for Strategic Studies, 2013), Kindle baskısı. Michael Eppel, Kürtlerin el-Caferi’ye itiraz gerekçesinin onun Kürtlerin federalist eğilimlerine karşı olması ve bunu dizginlemek amacıyla Kürt Bölgesel Yönetimi’ne karşı Türkiye’ye yakınlaşması olduğunu belirtmektedir. “Kurdish Leadership in Post-Saddam Iraq: National Challenges and Changing Condi- tions”, içinde Amatzia Baram, Achim Rohde, ve Ronen Zeidel (der), Iraq between occupations: perspectives from 1920 to the present (New York: St. Martin’s Press, 2010) , s. 87. 161. David Ignatius, “ In Iraq’s Choice, A Chance For unity”, Washington Post, 26 Nisan 2006; Parker, Salman, a. g. e. 162. “Ülke rehberi: Irak,” BBC Türkçe, 15 Nisan 2009, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2004/01/040112_irak_rehber.shtml 163. Yochi J. Dreazen, “Nuri Kamal al-El Maliki, Strong Man,” National Journal, 14 Ekim 2011, http://www.nationaljournal.com/magazine/nuri-kamal-al-El Maliki-strong-man-20111013, Erişim tarihi: 20 Mart 2012. 164. Borzou Daragahi, “`Not America’s Man In Iraq,’ Premier Says,” LA Times, 28 Ekim 2006, http://articles.latimes.com/2006/oct/28/world/fg-iraq28, Erişim tarihi: 20 Mart 2012.

59 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Nuri El Maliki, iktidarının ilk zamanlarında hem Amerikan askerlerine ve Iraklı güvenlik güçlerine saldırılar düzenleyen Şii ve Sünni silahlı grupların isyanları, hem de bu grupların arasında her geçen gün artan mezhep çatışmaları gibi iki de- vasa sorunla karşı karşıya kalmıştır.165 Özellikle iktidarı paylaştığı Irak İslam Yük- sek Konseyi’nin güvenlik güçlerine entegre edilmiş eski milis güçlerine ve Sadr grubunun milis güçlerine karşı harekete geçmekte gecikmiş ve hatta onları yer yer koruyucu bir tavır da sergilemiştir. Amerikan ordusunun da desteğiyle ilk kez, önce 2007’nin yazında Bağdat ve civarında, ardından da 2008’in başlarında güney vilayetlerinde Şii milislere karşı operasyonlar düzenlenmeye başlamıştır. 2008 yı- lında Sadr’a bağlı Mehdi Ordusu ve ondan kopan gruplar arasındaki çatışmalar tırmanınca, Maliki hükümetiyle Sadr arasında anlaşmazlıklar artmış, Amerikan askeri güçlerinin aktif desteği sayesinde El-Maliki, Sadr’ın Mehdi Ordusu’nu ve ondan kopan diğer milis gruplarını Sadr şehri ve güney vilayetlerinde bastırmaya muvaffak olmuştur.166

Maliki, Mehdi Ordusu’nu bastırdıktan sonra ABD ile Amerikan askerlerinin Irak’tan çekilmesi ve ikili ilişkilerin geleceğine ilişkin konuları belirleyen Kuvvet- lerin Statüsü Anlaşmaları’nı (KSA) yapmıştır.167 Nitekim Sadr güçleriyle çatışır- ken Maliki Amerika’nın desteğini almış, KSA’ya da Irak devletinin gerek gördüğü takdirde teröristlere ve terörist eylemlere karşı Amerikan birliklerinden yardım isteyebilmesini mümkün kılan maddeler konmuştur.168

Bu anlaşmaların hemen ardından 31 Ocak 2009’da yerel seçimler yapılmış, Irak halkı gözünde popülerliği artan el-Maliki’nin Hukuk Devleti İttifakı (HDİ), Bağ- dat ve Basra gibi büyük şehirleri alarak seçimlerden galip çıkmıştır.169 Yerel se- çimlerden başarılı çıkan el-Maliki, 7 Mart 2010 genel seçimlerine Şii bloğu BIİ ile girmeme kararı almış ve kendisinin liderliğini yaptığı HDİ ile seçimlere girmiş ve 89 sandalye kazanarak ikinci olmuştur. Irak Anayasası’nın 73. maddesine göre hükümeti kurma görevinin seçimlerde en fazla temsilci kazanmış bloğa verilmesi şartı nedeniyle, seçim sonuçlarına göre dezavantajlı bir duruma düşmüş olan Maliki’nin ikinci dönem başbakanlığının önünü iki gelişme açmıştır. Birincisi,

165. Adeed Dawisha, Iraq: A Political History from Independence to Occupation,(Princeton: Princeton University Press, 2011), s. 262-264; Dodge, a. g. e., 2. Bölüm. 166. Marisa Cochrane, “The Fragmentation of the Sadrist Movement”, Institute for the Study of War, Iraq Report 12, s. 23, Faik Uyanık, “El Maliki ve Sadrcıların çatışma nedenleri,” BBC Türkçe, 26 Mart 2008, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2008/03/080326_hardy_iraq_shia.shtml 167. Nouri al-El Maliki, Biography.com, http://www.biography.com/people/nouri-al-El Maliki-504526, Erişim tarihi: 20 Mart 2012 168. Ufuk Ulutaş ve Furkan Torlak, “Çekilme Sonrası Irak’ta Düzen Arayışı,” SETA Analiz, Aralık 2011, s.6 169. “Irak’ta yerel seçimlerin galibi El Maliki,” NTV, 6 Şubat 2009, http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/474533.asp, Erişim tarihi:20 Mart 2012.

60 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

28 Mart 2010’da Irak Federal Mahkemesi tarafından verilen karardır. Bu karara göre, seçimlerden sonra oluşturulacak bir koalisyon, Anayasa’nın 73. maddesin- deki şartı karşılama için yeterli olduğudur. İkincisi de, Mayıs 2010’da HDİ ile di- ğer Şii bloğu Irak Ulusal İttifakı’nın Ulusal İttifak (Uİ) adı altında yeni bir blok oluşturmasıdır. Ancak yeni blok içinde kimin başbakan olacağı üzerinde bir türlü anlaşma sağlanamaması hükümet krizini Kasım ayına kadar geciktirmiştir. Gerek Amerikan hükümetinin arabuluculuğu ve baskıları, gerekse Maliki’nin Kürdistan İttifakı’nın 19 şartını kabul etmesi sonucunda, Irakiye listesinin de dâhil olduğu oldukça geniş tabanlı bir hükümetin el-Maliki başbakanlığında kurulmasına 10 Ekim 2010’da imzalanan Erbil Anlaşması’nın taraflar arasında imzalanması suretiyle karar verilmiştir.170 13 Ekim’de Cumhurbaşkanı seçilen Celal Talabani, 25 Ekim’de el-Maliki’yi hükümeti kurmakla görevlendirmiş ve yeni hükümet 22 Ara- lık’ta Irak Parlamentosu’ndan güvenoyu almıştır.171

İlk hükümetini 2006’da kuran Maliki, başbakanlığının ilk yılında zayıf bir liderlik performansı göstermiştir. Ancak 2007 yılından itibaren pozisyonunu güçlendir- meye ve siyasi gücü kendi elinde yoğunlaştırmaya başlamıştır. Bu yöndeki ilk gi- rişimlerinden biri kurumsal yapıyı saf dışı bırakmak suretiyle aile fertlerini, yakın çevresini ve kendisiyle ittifak bağı olan kişileri önemli mevkilere atayarak ordu ve güvenlik kuvvetlerini kontrolü altına almak olmuştur. Bunu yargıyı ve ardından da diğer bağımsız kurumları kendi denetimi altına alması izlemiştir. Başbakan- lık ofisini devlet gücünün merkezi haline getirerek politikaların oluşturulması ve uygulanması sürecinde kabine ve parlamentonun etkisini azaltmıştır.172 Maliki’ye bu imkânı sağlayan en büyük faktör, muarızlarının onu anayasaya aykırı davran- makla suçlamasına rağmen, bizzat anayasanın kendisi olmuştur. Altı ay gibi kısa bir sürede anayasayı hazırlamak için seçilen Kurucu Meclis’in ciddi olarak anayasa üzerinde çalıştığı süre birkaç haftayı geçmemiş ve ortaya aceleyle yazılmış ve birçokboşluk barındıran bir metin çıkmıştır. Maliki de güvenlik, yargı ve diğer bağımsız kurumları kendi denetimi altına alıp otoriter rejimini tesis ederken bizzat anayasadaki boşluklardan istifade etmiştir/ etmektedir.173

Maliki, ikinci başbakanlık döneminde gücünü perçinlemek için siyasi elitler ara- sındaki bölünmeleri körüklemiş, siyasetçilerin davranışlarını belirleyen kuralların eksikliğini manipüle etmiş ve yönetimin her tarafına yayılacak şekilde alternatif

170. Kenneth Katzman, “Iraq: Politics, Governance, and Human Rights”, 15 Ocak 2013, Congressional Research Service, s. 11-12. 171. A. g. e., s. 13-14. 172. Dodge, “State and society in Iraq”, s. 245. 173. Zaid al-Ali, “Iraq: ten years of hubris and incompetence”, Open Democracy, 22 Mart 2013, http://www.opendemocracy.net/zaid-al-ali/iraq-ten-years-of-hubris-and-incompetence. Erişim tarihi: 24 Mart 2013.

61 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

bir informel güç yapılanması oluşturmuştur. Erbil anlaşmasının maddelerini ya hiç uygulamamış ya da keyfi olarak yorumlayıp kendi çıkarlarına uygun şekilde uygulamıştır. Atamalar yapılana dek İçişleri, Savunma ve Ulusal Güvenlikten So- rumlu Devlet Bakanlığı görevlerini de üstlenmiştir. Ancak iki yıl sonra Savunma ve Ulusal Güvenlikten Sorumlu Devlet Bakanlıklarına vekâleten ve anlaşmaya ay- kırı şekilde atamalar yapmış ve kendisi vekaleten İçişleri Bakanlığı’nı yürütmeye devam etmiştir.174

Amerikan askerlerinin çekilmesinin ardından düzenlediği basın toplantısında Erbil Anlaşmasını reddetmiş, geniş tabanlı koalisyon hükümetini bozarak Şii partilere dayalı çoğunluk hükümetine gidebileceği tehditini savurmuştur. Erbil Anlaşması’nın en önemli unsuru olan ve bütün önemli siyasalarda veto hakkına sahip olan Stratejik Siyasa Ulusal Konseyi ise hayata geçirilememiştir. İleride kurumlar ve yargı ile ilgili bölümde de göreceğimiz gibi, iyice uysallaştırılmış yüksek yargı organını var olan bağımsız kurumsal denetim kurumlarını zayıflatmada ve başbakanın etkisine açık hale getirmede kullanmıştır. Yargı bu süreçte iki yönlü işlev görmüştür: Birincisi, yaptığı yorumlarla, bağımsız denetim kurumlarını baş- bakanın etki alanına sokmuş, ikinci olarak da bu kurumların başlarındaki etkili kişileri yolsuzluk davalarıyla saf dışı etmede kullanılmıştır.175

Hakkında gücü kendi elinde toplamaya çalıştığı yorumları yapılan Maliki,176 bu durumla “İkinci bir Saddam dönemi mi başlıyor?” sorusunu gündeme taşımıştır. Şii Başbakan Nuri El Maliki’nin, Amerikan birliklerinin 15 Aralık 2011’de Irak’tan çekilmelerinin hemen ardından 18 Aralık’ta Cumhurbaşkanı Yardımcısı Sünni Tarık el-Haşimi hakkında, teröre destek verdiğini iddia ederek tutuklama kararı çıkarması, mezhepler arası gerilimi yeniden tırmandırmış ve ikinci Saddam en- dişelerini de güçlendirmiştir.177 Bu endişeler el-Haşimi’ye gıyabında idam cezası verilmesi ve Rafi el-İsavi’ye yönelik de benzer bir operasyona gidilmesi üzerine daha da artmıştır. Her geçen gün giderek marjinalleştirilen Sünni kesim el-İsavi operasyonundan sonra Aralık 2012’de başlamış olduğu merkezi hükümete karşı protestolarını sürdürmeye devam etmektedir.

Irak Bölgesel Kürt Yönetimi Başkanı Mesud Barzani, “Dünyanın neresinde bir ki- şinin hem ordunun başında, hem başbakan, hem savunma bakanı, hem istihbarat

174. Dodge, “State and society in Iraq”, s. 247-248. 175. Dodge, Iraq: From War to a New Authoritarianism, Kindle. 176. Daniel Serwer ve Sam Parker, “El Maliki’s Iraq between Two Elections,” USIP, Mayıs 2009, s.4. 177. Taha Dağlı, “Ortadoğu’nun denklemi: Sünni-Şii-Kürt kutuplaşması,” Sabah, 7 Şubat 2012, http://www.sabah.com.tr/Dunya/2012/02/07/ortadogunun-denklemi-sunnisiikurt-kutuplasmasi

62 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

başkanı, hem de ulusal güvenlik konseyi başkanı olduğu görülmüştür” diyerek bu tepkiyi dile getirmiştir.178 Ayrıca Kürt Bölgesel Yönetimi ile de her geçen gün ilişkiler kötüye gitmektedir. Petrol gelirleri, sınır konusundaki anlaşmazlıklar ve ihtilaflı topraklar civarında merkezi hükümetin askeri varlığının artırılmasına ilaveten bütçe konusundaki anlaşmazlıklar ilişkileri normalleşmeyi zorlaştıran bir noktaya çekmektedir.

2.1.2 İbrahim Caferi Ulusal İttifak Lideri

7 Nisan 2005 ve 20 Mayıs 2006 tarihleri arasında Irak Başbakanı olan İbrahim Caferi, 1947 yılın- da Kerbela’da doğmuştur. Ailesi tekstil ticareti ve otelcilikle uğraşan orta sınıf Şii bir aşirete mensuptur.179 1966 yılında Musul’da tıp fakültesinde öğrenimine başlayan Caferi, 1968’de öğrenciliği sırasında Komünizm ve Baas sosyalizmiyle mü- cadele etmek için 1957 yılından beri faaliyet gös- teren ve Irak’ın ilk Şii partisi180 olan Dava Partisi’ne katılmıştır.181 Saddam Hüseyin rejimine karşı şiddeti de içeren şekillerde sert bir muhalefet yapan Dava Parti- si, 1970’lerin sonunda rejim tarafından zalimce bastırılmaya çalışılmış, partinin önde gelenleri idam edilmiş ve 77 bin üyesi öldürülmüştür.182 İbrahim Caferi bu baskı sonucunda 1980’de önce İran’a, sonra 1984’te Suriye’ye ve 1989’da İngilte- re’ye yerleşmiştir. Sürgünde olduğu süre boyunca partinin sözcülüğünü de yapan Caferi, Saddam rejimine karşı yurt dışında bulunan özellikle Şii muhalifleri ör- gütlemeye ve organize etmeye çalışmıştır.183

İbrahim Caferi, Saddam rejiminin devrilmesinden hemen sonra 2003’te, pek çok muhalif lider gibi Irak’a geri dönmüştür. Dönüşünün ardından önce Irak Geçici

178. “Barzani’den El Maliki’ye sert suçlama,” Dünya Bülteni, 21 Mart 2012, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=202643, Erişim tarihi: 21 Mart 2012. 179. “Portre: Celal Talabani ve İbrahim Caferi,” Radikal, 11 Nisan 2005, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=743592&CategoryID=100 180. “A wily politician known for playing his cards close to his chest,” Guardian, 22 Şubat 2005, http://www.guardian.co.uk/world/2005/feb/22/iraq1 181. Sharon Otterman, “IRAQ: Ibrahim Jaafari,” CFR, 7 Nisan 2005, http://www.cfr.org/iraq/iraq-ibrahim-jaafari/p8035 182. “Portre: Celal Talabani ve İbrahim Caferi,” Radikal, 11 Nisan 2005, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=743592&CategoryID=100 183. “Portre: Celal Talabani ve İbrahim Caferi,” Radikal, 11 Nisan 2005, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=743592&CategoryID=100

63 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Hükümet Konseyi’ne seçilen Caferi, Haziran 2004’te Amerika tarafından vekaleten Irak cumhurbaşkanlığına atanan Gazi El Yaver’in iki başkan yardımcısından biri olmuştur.184 2004 yılında yapılan bir kamuoyu anketinde İbrahim Caferi, iki Şii din adamı Ayetullah Ali El Sistani ve Mukteda El Sadr’dan sonra en popü- ler ve sevilen üçüncü kişi seçilmiştir.185 Bu Irak’ta kurulacak hükümetlerde belirleyici aktör olan Amerika’nın da gözünden kaçmamış, halkın tercihi dikkate alınmıştır.186 Nitekim Caferi, 30 Ocak 2005’te yapılan ve Birleşik Irak İttifakı’nın 140 sandalye elde ederek birinci bitirdiği kurucu parlamento seçimlerinden sonra Cumhurbaşkanı Celal Talabani tarafından başbakan olarak hükümeti kurmakla görevlendirilmiştir.187 3 Mayıs 2005’te geçiş hükümetini kuran Caferi yeni ana- yasayı hazırlayan kadronun da başında yer almıştır.188 İbrahim Caferi, başbakan seçildikten sonra bir dergiye verdiği röportajda “Amerika’nın Irak’ı Saddam’dan kurtardığını ve sonsuza kadar buna müteşekkir olacaklarını” ifade etmiştir.189

Irak’ın seçilmiş ilk başbakanı unvanına sahip olan Caferi, bazı analistlere göre mü- tevazı ve ılımlı bir politikacıdır. Zira başbakanlığı süresince siyasette ve toplumda kadınların daha aktif roller üstlenmesi gerektiğini ifade etmiş, ülkedeki etnik ve dini ayrışmanın iyileştirilmesi savunmuş, İslam’ın siyasetteki rolüne dair ılımlı bir duruş benimsemiş ve din adamlarının siyasette etkin olmasına karşı çıkmıştır.190 Dava Partisi üyelerinin genelinin algısına göre de Caferi, dindar bir insan olmaktan çok seküler yanı ağır basan bir kişidir.191 Dava Partisi üyelerinde hâkim olan bu kanaate rağmen Caferi, selefi İyad Allavi tarafından “İran’la yakın ilişkileri olan siyasal İslamcı bir siyasetçinin gerçekte ılımlı düşüncelere sahip olamayaca- ğı” şeklinde eleştirilmiştir. İbrahim Caferi, seçim döneminde her ne kadar seçilen başbakanın sadece Şiilerin değil bütün Irak’ın başbakanı olacağını söylese de192 görevde kaldığı süre boyunca Sünniler, Kürtler ve Şiiler arasında anlaşmazlıklar tırmanmış, bu da Aralık 2005 seçimlerin ardından Kürtler ve Sünni Arapların

184. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, (Boulder: Westview Press, 2011), s.271,283. 185. Sharon Otterman, “IRAQ: Ibrahim Jaafari,” CFR, 7 Nisan 2005, http://www.cfr.org/iraq/iraq-ibrahim-jaafari/p8035 ve Martin Asser, “Profile: Ibrahim Jaafari,” BBC News, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4268143.stm 186. “Portre: Celal Talabani ve İbrahim Caferi,” Radikal, 11 Nisan 2005, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=743592&CategoryID=100 187. Mohamed El-Shibiny, Iraq :A Lost War, (New York: Pallgrave Macmillan, 2007), s.143. 188. Ufuk Ulutaş ve Furkan Torlak, “Çekilme Sonrası Irak’ta Düzen Arayışı,” SETA Vakfı, Aralık 2011, s.9, http://www.setav.org/ups/dosya/101391.pdf 189. “Ibrahim al-Jaafari: Prime minister from January 2005 to April 2006,” CBC News Online, 27 Nisan 2006, http://www.cbc.ca/news/background/iraq/al-jaafari.html 190. Sharon Otterman, “IRAQ: Ibrahim Jaafari,” CFR, 7 Nisan 2005, http://www.cfr.org/iraq/iraq-ibrahim-jaafari/p8035 191. El-Shibiny, s. 146. 192. Martin Asser, “Profile: Ibrahim Jaafari,” BBC, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4268143.stm

64 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

Caferi’nin tekrar başbakan olmasına itiraz etmesine neden olmuştur. Bu itirazlara ABD tarafından da destek verilmesinin ardından Caferi önce 20 Mayıs 2006 tarihinde başbakanlığı, Mayıs 2007 tarihinde de Dava Partisi liderliğini Nuri El Maliki’ye kaptırmıştır.193

Başbakanlığı ve parti liderliğini kaybetme sürecinde Dava Partisi ile ihtilaf yaşa- yan İbrahim Caferi 2008 yılında Milli Islah Hareketi (MIH) adında yeni bir parti kurmuştur. 194 Caferi, MIH’ın siyasi, sosyal ve kültürel bütün öğeleri bünyesinde barındırarak, mezhepçilik ve mezhep kotaları ile mücadele edeceğini ifade etmiş- tir.195 Caferi’nin liderliğindeki MIH 2009’daki yerel seçimlerde Irak genelinde 23 sandalye kazanmıştır. İbrahim Caferi 7 Mart 2010’ya yapılan genel seçimlere Am- mar El Hekim ve Mukteda El Sadr’ın da içinde olduğu Irak Ulusal İttifakı’ya birlite girmiştir. İttifak bu seçimlerde yüzde 17,98 oy oranıyla 70 sandalye kazanmıştır.196 Eski Maliye Bakanı Rafi el-İsavi’nin evi ve ofisine yapılan baskından sonra başla- yan gösteriler ve Bölgesel Kürt Yönetimi ile Maliki arasında yaşanan sorunlardan sonra ülkedeki gerilim ortamını yatıştırmak için İbrahim el-Caferi Ocak 2013’tan başlayarak ülkedeki çeşitli siyasi aktörlerle görüşmeler yapmak üzere teşebbüs- lerde bulunmuştur. El-Caferi böyle bir çaba içine girmesinin nedenini ülkedeki siyasi liderleri bir müzakere masasına oturtmak süretiyle ülkenin sorunlarının çözümüne ortaklaşa çalışmak olarak açıklamıştır. Ancak gerek Sünni muhalefetin önemli kısmı gerekse Kürt siyasi liderleri el-Caferi’nin başbakanlığı döneminin zihinlerinde acı bir hatıra bıraktığını ve onun da el-Maliki ile aynı kumaştan oldu- ğunu söyleyerek el-Caferi’nin girişimlerine fazla sıcak bakmamışlardır.197

Son zamanlarda el-Caferi’nin Türkiye’nin Bölgesel Kürt Yönetimi ve Irak’taki Sünni kesimle olan yakın ilişlerinden ve Suriye muhalefetine olan desteğinden rahatsız olduğunu ifade eden görüşleri basında yer bulmuştur.198

193. Marina Ottaway ve Daniel Kaysi, “Who Will Be the Next Prime Minister?” Carnegie Endowment, 5 Nisan 2010, http://carnegieendowment.org/2010/04/05/who-will-be-next-prime-minister-of-iraq/3yv4#jaafari, El-Shibiny, s. 185. 194. “Iraqi National Alliance, National Reform Movement,” Carnegie Endowment, http://carnegieendowment.org/publications/special/misc/iraqielections2010/index.cfm?fa=ina#nrm 195. İbrahim Caferi Resmi İnternet Sitesi: Milli Islah Hareketi “National Reform Movement,” 19 Nisan 2011, http://www.al-jaffaary.net/index.php?aa=news&id22=742 196. 197. “An Alternative Prime Minister”, The Majalla, 16 Ocak 2013, http://www.majalla.com/eng/2013/01/article5523738. Erişim tarihi: 25 Mart 2013. 198. “İbrahim Caferi’den Türkiye’ye Suçlama”, Onedio, 1 Mart 2013, http://onedio.com/haber/ibrahim-caferi-den-turkiye-ye-suclama-83182. Erişim tarihi:21 Mart 2013.

65 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

2.1.3 İyad Allavi El Irakiyye Lideri

Irak eski Başbakanı ve El Irakiye Bloğu’nun lideri olan İyad Allavi, 1945 yılında Bağdat’ta, siyasette de aktif olan, tüccar ve Şii bir ailenin çocuğu olarak doğmuştur. O dönemde Bağdat’ın en iyi okullarından birisi olan, Cizvitler tarafından kurulmuş ve Ahmet Çelebi ve Adil Abdulmeh- di gibi Irak siyasetinde etkin isimlerin de eğitim aldığı Bağdat Koleji’nde okumuştur.199 İyad Alla- vi, henüz 12 yaşındayken Baas Partisi’ne katılarak Komünizm’e karşı gösteriler organize eden grupların içerisinde yer almıştır. Allavi, siyasi faaliyetlerine Bağdat Üniversitesi’ndeki tıp eğitimi süresince de devam etmiştir.200 Baas Partisi 1968’de bir darbeyle iktidara geldiğinde Saddam Hüseyin, parti içerisinde bir güç odağı olmaya ve yerini sağlamlaştırmak adına tehdit olarak gördüğü isimlere saldırma- ya başlamıştır. Allavi, bu yıllarda partide elitist bir yaklaşımın benimsendiğini ve istihbarat örgütlenmesine gereğinden fazla önem verildiğini düşündüğü için Saddam Hüseyin’le problemler yaşadığını belirtmiştir.201 Bu anlaşmazlıkların ya- nında Saddam’a muhalefet eden bazı kişilerin öldürülmesi üzerine İyad Allavi 1971 yılında Londra’ya yerleşmiş, burada kaldığı zaman zarfında 1976’da Londra Üniversitesi’nde yüksek lisansını ve 1979’da Guy’s Hastanesi nöroloji bölümünde uzmanlığını tamamlamıştır.202

İyad Allavi 1970 yılında Saddam Hüseyin ve diğer Baas önde gelenleri ile ilişkisini kopardığını söylese de203 muhalifleri, Allavi’nin Baas ile olan ilişkisinin 1970’lerin ortalarına kadar devam ettiğini belirtmektedirler. 1971’den 1975’e kadar geçirdiği dört yıllık sürede Avrupa’da yaşayan Iraklı göçmenlerden Baas Partisi’ne destek toplamaya çalışmış ve partinin İngiltere’deki temsilciliğini yapmıştır. Allavi burada Irak Büyükelçiliği’nin yürüttüğü faaliyetlerin dışında parti temsilcisi olarak istihbarat görevinde bulunmuş ve Iraklı öğrencilerin partiye karşı tutumlarını

199. John Lee Anderson, “A Man of the Shadows,” NewYorker, 24 Ocak 2005, http://www.newyorker.com/archive/2005/01/24/050124fa_fact1?currentPage=all 200. İyad Allavi, resmi internet sayfası: http://wifaq.com/page.asp?pageID=107&lang=arb 201. John Lee Anderson, “A Man of the Shadows,” NewYorker, 24 Ocak 2005, http://www.newyorker.com/archive/2005/01/24/050124fa_fact1?currentPage=all 202. İyad Allavi, resmi internet sayfası: http://wifaq.com/page.asp?pageID=107&lang=arb 203. Anthony Shadid, “Iraq’s Last Patriot”, The New York Times, 4 Şubat 2011.

66 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

gözlemlemiştir.204 Allavi’nin bu dönemde İngiliz istihbaratı MI6 ile ilişkide olduğu ve MI6 aracılığı ile de CIA ile temasa geçtiği belirtilmektedir.205 Saddam Hüseyin bu dönemde Allavi’nin İngiliz istihbaratı ile birlikte çalıştığı ve Iraklı göçmenleri kendisine karşı örgütlediği düşüncesinden hareketle onu Irak’a geri çağırmış, fakat Allavi bu teklifi kabul etmemiştir. Baas Partisi’yle yaşadığı uyuşmazlıklara bu son olay da eklenince Allavi 1975’te partiden istifa etmiştir.206

Allavi, Saddam Hüseyin’in emriyle 4 Şubat 1978’de Londra’daki evinde gece vakti baltalı bir saldırıya uğramış207 ve bu saldırıda başından, göğsünden ve sağ baca- ğından yaralanmıştır. İyad Allavi, yaralarının iyileşmesi için 1 yıl boyunca tedavi görmüş ve bu sürede gerek kendisi gerekse ailesi çeşitli tehditler almıştır.208 Allavi tedavisinden sonra Saddam Hüseyin’e karşı muhalifleri örgütlemeye çalışmış, bu amaçla 1980’lerde Ortadoğu’da sürgünde bulunanlarla toplantılar yapmış ve Irak ordusundaki isyan eden askerlerle bağlantılar geliştirmiştir.209

Irak’ın Kuveyt’i işgalinin ardında Allavi, siyasi ortamın müsait olduğu kanaatiyle taraf değiştiren Baasçılar ve güvenlik görevlileriyle Irak Ulusal Uzlaşma Hareke- ti’ni (UUH) kurmuştur. Sürgündeki eski Baasçılar ile rejime muhalif subaylar ve eğitimli orta sınıf zümreden oluşan laik ve milliyetçi bir oluşumdur.210 CIA ve MI6 başta olmak üzere Batılı istihbarat servisleriyle sıkı bağlantıları olan hareket bir süre sonra el-Müstakbel (Gelecek) radyosunu faaliyete geçirmiştir. Haziran 1996’da Beyaz Saray’ın onayı ve CIA’nın finansal desteğiyle darbe planları yapmış, fakat Saddam Hüseyin’in planı öğrenmesiyle, darbe gerçekleşmemiştir.211 Bu giri- şimde UUH’den 30 asker idam edilmiş ve 100 tanesi de tutuklanmıştır.212

Bu planın başarısızlıkla sonuçlanmasından sonra Allavi Londra’ya dönmüş, fakat Saddam’ı devirme planından vazgeçmemiş ve bu yolda Amerika, İngiltere ve Ürdün tarafından desteklenmiştir. 11 Eylül 2001’den sonra ABD’nin Irak’ı işgal

204. John Lee Anderson, “A Man of the Shadows,” NewYorker, 24 Ocak 2005, http://www.newyorker.com/archive/2005/01/24/050124fa_fact1?currentPage=all 205. Shadid, a. g. e. 206. David Ignatius, “A Big Man To Watch In Baghdad,” The Washington Post, 1 Şubat 2004, http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A23-2004Jan30.html 207. Profile: İyad Allawi, BBC, 27 Mart 2010, http://news.bbc.co.uk/2/hi/3757923.stm 208. David Ignatius, “A Big Man To Watch In Baghdad,” The Washington Post, 1 Şubat 2004, http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A23-2004Jan30.html 209. Profile: İyad Allawi, BBC, 27 Mart 2010, http://news.bbc.co.uk/2/hi/3757923.stm 210. “Iraq’s Secular Opposition: The Rise and Decline of al-Iraqiya”, International Crisis Group, Middle East Report No: 127, 31 Temmuz 2012, http://goo.gl/ps4CiQ. Erişim tarihi: 24 Mart 2013. 211. John Lee Anderson, “A Man of the Shadows,” NewYorker, 24 Ocak 2005, http://www.newyorker.com/archive/2005/01/24/050124fa_fact1?currentPage=all, Erişim tarihi: 15 Mart 2012. 212. Profile: İyad Allawi, BBC, 27 Mart 2010, http://news.bbc.co.uk/2/hi/3757923.stm

67 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

edeceğine dair haberler üzerine İngiliz ve Amerikan hükümetlerine Irak’la ilgili istihbarat bilgileri vererek işgal hazırlıklarına destek vermiştir.213 Saddam rejiminin 2003’te yıkılmasından sonra ABD tarafından kurulan Geçici Irak Hüküme- ti’ne seçilmiştir. 2003 Ekim’inde dönüşümlü başkanlık yapmış ve 28 Mayıs 2004’te oybirliği ile geçici başbakanlık görevine getirilmiştir. Kuzeni Ali Allavi, Fransız- ların İyad Allavi’yi “gölgelerin adamı” olarak tanımladıklarını belirtirken kendisi Allavi’yi “gizemli, anlaşılması zor, gençlik yıllarında Baasçı sonrasında da Saddam’a karşı Batı istihbaratlarıyla çalışan bir adam” olarak tanımlamaktadır. Ali Allavi, kendisinin savunma bakanlığı görevinde bulunduğu Geçici Irak Hükümeti’ne bu özelliklerinden dolayı İyad Allavi’nin başbakan seçildiğini ileri sürmüş ve “İyad, iktidarı sağlamayı bir istihbarat oyunu olarak gören bir zihniyete sahip” demiştir.214

Allavi’nin Amerikalılar tarafından seçilmesinde onun diğer dini ve etnik gruplarla iyi ilişkileri olan seküler bir Şii olmasının da etkili olduğunu düşünenler bu- lunmaktadır.215 İşgal sonrası Irak’a döndükten sonra, Şiiler tarafından eski Baasçı, halkın geneli tarafından CIA’in adamı, dini liderler tarafından da aşırı seküler bu- lunduğu için Irak içerisinde fazla popülaritesi olmayan Allavi,216 geçici yönetim dönemindeki başbakanlığı sırasında silahlı grupların üzerine giderken mezhepler arasında ayrım yapmaması takdir toplamıştır.217 Seküler, mezhepçilikten uzak ve Iraklı kimliğine vurgu yapan bir Şii lider olması onu Sünniler nazarında, özellikle 2010 seçimleri öncesinde birleştirici bir figür haline getirirken, aşağıda göreceği- miz gibi, çoğunluğu Sünni ve bir kısmı eski Baasçı siyasetçilerden olan bir listenin kuruluşuna öncülük etmesi ve başında olması Şiilerce “bıyıksız Saddam” olarak nitelendirilmesine yol açmıştır.218

İyad Allavi, 2009 yılında Irak Cumhurbaşkanı Yardımcısı Tarık El-Haşimi ve Sün- ni siyasetçi Salih el Mutlak ile beraber Irak Ulusal Hareketi’ni (El Irakiye İttifakı) kurmuştur. Allavi, Irak’ta farklı dini ve etnik grupların olmasını problem olarak görmediğini fakat siyasal sistemin farklılıkları kapsamada sorunlu olduğunu sa-

213. David Ignatius, “A Big Man To Watch In Baghdad,” The Washington Post, 1 Şubat 2004, http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A23-2004Jan30.html 214. John Lee Anderson, “A Man of the Shadows,” NewYorker, 24 Ocak 2005, http://www.newyorker.com/archive/2005/01/24/050124fa_fact1?currentPage=all, Erişim tarihi: 15 Mart 2012. 215. John Lee Anderson, “A Man of the Shadows,” NewYorker, 24 Ocak 2005, http://www.newyorker.com/archive/2005/01/24/050124fa_fact1?currentPage=all, Erişim tarihi: 15 Mart 2012. 216. David Ignatius, “A Big Man To Watch In Baghdad,” The Washington Post, 1 Şubat 2004, http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A23-2004Jan30.html. 217. “Iraq’s Secular Opposition: The Rise and Decline of al-Iraqiya”, s. 5. 218. Shadid, “Iraq’s last patriot”.

68 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

vunmuştur.219 El Irakiyye’de farklı mezhepten üyelerin olması da bu konuda Alla- vi’nin tutarlılığının göstergesi olarak algılanmıştır.220 Allavi, 2010 seçimlerinde de bu politikayla hareket ederek Şii ve Sünni temsilcilerden oluşan Irakiye İttifakı’yla seçime girmiş ve 91 sandalye kazanarak birinci olmuştur. Etnisite ve mezhep farkı gözetmeksizin oluşturulmuş grup, Irak’ın geleceği açısından önemli görülmüş ve ABD ve Türkiye tarafından da desteklenmiştir.221

Aylarca süren hükümet oluşturma çabaları sonucunda Allavi’nin partisi el-Maliki başbakanlığındaki hükümete büyük koalisyon ortağı olarak katılmıştır. Allavi kabinede yer almamış ve Erbil Anlaşması’na göre oluşturulması öngörülmüş Stratejik Siyasa Ulusal Konseyi’nin başına geçirilmesi kararlaştırılmıştır. Ancak bu müesse- se hiç bir zaman kurulamamıştır. Amerikan askerlerinin çekilmesinin ardından Başbakan el-Maliki’nin el-Irakiye ittifakının önde gelen isimleri olan Tarık el-Ha- şimi, Salih el-Mutlak ve Rafi al-İsavi gibi isimlere karşı yargıyı ve güvenlik güçle- rini kullanarak giriştiği sindirme ve saf dışı bırakma operasyonları üzerine Irakiye ittifakı ile Başbakan arasında gerilimler yaşanmış, fakat Allavi’nin liderliğini üst- lendiği ittifak üzerinde bağlayıcı bir etkisinin olmaması ve ittifak içindeki unsurla- rın öncelikle kendi çıkarları doğrultusunda hareket etmeyi tercih etmesi nedeniyle el-Maliki’nin sistem üzerindeki hâkimiyeti her geçen gün sağlamlaşmıştır.

Irak Temsilciler Meclisi’ndeki en kalabalık grubun lideri olan Allavi zaman zaman yurt dışında yaptığı görüşmelerle ve dünya kamuoyuna yönelik kaleme aldığı ya- zılarla Irak’taki durumun vahametine dikkatleri çekmeye çalışmaktadır. Bu çaba- larının bir parçası olarak 18 Mart 2013’te Türkiye’ye gelen Allavi bir dizi önemli görüşme yapmış222 ve basına açıklamalarda bulunmuştur. Kendilerinin hüküme- tin en büyük ortağı olmalarına rağmen devre dışı bırakıldıklarını, bütün kararla- rın başbakan ve danışmanlarınca alındığını, muhaliflerin korkutma, kaçırma ve hapse atma gibi yollarla sindirildiklerini ve ülkenin hızla iç savaşa doğru gittiğini vurgulayan Allavi, Maliki’nin Türkiye’ye yönelttiği “Irak’ın içişlerine müdahale” eleştirisinin yersiz olduğunu belirtmiştir.223

219. John Lee Anderson, “A Man of the Shadows,” NewYorker, 24 Ocak 2005, http://www.newyorker.com/archive/2005/01/24/050124fa_fact1?currentPage=all, Erişim tarihi: 15 Mart 2012. 220. Profile: İyad Allawi, BBC, 27 Mart 2010, http://news.bbc.co.uk/2/hi/3757923.stm 221. Mete Çubukçu ve Taha Özhan, ‘İşgal Altında İstikrar Arayışları 2010 Irak Seçimleri,’ SETA VAKFI, Nisan 2010, s.26 222. “FM Davutoğlu meets with Allawi for talks on Iraqi crisis, Syria”, Today’s Zaman, 18 Mart 2013, http://www.todayszaman.com/news-310070-fm-davutoglu-meets-with-allawi-for-talks-on-iraqi-crisis-syria.html. Erişim tarihi: 26 Mart 2013. 223. “Irak Hükümetinde Yetki Paylaşımı Sorunu”, Haberciniz.com, 20 Mart 2013, http://haberciniz.biz/irak-hukumetinde-yetki-paylasimi-sorunu-1936377h.htm. Erişim tarihi: 23 Mart 2013.

69 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

21 Mart 2013 tarihinde yayınlanan yazısında Allavi, 2010 seçimleri sonucunda yapılan güç paylaşımı anlaşmasıyla ülkede demokratikleşme yolunda yeni bir sayfa açılmasını ummalarına rağmen Başbakan el-Maliki’nin bu anlaşmayı çiğneme- siyle insan hakları ihlallerinin arttığı ve siyasallaştırılmış yargı organları vesilesiyle gücün tamamen kendi elinde toplandığı bir ülkenin meydana getirdiğini dile getirmiştir. Irkçılık ve mezhepçiliğin ülkedeki siyasi ortamın normal bir veçhesi haline geldiğini ifade eden Allavi, bu gidişe dur denmezse ülkede iç savaşın kaçı- nılmaz olacağı öngörüsünde bulunmuştur. Nisan 2013’te yapılacak yerel seçim- ler için dünya kamuoyunu gözlemci olmaya davet ettiği yazısında güç paylaşımı, mutabakat ve denetime açıklık ilkeleri üzerine kurulmuş bir idarenin tek kurtuluş yolu olduğuna vurgu yapmıştır.224

Başbakan Maliki’nin Irakiye ittifakına karşı son hamlesi bizzat Allavi’ye karşı, Allavi’nin Bağdat’taki evinin güvenlik korumasının kaldırılmasını emretmesi ol- muştur. Bu girişim Irakiye yetkililerince ve yorumcularca Allavi’ye yönelik örtülü bir tehdit olarak yorumlanmıştır.225

2.1.4 Ammar El Hekim Irak Yüksek İslam Konseyi Başkanı

Seyyid Ammar El Hekim 1972 yılında Necef’te doğmuştur. Köklü Şii bir aileye mensup olan El Hekim’in dedesi 20. yüzyılda Irak’ın önde gelen Şii liderlerinden Ayetullah Muhsin, babası ise Irak Yüksek İslam Konseyi’nin (IYİK) kurucusu Abdülaziz El Hekim’dir.226 70’li yıllarda Ammar El Hekim’in yedi amcası ve 62 akrabası Baas rejimine karşı olduklarından dolayı rejim tarafın- dan idam edilmiştir.227 Bu baskılar sonucunda El Hekim ve babası Abdülaziz El Hekim, 1979 yılında İran’a gitmiştir. Ammar El Hekim, yükseköğrenime kadar Tahran’da çeşitli özel okullarda eğitim almış, daha sonra Kum’da bulunan Arap

224. Ayad Allawi, “Iraqi hope dies last”, Project Syndicate, 21 Mart 2013, http://www.project-syndicate.org/commentary/sectarianism-versus-power-sharing-in-iraq-by-ayad-allawi. Erişim tarihi: 25 Mart 2013. 225. “Maliki orders security forces protecting Allawi’s house to withdraw”, All of Iraq News Agency, 25 Mart 2013, http://goo.gl/Ucwoho. Erişim tarihi: 26 mart 2013. 226. “Current ISCI Leader-His Eminence Ammar Alhakim,”ISCI Resmi İnternet Sitesi: http://goo.gl/C1Y5ix, Erişim tarihi: 16 Mart 2012. 227. Profile: Ammar al-Hakim, Al Jazeera, 7 Mart 2010, http://www.aljazeera.com/focus/iraqelection2010/2010/03/20103562046419917.html

70 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

İslam Üniversitesi İslami İlimler fakültesinde lisansını tamamlamıştır. El Hekim, mezuniyetinden sonra aynı üniversitede dil bilimi, mantık, felsefe ve tefsir dersleri de vermiştir. Evli ve beş çocuk babasıdır.

Siyasetin yanı sıra sosyal ve kültürel alanlarda da etkin bir şahsiyet olan Ammar El Hekim, 2003 yılında El Hekim Vakfı’nı kurmuştur. Merkezi Necef’te olan, Irak’ın genelinde 80’den fazla şubesi bulunan ve insan hakları, insani yardım, kalkınma ve dinler arası diyalog gibi konularda faaliyetlerde bulunan vakfa BM Ekonomik ve Sosyal Konseyi tarafından temsilci statüsü verilmiştir.228 Şii El Hekim’in sosyal ve siyasi anlamda etkin olması nedeniyle, yıkılan Saddam rejiminin güvenlik ajanları tarafından kendisine 14 kez suikast girişiminde bulunulduğu iddia edilmiştir.229 Ammar El Hekim, 2009 yılında babasının vefatından sonra partinin Şura Konse- yi tarafından IYİK liderliğine seçilmiştir. IYİK geleneksel olarak Irak’ta kuzeyde Kürt, ortada Sünni ve güneyde Şii olmak üzere üç bölgesel yönetime ayrılması ge- rektiğini savunmaktadır.230 Fakat El Hekim’in 2010 seçimleri öncesinde bölgesel yönetim söylemi seçmenlerden destek bulamayınca babasının çizgisinde birkaç değişik yaptığı göze çarpmaktadır.231 Bu bağlamda partinin uzun yıllardır destek verdiği Kerkük’ün Kürt bölgesel yönetimine katılması meselesinde El Hekim, “Kerkük küçük bir Irak’tır” demiş ve gerek mezhebe gerekse ırka dayalı yönetim anlayışına karşı olduğunu belirtmiştir.232 Şii bir lider olarak El Hekim, Irak’ta fark- lı din ve ırka mensup bütün grupların temsil edilmesi ve yönetimde söz sahibi olması gerektiğini ifade etmiş,233 bununla birlikte “Saddam taraftarları hariç; zira onların elleri kana bulanmıştır” demiştir.234 2010 Irak parlamento seçimlerinde partinin içinde bulunduğu Ulusal Irak İtilafı %18,2 oy oranıyla üçüncü sırada yer alarak 70 sandalye kazanmıştır.

Partinin lideri olduktan sonra El Hekim’in yaptığı bir diğer değişikliğin de partinin İran politikasında olduğu ileri sürülmektedir. El Hekim’in “Irak Arap ve İslam dünyasının bir parçasıdır” sözü IYİK’in İran’dan uzaklaşmasının bir işareti olarak

228. El Hekim Vakfı Resmi İnternet Sitesi: http://www.alhakimfd.org/index.html 229. “Current ISCI Leader-His Eminence Ammar Alhakim,”ISCI, http://goo.gl/qr9gnX, Erişim tarihi: 16 Mart 2012. 230. Elena Derby ve Anthony H. Cordesman, “The Uncertain Politics behind Iraq’s Elections,”CSIS, s.14, 12 Nisan 2010, http://csis.org/files/publication/100414_Uncertain_Politics_Iraq.pdf, Erişim tarihi: 16 Mart 2012. 231. Shatha Al Juburi, “The softening tone of the Islamic Supreme Council of Iraq,”Open Democracy, 1 Aralık 2009, http://www.opendemocracy.net/opensecurity/shatha-al-juburi/softening-tone-of-islamic-supreme-council-of-iraq 232. ‘Türkiye bölgeye mezhepsel bakmadı,’ Dünya Bülteni, 26 Ocak 2012, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=194443 233. Babak Dehghanpisheh, “The Shiite Split-Up,” The Daily Beast, 3 Mart 2010, http://www.thedailybeast.com/newsweek/2010/03/03/the-shiite-split-up.html, Erişim tarihi: 16 Mart 2012. 234. Shatha Al Juburi, “The softening tone of the Islamic Supreme Council of Iraq,”Open Democracy, 1 Aralık 2009, http://www.opendemocracy.net/opensecurity/shatha-al-juburi/softening-tone-of-islamic-supreme-council-of-iraq

71 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

yorumlanmıştır.235 El Hekim’in sadece İran’a değil aynı zamanda diğer bölge ül- keleriyle de aktif bir temasta olması bu değişime kanıt olarak kabul edilmektedir. Başbakan el-Maliki Türkiye’yi Irak’a yönelik mezhepçi politika izlemek ve ülkenin içişlerine karışmakla suçlamışken El Hekim ise Türkiye’nin Irak’ın içişlerine ka- rışmadığını söylemiştir.236Ancak son zamanlarda İran’ın resmi yayın organlarında ve bu ülkeyi destekleyen yayınlarda El-Hekim’in Türkiye’nin Irak politikasından rahatsız olduğunu ima eden yayınlar göze çarpmaktadır.237

2.1.5 Hadi el Amiri Irak Ulaştırma Bakanı

1954’te Irak’ın Diyale kentinde dünyaya gelen Hadi el-Amiri, lisans eğitimini Bağdat Üniversi- tesi İstatistik bölümünden 1976’da tamamlamış- tır. Irak’taki Şii siyasetin önemli isimlerinden biri olan Amiri “Bedir Partisi’nin Genel başkanıdır. “Bedir” örgütü, aslında Saddam’la mücadele dö- neminde Şii siyasi parti olan Irak Yüksek İslam Konseyi’nin askeri kanadı olarak kurulmuştur. Saddam baskılarının arttığı dönemde İran des- teğinin koordinasyonunu sağlayan Amiri, Bedir örgütünde gönüllü askerlerin eğitimi ve silahlan- masını organize etmiştir.

Saddam döneminde ciddi baskılara maruz kalan el-Amiri, İran’a göç edip burada Saddan rejimi aleyhine siyasi ve askeri faaliyetlerde bulunmuştur. İran Devri- mi’nin ardından Irak’taki mücahit gruplarına katılan Hadi el-Amiri, bu faaliyetleri sebebiyle Saddam’ın hedefinde olmuştur. Irak’ın güneyinde bölgesel bir federasyon kurulması gerektiğine dair çağrıda bulunan ilk Şii liderlerden biri olan Amiri, İran ile yakın ilişkileri ve Tahran tarafından desteklenmesi ile bilinmektedir.

1996’da Suudi Arabistan’da 19 ABD’linin ölümüne neden olan terör saldırısında İran Devrim Muhafızları’nın da parmağı olduğunun iddiası, Amiri’nin 2011’de Irak’ın Beyaz Saray’ı ziyaret eden heyette yer alması sonrası büyük tartışmalara yol

235. Shatha Al Juburi, “The softening tone of the Islamic Supreme Council of Iraq,”Open Democracy, 1 Aralık 2009, http://www.opendemocracy.net/opensecurity/shatha-al-juburi/softening-tone-of-islamic-supreme-council-of-iraq 236. “Iraklı dini lider Maliki’ye katılmadı,” NTV, 27 Ocak 2012, http://www.ntvmsnbc.com/id/25317310/ 237. “Hakim Advises Turkey to Change Course of Action on Iraq”, Fars News Agency, 19 Ocak 2013, http://english.farsnews.com/newstext.php?nn=9107137061. Erişim tarihi: 24 Mart 2013.

72 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

açmıştır. Nuri el-Maliki’nin heyetinde bulunan Amiri’nin Irak’ta birçok ABD’li askere düzenlenen bombalı saldırılarda parmağı olabileceği iddia edilmiştir.238

Öte yandan Suriye’ye İran tarafından silah gönderimi ve bunun Irak üzerinden yapıldığı iddialarının da merkezinde olan Amiri, bu iddiaları yalanlasa da Suriye konusunda İran’a paralel politikalar izlediği gözlemlenmektedir.239 “Suriye’de binlerce Şii’nin savaşmaya hazır” olduğunu söyleyen240 Hadi el-Amiri’nin Suriye’deki iç savaş konusundaki görüşlerine dair önemli ipuçları sunmaktadır.

2.1.6 Hüseyin El-Şehristani Başbakan Yardımcısı

Hüseyin İbrahim Salim el-Şehristani, 1942’de Kerbela’da dünyaya gelmiştir. Şehristani, lisans eğitimini kimya mühendisliği alanında Londra Emperyal Koleji’nde, yüksek lisans ve doktora eğitimini ise Toronto üniversitesinde tamamla- mıştır. Rusya’da nükleer reaktörler tasarlama ve inşa etme konusunda eğitim alan Şehristani, kimya alanından ziyade siyasette aktif olmuştur.241

Şehristani, Saddam döneminde kimyasal ve nükleer silah üretimi konusundaki teklifleri red- detmesi sebebiyle Saddam tarafından hapse mahkûm edilmiştir. 1979’da hapse atılmadan önce Irak Atom Enerjisi Komisyonu’nda bilim danışmanlığı yapan Şehristani, 1973’te Musul Üniversitesi’nde ve Bağdat Üniversitesi’ne hocalık yap- mıştır. 1975-1977 yılları Üniversitesi’nde Bağdat Üniversitesi Radioizotopi Üreti- mi Bölümü başkanlığını yapmış, 1977-1979 yıllarında aynı üniversitede Nükleer Kimya Bölümü’ne başkan olmuştur.242

238. Ashish Kumar Sen, Ex-Iran Guard commander visits White House with Iraq leader, The Washington Times, 12 Aralık 2011, http://goo.gl/dSzRxI/ 239. Khaled Waleed, Interview with minister of transport: ‘we’ll stop iranian planes’, Niqash, 22 Mart 2012, http://www.niqash.org/articles/?id=3017. 240. Samia Nakhoul ve Suadad al-Salhy, Thousands of Shi’ites ready to fight in Syria, Iraqi says, Reuters, 21 Şubat 2013, http://www.reuters.com/article/2013/06/21/us-iraq-syria-shiites-idUSBRE95K0RP20130621 241. Hussein Al-Shahristani, The Free Library, http://www.thefreelibrary.com/IRAQ+-+Profile+-+Hussein+Al-Shahristani.-a0257576298. 242. A.g.e.

73 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Mayıs 2006’da Irak Petrol Bakanı olarak atanan Şehristani, 2010’da ise Elektrik Bakanlığı yapmıştır. Erbil ile Bağdat arasında yaşanan gerginlikler sonrası tekrar Petrol Bakanı olamayan Şehristani, 2012’den itibaren Maliki‘nin yardımcısı olarak Enerjiden sorumlu Başbakan Yardımcılığı’na atanmıştır. Şehristani, Nisan 2013’te Irak’ta ortaya çıkan hükümet krizinde Zebari’nin yerine vekâleten Dışişleri Baka- nı olarak atanmış,243 ancak Zibari’nin göreve dönmesi sonucu bu vekâlet pratikte gerçekleşmemiştir.

Irak’taki en önemli Şii siyasi aktörlerden biri olan Hüseyin Şehristanî, özellikle enerji ve petrol konularında Irak’ın kilit karar alıcılarından birisi konumunda ol- muştur. Kürdistan Bölgesel Yönetimi ile petrol konularındaki anlaşmazlıklar ya- şayan Şehristani, zamanında Saddam’a karşı oluşturulan Şii-Kürt koalisyonunun en etkin karakterlerinden birisi olarak öne çıkmıştır. Bir dönem İran’a göç etmek zorunda kalan Şehristani’nin Tahran’la da güçlü ilişkileri vardır. Ancak petrol meselelerinde ABD ile yakın temasta hareket ettiği de bilinmektedir.244

2.1.7 Hudayr el-Huzai Irak Cumhurbaşkanı Vekili ve Yardımcısı

Hudayr Musa Cafer el-Huzai, 1947’de Irak’ın Mey- san kentinde dünyaya gelmiştir. Huzai, genç yaşta İslami ilimler alanında uzmanlaşmış, Bağdat Üni- versitesi’nde Arap Dili ve Kuran ilimleri alanında lisans yapmış, Mısır’da Arap Edebiyatı alanında yüksek lisans, Hindistan’da İslam Düşüncesi Fel- sefesi alanında doktora yapmıştır. Huzai, ikinci bir doktorayı Kuran İlimleri alanında Tahran Üniversitesi’nde yapmış, aynı üniversite- de öğretim görevlisi olarak çalışmış245, 2000 yılında Kanada’ya göç etmiştir.

1970’li yılların başlarında İslami Davet Partisi saflarında siyasi faaliyetler yürüten Huzai, Saddam Hüseyin yönetimi tarafından tutuklanmış, hapishaneden kaçması sonrası idama mahkûm edilmiştir. Maliki’ye yakın isimlerden birisi olan Huzai, teşkilat olarak Maliki’in Dava Partisi’nden ayrı olan Dava Partisi Irak Örgütü’nün bir üyesi olmuş, bir dönem bu örgütün siyasi büro başkanlığını yapmıştır.246

243. Irak’ta kabine değişikliği, Haber 7, 24 Nisan 2013, http://www.haber7.com/ortadogu/haber/1017822-irakta-kabine-degisikligi 244. Iraq oil minister Shahristani staked future on oil auctions, The National, 9 Temmuz 2009, http://www.thenational.ae/business/iraq-oil-minister-shahristani-staked-future-on-oil-auctions#page2. 245. Hudayr Musa Cafer el-Huzai, http://www.vpo.iq/PageViewer.aspx?id=2. 246. A.g.e.

74 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

2005’te Irak Parlamentosu’nda milletvekili seçilen Huzai, Birleşik Irak İttifakı’nda yer almıştır. Daha önce Başbakan Maliki tarafından Eğitim Bakanı olarak atanan Huzai, Adil Abdulmehdi’nin istifasının ardından 2011’den itibaren Cumhurbaş- kanı yardımcılığına getirilmiştir.247 Huzai, Aralık 2012’de rahatsızlanan Cumhur- başkanı Celal Talabani’nin yerine vekâleten Cumhurbaşkanlığı yapmaya başlamış; böylelikle fiilen Irak Cumhurbaşkanlığı da Şii Arapların kontrolüne girmiştir.

2.1.8 Hemmam Hammudi Irak Meclisi Dış ilişkiler Komisyonu Başkanı

Irak siyasetinin önemli figürlerinden biri olan Hemmam Hammudi 1952’de Bağdat’ın Kerrade ilçesinde dünyaya gelmiştir. Hammudi’nin ailesi Irak’ın ünlü Arap kabilelerinden Rabia kabilesi- ne mensuptur ve bu aile Osmanlı dönemi, İngiliz işgali ve Irak’ın bağımsızlığı olmak üzere tarihin birçok döneminde Irak’ta önemli bir rol oyna- mıştır. Hammudi’nin dedesi Irak’ta ilk ticaret odasını kuran şahıstır.248

Hammudi, eğitimini Bağdat Üniversitesi’nde Felsefe ve hukuk alanlarında ta- mamlamış, yüksek lisansını psikoloji ve eğitim bilimleri üzerine, doktorasını ise ABD’deki Londra Üniversitesi’nde İslam Ekonomisi alanında tamamlamıştır. Hammud, daha sonra İslami ilimler alanında kendisini geliştirmiştir. Irak Ulusal İttifakı çatısı altında Irak İslam Yüksek Konseyi’nin bir üyesi olan Hammudi, aynı zamanda milletvekili ve Irak Parlamentosu Dış ilişkiler Komisyonu Başkanı’dır.249 Hammudi 2005’te Irak anayasasını oluşturan komisyonun başkanlığını yapmış, özellikle anayasanın yazım sürecinde gerek Irak’taki Sünni grupları gerekse de Sadr grubuna telkinlerde bulunmuştur. Hammudi’nin özellikle mezhepçilik tar- tışmalarında bağımsız hareket eden ender Şii kökenli yöneticilerden biri olduğu belirtilmekle birlikte anayasa yazım sürecinde Şiilerin çıkarlarını korumaya çalış- tığı da ifade edilmiştir.250

247. A.g.e. 248. The Sheikh Dr. Humam Hamoudi, 26 Ocak 2012, http://www.hamoudi.org/arabic/news.php?action=view&id=837 249. A.g.e. 250. Bkz. http://cables.mrkva.eu/cable.php?id=34100

75 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

2.1.9 Bakır Zubeydi Eski Maliye Bakanı

Bakır Cebr Solağ El Zubeydi, 1946’da Irak’ın Meysan kentinde dünyaya gelmiştir. Zubeydi, Bağdat Üniversitesi’nden 1970’de inşaat mühen- disi olarak mezun olmuştur.251 1963’te henüz öğ- rencilik yıllarında siyasi faaliyetlere katılan Zu- beydi öğrenci hareketlerinde yer almıştır. 1982 yılında ailesine yönelik idam ve tutuklama operasyonu sonrası Irak’tan kaçmıştır.

Zubeydi, 1990’da sürgünde iken Beyrut’ta Nidau’r Rafidin Gazetesi’ni çıkartmış ve 2003’e kadar bu gazeteyi yönetmiştir. Şam ve Beyrut’ta yaşayan Zubeydi, Irak İs- lam Yüksek Konseyi’nin Arap ilişkileri temsilciliğini yapmıştır.252 Irak işgali önce- si Londra, Beyrut ve Selahaddin’de düzenlenen Irak muhalefeti konferanslarının tertip heyetinde yer almıştır.

2003’te Irak işgali sonrası İmar ve İskân Bakanlığı görevine (2003-2004) getiri- len253 Zubeydi, 2005 yılında Başbakan İbrahim Caferi kabinesinde İçişleri Bakanı olmuş, Sünni Araplara yönelik operasyonlar yürütmekle suçlanmıştır.254 2006’da Başbakanı Nuri El Maliki kabinesinde Maliye Bakanlığı görevine getirilmiştir. 2. Maliki hükümeti döneminde koltuğunu koruyamayan Zubeydi, Ammar El He- kim’in başkanlığını yaptığı Irak İslam Konseyi’ne bağlı Irak Meclisi Vatandaş Blo- ğu Grubu Başkanı ve milletvekilidir.

Zubeydi, Sünni Arap bölgelerinde düzenlenen Başbakan Maliki karşıtı gösteri- ler döneminde protestocuları yatıştırmaya çalışmış, sorunların parlamento içe- risinde çözülmesi gerektiğini savunmuştur. Irak’taki bombalı saldırıların tekrar tırmanmasını kınayan Zuheydi, Irak parlamentosunu acil toplantıya çağırarak Irak’ta artan tansiyonunun yatıştırılması gerektiğini ifade etmiştir.255 Zubeydi’nin ismi, 2010 seçimleri sonrası başbakanlık için geçmiş256, Irak İslam Yüksek Konse- yi’nin Başbakanlık için gündemde tuttuğu bir isim olmuştur.

251. Interior Minister Bayan Jabr, CBS, http://www.cbsnews.com/2316-100_162-687537-7.html. 252. Iraq’s post-war cabinet, BBC, 1 Ocak 2003, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3199561.stm. 253. A.g.e. 254. Interview bayan Jabr, PBS, http://to.pbs.org/16trVYu. 255. http://goo.gl/Dca5yR 256. Bkz. http://articlesofinterest-kelley.blogspot.com/2010/07/baqir-al-zubaidi-is-expected-to-be-next.html

76 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

2.1.10 Kusay El-Suheyl Meclis Başkan 1. Yardımcısı

Kusay Abdulvahhab Ali El-Suheyl257, 1965 yı- lında Basra’da dünyaya gelmiştir. İlk ve orta öğ- renimini Basra’da tamamlayan Süheyl, Bağdat Üniversitesi Jeoloji bölümü mezunudur ve bu bölümlde Su Kaynakları alanında doktora yap- mıştır. Bağdat ve Basra Üniversitelerin jeoloji bö- lümlerinde dersler vermiştir.258

Irak’ın 2003’te işgali sonrası parlamentoya Sadr grubu milletvekili olarak seçil- miştir. Daha sonraki seçimde de milletvekilliği sandalyesini koruyan Süheyl, Irak parlamentosu Tarım ve Su Komitesi üyesi olarak görev yapmıştır. Aynı zamanda Ulusal Siyasi Konsey’de bir buçuk yıl Sadr hareketini temsil etmiştir.259

2010 yılındaki parlamento seçimlerinde milletvekili olarak yeniden seçilen Sü- heyl, Sadr yanlısı siyasi konseyin ikinci başkanı olarak görev yapmıştır. Kusay el-Suheyl Irak parlamentosunda Meclis Başkan birinci yardımcısı olarak görev yapmaktayken, Haziran 2013’te Sadr yanlısı hareketin içinde yaşanan bir tartışma nedeniyle görevinden istifa etmiş,260 ancak arabulucuların çabaları sonrası görevi- ni sürdürmeye devam etmiştir.

2.2 SÜNNİ ARAPLAR 2.2.1 Usame el-Nuceyfi Irak Meclis Başkanı

Usame Abdulaziz el-Nuceyfi, 1956 yılında Ku- zey Irak’ın Musul kentinde varlıklı ve nüfuzlu bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir.261 Kendisi de nüfuz sahibi olan Nuceyfi Sünni bir

257. Iraqi parliement, http://www.iraqiparliament.info/en/node/674. 258. Doktor Kusay El Süheyl, http://alsuhel.net/ar/index.php/qossay.html. 259. Ali Abel Sadah, “Iraqi First Deputy Speaker”, 26 Haziran 2010, http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2013/06/iraq-parliament-deputy-speaker-resigns-without-reason.html. 260. Iraq’s Qusai Al-Suhail submits resignation, KUNA, 24 Haziran 2013, http://www.kuna.net.kw/ArticleDetails.aspx?id=2318568&Language=en 261. “Parliament approves Nujaifi as speaker,” Khaleej Times, 11 Kasım 2010, http://goo.gl/GZ7KDy, Erişim tarihi: 13 Mart 2012.

77 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Arap olan262 Usame el-Nuceyfi, başkenti Musul olan Neyneva bölgesinin 2009 yılından bu yana valiliğini yürüten Asil el-Nuceyfi’nin kardeşidir. Nuceyfi, eski Başbakan İyad Allavi’nin liderliğini yürüttüğü muhalefet partisi Irak Ulusal Ha- reketi’nin (Irak İttifakı) üst düzey üyelerinden birisidir. 1978 yılında Musul Üni- versitesi’ni elektrik mühendisi olarak bitiren Nuceyfi, 12 yıl Irak Elektrik Bakan- lığında çalıştıktan sonra 1992 yılında kendi şirketini kurmuştur. 2005 yılında ilk defa parlamentoya seçilen Nuceyfi, İbrahim el-Caferi öncülüğünde kurulan Irak Geçiş Hükümetinde Sanayi Bakanlığını yürütmüştür.263 Arap milliyetçisi olarak bilinen el-Nuceyfi’nin fikirleri nedeniyle bölgedeki Kürtlerle çok sık ters düştüğü söylenmektedir.264 Mart 2010’da yapılan genel seçimlerin ardından anlaşmazlıklar nedeniyle ancak Aralık 2010’da kurulabilen yeni hükümet ile birlikte Meclis Baş- kanlığına seçilmiştir.265 El-Nuceyfi’nin Meclis Başkanı seçilmesinden bu yana Irak siyasetinde çok daha aktif ve etkin bir role sahip olduğu görülmektedir.

Geleneksel olarak Irak’ta bölgesel yönetimlerin oluşturulmasına bölünmeye yol açacağı gerekçesiyle karşı çıkan Sünnilerin aksine el-Nuceyfi, ülkede özerk böl- ge yönetimlerine olumlu bakan en önemli isimlerden biridir. Sünnilerin bölgesel yönetim kurabileceklerine dair birçok açıklamada bulunan el-Nuceyfi, bu yüzden sık sık eleştirilmiştir. Irak’ta yaşayan Sünnilerin ikinci sınıf vatandaş muamelesi gördüklerini, kendilerini yönetimin bir parçası olarak hissetmediklerini ve bu yüzden korku içinde oldukları yönündeki açıklamalarıyla bu meseleyi gündeme getiren Meclis Başkanı, sorunun bir an önce çözülmemesi durumunda ayrılmayı düşünebileceklerini ya da haklarını garanti altına almak için birtakım faaliyetlere girişebilecekleri yönünde açıklamalarda bulunmuştur. Ayrıca el-Nuceyfi bu kötü gidişattan verdiği sözleri yerine getirmeyen ve zamanla siyasi gücü neredeyse tamamen tekeline geçirmiş olan Başbakan el-Maliki’yi birinci derecede sorumlu tutmuştur. El-Nuceyfi bu sözleri nedeniyle özellikle Şiiler tarafından eleştirilmiş ve ülke içerisinde mezhepçiliği körüklemekle266 ve Irak’ın güçlenmesini istemeyen Suudi Arabistan’ın yazdığı bir komplo senaryosunu uygulamaya koymakla suç- lanmıştır.267 Nitekim Ekim 2011’de Sünni nüfusun yoğun olarak yaşadığı Selahad-

262. “A government begins to emerge,” The Economist, 18 Kasım 2010. 263. “Sunni Arab MP Osama al-Nujaifi named Iraqi parliament speaker,” Now Lebanon, 11 Kasım 2010, http://www.nowlebanon.com/NewsArchiveDetails.aspx?ID=215721 Erişim tarihi: 13 Mart 2012. 264. “Parliament approves Nujaifi as speaker,” Khaleej Times, 11 Kasım 2010; “Kurdistani coalition walks out Iraqi parliament over Najifi statement”, Kuna, 25 Eylül 2006, http://www.kurdishaspect.com/doc925105.html. Erişim tarihi: 14 Mart 2013. 265. “Sunni Arab MP Osama al-Nujaifi named Iraqi parliament speaker,” Now Lebanon. 266. “Fears of a Sunni opt-out,” Al-Ahram Weekly On-line, 7-13 July 2011, http://weekly.ahram.org.eg/2011/1055/re9.htm Erişim tarihi: 13 Mart 2012. 267. Jaffar el-Rikabi, “Is Iraq edging closer toward partition?”, Open Democracy, 15 Kasım 2011, http://www.opendemocracy.net/opensecurity/jaffar-al-rikabi/is-iraq-edging-closer-toward-partition, Erişim tarihi: 26 Aralık 2012.

78 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

din bölgesi özerkliğini ilan edince el-Nuceyfi’ye olan eleştiriler de artmıştır.268 Son zamanlarda cereyan eden ve Kürt Bölgesel Yönetimi ile Bağdat arasında silahlı çatışmaya dönüşme ihtimalini de içinde barındıran toprak ihtilafında tarafları ortak noktada buluşturmak için el-Nuceyfi’nin yoğun gayret gösterdiği hesaba katı- lacak olursa, kendisinin bölgesel yönetim konusundaki açıklamalarının el-Maliki yönetiminin keyfi icraatlarına duyduğu tepkinin sonucu olduğu söylenebilir.269 Bu bağlamda El-Nuceyfi ülkede demokrasinin yerleşmesinde önem taşıyan ve hükümetten bağımsız olması gereken denetim üzerinde Maliki’nin her geçen gün hegemonya kurmasını da eleştirmiştir.270

27 Aralık 2011’de ABD askerlerinin ülkeden tamamen çekilmesiyle birlikte Irak’ta siyasi krizin başladığı sıralarda The New York Times’da yayınlanan ve Irakiye İtti- fakı’nın önde gelen isimleri İyad Allavi ve Maliye Bakanı Rafi el-İsavi ile birlikte Usame el-Nuceyfi’nin de yazar olarak geçtiği “Irak’ı İç Savaştan Nasıl Koruma- lı?”271 başlıklı yazıda, Irak’ta kimlik üzerinden yürütülen siyasetler nedeniyle de- mokratikleşmenin gerçekleşmediği ve Başbakan Maliki’nin otoriter ve tek parti rejimi kurmaya çalıştığı ifade edilmişti. Irakiye İttifakı liderleri makalede ABD sonrası Irak’la ilgili felaket senaryoları çizerken ABD’den bir birlik hükümeti ku- rulması yönünde destek beklediklerini ifade etmişlerdi. Ancak Meclis Başkanı el-Nuceyfi’nin makamından yapılan açıklamada, makale kendisinin bilgisi dışın- da yazılmış olduğu ve birilerinin Nuceyfi ismini ekleyerek onun liderliğinin itiba- rını zedelemek istediği ifade edilmiştir.272

20 Aralık 2012’de Maliye Bakanı Rafi el-İsavi’nin evi ve ofisi basılarak bir aile mensubuna ilaveten 150 civarında koruma görevlisi ve memurun tutuklanma- sının ardından ilk tepki verenlerden biri Irakiye ittifakının önemli isimlerinden biri olarak Meclis Başkanı el-Nuceyfi olmuştur. El-Nuceyfi’nin partisi el-İsavi’nin partisi ile aynı zamanda 20 Nisan 2013 yerel seçimlerinde işbirliği yapmak için Aralık 2012’de kurulmuş ve liderliğini el-Nuceyfi’nin yaptığı siyasi partiler ittifa- kında ortaktır.273 İttifak konusunda Kürt Bölgesel Yönetimi Başkanı Mesud Bar-

268. Bilgay Duman “The head of the Iraqi Parliament, Osama Al Nujaifi’s visit to Turkey,” Today’s Zaman, 22 Kasım 2011. 269. “Iraqi leadar reports progres in Arab-Kurt row,” Your Middle East, 24 Kasım 2012, http://www.yourmiddleeast.com/news/iraqi-speaker-reports-progress-in-arabkurd-row_11252, Erişim tarihi: 26 Aralık 2012. 270. Ali Abel Sadah, “Speaker Accuses Maliki of Meddling In Iraq’s Independent Commissions”, Al-Monitor, http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2013/03/maliki-nujaifi-laundry.html, 7 Mart 2013. Erişim tarihi: 24 Mart 2013. 271. “How to Save Iraq From Civil War,” The New York Times, 27 Aralık 2011. 272. Ammar Karim “Iraq row festers as speaker denies op-ed,”, Agence France-Presse, 30 Aralık 2011. 273. Tobby Dodge, “State and society in Iraq ten years after regime change: the rise of a new authoritarianism”, International Affairs, Cilt: 89, Sayı: 2, 2013.

79 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

zani ile de görüşen el-Nuceyfi Başbakan el-Maliki’nin istifa etmeye yanaşmaması durumunda kendisinden güvenoyu çekilerek hükümetin düşürülmesi gerektiğini beyan etmiştir.274

Usame el-Nuceyfi, Türkiye’nin de yakından tanıdığı bir isimdir. 2010 genel se- çimlerinin ardından 10 ay sonra hükümetin kurulmasını sağlayan güç paylaşımı sonucunda el-Nuceyfi’nin meclis başkanı olmasında Türkiye’nin etkisi olduğu iddia edilmektedir.275 Nuceyfi, Irak Ulusal Meclisi başkanlığına seçildiğinden bu yana Türkiye’ye üst düzey birçok ziyaret gerçekleştirmiştir.276 Başbakan Maliki ve ona müttefik çevrelerden ara sıra yükselen Türkiye’nin Irak’ın içişlerine karıştığı yönündeki eleştirilere itiraz eden Nuceyfi, çeşitli vesilelerle Türkiye’nin ekonomi ve diğer tüm alanlarda her zaman Irak’ın yanında olduğunu söylemiştir.277

2.2.2 Salih el-Mutlak Başbakan Yardımcısı

Irak Ulusal Hareketi’nin (Irakiye İttifakı) üst dü- zey üyelerinden biri olan Salih el-Mutlak, 1947 yılında Irak’ın güneyindeki Nasıriye bölgesin- de doğmuştur.278 Tarım uzmanı olan el-Mutlak, 1968’de Bağdat Üniversitesi’nde lisans, 1974’de de İskoçya’nın Aberdeen Üniversitesinde doktora eğitimini tamamlamıştır. Saddam döneminde Baas Partisi’ne katılmış ve zamanla önemli üye- lerden biri olmuştur. 1977 yılında parti yönetimiyle yaşadığı bir ihtilaf üzerine partiden ihraç edilmiştir. Bunun üzerine kendini bir süre ticari tarımcılığa vermiş ve ülkenin en önde gelen tarım ürünleri yetiştiricilerinden ve dağıtımcılarından biri olmuştur.279

274. “Nuceyfi’den Bağdat ile Erbil arasında Mekim Diplomasi,” Dünya Bülteni, 24 Aralık 2012, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=240046 ve “Destini Decision wanted, Nujaifi to Barzani” Aswat al-Iraq, http://en.aswataliraq.info/(S(ch4u5vfysaqha1v5wh0isgay))/Default1.aspx?page=article_page&id=151843&l=1, Erişim tarihi: 24 Aralık 2012. 275. Cengiz Çandar, Mezopotamya Ekspresi: Bir Tarih Yolculuğu, İstanbul: İletişim, 2012, s. 268. 276. Bilgay Duman “The head of the Iraqi Parliament, Osama Al Nujaifi’s visit to Turkey,”Today’s Zaman. 277. “El Nuceyfi Türkiye’ye arka çıktı”, Dünya Bülteni, 01 Şubat 2013, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=245351. Erişim tarihi: 14 Mart 2013. 278. “Iraqi National Movement,” The Carnegie Endowment, Erişim tarihi: 19 Mart 2012, http://carnegieendowment.org/publications/special/misc/iraqielections2010/index.cfm?fa=inm. 279. Larry Laplov, “The Return of the Baathists,”The Daily Beast (Newsweek), 27 Mart 2009, http://www.thedailybeast.com/newsweek/2009/03/27/the-return-of-the-baathists.html. Erişim tarihi: 3 Ocak 2013.

80 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

2003 yılındaki Amerikan işgalinin ardından tekrar siyasete atılan el-Mutlak, 2005’te Irak anayasanın yapılması sürecinde oluşturulan komitede ülkedeki Sünni toplumu temsil eden iki kişiden biri olmuştur. Baas Partisi’nde eskiden aktif görev almakla beraber lider kadroda yer almamış olması, el-Mutlak’ın ülkenin yeniden yapılanması sürecinde tecrübesinden istifade edilebilecek kişilerden biri olarak değerlendirilmesini sağlamıştır. Ancak el-Mutlak, anayasayı ülkedeki üç bölge- ye siyasi özerklik veren federalizmi içerdiği ve böylelikle Irak’ın Arap kimliğine vurgu yapmadığı için kabul etmek istememiştir.280 Ocak 2005’te, el-Mutlak lideri olduğu Irak Ulusal Diyalog Cephesi281 ile Sünni toplumun çoğunluğunun Kuru- cu Meclis seçimlerini boykot etme kararına uymayarak seçimlere iştirak etmiştir. Anayasayı yapacak olan mecliste Sünniler sadece 17üye ile temsil edilmişlerdir. İşgal sonrası dönemde de Baasçılarla bağlantılarını sürdürdüğü iddiaları nedeniyle Saddam sonrası Irak siyasetinden, özellikle Şiiler tarafından tasfiye edilmeye çalışılmıştır.282 Mutlak’ın “Baas’ın Irak’ın gelmiş geçmiş en iyi partisi olduğu” yönündeki açıklamaları muarızlarınca çok eleştirilmiştir.283 Baas’a yakınlığının bilinmesine rağmen el-Mutlak’ın 2003 sonrası Irak siyasetinde yer alabilmesi kendisinin Washington’la olan iyi ilişkilerine bağlanabilir. Gözlemciler, o dönemde ABD’nin el-Mutlak üzerinden İran güdümündeki Şii çoğunluğa karşı bir denge oluşturduğunu iddia etmişlerdir.284

El Mutlak, Aralık 2005’te gerçekleştirilen parlamento seçimleri öncesi Irak’ın en büyük Sünni birliği Tevafuk ittifakına katılmayı reddetmiştir. Lideri olduğu Irak Ulusal Cephesi’nin başını çektiği Irak Ulusal Diyalog Cephesi (Hivar) koalisyonu- nu kurmuştur. Cephe, Irak’ın merkezî bir hükümet tarafından yönetilmesi, toprak bütünlüğünün korunması ve devlet ile din işlerinin birbirinden ayrılması tarafta- rıdır.285 2005 genel seçimlerinde parlamentoda 11 sandalye kazanan Irak Ulusal Diyalog Cephesi’nin lideri Salih El Mutlak’a Meclis Başkanlığı ve dört milletvekiline ise bakanlık teklif edilmiş, fakat cephe seçimlerde yolsuzluk yapıldığını iddia ederek bu teklifleri kabul etmeyip muhalefette kalmayı tercih etmiştir.286 Diyalog Cephesi 2009 yerel seçimlerinde genel seçimlere nazaran daha iyi performans göstermiştir.

280. “Iraqi National Movement”, The Carnegie Endowment. 281. Nada Bakri, “The Rise and Fall of a Sunni in Baghdad,”The New York Times, 18 Ocak 2010. 282. “Regierungskrise im Irak,” Frankfurter Allgemeine Zeitung, 19 Aralık 2011. 283. Allawi, The Occupation of Iraq, s. 405. 284. Mohammad Hussainy, “Debaathication vs. reconciliation? The decision to ban Saleh al-Mutlaq from stan- ding in the Iraqi election,” Open Democracy, 27 Ocak 2010. 285. “Iraqi Front for National Dialogue,”Iraqi National Movement, The Carnegie Endowment. 286. “Iraqi Front for National Dialogue,”Iraqi National Movement, The Carnegie Endowment.

81 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Sorumluluk ve Adalet Yüksek Milli Komisyonu, başta Salih el-Mutlak olmak üzere eski Baas partisine mensup ya da yakın olduğu iddia edilen çoğu Sünni 500 kişiyi 2010 yılının Mart ayındaki genel seçimlere katılmaktan men etmiştir.287 Başkanı (Ahmet Çelebi) ve başkan yardımcısı (Ali el-Lami) Şii ve Irak Ulusal İttifakından aday olan bu komisyonun bağımsız karar vermekten uzak olduğu pek çok Sün- ni siyasetçi tarafından dile getirilmiş, el-Mutlak da komisyonun verdiği kararları “İran’ın Irak seçimlerine müdahalesi” olarak nitelemiştir.288 Buna rağmen el-Mut- lak seçimleri boykot etmemiş ve el-Irakiyye listesini dışarıdan desteklemiştir.289 Seçim sonrasında uzun zaman alan hükümet kurma çalışmaları ABD Başkanı Barack Obama’nın müdahalesi sonucu imzalanan 10 Kasım 2010 tarihli Erbil Anlaşması ile bir çözüme bağlanmıştır.290 Böylece Aralık 2012’de bir ulusal birlik hükümeti kurulması sağlanmış ve anlaşmanın bir parçası olarak aralarında Salih el-Mutlak’ın da olduğu üç Sünni politikacının siyaset yasağı kaldırılmıştır.291 Ya- saklı durumu sona eren el-Mutlak yeni hükümette başbakan yardımcısı görevini üstlenmiştir.

Aralık 2011’in sonlarında, son ABD askerlerinin de Irak’tan çekilmesiyle patlak veren hükümet krizinde el-Mutlak, verdiği röportajlarda Maliki’nin gelmiş geçmiş en büyük diktatör olduğunu söyleyerek başbakanın Saddam Hüseyin’den bile daha kötü olduğunu iddia etmiştir. Bunun üzerine el-Maliki, yardımcısı Salih el-Mut- lak’tan güvenoyunu çekerek parlamentonun da bu yönde bir karar almasını, aksi takdirde kendisinin istifa edeceği çağrısında bulunmuştur. Ancak el-Maliki’nin bu çağrısının ardından Irakiyye İttifakı meclis ve kabine toplantılarını 2012 yılının Şubat başına kadar boykot ederek bu yönde karar alınmasını engellemiştir.292

Bu kritik dönemde el-Mutlak, İstanbul’da Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ve Dı- şişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu ile bir araya gelip görüşmelerde bulunmuştur.293 Bu süreç, Cumhurbaşkanı Yardımcısı Tarık el-Haşimi’nin, Başbakan el-Maliki’ye yönelik suikast suçlamaları nedeniyle aranmasına paralel olarak gelişmiştir.294

287. Hoda Abdel-Hamid, “Iraq’s witch hunt continues,” Al Jazeera, 15 Ocak 2010; “Iraq’s Uncertain Future: Ele- ctions and Beyond,” International Crisis Group, Report No: 94, February 2010, p. 27. 288. A.g.e., s. 29, dipnot 181. 289. “Sunni politician decides against election boycott in Iraq,” USA Today, 25 Şubat 2010, http://usatoday30.usatoday.com/news/world/iraq/2010-02-25-iraq-election-race_N.htm. Erişim tarihi: 3 Ocak 2013. 290. Kenneth Katzman, “Iraq: Politics, Governance, and Human Rights,” Congressional Research Service, 13 De- cember 2012, s.12. 291. A. g. e., s.13;“Iraqi lawmakers lift ban on Sunni politicians”, WashingtonTimes, 18 December 2010. 292. Katzman, “Iraq: Politics, Governance, and Human Rights,” s. 16. “Sunni backed ministers end cabinet boycott but rifts remain,”Al Arabiya News, 7 Şubat 2012. 293. “Kritik isimden Ankara ziyareti,” Milliyet, 7 Şubat 2012. 294. Mohammed Tawfeeq & Arwa Damon, “Political turmoil flares in Iraq as U.S. pulls out,”CNN , 17 Aralık 2011.

82 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

Başbakan el-Maliki’ye yönelik güvensizlik oyu temin etme arayışlarının netice vermememesinin ardından, Maliki, aralarında el-Mutlak’ın da olduğu bazı önde gelen Sünni liderlerle ilişkileri geliştirme arayışına girmiştir. Kasım 2012’de el-Ma- liki’nin liderliğini yaptığı Hukuk Devleti İttifakı üyelerinden Sami el-Askeri’nin yaptığı açıklamaya göre, İttifak ile el-Mutlak ve Maliye Bakanı Rafi el-İsavi arasın- da, bu iki Sünni liderin de ittifaka dâhil olması yönünde görüşmeler yapılmıştır.295

19 Aralık 2012’de Rafi el-İsavi’nin koruma görevlilerinin Başbakan el-Maliki’ye bağlı güvenlik kuvvetlerince tutuklanması üzerine ülkedeki Sünnilerin genelin- den gelen tepkilere rağmen Salih el-Mutlak hükümette kalmaya devam etmiştir. El-Maliki’nin El-İsavi’ye yönelik bu operasyonunun ardından ülkenin çeşitli merkezlerinde hükümet aleyhine geniş katılımlı gösteriler yapılmaya başlanmıştır. 30 Aralık’ta Anbar vilayetinin Ramadi şehrindeki göstericileri ziyarete giden el-Mut- lak göstericilerin bir kısmının tepkisiyle karşılaşmış ve korumaları göstericileri dağıtmak için silah kullanmak zorunda kalmıştır. Bir kişinin ölümü ve altı kişi- nin yaralanmasına yol açan bu hadisenin ardından el-Mutlak yaptığı açıklamada, göstericileri ve onların haklı taleplerini desteklediği, ama bazı art niyetli kişilerce kendisine yapılan saldırı karşısında korumalarının silaha başvurmak zorunda kaldığını ifade etmiştir.296

Salih el-Mutlak’ın yer yer Maliki’ye yönelik eleştirilerine rağmen Maliki ile iliş- kilerini en iyi şekilde sürdüren Sünni siyasetçilerin başında gelmesi hakkında sert eleştirilere de sebep olmaktadır.297 28 Ocak 2013’de hükümetten istifa ettiği söylentilerinin çıkmasına rağmen halen hükümetin an aktif bakanlarından biri olarak görevini sürdürmektedir. Son zamanlarda kabine toplantılarını protesto eden Sadr grubuna mensup iki bakanın toplantılara dönmesi için Mukteda el- Sadr ile görüşmelerde bulunması, Kürt milletvekilleri ve Irakiye bloğu tarafından boykot edilen 2013 bütçesinin oylanmasında kendine yakın Irakiye milletvekille- rinin Meclis’e gelmesini sağlayarak toplantı için gerekli sayıya ulaşılmasında kritik rol oynaması ve hükümetin düşürülmesi çabalarına destek vermemesi nedeniyle el-Mutlak’ın aslında Başbakan Maliki ile iyi bir işbirliği içinde olduğu ve Mali- ki’nin onu Irakiye bloğunu zayıflatmak için kullandığı iddialarına neden olmak-

295. “Askari: talks with Saleh al-Mutlaq and al-Issawi to join SLC”, Shafaq News, 6 Kasım 2012, http://www.shafaaq.com/en/news/3987-askari-talks-with-saleh-al-mutlaq-and-al-issawi-to-join-slc.html. Erişim tarihi: 12 Ocak 2012. 296. “Irak’ta koruma dehşeti: 1 ölü”, Dünya Bülteni, 30 Aralık 2012, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=240869. Erişim Tarihi: 12 Ocak 2013. 297. “Protests continue in Iraq”, The Common Ills, 22 Mart 2012, http://thecommonills.blogspot.com/2013/03/protests-continue-in-iraq.html. Erişim tarihi: 24 Mart 2014.

83 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

tadır.298 El-Mutlak’ın son tutumları bazı gözlemcilerce el-Irakiye İttifakı’nın sonu olarak yorumlanmıştır. Ulusal Diyalog Cephesi’nden bir yetkilinin de Mart ayı içinde yaptığı bir basın toplantısında artık ittifakın öldüğünü söylemesi bu yorumu doğrular niteliktedir.

2.2.3 Rafi el-İsavi Gelecek Hareketi Lideri

Irakiye İttifakı’nın önemli isimlerinden biri olan Rafi Hiyad el-İsavi, 1966 yılında Felluce’de doğ- muştur ve Anbar bölgesinin etkin aşiretlerinden biri olan El-Bu İsa’ya mensuptur. Tıp doktoru olan el-İsavi, Felluce hastanesinde başhekimlik yapmıştır.299 Iraklı Sünnilerin en önemli temsil- cilerinden biri olan el-İsavi300, Irak Uyum Cep- hesi’nden (Tevafuk) girdiği 2005 seçimlerinin ardından kurulan El-Maliki hükümetinin Dışişlerinden Sorumlu Devlet Bakanlı- ğını yürütmüş fakat 2007 yılında Irak Uyum Cephesinin diğer dört bakanıyla birlikte hükümetten istifa etmiştir. 2008 yılında yeniden hükümete katılan el-İsavi, bu kez Başbakan Yardımcılığı görevine getirilmiştir.301 2010 seçimlerine Irakiye İttifakı listesinden başkanlığını kendisinin yürüttüğü Gelecek Hareketi ile giren el-İsavi, Aralık 2010’da kurulan hükümette Maliye Bakanı olmuştur.302

Kamuoyunda özellikle uzlaştırmacı özelliğiyle bilinen El-İsavi, desteklemediği bir hükümette görev yapmış olması nedeniyle karşıtlarınca “hükümeti içeriden yık- ma” niyetinde olmakla suçlanmıştır. Batılı bir diplomat kendisi hakkında olumsuz hiçbir şey bulamadıklarını ifade ederek el-İsavi için “Irak’ın en temiz siyasetçisi” demiştir. Irak’ta ABD askerlerinin çekilmesinin ardından gün yüzüne çıkan siyasi kriz esnasında kendisi hakkında daha önce de ifade edilen Felluce’de El-Kaide’ye destek verdiği yönündeki iddialar, başta Başbakan Maliki olmak üzere, muarızla-

298. “National Dialogue bloc refuses to overthrow the government”, Shafaq News, 22 Mart 2013, http://www.shafaaq.com/en/news/5596-national-dialogue-bloc-refuses-to-overthrow-the-government.html. Erişim tarihi:24 Mart 2013; Stephen Wicken, Ahmed Ali, “ Tensions on the border and in parliament”, Institute for the Study of War, Update No.10, http://iswiraq.blogspot.com/2013/03/2013-iraq-update-10-tensions-on-border.html. Erişim tarihi: 24 Mart 2013. 299. “New York Times Rewrites Fallujah History,” Global Policy Forum, 16 Kasım 2004. 300. Jack Healy & Michael R. Gordon, “A Moderate Official at Risk in a Fracturing Iraq,”The New York Times, 30 Aralık 2011. 301. Huda Al-Jasim “A talk with Iraqi Deputy Premier Rafi Al Issawi,” Asharq Alawsat, 10 Ocak 2010. 302. http://www.orsam.org.tr/Uploads/file/Tablo.pdf.

84 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

rınca yeniden gündeme getirilmiştir. Bu iddialar üzerine Irak’taki Amerikan kuvvetleri kumandanı General Ray Odierno bizzat Maliki’ye gönderdiği bir mektup- la, İsavi hakkında ABD gizli servisleri tarafından oldukça kapsamlı bir araştırılma yapıldığını ve iddiaların asılsız olduğunu tespit ettiklerini belirtmiştir.303

Aralık 2011’de kendisinin yanı sıra, Irakiye İttifakı’nın iki önemli ismi olan Ta- rık el-Haşimi ile Salih el-Mutlak’a yönelik baskıların artması sebebiyle, el-İsavi de İrakiye listesinden gelen diğer bakanlar gibi kabine toplantılarını 8 Şubat 2012 tarihine kadar boykot etmiştir.304 El-İsavi ayrıca 1 Ocak 2012’de kendisine yönelik düzenlenen bir suikast girişiminden kurtulmuştur.305

Ülkede siyasi krizin başladığı sıralarda The New York Times’da yayınlanan “Irak’ı İç Savaştan Nasıl Korumalı?”306 başlıklı yazının müellifleri olarak Irakiyye İttifakının önemli isimlerinden İyad el-Allavi ile Usame el-Nuceyfi’nin yanı sıra Rafi el-İsa- vi’nin de adı geçmektedir. Irak’ta siyasetin kimlik üzerinden yürütülüyor olması nedeniyle demokratikleşmenin gerçekleşemediğini ve Başbakan el-Maliki’nin otoriter bir tek parti rejimi kurmaya çalıştığını öne sürerek ABD’den bir birlik hükümeti kurulması için destek arayan bu makaleyi Meclis Başkanı el-Nuceyfi, kendisinin bilgisi dışında yazılmış ve isminin kullanılmış olduğunu söyleyerek reddetmiştir.307 Ancak Rafi el-İsavi buna yönelik hiç bir açıklamada bulunmamıştır.

Nisan ayından Eylül ayına kadar süren Başbakan el-Maliki’ye yönelik güvensiz- lik oyu sağlama çabalarının sonuçsuz kalmasının ardından el-Maliki aralarında el-İsavi’nin de bulunduğu bazı Sünni liderlerle arasındaki gerginliği yumuşatma arayışına girmiştir. Kasım 2012’de el-Maliki’nin liderliğini yaptığı Hukuk Devleti İttifakı üyelerinden Sami el-Askeri yaptığı açıklamada, İttifak’ın Başbakan Yar- dımcısı Salih el-Mutlak ve el-İsavi’yi de kendine dâhil etmek için, bu iki Sünni liderle görüşmelere başladığını belirtmiştir.308

Ancak 20 Aralık 2012’de Başbakan el-Maliki’ye bağlı güvenlik kuvvetleri Rafi el-İ- savi’nin ev ve ofisine baskında bulunarak el-İsavi’nin aile fertleri, koruma görevli-

303. Jack Healy & Michael R. Gordon, a. g. e. 304. Kenneth Katzman, “Iraq: Politics, Governance, and Human Rights,” Congressional Research Service, 13 December 2012, s. 16. 305. “Essawi escapes assassination attempt north of Baghdad,” National Iraqi News Agency, 1 Ocak 2012. 306. “How to Save Iraq From Civil War,” The New York Times, 27 Aralık 2011. 307. Ammar Karim “Iraq row festers as speaker denies op-ed,”,Agence France-Presse, 30 Aralık 2011. 308. “Askari: talks with Saleh al-Mutlaq and al-Issawi to join SLC”, Shafaq News, 6 Kasım 2012, http://www.shafaaq.com/en/news/3987-askari-talks-with-saleh-al-mutlaq-and-al-issawi-to-join-slc.html. Erişim tarihi: 12 Ocak 2013.

85 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

leri ve memurlardan oluşan 150 kişiyi tutuklamıştır. Bu hadisenin ardından Sünni Arap siyasetçiler ile Başbakan Maliki arasında yeni bir siyasi gerilim doğmuş ve Sünnilerce ülkenin çeşitli yerlerinde hükümet karşıtı gösteriler düzenlenmeye başlamıştır.309 El-İsavi’ye karşı bu operasyonun sebebinin Sünnilerin 20 Nisan yerel seçimleri için oluşturdıkları yeni ittifakı yıpratmak olduğu iddia edilmektedir.310

13 Ocak 2013’te Rafi el-İsavi’nin konvoyu Abu Gureyb’ten Felluce’ye yolculuk et- tiği sırada bombalı saldırıya uğramış, sekiz kişinin öldüğü bu saldırıdan el-İsavi yara almadan kurtulmuştur.311 el-İsavi, 1 Mart 2013’de Ramadi şehrinde el-Maliki hükümetine karşı birkaç ay- dır devam eden gösteriye katılarak göstericilerin önünde “Iraklı kanına ve Irak halkına saygı duymayan bir hükümette olmayı umursamıyorum” diyerek istifa- sını açıklamıştır. Bu istifa Şii ağırlıklı Bağdat hükümetinden ilk üst düzey Sünni siyasetçinin ayrılışı olması açısından özel önem taşımaktadır.312 El-İsavi’nin isti- fası üzerine Sünni din adamları ve kanaat önderleri diğer Sünni siyasetçileri de hükümetten çekilmeye çağırmışlardır. Hakkındaki yolsuzluk iddiaları nedeniyle kendisi için tutuklama emri bulunan İsavi, Irak’ı terketmeyerek Anbar vilayetinde yaşamakta ve kabilelerin koruması altında bulunmaktadır.

2.2.4 Tarık El-Haşimi Cumhurbaşkanı Eski Yardımcısı

Sünni bir Arap olan Tarık Ahmet Bekir el-Haşi- mi,313 1942 yılında Bağdat’ta doğmuştur. El-Ha- şimi, 1959-1962 yıllarında askeri akademide eğitimini tamamladıktan sonra 33 yaşına kadar orduda subay olarak hizmet vermiştir. Subay olduktan sonra öğrenimine devam eden el-Ha- şimi, lisans öğrenimini 1969 yılında El Mustan-

309. “Irak Maliye Bakanlığı’na baskın”, Dünya Bülteni, 20 Aralık 2012, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=239656. Erişim tarihi: 16 Ocak 2013. 310. Dodge, a. g. e. 311. “Iraq Finance Minister Escapes Assassination Attempt”, AFP, 13 Ocak 2013, http://goo.gl/hvVOYn, Erişim tarihi:15 Ocak 2013. 312. “Iraqi finance minister announces resignation”, Al Jazeera English, 2 Mart 2013, http://www.aljazeera.com/news/middleeast/2013/03/2013320445546227.html. Erişim tarihi: 24 Mart 2013. 313. TarıkEl-Haşimi’nin resmî websitesi: http://alhashimi.org/alhashimi.asp#.

86 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

sıriyw Üniversitesi’nde ekonomi alanında tamamlamış ve 1978 yılında yüksek lisans derecesini almıştır. El-Haşimi, aktif siyasi hayatına entellektüel kaynağı- nı Müslüman Kardeşler Hareketi’nden alan İslamcı Irak İslam Partisi (IİP)’nde başlamıştır.314 Erken siyasi hayatında partinin planlama komitesinde görev alan el-Haşimi, Saddam sonrası dönemin en güçlü Sünni liderlerinden biri olmuştur. El-Haşimi, 2009 yılında genel sekreteri olduğu, ülkenin en büyük Sünni siyasi grubu olan Irak İslam Partisi’nden ayrılmıştır.315 El-Haşimi aynı zamanda, 2005 yılı seçimlerine katıldığı koalisyon olan ve kısaca “Tevafuk” olarak bilinen Irak Uyum Cephesinin liderliğini Adnan el-Dulaymi ile birlikte yürütmüştür.316 Aralık 2005’te yapılan seçimlerinin ardından 2006 yılında Cumhurbaşkanı yardımcılığı görevine gelen el-Haşimi, 2010 yılı seçimleri öncesinde Yenilik (Tecdid) Listesini kurmuş ve seçimlere İyad Allavi başkanlığındaki Irakiyye koalisyonunun önemli bir saçayağı olarak katılmıştır317. El-Haşimi Irak’ta özerk bölgelerin oluşturulma- sına karşı çıkmakta ve güvenlik güçlerinin Şii milislerden temizlenmesi ile eski Baasçıların tasfiyesinin geri alınmasını desteklemektedir.318

ABD askerlerinin Irak’tan çekilmesinin ardından ülkede patlak veren krizde el-Haşimi, Nuri el-Maliki hükümeti tarafından terör olaylarında parmağı olduğu ve bu yönde delil ve tanıkların bulunduğu gerekçesiyle suçlanmış ve hakkında tutuklama emri çıkarılmıştır.319 El-Haşimi, içlerinden birisinin ölümüne sebep olan korumalarına işkence yapılması suretiyle elde edilen itiraflara dayalı hakkındaki iddiaları yalanlamıştır.320 Wikileaks tarafından sızdırılan Amerikan Dışişleri belgelerine göre de, Irak hükümeti 2006’dan beri el-Haşimi aleyhine delil üretebilmek için sistematik olarak tutukladığı kişilerden işkence yoluyla el-Haşimi’ye karşı kullanılabilecek bilgiler elde etmeye çalışmıştır.321 el-Haşimi, tutuklama emrinin ardından Erbil’e geçerek Bölgesel Kürt Yönetimi’ne sığınmış, Barzani de Başbakan Maliki’nin iade talebini reddetmiştir. Böylece, Maliki hükümetinin giderek otori-

314. “Irak’ta başlıca siyasi partiler,” BBCTURKISH.com, http://www.bbc.co.uk/turkish/indepth/story/2004/01/040129_irak_islami.shtml. Erişim tarihi: 3 Ocak 2013; ““Iraqi Accord - Iraqi Islamic Party,” The Carnegie Endowment, http://carnegieendowment.org/publications/special/misc/iraqielections2010/index.cfm?fa=ia. Erişim tarihi: 3 Ocak 2013. 315. “TariqEl Hashimi, Platform for Global Challenges Board Members. http://www.platformforglobalchallenges.org/boardmember.asp?id=588. Erişim tarihi: 4 Nisan 2012; “Iraqi Accord - Iraqi Islamic Party,” The Carnegie Endowment. 316. Kenneth Katzman, “Iraq: Post-Saddam Governance and Security,” Richard N. Dalonge (ed.), Economics and Geopolitics of the Middle East (New York: Nova Science Publishers, Inc., 2008), s. 39. 317. “The biggest loser,” Niqash, 7 Nisan 2010. 318. Dina Guirguis, “Who is Who in Iraqi Politics -Tariq al-Hashimi,” Council on Foreign Relations, 13 Aralık 2005. 319. “Iraq issues arrest warrant against vice president on terrorism charges,” The Washington Times, 20 Aralık 2011. 320. Dodge, a. g. e., s. 241. 321. Toby Dodge, “The resistable rise of al-Maliki,” Open Democracy, 22 Mart 2012, http://www.opendemocracy.net/toby-dodge/resistible-rise-of-nuri-al-maliki. Erişim tarihi: 31 December 2012.

87 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

terileşmesi ve keyfilik arzetmeye başlaması, Kerkük’ün statüsü konusunda yaptığı açıklamaları ve Arap ülkesi olan Irak’ın cumhurbaşkanının Arap olmasının zaru- ri olduğunu savunması nedeniyle Kürtlerden tepki görmüş olan el-Haşimi’nin322 Kürt siyasi liderlerle ilişkisinin düzelmesine ve gelişmesine vesile olmuştur.

Nisan ayında Türkiye’ye sığınan el-Haşimi için Temmuz 2012’de oturma izni çı- karılmıştır.323 El-Haşimi’ye yönelik söz konusu suçlamalar özellikle Iraklı Sünniler tarafından, Bağdat’taki Şii ağırlıklı hükümetin kendilerine karşı bir siyasi hamlesi olarak nitelendirilmiştir.324 Daha sonra yaptığı bir açıklamada el-Haşimi, hâkim karşısına çıkmaya hazır olduğunu fakat Bağdat’taki mahkemelerin taraflı olacağı gerekçesiyle ancak Kürdistan bölgesinde mahkeme karşısına çıkmayı kabul ede- ceğini söylemiştir.325 El-Haşimi, birçok kez, sürgünde olmasına rağmen Cum- hurbaşkanı yardımcılığı görevini sürdürmekte olduğunu ifade etmiştir. Bağdat dışında bulunduğu zaman zarfında Sünni Körfez ülkelerinin desteğini almak için bu ülkelere ziyarette bulunan el-Haşimi, ilk önce Nisan ayının başında Katar’a “resmî” bir ziyarette bulunurken326 ardından Suudi Arabistan’a gitmiştir. El-Haşi- mi her iki ziyarette de üst düzey kabul görmüştür.327 Irak Cumhurbaşkanı yardım- cısı en son İstanbul’a gelmiştir.328

Eylül 2012’de görülen davasında el-Haşimi, Şii liderlere suikast düzenlemekle gö- revli ölüm timleri kurmaktan yargılanmış ve Irak mahkemesi tarafından gıyabın- da idam cezasına hükmedilmiştir.329 Kasım ve Aralık 2012’de hakkındaki diğer davalardan da verilen cezalarla birlikte, el-Haşimi toplam beş defa idam cezasına çarptırılmştır.330 2 Aralık 2012’de Irak Cumhurbaşkanı Celal Talabani, hakkında

322. Salah Hemeid, “Iraqi election...,” Al-Ahram Weekly, 11-17 March 2010, http://weekly.ahram.org.eg/2010/989/re81.htm. Erişim tarihi: 3 Ocak 2013. El-Haşimi’nin ismi 2010 yılı sonrası hükümet kurulması pazarlıklarında cumhurbaşkanı adayları arasında geç- miştir. Bu durum el-Maliki ile arasında 2008 yılında Kerkük vilayetine merkezi hükümetin ordu birimlerinin konuşlandırılması olayının ardından çeşitli anlaşmazlıkların yaşanmasına rağmen Mesud Barzani’yi el-Maliki başbakanlığında yeni bir hükümetin kurulmasına iten faktörlerden biri olmuştur. Barzani ve Irak Kürtlerinin geneli için cumhurbaşkanlığı makamına bir Kürt’ün seçilmesi “olmazsa olmaz” şartlardan birisi olmuştur. Bkz. Çandar, a. g. e., s. 268. 323. “El-Haşimi’ye Ankara oturma izni verdi,” NTVMSNBC, 30 Temmuz 2012; “El-Haşimi’ye idam cezası,” Hür- riyet, 10 Eylül 2012. 324. “Vice President of Iraq Voices Sunnis’ Anger as He Denies Orderin Killings,” The New York Times, 20 Aralık 2011. 325. “Iraqi VP refusesto face court in Baghdad,” Aljazeera, 25 Aralık 2011. 326. “Qatar says Iraq’s fugitive Vice President Tariq al-Hashemi arrives for ‘official visit’,” The Washington Post, 1 Nisan 2012. 327. Mohammed Jamjoom, “Fugitive Iraqi vice president in Saudi Arabia,” CNN, 4 Nisan 2012. 328. “Tarık El-Haşimi İstanbul’a geldi,” ntvmsnbc, 10 Nisan 2012. 329. “Türkiye’ye sığınan El-Haşimi’ye idam cezası,” Radikal, 10 Eylül 2012. 330. “El-Haşimi’ye beşinci idam,” Dünya Bülteni, 14 Aralık 2012, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=238787. Erişim tarihi: 3 Ocak 2013.

88 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

verilen idam kararından ötürü, Irak Ceza Kanunu’nun 90. maddesi gereği Tarık el-Haşimi’nin cumhurbaşkanı yardımcılığı görevinin düştüğünü açıklamıştır.331

Tarık el-Haşimi, Cumhurbaşkanı Talabani’nin 18 Aralık 2012 tarihinde beyin ka- naması geçirmesinin ardından yaptığı açıklamada, Irak anayasasına göre cum- hurbaşkanının görev yapamaz hale gelmesi durumunda yardımcısının görevi devralacağını ifade etmiş ve Talabani’nin sağlık sorunları önceden bilindiğini ve kendisinin başa geçerek ülkeyi yönetme ihtimalinin önüne geçmek için siyasi ko- numumunun zayıflatılmaya çalışıldığını söylemiştir.332

20 Aralık’ta Maliye Bakanı Rafi el-İsavi’nin makamının basılarak korumalarının gözaltına alınmasına ilişkin olarak yaptığı açıklamasında da el-Haşimi, yaşananla- rın beklenen gelişmeler olduğunu, kendisine karşı oynanan senaryonun tekrarlan- dığını belirtmiş ve bununla Sünnileri siyaset sahnesinin dışına itmenin amaçlan- dığı iddiasında bulunmuştur. Haşimi, Ramadi, Felluce, Anbar, Musul ve Samarra kentlerinde 2012 yılının son günlerinde başlayan ve devam etmekte olan Irak hü- kümeti aleyhine düzenlenen gösterileri de “Irak Baharı” olarak nitelemiştir.333

2.2.5 Esil El-Nuceyfî Musul Valisi

Musul’un en köklü ailelerinden birine mensup olan Esil Nuceyfi, 1958’de Musul’da doğmuş- tur. Osmanlı döneminde Musul idaresiyle yakın ilişki içerisinde olan ailenin Nineva iline bağlı El-Hamedaniye kazasında geniş topraklara sahip oldukları bilinmektedir. Nuceyfi, tarım ve hayvancılığın yanı sıra yine turizm ve lojistik sektörlerinde faaliyet gösteren El Nuhayl Trade Company ve El Mamur Real Estate şirketlerin sahibidir. Beş çocuk sahibi olan Nuceyfi, Musul Üniversitesi Mühendislik ve Hukuk bölümlerinden mezun ol-

331. “Talabani’den Haşimi açıklaması,”Dünya Bülteni, 2 Aralık 2012, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=237198. Erişim tarihi: 3 Ocak 2013. 332. “El Haşimi’ye Talabani komplosu,” A Haber, 19 Aralık 2012, http://www.ahaber.com.tr/Gundem/2012/12/19/el-hasimiye-talabani-komplosu. Erişim tarihi: 3 Ocam 2013. Bu konuda el-Haşimi’nin bakışını destekler bir yorum için bkz: Veysel Ayhan, “Irak’ta Olası bir Cumhurbaşkan- lığı Krizi”, Politik Akademi, 16 Şubat 2013, http://www.politikakademi.org/2013/02/irak-ta-olasi-cumhurbaskanligi-krizi/. Erişim Tarihi: 22 Şubat 2013. 333. “Haşimi’den Erdoğan’ın “cesur politikalarına” övgü,” Hürriyet, 29 Aralık 2012.

89 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

muştur.334 Türkiye’ye yakınlığı ile de bilinen Esil Nuceyfi335, aynı zamanda eski maden ve sanayi bakanı olan ve 2010’dan bu yana Irak Meclis Başkanı olan Usame Nuceyfi’nin kardeşidir.

Irak’ın en önde gelen Sünni Arap isimlerden biri olan Esil Nuceyfi, başkenti Mu- sul olan Nineva’nın valisidir. Nisan 2009’da Musul valisi olan Nuceyfi, aynı zamanda El-Hadba Hareketi lideridir. 31 Ocak 2009 yerel seçimlerinde yaklaşık bir milyon Nineve seçmeninin % 48’inin oyunu alarak ülke çapında en fazla oy alan isim olmuştur.336 El-Hadba koalisyonuyla 37 koltuklu İl Meclisi’nin 19’unu kazanan Nuceyfi, Irak İslam Partisi’nin ve Yezidilerin vekilleriyle koalisyona giderek yeni mecliste 24 koltuk sahibi olmuş, Kürt ağırlıklı Nineve Kardeşlik Listesine karşı mecliste güçlü bir konum kazanmıştır.337

Kürdistan Demokrat Partisi ile Kürdistan Yurtseverler Birliği’nin Nineva Kardeş- lik Listesi’yle kazandıkları 2005 Yerel Seçimleri ardından Musul’da oluşan Kürt hakimiyeti, 2009 Yerel Seçimleri sonrasında Esil Nuceyfi öncülüğündeki Sünni Arapların seçimleri kazanmasıyla son bulmuştur. Bu gelişme, Musul’un çeşitli etnik grupların çatışma hattında bulunan coğrafik konumu dikkate alındığında önemli bir değişim olarak yorumlanmıştır.338 Ancak 2013 yılında gerçekleşen 3. yerel seçimlerde Sünni Arapların kendi aralarında yaşadığı anlaşmazlıklar sonucu Nuceyfi’nin kazandığı sandalye sayısı 8’e düşmüştür.339

2.2.6 Cemal El-Kerbuli Çözüm Partisi Genel Başkanı

Irak’ın önemli Sünni siyasi aktörlerinden olan Cemal El Kerbuli, Sünni Arapların oluşturdu- ğu el-Hal/ Çözüm Partisi’nin lideridir. Duleym aşiretine bağlı ve Enbar ilinde yerleşik olan al-Karabla aşiretinin lideri Kerbuli, 1965 yılında Bağdat’ın güneyinde olan Babil iline bağlı Mu-

334. Ninewa: Bio of Likely Incoming Ninewa Governor, Wikileaks, 15 Mart 2009, http://wikileaks.org/cable/2009/03/09BAGHDAD680.html. 335. http://www.todayszaman.com/columnists-279144-al-nujaifi-turkey-is-mosuls-gate-to-the-world.html 336. Stephen Farrell, Election: Preliminary Results, The New York Times, 5 Şubat 2009, http://atwar.blogs.nytimes.com/2009/02/05/election-preliminary-results/?_r=1. 337. Ninewa: Bio of Likely Incoming Ninewa Governor, Wikileaks, 15 Mart 2009, http://wikileaks.org/cable/2009/03/09BAGHDAD680.html. 338. Adel Kamal, “New Ninawa Governor Rejects Kurdish Alliance”, Niqash, 24 Şubat 2009, http://www.niqash.org/articles/?id=2393&lang=en. 339. Mehmet Özkan, Furkan Torlak, “Irak’ta yeni denge arayışları”, Star Gazetesi, 13 Temmuz 2013, http://haber.stargazete.com/acikgorus/irakta-yeni--denge-arayislari/haber-771670.

90 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

sayyip’te doğmuştur. Akademik öğrenimini Bağdat Üniversitesi Tıp Fakültesinde tamamlayan Kerbuli‘nin tıp alanında lisansı bulunmaktadır.340 Siyasi faaliyetleri öncesinde sosyal ve insani yardım kuruluşlarında faaliyetlerde bulunan Kerbu- li, önce Irak Kızılay’ında gönüllü olarak çalışmış, daha sonra Irak Kızılayı Genel Başkanı olmuştur.341

Siyasi çalışmalarına 2003 yılında Irak’ın işgaliyle başlayan Kerbuli, 2008 yılında Ulusal Kalkınma ve Reform Hareketi Partisi’ni (El-Hal, Çözüm) kurmuştur. Çö- züm Partisi, Kerbuli tarafından sadece Sünni seçmeni değil çeşitli mezhep ve etnik grupları içinde barındırabilecek bir platform şeklinde tasarlanmıştır.342 2010 Irak parlamento seçimlerine İyad Allavi öncülüğünde Irak Ulusal Hareketi (el-I- rakiye Listesi) koalisyonuna dâhil olan parti, listenin elde ettiği 91 sandalyeden 13’üne sahip olmuştur.343

Diğer taraftan Kerbuli, siyasi ve sosyal faaliyetlerinin yanı sıra çeşitli yolsuzluk iddiaları ve mahkemelerle da gündeme gelmiştir. Bu iddialar içerisinde özellikle sahte bir Alman şirketi üzerinden para aklaması ve başkanı olduğu Irak Kızıla- yı’nda yolsuzluklar yapması öne çıkmaktadır. 2004 yılında para aklama iddiaları sonucunda hapse giren Kerbuli, bir ay sonrasında tekrar serbest kalmıştır.344

Hapisten çıkma sürecinde özellikle Kerbuli’nin Irak işgaline ve ABD varlığına yö- nelik tutumunda görülmüştür. Yolsuzluk iddialarından aklanabilmek için ABD’li idareciler tarafından kaleme alınan bir rapor sunan Kerbuli, raporun kendisinin suçsuz olduğunu ispat ettiğini savunmuş, netice olarak ABD’nin yardımıyla hapis mahkûmiyetinden kurtulmuştur.345

2013 yılının başlarında Kerbuli hakkında Irak kamuoyunda bakan olacağına dair iddialar gündeme gelmiştir. Buna göre Başbakan Yardımcısı Salih el-Mutlak, istifa eden Maliye Bakanı Rafi el-İsavi yerine Kerbuli’ye teklif etmiştir. Ancak bu iddia el-Mutlak’ın ofisi tarafından bir kamuoyu açıklamasıyla yalanlanmıştır.346

340. http://understandingwar.org/sites/default/files/Wicken-Sunni-In-Iraq.pdf, p. 11 341. http://w3.ifrc.org/docs/News/pr03/6803.asp 342. http://understandingwar.org/sites/default/files/Wicken-Sunni-In-Iraq.pdf p. 13 343. http://www.huffingtonpost.com/2010/03/26/iraq-to-release-full-elec_n_514342.html http://www.niqash.org/articles/print.php?id=2803&lang=en 344. https://www.youtube.com/watch?v=k_db3kgEZzE 345. https://www.youtube.com/watch?v=k_db3kgEZzE 346. http://www.ninanews.com/english/News_Details.asp?ar95_VQ=GGHMLH

91 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

2.2.7 Muhammed El Ceburi Milli Eğitim Bakanı

Muhammed Ali Muhammed Temim El Ceburi, 1 Temmuz 1974 Kerkük’te dünyaya gelmiştir. 1995 yılında Bağdat Üniversitesi Hukuk Fakültesi ve Musul Üniversitesi Sanat Tarihi bölümlerinden lisans derecesini aldıktan sonra 1998 yılında Mu- sul Üniversitesi Arap Tarihi bölümünden yüksek lisans ve 2001 yılında aynı üniversitenin Modern Tarih bölümünden doktora derecesini almıştır.347 Bir dönem Kerkük Üniversitesi rektörlüğü yapmıştır.

2010 seçimlerine Irak Ulusal Diyalog Cephesi’nden Kerkük adayı olarak girmiş ve milletvekili seçilmiştir. Seçimlerde başarılı olan El Ceburi, Milli Eğitim Bakanlı- ğı görevine getirilmiş ve Irak’ın ulusal eğitim stratejisinin belirlenmesine önemli katkılarda bulunmuştur. 23 Nisan 2013’te, Irak ordusunun Kerkük’ün Havice il- çesinde oturma eylemi yapan göstericilere ateş açması sonucunda Milli Eğitim Bakanlığı görevinden istifa eden Temim, 22 Mayıs’ta görevine geri dönmüştür.348

Muhammed El Ceburi, Kürtlerin devlet tarafından 1973 ile 2003 yılları arasın- da yerlerinden edildiklerini savunmakta, partisinin eski rejimin bu politikasını bir ayrımcılık olarak değerlendirdiğini ifade etmektedir. El Ceburi, yerlerinden edilen ailelerin tazminatları ödenerek geri dönmelerini istediklerini, bununla beraber Kerküklü Araplara karşı herhangi bir saldırının da kabul edilmez olduğunu söylemektedir. Muhammed El Ceburi, Baas Partisi döneminde sadece Kürtleri değil Arap ve Türkmenlerin de Kerkük’te göçe zorladığını ifade etmektedir.349

347. Biography of the Minister, Republic of Iraq, Ministry of Education. 348. “Ministerial Boycott Of Iraq’s Cabinet Over Protests Breaking Down,” Musings on Iraq, 23 Mayıs 2013. 349. Salim Matar, “Hiwar ma’a al-nahib Mohamad Ali Tamim: hakayeek Moujala a’n Arab Kirkuk,” 8 Şubat 2008, http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=124284

92 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

2.3 KÜRTLER 2.3.1 Celal Talabani Irak Cumhurbaşkanı ve KYB Lideri

Kürtler arasında Celal Amca adıyla anılan Ce- lal Talabani Irak Kürt hareketine en uzun süre hizmet vermiş en önemli siyasi figürlerdendir. Irak Yönetim Konseyi’nin üst düzey üyelerinden olan Talabani 2005 yılında Irak Cumhurbaşka- nı seçilerek. Irak’ın Arap kökenli olmayan ilk cumhurbaşkanı olarak tarihe geçmiştir. Talaban aşiretinden gelen Talabani 1933 yılında, Irak Kürdistanı’nın Sorani bölgesindeki Kelkan köyünde doğmuştur. Bölgenin köklü ailelerinden birine mensuptur. Aile, bölgenin dini hayatına yön vermiş Kadiri ta- rikatına mensup şeyhleri ile de bilinmektedir. Talabani, Kürt hareketinin önem- li fikir ve aksiyon adamlarından biri ve kendisinin de fikir babası olan İbrahim Ahmed’in kızıyla evlidir.350 Köysancak ve Erbil’de orta öğrenimini tamamlayan Talabani, Bağdat Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden mezun olmuştur.

Siyasi kariyerine oldukça genç yaşta başlayan Talabani, 1947’de Kürdistan De- mokrat Partisi’ne katılmış, 1950’lerin başlarında da partinin Kürdistan Öğrenci Birliğini kurarak liderliğini yürütmüştür. Kısa sürede partinin Merkez Komitesine seçilerek üst düzey görevlerde bulunmuştur.351 Uluslarararası Komünist hareket tarihinde önemli bir yeri olduğu kabul edilen 1955 Dünya Gençlik Kongresi’ne katılmıştır. 1958’de Çin’e ve Sovyetler Birliği’ne giden Talabani, Çinli liderlerle ve Moskova’da sürgünde bulunan Mustafa Barzani ile tanışmıştır.

1961 yılında Abdülkerim Kasım hükümetine karşı gerçekleşen Kürt ayaklanma- sına katılan Talabani, Kerkük ve Süleymaniye cephesinden sorumlu olmuştur. Ta- labani’nin Kürt hareketi içinde sivrilmesinde en fazla katkısı olan faktör, bir diplomatik figür olarak öne çıkmış olmasıdır. 1963 yılında Kahire’ye giderek Cemal Abdülnasır ile görüşmüş ve onun desteğini kazanmıştır.352Kasım’ı deviren darbe- den sonra 1963 yılında Abdul Selam Arif hükümetiyle görüşmeleri gerçekleştiren Kürt delegasyonunun başkanlığını yapmıştır.

350. Gunter, a. g. e. , s. 198. 351. Çandar, a. g. e., s. 69; «The Role Of Talabani & Regional Reaction». APS Diplomat Operations in Oil Dip- lomacy. 11 April 2005, http://findarticles.com/p/articles/mi_hb6512/is_4_49/ai_n29171381/?tag=content;col1 352. Çandar, a.g. e., 70-71.

93 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Celal Talabani KDP içinde İbrahim Ahmed ve çizgisine yakın olmuştur. Irak Kürt hareketi içerisinde, 1940’ların ortasından beri Mustafa Barzani ve İbrahim Ah- med isimleri etrafında toplanan iki farklı temayül vardır. Molla Barzani gelenekçi ve muhafazakâr bir sosyal yapı ve kesimin önderidir. Sosyal tabanı aşiretler ve büyük toprak sahibi Kürtlerdir. İbrahim Ahmed ise daha çok Kürt toplumunun kentli, okumuş ve kendini yeni hissettirmeye başlayan entellektüel kesimine hitap eden önemli bir solcu aydındır. KDP’nin Genel Sektereri olan İbrahim Ahmed Genel Başkan Mustafa Barzani ve destek aldığı kesimleri “sağcı, feodal ve gerici” olarak görmektedir.353Mustafa Barzani’nin liderliği esnasında karşımıza çıkan bu liderlik ile parti politbürosu arasındaki sosyal köken ve anlayış farklılıkları giderek ayrışmayı ve peşinden de doğan rekabet neticesinde iki farklı hareket olarak mücadele etmelerini doğurmuştur. KYB kurulmadan önce KDP içerisinde başla- yan sosyalist/ilerici/kentli-aşiretçi/muhafazakâr/kırsal gerilimi, kendini sosyalist kabul edenlerin KDP’den ayrılarak KYB’yi kurmasının ardından da devam etmiş- tir. Hatta iki parti arasındaki gerginlik zaman zaman sıcak çatışma ve iç savaşa da dönüşmüştür.

İki grup arasındaki asıl kopuş Molla Mustafa’nın Baas hükümetini devirerek iktidara gelen Abdüsselam Arif ile yakın ilişkiler geliştirmesiyle yaşanmıştır. Mol- la Mustafa Barzani ile Abdüsselam Arif arasında imzalanan anlaşmada Kürtlere özerk bir yönetim verilmesine dair hiçbir bahis geçmemesi, KDP içinde Talabani ve İbrahim Ahmed’in başını çektikleri sosyalist grubun tepkisini çekmiştir. Molla Mustafa’nın tepkilere askeri tehditle karşılık vermesi ise partinin bölünmesiyle sonuçlanmıştır.354Ancak KYB’nin ayrı bir hareket ve parti olarak ortaya çıkması 1975 yılında Irak Kürt hareketinin Irak merkezi hükümetince hezimete uğratıl- masından sonra olmuştur. Celal Talabani bundan bir yıl önce merkezi hükümete karşı askeri mücadeleye KDP yanında katılmıştır.355

KYB, Saddam rejiminin 1988’de Halepçe’de Kürtlere yönelik kullandığı kimyasal silahlardan büyük zarar görmüştür. Türkiye bu dönemde Barzani’yi desteklerken, İran Talabani’nin tarafını tutup güç dengesi sağlamaya çalışmıştır. Kuzey Irak’ı terk etmeye zorlanan Talabani İran’a sürgüne gitmek durumunda kalmıştır. Bar- zani’nin liderliğindeki KDP ile Talabani’nin liderliğindeki KYB arasındaki müca- dele 2000’li yılların başına kadar Irak’ın Kürt siyasetini belirleyen en önemli unsur olmuştur.356

353. A. g. e., s. 71. 354. David McDowall, A Modern History of the Kurds (London: I.B. Tauris, 2007) s. 316. 355. ‘‘Profile: Jalal Talabani’’, BBC, 26 Kasım 2002. 356. A.g.e.

94 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

1991 yılındaki Körfez Savaşı Talabani’nin siyasi kariyerinde yeni bir sayfa açmıştır. Batılı güçler tarafından ilan edilen uçuşa yasak bölge KDP ve KYB arasında yakın- laşmayı beraberinde getirmiştir. Ancak söz konusu yakınlaşma uzun sürmemiştir. Nitekim 1992 yılında Kuzey Irak’ta yapılan seçimlerin ardından kurulan KYB-KDP ortak yönetimi, 1994’te iki grup arasında patlak veren iç savaşa engel olamamıştır. Kürdistan Bölgesel Yönetimin liderliği için yapılan seçimlerde Barzani ve Talaba- ni’nin aynı anda aday olmasıyla başlayan gerginlik, 1994’te KYB’nin KDP’yi ortak yönetim merkezi Erbil’den sürmesiyle iç savaşa dönüşmüştür.357 Savaş esnasında Barzani Erbil’i geri almak için Bağdat’taki merkezi hükümetten destek alırken, Ta- labani İran’dan yardım almıştır. ABD’nin arabuluculuğunda uzun yıllar süren barış görüşmeleri 1998’de imzalanan barış anlaşmasıyla sonuçlanmıştır.358

ABD’nin işgalinin ardından Saddam sonrası Irak’ta Kürtlere federal bir statü sağ- lamaya çalışan Talabani, bu anlamda tüm çabasını ABD’nin desteğini elde etmek üzerinde yoğunlaştırmıştır. Amerikan işgalinin ardından Irak Ulusal Parlamen- tosu tarafından 2005 yılında Irak Cumhurbaşkanı olarak atanan Talabani, 2010 yılında yapılan seçimlerde yeniden cumhurbaşkanlığına seçilmiştir. Cumhurbaş- kanlığı süresinde Bölgesel Kürt Yönetimi ile Irak hükümeti arasında dengeleyici bir rol oynamaya çalışmıştır. Ancak bu rol son dönemde Mesud Barzani ile Maliki arasında yaşanan gerilimin artmasıyla işi giderek zorlaşmıştır.

Barzani’nin Maliki hükümetinin giderek otoriterleşmesine dair dile getirdiği eleştiri ve tepki Talabani tarafında sessizlikle karşılanmıştır. Barzani’nin kızgınlığı karşısında Talabani’nin sessizliği aslında iki lider arasında Irak’taki siyasi kargaşa ve Kürdistan yönetiminin bağımsızlığı konularına ilişkin ciddi görüş farklılıklarının işareti olarak yorumlanabilir.359 Örneğin Barzani’nin Kürdistan bölgesel yönetiminin bağım- sızlığı için yaptığı görüşmeler Talabani tarafında destek bulmamıştır. Talabani’nin Kürdistan’ın bağımsızlığı karşısında takındığı tutum kendisinin Kürtler nezdindeki milliyetçi imajını sarsmıştır. Bundan en çok fayda sağlayan ise Barzani’dir. Nitekim Talabani’nin partisi KYB kendisine yönelik rüşvet, yolsuzluk ve adam kayırma suçla- malarında bulunan reformist Gorran hareketi karşısında güç kaybetmektedir. Deği- şim anlamına gelen Gorran hareketi KYB’den ayrılan Neşirvan Mustafa liderliğinde kurulmuş ve 2009 seçimlerinde Kürdistan’da oyların % 23’ünü, KYB’nin kalesi Süley- maniye’de ise %50’sini alarak büyük bir başarıya imza atmıştır.360

357. ‘‘Irak’taki başlıca etnik örgütlenmeler’’, BBC Türkçe, 29 Ocak 2004. 358. ‘‘Iraq: Country Report 2004’’, Country Information and Policy Unit Immigration& Nationality Directorate Home Office, United Kingdom, Ekim 2004, http://aceproject.org/ero-en/regions/mideast/IQ/Iraq%20country%20report.pdf 359. Kamal Chomani, ‘‘President Talabani’s Silence’’, The Kurdistan Tribune, 13 Nisan 2012. 360. Patrick Cockburn, ‘’Reformist gains in Kurdish vote shake Iraq’s quiet North’’, The Independent, 27 Temmuz 2009.

95 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

İran’a yakın olan Talabani Maliki’yi karşısına alamazken, Türkiye’ye yakın Barzani ise Maliki karşısında rahatlıkla tutum ortaya koyabilmektedir.361 İki lider arasın- daki pozisyon farklılığı özellikle Irak Cumhurbaşkanı yardımcısı Tarık El-Haşi- mi’nin Kürdistan bölgesine sığınmasıyla tavan yapmıştır. Barzani Türkiye’nin de El-Haşimi’ye olan desteğine paralel bir pozisyon benimseyerek ona destek olur- ken, Talabani’nin konu hakkındaki sessizliği El-Haşimi’nin izinsiz ülkeden ayrıl- dığı açıklamasıyla bozulmuştur.362Böylelikle Talabani Maliki’ye yakın bir duruş sergilemiştir. Zaten El-Haşimi de tedavi için geldiği İstanbul’da Talabani’den bu süreç zarfında yeterince destek görmediğini ifade etmiştir.363 Kürtlerin bu konu- daki bölünmüşlüğü yalnızca liderlerle sınırlı kalmamış, Talabani aşireti Kuzey Irak’ta saklanan El-Haşimi’nin adalete teslim edilmesi çağrısında bulunmuştur.364

2.3.2 Mesud Barzani KYB ve KDP lideri

1946 yılında babası Molla Mustafa Barzani ve arkadaşlarının Kürdistan Demokrat Partisi’ni kurduğu gün İran’ın Mahabad şehrinde doğmuş- tur. Molla Mustafa Barzani, 1946’da Sovyetler Birliği’nin desteğiyle kurulan ve aynı yıl bu ül- kenin İran’dan çekilmesiyle yıkılan, BM tarafın- dan tanınmamış bir Kürt devleti olan Mahabad Cumhuriyeti’nin önde gelen komutanlarından biriydi.365 Baba Molla Mustafa Barzani Sovyetler’e giderken, oğul Mesud Barzani Irak’ta dedesi tarafından büyütülmüştür.366 1958 yılında Irak’ta yapılan darbenin ardından ülkeye davet edilen Molla Mustafa, Irak’a geri dönerek siyasi faaliyetlerini sürdürmüştür. Ancak Kürtlere verilen birçok sözün yerine getirilmemesi üze- rine 1961 yılında tekrar silahlı ayaklanma başlatmıştır. Politik şartlar nedeniyle Mesud Barzani lise eğitimi için özel öğrenim görmek zorunda kalmıştır.367

361. Rebwar Karim Wali, ‘‘Barzani’s Turkey Visit Exposes Regional Tensions’’, Rudaw, 26 Nisan 2012. 362. ‘‘Talabani: El-Haşimi Ülkeyi İzinsiz Terk Etti’’, Güncel Yorum, 7 Nisan 2012. 363. ‘‘El-Haşimi: Celal Talabani’den beklediğim desteği göremedim’’, Zaman, 18 Mayıs 2012. 364. ‘‘Talabani’ye aşiretinden ‘El-Haşimi’yi ver’ çağrısı’’, Alaturka, http://www.alaturkaonline.com/talabaniye-asiretinden-hasimiyi-ver-cagrisi/ 365. Mahabat Cumhuriyeti hakkında daha fazla bilgi için bkz Kerim Yildiz, The Kurds of Iraq: Past, Present and Future, London: Pluto Press, 2007; Michael M. Gunter, Historical Dictionary of the Kurds, Scarecrow Press, Bir- leşik Kırallık: Plymouth, 2011. 366. Michael M. Gunter, a.g.e, s.54. 367. David Romano, Kurdish Nationalist Movement: Opportunity, Mobilization and Identity, Cambridge: Camb- ridge University Press, 2006, s. 203.

96 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

Kürt hareketinin içinde doğan Mesud Barzani çok genç yaştan itibaren Kürt siyasi ve askeri meselelerinde önemli görevler yürütmüştür. İlk siyasi çalışmalarına babasının özel kalemi olarak başlayan Barzani, 1963’te henüz 17 yaşındaykenpeş- mergelere katılmıştır.368 24 yaşına geldiğinde (1970 yılında) babasıyla birlikte Baas iktidarı ve Kürtler arasında Kürtlere dört yıl içerisinde özerklik hakkı verilmesini öngören ve Mart Manifestosu olarak da bilinen 11 Mart anlaşmasının müza- kere heyetinde görev almıştır.3691972’de dört yıl önce İran istihbarat örgütünün yardımlarıyla kurulmuş olan Kürt istihbaratının başına getirilen Mesud Barzani, bu tarihten itibaren Sovyetler destekli Baas rejimine karşı dışarıdan gelen silah ve mali yardımın aktarılmasında kilit rol üstlenmiştir.3701973 yılına gelindiğin- de, babası Molla Mustafa ve kardeşi İdris’le beraber Kürt hareketinin önde gelen isimlerinden olmuşlardır. 1975 yılında KDP Merkez Komitesine ve politbürosuna seçilen Mesud Barzani babasının hastalığının ağırlaşmasından sonra kardeşiyle beraber KDP içindeki bir avuç karar verici içerisinde yer almıştır.

1975 yılında Irak’taki Kürt hareketinin Irak merkezi hükümetince hezimete uğra- tılmasından sonra, 1976-1979 yılları arasında babasıyla beraber ABD’nde sürgün- de yaşayan Mesud Barzani, Kürt hareketinin tekrar organize edilmesi ve faal hale getirilmesinde anahtar bir rol üstlenmiştir. 1979 yılında babasının ölümü üzerine kardeşi İdris ile birlikte Kürdistan Demokrat Partisi’nin (KDP) yönetimini üst- lenen Mesud Barzani, kardeşinin de 1987 yılında ölmesinin ardından partinin kontrolünü tamamen ele geçirmiştir.371 Oldukça temkinli ve pragmatik bir lider olarak tanınan Barzani, liderliğini mutabakata dayandırmaya özen göstermiştir.372

1980 yılında İran ve Irak savaşında Irak’ın mağlup olması için İran’la işbirliğine girmesi373 Barzani’nin siyasi hayatında bir dönüm noktası olarak adlandırılabilir. Savaş sırasında Mesud Barzani’nin başkanlık ettiği KDP, Irak’ta Kürt nüfusunun yoğun olduğu bölgelerde kontrolünü artırırken, Celal Talabani’nin önderliğinde- ki Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) ile zaman zaman iç savaşa dönüşen bir

368. Bkz. Masoud Barzani, Kurdistan Regional Government website, http://www.krg.org/articles/detail.asp?rnr=157&lngnr=12&smap=04040000&anr=18707 369. Inga Rogg ve Hans Rimscha, ‘‘The Kurds as parties to and victims of conflicts in Iraq’’, International Review of the Red Cross, 89(868), Aralık 2007, s.826. 370. Bryan R. Gibson, “In his father’s shadow”, The Majalla, 11 Temmuz 2012, http://www.majalla.com/eng/2012/07/article55232990. Erişim Tarihi: 23 Mart 2013. 371. Bkz Kurdistan Regional Government, http://www.krg.org/articles/detail.asp?rnr=157&lngnr=12&smap=04040000&anr=18707. 372. ‘‘Profile: Massoud Barzani’’, BBC News, November 26, 2002 373. Romano, a.g.e. p.199.

97 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

rekabete de girmiştir.374 Kürt toplumunun geleneksel değerlerini yansıtan Barza- ni ve partisi KDP Irak Kürdistanı’nın Suriye, İran ve Türkiye sınırındaki Kuzey ve Kuzeybatı kısımlarını kontrol ederken, daha şehirli bir figür olan Talabani ve KYB’si İran sınırındaki bölgede daha hâkim olmuştur. İki grup arasındaki ilişki- lerde 1994 yılının bahar ve yaz aylarında vuku bulan silahlı çatışmalarda yüzlerce kişinin hayatını kaybetmesi söz konusu olabildiği gibi, ortak çıkarlar söz konusu olduğunda aralarında işbirliği yapıldığı da gözden kaçmamaktadır.

Kuveyt’in 1991’de Irak tarafından işgalinin ardından patlak veren Birinci Kör- fez Savaşı’nın ardından kurulan ve Irak muhalefetini tek bir çatı altında toplayan Irak Ulusal Konseyi’nin yürütme komitesi üyeleri arasında Mesud Barzani de yer almıştır.375 Irak’ın Körfez Savaşı’nda yenilmesinin ardından Barzani, Bağdat’taki rejime karşı Kürt ayaklanmasını başlatmıştır. Bağdat rejimi ile Kürt isyancılar ara- sındaki çatışmaların seyri Kuzey Irak’ta uçuşa yasak bölge ilan edilmesiyle Kürtle- rin lehine gelişmiştir. Batılı güçlerin Kürtleri koruyan müdahalesi, Kürdistan’daki boşluğu doldurmak için sahneye çıkan iki grup arasındaki rekabeti kızıştırmıştır. Bu rekabette Mesud Barzani Irak rejimine karşı gerilla savaşını yürüten liderden Saddam Hüseyin’in kontrolü dışındaki Kürt bölgelerinde sivil nüfustan sorumlu devlet adamlığına evrilmiştir.376 Irak merkezi hükümetinin silahlı güçlerinin Irak Kürdistanı’ndan çekilmesiyle birlikte Kuzey Irak özerk bir yönetime kavuşmuştur. Ancak ne Mesud Barzani’nin liderlik ettiği KDP ne de Celal Talabani’nin önder- liğindeki KYB resmen bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Bunda bölgesel güç den- gelerinin rolü önemlidir.

1992 yılında Kuzey Irak’ta yapılan seçimlerde her iki parti ve liderlerinin birbirlerine çok yakın oranlarda oy alması Talabani ile Barzani’yi güç paylaşımı esasına dayalı bir koalisyon yönetimi kurmaya sevk etmiştir.377 Ancak iki grup arasındaki anlaşmazlıklar bir iç savaşla sonuçlanmıştır. 1996 yılında Talabani’nin İran ile ya- kınlaşmasından endişe duyan Barzani, bu yakınlaşmayı dengelemek için Bağdat ile anlaşma yapmıştır.378 Zira Barzani İran’ın muhafazakâr İslami karakterinden rahatsızlık duyduğu için İran’a mesafeli yaklaşmıştır. Söz konusu anlaşmayla Er- bil’e giren Irak güçleri şehri Barzani’ye teslim etmişlerdir. Barzani birliklerinin Sü- leymaniye şehrini kontrolünü KYB’den almalarıyla tavan yapan karşılıklı çatışma-

374. Ali-Fuat Borovalı, ‘‘Kurdish Insurgencies, the Gulf War, and Turkey’s Changing Role’’, Conflict Quarterly, Sonbahar1987, ss. 36-37. 375. Kerim Yıldız, The Kurds of Iraq: Past, Present and Future, London: Pluto Press, 2007, s. 118. 376. Ibid. 377. Michael M Gunter, ‘‘A de facto Kurdish state in Northern Iraq’’, Third World Quarterly, 14(2), 1993, ss. 295-319. 378. John Roberts, ‘‘The Kurdish Crisis of 1996’’, IBRU Boundary and Security Bulletin, Sonbahar 1996, p.71.

98 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

lar Amerika’nın arabuluculuğunda 1998 yılında yapılan ateşkes ile yatışmıştır.379 Söz konusu anlaşma 2002 yılında Kürt parlamentosunun iç savaş sırasında kayıp veren ailelere özür dilemesiyle pekiştirilmiştir.

Amerikan’ın Irak’ı işgali Barzani ve Iraklı Kürtler açısından yeni bir dönemi baş- latmıştır. 2003 işgalinden sonra Irak Yönetim Konseyi’nin üyesi olan Barzani 2004 yılında Konsey’in başkanı olmuştur. Daha sonra yapılan seçimlerde Irak Kürdis- tan Parlamentosu tarafından Kuzey Irak’ın bölgesel Kürt Yönetimi’nin başkanı seçilmiştir.380

2009 yılında ilki gerçekleşen başkanlık seçimlerinde oyların yüzde 69,9’unu alarak yeniden başkan seçilen Barzani Kürdistan’daki siyasi konumunu güçlendir- miştir.381 Uluslararası seçim gözlemcileri tarafından izlenen seçimler serbest ve adil olarak değerlendirilmiştir.382 Irak’ta son dönemde pozisyonunun giderek güçlendiren Barzani, Kürdistan’ın bağımsızlığı konusunda yaptığı açıklamalar ile adından sıklıkla söz ettirmektedir. Bağdat’taki siyasi sürecin başarısızlıkla sonuç- lanması durumunda Kuzey Irak’taki bölgesel Kürt yönetiminin bağımsızlık ilan edeceğini ifade eden Barzani,383 2012 yılının Nisan ayında düzenlendiği ABD ve Türkiye ziyaretleriyle uluslararası destek aramaya çalışmıştır. Barzani söz konusu ziyaretlerinde gerek Amerikalı gerekse Türk siyasilere Maliki’ye karşı siyasi denge sağlanamaması durumunda bağımsızlık ilan edeceğini bildirmiştir.384

Barzani son dönemlerde Türkiye ile oldukça yakın ilişkiler geliştirmiştir. Gelişen ilişkilerin en ivme kazandırıcı unsuru ekonomik ilişkiler olmuştur. 2010 yılında 5 milyar doları bulan ticaret hacmi, bölgede faaliyet gösteren 1000’in üzerinde Türkiyeli firmanın varlığıyla artış eğilimini korumaktadır.385 Türkiye’nin yaban- cı şirketler içindeki payı %53’e ulaşmış durumdadır.386 Öte yandan Türkiye ile Kuzey Irak arasında imzalanan petrol anlaşmasının gereğince Temmuz 2012’de iki taraf arasında petrol ticareti yapılmaya başlanmıştır.387 Barzani’nin başkanlığı döneminde artan ekonomik ilişkiler, yakın zamanda siyasi alana da sirayet etme-

379. ‘‘Iraq: Country Report 2004’’, Country Information and Policy Unit Immigration& Nationality Directorate Home Office, United Kingdom, Ekim 2004, http://aceproject.org/ero- 380. ‘‘Iraqi Kurdistan leader sworn in’’, BBC News, June 14, 2004. 381. ‘‘Two main Iraqi Kurd parties won 57 percent of parliamentary vote, Barzani wins re-election ‘’, Kurdnet, 30 Temmuz 2009. 382. ‘‘Democracy Thrives in Kurdistan’’,The Washington Post, 27 Nisan 2009. 383. ‘‘Massoud Barzani Skillfully Marches Towards Kurdish Independence’’, Al Monitor, 20 Nisan 2012. 384. Haşim Söylemez, “Barzani inisiyatif alıyor”, Aksiyon Dergisi, 23 Nisan 2012. 385. ‘‘Türkiye-Kuzey Irak ticareti 5 milyar dolara tırmandı’’, Sabah, 11 Ocak 2011. 386. Selman Maltaş, ‘‘Kuzey Irak ile entegrasyona doğru’’, Milat Gazetesi, 6 Mayıs 2012. 387. ‘‘Kuzey Irak ile petrol ticareti başladı’’, Zaman, 12 Temmuz 2012.

99 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

ye başlamıştır. PKK’ya karşı mücadelede Türkiye’ye destek veren Barzani, Nisan 2012 Türkiye ziyaretinde PKK’nın silahlı mücadeleye devam etmesi halinde baskı, nasihat ve diğer yöntemleri kullanarak örgütün Irak’ta kalmasına izin vermeye- ceğini açıklamıştır.388 Barzani ayrıca PKK’nın silah bırakması için de bizzat çaba harcamıştır.389

Barzani’nin Türkiye’ye yakınlaşmasında Irak’ın iç siyasi gelişmeleri de etkili rol oynamıştır. Irak Başbakanı Maliki’nin giderek otoriterleşmesi karşısında Türki- ye’yi Irak’taki İran etkisini dengeleyebilecek bir aktör olarak gören Barzani, bu noktada Bağdat yönetimi tarafından hakkında tutuklama kararı çıkartılan Irak Cumhurbaşkanı Tarık El-Haşimi’yi Kuzey Irak’ta ağırlamıştır.390 Maliki karşısında Iraklı Sünniler, Kürtler ve Türkiye arasında oluşan yakınlaşma, Barzani’nin Irak siyasetindeki ağırlığını artırmıştır.

2.3.3 Kusret Resul Ali, KBY Başkan Yardımcısı ve KYB 1. Genel Sekreter Yardımcısı

1952 yılında Irak’ın Erbil kentinde Şiwaşok kö- yünde dünyaya gelmiştir. 1974 yılında Kürdis- tan Demokrat Partisi (KDP)saflarına katılmış ve örgütün yönetici kadroları arasında yer almıştır. Bu dönemde Irak’ta başlayan Kürt ayaklanması- na katılmış ve aktif rol oynamıştır. 1975 yılında Komala Partisi’ne katılan Kusret Resul, öğrenci hareketlerinin öncüsü olmuş, 1976 yılında Kerkük’te Kürdistan Öğrencileri Gru- bu’nu kurmuştur. 1977 yılında Irak makamları tarafından tutuklanmış, uzun süre hapiste kalmış ve ağır işkencelere maruz kalmıştır.391

Kusret Resul Ali, hapishane yılları sonrası Peşmerge Güçleri’nin saflarına katılmış ve Peşmerge hareketinin finansmanına da yardımcı olmuştur. 1981 yılında Ko- mala Partisi’nin Teşkilatlanma Başkanı olarak görev alan Kusret Resul, Erbil içeri- sinde gizli hücreler oluşturmuştur. 1983 yılında önce Komala Partisi, ardından da

388. Cevdet Aşkın, ‘‘Barzani PKKya karşı neden sertleşti’‘, Radikal, 21 Nisan 2012. 389. ‘‘Barzani PKK’ya silah bıraktırmak için devrede’’, NTV MSNBC, 28 Haziran 2012. 390. ‘‘Barzani: El-Haşimi’yi Bağdat’a teslim etmeyiz’’, Sabah, 16 Mart 2012; Göknur Akçadağ, ‘‘İran - Maliki - Esad İttifakına Karşı Türkiye -El-Haşimi - Barzani İttifakı’’, TurkishNY, 9 Mayıs 2012. 391. Kusret Resul Ali Naib Reisu İglim Kurdistan, Rudem, 9 Temmuz 2008, http://rudem.elaphblog.com/posts.aspx?U=349&A=3409

100 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

KYB’nin yönetim kuruluna girmiş, 1988-1991 yılları arasın Komala’nın merkezi yönetim ve örgütlenme sorumluluğunu devam ettirmiştir.392

Kusret Resul, 1984 yılında KYB’nin 4. Bölge Sorumlusu olmuş, 1985 yılında bir çatışma sırasında ağır yaralanmıştır. 1986 yılında 3. ve 4. Bölgelerin birleştirilmesi sonrası kurulan genel bölgenin başına geçmiştir. 1991 yılında Mart ayaklanması- na katılan Resul, Erbil Bölgesi’nin kurtarılması sorumluluğunu üstlenerek ayak- lanmada kritik bir rol oynamıştır. Yine aynı yıl Irak ordusu kuvvetlerine karşı Kerkük’teki çatışmaları da yönetmiştir.393

1991 yılında Kürt hareketlerin oluşturduğu Kürdistan Cephesi’nin Erbil sorumlusu olan Kusret Resul, 1992 yılında Kürdistan Parlamentosu’na milletvekili olarak seçilmiştir. Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nin (KBY)ikinci 1993’te kurulan ikinci hükümetinin Başbakanı olmuş, 1996 yılında ise KYB kontrolü altındaki bölge- lerin Başbakanlığı görevine getirilmiştir. Kusret Resul, 2001 yılında KYB Siyasi Büro Yürütme Direktörü olmuştur. 2006 yılında KYB tarafından KBY Başkan Yardımcılığı görevine aday gösterilen Resul, aynı dönemde KYB’nin Genel Sekre- ter 1. Yardımcılığı görevine getirilmiştir.394

Resul, KBY Başkan Yardımcısı ve KYB Genel Sekreter Yardımcısı sıfatlarıyla yurt- dışı gezileri düzenlemiş, ABD Başkanı George Bush ile görüşmüştür. Kusret Re- sul’un 6 oğlu, 1 kızı dünyaya gelmiş, ancak oğullarından üçü Saddam Hüseyin dö- neminde öldürülmüştür. Kürtçe, Arapça, Farsça ve başlangıç düzeyinde İngilizce bilmektedir.395 Kusret Resul’ün Irak Cumhurbaşkanı ve KYB lideri Celal Talaba- ni’den sonra KYB’nin başına gelebilecek isim olduğu ve Talabani’nin vasiyetinin de bu yönde olduğu ifade edilmektedir.396

Kusret Resul Ali başkanlığındaki bir heyet 15 Şubat 2013 tarihinde Türkiye’yi ziyaret etmiş ve görüşmelerde bulunmuştur. Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu ile görüşmesi esnasında Kusret Ali, KBY ile Türkiye arasındaki ilişkilerden memnuniyetini ve bu ilişkileri her alanda geliştirmek istediklerini ifade etmiştir. Ayrıca görüşme esnasında Türkiye’nin gelişmiş demokrasisi vesilesiyle bölgede ayrıcalıklı bir konumda olduğunu belirten heyet, Türkiye’deki reformları ve Kürt sorununun

392. A.g.e. 393. A.g.e. 394. A.g.e. 395. A.g.e. 396. Et Talabani evsa en yetevella Kusret Resul zaamete’l hizbi fi hali rahilih, al Najaf News, 12 Mart 2012, http://www.alnajafnews.net/najafnews/news.php?action=fullnews&id=70365; Kamal Chomani, “Post Talabani”, Kurdish Tribune, 22 Aralık 2012, http://kurdistantribune.com/2012/post-talabani. Erişim tarihi: 25 mart 2013.

101 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

çözümü konusunda atılan adımları yakından takip ettiklerini ve desteklediklerini belirtmiştir. Kürt basınına ayrıca Kerkük’teki referanduma ilişkin Bağdat hükü- meti ile Erbil arasında yaşanan anlaşmazlıkta Türkiye’nin sorun çıkarmayacağını temenni ettiklerini de söylemiştir.397

Kusret Resul son Türkiye ziyaretinin hemen öncesinde İran’ı da ziyaret etmiştir. Bu ziyaret esnasında Kürt heyetine Kudüs Kuvvetleri Kumandanı Kasım Süley- mani bazı telkin, vaad ve uyarılarda bulunmuştur. KBY’nin Türkiye’ye çok ya- kınlaştığını söyleyen Süleymani, heyeti Türkiye’nin bir müttefiki haline gelmeme, bağımsızlık konusunda ısrarcı olmama ve Irak Şiilerinden uzaklaşmama konula- rında uyarmış ve kendilerinin Maliki’yi Kürtlerle ilişkileri çatışma noktasına ge- tirmeme konusunda frenleyecekleri sözünü vermiştir. Bunlara ilaveten Süleyma- ni, Talabani sonrası dönemde Irak Cumhurbaşkanlığı için kendilerinin tercihinin Behram Salih olduğunu dile getirmiştir.398

2.3.4 Neçirvan Barzani KBY Başbakanı

1966 yılında Kuzey Irak’ın Barzan bölgesinde doğan Neçirvan Barzani, Molla Mustafa Barza- ni’nin torunu, ölümüne kadar KDP’nin liderliği- ni kardeşi Mesud Barzani ile birlikte üstlenmiş İdris Barzani’nin de oğludur. 1974 yılında binlerce Kürt gibi Neçirvan Barzani’nin ailesi de İran’a sürgüne gönderilmiştir. Tahran Üniversitesi Si- yaset Bilimi Bölümü’nde okurken babası İdris’in ani ölümü üzerine eğitimini yarıda bırakarak Kürdistan Demokrat Partisi (KDP) içerisinde aktif siyasi rol üstlenmeye başlamıştır. Mesud Barzani’nin kızı Nebile Barzani ile evli olan Başbakan Barzani’nin iki kızı ve üç oğlu vardır. Kürtçe, Farsça ve İngilizce’nin yanısıra orta derecede Arapça bilmektedir.

1989 yılında KDP’nin Merkez Komitesi’ne seçilen Neçirvan Barzani, 1993 yılında Siyasi Büro’da görev almaya başlamıştır. 1991 Körfez Savaşı’ndan sonra Irak hü- kümetiyle olan müzakerelere katılmış, 1996 yılında KDP’nin hakim olduğu Kür- distan bölgelerinden sorumlu Başbakan Yardımcısı olarak atanmıştır. KDP’nin

397. “Turkish FM receives vice-president of Iraqi Kurdistan,” Kurdnet, 15 Şubat 2013, http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2013/2/turkey4523.htm. 398. “Iran warns Iraqi Kurdistan...” a. g. e.

102 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

gençlik örgütlerinden istihbarat birimlerine uzanan çeşitli departmanlarında gö- rev alması Neçirvan Barzani’ye siyasi kariyerinde ciddi bir tecrübe kazandırmış- tır. Bu tecrübe Barzani’ye 1999 yılında Erbil’deki Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nin başbakanlık görevini getirmiştir. 399

Neçirvan Barzani, 2005 yılında Kürt Partileri arasındaki birleşme sürecini taki- ben oluşturulan Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nin başbakanı seçilmiştir. KDP’nin Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) ile gerçekleştirdiği güç paylaşımı sonucunda Barzani’nin görev süresinin 2008 yılında bitmesi beklenirken, KYB’nin kendi içindeki istifalar sonucu başbakan adayı belirleyememesi, Neçirvan Barzani’nin 2009’a kadar başbakanlık görevini sürdürmesine neden olmuştur.400 Kurduğu hükümette güç paylaşımı ilkesine riayet eden Barzani İçişleri, Maliye, Adalet ve Savunma olmak üzere dört önemli bakanlığa biri KDP’den biri KYB’den olmak üzere iki bakan atamıştır.401 Ancak KYB’nin özellikle 2009 seçimlerinde gösterdiği başarısızlık KDP ve KYB arasındaki güç paylaşımının ne derece sürdürülebilir olduğu tartışmalarını beraberinde getirmiştir.

2009 yılının Mart ayında yapılan seçimlerde PUK kendi içerinden çıkan Gorran Hareketi karşısında güç kaybına uğramıştır. Ancak seçimlerdeki başarısızlığa rağmen Mesud Barzani yükselmekte olan Gorran Hareketi karşısında KDP ve KYB’nin siyasal hakimiyetini sürdürmek amacıyla bölgesel yönetiminde güç pay- laşımına sadık kalarak, 2009 seçimlerinin ardından başbakanı KYB’den atamıştır. Böylelikle Neçirvan Barzani’nin ardından 2009 yılında başbakan KYB’li Behram Salih olmuştur.

Bu dönem zarfında Neçirvan Barzani her ne kadar hükümette resmi bir göre- ve sahip olmasa da, KDP’nin başkan yardımcısı olarak Kürt siyasi hareketindeki ağırlığını devam ettirmiştir. Özellikle bölgesel yönetimin ekonomik faaliyetlerinde ciddi bir etkinliği vardır. KDP’nin müstakbel başkan adayı olarak anılmaktadır. Ancak, amcasının oğlu ve istihbarattan sorumlu Kürdistan Güvenlik Teşkilatı’nın Başkanı Mesrur Barzani ile Neçirvan Barzani’nin arasında siyasi rekabet olduğu genel kabul gören bir durumdur. KDP’nin son kongresinde ikisine ait rakip listeler kapışmış; fakat Mesrur Barzani rakip listedeki isimlerin aday gösterilmesini engelleyerek parti içinde daha fazla ağırlığı olduğunu göstermiştir. Mesrur’un ka- tıldığı KDP Siyasi Büro toplantılarına Neçirvan’ın gelmediği rivayet edilmektedir.

399. Michael M. Gunter, Historical Dictionary of the Kurds, Scarecrow Press, Birleşik Kırallık: Plymouth, 2011, s.40 400. Kenneth Katzman, ‘‘The Kurds in Post-Saddam Iraq’’, Congressional Research Centre, Eylül 2009, p. 3 401. Michael M. Gunter, ‘‘Re-Evaluating th Kurdish Question’’, J. Craig Jenkins ve Esther E. Gottlieb eds., Identity Conflicts: Can Violance Be Regulated?, New Jersey: Transaction Publishers, 2007, ss. 120-124

103 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Bu arada Neçirvan henüz 18 yaşında olmasına rağmen siyasette oldukça aktif olan oğlu İdris’i de ileride parti içinde iyi bir pozisyon için hazırlamaktadır. Neçir- van’ın de Kürt Bölgesel Yönetiminde ve Peşmerge güçlerinde önemli pozisyonlar- da bulunmaktadırlar.402

Neçirvan Barzani’nin liderliği altında Kürdistan Bölgesel Yönetimi daha çoğulcu ve serbest seçimlerin düzenli aralıklarla yapıldığı bir siyasi yapı hüküm sürse de demokratikleşme açısından ciddi sorunların yaşandığı hem insan hakları örgüt- lerince hem de bölge içindeki muhalif seslerce dile getirilmektedir. İnsan Hakla- rı İzleme Komitesi 2012 yılı içinde yaklaşık 50 gazeteci ve siyasi muhalifin keyfi olarak gözaltında bulundurulduğunu, tutuklama izni olmaksızın güvenlik gö- revlilerince tutuklandıklarını ve yargıç karşısına çıkarılmaksızın belirsiz bir süre için alıkonulduklarını açıklamıştır. Çeşitli gerekçelerle tutuklanan veya gözaltına alınanlardan en az 7 kişinin de hapis cezasına çarptırıldığı Komite raporunda belirtilmektedir.

Barzani ayrıca Bölgesel Yönetim’deki medyayı yozlaştırmakla suçlanmaktadır. İk- tidardaki iki partinin de kendilerine ait medya organlarının yanısıra, bağımsız medyayı sindirmede ve siyasi muhaliflere saldırmada kullanmak amacıyla birer “gölge medya” oluşturdukları bazı kritiklerlerce iddia edilmektedir. Bu bağlam- da Neçirvan Barzani’nin Rudaw medya şirketine petrol gelirlerinden ve hükümet fonlarından büyük miktarda kaynak aktarıldığı gündeme gelmiştir.403 İddialara göre Rudaw ve Aras Yayıncılık gibi medya organlarının sahibi Barzani’dir.404

Ayrıca KDP ve KYB’nin işbirliği sonucu, diğer muhalefet partilerinin tümünün itirazlarına rağmen Neçirvan Barzani döneminde kurulan Milli Güvenlik Kuru- lu bölgenin otoriter bir rejime kayma temayülünün işareti olarak görülmektedir. Konsey parlamentoya karşı sorumlu olmadığı gibi, konsey başkanı da doğrudan Bölgesel Yönetim Başkanı tarafından seçilecektir. 2012 itibariyle bölgenin bütün projeler için bütçesi 450 milyar dolarken, sadece bu Konsey için 318 milyar dolar bütçe ayrılmıştır.405 Kürdistan bölgesinde petrol gelirlerinin ve nispi istikrarın sayesinde ekonomik refahın gelişme gösterdiği, kişi başına düşen milli gelirin ciddi

402. Irak Kürt siyaseti üzerine yazan bir Iraklı Kürt gazeteci ile görüşme sonucu alınan bilgi. 403. Kamal Chobani, “Nechirvan Barzani’s association with media corruption… the Rudaw Company as an example”, Kurdistan Tribune, 4 Haziran 2012, http://kurdistantribune.com/2012/nechirvan-barzanis-association-media-corruption-rudaw-company-as-example. Erişim tarihi: 25 Mart 2013. 404. Iraklı Kürt gazeteci ile görüşme. 405. Kamal Chobani, Kurdistan heads toward a totalitarian regime”, Kurdistan Tribune, 10 Temmuz 2013, http://goo.gl/OkUdIt. Erişim tarihi: 25 Mart 2013.

104 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

artış kaydettiği, geniş ölçekli kalkınma, eğitim, altyapı ve kamu hizmeti faaliyetlerinin bölgenin gelişiminde önemli rol oynadığı406 pek çok gözlemci tarafından kabul edilmekle birlikte önemli sorunların derinleşerek devam edegeldiğine dair eleştiriler bizzat bölgenin içinden gelmektedir.

Bu eleştirilere göre, bölgenin yönetiminde sözü geçen siyasetçiler ve bürokratlar aynı zamanda bölgenin önde gelen işadamları ve zenginleri arasında yer almakta- dır. Hükümete ait arazi ve binaların çoğu pek çok gencin konut yetersizliği yüzün- den evlenemediği bir ortamda, Başbakan Barzani’nin de aralarında olduğu nüfuz- lu kişilerce yağmalanmıştır. Yapılan reformlar yüzeysel kaldığı gibi, kayırmacılık ve petrol gelirleri üzerindeki suistimaller hat safhaya varmıştır. Kürt bölgesinin en zengin kişilerinden biri olduğu rivayet edilen Neçirvan Barzani, petrol, inşa- at, telekomünikasyon, sigara ve demir-çelik sektörlerinde faaliyet gösteren birçok şirketin sahibi olarak bilinmektedir. İddialara göre, şirketlerin bir kısmı doğru- dan kendi ismine kayıtlı olmayıp yakın çevresinde çok güvendiği kişilere ait gö- rünmektedirler. Barzani hakkında Erbil’in ticari ve ekonomik açıdan en stratejik mevkisini kendi mülkiyeti altına geçirdiği de iddia edilmektedir.407

Neçirzan Barzani’nin en büyük başarısızlıklarından biri olarak düşünce ve ifade özgürlüğü önündeki kısıtlamaların devam etmesi ve sivil toplumun güçsüz bıra- kılması da sayılmaktadır.408 Ayrıca peşmerge güçleri hala birleştirilememiş olup güvenlik alanında iki başlılık devam etmektedir. Eğitim ve sağlık alanlarına da gereken önem gösterilmediğinden bölgede hala okul yetersizliği yaşanmakta ve kolera salgını gibi ciddi bulaşıcı hastalıkların önü alınamamaktadır.

Irak merkezî hükümetinin siyasetini ülkedeki ana unsurlar arasında gerilim çıka- ran bir politika olarak değerlendiren Neçirvan Barzani, bölgenin Türkiye ve İran’la olan ilişkilerine büyük önem vermektedir. Hükümette olmamasına rağmenyılın- da PKK’nin düzenlediği Çukurca saldırısı sonrasında Türkiye’yi ziyaret eden Bar- zani, ziyareti sırasında saldırıları kınamış, Kuzey Irak’ın Türkiye’nin terörle mü- cadelesinde yanında olduğunu vurgulamıştır.409 Türkiye ile ilişkileri ileri seviyede tutma arzusu 2012 yılında yeniden başbakanlığa atanmasının ardından da resmi temaslarla devam etmiştir. Mayıs 2012’de Türkiye’ye bir ziyaret düzenleyen Bar- zani, Türkiye ile artan ticaretten duyduğu memnuniyeti ifade ederek ilişkilerin

406. Rubin, a. g. e. 407. Iraklı Kürt gazeteci ile görüşme. 408. Kamal Chomani, “Hello Nechirvan Barzani”, Kurdistan Tribune, 24 Kasım 2012, http://kurdistantribune.com/2012/hello-nechirvan-barzani. Erişim tarihi: 25 Mart 2013. 409. Bilgay Duman, Nechervan Barzani’s visit to Turkey, Today’s Zaman, 26 Ekim, 2011.

105 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

daha da geliştirilmesi gerektiğini dile getirmiştir.410 Türkiye’nin bağımsız bir Kürt devleti kurulmasına sıcak bakmadığı halde iki taraf arasında oluşan yakın ilişki- nin son yedi yıl içinde oluşan karşılıklı anlayış üzerine oturduğunu söylemekte ve Türkiye’nin bölgesel yönetim için bir umut kapısı olduğuna değinmektedir.411 Türkiye’yi en son 25 Mart 2013 tarihinde ziyaret eden Barzani, Türkiye’deki Kürt sorununa çözüm sürecine destek verdiklerini açıklamıştır.

Barzani, İran’la Kürt bölgesel yönetimi arasındaki yakın ilişkide komşuluktan kaynaklanan ekonomik ilişkilerin yanısıra Halepçe Katliamı’nı bütün dünyaya duyurmada İran’ın oynadığı önemli role özellikle vurgu yapmaktadır.412Ancak ABD’nin Irak’tan İran’ı bölgede güçlendirecek şekilde ayrılmasını Irak içinde bu- gün yaşanan sorunların sebeplerinden biri olarak görmektedir.413 Neçirvan Bar- zani’ye göre Irak’ın bugün karşı karşıya olduğu sorunlar daha Amerikalılar Irak’ta iken yaşanmaya başlanmış, fakat ABD bunların düzeltilmesi için hiçbir gayret göstermemiştir. Sanki Irak’ın anahtarını başkalarına devretmek niyetiyle gelmiş gibi hareket ettiğinden bugün yaşananların ahlaki sorumluluğu ABD’ye aittir. Ay- rıca bu da yetmezmiş gibi, her şeyi güçle çözmeye çalışan ve verdiği sözlerin hiç- birini tutmayan Maliki’nin ordusunu F16 uçakları ve M1 tankları ile donatması, Irak’taki çözümsüzlüğe katkıda bulunmaktan başka bir işe yaramamaktadır.414

2.3.5 Berham Salih KYB Genel Sekreter Yardımcısı

15 Eylül 1960 tarihinde Irak’ın Süleymaniye kentinde dünyaya gelen Berham Salih,415 1976 yılında Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB)’nin saflarına katılmıştır. Salih, Kürt Hareketi’ne ka- tıldığı gerekçesiyle 1979 yılında iki kez tutuk- lanmış, bu dönemde Kerkük’te bulunan özel bir soruşturma ekibi tarafından işkenceye maruz kalmıştır. Hapisten çıkmasının ardından lise eği-

410. Neçirvan Barzani Türkiye’de, Hürriyet, 17 Mayıs, 2012. 411. Jay Newton-Seal, “An Interview with Nechirvan Barzani: Will There Be an Independent Kurdistan?”Time , 21 Aralık 2012. 412. “Nechirvan Barzani appreciates Iran for introducing Halabja genocide”, Kurdpress, 17 Aralık 2013, http://goo.gl/413Oxy. 413. Jay Newton-Seal, a. g. e. 414. A. g. e. 415. Berham Salih’in resmi sitesi: http://www.barhamsalih.net/.

106 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

timini tamamlamış, ancak yoğun baskılar sebebiyle Irak dışına çıkıp İngiltere’nin başkenti Londra’da yaşamaya başlamıştır.416

1980’li yıllar boyunca KYB’nin Londra’da dış ilişkilerini yürüten Berham Salih,. bu dönemde yükseköğretime de başlamış, 1983’te Cardiff Üniversitesi’nden İn- şaat Mühendisi olarak mezun olDuktan sonra 1987’de Liverpool Üniversitesi’nde İstatistik ve Bilgisayar Uygulamaları alanında doktorasını tamamlamıştır. Salih, eğitimi sonrası İngiltere’de çeşitli şirketlerde danışman olarak çalışmıştır.417

KYB’nin 1992’de düzenlediği ilk kongrede parti yönetimine seçilmiş ve ABD’de KYB’nin dış ilişkilerini yürütmekle görevlendirilmiştir. 1992’de Kürdistan Bölge- sel Yönetimi (KBY) bölgesinde düzenlenen seçimler sonrası kurulan yönetimin de ABD temsilcisi olma görevini üstlenmiştir. KYB’nin ve KBY’nin Batı ülkelerindeki ilişkilerinin geliştirilmesi için çalışan Salih, Irak’ta Saddam Hüseyin rejimi yıkıl- madan önce Irak muhalefetinin yürüttüğü faaliyetlere de aktif olarak katılmıştır.

2001-2004 yılları arasında KYB temsilcisi olarak KBY Hükümeti Başbakanı olarak görev alan Berham Salih, 2004 yılında Irak Başbakan Yardımcısı olmuştur. 2005 yılında kurulan Geçici Irak Hükümeti’nde ise Planlama Bakanlığı yapmıştır. Salih, geçici hükümet sonrası kurulan Nuri el Maliki kabinesinde tekrar Başbakan Yardımcılığı görevine getirilmiş, kurulan Ekonomi Komitesi’ne hükümet adına başkanlık yapmıştır.418

2009 yılında KBY’de düzenlenen seçimlerde Kürdistan Listesi’ne KDP ve KYB adına başkanlık etmiştir. Kürdistan Listesi’nin kazandığı seçimler sonucu da tekrar KBY Başbakanlığı görevine getirilmiştir.419 Bu görevini 2012 yılı başlarında tekrar bir önceki Başbakan Neçirvan Barzani’ye devretmiştir.420

Berham Salih’in Irak Cumhurbaşkanı Celal Talabani’den sonra KYB’nin aynı ma- kama adaya gösterebileceği isim olduğu konuşulmaktadır.421 Nitekim Salih, parti içinde pozisyonu daha kuvvetli olduğu rivayet edilen Kusret Resul Ali’yle birlik-

416. Siyretun Zatiyye, el Mevkıu’r resmi Berham Salih, http://www.barhamsalih.net/pages/16. 417. A.g.e. 418. A.g.e. 419. A.g.e. 420. Reisu İglimi Kurdistan yukellifu Neçirvan Barzani, Kurdistan Regional Presidency, 7 Mart 2012, http://www.krp.org/arabic/default.aspx. 421. Et Talabani evsa en yetevella Berhem Salih ciaseti’l cumhuriyye, al Najaf News, 12 Mart 2012, http://www.alnajafnews.net/najafnews/news.php?action=fullnews&id=70365.

107 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

te422 KYB Genel Sekreter Yardımcılığı makamını paylaşmaktadır. Talabani’den sonraki Irak Cumhurbaşkanlığı için İran’ın tercihinin de Behram Salih olduğu Kürt basınında haber yapılmıştır. Kusrat Resul Ali ve Salih’in de aralarında olduğu KYB heyetinin 12 Şubat 2013’te İran’a yaptığı ziyaret esnasında bu temenni kendilerine Kudüs Kuvvetleri kumandanı Kasım Süleymani tarafından iletilmiştir.423

Irak’taki pek çok siyasetçi gibi Salih de teröre hedef olmuş ve Nisan 2002’de El-Ka- ide’ye yakınlığı ile bilinen Ensar el-İslam örgütünün üstlendiği bir suikast girişi- mine maruz kalmıştır. Saldırıda Salih’in 5 yardımcısı ve 1 koruma görevlisi haya- tını kaybetmiştir.424

Irak dünyada en fazla yolsuzluk olan ülkeler sıralamasında en üst sıralarda yer almaktadır. Merkezi yönetime göre daha verimli bir yönetim olduğuna dair dü- şüncelere rağmen Kürt Bölgesel Yönetimi de bu durumdan yeterince payını al- maktadır. Bu bağlamda Behram Salih’in Başbakanlığı dönemine ilişkin Hewelati gazetesinde Nisan 2012’de yayınlanan bir belge gündeme gelmiştir. Bu belgeye göre, KYB Genel Sekreterliği’nin talebi ve KBY Başbakanı Salih ve Maliye ve Eko- nomi Bakanı Beyiz Talabani’nin onayı ile Ocak 2011’den başlayarak 15 ay süre ile KBY hazinesinden Cumhurbaşkanı Celal Talabani’nin ofisine yaklaşık 12 milyon dolarlık bir kaynak aktarımı olmuştur.425 Birbirlerinden ayrı bütçeleri olan bu iki yönetim arasındaki bu kaynak aktarımı Kürt basınında tartışmalara yol açmıştır. Bu durum, Salih’in başbakanlığı döneminde meydana gelen 2011 Süleymaniye gösterilerinin ışığında değerlendirildiğinde daha fazla anlam kazanacaktır.

Saddam rejiminin yıkılmasının ardından Irak’ın Kürt bölgesinde nispeten daha istikrarlı bir yönetim ve ekonomik büyüme görülse de pek çok konuda bölge hal- kının rahatsızlıkları devam etmiştir. Halkın önemli bir kısmı kayırmacılık, yolsuzluk, yoksulluk, işsizlik, gelir dağılımındaki büyük eşitsizlikler, elektrik ve sağlık gibi kamu hizmetlerinin sağlanmasında gösterilen zaafiyetler ve benzeri pek çok sorundan ciddi derecede şikâyetçi duruma gelmiştir. Aydınlar, eğitimli kesimler, tarafsız basın ve muhalif siyasetçiler ise gazetecilere karşı işlenen insan hakları ihlalleri, düşünce ve ifade hürriyetine getirilen ve gittikçe artan kısıtlamalar ile

422. Kamal Chomani, “Post Talabani”, Kurdish Tribune, 22 Aralık 2012, http://kurdistantribune.com/2012/post-talabani. 423. “Iran warns Iraqi Kurdistan against thinking about independence or closer ties with Turkey”, Kurdnet, 13 Şubat 2013, http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2013/2/state6857.htm. Erişim tarihi: 25 Mart 2013. 424. “Dr. Barham Salih,” Brookings Institute, http://www.brookings.edu/comm/events/20060913Salih_bio.pdf. 425. Kamal Chomani, “Jalal Talabani and Dr Barham Salih in $12 million scandal”, 19 Nisan 2012, http://kurdistantribune.com/2012/jalal-talabani-dr-barham-salih-multi-million-dollar-scandal. Erişim tarihi: 25 Mart 2013.

108 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

hâkim partilerin gitgide daha otoriter bir tavır benimsemeleri gibi durumlara tepki göstermişlerdir. Mali ve siyasi gücün iki partinin elinde yoğunlaşması giderek toplumun daha geniş kesimlerince sorgulanır olmuştur. İktidarı oluşturan partilere mensup olmayanların iş bulma imkânlarının oldukça sınırlı olduğu bir ortam oluşmuştur. Tunus ve Mısır’da diktatörlerin devrilmesine yol açan isyan dalgası, bu iki ülkeye göre siyasi ve ekonomik bakımdan daha iyi durumda bulunan Irak Kürt bölgesine de yansımış ve halkın tepkisini dışa vurmuştur. Diğer ülkelerde olduğu gibi her sosyal kesimden insanın iştirak ettiği bu gösterilerde çekirdek gücü gençler oluşturmuştur.426 16 Şubat 2011’de başlayan gösteriler 19 Şubat’ta güvenlik güçlerinin şiddete başvurması sonucu bastırılmıştır. Olaylar sırasında 10 kişi hayatını kaybetmiştir. Hükümetin olayları bastırmak için şiddete başvur- ması muhalefetin Berham Salih’e karşı güvensizlik oylaması talebine yol açmıştır. Hükümetin güvenoyu almasına rağmen, meşruiyeti ciddi şekilde sorgulanır hale gelmiştir. Bütün muhalif güçler gösterilere destek vermekle birlikte KYB’den ay- rılarak yeni bir siyasi aktör olarak ortaya çıkan Gorran (Değişim) Hareketi öncü işlevi görmüştür.

Eylül 2012’de kendisiyle yapılan bir röportajda “Kürt Baharı” da denen bu olaylar- la ilgili fikri sorulduğunda, Salih’in olaylara getirdiği yorumun olumsuz olmaması dikkat çekmektedir. Salih son 20 yıl içinde KDP ve KYB’nin Kürt toplumu için elde ettikleri başarıların küçümsenemeyeceğini, aslında Kürt Baharının 20 yıldır yaşandığını belirtmiştir. Ancak bu, sorunların olmadığı anlamına gelmemektedir. Süleymaniye gösterilerinde yer alanların büyük çoğunluğunun gençler olduğunu ve bunların da çoğunluğunu da 1991’den sonra doğanların oluşturduğunu belirterek onların olaylara bakış tarzının çok farklı olduğunu ve bunun da haklı görün- mesi gerektiğini söylemiş ve geçmiş başarıların bugün için kâfi görülemeyeceğini, her ne kadar Erbil’deki bir insan Bağdat’takine göre daha iyi şartlarda yaşasa da, bölgede kayırmacılığın ve yolsuzlukların önüne geçilmesi gerektiğini ve bir liderlik değişiminin şart olduğunu söyleyerek daima reformcu bir çizgi üzerinde olma- ları gerektiği üzerinde vurgu yapmıştır.427

Behram Salih, Türkiye ile KBY arasındaki iyi ilişkileri çok olumlu bulmakta ve önemsemektedir. Bu ilişkilerin gelişmesinde Bağdat’ın olumsuz tavırlarının kat- kısının büyük olduğunu belirten Salih, Türk yatırımlarının ve ticaretinin bölgenin ekonomik büyüme ve kalkınmasına katkıda bulunduğunu ifade etmektedir. Bu-

426. Kamal Chomani, Jake Hess,“Pro-democracy demonstrations in northern Iraq/south Kurdistan”, 2 Mart 2011, Open Democracy, http://www.opendemocracy.net/kamal-chomani-jake-hess/pro-democracy-demonstrations-in-northern-iraqsouth-kurdistan. Erişim tarihi: 25 Mart 2013. 427. Andrew Parasiliti, “Former KRG Prime Minister says Iraqi politics more polarized than ever,” Al-Monitor, 12 Eylül 2013, http://goo.gl/AS4ChW, Erişim tarihi: 25 Mart 2012.

109 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

gün Türkiye ile Bağdat arasında ilişkilerde bir gerilim olsa da, gelecekte Kürt böl- gesinin oluşturacağı köprü sayesinde ilişkilerin düzeleceğine inanmaktadır. Tür- kiye’deki Kürt sorununun çözümünü siyasette gören Salih, bu konuda umutsuz olmadığını, Irak Kürt Yönetimi ile Ankara arasındaki iyi ilişkilerin ve Türkiye’nin demokratik bir ülke olmasının çözümün gerçekleşmesine katkı sağlayacağını söy- lemiştir.428 30 Eylül 2012’de yapılan Adalet ve Kalkınma Partisi Kongresi’ne Irak Cumhurbaşkanı Celal Talabani’yi temsilen Berham Salih katılmıştır.429

Berham Salih, siyasi çalışmalarının yanısıra kültürel ve entelektüel hayata yaptığı katkılarla da bilinmektedir. Salih, “Ümit Vaat Edenler” sloganıyla yola çıkmış olan Irak Forumu Akil Adamlar Heyeti Başkanı’dır. Bu forum Irak ölçeğinde başarılı üniversite öğrencilerini destekleme misyonuna sahiptir. Salih ayrıca Süleymani- ye’de kurulan Amerikan Üniversitesi’ne de öncülük etmiş ve Mütevelli Heyeti Baş- kanı olmuştur.430

2.3.6 Hoşyar Zebari Irak Dışişleri Bakanı

Irak’ın Kürt kökenli dışişleri bakanı olan Hoşyar Zebari 1953 yılında Akra şehrinde doğmuş ve Musul’da büyümüştür. KDP’nin en önde gelen siyasi figürlerinden biri olan Zebari’nin İngilte- re’nin Essex Üniversitesi’nden Sosyoloji yüksek lisans derecesi bulunmaktadır. 1978 ile 1980 yıl- ları arasında Kürt Öğrenci Birliği’nin İngiltere şubesinin başkanlığı görevini yürüten Zebari, 1979 yılında KDP’nin merkez komitesine seçilmiş ve 1980 ile 1988 yılları arasında Saddam rejimine karşı yürütülen Kürt direnişine katılmıştır. KDP’nin siyasi büro- suna üye seçilen Zebari 1990’lı yıllarda KDP’nin dış ilişkiler başkanlığını ve partinin ABD ve İngiltere temsilciliğini yapmıştır. Zebari 1998 yılında ABD’nin arabu- luculuğunda KDP ve KYB arasında sağlanan barış anlaşması sürecinde önemli bir rol üstlenmiştir. 2003 yılında Irak Yönetim Konseyi tarafından Dışişleri Bakanı olarak atanan Zebari, halen bu görevi sürdürmektedir. 431

428. Andrew Parasiliti, a. g. e. 429. “Barham Salih to represent Jalal Talabani in Turkey’s AKP conference”, Kurdnet, 28 Eylül 2013, http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2012/9/state6522.htm. Erişim tarihi: 25 Mart 2013. 430. Siyretun Zatiyye, el Mevkıu’r resmi Berham Salih, http://www.barhamsalih.net/pages/16. 431. Sawsan Abu-Husain, ‘‘Asharq Al-Awsat Interview: Iraqi FM Hoshyar Zebari’’, Asharq Alawsat, Mart 13, 2012.

110 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

Zebari yalnızca Kürt hareketinin değil, Irak muhalefetinin de önemli bir siyasi fi- gürüdür. 1992 yılında Irak Ulusal Kongresi’nin yürütme kuruluna seçilen Zebari, Irak muhalefetinin dış ilişkiler bürosunun başkanı olmuştur. 1999 yılında Kong- re’nin Liderlik Konseyi üyesi olmasının ardından 2002 yılında Irak Muhalefeti Koordinasyon Komitesi’nin üyesi olmuştur.432

Hoşyar Zebari’nin bağlı olduğu Kürdistan Demokrasi Partisi’nin ABD’yi bir müt- tefik olarak görmesi Zebari’nin dış politika pratiğine de yansımıştır. İşgal sonra- sı dönemde, seçimlerle işbaşına gelen iktidarlar zamanında Irak’ın dış politikası tabii olarak iktidar merkezinde daha güçlü bir rol oynayan Şii Arapların arzuları doğrultusunda İran’a yönelik olumlu bir tavır almıştır. Öte yandan Zebari de bakan olarak aldığı inisiyatifle ABD, Avrupa, Arap ülkeleri ve Irak’ın komşularına yönelik yürüttüğü politikalarla bir anlamda Irak’ta Amerikan işgali sonrasında artan İran etkisini dengelemeye çalışmıştır.433 Bu bağlamda Irak hükümetinin Suudi Arabistan ve özellikle de Kuveyt ile olan iyi ilişkileri dikkati çekmektedir. Bunda Maliki tarafından pasifize edilememiş bir Kürt Dışişleri Bakanı olarak Zebari’nin olumlu rolü olmuştur. Zebari çeşitli vesilelerle İran’ın Saddam sonrası dönemde Irak üzerinde nüfuz kurmada başarılı olduğunu söylemiş434 ve bundan duyduğu rahatsızlığı ifade etmiştir.435

Bağımsız bir devlete sahip olmanın Kürtlerin hakkı olduğunu düşünen Zebari’ye göre . Kürt Bölgesel Yönetimi’nin kendisini Irak’tan ayırabilecek kapasitesi olmakla beraber şu anki aşamada uluslararası baskılar buna izin vermeyecektir. Fransız Le Monde gazetesine verdiği beyanatta “Ben bir Arap devletinde Kürt bir baka- nım. Bizim Irak’ın içinde bir bölge olmaya bir itirazımız yok.… Gururlu bir halk olarak kısa süre içinde bir devletimiz olursa daha iyi olur. Umarım kısa bir süre içinde bunu gerçekleştirebiliriz” ifadelerini kullanmıştır. Zebari’nin bu çizgisi Me- sud Barzani öncülüğündeki KDP’nin tutumuna paralellik arzetmektedir.436

Zebari’ya göre ABD ve müttefikkerinin Irak’ta Saddam rejimini devirmek için girişmiş olduğu müdahale bütün olumsuzluklarına rağmen doğru bir girişim ol- muştur. Müdahalenin açtığı yeni sayfa ile Irak bölgede bir model olmuş ve diğer

432. A.g.e. 433. “Newsmaker: Hoshyar Zebari”, 4 Temmuz 2004, erişim tarihi; 18 Temmuz 2012. http://www.pbs.org/newshour/bb/middle_east/jan-june04/zebari_6-04.html 434. “Hoshyar Zebari: Iran seeks to spread its clout in Iraq by influencing Shiites”, http://goo.gl/OG3UoQ. 435. Salah Nasrawi, “Iraq’s ties with Iran alarm US,” Al-Ahram Weekly, 11-17 Kasım 2012, http://weekly.ahram.org.eg/2012/1118/re14.htm. Erişim tarihi: 25 Mart 2013. 436. “Hoshyar Zebari advocates a Kurdısh State,” Kurdistan Tribune, 11 Temmuz 2012, http://kurdistantribune.com/2012/hoshyar-zebari-advocates-kurdish-state/ erişim tarihi: 11 Temmuz 2012.

111 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

bölge ülkelerinde de halkların hürriyet ve demokrasi taleplerini dile getirmek için herekete geçmelerine sebep olmuştur. Ayrıca, müdahaleye itiraz edenlerin beklentilerinin aksine Irak, Saddam sonrası dönüşüm sürecini iç savaş, ülkenin bö- lünmesi ve sekteryan savaş tecrübesi yaşamadan atlatmayı bilmiştir.437 Zebari’ye göre bölgede demokratikleşme açısından örnek konumda olan Irak’ta birtakım önemli sorunlara kısa sürede çözüm bulunamamasının esas nedeni tarafsız bir arabulucunun ve ciddi bir ulusal diyaloğun eksikliğidir. Ancak Zebari bunların aşılabilecek sorunlar olduğunu düşünmektedir.438

2.3.7 Babekr Bedirhan Şevket Zebari Irak Genel Kurmay Başkanı

Çocukluğundan beri aktif olarak Kürt Ulusal Mücadelesinde yer alan Babekr Zebari, 1947 yı- lında aristokrat bir ailenin çocuğu olarak dünya- ya gelmiştir. Irak Askeri Akademisi’nden mezun olduktan sonra hava kuvvetlerinde eğitim alarak Irak ordusunda önemli görevlerde bulunan Ze- bari, 1973 yılında uçaksavar topçu birliği komu- tanlığından ayrılarak Barzani güçlerine katılmış- tır. Peşmerge güçlerini yeniden örgütleyen Zebari, onları düzenli bir askeri birlik haline getirmiştir. 1975’de Irak ordusunun peşmergeleri yenilgiye uğratmasının ardından İran’a iltica ederek 1979’a kadar orada kalmıştır. 1979’da Irak’a dönmesi- nin ardından Kürdistan Demokrasi Partisi askeri güçlerinin başına geçmiş ve aynı zamanda partinin askeri biriminin de üyesi olmuştur. 1989 yılında da partinin merkez komitesine seçilmiştir.

Zebari 1991 Birinci Körfez Savaşı sırasında Saddam idaresine karşı yeniden ayaklanan Kürt birliklerinin Dohuk ve Musul bölgelerindeki kumandanlığını üstlen- miştir. 2003 yılındaki müdahale sırasında Kuzey Irak’taki Koalisyon güçlerine yardımda önemli bir rol oynamıştır.

30 yılını Saddam Hüseyin rejimine karşı mücadele ederek geçiren Zebari, Ameri- kan’ın Irak’ı işgali sonrasında geçiş dönemi Savunma Bakanlığı tarafından Irak’ın

437. Hoshyar Zebari, “A Conversation with Hoshyar Zebari,” Council on Foreign Affairs, 21 Eylül 2011, http://www.cfr.org/iraq/conversation-hoshyar-zebari/p26000. Erişim tarihi: 25 Mart 2013. 438. Sawsan Abu-Husain, “Asharq Al-Awsat Interview: Iraqi Foreign Minister Hoshyar Zebari”, Asharq Al-Aw- sat, 10 Şubat 2013, http://m.asharq-e.com/content/1360509297630427800/Published%20-%20Features.

112 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

Genelkurmay Başkanı olarak atanmıştır.439 Bu atanmanın arkasında ABD liderli- ğindeki koalisyon güçlerinin isyancılarla mücadelede Irak güçlerinin sadakatini sağlama amacı yatmıştır. Ayrıca böylesine üst düzey bir göreve koalisyon güçleri- ne karşı hiçbir isyanda bulunmayan Kürtlerden birinin atanması koalisyon güç- lerinin ülkede istikrarı sağlamak için etnik ve mezhepsel azınlıkları dengeleyen karmaşık bir politika güttüğü şeklinde değerlendirilmiştir.440

Zebari Amerikan güçlerinin Irak’tan çekilmesinin öncesinde yaptığı açıklamalar- la gündeme gelmiştir. Irak ordusunun 2020 yılına kadar yabancı tehditlere karşı kendini savunacak yeterlilikte olmadığını belirten Zebari, Amerikan askerlerinin bu tarihten önce çekilmesinin Irak’ın güvenliğine zarar vereceğini ifade etmiştir.441

Zebari Genelkurmay Başkanı olmasına rağmen ordu üzerinde kontrol ve idare kapasitesini büyük ölçüde kaybetmiş durumdadır. Başbakan Maliki kurduğu ve doğrudan kendisine bağlı yeni askeri kurumlar ve üst düzey komutanlıklara ata- dığı kendine yakın subaylar sayesinde ordunun denetimini büyük ölçüde kendi eline almış ve General Zebari’yi neredeyse sembolik bir figür haline getirmiştir.442

2.3.8 Safin Dizai KBY Hükümet Sözcüsü

1963 yılında Erbil’de doğan Safin Dizai, ortaöğ- renimi sırasında ailesiyle birlikte İngiltere’ye sür- gün edilmiştir. Maidenhead’deki Güzel Sanatlar ve Tasarım Okulu’nun Dekorasyon bölümünden mezun olmuştur. İngiltere’deki eğitim yıllarında Avrupa Kürt Öğrencileri Birliği’ne üye olmuş, daha sonra birliğin İngiltere şubesinin başına geçmiştir.443 1992 ile 2003 yılları arasında Kür-

439. ‘‘ Iraqi Interim Defense Minister Appoints Three Top Generals’’, The Coalition Provisional Government, http://www.iraqcoalition.org/pressreleases/20040422_generals.html 440. Kenneth Katzman, ‘‘Iraq: Politics, Governance, and Human Rights’’, Congressional Research Service, Ocak 24, 2012. 3 Martin Chulov, “Iraq tries to play down general’s remarks over US withdrawal.” Guardian, 12 Ağustos 2010, http://www.guardian.co.uk/world/2010/aug/12/iraq-general-unease-us-withdrawal, Erişim tarihi: 18 Temmuz 2012. 441. 442. Toby Dodge, “Iraq’s Road Back to Dictatorship”, Survival, Cilt: 54, No: 3. 443. Bkz Safeen Mohsin Dizayee - Minister of Education, Kurdistan Regional Government, http://www.krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&smap=04090200&rnr=136&anr=32577.

113 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

distan Demokrat Partisi’nin Türkiye temsilciliğini yürüten Dizai’nin eşi Türkiyeli olup kendisi de iyi derecede Türkçe bilmektedir.444 1999 yılında KDP’nin Merkez Komite üyesi olan Dizai, Irak’ın işgali sonrasında kurulan Irak Yönetim Konse- yinde 2003 ile 2004 yılları arasında görev yapmış, daha sonra KDP’nin Halkla İlişkiler Bürosu’nun başkanı olmuştur. 2009 yılında yapılan seçimlerin ardından oluşturulan Berham Salih’in Başbakan olduğu Kürdistan Bölgesel Yönetiminin (KBY) altıncı kabinesinin Eğitim Bakanı olarak atanmıştır.445 2012’de Neçirvan Barzani Başbakanlığı altındaki yedinci kabinenin kurulmasından sonra KBY Söz- cülüğü görevini üstlenmiştir.

Kerkük referandumunda yaşanan söz konusu ertelemelerin Kürt yönetiminde Bağ- dat’ın amaçlarına dair birtakım soru işaretleri doğurduğunu belirten Dizai, Kerkük konusunda Kürtlerin bir kez daha aldatılmayı kabul etmeyeceğini ifade etmiştir.446 Kürtlerin demokratik ve federal bir Irak’ı tercih ederek Irak’ı bir arada tutan unsur olduklarını söyleyen Dizai, Bağdat’taki merkezi hükümeti de bu amaç doğrultu- sunda politikalar yürütürse desteklemeye devam edeceklerini belirtmiştir.447

Dizai Türkiye’de yürüttüğü görev icabı Türkiye siyasetini de yakından tanımaktadır. Bölgesel Kürt yönetiminin komşularla ilişkilerini iyileştirmek niyetinde olduğunu öne süren Dizai, Türkiye’nin bu noktada önemine değinen çok sayıda açıklama yapmıştır. Dizai özellikle 2008 itibariyle Türkiye ile gelişen diplomatik ilişkilerde kilit rol oynamıştır.448 Son yıllarda Ankara ile Erbil arasında diyaloğun üst seviyede olduğunu vurgulayan Dizai, PKK konusunun ikili ilişkileri geliştirmeye bir engel olmaması gerektiği kanaatindedir.449 AK Parti’nin Kürtlere ilişkin yürüttüğü poli- tikaların Kuzey Irak’ta memnuniyet yarattığını dile getiren Dizai, PKK sorununun yalnızca güvenlik perspektifiyle çözülemeyeceğini ifade etmiştir.450

444. İlnur Çevik, Do Turkey have a dialogue with the Kurds of Iraq?, Kurdnet, 5 Mart 2007, http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2007/3/turkeykurdistan1087.htm 445. Bkz Bkz Safeen Mohsin Dizayee - Minister of Education, Kurdistan Regional Government, http://www.krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&smap=04090200&rnr=136&anr=32577 446. Safeen Dizayee: Turks and Iraqi Kurds offer different approaches to solving PKK problem, New Anatolian, 25 Eylül 2007, http://www.krg.org/articles/detail.asp?rnr=73&lngnr=12&smap=02010200&anr=20346 447. A.g.e 448. First Turkish official contact with Kurdistan Regional Government,Kurdnet , 28 Mart 2008. 449. Safeen Dizayee: Turks and Iraqi Kurds offer different approaches to solving PKK problem,New Anatolian, 25 Eylül 2007, http://www.krg.org/articles/detail.asp?rnr=73&lngnr=12&smap=02010200&anr=20346 450. Iraqi Kurdistan official welcomes improved ties with Turkey, Kurdnet, 17 Ocak 2009, http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2009/1/independentstate2648.htm

114 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

2.3.9 Noşirvan Mustafa

22 Aralık 1944’te Irak’ın Süleymaniye kentinde dünyaya gelen Noşirvan Mustafa’nın ailesi, 1784 yılında kurulduğundan beri kentin seçkin ailele- rindendir. Süleymaniye’deki Kral Faysal Koleji’n- de okuyan Mustafa, 1967’de Bağdat Üniversite- si’nden Siyaset Bilimi alanında lisans diploması almış, Kahire Üniversitesi’nde Uluslararası Hu- kuk alanında yüksek lisansını tamamlamıştır. 1975 yılında Viyana Diplomasi Akademisi’nde Uluslararası ilişkiler alanında doktorasını tamamlayan451 Noşirvan Mustafa, Kürt- çenin yanısıra iyi düzeyde Arapça, Farsça, İngilizce ve Almanca bilmektedir.452

17 yaşında KDP’ye katılan Noşirvan Mustafa, kısa sürede partinin Gençlik Kolları Başkanı olmuştur. KDP ile görüş ayrılıkları yaşayan Mustafa, kendi taraftarları ile birlikte KDP’den ayrılmış ve 1970’li yıllarda gizli bir örgüt olarak sosyalist çizgi- deki Komala Partisi’ni kurmuştur. Viyana Üniversitesi’ndeki eğitiminin son yılla- rında KDP içerisindeki bölünme derinleştiğinde Mustafa da Kürt politikacıların Şam’da düzenlediği ve KYB’nin kuruluşuyla sonuçlanan toplantılara katılmıştır.

KYB’nin kuruluşuyla birlikte Celal Talabani partinin Genel Sekreteri, Noşirvan Mustafa da partinin Genel Sekreter Yardımcısı olmuştur. Kendi aralarındaki uz- laşma gereği Talabani davayı yaymak ve savunmak için çalışacak, Mustafa da partinin Kuzey Irak’ta teşkilatlanıp örgütlenmesini sağlayacaktır. Nitekim KYB’nin kurulması sonrası Komala Partisi de KYB saflarına katılmıştır.

1976-2002 yılları arasında Peşmerge Güçleri’nin Komutanlığını yapan Noşirvan Mustafa, Irak Ordusu güçlerine karşı amansız bir mücadele vermiştir. Mustafa’nın özellikle 1991 Kürt ayaklanmasındaki rolü büyük olmuş, adı Şeyh Berzenci, Şeyh Piran ve Şeyh Ubeydullah gibi Kürt ayaklanmalarını yöneten liderlerle birlikte anılmaya başlamıştır. 1992 yılından itibaren gündelik Kürt politikasından uzak duran Mustafa, herhangi bir siyasi görev almamış, Londra’ya giderek Kürt siyasi tarihi üzerine yazılar yazmaya başlamıştır.

451. Nawshirwan Mustafa, Facebook, http://www.facebook.com/Nawshirwan.Mustafa?sk=info. 452. Rojgar Merdoxi, “Nawşirwan Mustafa, Suleymaniye olayları ve bazı Kuzey Kürdler (1)” Newroz.com, http://goo.gl/L38obr

115 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Mustafa, Talabani ve Barzani arasında çatışmaların yaşanmasıyla birlikte Kürt po- litikasına dönüş yaparak Londra, Washington, Ankara ve Tahran’da gerçekleşen görüşmelerde arabulucu rolü oynamıştır. 1998 anlaşmasıyla birlikte Genel Sekre- ter Yardımcısı yetkilerini yeniden kullanmaya başlamıştır. Irak işgali sonrası der- hal KYB’nin Bağdat ofisini kurmuş, Geçici Yönetim Anayasası’na Araplaştırılmış bölgelerin normalleştirilmesini öngören 58. Madde’nin konmasıyla Arapların ter- sine göçünü zorunlu hale getirmiştir. Yine Irak anayasasına Kerkük’ün statüsüne ilişkin 140. Madde’nin eklenmesinde kritik rol oynamıştır.

Neşirvan Mustafa, Celal Talabani ile yaşadığı anlaşmazlıklar üzerine 2006 yılın- da KYB’den ayrılmıştır. Mustafa, 2007 yılı Mart ayında Süleymaniye’de bir medya grubu olarak Wusha Şirketi’ni kurmuştur.453 Kürt politikasının dışarıdan değil içe- riden değişmesi ümidiyle özgür bir medyanın oluşması anlayışını savunan Wus- ha, 24 saat haber yayını yapan Kurdish News Network adlı televizyon kanalını, Dangi Gorran adlı radyo kanalını, Rojname adlı haftalık gazetesini ve Sbeiy adlı haber sitesini kendi bünyesinde yapılandırmıştır. 2008 yılı Mart ayında Talaba- ni’ye muhalefet ettikleri için KYB saflarında yapılan ayıklama operasyonuna da Rojname’den ciddi tepki gelmiştir.

Neşirvan Mustafa, 2009 yılında kendisiyle birlikte KYB’den kopanlar, bazı KDP üyeleri ve diğer Kürt politikacılarıyla birlikte Değişim (Gorran) Hareketi’ni kur- muştur. Kısa sürede Süleymaniye, Erbil ve Dohuk’ta örgütlenmeyi başaran De- ğişim Hareketi, 2009 yılında gerçekleşen bölgesel seçimlerde bizzat Talabani’nin bölgesi olan Süleymaniye’deki oyların % 51’ini almayı başarmıştır. Değişim Ha- reketi bu seçimde aldığı toplam 445 bin oyla Kürt Parlamentosu’nda 25 sandalye kazanmıştır. 2010 Irak parlamentosu seçimlerine de bağımsız olarak katılan Deği- şim Hareketi, Erbil ve Süleymaniye’den toplam 8 milletvekili çıkartmıştır.

KYB lideri Celal Talabani, Değişim Hareketi’nin kendi bölgesinde sağladığı bu başarıdan çekinmiş ve Mustafa ile anlaşma arayışına girmiştir. Talabani ayrıca müttefiki Barzani’nin kendisine karşı Mustafa ile bir uzlaşmaya girmesinden de çekinmektedir. Bu nedenlerle Mustafa’ya bir uzlaşma heyeti gönderen Talabani, bu çabasında başarılı olamamış, Mustafa “Talabani, Değişim Hareketi ile değil halk ile uzlaşmalı” açıklamasında bulunmuştur.454 Önümüzdeki süreçte Mustafa liderliğindeki Değişim Hareketi’nin Kürt politikasındaki belirleyiciliğini daha da artıracağı düşünülmektedir.

453. Wusha Şirketi’nin resmi sayfası için: http://www.wusha.net/. 454. PUK leader Talabani seeks reconciliation with Gorran leader, Kurdistan Tribune, 7 Kasım 2011, http://kurdistantribune.com/2011/puk-leader-talabani-seeks-reconciliation-gorran-leader.

116 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

2.3.10 Selahaddin Muhammed Bahaddin Sadık Kürdistan İslam Birliği Partisi Kurucusu

1950 yılında Irak’ın İran sınırındaki Halepçe kaza- sında dünyaya gelmiştir. Babası Molla Muhammed ve Dedesi Molla Bahaddin, Süleymaniye’nin önde gelen alimlerindendir. İlk eğitimini babasından alan Selahaddin Bahaddin,1968 yılında Öğretmen Okulu’ndan mezun olmuş, 1971-1981 yılları ara- sında okullarda ders vermeye devam etmiştir.455

Selahaddin Bahaddin, Kuzey Irak’ta erken dönemde nüveleri beliren Müslüman Kardeşler çizgisine yakın etkinliklerde bulunmuştur. Bu dönemde Kürdistan İs- lami Hareketi saflarına katılan Bahaddin, hareketin yönetici kadrosu arasında yer almıştır.456 Bu süre zarfında faaliyetleri izlenen Bahaddin hakkında Baas Partisi’ne ve Irak ordusuna katılmayı reddettiği için tutuklama kararı çıkarılmış ve öğret- menlikten atılmıştır.

Selahaddin Bahaddin, 1980’li yıllarda Irak makamları tarafından kovuşturulduğu sırada ülkeden ayrılmak zorunda kalmıştır. Bu süreçte Kürdistan İslami Hareketi saflarında etkinlik gösteren Bahaddin yaklaşık 10 yıl boyunca sürgünde İran, Tür- kiye ve Körfez ülkelerinde ikamet etmiştir. Bahaddin, Irak’a 1991 ayaklanmasıyla birlikte Baas Partisi’nin Kuzey Irak’tan çıkartılmasıyla dönebilmiştir.

Selahaddin Bahaddin, 6 Şubat 1994 yılında Kürdistan İslam Birliği Partisi’nin ku- ruluşunda önemli bir rol oynamıştır. Bahaddin, Müslüman Kardeşler çizgisinde siyasete atılan partinin ilk dört kongresinde üst üste Genel Sekreter seçilmiştir. Kürdistan İslam Birliği (KİB) Partisi Genel Sekreteri sıfatıyla Irak işgali sonrası kurulan 25 üyeli Yönetim Konseyi üyesiolmuş, daha sonra da kurulan Geçici Irak Ulusal Konseyi’nde üye olarak etkinlik göstermiştir.457

Partisi 2005 yılında gerçekleşen Irak parlamentosu seçimlerinde 5 milletvekili çı- karmıştır. 2009 yılında düzenlenen Kürt Parlamentosu seçimlerine Kürdistan İsla- mi Cemaati, Kürdistan Sosyalist Partisi ve Kürdistan Emekçiler ve İşçiler Partisi’yle oluşturdukları Hizmet ve Reform Listesi çatısı altında katılan Selahaddin Bahad-

455. El Ekreadu bade amin mine’l harbi ale’l Irag, Al Jazeera, 31 Mart 2004, http://aljazeera.net/programs/pages/59682c80-9fde-4b99-8ffb-69cece315269. 456. A.g.e. 457. A.g.e.

117 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

din, Kürt parlamentosunda koalisyon olarak 13 sandalye kazanmıştır. 2010 yılında düzenlenen Irak parlamentosu seçimlerinde ise 243 bin oy alan Bahaddin’in partisi toplamda 4 milletvekili çıkartabilmiştir. Bahaddin’in partisi 2005 yılı seçimlerine göre 1 sandalye kaybetse de toplam oy oranını yaklaşık 100 bin kadar artırmıştır.458 Selahaddin Bahaddin’in aday olmadığı Mayıs 2012’de toplanan KİB’nin 6. Kongre- sinde Muhammed Farac yeni Genel Sekreter olarak seçilmiştir.459

KİB ve lideri Selahaddin Bahaddin’in hem İran hem de Suudi Arabistan ile iyi iliş- kileri bulunmaktadır. Iraklı Kürt gazeteci Kemal Çomani’ye göre Türkiye’ye daha yakın bir duruşa sahiptir. Bahaddin çeşitli vesilelerle AK Parti ile iyi ilişki içinde olduklarını ifade etmiştir. Bir diğer Iraklı Kürt gazeteci Abdullah Havez’in iddi- asına göre, Bahaddin Türk yetkililerin ricası üzerine Suriye Müslüman Kardeşler hareketi ile İran ve Suriye Kürtleri arasında görüşmelerin yapılmasını sağlamak için aracı olarak çaba göstermiştir.460

Selahaddin Bahaddin KBY’ye karşı oldukça eleştirel bir tavır içindedir. Bölgesel hükümeti gerekli reformları yapmakta gecikmekle suçlayan Bahaddin, bölgedeki gelecek seçimlerde İslamcı partilerin oylarının artıracağını tahmin etmektedir. Ayrıca İslamcı partilerin gelecek seçimlerde Gorran Hareketi ile ittifak yaparak seçimlere girmesinin en doğru tavır olduğunu savunmaktadır.461

2.3.11 Ali Bapir Kürdistan İslami Cemaati Lideri

1 Temmuz 1961 yılında Irak’ın Süleymaniye kentinde Kencare köyünde dünyaya gelmiştir. İlköğrenimini Sengser’de tamamlayan Ali Bapir, Bağdat Üniversitesi’nde İslami Çalışmalar Bölü- mü’nde okumuş, ancak siyasi nedenlerle eğiti- mini tamamlayamamıştır. Bunun üzerine Bapir,

458. El Eminu’l Amm li’l İttihadi’l İslami el Kurdistani yulinu ademe tereşşuhihi liriaseti’l hizb, KURDIU, 6 Mart 2012, http://www.kurdiu.org/ar/hawal/index.php?pageid=98062. 459. “KİB’nin Yeni Genel Sekreteri seçildi”, kurdiu.org, http://www.kurdiu.org/tr/hawal/?pageid=101985. 460. Kamal Chomani, “Nawshirwan Mustafa’s first regional visit”, The Kurdistan Tribune, http://kurdistantribune.com/2012/nawshirwan-mustafas-first-regional-visit; “Kurdistan Islamic Union has ties with AKP”, http://vvanwilgenburg.blogspot.com/2008/12/kurdistan-islamic-union-has-ties-with.html; Abdullah Hawez, “Eager for new alliances, Assad’s opponents look to Iraqi Kurdistan”, Today’s Zaman, 23 Ocak 2012, http://www.todayszaman.com/newsDetail_getNewsById.action?newsId=269326. 461. “KRG officials neglect reform: former leader”,Kurdpress , 7 Mart 2013, http://goo.gl/LoRZmW.

118 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

İslami ilimler alanındaki eğitimine Erbil’de devam etmiştir.462 İran-Irak savaşı sı- rasında askerliğe çağrıldığı halde gitmediği için hakkında tutuklama kararı çıka- rılan Ali Bapir, 1982’den itibaren takibata alınmıştır.

Ali Bapir, siyasi faaliyetlerine ilk olarak 1978 yılında o dönem kurulan İslami Ra- bıta Hareketi’ne katılarak başlamıştır. Bapir, 1987’de İslami Hareket’in kuruluşun- da aktif rol oynamış ve hareketin Siyasi Birim Şurası’nda görev almıştır. 1991’de diğer Kürt partilerle birlikte ayaklanmaya katılan Ali Bapir, özellikle cami cemaa- tinin ayaklanmaya katılması noktasında önemli bir rol oynamıştır.463

Ali Bapir, 2002 yılında Kürdistan İslami Hareketi’nden ayrılmış ve Kürdistan İs- lami Cemaati hareketini kurmuştur. Bapir, Irak işgali sonrası 10 Temmuz 2003’te Kuzey Irak’a ABD Savunma Bakanı Yardımcısı Paul Wolfowitz’in gelmesinden birkaç saat sonra ABD ordusu güçleri tarafından tutuklanmıştır. 22 ay tutuklu kalan Ali Bapir ancak 28 Nisan 2005 tarihinde serbest bırakılmıştır.464

Ali Bapir, serbest bırakıldıktan sonra yapılan seçimle birlikte tekrar İslami Cemaat hareketinin emiri olarak görevlendirilmiştir. Bapir, 2005 yılında düzenlenen Kürt Parlamentosu seçimlerinde 85.000 oy alarak 6 milletvekili çıkarmış ve seçimlerde ikinci parti olmuştur. Ali Bapir, diğer İslami grupların aksine bu seçimlere KDP ve KYB’nin başını çektiği Kürdistan Listesi içerisinde katılmamıştır. Bununla birlikte aynı yıl gerçekleşen Irak parlamentosu seçimlerine Kürdistan Listesi içerisinde katılarak Irak parlamentosunda 2 milletvekili ile temsil edilme hakkı kazanmıştır.

2009 yılında düzenlenen Kürt Bölgesel Yönetimi seçimlerinde Ali Bapir ve partisinin dahil olduğu Hizmet ve Reform Listesi ittifakı, Kürt parlamentosunda 13 sandalye kazanmıştır. 2010 yılında gerçekleşen Irak Parlamentosu seçimlerinde ise 153 bin civarında oy alan Bapir’in partisi 2 milletvekili çıkartmıştır.40’dan fazla yazılı eseri bulunan Ali Bapir’in güçlü bir medrese eğitimi aldığı bilinmektedir.465

Ali Bapir hakkında “İran’ın adamı” olduğu iddiaları çeşitli medya organlarında yer almaktadır. Bapir’in İran’la iyi ilişkileri ve bağının olduğu doğrudur; fakat onu İran yanlısı politikaları izleyen birisi olarak görmek hatalıdır.

462. Ali Bapir, Miwash, 5 Kasım 2005, http://www.niqash.org/articles/?id=1010&lang=en. 463. A.g.e. 464. A.g.e. 465. A.g.e.

119 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

2.3.12 Hero İbrahim Talabani Kürdistan Çocukları Koruma Örgütü Başkanı

Irak Devlet Başkanı Celal Talabani’nin eşi ve aynı zamanda Kürt hareketinin önemli isimlerinden ünlü yazar ve avukat İbrahim Ahmed’in kızı olan Hero İbrahim, 1948 yılında doğmuştur. Kürdis- tan Demokratik Partisi üyesi olan Hero İbra- him’in babası İbrahim Ahmed, 1948 yılında hapse girmiş ve Hero’nun çocukluk dönemi boyunca Ebu Garib hapishanesinde yatmıştır.466

Hero’nun ailesi 1951’de Kerkük’e sürgün edilmiş, 1954 yılından Süleymaniye’ye döndükleri 1953 yılına kadar ev hapsinde tutulmuştur. Hero’nun eğitimini Bağ- dat’ta devam ettirecek olması üzerine Hero’nun ailesi 1958 yılında Bağdat’a taşın- mıştır. Fakat Irak’ta gerçekleşen darbe ailesini İran’a kaçmaya zorlamış, Hero ancak 1972 yılında Bağdat’taki Al- Mustansiriya Üniversitesi Psikoloji bölümünden mezun olabilmiştir. Hero İbrahim aynı zamanda kitlesel Kürt göçlerinin yaşandı- ğı 1991 yılında kurduğu “Kürdistan Çocukları Koruma Örgütü”nün de başkanlığı görevini yürütmektedir.467

Hero İbrahim, Irak’ta medya alanında oldukça aktif bir isimdir ve en büyük Kürt TV kanallarından Kurdsat TV’nin de kurucusudur. Hero’nun medya dünyasına ilgi duyması Irak eski lideri Saddam Hüseyin rejimine karşı mücadele ettiği dö- nemde başlamıştır. Hero İbrahim, Kuzey Irak’taki Kürtlerin tasfiyesi için başla- tılan Enfal operasyonunda kullanılan kimyasal silahla öldürülen peşmergelerin görüntülerini kaydederek görüntüleri medyaya taşımıştır.468

Her ayın bir yarısını Bağdat’taki devlet başkanlığı sarayında diğer yarısını da Irak Kürdistan bölgesinde “halkın arasında” yaşadığını ifade eden Hero İbrahim, bugün Süleymaniye’de pek çok şirketin sahibidir. Hero, cep telefonu şirketi Asia Cell’in ortağıdır; KürtSat uydu kanalı, yerel Hak TV kanalı ve bir gazetenin de patronluğunu sürdürmektedir. 469

466. “Hero İbrahim” 19.01.2006, http://word.world-citizenship.org/wp-archive/318 467. “Iraqi first lady survives bombing”, BBC, 4 Mayıs 2008, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7382641.stm. 468. A.g.e. 469. Allegra Straton, “Hero of the People”, KURDNET, 22 Haziran 2006, http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2006/6/kurdlocal172.htm

120 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

2.3.13 Mesrur Barzani Kürdistan İstihbarat ve Güvenlik Müdürü

Irak Kürdistan Bölgesel Yönetim lideri Mesud Barzani’nin oğlu olan Mesrur Barzani, 1969 do- ğumludur. Mesrur Barzani, Kürdistan bölgesel hükümetinin güvenlik ve istihbarat kurumla- rının çatı kuruluşu olan Kürdistan Güvenlik Ajansı başkanlığı görevini yürütmektedir. Mes- rur Barzani, 1985 yılında henüz 16 yaşındayken Peşmerge olarak “Kürt Direniş Hareketi”ne katıl- mıştır. 1988 yılında Khwakurk Savaşı’nda Saddam Hüseyin’in ordusuna karşı sa- vaşta aktif olarak yer almıştır. Birinci Körfez savaşından sonra Saddam Hüseyin’e karşı 1991’de gerçekleştirilen ayaklanmaya katılmıştır.470

Lise eğitimini İran’da tamamlayan Mesrur Barzani, 1992 yılında İngilizce dil eğiti- mi almak için bir yıllığına İngiltere’ye gitmiştir. Sonrasında Washington D.C.’ deki Amerikan üniversitesinde Uluslararası ilişkiler alanında lisans eğitimi almıştır. Yüksek lisansını “Barış ve Çatışma Kararları” konusunda yapmış, Washington’da kaldığı sürede Kürt hareketini anlatmak üzere birtakım çalışmalar yürütmüştür.471 Bu çalışmaların sürekli hale gelmesi için Amerikan Üniversitesinde “Barzani Aka- demik Programı”nı kurmuştur.

1998 yılında Irak’a dönen Mesrur Barzani, bölgesel hükümetin koalisyon ortağı olan Kürdistan Demokrat Partisinin (KDP) 12. kongresinde Merkez Komite üyesi seçilmiştir. Kürdistan Demokratik Partisi’nin yönetim kurulu üyesi olan Barza- ni, aynı yıl Koruma ve İstihbarat Dairesi Genel Müdürlüğü görevine getirilmiştir. 2010 yılında 13. KDP kongresinde en fazla oyu alarak liderlik konseyine tekrar seçilen Barzani, KDP’nin politbüro üyesi olmuştur.472

Kuzey Irak’taki bölgesel hükümetin ortağı olan KDP’nin Eylül ayında yapılma- sı planlanan seçimlerden sonra Neçirvan Barzani’nin yerine Mesrur Barzani’nin başbakanlık görevine getirileceği iddia edilmektedir. Kürtçe, İngilizce ve Farsça bilen Mesrur Barzani evli ve üç çocuk babasıdır.

470. “Kürdistan Bölgesi’nde yeni Başbakan Mesrur Barzani”, Rojeva Kurdistan, 19 Temmuz 2013, http://www.rojevakurdistan.com/index.php/rojevden/10367-kuerdistan-boelgesinde-yeni-babakan-mesrur-barzani 471. Biography, Masrour Barzani, http://www.barzanihistory.com/bio-masrour-barzani.html 472. Historical Dictionary of the Kurds; Barzani, Masrour, http://kurds_history.enacademic.com/60/Barzani,_Masrour

121 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

2.3.14 Kubat Talabani KBY Koordinasyon ve Takip Bakanı

21 Temmuz 1977’de dünyaya gelen Kubat Tala- bani, Irak Cumhurbaşkanı Celal Talabani’nin ikinci oğludur. İngiltere’de Kingston Üniversite- si’nden Makine Mühendisi olarak mezun olan Kubat, üniversite eğitimi sonrası Lancia, Suzuki ve Maserati otomobil fabrikalarında mühendis olarak çalışmıştır. Kubat’ın gençlik yıllarında İn- giltere’de anne tarafından dedesi ve KDP’nin de ilk Genel Başkanı olarak bilinen İbrahim Ahmed’in yanında yetiştiği bilinmektedir.473 Kubat Talabani, Musevi kökenli Sherri Kraham’la evlidir.

Kubat Talabani, 2001-2003 yılları arasında KYB’nin Washington temsilcisi olarak görev yapan Berham Salih’in yanında önce özel asistan, daha sonra da KYB Tem- silci yardımcısı sıfatıyla çalışmıştır. Irak işgali sonrası 2003 yılında bir yıllığına Irak’a dönen Kubat Talabani, KYB Dış İlişkiler Sorumlusu sıfatıyla koalisyon güç- leri ve Geçici Irak Yönetimi ile koordinasyon işlerini yürütmüştür.474

Kubat Talabani, 2003 yılında KYB ve ABD güçleri arasında bir nevi irtibat subayı gibi çalışmıştır. Geçici Yönetim Yasası’nın oluşumunda KYB adına müzakereci olarak bulunan Kubat, 2004 yılı Nisan ayında Amerika’ya geri dönmüştür. Kubat, bu tarihten itibaren KYB’nin ABD temsilcisi olarak göreve başlamıştır. Ancak bir süre KDP ve KYB’nin oluşturduğu KYB’nin de temsilciliği sorumluluğunu üstlen- miştir.475 Washington D.C.’deki son görevinde Kubat, KBY’nin çıkarlarını temsil etme ve bu doğrultuda yürüttüğü lobi faaliyetlerinde bulunma işlevlerini yerine getirmiştir. Bu görevinden 2012 yazında ayrılarak Irak’a dönen Kubat şu an KBY Başbakanlık ofisinde Koordinasyon ve Takip Bakanı olarak görev yapmaktadır.

473. Laura Rozen, Kurdistan’s man in Washington, Washington Monthly, Haziran 2007, http://www2.washingtonmonthly.com/features/2007/0706.rozen.html. 474. Qubad J. Talabani, The Huffington Post, http://www.huffingtonpost.com/qubad-j-talabani. 475. A.g.e.

122 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

2.4 TÜRKMENLER 2.4.1 Erşad Salihi Irak Türkmen Cephesi Lideri ve Kerkük Milletvekili

1959’da Kerkük’te doğan Erşad Salihi, ilk ve or- taöğrenimini aynı şehirde tamamlamış, 1978’de Bağdat Üniversitesi Fen Fakültesine girmiş- tir. Genç yaşlarda aktif siyasete başlayan Salihi, 1979’da Türkmen Milli Hareketine katılmak su- çuyla Baas Partisi tarafından tutuklanmış ve 9 yıl siyasi mahkûm olarak Ebu Garib Hapishanesinde kalmıştır. 2003’te Saddam Hüseyin rejiminin son bulmasının ardından Salih önce Irak Türkmen Cephesi’nin Kerkük’ün Musalla bölgesi temsilcisi olmuş, ardından Türkmen Cephesi’nin Suriye sorumluluğunu üstlenmiştir.476 Dört yıl bu görevi yü- rüten Erşad Salihi, 2008’de Kerkük temsilcisi olmuştur. Erşad Salihi, Mart 2010’da düzenlenen parlamento seçimlerinde Kerkük milletvekili olarak parlamentoya gir- miş, Mayıs 2011’de ise Irak Türkmen Cephesi liderliğine seçilmiştir. Irak Türkmen Cephesinin liderliğine seçilmesinin ardından Salihi’nin Kerkük’teki evine saldırı düzenlenmiş, Türkmen lider ve ailesi saldırıdan yara almadan kurtulmuştur.477

Erşad Salihi, Saddam dönemindeki Araplaştırma politikalarının ardından Kür- distan Bölgesel Yönetimi’nin de Türkmenlere yönelik baskı siyaseti izlediğini sa- vunmuş ve Irak’taki Türkmenlerin yakın zamana kadar marjinalleşmeye itildiği- ne dikkat çekmiştir. Bu doğrultuda Salihi, bölgede izlenen politikaların Musul ve Kerkük başta olmak üzere Irak’taki Türkmen varlığını yok etmeyi amaçladığını her fırsatta vurgulamıştır.478 Irak’taki Türkmenlerin haklarının savunulması için yoğun mesai harcayan Erşad Salihi, Kerkük’te Türkmenlere yönelik şiddet eylemlerinin artması üzerine Irak Parlamentosu’nda konuşmalar yaparak, Türkmen- lerin sorunlarına değinmiş ve Türkmenlerin korunmasını, şiddet eylemlerinin önüne geçilmesi için gerekli tedbirlerin alınmasını talep etmiştir. Konuya ilişkin Başbakan Nuri El-Maliki ile de görüşen Salihi, Kerkük’teki şiddet olayların araş- tırılması için Irak Parlamentosunda bir komisyon oluşturulmasını sağlamıştır.479

476. “ErşatSalihi,” http://www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=4752, Erişim tarihi: 13 Mart 2012; “Salihi bü- yük bir mücahit,” Yeni Şafak, 18 Kasım 2011. 477. “Iraqi Turkmen leader survives attack in Kirkuk,”Todays Zaman, 12 Mayıs 2011 478. “Telafer’in haritası değişecek,” Yeni Şafak, 10 Eylül 2005; “‘Kerkük’te Türk varlığı yok oluyor’”, 18 Ekim 2005, http://www.haber10.com/haber/4714, Erişim tarihi: 13 Mart 2012 479. Bilgay Duman, “Kerkük’te Şiddet Hız Kesmiyor,” 5 Ekim 2011, http://goo.gl/ngu2jo, Erişim tarihi: 13 Mart 2012

123 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Saddam döneminde çektikleri sıkıntıların 2003’ten sonra da devam ettiğini belirten Salihi, Kürt partilerinden KYB ile uzun süredir iyi ilişkileri olduğunu, fakat KDP’den aynı anlayışı yakın zamana kadar göremediklerini belirtmiştir. Son zamanlarda KDP ile de sağlıklı ilişkilerin kurulduğunu ve bunun da Türkmenlerle Kürtler arasındaki ilişkilerin normalleşmesine yaradığına değinmiştir. Bu bağ- lamda, Başbakan Maliki tarafından kısa bir zaman önce oluşturulan Dicle Ope- rasyon Kuvvetleri’ne mevcut durum ve an itibariyle kuşkuyla baktıklarını; fakat eğer iki sene önce bu konuda tavır almaları gerekseydi bu kuvvetlere karşı tavırla- rının daha farklı olabileceğine vurgu yapmıştır. Kürt tarafı ile yaşanan normalleş- meden memnuniyetini ifade eden Salihi bütün beklentilerinin henüz tam olarak karşılanmadığını da ifade etmektedir. Ancak bu normalleşmenin Türkmenlerin Kürtlere karşı tavırlarında bir değişmeye yol açtığına da dikkat çekmekte ve ör- nek olarak 2003’teki Kerkük konusunda Bağdat’a daha yakın tutumları ile şu anki daha dengeli tavırları arasındaki farka işaret etmektedir.480

Erşad Salihi, Irak Türkmen Cephesi liderliğinin ardından ilk resmi ziyaretini Ka- sım 2011’de Türkiye’ye yapmıştır. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ile görüşmesinde Irak’ın bütünlüğüne vurgu yapan Salihi, Türkmenlerin Irak Parlamentosu içinde siyasi güçlerini ispat etmeye başladığını ifade etmiştir.481

Türkmen Cephesi Kerkük’ün dahil olmadığı ve Neyneva ve Anbar’da seçimlerin ertelendiği 20 Nisan yerel seçimleri için erteleme kararından evvel Irak Meclis Başkanı Usame el-Nuceyfi liderliğinde kurulan ittifakın içinde yer alma kararı almıştır. İttifak el-Nuceyfi’nin Irakiyun Partisi, iki tane Anbar merkezli parti, Ebu Rişa’nin Irak’ın Uyanışı Konseyi ve Rafi el-İsavi’nin Gelecek Grubu’nden oluş- maktadır.482

480. “Interview of the Head of the Iraqi Turkmen Front by Rudaw”, Europe Turkmen Friendship, 14 Ağustos 2012, http://merryabla64.wordpress.com/2012/09/19/interview-of-the-head-of-the-iraqi-turkmen-front-by-rudaw/. Erişim tarihi: 25 Mart 2013. 481. “TheHead of theIraqiTurkmen Front (ITF) ErshadSalihi’sVisittoTurkey,” 24 Kasım 2011, http://goo.gl/ik2QkT, Erişim tarihi: 13 Mart 2012 482. Sam Wyer, “Irak Weekly Update, No: 50”, Institute for the Study of War, 12 Aralık 2012, http://www.understandingwar.org/backgrounder/weekly-iraq-update-50. Erişim tarihi: 25 Mart 2012.

124 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

2.4.2 Abbas Beyati Irak Türkmenleri İslam Birliği Lideri ve Türkmen Milletvekili

Abbas Beyati 1962’de Diyala ilinin Karatepe ka- sabasının Amirli köyünde doğmuştur. Iraklı Şii Türkmen siyasetçi ve Irak Parlamentosu Kerkük milletvekili olan Abbas Beyati, Irak Türkmenleri İslam Birliği lideridir. Yüksek öğrenimine Ker- kük Sağlık Yüksek Okulunda başlayan Beyati, siyasi faaliyetleri nedeniyle 1982 yılında Irak’tan ayrılmak zorunda kalmış ve İran’a gitmiştir. Sekiz yıl İran’da kalmış ve bu süre zarfında Irak Dava Partisi saflarında yer almıştır. 1990 yılında Şam’a geçen Beyati, burada 1991 yılında Türkmen İslam Birliği’ni kurmuş ve Saddam sonrası Irak’ta Türkmen siyasetinin öne çıkan liderlerinden olmuştur.483

Nuri el Maliki’nin 2005 seçimleri için kurduğu Birleşik Irak İttifakı’nın üyesi olan ve ittifakın yeniden yapılandırılması konusunda rol oynayan Beyati, ittifakın fark- lı unsurları içine alacak şekilde yeniden şekillenmesi taraftarı olmuştur.484 Beyati ayrıca Irak Parlamentosu’nda yeni anayasayı hazırlayan komisyonun üyeliğini de yapmıştır.485 Mart 2010 seçimlerinde Irak Türkmen Cephesi İyad Allavi’nin Irakiyye koalisyonu ile ittifak yaparken, Abbas Beyati’nin Irak Türkmenleri İslam Birliği olu- şumu Nuri el Maliki’nin liderliğini yaptığı Hukuk Devleti İttifakı’nda yer almıştır.486

Abbas Beyati, Türkmenlerin kendi kendini yönetebilmeleri için Kerkük’e özel statü verilmesi konusunda hem Irak siyasetinde hem de uluslararası alanda çaba harcamaktadır. Barzani liderliğindeki Kürdistan Bölgesel Yönetiminin Kerkük’e özel statü verilmesine karşı olmasına rağmen, Beyati bu konuda Irak Başbaka- nı Nuri el Maliki’nin desteğini sağlamıştır. Nitekim konuya ilişkin olarak Maliki, Kerkük’ün federal hükümete ait bir kent olduğunu ve Kürt yönetiminin kontrol alanı dışında bulunduğunu ifade etmiştir.487

483. “Türkmen İslam Birliği Kerkük Temsilcisi Nurettin Kemal ile yapılan söyleşi,” ORSAM Dış Politika Analizleri, 23 Temmuz 2010, http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=1023. Erişim tarihi: 27 Eylül 2012; “ ‘Yeni Irak federasyon olacak’,” 11 Kasım 2003, http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/243352.asp, Erişim tarihi: 16 Mart 2012 484. “Abbas Beyati: ABD Baskılarına Boyun Eğmeyeceğiz, ” 12 Temmuz 2009, http://www.kerkukvakfi.com/digerhaberana.asp?id=3318 Erişim tarihi: 13 Mart 2012 485. “ ‘Yeni Irak federasyon olacak’,” 11 Kasım 2003, http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/243352.asp, Erişim tarihi: 16 Mart 2012 486. Mete Çubukçu, Taha Özhan, “İşgal Altında İstikrar Arayışları 2010 Irak Seçimleri,” SETA Analiz, Nisan 2010 487. “Bayatlı:Kerkük’e Özel Statü Verilsin,” http://www.turkmeneliihd.com/Haberler%202/Abbas%20Albayati.htm Erişim tarihi: 16 Mart 2012.

125 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

2.4.3 Fevzi Ekrem Terzioğlu Sadr Grubu Eski Milletvekili

Fevzi Ekrem Terzioğlu, 31 Aralık 1960’da Ker- kük’e bağlı Tuzhurmatu’da doğmuştur. İlk ve or- taokulu burada tamamlayan Terzioğlu, genç yaş- ta siyasi faaliyetlere katılmış, Baas Partisi karşıtı Tanzimat Teşkilatı’nda yer almıştır. Siyasi neden- lerden dolayı Kerkük’teki liselere alınmayan Ter- zioğlu, bundan dolayı eğitimine Bağdat’ta devam etmiştir.488

Bağdat’ta Türkmen Kardeşlik Ocağı, Bağdat Türkmen Radyosu, Yurt Gazetesi ve Birlik Dergisinin çalışmalarına katılan Terzioğlu, liseyi bitirdikten sonra Bağdat Teknoloji Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi’nde öğrenimine devam etmiştir. Bu süreçte sanatsal faaliyetlerle Türkmenlerin sesini duyurmaya çalışan Terzioğ- lu’nun yazıları Irak ve Suriye gazetelerinde yayınlanmış, Azerbaycan için yazdığı destan Azerbaycan Bayrağı ödülüne layık görülmüştür.489

Kerkük Gençleri Başkanlığı yapan Ekrem Terzioğlu, Selahaddin vilayeti meclis üyeliğinde bulunmuş, Irak Türkmen Cephesi’ne bağlı olarak Selahaddin’de En- formasyon sorumluluğu yapmıştır. Terzioğlu bir takım sorunlar yaşadığı için Irak Türkmen Cephesi’nden ayrılarak Mukteda Sadr’ın grubuyla anlaşmıştır.490 Terzi- oğlu Sadr Grubuyla birlikte hareket etmesinin nedenlerinden birisi olarak grubun Irak’ta mezhep çatışmasını önleme gayretinde olduğunu belirtmiştir. 2010 seçim- lerinde Erbil’den aday olan Terzioğlu, milletvekili seçilememiştir.

Sadr Grubunun Irak Parlamentosu’ndaki Türkmen temsilcisi olan Terzioğlu, Türkmenlerin Irak işgali sonrası Irak’ta siyasi anlamda zor bir dönemden geçti- ğini, pek çok hizmetten mahrum bırakıldıklarını ve özellikle Telafer ve Tuzhur- matu’da yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olduklarını söylemiştir. Terzioğlu, pek çok kez koruma istemelerine rağmen Maliki Başbakanlığındaki merkezi hüküme- tin Türkmenlerin sorunlarına karşı duyarsız davrandığını ifade etmiştir.491

488. Bilgay Duman ve Ogün Duru, “Türkmen Milletvekili Fevzi Ekrem Terzioğlu İle Yapılan Söyleşi,” İktidar Muhalefet, 1 Haziran 2011. 489. Ibid. 490. Furkan Torlak, “Türkiye Türkmen ilişkilerinde dönüm noktası,” Kerkük Vakfı, 25 Ağustos 2006, http://www.kerkukvakfi.com/soylesi.asp?id=11. 491. İbrahim Khalil, “Iraq’s Turkmens appeal for protection,” Turkmen Friendship, 17 Eylül 2007, http://turkmenfriendship.blogspot.com/2007/09/iraqs-turkmens-appeal-for-protection.html.

126 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

Irak’ta bölünmeyi kesinlikle kabul etmeyeceklerini söyleyen Terzioğlu, ülkenin kuzeyinde Kürtlerin egemenliklerini ilan ettikleri bağımsız bir yapının kurul- maya çalışıldığını ve Barzani’nin Kerkük’ü de sınırlarına dâhil etmek istediğini söylemektedir. Terzioğlu bu amaç doğrultusunda Kerkük’te demografik yapının değiştirildiğini savunmakta, Irak dışından gelen/getirilen Kürtlere nüfus cüzda- nı verilerek seçimlerde Kerkük vatandaşı olarak oy kullanmalarının sağlandığını ileri sürmektedir.492

2003 ile 2011 arasında Türkiye’nin Irak’taki bütün gruplara eşit yaklaştığını fakat son iki yıldır Türkiye’nin değiştiğini öne süren Ekrem Terzioğlu, Türkiyeli ve Irak- lı siyasilerin medya üzerinden atışmalarını doğru olmadığını, bunun Irak halkını inciterek hiç kimsenin çıkarına olmadığını söylemektedir. Terzioğlu, Türkiye’nin bütün gruplara eşit davranma politikasını devam ettirmesi durumunda daha da kazanacağını savunmaktadır.493

2.4.4 Sinan Çelebi KBY Ticaret ve Sanayi Bakanı

Kürdistan Bölgesel Yönetimi Ticaret ve Sanayi Bakanı Sinan Abdulhalık Çelebi, Kuzey Irak’ın önde gelen Türkmen siyasetçilerinden biridir. 1944 yılında Erbil’de doğan Çelebi, 1972 yılında mimari mühendislik bölümünde lisans okumuş, Ortadoğu Teknik Üniversitesi’nden yüksek lisan- sını tamamlamıştır.494

Irak Mühendislik Danışmanlığı Bürosu’nun kurucusu olan Çelebi, mimar ve mü- teahhit olarak çalışmış ve İhsan Doğramacı Vakfı Başkan Yardımcılığı yapmış- tır.495 İhsan Doğramacı Vakfı’nın Irak bölgesi başkanı olan Çelebi’nin Irak vatan- daşlığı yanı sıra Türk vatandaşlığı da bulunmaktadır.496

Uzun yıllar Ankara’da bulunan Sinan Çelebi’nin aile üyelerinin çoğunun Anka- ra’da bulunması497 dolayısıyla Türkiye ile iyi ilişkileri vardır. Ticaret ve Sanayi Ba-

492. Furkan Torlak, “Türkiye Türkmen ilişkilerinde dönüm noktası,” Kerkük Vakfı, Ağustos 2006. 493. Koray Çalışkan, “Irak’tan Erdoğan’a çağrı: Taraf olmayın,” Radikal, 21 Ağustos 2013. 494. Sinan Abdulkhalq Ahmed Çelebi - Minister of Trade and Industry, Kurdistan Regional Goverment, 10 Kasım 2009. 495. Ibid. 496. “Minister Sinan Celebi tells British friends of Iraq about Turkmen history,” Kurdish Globe, 28 Haziran 2011. 497. 10BAGHDAD140 referans numaralı Wikileaks belgesi. http://www.cablegatesearch.net/cable.php?id=10BAGHDAD140&version=1314919461

127 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

kanlığı’na getirilmesinde Kürdistan Bölgesel Yönetimi ile Türkiye’nin ekonomik ilişkilerinin güçlendirilmesinin hedeflendiği ileri sürülmektedir.498 Çelebi’nin gö- rev süresi boyunca Türkiye ile ilgili yaptığı açıklamalar ve Türk yatırımcılarına çağrı ve davetleri de bu görüşü destekler niteliktedir.499

Türkiye’yi Irak için dünyaya açılan bir kapı olarak nitelendiren Ticaret ve Sanayi Bakanı Sinan Çelebi, Türkiye ile Kürdistan Bölgesel yönetimi arasında ekonomik ilişkiler kadar kültürel ilişkilerin de geliştirilmesi gerektiğini söylemektedir. Ba- kan Çelebi, kültürel anlamda entegrasyonun hızlanması için Türk üniversiteleri- nin KBY’ye gelmesini arzuladığını ifade etmektedir.500

2.5 DİNİ AZINLIKLAR 2.5.1 Yunadim Kanna Asurî Demokratik Hareketi Lideri

1951’de Bağdat’ta doğan Yunadim Kanna, Asurî Hıristiyandır. Lideri olduğu Asurî Demokra- tik Hareketi, 1979’da Irak Baas rejiminin Asurî halka uyguladığı baskı ve ayrımcılığa karşı ku- rulmuştur.501 Zuva olarak bilinen ve Asurî mil- liyetçiliğinin güçlendirilmesini amaçlayan Asurî Demokratik Hareketi, Irak’taki Keldani, Nasturi ve Süryani tüm Asurî Hıristiyanların haklarının savunulmasını hedefleyen etnik siyasi bir partidir. Bu doğrultuda hareketin ön- celikli amacı, Asurî halkın Irak’ın diğer bileşenleri gibi eşit vatandaşlık haklarına sahip olmaları ve tüm haklarının korunmasıdır. 502

Mühendis olan Kanna 1992 yılında kurulan ilk Kürt bölgesel hükümetinde Ula- şım ve İletişim Bakanı ve 1996 yılında kurulan kabinede ise Sanayi ve Ticaret Bakanı olarak görev almıştır. 2003 yılında Irak’ın işgalinden sonra kurulan Geçici Irak İdare Konseyi’nin de tek Hıristiyan üyesi olarak görev üstlenmiştir.

498. 09BAGHDAD2909 referans numaralı Wikileaks belgesi. http://www.cablegatesearch.net/cable.php?id=09BAGHDAD2909 499. “Sinan Celebi, Minister of Trade and Industry, Kurdistan Regional Government, Iraq,” The Free Library, 1 Ağustos 2010. 500. Çetin Çetiner, “Sadece yatırım değil kültürel entegrasyon,” Yeni Şafak, 20 Şubat 2013. 501. “Assyrian Democratic Movement,” http://www.atour.com/adm/docs/history.htm Erişim tarihi: 15 Mart 2012; Iraqi Parliament Guide, http://iraqiparliament.info/en/taxonomy/term/120, Erişim tarihi: 15 Mart 2011 502. “Yonadem Yousef Kanna Khoshaba,” http://iraqiparliament.info/en/node/791, Erişim tarihi: 15 Mart 2012

128 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

Asurî Demokratik Hareketi’nin, Asurîleri bir ulus olarak tanımadığı için Kürt Böl- gesel Yönetiminin hazırladığı anayasadan hoşnut olmadığını ifade eden Yunadim Kanna, çok farklı isimlerde anılan ve farklı dinlere mensup olan ancak aynı kö- kenden gelen Asurîlerin tek bir ulus olarak kabul edilmesini savunmaktadır.503 Bu talepleri siyasi platforma taşıyan Yunadim Kanna, 2005 Irak parlamento seçim- leri için Keldani ve Nasturi mezheplerine mensup Asurî Hıristiyanlar tarafından oluşturulan Rafideyn ya da diğer adıyla Mezopotamya Koalisyonu’nun liderliğini yapmış ve Bağdat milletvekili olarak meclise girmiştir. Irak’ta Asurî kültürünü yaşatmak için Irak Eğitim Bakanlığı bünyesinde Asurî Eğitimi Genel Müdürlü- ğü’nün kurulmasında önemli rol oynayan Kanna, Irak’ta Asurîce’nin Arapça ve Kürtçe’nin ardından üçüncü resmi dil olarak kabul edilmesi için de çalışmalarını sürdürmektedir. 504

Yunadim Kanna liderliğindeki Asurî Demokratik Hareketi, ABD’nin Irak’ı işgali- nin ardından yaşanan iç savaş ortamında hızla dışarıya göç veren Hıristiyan nü- fusun Irak’ta kalması için çaba sarf etmektedir. Hareket diğer yandan da Iraklı Hıristiyanlara yönelik düzenlenen saldırılara karşı uluslararası kamuoyu oluştur- maya çalışmaktadır. Kanna, Irak’taki Asurîlerin silahlı saldırılardan korunması ve bölgedeki Hıristiyan nüfusun göçünün engellenmesi amacıyla önceleri Asurî otonom bölgesinin kurulmasını talep etmiştir.505 Daha sonra ise otonomi fikrin- den vazgeçerek Iraklı Hıristiyanların korunması için hukukun üstünlüğü ilkesine dayalı ve tüm vatandaşlarını koruyabilecek yetenekte bir yönetimden yana olduk- larını ifade etmiştir.506

ABD’nin Irak’ı işgali sonrası Irak siyasetinde ortaya çıkan çok sayıda Asurî siyasi parti içinde en önemlisi Kanna liderliğindeki Asurî Demokratik Hareketi iken, 2006’da İştar TV’yi kuran Keldani Süryani Asurî Halk Meclisi lideri Sarkis Aga- can, Asurî Demokratik Hareketi’nin en büyük rakibi olmuştur.

503. “Interview With Yunadem Kanna,” 18 Ekim 2002, http://www.zindamagazine.com/html/archives/2002/11.18.02/index.php#ZindaSays Erişim tarihi: 15 Mart 2012 504. “Iraq’s Parliament approves establishment of “Directorate-General for Christian Syriac Education,” 1 Eylül 2011, http://goo.gl/s2ivSu, Erişim tarihi: 12 Mart 2012 505. “Yonadan Kanna: Yes to Christian Provinance, No to Christian Province,” 14 Ocak 2011, http://www.assyrianmedia.com/modules/newbb/viewtopic.php?topic_id=9&forum=5 Erişim tarihi: 15 Mart 2012 506. “Some Christians demand establishment of own province east of mosul,”http://goo.gl/V7Ia3q, Erişim tarihi: 15 Mart 2012

129 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

2.5.2 Sarkis Agacan Mamendo Keldani Süryani Asurî Halk Meclisi Lideri

Sarkis Agacan, 1962’de Erbil Diyana’da doğmuş- tur. Asurî Nevçiya aşiretinden olan ailesi Hakkari Şemdinli asıllıdır. Irak’ın en zengin isimlerinden ve en önemli Hıristiyan figürlerinden birisi olan Sarkis Agacan, Iraklı Hıristiyan Asurîler için yer- leşim yerleri, kiliseler, yollar ve okullar kurulma- sına öncülük etmiş, yüklü miktarda mali destek sağlamıştır. Bunun yanı sıra Agacan, Süryanice, Arapça ve Kürtçe olmak üzere üç dilde yayın yapan İştar TV’nin de kurucusudur. 507 Agacan’ın bölge Hıristiyanları için yaptığı hizmetler, Ağustos 2006’da Papa Benedict XVI, Ekim 2006’da da Doğu’nun Asur Kilisesi (Nasturi) Patriği IV. Mar Dinha tarafından da ödüllendirilmiştir.508

1982-88 yılları arasında Kürdistan Demokratik Partisi (KDP) içinde siyasi büroda görev alan Agacan, bu dönemde Mesud Barzani ile yakın ilişkiler geliştirmiştir. KDP’nin önde gelen isimlerinden biri olan Agacan’ın bu partideki nüfuzunu Bar- zaniler ile geliştirdiği kişisel ilişkilere borçlu olduğu söylenmektedir.509 Barzani’nin yardımcılığını yürüten Agacan, 1992’de ilk kez yapılan Kürdistan Ulusal Meclisi seçimlerinde milletvekili olarak seçilmiş, 1999-2006 arasında Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nin Ekonomi ve Finans Bakanlığını, 2004-2006 arasında Erbil-Dohuk yönetiminin Başbakan Yardımcılığı görevini yürütmüştür. Agacan ayrıca, 2006’da Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi Ekonomi ve Finans Bakanı olarak atanmıştır. 510 2008’de birdenbire ortadan kaybolan Agacan hakkında suikasta kurban gittiği ya da yolsuzluk nedeniyle KDP ile anlaşmazlığa düşüp ülkeyi terk ettiği yönünde haberler yayınlanmıştır. 2009’da tekrar Erbil’e döndüğünde ise Agacan’ın tedavi için bir süre Irak dışında kaldığı açıklaması yapılmıştır. 511

507. “Prominent Christian Figure Sarkis Aghajan Returns to Iraq,” 23 Haziran 2009, http://goo.gl/xoodWu, Erişim Tarihi: 12 Mart 2012; http://www.ankawa.com/forum/index.php?topic=52067.0 Erişim tarihi: 13 Mart 2012 508. “Sarkis Aghajan receives third award for helping Christians,” 24 Ekim 2006, http://www.krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&smap=&rnr=95&anr=14448 Erişim tarihi: 13 Mart 2012 509. “Mukabele Hame ve Cedide Ma’ al ustaaz Sarkis Agacan,” 24 Ekim 2007, http://www.kaldaya.net/2007/10_DailyNews_Oct2007/Oct24_07_A1_SarkisAgajan.html, Erişim tarihi: 13 Mart 2012; “Kurdish Minister - Rich Star, or Pawn?,” 12 Mart 2010, http://www.atour.com/news/assyria/20100312b.html Erişim tarihi: 13 Mart 2012 510. “Kuzeyde yeni bir devlet doğuyor,”Milliyet, 14 Aralık 2005 511. “Mystery Surrounds Disappearance of Assyrian Finance Minister,” 5 Şubat 2009, http://www.aina.org/releases/20090204183706.htm, Erişim tarihi: 13 Mart 2012; “Prominent Christian Figure Sarkis Aghajan Returns to Iraq,” 23 Haziran 2009, http://goo.gl/t8iDi9, Erişim tarihi: 13 Mart 2012

130 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

Sarkis Agacan ve Kürdistan Bölgesel Yönetimi arasındaki sıkı işbirliği, iki tarafın da kendi çıkarları için birbirini kullandığı yorumlarına neden olmuştur. Bu doğ- rultuda Agacan’ın Iraklı Hıristiyanların haklarını korumak için hatta özerk bir Asurî devleti kurmak için Kürtleri ve Kürdistan Bölgesel Yönetimi’ndeki yetkilerini kullandığı söylenmektedir. Asurîlerin halihazırda bölgedeki Kürtlerle işbirliği arayışlarına ve Kürdistan özerk yönetimine dahil olmalarına rağmen, Sarkis Aga- can’ın Kürdistan Bölgesel Yönetiminde federalizmi savunması ve Asurîlere özerk- lik talebini dile getirmesiyle bu argüman desteklenmektedir.512 Diğer yandan, Kürt yönetiminin de Agacan’ı kendi çıkarları doğrultusunda kullandığı söylen- mektedir. Bu görüşe göre de Kürdistan Bölgesel Yönetimi Hıristiyanların yoğun olarak yaşadığı Ninova Eyaletini kontrol etmek için bölgedeki Asurî milliyetçi hareketine karşı Agacan’ı kullanmaktadır. 513

Irak Hıristiyanları arasındaki güç mücadelesinde avantajı kendi elinde tutmak isteyen Agacan’ın finans ettiği milis güçleri, 2009 yerel seçimlerinde Ninova bölgesin- deki Asurî adaylara saldırılar düzenlemekle suçlanmıştır.514 Ülkedeki Keldani Kato- lik rahiplerin etkisini kırmak amacıyla 2010 yılında Hıristiyan topluluklara yönelik her türlü mali yardımı kestiği iddia edilen Agacan, 2012 kışında Irak’ın en büyük Asurî şehri olan Bagdeda’da çok amaçlı sosyal tesisin finansmanını üstlenmiştir.515

2.6 DİASPORA

Diğer bölümlerde kendilerinden söz ettiğimiz Tarık el-Haşimi (bkz. Siyasi Aktör- ler) ve Şeyh Haris Ed Dari (bkz. Dini Yapı ve Aktörler) gibi isimler de aslında Irak dışında yaşamaktadırlar. Hatta Irak Parlamentosu’na seçilmiş olmasına rağmen Irakiye Listesi lideri Iyad Allavi de Amman’da yaşamakta ve ara sıra Bağdat’a gelmektedir. Başbakan Nuri Maliki’nin Bağdat’taki evinden korumaları çekmesin- den sonra Bağdat’a gelip gelmeyeceği merak konusu olmuştur. Biz bu bölümde daha önceki bölümlerde ayrıca ele almadığımız isimlere yer verdik.

512. “The Assyrian rights and the Kurdistan Region Option,” 22 Şubat 2007, http://www.christiansofiraq.com/thekurdistanoption.html Erişim Tarihi: 13 Mart 2012 513. “Kurdish Minister - Rich Star, or Pawn?,” 12 Mart 2010, http://www.atour.com/news/assyria/20100312b.html Erişim tarihi: 13 Mart 2012. 514. http://www.zahrira.net/?p=5315 515. Sarkis Aghajan Fund New Project in Baghdeda,” 1 Ocak 2012, http://www.ishtartv.com/en/viewarticle,35793.html Erişim Tarihi: 26 Eylül 2012.

131 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

2.6.1 Ayetullah Seyit Mahmut Haşimi Şahrudi Dava Partisi Kurucusu

Ayetullah Seyit Mahmut Haşimi Şahrudi 1948 yılında doğmuştur. Irak’a yerleşmiş İran asıllı bir ailenin oğludur. İlköğrenimini Necef’te yaşayan İranlılara ait bir okulda tamamladıktan sonra, 1960’da Necef Havzasında dini eğitimine başla- mıştır. Dava Partisi’nin kurucuları arasında yer alan Şahrudi, 1974’de Saddam rejimi tarafından tutuklanarak iki ay hapiste tutulmuştur. Necef’te bulunduğu yıllarda yine Necef’te sürgünde bulunan Ayetullah Humeyni’den de dersler alan Ayetullah Şahrudi, 1978 yılında Ayatullah Muhammed Bakır Sadr’ın onayı ile müçtehit mertebesine ulaşmıştır.516

İslam Hukuku ve Şii fıkhı üzerine uzmanlığı bulunan Şahrudi İran İslam Devri- minden sonra, Baas rejiminin artan baskılarının mağduru olmamak için İran’a gelmiştir. Ayetullah Humeyni, Şahrudi’yi Irak Şii muhalefeti ve dini liderliği ile irtibat tesis etmekle görevlendirmiştir. Yine Humeyni’nin tavsiyesi üzerine, Kum Havzası’nda İslam hukuku ve usülü dersleri vermiştir. Yazdığı pek çok eser Şii havzalarında ders kitapları olarak okutulmuştur.517

1999 yılında Dini Lider Hamaney tarafından İran’da Yargı Erki Başkanlığı’na getirilen Şahrudi her ne kadar Irak kökenli olmasından dolayı itirazlara maruz kalsa da bu görevi 2009 yılına kadar yürütmüştür. Görevi sırasında İran’ın Ceza kanu- nunda hafifletmelere gitmiş ve bazı suçları suç kapsamından çıkartmıştır. İran gü- venlik güçlerinin birtakım uygulamalarını sert bir dille eleştiren Şahrudi, güvenlik ekiplerini Irak’taki Ebu Gureyb cezaevindeki Amerikan askerine benzetmiştir.518 Adalet sistemine dair gösterdiği reformist tavrın aksine, siyasette muhafazakâr bir tavır sahibi olmuş ve politikalarını onaylamadığı ve reformist olarak bilinen 5. Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi ile çatışmalar yaşamıştır.

516. “Disclosure Dawa Party rejection to Shahroudi replacement of Sistani,” Shafaq News, 31 Mayıs 2012, http://goo.gl/imlOAi, Erişim tarihi: 12 Mayıs 2013; Tim Arango, “İran presses for official to be next leader of Shiites,” The New York Times, 11 Mayıs 2013. 517. “Biography of Ayatollah Hashemi Shahroudi”, Shafaqna, http://india.shafaqna.com/intelligentsia/item/8138-biography-of-ayatollah-hashemi-shahroudi.html, Erişim tarihi: 12 Mayıs 2013. 518. “İran yargısı başkanından sert eleştiriler,” BBC, 6 Mayıs 2005, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/05/050505_iran_judiciary.shtml

132 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

Görev süresi sona erdikten sonra Anayasayı Koruyucular Kurulu’na atanan Şah- rudi, Hatemi’nin ikinci cumhurbaşkanlığı dönemi öncesinde çıkan anayasa krizinde etkinliğini göstermiştir. Altısı İran Dini Lideri Ayetullah Hamaney tarafın- dan doğrudan atanan ve altısı da Yargı Erki Başkanı tarafından önerilen ve Meclis tarafından seçilen sivil hukukçulardan oluşan Anayasayı Koruyucular Konseyi üye seçimlerinde Meclis, Şahrudi başkanlığında önerilen altı kişiden yalnızca bir tanesini onaylamış ve diğerlerini aşırı muhafazakâr oldukları gerekçesiyle reddet- miştir. Bunun üzerine Hatemi’nin yemin töreni ertelenmiş ve daha sonra Şah- rudi tarafından önerilen listenin kabul edilmesiyle sorun çözülmüştür.519 Krizin Cumhurbaşkanı Hatemi’yi değil de Anayasayı Koruyucular Konseyi’ne karşı olan reformcu parlamenterleri hedef aldığı iddiaları seslendirilirken Şahrudi’nin reform yanlısı milletvekillerini Batı yanlısı gazeteci ve diğer liberalleri desteklemek suretiyle parlamentoyu zayıflattıklarını söylemesi bu iddiayı güçlendirmiştir.520 Şahrudi’nin bir yandan İran’daki insan haklarının gelişimine katkı sağladığı dü- şünülürken bir yandan başkanlığı sırasında Avukatlar Barosu’nun İran İstihbarat Bakanlığı tarafından izlenmesi ve yeterliliklerine dair istihbarat servisi tarafından onay verilmesi teklifini yapması, Şahrudi’nin samimiyetini sorgulanır hale getir- miştir.521

Yargı Erki Başkanlığı görevi 2010’da sona eren Şahrudi, 2011’in Temmuz ayında İmam Hamaney tarafından 5 yıllığına İhtilafları Çözme ve Güçler İlişkilerini Ko- ordine Etme Yüksek Heyeti Başkanlığı’na atanmıştır. Yönetim sisteminde talep edilen reformlara muhalefetiyle bilinen bu heyetin kurulması ve başına Şahru- di’nin getirilmesi, Ayetullah Hamaney’e kendini farklı dini ve siyasi gruplar ara- sındaki arasında yaşanan çatışmaların üzerinde durma imkânı bularak Şahrudi aracılığıyla ihtilafları kontrol etmesi olarak yorumlanmıştır.522

Şahrudi’nin Yargı Erki başkanlığı yapmasının yanı sıra asıl önemi, Iraklı olması ve başta Maliki olmak üzere Iraklı Şii siyasetçiler üzerinde etkisi olmasıdır. Ölü- münden önce Lübnanlı Ayetullah Hüseyin Fadlallah’ı merci olarak kabul eden Maliki başkanlığındaki Dava Partisi, Fadlallah’ın ölümünden sonra başka resmi bir ismi manevi otorite olarak benimsememiştir. Ancak parti içinde Şahrudi’yi

519. “Hatemi’nin önceliği dini demokrasi,” NTVMSNBC, 8 Ağustos 2001. http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/97982.asp 520. “Reformist Islamic Revolution Mujahideen Organization rues Shahroudi’s response to majlis,” Payvand News, 8 Şubat 2001, http://payvand.com/news/01/feb/1046.html 521. “Iran, Country Of Origin Information (Coi) Report,” UK Border Agency, 28 Haziran 2011, s.58. http://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain?docid=4e26ead814 522. “Iran’s top leader names mediator in power struggle between Ahmadinejad and parliament,” The National, 27 Temmuz 2011, http://goo.gl/isbJV4

133 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

takip temayülünde olanların bir ağırlığı bulunmaktadır.523 Hâlihazırda Irak’ta çok etkin olan Ayetullah Ali El Sistani, Irak demokrasisini desteklemiş ve işgalin ilk günlerin itibaren İran’daki gibi bir dini bir yönetime karşı olduğunu ve doğrudan seçimler yapılması gerektiğini ifade etmiştir. Bu noktada Şahrudi İran için daha da önem kazanmaktadır; zira İran’ın Irak’taki Büyük Ayetullahlık görevine Irak halkı üzerinde daha etkili olmasını sağlayacak sertlik yanlısı bir din adamı getirmeye çalıştığı iddia edilmektedir.524Ayetullah Şahrudi’nin Necef Havzasının lideri olması durumunda, İran’ın halen Irak üzerinde var olan siyasi etkisinin ayrıca Irak halkının geneli üzerinde dini bir tesir de sağlanması yoluyla çok yönlü bir hegemonyaya dönüşmesi mümkün olacaktır.

Ayetullah Sistani’nin 81 yaşında olması ve son yıllarda kamuoyunun önüne çıkma- ması Sistani’nin sağlığı konusunda endişeleri iyice artırmış ve İran’ın son dönem- lerde Irak’a sürekli temsilci göndermesi de İran’ın Sistani sonrası dönem için hazır- lık yaptığı konusunda iddiaları güçlendirmiştir. Irak Başbakanı Nuri El Maliki’nin Tahran ziyareti sırasında Ayetullah Şahrudi ile görüşmesi de bu noktada önem arz etmiştir.525 Washington Institute for Near East Policy “Şahrudi kendisini Sistani sonrasına hazırlıyor” yorumunu yapmıştır. Bu bağlamda Şahrudi’nin Irak’taki dini kesimlerle yakından ilgilenmesi ve maddi anlamda Irak’taki dini kurumlara yar- dımda bulunması da bunun göstergesi olarak değerlendirilmektedir.526

Öte yandan Ayetullah seçiminin dindar Şiiler arasında gayet demokratik bir süreç olduğunu, Necef Havzası’nın bu anlamda siyasi gelişmelerden muhafaza edildiğini ileri süren fikirlerin yanı sıra527 dini lider seçilirken geçiş sürecinin sağlam mekanizmalar tarafından işletildiği ve buna sürece maddi ve siyasi gücüyle müdahale etmek isteyenlerin başarısız olacağı belirtilmiştir.528 Buna ek olarak Necef Havzası’nda yetişmesine rağmen Şahrudi’nin 30 yıllık İran tecrübesinin onu değiştirdiği, Şah- rudi’nin siyasi aktivizminin ve resmi görevlerinin Necef geleneğine ters düştüğü529 üzerine vurgu yapan gözlemciler, bunun da İran’ın aksine din ve siyasetin kol kola

523. Hayder al-Khoei, “Why Iran-Sponsored Cleric can’t Become Iraq’s Next Religious Leader” Niqash, 28 Hazi- ran 2012, http://www.niqash.org/articles/?id=3081 524. “İran Şiilerin Ruhani Liderini Seçmek İstiyor,” Sabah, 21 Mayıs 2012. http://www.sabah.com.tr/NewYorkTimes/2012/05/21/iran-siilerin-ruhani-liderini-secmek-istiyor 525. “İran yargısı başkanından sert eleştiriler,” BBC, 6 Mayıs 2005, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/05/050505_iran_judiciary.shtml 526. Tim Arango, “Iran Presses for Official to Be Next Leader of Shiites,” NY Times, 11 Mayıs 2012, http://goo.gl/zuc4aw 527. Hayder al-Khoei, “Why Iran-Sponsored Cleric can’t Become Iraq’s Next Religious Leader” Niqash, 28 Ha- ziran 2012. 528. Hayder al-Khoei, “Why Iran-Sponsored Cleric can’t Become Iraq’s Next Religious Leader” Niqash, 28 Ha- ziran 2012. 529. Tim Arango, “Iran Presses for Official to Be Next Leader of Shiites,” NY Times, 11 Mayıs 2012.

134 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

olmadığı Necef’te, Şahrudi’nin Irak’a dönse bile dini lider olarak kabul edilmesini zorlaştıracağı ileri sürmüştür.530 Hizbullah’ın lideri Hasan Nasrallah’ın Şahrudi’nin Kum’daki öğrencilerinden birisi olması bu noktada dikkat çekicidir. Şahrudi’nin bir başka öğrencisi Mehdi Haleji, Ayetullah Sistani’nin tam aksine Şahrudi’nin işadamı yönü, zengin olması ve lüks içerisinde yaşamasının dindar Şiilerin din adamların- dan bekledikleri mütevazı hayatı karşılamadığına da dikkat çekmiştir.531

İran devletinin tavrına paralel olarak Şahrudi, Suriye devrimi konusunda da tav- rını açıkça ortaya koyarak Esed rejiminden yana olmuş ve hatta Suriye halkını desteklediği için Türkiye’yi hedef alan demeçler vermiştir. Şahrudi, Türkiye’nin bölge ülkelerinde liberal İslam’ı teşvik ederek gelişmeleri kendi lehine çevirmeye çalıştığını iddia etmiştir.532

2.6.2 Ali Allavi Eski Savunma ve Maliye Bakanı

1947 yılında Bağdat’ta doğan Ali Allavi, 1968 yı- lında Amerika’nın prestijli okulu Massachusetts Teknoloji Enstitüsü İnşaat Mühendisliği Bölü- mü’nden (MIT) mezun oldu. Irak’ın önde gelen isimlerinden Ahmet Çelebi’nin yeğeni, Iyad Al- lavi’nin ise kuzenidir. Saddam Hüseyin döne- minde Londra’da sürgünde yaşamıştır. Yüksek Lisansını London School of Economics ve Har- vard Üniversiteleri’nde tamamlayan Allavi, Dünya Bankasında bir müddet çalış- tıktan sonra pek çok uluslararası finans kuruluşunda görev yaptı. Özel sektördeki deneyiminin yanı sıra Malezya İslam Üniversitesi, Oxford ve Princeton gibi çeşitli üniversitelerin Ortadoğu merkezlerinde çalışmalar yürüttü. 2003’te Irak’ın işgali- nin ardından “Irak’ın tüm etnik unsurları eve” çağrısına uyarak ülkesine döndü ve Maliye Bakanı oldu. 2004 yılında Saddam sonrası dönemin ilk sivil Savunma Bakanlığını yaptı; 2005 yılında Şii Birleşik Irak İttifakı listesinden Geçici Ulusal Meclis’e seçilerek İbrahim el Caferi hükümetinin Maliye Bakanı görevine getirildi. 2006 yılında Irak’ın içine girdiği süreçten duyduğu hayal kırıklığı içerisinde Lond- ra’ya geri döndü ve akademik çalışmalarına ağırlık verdi. 2007 yılında Yale Üni-

530. Hayder al-Khoei, “Why Iran-Sponsored Cleric can’t Become Iraq’s Next Religious Leader” Niqash, 28 Ha- ziran 2012. 531. Tim Arango, “Iran Presses for Official to Be Next Leader of Shiites,” NY Times, 11 Mayıs 2012, 532. “Ayatollah Shahroudi: Turkey seeking to promote ‘liberal Islam’,” ABNA, 25 Ağustos 2011, http://abna.ir/data.asp?lang=3&Id=261694

135 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

versitesi Yayınlarından çıkan Irak’ın İşgali: Savaşı Kazanmak, Barışı Kaybetmek adlı kitabı büyük dikkat çekti. 1990’daki Körfez Savaşı’nın ardından Irak siyasi hayatını detaylı bir biçimde irdeleyen bu kitap özellikle Amerikan işgali sırasında ve sonrasında Irak siyasetinde önemli roller üstlenen Allavi’nin kaleminden ya- zılmış olması itibariyle ayrı bir öneme sahiptir. Allavi kitabında Iraklı muhalefetin yükselişinden Paul Bremer liderliğindeki Geçici Koalisyon Yönetimi’ne, ülkedeki mezhep mücadelesinden 2007 yılında danışmanlığını yaptığı Nuri El Maliki yö- netimine kadar pek çok farklı konuyu ele almıştır. İslam’ın Sünni, Şii ve Vahhabi gibi farklı yorumlarıyla Irak’ın toplumsal ve siyasal hayatındaki önemine odakla- nan Allavi, bugünkü mezhep siyasetinin temelini açıklamada Iraklı ünlü sosyolog Ali El Vardi’nin merkez-çevre perspektifine başvurmuştur. Vardi bu bağlamda Irak’ın şehirli merkezi ile kabileci ve bedevi kesiminin oluşturduğu çevre arasında ayrım yapar. Irak’ın modernleşme süreci ülkenin çevresinde etkin olan kabileci ve mezhepçi toplumsal yapıyı maskeleme görevi üstlenmiştir; ancak Irak’ın siyasal evriminde modernleşme son derece sathi kalmıştır.533 Modernleşmenin yaşadı- ğı her türlü aksama çevredeki mezhepçi toplumsal örgütlenme biçimini yeniden diriltmiş ve güçlendirmiştir. Allavi 1980-1988 arasında yaşanan savaşların başarı- sızlıkla sonuçlanmasıyla Irak’ın yeniden mezhepçi fay hattına kaydığını belirtir.534 Özellikle bir yandan BM yaptırımları altında şehirli orta sınıfın zayıflaması, diğer yandan Saddam’ın kendi meşruiyetini sağlamak için Sünni İslami sembollere baş- vurması ülkedeki merkez-çevre dengesini çevre lehine çevirmiştir. Bu toplumsal taban kayması Şii ve Selefi İslami formların toplum genelinde yayılmasına neden olmuştur. Allavi ayrıca 2009 yılında yayınladığı İslam Medeniyetinin Krizi adlı kitabıyla yeniden isminden söz ettirdi.535

Çevreden yayılan mezhepçi toplumsal örgütlenme biçiminin Amerikan işgalinin ardından güçlenerek devam ettiğini belirten Allavi, 2006 yılında El Kaide’nin Şi- ilerin kutsal saydığı Askeri Camii’ni bombalamalarının Şii-Sünni gerilimini tır- mandırdığını ileri sürmektedir.536 Allavi’ye göre, Saddam’ın devrilmesiyle ortaya çıkan siyasi boşluğun artan mezhepçilikle doldurulmaya çalışıldığı ortamda milis güçleri olmayan Sistani’nin sağduyu çağrısı, yükselen Şii tepkisini dindirmede an- lamsız kalmıştır. Şiilerin artan tepkisini milis güçleri ile harekete geçiren Sadr ise hükümetin güvenlik güçlerinin desteğini arkasına alarak pek çok Sünninin ölü- müyle sonuçlanan saldırılar düzenlemiştir.

533. Ahmed H. Al-Rahim (2008), ‘‘Inside Iraq’s Confessional Politics’’, Journal of Democracy, 19(1), s.171. 534. Ali Allawi (2007), Occupation of Iraq: Winning the War, Losing the Peace, Yale University Press, ss. 57-58. 535. Ali Allavi’nin detaylı biografisi için bkz. http://www.aliallawi.com/ 536. Ali Allawi, ‘‘The Iraq Crisis and the Future of the Middle East Order’’, 4 Kasım 2009, http://www.aliallawi.com/art_iraqCrisis.php

136 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

Allavi’ye göre Amerika’nın Irak politikasının başarısızlığı, İslam’ın ülkenin toplumsal ve siyasi örgütlenme biçiminde farklı formlarıyla oynadığı rolü anlamamış olmasından kaynaklanmaktadır.537 İşte tam bu nedenle Amerikalılar Irak’ı işgal ettiklerinde beklentileriyle uyuşmayan bir Irak toplumu ile karşı karşıya kalmış- lardır. Irak toplumu ne neo-konların anladığı anlamda demokrasi ve özgürlüklere aç, ne de Amerika’ya kendisini ‘özgürleştirdiği’ için müteşekkirdi. Aksine Ame- rikalıların Irak’ta karşılaştığı Irak toplumu dindar ve İsrail ve Batı karşıtıydı.538 Amerika’nın Irak öngörüsüzlüğü, akabinde pek çok taktiksel ve stratejik hatayı beraberinde getirdi. Allavi Amerika’nın Irak’a yönelik Saddam’ın devrilmesi dışın- da bir planının olmamasını hala hayretle karşılamaktadır.539 Bremer liderliğindeki geçici koalisyon yönetimde yaşanan yolsuzluklar ve yanlış politikalar Allavi’nin yönelttiği eleştirilerden payını almıştır. Allavi özellikle Bremer’in Irak devletinin ve bürokrasisinin Baassızlaştırılması politikasının eksikliklerini dile getirir.540 Bi- lindiği gibi Bremer, Baas partisi yetkililerinin yönetimde olmasını yasaklamıştı. Söz konusu karar pek çok Sünni tarafından eleştirilmiş; ardından Bush yönetimi Şii ağırlıklı Irak yönetimine bazı eski Baaslı yetkililerin yeniden görevlerine getirilmesi çağrısında bulunmuştu. Allavi pek çok uzmanın aksine söz konusu Baas- sızlaştırma politikasının yeterince kapsamlı olmadığını, yalnızca üst düzey Baaslı yetkililerle sınırlı kaldığını ifade ederek Geçici Koalisyon Yönetimi’nin reform- larını çekingen bulmaktadır.541 Hâlbuki ona göre yapılması gereken Saddam’dan kalan idari ve bürokratik yapının topyekûn revizyonuydu.

Allavi’nin eleştirileri yalnızca Amerika’nın Irak politikasıyla sınırlı kalmamıştır. Iraklı siyasi elit, partiler, kurumlar ve bürokratlar da yazarın eleştirilerinin hede- findedir. Allavi Şii olmasına rağmen 2005 yılında iktidara gelen Şii çoğunluklu hükümetin ülkede mezhep ayrılığını derinleştiren uygulamalarının farkındadır. Kitabında Şii hükümetin güvenlik aygıtını Şiilerle doldurmasından ve yönetimi Baassızlaştırma politikasından bahseden Allavi, söz konusu politikanın Irak’ın demokratikleşme sürecine yansımalarıının olumsuz olacağı görüşünü savun- maktadır.542 Öte yandan Allavi, Sünni Arapların bundan sonraki siyasal süreçte Şiilerin demografik çoğunluklarından ötürü hâkim pozisyonda olmalarını kabul

537. Ali Allawi, a.g.e. 538. Louis Werner, ‘‘Ali Allawi and his neocon exploiters’’, Middle East Times, 25 Nisan 2007. 539. To Save Iraq, open up the Green Zone, The Sunday Times, 29 Nisan 2007. 540. Ali Allawi, a.g.e. ss.107-113. 541. Rajiv Chandrasekaran, ‘‘The Insider: The Occupation of Iraq: Winning the War, Losing the Peace’’,The Washington Post, 15 Nisan 2007. 542. Edward Wong, ‘‘Tribal Loyalties’’, The New York Times, 27 Mayıs 2007.

137 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

etmesi gerektiğinin altını çizmiştir.543 Şii ve Sünni bürokrat ve siyasilerin mezhep ayrılıklarının ötesine geçerek Irak’taki tüm kesimlerin haklarını koruyan ortak bir ulusal kimlik oluşturmalarının öncelik arzeden bir ihtiyaç olduğu üzerine vurgu yapmıştır. Ancak Allavi’ye göre mevcut durum bunun yakın zamanda gerçekleş- meyeceği algısını güçlendirmektedir. Bürokrasideki adam kayırma uygulamaları, patronaj sistemi, yolsuzluklar ve mezhebe dayalı atamalar umutları her geçen gün azaltmaktadır.

2.6.3 Muhammed Abdullah Muhammed El Şehvani Irak Eski Milli İstihbarat Şefi

Muhammed Abdullah Muhammed El Şehvani, 1938 yılı Nisan ayında Beni Hamdan kabilesi- nin bir üyesi olarak Musul’da doğdu. 1957 yılın- da Harp Akademisi’nden 35. Dönem mezunu olarak diplomasını aldı. Irak Özel Kuvvetleri ve Hava Kuvvetleri kapsamında yurt içinde ve Amerika Birleşik Devletleri dâhil yurt dışında eğitim aldı. Özel Kuvvetler Komutanlığı’nda eğitim verdi. 1983 yılında Irak Sa- vunma Bakanlığı Hava Kuvvetleri’nden sorumlu Müsteşarlık görevine getirildi.544

Şehvani Irak-İran Savaşı’nda Irak Ordusu’nun kahramanlarından biri olarak öne çıktı. 1984’de Irak Kürdistanı’ndaki bir dağlık bölgeyi ele geçiren İran birliklerine karşı, 150 helikopter eşliğinde giriştiği harekâtta başarılı olmuş ve stratejik açıdan önemli olan bölgenin yeniden Irak kontrolü altına alınmasını sağlamıştır.545

Şehvani›nin şöhreti Saddam Hüseyin›in dayısının oğlu olan Orgeneral Adnan Hayrullah’ın bir uçak kazasında ölmesinden sonra riske girdi. Ordu İstihbarat Müdürlüğü tarafından defalarca sorgulanan Şehvani, 1990 yılında Ürdün’e, ora- dan da aynı yıl içerisinde İngiltere’ye kaçtı.546

543. Ali Allawi, ‘‘For the First Time, A Real Blueprint for Peace in Iraq’’, 4 Kasım 2009, http://www.aliallawi.com/art_iraqPeace.php 544. Furkan Torlak, “Irak’ın Gehlen’i devre dışı mı kaldı?”, Dünya Bülteni, 25 Ağustos 2009, http://www.dunyabulteni.net/index.php?aType=haberArchive&ArticleID=87315&q=ap, Erişim Tarihi: 29 Mayıs 2013. 545. Michael Isıkoff, David Corn, Hubris: The Inside Story of Spin, Scandal, and the Selling of the Iraq War (New York: Crown, 2006), s. 103. 546. Torlak, “Irak’ın Gehlen’i”

138 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

Birkaç yıl sonra Ürdün’e geri dönen Şehvani, Amman’da bir ithalat-ihracat şirketi kurmuş ve aynı zamanda Irak›ta bir darbe gerçekleştirmek amacıyla Amman›da Irak özel kuvvetleri ve hava kuvvetlerinden oluşan subaylardan gizli bir teşkilatı faaliyete geçirmiştir. Bu teşkilattan tanınmış silah tüccarlarından Sarkis Soğanal- yan sayesinde haberdar olan CIA, el Şehvani ile bağlantı kurarak birlikte çalışma- ya başlamıştır. CIA 1995’de Clinton yönetimini Saddam’a karşı darbe girişimi için ikna etmeye çalışmış, ancak Ahmet Çelebi Amerikan yönetimini bu girişimden vazgeçmeye ikna etmiştir. Saddam’ın istihbarat birimlerinin 1996 yılında bu teş- kilatı deşifre etmMesinin ardından Şehvani›nin üç oğlu Enmar, Esir ve İyad›ın da içerisinde bulunduğu 85 subay idam edilmiştir.547

Saddam’ın istihbarat örgütü Şehvani’ye Ürdün’de 12 kez suikast denemesi gerçek- leştirmiştir. CIA ile tekrar temasa geçen Şehvani, Amerika Birleşik Devletleri’nde yine özel kuvvetler ve hava kuvvetleri bünyesinden daha önce kendi ağında olan 100 kadar Iraklıyı biraraya getirerek Nevada eyaletinde ilerideki bir operasyon için hazırlıklarını sürdürmüşlerdir.548

Muhammed El Şehvani, Amerika’nın Irak’ı işgaliyle birlikte ülkesine geri dönmüş, kısa bir süre içerisinde Amerikan Valisi Bremer›in himayesinde, kendi elemanla- rıından destek alan bir istihbarat örgütü kurmuştur. Bu teşkilat içerisinde Saddam Hüseyin döneminden kalma unsurların etkin bir şekilde yer aldığı dikkati çek- miştir. Teşkilatın yoğun olarak Sünni Araplardan ve bir kısım Kürtlerden oluştu- ğu yer yer şikâyet konusu olmuştur.

Iraklı kaynaklar bir yönüyle Şehvani’yi, Nazi Almanyası’nın yıkılmasının ardın- dan Sovyetler Birliği’ne karşı Amerikan saflarına katılan Reinhard Gehlen’e ben- zetmiştir. Zira Şehvani, Saddam’ın saf değiştiren teşkilatı ile birlikte kendisine himaye ve finans sağlayan Amerikalılara çalışmıştır. Şehvani, dış istihbaratta İran ve Suriye, iç istihbaratta ise özellikle Nuri El Maliki›nin Dava Partisi ve Abdulaziz El Hekim›in Yüksek Konseyi›nin faaliyetlerini izlemiş, teşkilatı da Sadr grubunun faaliyetleri konusunda Amerikan güçlerini etkin bir biçimde bilgilendirdirmiştir.

Basına sızan bazı raporlarda Maliki ve El Hekim’in adamlarıyla ilgili fişlemeler yapıldığı ve Saddam döneminde bu parti üyeleri hakkında “amîl” (işbirlikçi, ajan) ifadesi kullanıldığı görülmuştür. Zamanla Şehvani, Başbakan Maliki açısından iki açıdan risk ifade etmeye başlamıştır. Birincisi, devlet içinde kontrol edilemeyen

547. Isıkoff, Corn,Hubris , s. 104. 548. Isıkoff, Corn, Hubris, s. 104-105.

139 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

güçlü bir birim oluşması, ikincisi de, Şehvani’nin aynı zamanda Irak hükümetine karşı olası bir darbeyi örgütleyebilecek bir subay olma kapasitesinde olmasıdır.

Ağustos 2009’da Irak’ta yüz kişinin ölümü ve yaklaşık bin kişinin yaralanmasıyla sonuçlanan bombalı saldırı sonrası Başbakan Nuri El Maliki, Irak Milli İstihbarat Teşkilatı (Cihaz El Muhaberat El Vataniyye) Şefi Muhammed El Şehvani’yi gü- venlik ve istihbarat zaafı yaşandığı gerekçesi ile görevden almıştır.549 Ancak Maliki ile el Şehvani arasındaki asıl sorunun İran’ın Irak üzerindeki nüfuzu üzerine olan anlaşmazlıkları olduğu da söylenebilir. El Şehvani, rivayetlere göre Maliki’ye ara- larında 19 Ağustos bombalamasının da olduğu bir dizi bombalamanın arkasında İran’ın olduğunun delillerini sunmuş, Maliki de bunu reddetmiştir.550

Aslında, Amerikan valisi Paul Bremer tarafından göreve getirilen Şehvani, Maliki tarafından defalarca görevden alınmaya çalışılmış, ancak her seferinde Amerikan vetosuyla görevinde kalabilmişti. Muhammed El Şehvani’nin görevden alınması Amerika’nın Irak’ta önemli bir kalesini kaybetmesine sebep olmuştur. Bunun yanı sıra Suudi Arabistan, Mısır, Ürdün ve Türkiye açısından Irak güvenlik güçleri içe- risindeki önemli bir denge unsuru tasfiye edilmiştir.551

2.6.4 Sinan El-Şebibi Merkez Bankası Eski Başkanı

Dr. Sinan El-Şebibi Irak Merkez Bankası’na 2003 Eylül ve 2012 Ekim tarihleri arasında baş- kanlık etmiş Iraklı bir ekonomisttir. 1 Temmuz 1941’de Bağdat’ta doğan El-Şebibi meşhur Irak- lı şair ve edebiyatçı Muhammed Rida El-Şebi- bi’nin oğludur. Dr. El Şebibi 1966 yılında Bağ- dat Üniversitesi İktisat bölümünden mezun olmuştur. Bunun yanısıra ekonomik kalkınma alanında bir diplomaya da sahiptir. 1970 yılında Manchester Üniversitesi’nde yüksek lisansını tamamlamış, 1975 yılında ise Bristol Üniversitesi’nden ekonomi doktorasını almıştır. Nisan 1977 ve Aralık 1980 arasında Sinan El-Şebibi Irak Planlama Bakanlığı’nda Hazırlık ve Koordinasyon Birimi Başkanlığını ve Mayıs

549. Torlak, a.g.e. 550. Saad El-Bezzaz tarafından basılan El-Zaman gazetesinden aktarılan haber: “Intelligence Report: Iran Finan- cing Al-Qaeda in Iraq”, Memri Blog, http://www.thememriblog.org/blog_personal/en/19444.htm, Erişim tarihi: 10 Mayıs 2013. 551. Torlak, a.g.e.

140 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

1975 ile Mart 1977 arasında Irak Petrol Bakanlığı’nda İthalat ve Pazarlama Biri- mi Başkanlığını yürütmüştür.

İran-Irak savaşının başlangıcından sonra Cenevre’ye taşınmış ve orada Aralık 1980 ve Ekim 2001 tarihleri arasında Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Kon- feransı (UNCTAD) bünyesinde yönetici ekonomist olarak çalışmıştır. 1 Ağustos 2002’de ABD Senatosu’nun Dış ilişkiler Komitesinde Irak’ta gerçekleşecek muhtemel bir askeri operasyon için danışılan isimlerden birisi olmuştur. El-Şebibi’ye danışılan konular, Irak ekonomisinin durumu ve muhtemel bir askeri operasyon- dan sonra Irak ekonomisinin stabilizasyonu olmuştur.

El-Şebibi 2003 Eylül’de Irak Merkez Bankası’na başkan olarak atandıktan sonra bankayı modern finansla tanıştırmıştır. Irak’ın 2003 öncesinde kullanılan ve üze- rinde bulunan Saddam resmiyle hatırlanan banknotları Ekim 2003 ile Ocak 2004 arasında yeni Irak dinarıyla değiştirmiştir. Dr. El-Şebibi kuruluşunda sermayesi 100 milyar dinar olan Irak Merkez Bankası’nı hızla modernleştirmiş, dünya dö- viz piyasalarına uyumu sağlamış ve ülkedeki istikrarsızlığa rağmen Irak dinarı- nın döviz piyasalarında istikrarını temin etmiştir. Irak’taki güvensiz dış ortamın bankacılığı etkilediğini söyleyen El-Şebibi bir röportajında bulunduğu pozisyon sebebiyle hayatının büyük bir risk altında olduğunu belirtmiştir.552

Belirsiz iç ve dış koşullara rağmen El-Şebibi Irak dinarını 1,170 ABD doları civa- rında tutmayı başarmıştır. Enflasyonu tek haneye indirmiş ve Merkez Bankası’nın bağımsızlığının önemli bir savunucusu olmuştur. 2012 yılında yaşanan gelişmeler, Merkez Bankası’nın bağımsız statüsüne darbe vurmuştur. Ocak 2011 yılı başın- da Yüksek Federal Mahkeme’den istediği görüşü alan Başbakan Maliki, diğer ba- ğımsız kurumların üzerinde hâkimiyet kurmaya çalıştığı gibi, Merkez Bankası’na da müdahale etmiştir. El-Maliki önce Mart 2012’de bu kurum üzerinde hükümet denetimi tesis etmiş, Ekim 2012’de ise kurumun başkanı Dr. El-Şebibi’yi vazife gereği yurtdışında olduğu bir sırada görevinden uzaklaştırmıştır.553 Ayrıca Dr. El Şebibi ve ekibinden 10 kişi hakkında görevini kötüye kullanmak, yolsuzluk ve dö- viz spekülasyonu yapmaktan dava açmıştır.554 El-Şebibi Ocak 2011’de El-Maliki hükümetine bağımsız kurumlar üzerinde denetim hakkı veren Yüksek Federal Mahkeme kararına eleştirel yaklaşımı ile de bilinmektedir.

552. “Sinan al-Shabibi: Central Bank of Iraq”, Time, 17 Aralık 2004, http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1009781,00.html, Erişim Tarihi: 9 Mayıs 2013. 553. “Power games in Iraq over ousted Central Bank chief”, Albawaba, 24 Ekim 2012, http://www.albawaba.com/business/iraq-central-bank-447941, Erişim Tarihi: 9 Mayıs 2012. 554. Sinan Salaheddin, “Sinan al-Shabibi, Iraqi Central Bank Chief, Issued Arrest Warrant Over Corruption Allegations”, Huffington Post, 18 Ekim 2012, http://www.huffingtonpost.com/2012/10/18/sinan-al-shabibi-iraqi-central-bank_n_1978726.html, Erişim Tarihi: 9 Mayıs 2012.

141 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

2.6.5 Hamis el Hancer İşadamı

Tam adı Hamis Ferhan Ali el Hancer El İsavi’dir. Ürdün’de ikamet eden Hamis el Hancer, Sela- haddin vilayetinin Tikrit kentinde dünyaya gel- miştir. Genç yaşta Ürdün-Irak arasında ticarete başlamış, özellikle de Irak’a BM ambargosunun uygulandığı dönemde ticari faaliyetlerini art- tırmıştır. Devrik Irak lideri Saddam Hüseyin’le yaşadığı anlaşmazlık sonucu Ürdün’ün başkenti Amman’a kaçmak zorunda kalmıştır.

Irak işgali sonrası Ürdün ve diğer ülkelere göç etmek zorunda kalan ailelere ve Irak içerisindeki fakirlere yönelik yardımlarıyla öne çıkmıştır. Bilimsel kalkınma için Hancer Enstitüsü’nü kurmuş, pek çok Iraklıya burs sağlayarak eğitim gör- melerine vesile olmuştur. Merkezi Ürdün’de bulunan Irak Stratejik Araştırmalar Merkezi’nin onursal başkanı olan Hamis el Hancer, Arap dünyasında Irakla ilgili düzenlenen önemli konferans ve toplantılara destek vermiştir.

2010 Irak seçimleri öncesi oluşturulan El Irakiyye grubunun kuruluşunda aktif rol oynamış ve ana sponsorları arasında yer almıştır.555 Ancak 2012 ortalarında el Hancer ile Irakiye listesi lideri Iyad Allavi arasında sorunlar yaşanmaya başla- mıştır.556 Yine bu dönemde çıkan rivayetlere göre, el Hancer ile Başbakan Maliki arasında bir görüşmenin gerçekleşmesi için bazı temaslar söz konusu olmuştur.557

2.6.6 Saad El-Bezzaz İşadamı ve gazeteci

Saad El-Bezzaz, Arab-Sat, Nile-Sat ve Hot-Bird üzerinden uluslararası yayın yapan Irak televiz- yonlarından biri olan ve seküler Sünni Araplara yakın bir duruş sergileyen El-Şarkiyye kanalının sahibidir. Sünni ve seküler bir görüşe sahip olan

555. “Khanjar Khamis supports Iraqiya List without influencing decisions, Jamal Karbouli”, http://www.alsumaria.tv/news/46192/khanjar-khamis-supports-iraqiya-list-wit. 556. “Dahlaki describes disputes between Allawi, Khanjar as Personal ones”, Iraqi News, 13 Haziran 2013, h ttp://goo.gl/Su6zh8 557. “Attempts to bring closer between Maliki and Khanjar“ Shafaq News, 29 Temmuz 2012, http://www.shafaaq.com/en/politics/3106-attempts-to-bring-closer-between-maliki-and-khanjar.html.

142 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

Saad El-Bezzaz hâlen Londra’da yaşayan Iraklı bir işadamıdır. 1952 yılında Mu- sul’da doğan el-Bezzaz, Bağdat Üniversitesi Siyaset Bilimi bölümünü tamamladık- tan sonra aynı üniversitenin Modern Tarih alanında ve Arap Birliği’ne bağlı Arap Araştırmaları ve Çalışmaları Enstitüsü’nde Uluslararası İlişkiler dalında yüksek lisans dereceleri almıştır.558

1979-1984 yılları arasında Londra Irak Kültür Merkezi’nin direktörlüğünü yürüt- müştür ve bu dönemde İngiliz vatandaşlığı almıştır. Londra’da yaşadığı dönem- de Gizli Savaş: İran-Irak Savaşındaki Enformasyon Mücadelesi adlı kitabı kaleme almıştır. 1986-1988 yılları arasında Irak Haber Ajansı’nın yöneticiliğini üstlen- miştir.1988-1990 yıllarında Irak Televizyonu ve Radyosu Genel Direktörlüğü yap- mıştır. El-Bezzaz bu vazifenin hemen arkasından 1990-1992 yıllarında Al-Cum- huriyye gazetesinin editörlüğünü yürütmüştür.559 Saddam Hüseyin’in Kuveyt’i işgaline muhalif olduktan sonra 1992’de Irak’ı terk etmiştir. Saad El-Bezzaz Am- man’da kaldığı dönemde Savaş Doğuran Savaş (1992) ve Irak Sorununda Kürtler (1996) adlı kitaplarını kaleme almıştır.

Irak’ta yaşadığı yıllarla ilgili verdiği demeçte Batı’da geçirdiği yılların ve İngiliz vatandaşlığına sahip olmasının Irak’ta birçok grup tarafından kendisine şüphey- le yaklaşılmasına sebep olduğuna değinmiştir.560 El-Bazzaz 1997’de İngiltere’de Azzaman Yayıncılık şirketini kurmuştur. Bu yayıncılık şirketi günlük Azzaman Arapça gazetesini ve Azzaman al-Jadeed Arapça aylık dergisini yayınlamıştır. Bu bağımsız gazete ve derginin Arap dünyasında, Avrupa’da ve ABD’de dağıtımı ya- pılmaktadır. Basımı ise Londra ve Bahreyn’de gerçekleşmektedir.

Amerikan işgalinin ardından El-Bezzaz’ın 2004 yılında açtığı kanal, Saddam rejiminin devrilmesinden sonra Irak’ta faaliyete geçen ilk medya şirketidir. Bu medya şirketi televizyon kanalının yanı sıra Azzaman yayınlarını da Irak’ta aktif hale getir- miştir. 2005 yılında İngiliz mahkemesinin iddialarına göre bu proje Irak’ın ilk ba- ğımsız medyası Suud rejiminin milyonlarca poundluk desteğiyle sürdürülmüştür.561

Irak’ta en çok okunan gazete olan Azzaman gazetesi 2006’da Maliki hükümetinin husumetini üzerine çekmiş ve ülkenin Şii nüfusuna karşı ayrımcı yayın yapmakla suçlamıştır. Irak hükümetinin kanalın Bağdat ofisini kapatması üzerine El-Bezzaz

558. Saad Albazzaz, “CV”, http://www.saadbazzaz.com/index.asp?code=cv, Erişim Tarihi: 9 Mayıs 2013. 559. James Siver, “My Life as Saddam’s Editor”, The Independent, 8 Temmuz 2003. 560. “ Saad al-Bazzaz: An Insider’s View of Iraq,” The Middle East Quarterly, Aralık 1995, Vol. 2, No: 4. http://www.meforum.org/277/saad-al-bazzaz-an-insiders-view-of-iraq. 561. David Pallister, “Media mogul accused of running Saudi-funded propaganda campaign,” The Guardian, 26 Ocak 2005, http://www.guardian.co.uk/world/2005/jan/26/pressandpublishing.media, Erişim tarihi: 9 Ocak 2005.

143 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

merkezini Dubai’ye taşımıştır. 2010 seçimlerinde açık bir şekilde Allavi’in Irakiye listesini desteklemiştir. Irak’ta ofisi kapatıldıktan sonra muhabir bulundurmayan kanal Irak içinden ücretli olarak anlaştığı kişilerden ulaştırılan haber ve görüntü- lerle Irak’ta olanları aktarmaya çalışmaktadır.

Saddam dönemi sonrasında Irak’taki medya algısı değişmiştir. Irak’taki çoğu ailenin uydu televizyonuna sahip olduğunu söylemek doğru bir tespit olacaktır. Bu sebepten ötürü El-Şarkiyye zamanla izlediği politika sebebiyle Şii ve Sünni izleyici kitlesi edindiği gibi, Suudi finansörlerin de desteğini kazanmıştır.562 Uydu vası- tasıyla yayın yapan bir televizyon kanalını artık Irak’tan uzak tutmak güç, belki de imkânsızdır. Bu yüzden her ne kadar Londra’da ikamet etse de El-Bezzaz’ın Irak’taki belli bir etki alanının olduğu söylenebilir.

El Bezzaz 2012’de yayınlanan Arap İş dünyasının 500 en güçlü ismi listesinde yer almıştır. OPEC yardımları ve Irak ekonomisi alanında yayınlanmış çeşitli akademik yayınları vardır.

2.6.7 Kenan Mekiye Iraklı Yazar

1949 yılında Bağdat’ta doğan Kenan Mekiye, genç yaşta eğitimini sürdürmek için ABD’ye gitmiş, Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’nde (MIT) mimarlık okumuştur. Ardından Mekiye İş Ortaklığını kurarak Ortadoğu ve Kuzey Afrika bölgesinde inşaat alanında hizmet vermiştir. Me- kiye Brendeis Üniversitesi’nde İslam ve Ortado- ğu alanında dersler vermektedir.

Sürgünde olan Iraklılar içinde önemli bir yere sahip olan Mekiye, özellikle ABD’nin 2003 Irak işgaline verdiği destekle adından sıkça söz ettirdi. Savaşın en ateşli taraftarlarından biri olan Mekiye, işgal öncesi ABD Başkanı George Bush, Başkan yardımcısı Dick Cheney ve Dışişleri Bakanı Condoleezza Rice ile görüşen üç Iraklıdan biriydi. Mekiye’nin 1989 yılında kaleme aldığı ve 1990 yılında ABD ve İngiltere’de en çok satanlar listesinin başına oturan Korku Cumhuriyeti563 adlı kitabı 2003 işgalini meşrulaştırma işlevi üstlendi.

562. Deborah Amos, Eclipse of the Sunnis: Power, Exile, and Upheaval in the Middle East (New York: Public Affairs, 2010, New York, s.4. 563. Kanan Makiya (1989), Republic of Fear: The Politics of Modern Iraq, University of California Press: Berkley.

144 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

Mekiye, Korku Cumhuriyeti adlı eserinde Saddam rejimini siyaset, ekonomi ve gü- venlik unsurlarıyla detaylı bir biçimde ele almıştır. Mekiye kitabında Saddam rejimini 1920’lerde Avrupa’da ortaya çıkan totaliter rejimlerin Ortadoğu versiyonu olarak niteler. Ona göre Saddam Hüseyin rejimi Ürdün ve Suudi Arabistan’daki klasik an- lamdaki otoriter rejimlere benzemiyordu. Saddam rejimi daha çok Mussolini İtalya’sı ya da Stalin döneminin Sovyetler Birliği ile kıyaslanabilecek düzeyde totaliter bir re- jimdi. Irak, Saddam rejimi altında bizzat Saddam’ın kendisi, Baas partisi ve onlara bağlı güvenlik güçleriyle toplumsal alanın her bir noktasını kontrol altında tutuldu- ğu, toplumun rejimin yaydığı korku dalgası içinde sindirildiği bir ülkeydi.564 Meki- ye’ye göre rejimin bıraktığı korku bugün hala Irak’ta kendisini hissettirmektedir.

Korku Cumhuriyeti ilk basıldığında pek fark edilmemiş; ama Saddam’ın Kuveyt’i işgal etmesi ve ardından Amerika’nın savaşa girmesiyle 1990 yılında ABD ve İn- giltere’de en çok satan kitap olmuştur. Kitabın popülaritesinin artmasıyla birlikte Mekiye, Batı medyasında tanınan bir figür haline gelerek Irak’ın sürgündeki toplumunun gayriresmi sözcüsü konumuna yükseltilmiştir.565 1993 yılında yayınladı- ğı Zalimlik ve Sessizlik: Savaş, Despotluk, İsyan ve Arap Dünyası adlı bir başka ki- tabında Arap entelektüellerini Saddam rejiminin vahşetini görmezden gelmek ve Ortadoğu’da yaşanan tüm problemlerin kaynağını Batı’da bulmakla suçlamıştır.566 Korku Cumhuriyeti 1990 yılındaki Körfez Savaşı’nda ABD’nin Saddam aleyhine başlattığı propagandanın en önemli araçlarından biri olmuştur. Mekiye bu kita- bında Saddam’ın devrilmesi gerektiğini ahlaki bir argümana dayandırmış; fakat dış güçlere müdahale çağrısında bulunmamıştır. Ancak ABD’nin 2003’te Irak’a müdahale etme ihtimali belirdiğinde Mekiye ABD yönetiminin söz konusu ka- rarının en ateşli savunucularından biri olmuştur. Bu bağlamda bir yandan ABD yönetiminin Dick Cheney, Paul Wolfowitz ve Donald Rumsfeld gibi işgal yanlısı şahin kanadıyla görüşerek savaş yanlısı kesimin ABD’nin Irak halkını ‘‘özgürleş- tirmek’’ için Irak’a gideceği yönünde ikna çabalarında önemli bir rol üstlenmiştir. İşgal öncesi Beyaz Saray’da Bush ve Condoleezza Rice ile görüşen Mekiye, gö- rüşmenin ardından düzenlenen basın toplantısında aynen şöyle demiştir: “Eğer Başkan (Bush) bu müdahaleye tek başına girse bile ki bu söz konusu değil, tarih onu eleştirenlerin üstesinden gelecektir”.567 Mekiye, diğer bir yandan güçlü insan hakları ve demokrasi argümanlarıyla demokrat ve liberalleri de savaş lehine harekete geçirmeye çalışmıştır.

564. A.g.e., bkz. Intoduction. 565. Jordan Michael Smith, ‘‘Makiya has no regret about pressing the war in Iraq’’, Globe Correspondant, 17 Mart 2013. 566. Kanan Makiya (1993), Cruelty and Silence: War, Tyranny, Uprising, and the Arab World, W.W. Nortan Company: New York. 567. Jordan Michael Smith, a.g.e.

145 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Irak’ın işgalinin ardından patlak veren direniş, mezhep çatışmaları ve seçimlerden sonra oluşan hükümetlerin de istikrar sağlamada başarısızlıkları Mekiye’nin işgal- deki rolünü daha da tartışılır kılmıştır. Hatta Paul Wolfowitz bile aralarında Me- kiye’nin de bulunduğu bir grubu ABD’yi yanlış yönlendirdiği eleştirisinde bulun- muştur. Mekiye ise Irak’ın işgaline verdiği desteğin arkasında durmuştur. Irakta işlerin beklendiği gibi gitmemesinden ABD’nin işgalin ardından yaptığı hatalar- dan ziyade Irak’ın siyasi elitlerinin sorumlu olduğunu iddia etmiştir.568 Ona göre Irak’ın Saddam rejimi altında demokratikleşmesi imkânsızdı; işgal en azından demokratikleşme fırsatına bir kapı aralamıştı, ama Iraklı siyasi grupların mezhep ayrımlarını bir yana bırakarak Irak’ın ortak yararı için çalışmayı tercih etmeme- leri mevcut durumu doğurmuştur. Mekiye, yaptığı bir hata varsa, o hatanın da, Irak elitinin ülkenin çıkarlarını düşünerek hareket edeceklerini varsaymasıdır.569

Mekiye’nin Irak işgalinin arkasındaki tavrı Arap Baharı’na yaklaşımında da görül- mektedir. 6 Nisan 2013 tarihinde New York Times’ta kaleme aldığı makalede Me- kiye, Arap devrimlerinin Irak’ın işgalinin ardından ortaya çıkan siyasi kültür ve ahlaki değerlerin neticesinde yaşandığını iddia etmiştir.570 Her ne kadar devrim- ciler bunu kabul etmek istemese de, Mekiye’ye göre, Saddam’ın devrilmesi Arap dünyasını sarsan otoriter rejimler karşıtı isyan hareketlerine zemin hazırlamıştır. Mekiye’nin söz konusu argümanında kaçırdığı nokta Irak’ı işgal ederek özgürleş- tirdiğini düşündüğü Amerika’nın aynı zamanda Arap devrimlerine sahne olan ül- kelerdeki otoriter rejimlere on yıllarca verdiği destektir.571 Amerika’nın desteğini alarak ülkelerindeki halkları her türlü özgürlükten mahrum bırakan bu rejimlere karşı başlayan halk hareketleri Irak’ın işgalini meşru saymadıklarını ve onu örnek alınacak bir model olarak kabul etmediklerini görmezden gelmektedir.

Mekiye son zamanlarda çalışmalarını kendisinin kurduğu Irak Bellek Vakfı üze- rine yoğunlaştırmıştır. Vakıf faaliyetleri kapsamında Saddam Hüseyin rejimin iş- lediği insan hakları ihlalleri, katliamlar, ölümler ve işkenceleri belgeleriyle ortaya koymaya çalışıyor. Şu ana kadar Baas rejimine ait 10 milyon sayfaya yakın belge ve doküman toplayan Vakıf, Amerikan ve Irak hükümetlerince desteklenmektedir.

568. Kanan Makiya, ‘‘The Road to Tahrir Square Ran Through Baghdad’’, Asharq Al-Awsat’’, 14 Nisan 2013. 569. Dexter Filkins, ‘‘Regrets Only’’, The New York Times, 7 Ekim 2007. 570. Kenan Makiya, ‘‘Arab Spring started in Iraq’’, The New York Times, 6 NisN 2013. 571. Haytham Bahoora, ‘‘On Iraq War Revisionism: Kanan Makiya and the Arab Revolutions’’, Jadalliya, 17 Nisan 2013.

146 2. IRAK’TA SİYASİ AKTÖRLER

2.6.8 Enes el-Tikriti Kurtuba Vakfı Başkanı

1968 yılında Bağdat’da doğan Enes el-Tikriti, Müslüman Kardeşler’in İngiltere’deki lobi ku- ruluşlarından olan sivil toplum örgütü Kurtu- ba Vakfı’nın (Cordoba Foundation) kurucusu ve başkanıdır.572 Irak İslam Partisi lideri Usame el-Tikriti’nin oğludur. El-Tikriti henüz 2 yaşın- dayken ailesi ile beraber Londra’ya yerleşmiş,- babası tanınmış muhaliflerden ve Müslüman Kardeşler mensuplarından olduğu için 33 yıl Irak’ı ziyaret edemememişlerdir. Tercüme ve Yorumlama sahasında master derecesine sahip olan el-Tikriti Leeds Üniversitesi’nde bu alanda yarım-zamanlı olarak dersler vermektedir.573 Ortado- ğu’nun ve İngiltere’nin önde gelen çeşitli görsel ve yazılı medya organlarında siyasi konularda görüşleri alınmakta ve yazıları çıkmaktadır.

Enes el-Tikriti asıl İngiltere’de kanaat önderi olarak yaptığı faaliyetlerle kendisini tanıtmıştır. Müslüman toplumun siyasi sürece daha aktif katılımı için çabalar yürütmüş ve Müslümanların İngiliz kamuoyunun geneliyle daha sağlıklı ilişkiler geliştirmesini teşvik etmiştir. El-Tikriti 2001 yılında ortaya çıkan savaş karşıtlığı hareketinin önde gelen isimlerinden biri olmuş ve İngiltere’de giderek artan İsla- mofobi ve ırkçılık karşıtı kampanyalarda aktif liderlik rolünü üstlenen isimlerden olmuştur.

Britanya Müslümanları Derneği sözcüsü ve Başkanı olarak Irak ve Afganistan’daki savaşları ve Filistin’deki İsrail işgalini protesto eden pek çok gösteriye önderlik etmiştir. 15 Şubat 2003’de Irak’ın işgalini protesto etmek için düzenlenen ve şehir tarihinin en büyük gösterisi olan, tahminlere göre 2 milyona yakın kişinin katıl- dığı gösterinin de organizatörleri arasındadır. Enes El-Tikriti 2004 yılında Geor- ge Galloway’in Saygı Partisi’ne katılmış ve Yorkshire ve Humberside bölgesinden Avrupa Parlamentosu seçimleri için aday olmuştur. El-Tikriti 2005 yılında İngiliz savaş karşıtları hareketi tarafından Irak’ta İngiliz rehine Norman Kember ve iki

572. Vakfın resmi websitesi için bkz. http://www.thecordobafoundation.com/ 573. “Kidnap envoy meeting Iraqi Sunnis,” BBC News, 4 Aralık 2005, http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/4494456.stm, Erişim Tarihi: 10 Mayıs 2013.

147 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

arkadaşının serbest bırakılmasını sağlamak için görüşmeci olarak seçilmiştir.574 2007 yılında Britanya Müslümanlar Derneği’inden bir grup arkadaşıyla ayrılan Enes el-Tikriti Britanya Müslüman Girişimi adlı oluşumu faaliyete geçirmişlerdir. Bu ayrılıkta, önceki kurumda gelenekçiler ile yenilikçiler arasında İngiliz siyasetinde alınacak tavra dair görüş ayrıığı rol oynamıştır. Sol siyasi partiler içinde aktif siyasi mücadeleyi savunanlar Girişim içinde faaliyetlerine devam etmeyi tercih etmişlerdir.

Enes el-Tikriti öncülüğünde kurulan Kurtuba Vakfı, İslam ve Batı arasında yakın- laşma ve diyaloğu tesis etmeyi ve akıl ve hoşgörünün sesi olmayı amaçlamaktadır. Kurtuba’nın şehir, medeniyet ve insanlık olarak gerçekleştirdiği deneyime yön veren ruhu günümüzde kılavuz edinen bir anlayışı benimsemiştir. Kurtuba Vakfı bağımsız bir halkla ilişkiler kurumu olmanın yanısıra bir araştırma ve düşünce merkezi olarak da işlev görmektedir. İngiltere’de ve küresel bazda toplumlar ve dini gruplar arası meselelerin kabullenme ve anlamayı teşvik eden bir eylem ve diyalog ortamı içinde ele alınmasını ilke edinmiştir.575

574. “UK Muslim Brotherhood Leader Says Israel “Puppet Master” In Syria”, The Global Muslim Brotherhood Daily Watch, 6 Mayıs 2013, http://www.globalmbwatch.com/2013/05/06/uk-muslim-brotherhood-leader-israel-puppet-master-syria/, Erişim tarihi: 10 Mayıs 2013. 575. “Who are We?”, The Cordoba Foundation, http://www.thecordobafoundation.com/about_us.php?load=20.

148 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER

Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun da sıkça ifade ettiği gibi Irak Ortadoğu’nun mikrokosmosudur. Ortadoğu’da olup da Irak’ta olmayan siyasi, etnik ve mezhebi bir unsur neredeyse bulunmamaktadır.576 Resmi verilere göre bugün Irak nüfusu- nun % 97’si Müslüman, % 3’ü ise Hıristiyan ve diğer dinlere mensuptur. Müslü- manlar içerisinde de Şii Arap, Türkmen ve Kürtlerin toplam oranı % 60 – 65 iken, Sünni Arap, Kürt ve Türkmenlerin oranı % 32 – 37 civarındadır.577 Irak, günümüz İslam dünyasında Şiilerin çoğunluğu oluşturduğu dört ülkeden biridir.578

Irak’taki Hıristiyan gruplar ise oldukça çeşitlilik arz etmekte, 13 farklı kilise Irak’ta faaliyet göstermektedir. Bunlar Keldani Kilisesi, Doğu Asurî Kilisesi, Kadim Doğu Asurî Kilisesi, Ortodoks Süryani Kilisesi, Katolik Süryani Kilisesi, Ortodoks Er- meni Kilisesi, Katolik Ermeni Kilisesi, Ortodoks Rum Kilisesi, Katolik Rum Kili- sesi, Kıpti Ortodoks Kilisesi, Advenist Kilisesi, Anglikan Ulusal Protestan Kilisesi, Asurî Protestan Anglikan Kilisesi’dir.579

Irak’ta Müslüman Kürt, Arap ve Türkmenler ile Hıristiyanların dışında Yezidiler ve Sabiiler yaşamaktadır.580 Irak’ta tarihi boyunca Yahudilerin yaşadığı bilinmekle

576. Çözüm Süreci ve Irak Dersleri, Taha Özhan, Sabah Gazetesi, 4 Mayıs 2013. 577. People and Society, Iraq, CIA World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/iz.html. 578. Diğer üç ülke: İran, Azerbaycan ve Bahreyn. 579. http://www.cese-iq.net/christian.htm. 580. A.g.e.

149 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

birlikte günümüzde sayılarının yok denecek kadar az olduğu ifade edilmektedir. İsrail’in ilk kadın meclis başkanı Dalia Itzik, İsrail’de Savunma Bakanlığı yapmış Yitzhak Mordechai ve Binyamin Ben-Eliezer, Seferat Yahudileri Başhahamlığı yapmış Ovadia Yusuf öne çıkan Irak kökenli Yahudilerden birkaçıdır. 1952 yılın- da Irak’ta sayıları 120 bini bulan Yahudilerin, Arap-İsrail savaşları sonucu İsrail’e göç ettikleri bilinmektedir.581

Irak’ta Saddam Hüseyin, devrilmeden önce ülkedeki dini grupların faaliyetlerini devlet düzeyinde takip eden Vakıflar ve Din İşleri Başkanlığı bulunmaktaydı. An- cak Saddam Hüseyin’in 2003 yılında devrilmesinden sonra Vakıflar ve Din İşleri Bakanlığı kaldırılmış ve Sünni, Şii ve Hristiyan ve diğer dinler olmak üzere toplam üç vakıf kurulmuş ve bu vakıflar doğrudan bakanlar kuruluna bağlı olarak hizmet vermeye başlamıştır. Bu çerçevede söz konusu vakıflar, yasal olarak tüm faaliyetleri için Bakanlar Kurulu’ndan fon almaya başlamıştır.582

Bunun dışında Şiilerin din adamı yetiştirme ve geleneksel faaliyetleri yürütme bakımından bir otorite olarak gördükleri Necef Havzası bulunmaktadır. Aynı zamanda Şiiler içerisinde devletin kurduğu üniversitelerde din eğitimi alan isimler de vardır. Sünniler ise devlet üniversiteleri ve sınırlı olarak medrese eğitimini tercih etmektedirler. Sünnilerin önde gelen din eğitim kurumlarından biri, altı vila- yette faaliyet gösteren İmam-ı Azam Külliyesi’dir. Ayrıca Irak işgali sonrası bazı Sünni Arap âlimlerin dini bir otorite olarak oluşturdukları Müslüman Âlimler Heyeti de faaliyetleriyle öne çıkmış bir yapıdır. Bu bölümde, dini grupların etkile- şimde oldukları kurumlar ve bu kurumlarda öne çıkan bazı isimler ele alınacaktır.

3.1 ŞİİLER 3.1.1 Necef Havzası Dini Merkezi

Havza dini merkezleri Şii Müslümanların din adamları yetiştirmek için tesis ettikleri dini yüksek eğitim kurumlarıdır. Geçmişte bu merkezlerin en seçkin ve kıdemli alimleri Şii kitlelerce din üzerine yegane otorite olarak bilinirlerdi. Ancak son zamanlarda Mukteda el-Sadr gibi dışardan bir din adamının öne çıkabilmesi

581. Israelis from Iraq remember Babylon, Lipika Pelham, BBC, 7 Mayıs 2007, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/6611667.stm. 582. “Iraq, July-December, 2010 International Religious Freedom Report,” U.S State Department, 13 Eylül 2011, http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2010_5/168265.htm, Erişim tarihi: 9 Mayıs 2012.

150 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER

havzalardaki en kıdemli alimlerin otoritesini sorgulanır kılabilmiştir.583 Bu kurumlarda geleneksel İslami eğitim verilir. Irak’ın Necef şehri ile İran’ın Kum şeh- rindeki havzalar Şii Müslümanların dünyanın en önde gelen ve birbirleriyle rekabet içinde olan havzalarıdır.584 Bunların yanı sıra dünya üzerinde Şii toplumların din eğitimi aldıkları küçük havzalar da bulunur, ancak bunların etkileri sınırlıdır. Necef Havzası dini ilimler merkezi Şii inancının en önemli dini âlimlerinden, Şii hukukunu sistematik hale getiren başlıca kişi olarak bilinen ve 1056 yılında Bağ- dat’tan ayrılmak zorunda bırakılmış olan Şeyh Muhammed bin el-Hasan el-Tusi (995-1067) tarafından Necef şehrinde kurulmuştur.585 Necef Havzası, Şii İslam tarihinin en eski ilim merkezi olarak kurulduğu yıldan günümüze yaklaşık 1000 yıldır, bazı dönemlerde üstünlüğü başka havzalara kaybetmiş olmakla birlikte, Şii eğitiminin en önemli merkezlerinden olmayı sürdürmüştür.586 18. yüzyılın orta- larından itibaren, özellikle de 19. yüzyılda, Kerbela ile birlikte en önemli Şii ilim merkezi olma özelliğini kazanmıştır.587 Bu derece önem kazanmalarına rağmen, bu merkezler İran etkisinden uzak kalamamışlar; yine ilginçtir ki bu havzalar kı- sıtlı da olsa İran’ı da etkileyebilmişlerdir. İran’dan gelen çok sayıda alim ve öğrenci Irak’taki havzalarda yaşamışlardır. Irak’taki havzalara İran’da gösterilen yüksek saygı nedeniyledir ki, Irak’taki Şii ulema 20. yüzyılın ilk çeyreğinde İran’daki siyasi olaylara müdahele edebilmişlerdir.588

Ancak bu üstünlük İkinci Dünya Savaşı’nın sonundan itibaren ve özellikle Sad- dam Hüseyin rejimi sırasında İran’daki Kum havzasına kaymıştır. Bu süreçte Kum merkezli Ayetullah Seyyid Hüseyin Burucerdi’nin çalışmalarının özel bir yeri ol- muştur. Osmanlı devletinin gevşek otoritesi altında izafi bir muhtariyete sahip olan Necef Havzası, Irak’ın ayrı bir siyasi birim olarak ortaya çıkmasından sonra uzun yıllar boyunca Irak’ta iş başına gelen yönetimlerin baskılarına maruz kal- mış, dini törenler yasaklanmış, Şii âlimler rejim tarafından öldürülmüş, sürgüne gönderilmiş ya da ev hapsine maruz bırakılmış ve Şiilerce dini ehemmiyeti olan bina ve eserlere zarar verilmiştir. İkinci Dünya Savaşı’nı izleyen dönemde Irak havzalarında eğitim alan öğrenci sayısında 1960’lar ve 1970’lerin başındaki kısa

583. Christopher Marcinkowski, “Thinking Ahead: Shi’ite Islam in Iraq and Its Seminaries hazwah( ilmiyyah)”, Position Paper, S. Rajaratham School of International Studies, Nanyang Technological University, Singapore, 2007, s. 2. 584. Augustus R. Norton, “al-Najaf: Its Resurgence As a Religious and University Center”, Middle East Policy Cen- ter, http://www.mepc.org/journal/middle-east-policy-archives/al-najaf-its-resurgence. Erişim Tarihi: 4 Mart 2013. 585. Hamid Dabashi, Shiism: A Religion of Protest, London: The Belknap Press of Harvard University Press, 2011. s. 66. 586. Fadel Reda Ali al-Kifaee, The Role of Hawza of Najaf and Ayetullah Ali al-Sistani in Restructuring the Iraqi Governance System in Post-Baa’athist Iraq, Basılmamış Master Tezi, The American University of Cairo, 2010. Arap-İslam dünyasının ise en eski dördüncü yüksek öğrenim kurumudur. Bkz. Norton, a. g. e. 587. A.g.e. s. 17. 588. Marcinkowski, a. g. e., s. 12.

151 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

dönem dışında sürekli düşüş yaşanmıştır. 1970’lerin sonunda Necef Havzası’ndaki toplam hoca ve öğrenci sayısı 600 iken, 1985’de ise yalnızca 150 civarındadır.589 İran Devrimi sonrasında Kum’un Şii ilimlerin merkezi haline yükselmesiyle İran’ın dünyadaki Şiiler üzerindeki etkisi artmıştır. Buna paralel olarak dini çalışmalar- da Farsça’nın etkisi de artmıştır. Kum lehine gelişen bu etki kaymasına rağmen, Ayetullah Seyyid Muhammed Bakır el-Sadr (1935-1980) örneğinde gördüğümüz gibi, Necef Havzası entellektüel açıdan önemini koruyabilmiştir.590 ABD’nin 2003 yılında gerçekleştirdiği Irak işgali sonrasında Necef Havzası yeniden Şii din eğiti- minin merkezi olma yolunda bir canlanma dönemine girmiştir. 2009’da Necef’te 500’ü Irak dışından olmak üzere yaklaşık 5000 öğrenci bulunmaktadır. Günü- müzde önde gelen Şii ulemasının çoğu Necef’te yaşamaktadır. Ancak Kum ile mukayese edildiğinde, Necef gerek refah ve altyapı, gerekse eğitim kurumlarının ve öğrencilerin sayısı, kalitesi ve çeşitliliği açısından daha zayıf bir görüntü arzetmektedir. Bu sebepledir ki, Ayetullah Ali Sistani Necef’te yaşamasına rağmen internet faaliyeti (www.sistani.org) için merkez olarak Kum’u seçmiştir.591

Ulemanın asıl işlevinin iktidar ve güç sahibi olmak değil, halka atılacak en doğ- ru adımı atmalarını sağlamak için rehberlik yapmak olduğunu düşünen Necef âlimleri arasında İran’in resmi doktrini “velayet-i fakih” (fakihlerin yönetimi)592 fazlasıyla revaç bulmaktadır. -Kum ulemasının İran devletinin ideolojik hege- monyası altında olduğu düşüncesi Necef’te hâkimdir. Ayetullah Uzma el-Hakim’e göre merci’nin görevi siyasetçilerin doğru istikamete yönelmelerinde yardımcı olacak nasihatlerde bulunmak ve rehberlik yapmaktır. Bu durum Necef uleması- nın siyaseten pasif (dinginci, quietist) olmayı kabullendiği şeklinde yorumlanma- malıdır. İran örneğindeki din adamlarının yönetimden sorumlu olması Necef’te genel kabul görmemekle beraber, Necef uleması siyasetçilere rehberlik yapmakta ve kendilerine danışılmasını beklemektedirler. Kesinlikle inzivaya çekilmiş birer mistik olmayıp ülkenin ve bölgenin siyasi gündemini yakından takip etmektedirler. Ayrıca devletten kendi bağımsızlıklarını korumak konusunda yeterince hassas davranmaktadırlar.593

Havzalar yönetici veya siyasi elitlerce kurulan ve finanse edilen kurumlar olmayıp ulemanın gayretleri ile kurulmuş ve gelişmelerini sürdürmüşlerdir. Havza’da Fı-

589. Norton, a. g. e. 590. Vali Nasr, The Shia Revival: How Conflicts within Islam Will Shape the Future (New York: W. W. Norton and Company, 2007), s. 218;Marcinkowski, a. g. e., s. 13-15. 591. Norton, a. g. e.; Nasr, a. g. e., s. 218. 592. Hayrettin Karaman, “Şia’da İmamlık ve Velayet-i Fakih anlayışı”, http://www.hayrettinkaraman.net/kitap/meseleler/0652.htm. 593. Norton, a. g. e.

152 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER

kıh, Hadis, Kelam, İslam Tarihi, Felsefe, Mantık gibi dini derslerin yanı sıra Psiko- loji, Siyaset Bilimi, Coğrafya ve Sosyoloji gibi diğer branşlar da öğretilmektedir.594 Her ne kadar tüm havzaların uymakla yükümlü olduğu standart bir ders progra- mı mevcut olmasa da, klasik olarak adlandırılan temel derslerden tüm öğrenciler yükümlüdür. Günümüzde Necef Havzası’na gelen öğrencilerin yaklaşık yüzde 85’i lise öğrenimlerini tamamlamış olarak gelmektedir. Eğitimin başlıca üç aşaması vardır: Birinci aşama (mukaddemat): Yaklaşık 3-4 yıl sürer. Dersler küçük sınıf- larda, eğitimlerinin üçüncü aşamasında olan havza elemanlarınca verilir. İkinci aşama (sutuh): 6 yıl civarında sürer. Öğrenciler genellikle derslerde fıkıh, usül ve felsefe alanlarındaki eserler üzerine çalışırlar. Üçüncü aşama (mezuniyet aşaması, ders el-haric): Eğitim daha çok fıkıh ve usül üzerinedir ve ders kitaplarının çalışıl- ması ile sınırlı değildir. Dersler havzadaki kıdemli âlimlerce verilir. Belli bir konuya ilişkin görüşler sunulur ve onların analitik tartışması yapılır. Amaç öğrencinin entellektüel kapasitesini geliştirmektir. Müçtehit olmak isteyenler bu aşamada verilen bir imtihanı geçmek zorundadırlar. Öğrencinin sarf ettiği gayrete göre bu imtihanı geçebilecek derecede yetkinliğe ulaşmak 7 ila 10 yılı bulabilmektedir.595 2009 yılı itibarıyla, havzadaki üst düzey öğrencilere aylık 250 dolar civarında burs verilmektedir.596

Necef havzasının dünya Şiileri nezdindeki önemi şehrin Şii inancı bakımından ta- şıdığı önemden de kaynaklanmaktadır. Necef, Hz. Ali Türbesi etrafında kurulmuş kutsal bir yerleşim birimidir. Din ve ticaret, şehrin tarih boyunca varlığını sürdü- ren iki temel faaliyeti olagelmiştir. Aslında ticaretin kaynağı da şehrin dini önemi- dir. Zira şehir her yıl milyonlarca ziyaretçiye ev sahipliği yapmaktadır.597 Son 10 yıl içinde Necef Havzası ile birlikte Necef şehrinin de çehresi değişmeye başlamıştır. Hızla artan din turizminin etkisi altında şehirde ticari hayat canlanmış ve çevrede yatırımlar hızla artmıştır. Onlarca yeni otel yapılmış ve pek çoğu da inşaat halindedir. Restorasyon ve yenileme çalışmalarının yanısıra yeni altyapı yatırımları da devrededir. Özellikle İranlı yatırımcılar Necef’e büyük ilgi göstermektedir.

Necef Havzası ilim merkezi aslında günümüz anlamında dini eğitim veren bir üniversite olarak düşünülmelidir. Havza, her biri kıdemli bir âlimin himayesin- deki 20’den fazla seçkin okuldan oluşmaktadır. Âlim hiyerarşisinin en tepesinde Merci olarak kabul edilen Ayetullah Uzma unvanına sahip âlimler yer alır. Necef

594. al-Kifaee 595. “Education at Hawzah”, Hawzah Studies, http://hawzahstudies.blogspot.com/2008/04/education-at-hawzah.html. Erişim tarihi: 5 Mart 2013. 596. Norton, a. g. e. 597. Marcinkowski, a. g. e., s. 7,8; “Najaf: Sistani’s City,” A Glimpse of Iraq, webblog, http://glimpseofiraq.blogspot.com/2005/11/najaf-sistanis-city.html

153 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Havzası’nda beş tane Ayetullah Uzma vardır. Bunların içinde, özellikle Irak Şiileri arasında en popüler olanı Ayetullah Ali Sistani’dir. Onun dışında diğer Ayetullah- lar Muhammed el-Yakubi, Muhammed İshak el Feyyad, Muhammed Said el-Hâ- kim ve Beşir Hüseyin el-Necefi’dir.598 Bir alt sırada kıdemli din adamları olan müçtehitler bulunur ki bu unvana sahip kişiler dini meselelerde fikir verme ve onları yorumlama yetkisine sahiptir. Daha alt sırada ise müctehitlerin öğretilerini izleyen mukallitler bulunur.

Necef Havzasında eğitim gören öğrencilerin masrafları havza tarafından karşıla- nır. Ciddi bir mali kaynağa sahip havzanın başlıca para kaynağını dindar Şii’lerin yaptıkları bağışlar oluşturur. Kişisel bağışların yanı sıra devlet adamları da havzaya bağışlarda bulunmuşlardır.599 Irak’ın Cumhuriyet ilan edildiği 1958’den sonra, özellikle de Saddam rejimi döneminde Necef Havzası’nın para kaynakları üzerinde kontroller artırılmaya çalışılmış, bu da Şiiler ile Irak rejimi arasındaki gerilimi tırmandırmıştır.600 Necef Havzası’nın sahip olduğu ekonomik güç, havza- nın siyasi etkilere karşı bağımsız kalabilmesinde ve çoğunlukla muhalif saflarda yer almasında etkili olmuştur. Dolayısıyla havza âlimleri Şiiler üzerinde ciddi bir etkiye sahiptir.

Necef, Amerikan işgalinin ardından Şii toplumu içinde önemli gerilimlere ve ça- tışmalara sahne olmuştur. 10 Nisan 2003’te, önemli Şii âlimlerinden 1992 yılın- da vefat etmiş Ayetullah Uzma Seyyid Ebu el-Kasım el-Hoi’nin oğlu, Londra’daki sürgün hayatından yeni dönen ve Amerikalılarla iyi ilışkiler içinde olan Seyyid Abdülmecit el-Hoi Mukteda el-Sadr’a bağlı kişilerce Hz. Ali’nin türbesinin yakı- nında öldürülmüştür. Yine Nisan 2003’te Ali Sistani’nin evi el-Sadr’a bağlı mili- tanlarca kuşatılmış, ancak Sistani’ye bağlı büyük bir topluluğun yardıma gelmesi üzerine militanlar geri çekilmiştir. 29 Ağustos 2003’te Hz. Ali türbesinin oldukça yakınlarında, bir arabaya yerleştirilen bombanın patlaması sonucu eski Ayetul- lah Uzmalardan birinin oğlu olan Seyyid Muhammed Bakır el-Hakim ve çevre- deki 100’e yakın insan hayatını kaybetmiştir. Bu hadisenin diğer önemli tarafı, el-Hakim’in Irak’ta önde gelen Şii siyasi partilerinden Irak İslam Devrimi Yüksek Konseyi başkanı olmasıdır. 2004 yılı içinde de, Şii toplumu içindeki gerilim ve çatışmalar devam etmiş ve Sadr’a bağlı Mehdi Ordusu çeşitli vesilelerle Amerikan işgal ve Irak güvenlik kuvvetleri ile çatışmalara girmiştir. Ayrıca 2006’dan sonra zaman zaman Necef’i ziyarete gelenlere karşı bombalama eylemleri yapılmış ve birçok kişi hayatını kaybetmiştir. Belli aralıklarla Necef şiddet ve terör eylemle-

598. Norton, a. g. e. 599. Marcinkowski, a. g. e., s. 8, 11. 600. Marcinkowski, a. g. e., s. 8, 9.

154 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER

rine sahne olmakla birlikte, diğer bazı Irak şehirleriyle mukayese edilirse makul ölçüde istikrar ve sükûnete kavuştuğu söylenebilir.601

3.1.2 Ayetullah Uzma Seyyid Ali Sistani Mercei Taklit

Irak’ın en önemli Şii lideri olarak kabul edilen Ayetullah Uzma Seyyid Ali Sistani 1930 yılında İran’ın Şiiler için kutsal kabul edilen şehri olan Meşhed’de doğmuştur. Din âlimleri ile tanınan bir aileden gelmektedir. Beş yaşındayken Kur’an öğrenmeye başlayan Sistani, ilk dini ilimler öğre- nimini ailesinin yanında aldıktan sonra öğreni- mine daha ileri seviyede devam etmek için İran’ın Kum şehrine gitmiştir. Kum’da üç yıl kalmış ve dönemin en önde gelen âlimlerinden Ayetullah Hüseyin Buru- cerdi ile çalışmıştır. 1951 yılında Irak’ın Necef şehrine taşınarak, aralarında Şii İslam dünyasının en önde gelen âlimlerinden kabul edilen Ayetullah Ebu’l Kasım el-Hoi’nin de olduğu Necef Havzası’nın saygın dini âlimlerinden dersler almış- tır.602 Hocası el-Hoi’nin vefatının ardından Necef Havzası Dini Merkezi’nin ba- şına geçmiştir. İslam üzerine pek çok eseri vardır. Sistani, Necef Havzası’nda İs- lam hukuku bilgisi en üst düzeyde olan merci unvanına sahiptir. İslam hukukunu yorumlama ve Şiilere günlük hayatlarında rehberlik etme otoritesi olan merciler sınırları aşan etkiye sahiptirler.

Sessiz kişiliğiyle tanınan Sistani’nin kamusal alanlardaki görünürlüğü nadirdir. İslami devlet anlayışını kabul etmekle beraber, İran’da geçerli olan, din adamları- nın sistem üzerinde egemen olduğu yönetim anlayışını Sistani kabul etmemekte- dir. Sistani, İran’daki gibi din adamlarının siyasette resmi olarak rol üstlendiği bir hükümet modeline karşıdır. Ayetullah Humeyni’ye göre devlet din adamları va- sıtasıyla yönetilmeliyken, Sistani’nin benimsediği “Dingincilik (Quietism)” anla- yışına göre din adamları devletin günlük işleyişine müdahil olmamalı, siyasetten bağımsız bir otorite olarak hareket etmelidir.603 Ayrıca Sistani’ye göre, Irak’ı yöne- ten kanunlar İslami hukukla çatışmamalıdır; bununla beraber serbest seçimler, din özgürlüğü ve diğer medeni haklar da vazgeçilmez esaslardır.

601. Norton, a. g. e. 602. Juan Cole, “The Ayetollahs and Democracy ın Iraq,” s. 34, http://goo.gl/qaWHra, Erişim tarihi: 29 Aralık 2012; Kifaee, The Role of the Hawza...,” s. 49. 603. Sharon Otterman, “Iraq: Grand Ayatollah Ali al-Sistani,” http://www.cfr.org/iraq/iraq-grand-ayatollah-ali-al-sistani/p7636 Erişim tarihi: 29 Aralık 2012.

155 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Sistani’nin İslam devleti anlayışında seçimler, dini özgürlükler ve temel özgürlük- ler garanti önemli yer tutar. İşgal öncesi Sistani’nin ABD ile çatışmayı artıracak bir tutumdan uzak durmuş olması ve sessiz profili koalisyon güçlerinin onun gücünü ve önemini yanlış anlamalarına neden olmuş ve her yönden onaylayıcı bir tavır içinde olacağı beklentisini meydana getirmiştir. Nadiren açıklama yapan Sistani, destekçilerini koalisyon güçlerine karşı silaha başvurmamaları konusunda uyar- mıştır. Ancak işgal sonrasında ABD ile görüş ayrılığına düşmüştür. Bu anlamda Irak’ın ABD tarafından işgalinin ardından atanması düşünülen anayasayı yapacak komite üyelerinin şeçilmesi gerektiği onusunda bir fetva yayınlayarak Ameri- kan işgal yönetiminden farklı bir tavır almıştır. Ayrıca Sistani, hazırlanacak olan anayasanın onaylanması için referandum yapılması gerektiğini savunan tavrıyla halkın egemenliği ilkesini içselleştirmiş olduğunu ortaya koymuştur. Bu tavrıyla işgal sonrasında Irak’ın siyasetini kendi atadıkları geçici komiteler veya meclisler- le yönlendireceğini düşünen Amerikalıların planlarını geçersiz kılmıştır.604

Kimilerine göre Sistani seçimleri taktik gereği desteklemektedir. Bu görüşü des- tekleyenler nüfusunun yüzde 60’ını Şiilerin oluşturduğu Irak’ta seçimlerin Şii ikti- darı güvence altına alan en temel siyasi araç olması nedeniyle Sistani’nin seçimleri desteklediğini ileri sürmektedirler. Sistani ise seçimleri Irak halkının taleplerini siyasete yansıtabilecek en iyi araç olması nedeniyle desteklediğini belirtmektedir.605

Ayetullah Ali Sistani, Saddam Hüseyin döneminde ciddi baskıya maruz kalmıştır. Açık bir siyasi faaliyette bulunmamasına rağmen rejime tehdit olarak algılanan Sistani ev hapsinde tutulmuştur. Irak’taki varlığını sürdürebilmesi için oldukça düşük profilde bir hayat sürmesi, genç Şiiler ve Sadr gibi radikal liderler tarafın- dan eleştirilmiştir. Sadr’ın sert eleştirilerine ve saldırgan tutumuna sessiz kalan Sistani bu şekilde Sadr’ın halk nezdinde saygınlığının kendiliğinden azalmasını sağlamıştır.

Sistani’nin Irak siyasetinde ve uluslararası aktörler nezdinde en güçlü çıkışını yaptığı olay ise Mukteda el-Sadr milisleri ile Amerikan güçleri arasında meydana gelen ve üç hafta süren çatışmaları sona erdiren ateşkeste gerçekleştirdiği arabulu- culuktur. Ateşkesin ardından tedavi için Londra’ya gitmesi, siyasi bakımdan lider pozisyonunu Sadr’a kaybetme endişesini doğurmuştur. Ancak bu endişe gerçek- leşmemiş, Sistani’nin Necef’e dönmesiyle desteğini yeniden artırmıştır.

604. Babak Rahimi, “Ayotullah Sistani and the Democratization of Post-Ba’athist Iraq,” USIP Special Report, s. 8, http://www.usip.org/files/resources/sr187.pdf Erişim tarihi: 29 Aralık 2012. Ayrıca bkz. Norton, a. g. e.. 605. Otterman, “Iraq: Grand Ayatollah...”

156 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER

3.1.3 Mukteda Es Sadr Hüccetü’l-İslam

1973’te Irak’ta doğan Mukteda Es Sadr, Şii dini lider Muhammed Sadık Es Sadr’ın oğludur. Muk- teda’nın banası, seküler felsefe ve ideolijilerle de aşinalığı ile bilinen, hatta din adamı olmasının yanısıra bir düşünce adamı olarak kabul edilen meşhur dini lider Ayetullah Muhammed Bakır Es Sadr’ın yeğenidir. Bakır es Sadr Irak Şiile- ri arasında 20. yüzyılın etkin isimlerinden birisi olup 1958’de Şii Dava Partisi’nin kurucuları arasında yer almıştır. Bakır eEs Sadr’ın Saddam Hüseyin tarafından 1980’de idam edilmesinin ardından Mukteda Es Sadr’ın babası Ayetullah Muhammed Sadık Es Sadr ruhani liderliği üstlenmiş- tir. Ancak 1999’da Muhammed Sadık da iki oğluyla birlikte Saddam’ın Baas rejimi tarafından öldürülünce yerine en küçük oğlu Mukteda Es Sadr geçmiştir.606 Muk- teda Es Sadr, henüz 30 yaşında olmasına ve Ayetullah unvanına sahip olmaması- na karşın geniş kitlelere ulaşmada başarılı olmuştur. Sadr, özellikle Irak’ın işgali sonrasında ABD karşıtlığı ile daha geniş kitleler tarafından tanınmaya başlanmış, ülkenin en etkin figürlerinden biri haline gelmiştir.607

İşgal sonrası oluşturulan Sadr Hareketi de dini-sosyal bir halk hareketi olmuş, dini öğretiler ve geleneksel pratikleri birleştiren bir sosyal düzen kurmayı hedeflemiş- tir.608 ABD işgalinin ilk dönemlerinde Sadr’ın takipçileri yoksul Şii halkın yaşadığı banliyölerde halkın yiyecek ihtiyacını ve sağlık hizmetini karşılamıştır. Bağdat’ın banliyölerinde yaşayan iki milyondan fazla yoksul Şii, Sadr öncülüğünde kendi belediyelerini, sağlık ve sosyal hizmetlerini kurmuş, Saddam Şehri adındaki bu bölgeye Sadr Şehri adını vermiştir.609 Sadr, Amerikan karşıtı söylemini Cuma na- mazlarında verdiği vaazlarda da sürdürmüş ve halkı ABD işgaline karşı direnişe çağırmıştır. Bu doğrultuda Sadr, 2003 yılında 500-1000 kadar eğitimli asker ve 5000-6000 civarında gönüllünün katılımıyla Mehdi Ordusu adı altında askeri bir birim kurmuş ve kendisine bağlı bu güçlerle ABD askerlerine karşı savaşmıştır.610

606. Greg Bruno, “Muqtada al-Sadr”, Council on Foreign Relations, 16 Mayıs 2008, http://www.cfr.org/iraq/muqtada-al-sadr/p7637 607. “Muqtada al-Sadr”, http://www.globalsecurity.org/military/world/iraq/al-sadr.htm 608. Profile: Moqtada Sadr”, BBC, 19 Ocak 2011, http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-12135160 609. Nimrod Raphaeli, “Understanding Muqtada al-Sadr”, Middle East Quarterly, Fall 2004, http://www.meforum.org/655/understanding-muqtada-al-sadr 610. “Al-Mahdi Army / Active Religious Seminary / Al-Sadr’s Group”, http://www.globalsecurity.org/military/world/para/al-sadr.htm

157 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Sadr’a bağlı bir ordunun Amerikan askerleriyle çatışması, Sadr’ın prestijini artırmış ve Sadr Hareketi’ni yabancı işgaline karşı direnişin sembollerinden biri haline ge- tirmiştir. Ayetullah Ali Sistani’nin arabuluculuğu ile 2004’te sağlanan ateşkesin bo- zulmasının ardından 2006 ve 2007’de tekrar şiddetlenen mezhep savaşında Sadr’ın kurduğu Mehdi Ordusu, Sünni Araplara yönelik şiddet kullanmakla suçlanmıştır.

2007’de ABD Başkanı Bush Irak’taki askeri birliklerin sayısını artırma emri verdi- ğinde Sadr Irak’tan ayrılarak İran’a yerleşmiş, Ayetullah olabilmek için Kum şeh- rinde dini eğitim almaya devam etmiştir.611 Sadr, İran’da olduğu dönemde dahi Irak’taki yoksul Şii kitleler üzerindeki etkisini kaybetmemiştir. 2008’de tırmanan şiddet ortamında silah bırakmayan Mehdi Ordusu’na yönelik Başbakan Mali- ki’nin sert tutumu ve İran’ın ateşkes için devreye girmesiyle birlikte Sadr, Mehdi Ordusu’nun operasyonlarını sonlandırması kararı almıştır. Sadr ayrıca, Mehdi Ordusu’nun özel savaşçı bir birliği barındırmaya devam etmekle birlikte sosyal ve kültürel bir organizasyona dönüştüğünü açıklamıştır.612

Dini ve sosyal bir oluşum olarak ortaya çıkan Sadr Hareketi, Irak siyasetinde de önemli rol oynamaktadır. 2005 genel seçimlerine Şii rakipleri olan Irak İslam Yük- sek Konseyi ve Dava Partisi’nin Birleşik Irak Koalisyonuna katılan Sadr Partisi, 275 sandalyeli mecliste tek başına 32 sandalye kazanmıştır.613 Sadr, seçimlerden ilk parti olarak çıkan Birleşik Irak Koalisyonunda hükümet için müzakereler devam ederken, Dava Partisi’nden Nuri Maliki’nin başbakan olarak atanmasında etkili olmuştur. Başlangıçta Maliki’nin koalisyon hükümetinde yer alan Sadr Partisi, Temmuz 2007’de koalisyondan çekilmiş ve muhalefet safına geçmiştir.614 2009 yerel seçimlerinde Maliki’nin ardından ikinci parti olarak çıkan Sadr, bu başarının ardından 2010 genel seçimlerinde dâhil olduğu Irak Ulusal Birliği’ne 40 sandalye kazandırmıştır.615 Sadr, 2007’de ayrıldığı Irak’a Ocak 2011’de, ABD askerlerinin Irak’tan çekilmesine birkaç hafta kala dönmüştür. Bağdat ve Washington arasında Irak’taki ABD misyonunun uzatılmasına ilişkin müzakerelerin devam ettiği bu dönemde Sadr, çekilme olmadığı takdirde Mehdi Ordusunun tekrar faaliyete baş- layacağı tehdidinde bulunmuştur. 616

611. “Anti-U.S. cleric Muqtada Sadr returns to Iraq”, Los Angeles Times, 5 Ocak 2011 612. “Profile: Moqtada Sadr”, 19 Ocak 2011, http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-12135160 613. Greg Bruno, “Muqtada al-Sadr”, Council on Foreign Relations, 16 Mayıs 2008, http://www.cfr.org/iraq/muqtada-al-sadr/p7637 614. “Moktada al-Sadr”, The New York Times, 27 Aralık 2011 615. Michael Schmidt ve Jack Healy, “In Blow to Government, Sadr Followers Call for New Elections”, The New York Times, 26 Aralık 2011, http://goo.gl/YlTH56 616. “Profile: Moqtada Sadr”, 19 Ocak 2011, http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-12135160

158 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER

Mukteda Es Sadr, İran’la olan bağlantısına her zaman dikkat çekmiş ve konuşmala- rında sık sık İslam devleti kurma hedefine vurgu yapmıştır. Sadr ayrıca geleneksel olarak siyasetten uzak kalma eğiliminde olan Şii ruhani liderleri Irak’ın yeniden ya- pılanmasında görev almaya çağırmıştır.617 Sadr, bir Şii din adamı olarak Iraklı Şiiler üzerinde daha etkin hale gelebilmek ve Şii din adamları karşısında liderlik meşrui- yeti sağlayabilmek için Ayetullah unvanını almak için çalışmaktadır.618 Son dönem- de Irak Kürt yönetimi ve merkezi yönetimi arasında arabuluculuk çalışmaları ile gündeme gelen Mukteda Es Sadr, Irak’ın birlik ve beraberliğini savunmaktadır.619

3.1.4 Seyyid Muhammed Cevad Şehristani Hüccetü’l-İslam

Iraklı Şii din adamı Ayetullah Sistani’nin İran temsilcisi, merkezi Kum’da bulunan Uluslara- rası Ehli Beyt Kurumu Başkanı’dır. Kerbela do- ğumludur ve Ayetullah Sistani’nin damadıdır. Newsweek dergisi Şehristani’nin İran’da en etkili 20 isimden birisi olduğunu yazmıştır. Şehrista- ni’nin Ayetullah Sistani ile İran rehberi Ayetullah Hamaney arasındaki bağlantı olduğu ifade edilmekte ve Kum ile Necef arasındaki ilişkileri yönettiği belirtilmektedir. Şehristani ayrıca dünyanın çeşitli ülkelerinde Ayetullah Sistani’ye bağlı olarak faaliyet gösteren bürolarının tamamının da yö- neticisi konumundadır.

3.1.5 Seyyid Ahmed Safi Hüccetü’l-İslam

Irak’ın Necef kentinde bulunan Şii dini otorite- lerinin Kerbela kentindeki vekili ve Kerbela ken- tinin Cuma imamıdır. Irak anayasasının hazırla- nışı sırasında Necef’teki Ayetullahlar tarafından görevlendirilmiş ve anayasayı hazırlayan ekip içerisinde yer almıştır.

617. “Iraq: Al-Sadr’s Political Ambitions”, Council on Foreign Relations, 12 Ekim 2004, http://www.cfr.org/iraq/iraq-al-sadrs-political-ambitions/p7632#p6 618. “Profile: Moqtada Sadr” 619. “Kriz, Maliki’yi yalnız bıraktı”, Sabah, 29 Nisan 2012

159 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

3.2 SÜNNİLER 3.2.1 Irak Sünni Vakfı Divanı

2003 yılında yeni düzenlemeyle Başbakanlık’a bağlanan Sünni Vakfı, kuruluş amaçlarından bazılarını İslam dünyası ve diğer ülkelerle yakın ilişkiler kurmak, vakıf işlerini düzenlemek ve kontrol etmek, hayır kurumlarını denetlemek ve geliştirmek, İslam kültür ve mirasının korunma- sı ve din eğitimi verilmesini sağlamak olarak belirtmiştir.620 Vakfın yapılanması iki koldan yürütülmektedir: Merkezi düzenlemeler ve vakıf başkanı ile ilgili dü- zenlemeler. Vakfın merkezi yapılanması vakıf faaliyetlerinin yürütülmesinden sorumlu 13 bölümden oluşmaktadır. Bu bölümlerden bazıları İdare Servisi ve Ma- liye, İslami Eğitim Bölümü, İslami Kurumlar ve Hayır Bölümü, Hukuk Bölümü ve Hükümet Sözleşmeleri Bölümü’dür. Vakıf başkanı ile ilgili yapılanma ise 4 alt birimden oluşmaktadır: Yönetim birimi, Büyük İmam Fakültesi, Zekât Fonu ve Bilimsel Konsey.621 Vakfın başkanlığını 2005’ten bu yana Şeyh Ahmed Abdulğafur El Samarrai yapmaktadır. Vakfın bünyesinde Kur’an ve sünnetteki bilimsel konulara açıklık getirmek üze- re Kur’an Mucizeleri Komitesi; İslami kurumlar arasında uzlaşma sağlamak ve gençleri hayır işlerine ilgisini çekmek amacıyla kurulan Spor Komitesi ve Bilimsel Komite olmak üzere üç komite bulunmaktadır.622 Bunların yanı sıra vakfın bünye- sinde Zekât Fonu bulunmaktadır. Irak’taki bütün valiliklerde şubesi bulunan fon, zekât miktarının belirlenmesi ve toplanmasından sorumludur.623

Sünni Vakfı Divanı, Müslüman Âlimler Heyeti ile birlikte Irak’ta Sünnilerin oluş- turduğu iki önemli dini oluşumdan biri kabul edilmektedir. Ancak bu iki oluşum, işgale karşı şiddet kullanarak mücadele etme konusunda farklı duruşlara sahip olmuşlardır. Kasım 2007’de Şeyh El Samarrai, Müslüman Âlimler Heyeti’nin merkezi olarak hizmet gören Ümmü’l-Kura Camii’nin kapatılmasına karar vermiş ve buna gerekçe olarak da Heyet’in El-Kaide şiddetini olumlu karşılayan bir tavır

620. Ehdaf Divanî El Vakf Essanî, Sunni Affairs OfficialWeb Page, http://sunniaffairs.gov.iq/aime_ar.htm, Erişim tarihi: 8 Mayıs 2012. 621. Divanül Vakfu’s Sünni, Sunni Affairs OfficialWeb Page, http://sunniaffairs.gov.iq/about1_ar.htm, Erişim tarihi: 8 Mayıs 2012. 622. Divanül Vakfu’s Sünni, Sunni Affairs OfficialWeb Page, http://sunniaffairs.gov.iq/qran.htm, Erişim tarihi: 8 Mayıs 2012. 623. Zekât, Sunni Affairs OfficialWeb Page,http://sunniaffairs.gov.iq/box1_ar.htm, Erişim tarihi: 8 Mayıs 2012.

160 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER

içinde olduğu gerekçesini göstermiştir.624 Divan’ın Heyet’i eleştirdiği diğer husus- lar da şunlardır: Heyet’in el-Kaide’ye karşı merkezi hükümeti ve Amerikan askerleriyle işbirliği yapan aşiretleri eleştirmesi, bu aşiret üyelerine, siyasi sürece katılan Sünnilere ve sırf kimliklerinden dolayı Şiilere karşı kanlı saldırılar düzenleyen el-Kaide’yi kınamaması ve Sünnileri seçimleri boykot etmeye ve polis güçlerine katılmamaya çağırarak Sünni toplumun yeni siyasi yapılanmada marjinalleşme- sine neden olması.625

Din ve siyaset ilişkisinin hayli girift olduğu Irak’ta dini kurumlar siyasetten tamamen bağımsız değildir. Bu bağlamda Sünni Vakfı, sosyal, kültürel ve ekonomik faaliyetlerin yanı sıra Saddam sonrası dönemde siyasi olarak da etkinlik göster- miştir. Sünnilerin büyük çoğunluğu Saddam rejimi devrildikten sonraki ilk seçi- mi boykot ederek oy kullanmamıştır. Sünni Vakfı Başkanı El Samarrai bu duruma müdahale ederek, 2009’daki yerel seçimler öncesinde 2000’den fazla din âlimi, camii imamı ve vaizin katıldığı bir konferansta oy vermenin bir görev olduğunu ifade etmiş ve Sünnilerin bu görevi yerine getirerek yönetimde söz hakkına sahip olmaları gerektiğini söylemiştir.626 Dini faaliyetlerin Irak’ın siyasi gündemindeki istikrarsızlıktan doğrudan etkilendiğini dikkate alan Vakıf Başkanı El Samarrai, 2010 seçimlerinden sonra hükümetin uzun süre kurulamamış olmasına ilişkin “Irak’ın hükümet kurmak için Amerika’nın, Türkiye’nin veya Suudi Arabistan’ın yardımına ihtiyaç duyması aşağılayıcı bir durum’” açıklamasında bulunmuş ve Irak’ın her anlamda yabancı müdahaleden kurtulması gerektiğini belirtmiştir.627

Irak Sünni Vakfı’nın mülkiyetinde geniş araziler bulunmaktadır. Vakıf bu arazi- leri Irak’taki konut sorununun giderilmesine katkıda bulunmak için toplu konut inşaatına açmaya başlamıştır. Bu amaçla Ekim 2012’de Vakıf ile Marmara Mühen- dislik ve İnşaat A.Ş arasında, başkent Bağdat’ın güneyindeki Cumhurbaşkanlığı Sarayı’nın karşısında yapılması planlanan Dicle City Toplu Konutları’nın yapım anlaşması imzalanmıştır.628

624. Bill Roggio, “Sunni clerics turn on Association of Muslim Scholars”, Long War Journal, 17 Kasım 2007. http://www.longwarjournal.org/archives/2007/11/sunni_clerics_turn_o.php.Erişim tarihi: 3 Mart 2013. 625. A. g. e. 626. Ayman Ameen, “Sunni Waqf Endowment Calls on Preachers in Mosques to Encourage Iraqis to Participate in Elections,” Mawtani, http://www.mawtani.com/cocoon/iii/xhtml/en_GB/features/iii/features/2009/01/13/feature-05, erişim tarihi 9 Mayıs 2012. 627. “Sunni Waqf: an insult that the government is formed by external blows to Iraq’s politicians,” Neno’s Place, 9 Eylül 2010, http://goo.gl/qmijf4, Erişim tarihi 9 Mayıs 2012. 628. “Türk firmadan Bağdat’a dev proje”, Milliyet, 10 Ekim 2012.

161 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

3.2.2 Şeyh Ahmed Abdulğafur El Samarrai Irak Sünni Vakfı Divanı Genel Müdürü

8 Mart 1955’te Samarra şehrinde doğmuş, ilk ve orta öğrenimini yine bu şehirde tamamlamıştır. Döneminin önde gelen İslam âlimlerinden dersler alan El Samarrai, 1997 yılında İslam Bilimleri Fakültesi’nden lisans derecesini almıştır. El Sa- marrai daha sonra 2001 yılında Arap Tarihi ve İslam Mirası Enstitüsü’nde yüksek lisansını ve 2003 yılında aynı bölümde doktorasını onur ödülü alarak tamamlamıştır.629 1985 yılından bu yana Bağdat’ta bulunan Ummü’-l Kura Camii’nde Cuma vaazları veren El Samarrai, Irak içinde ve dışında İslami konularda 200 televizyon programı ve 250 bölümden fazla radyo programı yapmıştır. El Samarrai bu programlarda İslam’da din ve devlet ilişkisi, kadın hakları, aile ve miras konularına yer vermiştir.

Şeyh Ahmed Abdulğafur El Samarrai, 2003’te Saddam Hüseyin’in devrilmesinden beş gün sonra Sünni kurumları savunmak ve desteklemek amacıyla kurulan Müslüman Âlimler Heyeti’nin630 kurucuları arasında yer almıştır. Heyetin kuru- luşundan iki yıl sonra El Samarrai’nin de aralarında olduğu 64 Sünni din adamı bir fetva imzalayarak yayınlamıştır. Bu fetva ile Irak Sünnileri ülkenin güvenliğini sağlamak ve kendi çıkarlarını korumak için güvenlik güçlerine katılmaya teşvik edilmiş, aksi halde yeniden yeniden yapılanan Irak’ta bir azınlık olarak siyasi ve her alanda tecrit edilmeleri gibi bir sonuçla karşılaşacakları söylenmiştir.631 Fet- vayı dönemin Müslüman Âlimler Heyeti başkanı Haris El Dari imzalamamış ve Heyet El Samarrai’ye, fetvanın imzalanmasında oynadığı rolden dolayı karşı eleş- tiriler yöneltmiştir. Bunun üzerine El Samarrai Müslüman Âlimler Heyeti’nden ayrılmıştır.632 23 Şubat 2004’te Irak Sünni Vakfı Divanı Genel Müdürlüğü’ne atanan El Samarrai, 1 Ağustos 2005’te de Divan’ın başkanlığına atanmıştır.633

629. Siretül Zatî El Reisül Vakf, Official Webpage of Sunni Affairs, http://sunniaffairs.gov.iq/headd.htm, Erişim tarihi: 7 Mayıs 2012. 630. Roel Meijer, “The Association of Muslim Scholars in Iraq,” MERIP, http://www.merip.org/mer/mer237/association-muslim-scholars-iraq, Erişim tarihi: 8 Mayıs 2012. 631. Robert F. Worth, “Clerics Urge Sunni Arabs to Join Iraq’s Police and Army,” The New York Time, 1 Nisan 2005, http://goo.gl/b3wq2t, Erişim tarihi: 8 Mayıs 2012. 632. Rod Meijer, “Muslim Politics Under Occupation: The Association of Muslim Scholars and the Politics of Resistance in Iraq,” Arab Studies Journal, Vol. 13/14, No. 2/1 (Fall 2005/Spring 2006), s.104. 633. Siretül Zatî: Ahmed Abdulgafur El Samarrai, Official Webpage of Al Samarraie, http://www.alsamrraie.com/ar/cv.php, Erişim tarihi: 7 Mayıs 2012.

162 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER

Şeyh Ahmed Abdulğafur El Samarrai’nin bazı konulardaki tutumu Saddam Hü- seyin iktidarı ve sonrasında farklılık göstermiştir. El Samarrai işgal öncesi Baas Partisi’ne yakın durmuş ve konuşmalarında Şiileri uyarıcı ve kınayıcı açıklama- larda bulunmuştur. Ayrıca işgalin ilk zamanlarında Saddam Hüseyin’in tarafında yer almış ve Amerikan birliklerinin Irak’taki varlığına karşı çıkmıştır. El Samarrai, 2005 yılında Irak Sünni Vakfı başkanı olduktan sonraki dönemde, ülkede işgal güçlerinin varlığından olan hoşnutsuzluğunu dile getirmeye devam etmesine rağ- men, Sünni kesimin yeniden şekillenen Irak’ta marjinalleşmesinin önüne geçmek için ülkenin istikrara kavuşmasına katkıda bulunduğunu düşündüğü durumlarda diğer kesimlerle ve güç merkeziyle birlikte adım atmakta bir sakınca görmemiştir. Sünni Vakfı Başkanlığı’na geldikten sonra ise El Kaide’ye karşı eleştirel söylemleri- ni artırmış ve Şiilere karşı daha uzlaşmacı bir tavır sergilemeye başlamıştır.634 Hat- ta Irak’ın önde gelen Sünni âlimlerinden oluşan, ülkede el-Kaide etkisini kırmak ve Müslümanlar arasında anlayış ortamını güçlendirmek gayesiyle fetva vermek için oluşturulan Irak Âlimler Konseyi’nin kurulmasında öncülük yapmıştır.635

Şii ağırlıklı Irak hükümetine karşı eleştirel olmaya devam etmekle beraber yapıcı işbirliğinden kaçınmayan el-Samarrai ile Başbakan Maliki arasında Şubat 2007’de görevden alma krizi yaşanmıştır. Şii güvenlik görevlilerince tutuklu olan bir Sünni genç kadının tecavüze uğradığı iddialarının hükümetçe yeterince ciddiye alınarak incelenmediği eleştirisini yapması üzerine, Başbakan Maliki, El-Samarrai’yi Sün- ni Vakfı divan başkanlığından azlettiğini açıklamıştır. El-Samarrai ise, Anayasa’ya göre Başbakan’nın Sünni bir kurumun yetkilisini görevden almaya hakkı olmadı- ğını söylemiştir.636 İkisi arasındaki sorun daha sonra el-Maliki’nin görevden alma kararını iptal etmesi ile son bulmuştur.637 Haziran 2008’de kendisi ile yapılan bir röportajda Maliki hükümeti ilk işbaşına geldiğinde, Sünni kesimde ona karşı bazı kaygılar olduğunu, fakat Maliki’nin ülkedeki her kesimle diyaloğa girerek bu en- dişelerin bir kısmının aşılmasını sağladığını ve hükümetin önceki hükümetlerden farklı olarak güvenlik meselesinde önemli mesafeler kaydettiğini söylemiştir.638

Şeyh Ahmed Abdulğafur El Samarrai Haziran 2009’da, Irak Misak Topluluğu adında mezhepler arası bir parti kurmuş ve partinin Sünniler ve Şiileri bir ara-

634. “Unity Alliance of Iraq: The Charter Gathering,”Carnegie Endowment, http://goo.gl/Q3uqhu, Erişim tarihi: 8 Mayıs 2012. 635. Suleiman al-Khalidi, “Iraqi Sunnis set up fatwa body to combat al Qaeda”, Reuters, 9 Nisan 2007, http://goo.gl/psR42m. Erişim tarihi: 4 Mart 2013 636. Mark Santora, “Iraqi Official Fired for Criticizing Maliki in Rape Case”,The New York Times, 21 Şubat 2007, http://www.nytimes.com/2007/02/21/world/middleeast/21cnd-accuse.html. Erişim tarihi: 3 Mar. 2013 637. Kholoud Ramzi, “Al-Samarrai: Awakening Councils Infiltrated by al-Qaeda,” Niqash: briefings from inside and across Iraq, 6 Ağustos 2008, http://www.niqash.org/articles/?id=2263. Erişim tarihi: 4 Mart 2013. 638. A. g. e.

163 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

ya getirerek şiddet ve mezhep ayrımcılığına son verme amacı taşıdığını belirt- miştir.639 Irak Misak Topluluğu 2010’da yapılan parlamento seçimlerine kendisini mezhepçilikten uzak milliyetçi bir çizgide tanımlayan, Şii kökenli, 2006-2010 yıl- larında İçişleri Bakanı olan Cevad el-Bulani’nin lideri olduğu Irak’ın Birliği itti- fakına dâhil olarak katılmıştır. İttifak %2,7 oy oranıyla toplam 4 sandalye kazan- mıştır. Farklı mezheplere mensup kişilerin oluşturduğu partilerin bir araya geldiği siyasi ittifakların seçimlerde rekabet etmesine rağmen, Irak’ta mezhep siyaseti ve mezhep odaklı şiddet eylemlerigüçlü bir şekilde bu güne kadar devam etmiştir.

28 Ağustos 2011 tarihinde Bağdat’ta meydana gelen ve Sünnileri hedef alan intihar saldırısında 29 kişi ölmüş ve aralarında Şeyh Ahmet Abdulğafur El Samar- rai’nin de olduğu 50 kişi de yaralanmıştır.640 El Samarrai saldırıdan El Kaide’yi sorumlu tutmuştur.Örgütün daha önce Sünni Vakfı’na bağlı imam ve hatip olmak üzere 400 din görevlisini öldürdüğünü, kendi şahsına 38 kez suikast düzenlediğini ve Ramazan ayında Müslümanlara ve camilere saygı göstermediğini ve ülkedeki değişik kesimler arasında uzlaşı ortamının gelişmesine katkıda bulunmaya çalı- şanları hedef aldığını söylemiştir.641

3.2.3 Halil İbrahim Hammudi el Samarrai

Dr. Halil el Samarrai, Irak’ta önde gelen Sünni din adamlarındandır. Dr. Halil, merkezi Bağdat’ta bulunan ancak Irak’ın farklı kentlerinde de çeşitli bölümleri faaliyette olan İmam-ı Azam Külliyesi’nin rektörüdür.642 Bağdat İslam Üniversite- si’nde eğitim görmüş olan Dr. Halil el Samarrai’nin uzmanlık alanı Kuran-ı Kerim araştırmaları ve Arap uygarlık tarihidir.

Dr. Halil el Samarrai, akademik bir göreve sahip olmasının yanısıra Iraklı Sünni Arapların dini eğitimlerini ve sosyal faaliyetlerini yürütmelerindeöncü isimlerden birisidir. 2003 Irak işgali sonrası Irak’ta kalmayı sürdüren Dr. Halil, Irak’ta Hanefi din adamlarının yetiştirilmesi için çalışmalar yürütmüştür.

639. “Unity Alliance of Iraq: The Charter Gathering,”Carnegie Endowment, http://carnegieendowment.org/publications/special/misc/iraqielections2010/index.cfm?fa=uai#gathering, Erişim tarihi: 8 Mayıs 2012. 640. “Bağdat’ta intihar saldırısı: 29 ölü, 50 yaralı,” Zaman, 29 Ağustos 2011, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1174372, Erişim tarihi: 7 Mayıs 2012. 641. “Irak’taki saldırıdan El Kaide sorumlu tutuluyor,” Zaman, 29 Ağustos 2011, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1174602&title=iraktaki-saldiridan-el-kaide-sorumlu-tutuluyor, Erişim tarihi: 8 Mayıs 2012. 642. İmam-ı Azam Külliyetsi resmi sayfası için bkz. http://www.imamaladham.edu.iq/

164 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER

Dr. Halil el Samarrai’nin eserleri arasında Kuran-ı Kerim Etütleri, Kuran’da Taac- cup Metotları, Zeyd b. Ali Kıraati, Nübüvvet Döneminde Medine-i Münevvere’de Uygarlık Görüntüleri, Arap Düşünce Tarihi Etütleri, Batı Arap Tarihi, İbn-İ Batuta Seyahatnamesi’nde İslam Dünyasında Siyasi Ortamı, Endülüs’te Arap Tarihi ve Me- deniyeti, Murabıtların Endülüs’teki İspanyol Kralları Ve İslam Ülkeleriyle İlişkileri ve Endülüs Ülkeleri Gramercileri gibi telifler bulunmaktadır.

3.2.4 Müslüman Âlimler Heyeti643

Iraklı bir grup Sünni Arap din adamı tarafından 2003 yılında, Saddam rejiminin düşmesinden beş gün sonra kurulmuş ve işgal sonrasında Şii Araplar için Necef’in oynadığı role benzer bi- çimde Sünnilerin dini otoritesi olma iddiasını taşımıştır. Merkezi Bağdat’taki Ümmü’l Kura Camii’dir.644Heyeti kuran Iraklı Sünni Arap din adamları arasında Dr. Muhsin Abdulhamid, Şeyh Haris el Dari, Şeyh Muhen- ned el Ğariri, Şeyh Abdulcelil el Fehdavi, Şeyh Beşşar el Feyzi, Şeyh Abdusselam el Kubeysi ve Şeyh Abdulkerim Cuma gibi isimler yer almıştır. Heyet Irak’taki bütün Sünnileri temsil ettiğini iddia etse de daha çok Sünni Arap imam ve din adamlarını çatısı altında toplayan bir yapı olmuştur. İfade gücü yüksek ve diğer müslüman ülkelerde de saygı duyulan tanınmış üyeleri vardır. Siyasi olarak Sünni toplumda önemli rol oynamış olmasına rağmen, lider kadro kendilerinin bir siyasi parti veya hareket olduklarını inkâr etmiş ve amaçlarının Sünni toplumu bir çatı altında tutmak olduğunu belirtmiştir.645

Irak’ın en üst Sünni otoritesi olması gayesi ile kurulan Müslüman Âlimler Heyeti, siyasi, sosyal, ekonomik ve dini alanda faaliyetlerde bulunmakta, cami ve mescit- lerin bakımından şehit ve yaralı ailelerinin ihtiyaçlarının karşılanmasına kadar pek çok konuda hizmet vermektedir.646 Müslüman Âlimler Heyeti, Genel Sekre- terlik, Şura Meclisi, aktif üyeler ve destekleyicilerden oluşmaktadır. Hareketin fiili yönetimi olan Genel Sekreterlik 13 üyeden müteşekkildir ve hareketin başkanlığı- nı genel sekreter, vekili ve iki yardımcısı üstlenmektedir. Müslüman Âlimler He-

643. Müslüman Âlimler Heyeti resmi sayfası için bkz. http://www.iraq-amsi.com. 644. Roel Meijer, “The Association of Muslim Scholars in Iraq”, Middle East Research and İnformation Project, Yaz 2005, http://www.merip.org/mer/mer237/association-muslim-scholars-iraq. Erişim tarihi: 4 Mart 2013. 645. A. g. e. 646. “Association of Muslim Scholars”, http://www.globalsecurity.org/military/world/iraq/ams.htm

165 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

yetinin başkanlığını Dr. Haris el Dari üstlenmiştir. Müslüman Âlimler Heyeti’nin şura meclisi ise 50 üyeden oluşmaktadır. Heyetin el Basair adlı haftalık yayınlanan bir gazetesi bulunmaktadır.647 Gazetenin başında Dr. Muhammed Beşşar el Feyzi ile Heyet Başkanının oğlu Dr. Müsenna el Dari bulunmaktadır. Ayrıca heyetin Felluce şubesince El Menabir adlı bir gazete çıkartılmaktadır.648

Müslüman Âlimler Heyeti, Irak’ın işgaline tepki göstermiş, Sünni Arapların işgal güçlerine karşı direniş hareketleri oluşturmalarını teşvik etmiş ve direniş hareketlerine yönlendirici konumda olmuştur. Heyet’in siyasi açıdan önemli ölçüde öne çıkması 2004 Felluce krizi esnasında olmuştur. Heyet sadece direnişçilere destek olmakla kalmamış, pek çok camiyi kapsayan geniş bir dayanışma ağı kurarak kuşatma altındaki Felluce halkı için yiyecek ve yardım toplamıştır. Lider kadrosunun “direniş fıkhı” üzerine yazdığı, oldukça karmaşık unsurlardan oluşan ve direnişçilere mücadelelerini meşrulaştıracak ideolojik/entellektüel bir söylem sunan649 Heyet, ayrıca işgal altında hür iradenin yansıtılmasının mümkün olma- yacağını ileri sürerek Sünni halkı Ocak 2005 seçimlerini boykota çağırmıştır.650 Ancak boykot kararı alınmadan önce Heyet temsilcileri Bağdat’taki Amerikan el- çiliğinin üst düzey görevlileri ile görüşmüş ve Amerikan askerlerinin çekileceği tarih belirlenmesi halinde seçimlere destek vereceklerini bildirmiştir. Boykot ka- rarı Amerikan makamlarının teklifi reddetmeleri üzerine alınmıştır.651 Bu süreçte Heyet merkezleri ve liderlerinin evleri güvenlik kuvvetlerince baskına uğramış652 ve Heyet’e yakın çeşitli din adamlarına yönelik tutuklamalar653 ve suikastlar ger- çekleştirilmiştir.654 2005 yılında yapılan Anayasa referandumunda ise boykot yerine halkı hayır oyu vermeye teşvik eden Heyet, yıl sonunda yapılan tam dönem meclisi oluşturmak için yapılan genel seçimde ise hiç bir siyasi oluşuma destek vermemekle beraber tarafsız kalmayı tercih etmiştir.

647. El Basair gazetesi resmi sayfası için bkz. http://www.basaernews.com/. 648. IMAH kısa tarihçe, Irak Müslüman Âlimler Heyeti, 8 Ocak 2007, http://www.heyetnet.org/tur/imah/45-imah-ktarih.html. 649. Meijer, “The Association...”; Meijer, “Muslim Politics under Occupation...”, s. 95-97. 650. “Iraqi groups call for election boycott”, Al Jazeera English, 18 Kasım 2004, http://www.aljazeera.com/archive/2004/11/200849145057120234.html. Erişim tarihi: 4 Mart 2013. 651. “US rejects AMS’ poll conditions”,Al Jazeera English, 10 Ocak 2005, http://www.aljazeera.com/archive/2005/01/2008410112926354682.html. Erişim tarihi: 4 Mart 2013. 652. “US forces surrounds AMS chief’s house”, Al Jazeera English, 14 Kasım 2004, http://www.aljazeera.com/archive/2004/11/2008410121641858594.html. Erişim tarihi: 4 Mart 2013. 653. “Muslim scholars arrested in Iraq”, Al Jazeera English , 22 Ekim 2004, http://www.aljazeera.com/archive/2004/10/200849125640525470.html. Erişim tarihi: 4 Mart 2013. 654. “Second Iraqi cleric assasinated”, Al Jazeera English, 23 Kasım 2004, http://www.aljazeera.com/archive/2004/11/2008410133139740555.html. Erişim tarihi, 4 Mart 2013; Meijer, “The Association...”

166 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER

Ancak ülkede devam eden şiddet olayları Heyet ve liderlerine karşı olan baskıların artmasına neden olmuştur. 2006’da Irak hükümeti tarafından kovuşturulan Şeyh Haris ed Dari hakkında tutuklama kararı çıkartılmıştır.655 Heyet’in Amerikan işgali- ne karşı uzlaşmaz tavrı ve Maliki hükümetine karşı tavizsiz muhalefeti Sünni Vakfı ile ilişlilerinin de bozulmasına sebep olmuş ve Vakıf Kasım 2007’de Şeyh El Samar- rai Müslüman Âlimler Heyeti’nin merkezi olarak hizmet gören Ümmü’l Kura Ca- mii’nin kapatılmasına karar vermiştir.656 25 Mart 2010 tarihinde Güvenlik Konseyi El-Kaide ve Taliban Yaptırımlar Komitesi, Heyet Başkanının oğlu ve sözcüsü Dr. Müsenna el Dari’nin adını varlıkları dondurularak, seyahat yasağı ve silah ambar- gosu uygulanan kişilerin dahil olduğu konsolide listesine eklemeyi kabul etmiştir.657

Heyet hem hükümetçe hem de Sünni Vakfı ileri gelenlerince El-Kaide terörüne destek vermekle itham edilmiştir. Ed Dari ve diğer Heyet önde gelenleri çeşitli vesilelerle bu ithamları reddetmiş, Şii düşmanlığı içinde olan el-Kaide’den farklı olarak Şiilere, hatta güvenlik görevlisi olanlarına karşı bile şiddet kullanılmasına cevaz vermediklerini, direnişin sadece işgalci güçlere karşı olması gerektiğini ve Irak halkının kanının her ne sebeple olursa olsun dökülmemesini savunduklarını defalarca belirtmişlerdir. Hatta Hz. Hüseyin’in şehadetini bir simge olarak kendi söylemlerine dâhil etmişlerdir. Bu arada işgal güçlerine karşı mücadele eden Şii milislerin lideri Mukteda el-Sadr ile de yer yer ittifak arayışı içinde olmuşlardır. 2004’de, Ed Dari, el-Kaide’yi ayrım gözetmeden “Iraklı kanı” döken bir örgüt olarak tanımlayarak kınamış ve lideri Ebu Mus’ab el-Zerkavi’yi de “ulusal direniş dı- şında başka amaçlar taşıyan Iraklı olmayan bir yabancı” olarak nitelemiştir.658 Ed Dari 2007’de kendisi ile yapılan bir röportajda da, Müslüman Âlimler Heyeti’nin mezhep temelli olduğu iddialarını eleştirmiş ve teşkilatın El Kaide ile bağlantılı olduğu söylentilerini yalanlayarak kendi İslam vizyonunun El Kaide’ninkiyle ör- tüşmediğini ve kendilerinin işgale karşı yurtsever Iraklıların direnişini destekleri- ni, ama masum sivillerin öldürülmesine kesinlikle karşı olduklarını söylemiştir.659 Heyet halen Irak’ın kuzeyinde Maliki hükümetine karşı devam eden gösterilerin başlangıcının 25 Şubat 2011 gösterileri olduğunu kabul etmekte ve gösterileri bir devrim hareketi olarak nitelendirmektedir.660

655. Kirk Semple, “Iraq Issues Warrant for Arrest of Sunni Cleric”, New York Times, 16 Kasım 2006 656. Riggio, a. g. e. 657. “Security Council Al-Qaida and Taliban Sanctions Committee adds name of one individual to Consolidated List,” Security Council Department of Public Information, 25 Mart 2010, http://www.un.org/News/Press/docs/2010/sc9893.doc.htm. Erişim tarihi: 5 Mart 2013. 658. Meijer, “The Association...”; Meijer, “Muslim Politics under Occupation...”, s. 94. 659. “Al-Qaeda Loses an Iraqi Friend”, 14 Mayıs 2007, http://www.time.com/time/world/article/0,8599,1620607,00.html 660. “Prof. Dâri: Devrim, Hedeflerini Gerçekleştirinceye Kadar Devam Eder”,Irak Müslüman Alimleri Heyeti Resmi Websitesi, 14 Şubat 2013, http://goo.gl/lryHMK. Erişim tarihi: 4 Mart 2013

167 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

3.2.5 Şeyh Haris Ed Dari Müslüman Âlimler Heyeti Başkanı

Şeyh Haris Süleyman Ed Dari, 1941 yılında Anbar’da doğmuştur. Kahire El Ezher Üniversi- tesinde dini eğitim alan Ed Dari, 1969’da tefsir, 1971’de hadis üzerine yüksek lisans derecesi al- mıştır. 1978’de Hadis üzerine tamamladığı doktora tezinin ardından Bağdat Üniversitesi İslam Hukuku Bölümü’nde dersler vermiştir. Sünni bir din adamı olan Ed Dari, aynı zamanda Zuba aşi- retinin de lideridir.661 Haris Süleyman Ed Dari, 1920 yılında İngiliz sömürge su- baylarından Albay Gerard Leachman’ı öldüren Şeyh Dari ile aynı aileden gelmektedir.662 Ed Dari, 1990’ların sonunda Irak’tan ayrılmak zorunda kalmış ve Saddam rejiminin yıkılmasının ardından dönmüştür.663

Şeyh Haris Ed Dari, Saddam Hüseyin’in devrilmesinin hemen ardından 14 Nisan 2003’te kurulan Müslüman Âlimler Heyeti’nin başkanlığını yürütmektedir. Ed Dari Irak’taki ABD işgalinin önde gelen muarızlarından olmuştur. İşgal güçleri- nin geri çekilme tarihinin belli olmaması durumunda işgale karşı direnişi meşru bir hak olarak görmüştür. 16 Kasım 2006 tarihinde Irak hükümeti, Ürdün’de bulunan Ed Dari hakkında, terör ve şiddeti tahrik ve teşvik suçu işlediği gerekçesi ile tutuklama emri çıkarmıştır.664 Açıklamayı devlet televizyonundan bizzat İçişleri Bakanı Cevad el-Bulani yapmıştır.665 Tutuklama emri Sünni kesimin genelinin ve hükümet yanlısı olmayan bağımsız Şii çevrelerin tepkisini çekmiştir.666 Tutuk- lama emrinin ilanının ardından Sünnilerin çoğunluk olarak yaşadığı bölgelerde hükümet karşıtı gösteriler olmuştur. Önemli Sünni siyasi oluşumlardan biri olan Irak İslam Partisi bu kararı ülkede milli uzlaşı çabalarına sıkılan bir kurşun olarak değerlendirmiş ve Sünni çevrelerin genelince karar kendilerini marjinalleştirme

661. “Harith A-Dari”, http://goo.gl/o8pExy 662. “Profile: Dr Harith Sulayman al-Dhari,” Al Jazeera English, 11 Eylül 2004, http://www.aljazeera.com/archive/2004/02/2008410134450869724.html. Erişim tarihi: 2 Mart 2013. Leachman’ın öldürülmesi, Irak’ta Sünni ve Şii Arapları ve Kürtleri birleştiren İngiliz işgaline karşı meşhur 1920 isyanının başlamasını tetikleyen hadise olmuştur. 663. Meijer, “The Association...”. 664. “Iraqis react to al-Dari warrant,” Al Jazeera English, 18 Kasım 2006, http://www.aljazeera.com/news/middleeast/2006/11/2008525123139351806.html. Erişim tarihi: 2 Mart 2013. 665. Kirk Semple, a. g. e. 666. Lydia Khalil, “Harith al-Dari: Iraq’s Most Wanted Sunni Leader”, Jamestown Foundation, 27 Aralık 2006, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=997. Erişim tarihi: 2 Mart 2013. Muhafazakar Amerikan düşünce kuruluşunun websitesinde çıkan bu yazı tutuklama kararını destekler içeriktedir.

168 3. DİNİ YAPILAR VE AKTÖRLER

çabalarının bir devamı olarak değerlendirilmiştir. Kazimiye havzası Şii âlimlerin- den Hadi el-Halisi de kararı hükümetin zihin karışıklığının ve dengeyi kaybetmiş olmasının bir işareti olarak değerlendirmiştir. El-Halisi bu kararın din adamları- nın taciz edilmemeleri gerektiğini öngören Anayasa’ya ve hükümet ile çeşitli toplum temsilcileri arasında bir ay önce imzalanan uzlaşma arayışının sonucu olarak ortaya çıkmış Mekke belgelerine de aykırı olduğunu belirtmiştir.667

ABD’nin Irak’taki otoritesinin meşruiyetini kabul etmeyen Ed Dari, işgalin red- dine yönelik çeşitli konferans ve toplantılara katılmış, işgal sonrası kurulacak ilk Irak hükümetinin tamamen Iraklı temsilcilerden oluşmasını ve hiçbir şekil- de Amerikan müdahalesinin yer almaması gerektiğini savunmuştur.668 Ed Dari, Amerikan askerlerinin Irak’tan çekilmesi konusunda, ABD’nin Irak’ta bir kaos ortamı yarattığı, çekilme sonrasında ülkenin daha kötü bir hal alacağı yorumunu yapmıştır. Ed Dari ayrıca, Irak’ın içinde bulunduğu tehlikeli durumun, işgalin bıraktığı kötü mirasın yanı sıra yönetimdeki kadroların yanlış idare ve uygulama- larının bir neticesi olduğunu dile getirmiştir.669

Şeyh Haris Ed Dari, Başbakan ve Dava Partisi lideri Nuri El Maliki’yi Irak’ı tek adam ve tek parti iktidarı ile yönetmek istemekle suçlamaktadır. Maliki’nin, kendisini bugüne kadar her koşulda destekleyen el-Haşimi’ye karşı tutumunu eleşti- ren Ed Dari, Irak’ın en önemli yapı taşlarından birisi olan Sünni bileşenin Maliki tarafından göz ardı edildiğini ifade etmiş ve Maliki’nin Iraklıların yerine İran ve ABD’nin çıkarlarını gözettiğini savunmuştur. Iraklı Şiilerin de İran’a karşı tepki içinde olduğunu söyleyen Ed Dari, Sünni liderlerin Irak siyasetinden dışlanma- sının mezhep kavgası görünümünde siyasi bir savaş olduğunu ifade etmiştir. Ed Dari, Müslüman Âlimler Heyeti’nin siyasi konumu hakkında ise Heyetin bugün ya da gelecekte siyasi sürece dahil olmayacağını belirterek tek arzularının tam ba- ğımsız ve bütün bir Irak’ta dindar bir devlet başkanı tarafından yönetilmek oldu- ğunu ancak dini kurallara dayalı bir devletin kurulmasının bugünkü koşullarda mümkün görünmediğini kaydetmiştir. Şeyh Haris Ed Dari, yürürlükte olan anayasa ile garanti altına alınmış federasyon yönetimine de karşı çıkmaktadır. Fede- rasyon kararının sadece Barzani ve Talabani’nin çıkarına hizmet ettiğini savunan Ed Dari, Irak’ın %10-12’sini oluşturan Kürtlerin arzularının tüm Irak halkının çıkarlarından üstün tutulmasının ülkenin birliğine, istikrarına, refah ve barışına aykırı olduğuna inanmaktadır. 670

667. “Iraqis react to al-Dari warrant” 668. “Muslim Ulama Council”, http://www.globalsecurity.org/military/world/iraq/muc.htm 669. “Amerikalılar Irak’ı Mahvetti”, Yeni Asya, 26 Kasım 2011. 670. “Asharq Al-Awsat Interview: Sheikh Harith al-Dari”, 20 Mart 2012, http://www.asharq-e.com/news.asp?section=3&id=28925

169 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

3.3 DİĞER GRUPLAR 3.3.1 Hıristiyanlar ve Diğer Dinlerin Vakıfları Divanı671

Irak’ta Hıristiyanlar ve Irak’ta yaşayan diğer dinlerin mensuplarının dini ibadet ve faaliyetlerini düzenleyen resmi kurumdur. Vakıflar ve Dini İşler Bakanlığı’nın ilga edilmesi sonrası 3 Eylül 2003 tarihinde kurulan Divan, herhangi bir ba- kanlığa değil doğrudan Bakanlar Kurulu’na bağ- lıdır. Divan Başkanı da herhangi bir bakanlığa tabi olmamakla birlikte Daire Başkanı yetkilerine sahiptir. Divanın çalışanlarını ve ibadet yerlerini finanse ettiği bir bütçesi bulunmaktadır.672

Divan günümüzde, Hıristiyan Vakıflar Genel Müdürlüğü, Yezidiler Vakıflar Ge- nel Müdürlüğü ve Sabii Vakıflar Genel Müdürlüğü şeklinde üç ayrı genel müdür- lükten oluşmaktadır. Bu üç farklı dini grubun da kendi mütevelli heyetleri bulunmakta ve başında da o dini grubun lideri başkanlık etmektedir. Divan ayrıca, kültürel, toplumsal ve tarihi içeriğe sahip Sada’n Nehreyn dergisini çıkartmakta- dır. Bu dergi hem Hıristiyanların hem Yezidilerin hem de Sabiilerin çalışmalarına yer vermektedir.673

Hıristiyan Vakıflar Genel Müdürlüğü altında ise farklı Hıristiyan kiliseleri kendi dini faaliyetlerini organize etmektedir. Bu kiliselerin önde gelenleri şunlardır: Keldani Kilisesi, Doğu Asurî Kilisesi, Kadim Doğu Asurî Kilisesi, Ortodoks Sür- yani Kilisesi, Katolik Süryani Kilisesi, Ortodoks Ermeni Kilisesi, Katolik Ermeni Kilisesi, Ortodoks Rum Kilisesi, Katolik Rum Kilisesi, Kıpti Ortodoks Kilisesi, Advenist Kilisesi, Anglikan Ulusal Protestan Kilisesi, Asurî Protestan Anglikan Kilisesi.674

671. Hıristiyanlar ve Diğer Dinlerin Vakıfları Divanı resmi sayfası için bkz. http://www.cese-iq.net/. 672. Men nahnu, Divanu evgafi’l mesihiyyin ve’d diyanati’l uhra, http://www.cese-iq.net/we-are.htm. 673. A.g.e. 674. http://www.cese-iq.net/christian.htm.

170 4. IRAK’TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ

4.1 IRAK PARLAMENTOSU675

Irak Cumhuriyeti’nin federal düzeyde yasama işlerini yürüten organıdır. 2010 se- çimlerinde sandalye sayısı 325’e çıkartılan Irak Parlamentosu’nun Başkanı el-I- rakiyye Listesi’nden Usame Nuceyfi’dir. Parlamento 1. Başkan Yardımcısı Ulusal İttifak üyesi Kusay Suheyl, Parlamento Başkan Yardımcısı ise Kürdistan Liste- si’nden Arif Tayfur’dur. Üyeleri yargı dokunulmazlığına sahip olan parlamento için seçimler beş yılda bir yenilenmektedir. Anayasal bir zorunluluk olmasa dahi 2003’den bu yana ülkedeki güç paylaşımı zemininde Irak Parlamentosu başkanları Sünni Araplardan seçilmiştir.

Irak’ta parlamenter demokrasi deneyimi ve serbest, adil ve çoğulcu seçimler Saddam Hüseyin’in devrilmesi sonucu gelen rejim değişikliğinin ürünü değil- dir. Irak tarihinde ilk iki parlamento seçimleri (1908 ve 1912) Osmanlı döne- minde vuku bulmuştur. Bu seçimlerin o dönemin şartları altında oldukça adil şekilde gerçekleştirildiği, dönemi yakından çalışanlarca da kabul görmektedir. Bir ilk olması açısından 1908 seçimleri geniş halk yığınlarında pek heyecan ya- ratmamışsa da, bölgenin siyasi açıdan duyarlı ve eğitimli kesimlerince seslerini duyurabilmeleri ve karar verme merkezlerine yakınlaşmalarını sağlaması açı- sından bir fırsat olarak olarak görülmüştür. 1912 seçimleri ise çok daha farklı bir duyarlılık ortamında gerçekleşmiş ve hem farklı siyasi duruşların hem de

675. Irak Parlamentosu resmi sitesi: http://www.parliament.iq/.

171 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

çok çeşitli çıkar topluluklarının daha aktif katılımını ve rekabetini beraberinde getirmiştir.676

Birinci Dünya Savaşı’nın bitmesinden 1932 yılına kadar devam İngiliz manda yö- netimi ile birlikte Irak’ta iki aşamalı doğrudan seçim sistemi ile oluşan bir parlamenter sisteme geçilmiştir. Bu uygulama ilk olarak 1923 yılında düzenlenen kurucu meclis seçimlerinde yürürlüğe konmuştur. Dolaylı seçimler 1932’de kâğıt üzerinde kazanılan bağımsızlık sonrası dönemde de 1953 yılına kadar devam et- miştir. Ocak 1953 seçimleri öncesinde seçim sistemi değiştirilmiş ve krallık dö- neminin ilk doğrudan genel seçimleri gerçekleştirilmiştir. Bazı yayınlar bu seçim- lerin Osmanlı sonrası dönemin ilk adil genel seçimleri olduğunu iddia etse de677 bunun gerçeklik payı bulunmamaktadır. Parlamentodaki sandalyelerin yaklaşık yüzde 60’ı için ilgili seçim bölgelerinde sadece tek aday vardır. Geriye kalanları için de, hükümet istediği adayların seçilmesi için çeşitli müdahalelerde bulun- muştur. 1953 seçimlerinden sonra oluşturulan Parlamento’nun feshedilmesinden sonra Haziran 1954’te tekrar genel seçimlere gidilmiştir. 1958 askeri darbesiyle sona eren İngiltere vesayeti altındaki krallık döneminin en serbest ve adil deni- lebilecek seçimleri 1954 seçimleridir. Hemen hemen her çeşit oluşumun katılma imkanı bulduğu canlı bir seçim kampanyasının yürütüldüğü ve hükümet müda- helesinin nispeten daha az hissedildiği bir ortamda gerçekleştirilmiştir.678

Krallık dönemi Irak Parlamentosu, Kral karşısında güçsüz kılınmış, İngilizlerin sürekli baskıları altında olmuş ve Kral Naibi Abdullah ve Nuri el-Said gibi güçlü siyasetçilerin devamlı müdahelelerine maruz kalmış olmakla beraber, her dönem- de yer yer etkili olmayı becerebilen belli bir muhalif damarı içinde bulundurmuş ve zayıf da olsa ülkede bir muhalefet geleneğinin oluşmasında etkisi olmuştur. Bu parlamento 1958’de Abdulkerim Kasım’ın gerçekleştirdiği darbe sonrası ortadan kaldırılmıştır.

Saddam Hüseyin döneminde ise parlamento 1980 yılında düzenlenen bir seçimle Ulusal Meclis adı altında toplanmıştır. Ancak oluşan parlamentonun tüm üyeleri Baas Partisi üyesi olduğu ve parlamentoya iktidar erki içerisinde bir alan bırakıl- madığı için Ulusal Meclis’in önemli bir etkinliği olamamıştır. 2003 yılında Irak iş- gali sonrası oluşturulan Geçici Koalisyon Yönetimi, Mart 2004’te imzaladığı geçici anayasayla Ocak 2005’e kadar seçimlerin düzenlenmesini öngörmüştür. 2005’te

676. Adeed Dawisha, Iraq: A Political History from Independence to Occupation, (Princeton: Princeton University Press, 2011), s. 43-44. 677. Courtney Hunt, The History of Iraq (Westport, CT: Greenwood Press, 2005), s. 74. 678. Dawesha, a. g. e., s. 111.

172 4. IRAK’TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ

oluşturulacak meclise yeni anayasayı hazırlama yetkisi de bu geçici anayasayla verilmiştir. Geçici Koalisyon Yönetimi’nin yerine 28 Haziran 2004’te Geçici Irak Hükümeti ülke yönetimini üstlenmiştir. Amerikalı yetkili Paul Bremer tarafından desteklenen seküler Şii kökenli siyasi lider İyad Allavi bu hükümetin başbakanı olarak seçilmiştir. Cumhurbaşkanlığını Sünni Arap Gazi Yaver’in üstlendiği bu dönemde idam yasası yeniden yürürlüğe girmiş, olağanüstühal durumu uygulan- mış ve bu şartlarda ülke “kurucu meclis” seçimlerinegitmiştir.

30 Ocak 2005’te Kurucu Meclis seçimleri ve yerel seçimler birlikte düzenlenmiş- tir. Olağanüstü şartlar altında gerçekleştirilen bu seçimlerde özellikle Sünni Arap- lar seçimleri boykot etmiştir. Kurucu Meclis’in oluşması sonrasında kurulan yeni hükümetin başbakanı olarak Nisan 2005’te İbrahim el-Caferi işbasına gelmiştir ve Mayıs 2006’ya kadar bu görevde kalmıştır. Kurucu meclisin hazırladığı anayasa 15 Ekim 2005’te düzenlenen referandumla kabul edilmiştir. Yeni anayasanın kabulü sonrası 15 Aralık 2005’te parlamento seçimleri yapılmış ve 2005 genel seçimleriy- le oluşan 275 sandalyeli Parlamento’nun Başkanı Mahmud el Meşhedani olmuş679, ancak 2009 yılında Meşhedani, korumalarıyla ilgili olarak yürütülen bir soruştur- ma sırasında görevi Müslüman Kardeşler kökenli Sünni Arap liderlerden İyad el Samarrai’ye devretmiştir. Bu dönemde Irak Başbakanlığı görevini Nuri el-Maliki üstlenmiştir.

7 Mart 2010’da gerçekleşen seçimlerde ise parlamentodaki sandalye sayısı 325’e çıkartılmıştır. Seçim sonucu eski başbakanlardan İyad Allavi liderliğindeki Irak Ulusal Hareketi (El Irakiyye) 91, Başbakan Nuri el-Maliki liderliğindeki Hukuk Devleti Koalisyonu 89, eski başbakanlardan İbrahim el-Caferi liderliğindeki Irak Ulusal İttifakı 70, Kürdistan Bölgesel Yönetim Başbakanı Berham Salih liderliğin- deki Kürdistan İttifakı 43, Değişim Hareketi 8, Irak Birliği İttifakı 4, Irak Uzlaşma Cephesi 6, Kürdistan İslam Birliği 4, Kürdistan’da İslami Cemaat 2, azınlıklar ise 8 sandalye kazanmıştır.

Seçimlerin ardından ikinci olan Hukuk Devleti Koalisyonu ile üçüncü olan Irak Ulusal İttifakı, Ulusal İttifak adı altında birleşerek 159 sandalyeyle meclis çoğun- luğunu ele geçirmiştir. Kürdistan İttifakı ile anlaşan Ulusal İttifak, KYB lideri Ce- lal Talabani’yi Cumhurbaşkanlığınaseçmiş, Talabani de Ulusal İttifak’ın Başbakan adayı Nuri el Maliki’yi hükümetkurmakla görevlendirmiştir. Irak Ulusal Hareketi, başlangıçta seçimlerde birinci çıkanittifak olarak hükümet kurma görevinin kendisine verilmesi gerektiğini savunsa da kurulanhükümetin dışında kalmamış, bazı bakanlıkları kendilerine tevdi edilmesi karşılığındaUlusal İttifak ile uzlaşmıştır.

679. Mahmud el Meşhedani’nin resmi sitesi: http://www.almashhadani.com/.

173 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Nitekim bu uzlaşma sonucu Parlamento Başkanı olarak el Irakiyye Listesi’nden Musullu Sünni Arap siyasetçi Üsame el Nuceyfi seçilmiştir.680

Irak parlamentosunda 26 komisyon aktif olarak faaliyet göstermektedir.681 Fede- ral düzeyde yasama faaliyeti yürüten Irak parlamentosunda ilgili komisyonların önemli bir etkinliği vardır. Komisyonlar paralel bakanlıklardaki faaliyetlere ve iş- leyişe dair bir denetleyici rol oynamakta, ilgili bakanları gerekli durumlarda meclise çağırıp sözlü sorular yöneltebilmektedir. Bununla birlikte Irak’ın tamamını temsil eden federal parlamentonun yasama faaliyetlerinin bölgesel parlamento üzerindeki etkisi sınırlı kalmaktadır.

4.2 IRAK YARGISI682

Irak Cumhuriyeti Devleti adına hukuku yorumlayan ve uygulayan mahkemeler düzenidir. Modern Irak tarihi boyunca Irak yargısı iktidardaki yöneticilerin baskıları karşısında bağımsızlığını oluşturma mücadelesi vermiştir. Ülkede yargı erkinin devlet içerisinde bağımsız ve saygın bir konumunu inşa etme çabası ilk olarak 1963 yılında 26 sayılı Yargı Otoritesi Kanunu ile belirginleşmiştir. Bu yasayla Mahkeme ve Yargıçlar İşleri Komisyonu yerine Yargıçlar Konseyi kurulmuş, Konsey üyeliğine Yargıtay Başkanı, Şer’i Yargıtay Konseyi Başkanı, Adli Denetim Heyeti Başkanı, Yargıtay Başkan Yardımcısı ve Adalet Bakanlığı’ndan üst düzey bir bürokrat getirilmiştir.683

Yargı Konseyi 1977’ye kadar görevini sürdürmüş, bu tarihte ilga edilen konseyin yerine Adalet Bakanı başkanlığındaki Adalet Konseyi kurulmuştur. Adalet Kon- seyi, siyasi otoriteyi temsil eden yürütme erkinin yargı erki üzerindeki kontrolü olarak kendisini göstermiştir. 9 Nisan 2003’te siyasi rejim devrilene kadar aynı şekliyle kalan Irak yargısı, 18 Eylül 2003’te çıkan 35 sayılı bildirgeyle yeniden şe- killendirilmiştir. Bu bildirgede Adalet Bakanlığı’ndan bağımsız olarak Irak yargı düzenini idare edecek ve hukuk devletinin tesisi için çalışacak bir Yargı Konse- yi’nin kurulması söyleminin altı çizilmiştir.684

680. Irak Ulusal Hareketi, kurulan yeni hükümetle birlikte Parlamento Başkanlığı, Stratejik Politikalar Ulusal Konseyi Başkanlığı, Cumhurbaşkanı yardımcılığı, Başbakan yardımcılığı, Maliye Bakanlığı, Tarım Bakanlığı, İletişim Bakanlığı, Eğitim Bakanlığı, Elektrik Bakanlığı, Endüstri ve Maden Bakanlığı, Bilim ve Teknoloji Bakan- lığı ve üç devlet bakanlığı elde etmiştir. Ayrıca Irak Ulusal Hareketi’nin güvenlik bakanlıklarından birine aday göstermesi hususunda anlaşmaya varılmıştır. 681. El lican, Meclisu’n Nuvvab, http://goo.gl/O4U1E2. 682. Irak Yüksek Yargı Konseyi resmi sitesi: http://www.iraqja.iq/. 683. Lemha tarihiyye – Meclis’ul Gazai’l Ala, El Sultatu’l Gazaiyye, http://www.iraqja.iq/history_assembly.php. 684. A.g.e.

174 4. IRAK’TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ

Irak Yargı Konseyi’nin adı yeni düzenlemeyle Yüksek Yargı Konseyi olarak değiş- tirilmiş ve üyeleri Yargıtay Başkanı ve iki yardımcısı, Devlet Şura Konseyi Başkanı, Genel Savcılık Başkanı, Yargı Denetim Heyeti Başkanı, Temyiz Mahkemeleri Baş- kanları ve Yargı Otoritesi Genel İdaresi Başkanı olan bir yargıç ya da Başsavcılık üyelerinden birisi olarak belirlenmiştir. Yüksek Yargı Konseyi’ne Yüksek Federal Mahkeme Başkanı’nın başkanlık etmesi onaylanmış ve bu konseyde KBY Yargıtay Başkanı ve yardımcıları ile KBY Başsavcı ve Yargı Denetim Heyeti Başkanlarının bulunması kararlaştırılmıştır. Irak anayasasının 87. maddesiyle de bu kurumsal yapı güçlendirilmiştir.685

Bugün Irak Yargısı teşkilat şemasına bakıldığında Yüksek Federal Mahkeme, Yük- sek Yargı Konseyi, Federal Yargıtay, Başsavcılık Kurumu, Yargı Denetim Heyeti, Federal Mahkemeler, Yargı Otoritesi Genel İdaresi öne çıkmaktadır.686 Bu organlar arasında en önemlisi kabul edilen Irak Yüksek Federal Mahkemesi, 2005 yı- lında 30 sayılı kararla kurulmuştur. Merkezi Bağdat’ta bulunan Yüksek Federal Mahkeme’ye federal hükümet ile bölgesel hükümetler arasındaki anlaşmazlıklara, kanun ve yasaların anayasayla uyumuna ve idari yargı kararlarına ilişkin itirazlara bakma gibi görevler verilmiştir. Daha sonra bu yasada yapılan bir düzenlemeyle İslam Hukuku uzmanlarının da Yüksek Federal Mahkeme üyesi olması ve Anaya- sa Mahkemesi’ne anayasa hükümlerini yorumlama hakkı verilmesi gibi değişik- likler gerçekleştirilmiştir.687

Yeni dönemde Irak yargısının bağımsız ve tarafsızlığı meselesi çeşitli vesilelerle tartışma konusu olmaya başlamıştır. Başbakan el-Maliki’nin kendi gücü üzerin- deki sınırları kaldırma ve muhaliflerini sindirmek için araç haline getirmeye ça- lıştığı yargı üzerinde doğrudan ve artan şekilde etki kurduğuna dair bir kanaat oluşmaya başlamıştır.688 Bu kanının oluşmasına sebep olan gelişmelerin ilki, 2010 seçimleri sonrası parlamentoda en fazla sandalye kazanan ve hükümeti kurma görevi verilmesi beklenen oluşuma dair anayasa maddesinin yorumlanması konusunda olmuştur. Yüksek Federal Mahkeme, hükümet kurma görevini seçimler- den galip çıkan Irak Ulusal Hareketi yerine seçim sonrası Ulusal İttifak adı altında birleşerek mecliste en fazla sandalye sayısına ulaşan Hukuk Devleti Koalisyonu ve Irak Ulusal İttifakına verilmesi noktasında bir anayasa yorumunun arkasında durmuştur. İkinci olarak, Federal Yüksek Mahkeme’nin el-Maliki’nin talebi üzeri-

685. A.g.e. 686. El Heyeti’l Gaziyye li’l Sultati’l Gazaiyye, El Sultatu’l Gazaiyye, http://www.iraqja.iq/ktahea.php. 687. Lemha tarihiyye – el Mahkemetu’l İttihadiyye, El Sultatu’l Gazaiyye, http://www.iraqja.iq/history_federal.php. 688. Toby Dodge, Iraq: From War to a New Authoritarianism (London: The International Institute For Strategic Studies, 2013), Kindle baskısı.

175 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

ne, hükümetin özerk ve güçlü kurumlar üzerinde doğrudan gözetim hakkı oldu- ğunu yönünde hüküm vermesidir. Bu çerçevede, Yolsuzluklar Komitesi, Bağımsız Yüksek Seçim Komisyonu, Merkez bankası ve İnsan Hakları Yüksek Komisyonu gibi kurumlar üzerinde el-Maliki’nin etki kurmasının yolunu açmıştır. Irak Yargı- sına yönelik bir diger eleştiri de, yargının Irak Cumhurbaşkanı Yardımcısı Tarık el Haşimi’nin ülke içerisinde terör olaylarına karıştığına dair doğrudan Irak Başba- kanlığı tarafından yürütülen bir operasyonun parçası haline geldiğidir.689 Ayrıca şeffaf olmayan yargılamalar sonucu verilen ve infaz edilen idam cezaları uluslara- rası insan hakları örgütlerini alarma geçirmiştir. İdamların çok yüksek rakamlara ulaşması, bunun siyasal sindirme girişimi olarak görülmesine ve yargının da buna alet edildiği yorumlarına sebep olmaktadır.690

Irak’ta yaşanan etnik-sekteryen bölünmüşlükten muaf olmayan bir yapı olarak Irak yargısının karşı karşıya sorunlardan birisi de can güvenliğidir. Irak yargısının çeşitli düzeyde üyeleri can güvenliği bağlamında ciddi tehdit altındadır. Nitekim Irak’ta 2003’ten bu yana muvazzaf 48 üst düzey yargıcın farklı zamanlarda kimliği belirlenemeyen silahlı gruplar tarafından öldürüldüğü bilinmektedir.691

4.3 IRAK MERKEZ BANKASI692

Irak’ta, Osmanlı egemenliği döneminde Osmanlı Lirası’nın yanısıra çeşitli Avrupa ülkelerinin de para birimleri kullanılmaktaydı. İngiliz egemenliği dönemindeyse Irak, Hindistan ekonomik sistemiyle birleştirilmiş ve bu dönemde Rupi dolaşıma girmiştir. 1931’de Londra’da Irak Para Komitesi oluşturulmuş ve Irak Dinarı İngi- liz Paundu’yla ilişkilendirilmiştir. Krallık talimatıyla 1947’de Irak Ulusal Bankası kurulmuş ve 1949’da Irak Para Komitesi ilga edilmiştir. 693

Irak’ta başlangıçta dış ticaret için verilen kredilerin alanı, devletin bankacılığı sanayi ve ziraat alanına yaymasıyla genişlemiştir. Bu dönemde Irak’ta Ziraat ve Sanayi Bankası, Emlak Bankası, İşbirliği Bankası ve İpotek Bankası gibi bankalar kurulmuştur. 1956 yılında Irak Ulusal Bankası, Irak Merkezi Bankası ilan edilmiş ve bu tarihten itibaren ülkedeki tüm bankacılık faaliyetleri kontrol edilmeye baş-

689. A. g. e. 690. “İnsan Hakları İzleme Örgütü Irak’taki idamlarda şeffaflık eksikliğini kınadı”, Yeni Türkiye, 18 Eylül 2012, http://goo.gl/8ahBRw. Erişim tarihi: 14Şubat 2013. 691. Şüheda Guzat, el Sultatu’l Gazaiyye, http://www.iraqja.iq/shheedq.php. 692. Irak Merkez Bankası resmi sitesi: http://www.cbi.iq/. 693. Tarih’ul bank’ul merkeziyyu’l Iraki, el Bank’ul Merkezi el Iraki, http://www.cbi.iq/arabic/history.html.

176 4. IRAK’TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ

lanmıştır. Yine bu tarihte Irak dinarı İngiliz poundu yerine Amerikan dolarıyla ilişkilendirilmiş ve 1 Irak dinarı 3.37 dolar seviyesini görmüştür.694

14 Temmuz 1964’te tüm bankacılık ve sigortacılık işlemleri yapan kuruluşlar ka- mulaştırılmıştır. 1987 yılına gelindiğinde Irak’ta bankacılık sektöründe sadece Irak Merkez Bankası, Rafideyn Bankası, Ziraat Bankası, Sanayi Bankası ve Emlak Bankası bulunmaktaydı. 1991 Körfez Savaşı’yla birlikte Irak dinarı büyük bir çö- küş yaşamış ve 3000 Irak dinarı 1 dolar seviyesini görmüştür. Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesiyle birlikte Irak’ta bankacılık da yeni bir döneme girmiştir.695 İşgal sürecinde bankacılık tarihinin en büyük hırsızlık vakalarından biri yaşan- mış, Saddam Hüseyin’in oğlu Kusey, Irak Merkez Bankası’ndan 1 milyar doları zimmetine geçirmiştir.696

Mevcut Irak Merkez Bankası’nın temellerinin atıldığı yeni dönemde, 19 Eylül 2003 tarihli Bankalar Kanunu çıkarılmıştır. 15 Ekim 2003 – 15 Ocak 2004 tarihleri arasında yeni Irak dinarı basılmıştır. 6 Mart 2004 tarihinde ise Irak Merkez Bankası Kanunu’nu çıkartılarak bağımsız Irak Merkezi Bankası kurulmuştur. Ku- ruluşunda 100 milyar dinar sermayesi bulunan bankanın başkanı Iraklı ekonomist Dr. Sinan el-Şebibi olmuştur.697 Dr. el-Şebibi zamanında Irak Merkez Bankası hızla modernleştirilmiş, dünya döviz piyasalarına uyumu sağlanmış ve ülkedeki siyasal istikrarsızlığına rağmen Irak dinarının döviz piyasalarında istikrarı temin edilmiştir.

Irak Merkez Bankası’nın sorumlulukları arasında enflasyon ve mali istikrarı kontrol etmek, para politikalarını uygulamak, devlet rezervlerini idare etmek, Irak Dinarı basmak ve bankacılık alanını düzenlemek gibi görevler bulunmaktadır.698 Bankanın Dinar rezervi 2006 yılı Aralık ayında 33 trilyon Dinar’ı aşmıştır. Mer- kezi Bağdat’ta bulunan Irak Merkez Bankası’nın Basra, Musul, Süleymaniye ve Erbil’de dört şubesi vardır.

Ancak 2012 yılı içindeki gelişmeler, Merkez Bankası’nın bağımsız statüsüne darbe vurmuştur. Ocak 2011 yılı başında Yüksek Federal Mahkeme’den istediği görü- şü alan Bsşbakan Maliki, diğer bağımsız kurumların üzerinde hâkimiyet kurmaya çalıştığı gibi, Merkez Bankası’na da müdahele etmiştir. El-Maliki önce Mart

694. A.g.e. 695. A.g.e. 696. Largest bank heist, ANEKI, http://www.aneki.com/largest_bank_heist.html. 697. Muhafız’ul bank’ul merkeziyyu’l Iraki, el Bank’ul Merkezi el Iraki, http://www.cbi.iq/arabic/thecbi.html. 698. Tarih’ul bank’ul merkeziyyu’l Iraki, el Bank’ul Merkezi el Iraki, http://www.cbi.iq/arabic/history.html.

177 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

2012’de bu kurum üzerinde hükümet denetimi tesis etmiş, Ekim 2012’de de kurumun başkanı Dr. el-Şebibi’yi, vazife gereği yurtdışında olduğu bir sırada, görevin- den uzaklaştırmıştır. Ayrıca Dr. El-Şebibi ve ekibinden 10 kişi hakkında, görevini kötüye kullanmak, yolsuzluk ve döviz spekülasyonu yapmaktan dava açılmıştır. El-Şebibi Ocak 2011’de el-Maliki hükümetine bağımsız kurumlar üzerinde denetim hakkı veren Yüksek Federal Mahkeme kararına eleştirel yaklaşımı ile de bilinmektetir.699

4.4 IRAK ORDUSU700

1920’lerde kurulan ve yedi kez darbe girişiminde bulunan Irak Ordusu, modern Irak tarihi boyunca siyaset üzerindeki etkinliğini hep korumuştur.701 İngiliz işgal döneminde ilk olarak Musa Kazım alayı kurulmuş ve Irak Silahlı Kuvvetleri’nin merkezi Bağdat olmuştur. 1931’de Irak Hava Kuvvetleri, 1937’de de Irak Deniz Kuvvetleri kurulmuştur. Irak ordusu, Irak-İran savaşı sırasında 1 milyon mevcuda ulaşmıştır.

ABD’nin 2003’te Irak işgalinin ardından Irak ordusunu tasfiye etmesinin gerekçe- leri arasında ordunun yeni dönemde siyasete müdahele etme imkanı kaldırmak da vardı.702 Ancak 23 Mayıs 2003’te dağıtılan Irak ordusunun yerine kurulan ‘Yeni Irak Ordusu’nun Irak’ın iç siyasi dengelerinde önemli bir unsur olarak tekrar be- lirmiştir. Yeni süreçte Irak Ordusu siyasette doğrudan etkin olmasa bile, orduyu kontrolü altında tutan güç, siyasetteki etkinliğini arttırmaktadır. Irak Ordusu, te- orik olarak Savunma Bakanlığı’na bağlı olarak faaliyet göstermektedir. Irak Sa- vunma Bakanı vekâleten Sünni kökenli Sadun Duleymi tarafından yönetilmekte, Irak Genelkurmay ve Müşterek Kuvvetler Başkanlığını ise Kürt kökenli Babekr Şevket Zebari yürütmektedir. Irak’ta fiili olarak başkomutanlık sıfatı ise Başbakan olarak Nuri el Maliki’dedir.

Irak Savunma Bakanlığı’na bağlı bulunan ordu, hava ve deniz gücünden ziyade kara ordusu olarak yapılandırılmıştır. Toplam asker sayısı kara kuvvetlerinde 193 bin, hava kuvvetlerinde ise, 5 bin civarındadır. İçişieri Bakanlığı’na ait birimler

699. Kenneth Katzman, “Iraq: Politics, Governance, and Human Rights,” Congressional Research Service, s. 15; Sinan Salahedddin, Sinan al-Shabibi, “Iraqi Central Bank Chief, Issued Arrest Warrant Over Corruption Allega- tions”, Huffington Post, 20 Aralık 2012, http://goo.gl/RRI9Qa. Erişim tarihi: 18 Şubat 2013. 700. Irak Savunma bakanlığı resmi sitesi: http://www.mod.mil.iq. 701. Mişel Goba, İnsihab’ul Guvvat’il Emrikiyye mine’l Irak ve avakıbih, El Cezire Araştırmalar Merkezi, 21 Mayıs 2011, http://www.aljazeera.net/NR/exeres/8B092274-190F-431E-A5A9-60D30E309116.htm. 702. Dodge, a. g. e.

178 4. IRAK’TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ

de dahil olmak üzere, Irak’ta güvenlik güçlerinin ana işlevi, ülkeyi dış tehditlere karşı korumak değil, ülkede düzeni tesis etmek ve devlet otoritesini nüfusa kabul ettirmektir.703 İç güvenlik alanında Bağdat ve ülkenin diğer bölgelerinde şiddet eylemlerinin hala sürdüğü görülmektedir. Bununla birlikte 2009 ve 2010’dan itibaren güvenlik dosyasının Irak hükümetine devredilmesi sonrası güvenlik alanında gözle görülür bir gerileme de yaşanmamıştır.

Irak güvenlik güçlerine dış güvenlik misyonu açısından baktığımızda, Irak’ın dört Arap ve iki Arap olmayan komşusu ile sınırları olduğuna dikkat çekmek gerekmektedir. Irak, kendi ifadesiyle komşu ülkelerden Irak’a “teröristlerin sızmasını” engelleyemediği gibi kendi topraklarından komşu ülkelere yönelik güvenlik tehdit- lerine de mani olamamaktadır. Dolayısıyla yaklaşık 3500 km uzunluğundaki Irak sınırlarının güvenliğinden bahsetmek mümkün değildir. Üstelik Irak’ın bu zaafiye- tin giderilmesi noktasında komşu ülkelerle işbirliği de oldukça sınırlı kalmaktadır.

Irak Genelkurmay Başkanı Babekr Zebari, Irak ordusunun ancak 2020 yılında tam anlamıyla hazır olabileceğini ve bu tarihten önce dış saldırılara cevap vere- meyeceğini ifade etmektedir.704 Bu şartlar altında Irak’ın olası bir dış müdahaleye karşı kendisini koruma imkânının bulunmadığı görülmektedir. Ayrıca Irak ordusunun teçhizat bakımından Amerikan envanterindeki teçhizat ile donatıldığı bilinmektedir. Bu durum ordunun ABD’ye bağımlılığının süreceği anlamına gel- mekte ve Irak-ABD askeri ilişkilerinin uzun soluklu olacağına işaret etmektedir.

Irak ordusunun, devletin diğer tüm kurumlarında olduğu gibi bir temsil sorununun da bulunduğu bilinmektedir.705 Irak ordusunun yapısı, ulusal olmaktan çok ülkedeki bölünmüşlüğü temsil etmekte ve bu bölünmüşlük içerisinde belirli bir grubun hâkimiyetini barındırmaktadır. Nitekim Irak Ordusundaki temsil sorunu Irak halkının farklı kesimlerinin güvenlik güçlerini sahiplenmesinin önünde bir engel oluşturmaktadır. Özellikle Sünni kesimler yeni dönemde askeri bürokrasi- de yükselme imkânının oldukça zor olduğundan şikayet etmektedir. Bu şartlarda Amerika’nın çekilmesiyle birlikte Sünni kesimlerde yeniden silahlanmanın baş- göstereceğine dair kaygılar gündeme gelmektedir.706

703. A. g. e. 704. Gaidun askeri: el Irag len yestedıya’d difa an nefsihi bişeklin kamil gable 2020, Reuters Arabic, 30 Ekim 2011, http://ara.reuters.com/article/topNews/idARACAE79T0LJ20111030. 705. Irak anayasasının 9. maddesi Irak güvenlik güçlerinin hiçbir ayrımcılığa maruz bırakılmaksızın tüm kesimlerin ağırlığı gözetilerek oluşturulmasını öngörmektedir. Bkz. http://www.parliament.iq/dirrasd/2009/01/tad.pdf. 706. Kenneth M. Pollack, With a Whimper, Not a Bang, Brookings, 21 Ekim 2011, http://www.brookings.edu/ opinions/2011/1021_iraq_pollack.aspx.

179 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Mevcut yapıda Irak Ordusunun subay sınıfında eski ordudan kalma subaylarla eski rejime muhalif olan siyasi hareketlerin silahlı kollarından gelen subaylar ba- şat rol oynamaktadır. Bu noktada eski ordudan kalan subaylar yeni rejime bağlılık sınavı vermekte, yeni subaylar ise düzenli ordu eğitimi ve deneyimi noktasında sıkıntılar yaşamaktadır. Eski subaylar yeni subayları ehliyetsizlikle ve İran’ın “nü- fuz ajanı” olmakla, yeni subaylar da eski subayları Baas Partisi yanlısı olmakla ve muhtemel darbelere zemin hazırlamakla suçlamaktadır.707

4.5 IRAK POLİSİ708

Irak Polis Gücü, ilk olarak 1920 yılında 72 sayılı Polis Beyannamesi ile Iraklı süva- ri, piyade ve sınır birliklerinden oluşturulmuştur. İlk Irak polis gücü yönetimin- de 2 Iraklı Subay, 92 Iraklı ve Hindistanlı komiser, 22 İngiliz subay ve 71 İngiliz personel görev almıştır. 1921 yılında kurulan hükümetle Irak İçişleri Bakanlığı’na bağlı olarak polis gücü yapılandırılmış, 1922’de ise tüm vilayetlere bir polis mü- dürü atanmıştır. Ancak bu dönemde Irak polis güçlerinin yönetimi Irak ve İngiliz subaylarının ortak kontrolünde olmuştur.709

1930 yılında Irak ve İngiltere arasında anlaşma imzalandıktan sonra Irak polisinin tüm kontrolü Iraklı subaylara geçmiştir. Bununla birlikte bu tarihten itibaren Iraklı üst düzey polis memurlarının eğitimi için her yıl Londra’ya öğrenci gönde- rilmiştir. 1940, 1941, 1943, 1944, 1950, 1951 ve 1952 yıllarında Irak polisinin kurumsal yapısını düzenleyen çeşitli kanun ve kararnameler çıkartılmıştır. Kurum- sal yapısı güçlendirilen Irak polisi başlığı altında Irak Gizli Polisi ve Irak Genel İstihbarat Müdürlüğü faaliyet göstermiş, bu durum 2003’te Irak’ın işgal edilmesi- ne kadar devam etmiştir.710

Irak işgali sonrası Irak ordusunun aksine Irak polis gücü ilga edilmemiş, ancak Irak İçişleri Bakanlığı’na bağlı olarak 9 Nisan 2003 tarihinde yeniden yapılandırıl- mıştır. Sayısı bugün 125 bini bulduğu söylenen Irak polis gücüne katılan memurlar birkaç haftalık eğitimden geçirilmiş, teşkilat içerisinde eskiden görev yapmış kişilerse sadece 3 haftalık bir eğitim programına tabi tutulmuştur.711 Irak İçişleri

707. Beşir Nafi, El Irak, Tehaddiyat ma ba’de’l insihabi’l askeri el Emeriki er Resmi, El Cezire Araştırmalar Mer- kezi, 17 Kasım 2011, http://www.aljazeera.net/NR/exeres/84405CDC-B737-44C8-93CD-AD0D12C8E223.htm. 708. Irak İçişleri Bakanlığı resmi sitesi: http://www.moi.gov.iq/. 709. Tarih’uş Şurtati’l Irakiyye, el Mevkıu’r resmi li’l müdiriyyeti’l amme li şurtati muhafazati Babil, http://www.ipbabylon.com/news.php?action=view&id=42. 710. A.g.e. 711. El Şurdatu’l Irakiyye, El Cezire, http://www.aljazeera.net/news/pages/01b7993d-198f-4aa9-a92e-8369d1fec4ee.

180 4. IRAK’TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ

Bakanlığı’na712 bağlı faaliyet gösteren Irak polisi üzerinde 2003’ten bu yana 5 bakan etkinlik göstermiştir.713

Irak Polis Gücü, Irak İçişleri Bakanlığı’nın tanımladığı üzere bakanlığa bağlı olarak faaliyet gösteren ve “kanunların uygulanması sorumluluğu” olan bir birimdir. Irak polisi, rejimi korumak, güvenlik devriyeleri düzenlemek, suçluları yakala- mak ve trafik akışını sağlamak gibi bilinen polis görevlerini yerine getirmektedir. Başlangıçta ABD tarafından silahlanmasına izin verilmeyen Irak polisi, güvenlik sorununun tırmanması sonrasında silahlanabilmiştir.714

Irak Polisi, Irak Polis Hizmeti, Federal Polis ve Destek Güçleri adlı üç ayrı yapıdan oluşmaktadır. Irak Polis Hizmeti birimi ülke çapında asayişi sağlamaktan sorumlu iken, Federal Polis özel operasyonlardan sorumlu birim olarak çalışmakta, Des- tek Güçleri ise sınır güvenliği, koruma hizmetleri ve hapishanelerin kontrolü gibi alanlarda faaliyet göstermektedir. Ayrıca Irak İçişleri Bakanlığı’na bağlı olarak Irak polis gücü çerçevesinde faaliyet gösteren bir istihbarat birimi de bulunmaktadır.

Irak polisinin temel sorunlarından birisi de Irak ordusunda olduğu gibi temsil sorunudur. Irak’ta iç savaş tansiyonunun arttığı dönemde Irak polis gücünün de bu kanlı savaşa karıştığı, hatta gündüz polis, gece milis güç olarak faaliyet göster- diği ifade edilmiştir.715 Ülke içerisindeki bölünmüş yapıyı temsil eden bir kurum olarak Irak Polis Gücü içerisinde ve eski-yeni polis subayları arasında da belirli bir uyumun yakalandığını söylemek zordur.

4.6 IRAK ULUSAL İSTİHBARAT SERVİSİ716

Irak Ulusal İstihbarat Servisi, 2003 sonrası ilga edilen Irak Genel İstihbarat Servi- si’nin yerine kurulan ulusal istihbarat servisidir. İlga edilen Irak Genel İstihbarat Servisi, daha çok dış istihbarat alanında çalışmakta, iç istihbarat konusunda ise Irak Emniyet Genel Müdürlüğü ile koordineli hareket etmekteydi. Kurumsal olarak İçişleri Bakanlığı’na bağlı olan eski Irak Genel İstihbarat Servisi, doğrudan Devrim Komuta Konseyi’nden direktifler almaktaydı.

712. Irak İçişleri Bakanlığı resmi sitesi: http://www.moi.gov.iq. 713. A.g.e. 2003 sonrası İçişleri Bakanlığı yapan isimler sırasıyla şöyledir: Nuri el Bediran (1.9.2003-6.4.2004), Semir el Sumaydai (7.4.2004-6.5.2004), Felah el Nakip (7.5.004-31.5.2004), Bakır Cebr el Zubeydi (1.6.2005- 2006), Cevad Bolani (2006-2010). 714. El Şurdatu’l Irakiyye, El Cezire, http://www.aljazeera.net/news/pages/01b7993d-198f-4aa9-a92e-8369d1fec4ee. 715. A.g.e. 716. Irak Ulusal İstihbarat Servisi’nin resmi sitesi: http://www.inis.iq/.

181 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

İlga edilen Irak Genel İstihbarat Servisi’nin kökleri 1964-1966 yıllarında Baas Partisi Özel Güvenlik Birimi’ni kurma görevi verilen Saddam Hüseyin’in kurdu- ğu Hanin Servisi’ne dayanmaktaydı. Bu kurum 1968’te Özel Servis, 1973’te İstih- barat Başkanlığı, 1983’te ise İstihbarat Servisi adını almıştır. 1980’lerden sonra kurumun başına sırasıyla Saddam’ın kardeşleri Barzan Tikriti ve Sebavi Hasan getirilmiştir. Saddam dönemi boyunca Genel İstihbarat Servisi’nin yanısıra Genel Askeri İstihbarat Müdürlüğü, Özel Güvenlik Servisi, Emniyet Genel Müdürlüğü ve İçişleri Bakanlığı gibi kurumlar da Cumhurbaşkanlığı’na bağlı şekilde çeşitli istihbarat faaliyetleri yürütmüştür.

2003 işgalinin ardından Paul Bremer, Irak güvenlik güçlerinin ilga edildiğini du- yurmuş, ancak işgale karşı direnişin yükselmesiyle Irak güvenlik güçlerinin hızlı bir şekilde yeniden yapılandırılması gündeme gelmiştir. Aralık 2003’te İyad Allavi ve işgal sonrası ilk İçişleri Bakanı olan Nuri Bediran’ın Washington ziyareti sıra- sında CIA’nın da desteğiyle Irak istihbaratının yeniden yapılandırılması meselesi görüşülmüş ve bu dönemde Genel Güvenlik Direktörlüğü kurumsal adı altında çalışmalar yapılmıştır.717

Bu süreçte Irak İçişleri Bakanı Nuri Bediran aynı zamanda Genel Güvenlik Di- rektörlüğü’nün oluşturulması çalışmalarını yürütmüş ve eski döneminin Irak İs- tihbarat Servisi mensuplarından bu kuruma alımlar yapılmıştır. İbrahim el Cena- bi’nin adının kurum başkanlığı için geçtiğini dönemde kurum için 500 ila 2000 kişilik bir kadro alımı gerçekleştirildiği medyaya yansımıştır. Ancak CIA ile güçlü bağlantılarıyla bilinen bir başka Iraklı politikacı Ahmed Çelebi, kurulmakta olan gizli servisin Baas Partisi üyelerinden oluşturulmasını şiddetle eleştirmiştir.

Nihayet Nisan 2004’te Paul Bremer’in imzasıyla Geçici Irak Yönetimi’ne Genel Güvenlik Direktörlüğü yerine Irak Ulusal İstihbarat Servisi (INIS) adı altında bir yapılanmaya gidilmesi yetkisi verilmiş ve kurumun başına General Muhammed Şehvani getirilmiştir. Şehvani, 1955-1984 yılları arasında Irak ordusunda görev yap- mış, 1990’da İngiltere’ye sığınmış bir subaydır. 1996’ta CIA’nın Irak’ta başarısız bir darbe girişiminde rol alan Şehvani, Irak’a 2003 sonrası girmiştir. Şehvani, özellikle İran’ın Irak’taki faaliyetlerini ve İran’a yakın grupları takip altına almış, bu dönem- de INIS’ın bazı ajanları Bedir Organizasyonu tarafından tasfiye edilmiştir.718Ancak Irak hükümeti ile INIS Şefi Muhammed Şehvani de anlaşamamış, Beyaz Saray ile

717. Dana Priest, Robin Wright, Iraq Spy Service Planned by U.S. To Stem Attacks, Washington Post, 11 Aralık 2003. 718. Ned Parker, Iraq’s spy chief accuses Badr militia of killing agents, Middle East Online, 14 Ekim 2004, http://www.middle-east-online.com/english/?id=11578.

182 4. IRAK’TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ

Irak Bakanlar Kurulu arasında Şehvani gerilimi bir süre devam etmiştir.719 Sonun- da Irak Başbakanı Nuri el Maliki, INIS Şefi Şehvani’yi görevden almıştır. Başbakan Maliki’nin INIS içerisindeki ‘temizlik operasyonu’ devam etmiş, kurumun Başkan Vekili General Züheyr el Ğurbavi de bir süre sonra görevinden alınmıştır.720

Bu dönemde Başbakan Maliki’nin kendi büro müdürü Tarık Necm Abdullah’ı INIS Şefi olarak atamak istediği konuşulmuştur. Nitekim Tarık Necm, INIS Şefliği göre- vinin boş kaldığı süreçte Başbakanlık ile INIS arasındaki ilişkiyi yönetmiştir.721 Son günlerde ise Bağdat Operasyonlar Birimi Sözcüsü Tuğgeneral Kasım Ata’nın Korge- neral rütbesine yükseltilip vekâleten INIS Şefi olarak atandığı konuşulmaktadır.722

Irak yasalarına göre Irak Ulusal İstihbarat Servisi Şefi, Başbakan ve Bakanlar Ku- rulu nezdinde müsteşar olarak çalışmakta ve ulusal güvenlik politikalarının belirlenmesine katkıda bulunmaktadır.723 INIS’ın temel görevi Irak Ulusal Güvenliğini tehdit edebilecek, terörizm ve isyan, uyuşturucu, silah kaçakçılığı, organize suçlar, casusluk gibi alanlarda istihbarat toplamak ve istihbarat faaliyetleri yürütmektir.724

4.7 KÜRT BÖLGESEL YÖNETİMİ PARLAMENTOSU725

Erbil, Süleymaniye ve Dohuk’u içerisine alan Kürdistan Bölgesel Yönetimi çer- çevesinde yasama görevini sürdüren parlamentonun adıdır. 1991 Körfez savaşı sonrası 36. Paralel’in kuzeyinde uçuşa yasak bölge ilan edilmesiyle Saddam Hüse- yin bu bölgedeki tüm kamu kurumu hizmetlerini dondurmuş ve bu süreçte bölge kendi imkânlarıyla bu kurumları tekrar oluşturmuştur. Bugün KBY parlamentosunda, bölgede etkin olan KDP, KYB, Gorran, Kürdistan İslam Birliği, Kürdistan İslami Cemaati, Kürdistan İslami Hareketi, Türkmen Demokratik Hareketi, Kel- dani Süryani Asurî Halk Konseyi gibi partiler bulunmaktadır. 111 sandalyeli KBY Parlamentosunun Başkanı KDP üyesi Dr. Kemal Kerküki, Başkan Yardımcısı ise KYB üyesi Dr. Arslan Bayez’dır.

719. Mareke samıta beyne Bağdad ve Vaşinton havle cihazi’l muhaberat, Mareb Press, 8 Mart 2007, http://marebpress.net/news_details.php?lng=arabic&sid=4970. 720. El Maliki yugilu mesulu’l cihazil muhaberat bi sebebi gazaya’l fesad, al Maraya News, 3 Ekim 2009, http://almarayanews.com/new/permalink/749.html. 721. El Maliki yemnahu müdire mektebihi icaze meftuha ve tuayyinu müdiren bil vikale, Nakhel News, 23 Ocak 2011, http://www.nakhelnews.com/pages/news.php?nid=5307. 722. Ata seyetesellemu mansaben refiu’l musteva fi’l muhaberat, Baghdad News, 9 Şubat 2012, http://www.baghdad-news.com/home.asp?mode=more&NewsID=45233&catID=21. 723. Cihazu’l muhaberati’l vatani el Iraki, Iraqi National Intelligence Service, http://www.inis.iq/. 724. Coalition Provisional Authority Order Number 69, http://goo.gl/W0vEpR. 725. KBY Parlamento resmi sitesi: http://www.kurdistan-parliament.org/.

183 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

KBY Parlamentosunun oluşturulduğu 1992 yılında bölge çapında ilk genel se- çimler gerçekleştirilmiş, bu tarihten itibaren 13 yıl boyunca herhangi bir seçim yapılmamıştır. 105 üyeli parlamento için 1992’de Erbil, Süleymaniye ve Dohuk’un yanısıra Diyala’nın bazı bölgeleri de seçim sürecine katılmış, bu seçimlerde Me- sud Barzani liderliğindeki KDP 51, Celal Talabani liderliğindeki KYB 49 sandalye kazanmıştır. % 7 barajının uygulandığı seçimlerde Asurîlere 5 sandalye kotası ay- rılmıştır. 971.953 oyun kullanıldığı1992 seçimleri sonucu KDP ve KYB koalisyon hükümeti kurmuş, ancak bu birliktelik taraflar arası çatışmaların başladığı 1994- 1995’li yıllarda son bulmuştur.726

2005 yılında Irak genelinde gerçekleştirilen yerel seçimlere paralel olarak KBY’nin hâkim olduğu Erbil, Süleymaniye ve Dohuk’ta da parlamento seçimleri gerçek- leştirilmiştir. KDP ve KYB 30 Ocak 2005’te gerçekleştirilen bu seçimlere KDP kökenli Neçirvan Barzani liderliğindeki Kürdistan Listesi şemsiyesi altında ittifak yaparak girmiş ve sandalye sayısı 111’e çıkartılan parlamentoda 104 sandalye kazanmıştır. Ali Bapir liderliğindeki Kürdistan İslami Cemaati’nin 6 milletvekili çıkardığı seçimlerde Kürdistan Emekçiler ve İşçiler Partisi 1 milletvekili çıkarta- bilmiştir. 13 yıl sonra gerçekleşen 2. KBY Parlamento seçimlerinde oy kullananla- rın sayısı 1992 seçimlerine göre neredeyse iki kat artarak 1.753.919’u bulmuştur. Üstelik bu seçimlere Diyala bölgesi katılmamıştır.727

KBY parlamentosu için düzenlenen üçüncü seçimler, yine Irak çapında düzen- lenen yerel seçimlere paralel olarak 2009 yılında gerçekleştirilmiştir. Bu kez li- derliğini KYB kökenli Berham Salih’in yaptığı KDP-KYB ittifakı olan Kürdistan Listesi 59, Gorran Listesi 25, Kürdistan İslam Birliği, Kürdistan İslami Cemaati, Kürdistan Sosyalist Partisi ve Kürdistan Emekçiler ve İşçiler Partisi’nin oluştur- duğu Hizmet ve Reform Listesi 13, Kürdistan İslami Hareketi 2 sandalye kazan- mıştır. 11 sandalyenin Türkmen, Asurî ve Ermeni azınlıklara ayrıldığı bu seçim- lerde Türkmen Demokratik Hareketi ve Keldani Süryani Asurî Halk Konseyi gibi partiler 3’er sandalye kazanmıştır. 2009 seçimlerinde oy kullananların sayısı ise 1.866.264 olmuştur.728

KBY parlamentosunda faaliyet gösteren çok sayıda komisyon bulunmaktadır. Bu komisyonlar Tarım ve Sulama, İletişim ve Belediyeler, Kültür, Maliye Ekonomi İşleri, Genel ve Yükseköğretim, Sağlık ve Sosyal İşler, İçişleri, Konut ve İmar, İnsan Hakları,

726. Kurdistan Elections 19 Mayıs 1992, http://www.oocities.org/capitolhill/congress/1154/parl.htm. 727. Tarihu intihabati’d devreti’s saniye, Kurdistan Parliament, http://www.kurdistan-parliament.org/default.aspx?page=sitecontents&c=Parliament-History2005. 728. Third Term 2009, Kurdistan Parliament, http://www.kurdistan-parliament.org/default.aspx?page=sitecontents&c=Parliament-History2009.

184 4. IRAK’TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ

Endüstri, Enerji ve Mineraller, Kürdistan Anayasası, Hukuk İşleri, Peşmerge, Diyanet İşleri ve Vakıflar, Ulaşım ve Kadın Hakları komisyonlarıdır. Bu gibi alanlarda KBY parlamentosunun çıkardığı yasalar, Irak’ın federal anayasasına bölge açısından ön- celikli uygulama imkânı sağlamaktadır. Nitekim Irak Anayasasının 162/2.maddesi bölgesel yönetimin yasaları ile federal yasalar çatıştığında bölgesel yönetiminfederal yasaların uygulamasında değişikliğe gidebileceğinden söz etmektedir.

4.8 PEŞMERGE729

Kürdistan Bölgesel Yönetimi içerisinde faaliyet gösteren resmi güvenlik kurumudur. KBY ordusu olarak da tanımlanabilecek bu kurum,730 1920’lerden itibaren Irak’taki merkezi otoriteye karşı uzun süre mücadele etmiştir. Berzenci isyanın- dan beri çeşitli ayaklanmaları yürüten bu oluşum Molla Mustafa Barzani kont- rolündeki KDP’nin milis/gerilla güçleri olarak öne çıkmıştır. Molla Mustafa Bar- zani, peşmerge kuvvetleriyle 1961 ve 1974 yıllarında Bağdat yönetimine karşı iki ayrı ayaklanmayı yönetmiştir.

Bununla birlikte 1975’ten itibaren KDP içerisinde bölünme yaşanmış, Talaba- ni-Barzani çatışması olarak su yüzüne çıkan gerilimde peşmerge güçleri de bölün- müştür. KYB’nin ortaya çıktığı dönemde KDP ve KYB’ye bağlı peşmerge güçleri arasında şiddetli çatışmalar yaşanmıştır. 1980 yılında İran-Irak savaşında rol alan peşmerge güçleri, 1990’da Körfez Savaşı’na katılmıştır. 1991 yılında ayaklanan KDP ve KYB öncülüğündeki Kürt gruplar, 1995 yılında yine kendi aralarında şid- detli bir çatışmaya tutuşmuşlar, bu çatışma ancak 1998’de imzalanan Washington anlaşmasıyla son bulmuştur.

Peşmerge kuvvetleri 2003’te gerçekleşen Irak işgali sürecinde özellikle Süleymani- ye, Erbil, Dohuk, Kerkük ve Musul çevrelerinde Kürt nüfusun yaşadığı bölgelerde operasyonel faaliyetler yürütmüştür. 2005 yılında Irak Genel Kurmay Başkanlığı Peşmerge kuvvetlerinin yeni Irak ordusu bünyesine katılacağını açıklamıştır.731 Resmi olarak bu katılım sağlansa da KBY bu güçlerin kontrolünü elinde tutmuş, kurulan Peşmerge Bakanlığı’yla sayıları 200 bini bulan KDP ve KYB gerilla kuvvetleri yeniden organize edilmiştir.732 Günümüzde Peşmerge Bakanı Cafer Musta-

729. Peşmerge Bakanlığı resmi sitesi: http://www.witebej.com. 730. Irak anayasasının 166/5. maddesi bölgesel yönetimlerin polis ve diğer güvenlik kurumlarını oluşturma hak- kına sahip olduğunu kayıt altına almaktadır. Bkz. http://www.parliament.iq/dirrasd/2009/01/tad.pdf. 731. Babekr Zibari: el Beşmerge lem teud milişiyyen ve setudmecu fi’l ceyşi’l cedid, Kurdistan Regional Gover- nment, 15 Nisan 2005, http://www.krg.org/articles/detail.asp?rnr=81&lngnr=14&smap=01010100&anr=2357. 732. Vezir’ul beşmerge: Adedi guvvat beşmerge 200 elf, Ministery of Peshmarga, 3 Şubat 2011, http://witebej. com/A_WitarDireje.aspx?Cor=Chawpekewtin&Jimare=28.

185 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

fa Ali, Bakanlık Müsteşarı Enver Osman Ferec, Bakanlık Genel Sekreteri ise Cab- bar Yaver’dir. Ayrıca KBY bünyesinde Genelkurmay Başkanlığı da oluşturulmuş ve bu yapı da Peşmerge Bakanlığı’na bağlanmıştır.

Peşmerge güçleri, ülke çapında güvenliğin sağlanması görevinin merkezi yöne- tim ve bölgesel yönetim arasında paylaşılmış olması nedeniyle çeşitli sorunlara da neden olmaktadır. Bağdat’taki merkezi yönetim kendisine tehdit olarak gör- düğü Peşmerge güçlerinin sayısının azaltılmasını istemektedir.733 Nitekim Diyala gibi Araplar ve Kürtler arasında anlaşmazlık yaşanan bölgelerde Irak Ordusu ile peşmerge güçleri arasında sıcak çatışmaların yaşandığı bilinmektedir.734 Güvenlik güçlerinin kontrolü konusunda yaşanan bu ikilem ve bölgesel yönetimin kendi güvenlik gücüne sahip olması ileride taraflar arasında yaşanabilecek sıcak çatış- maların da habercisi gibidir.

Bağdat ile Erbil arasında konuya ilişkin sorunlardan bir diğeri de peşmerge güç- lerinin bütçesidir. Bağdat yönetimi, Erbil’deki yönetimin güvenlik konsepti çerçe- vesinde beslemekte olduğu bu büyük gücü finanse etmek istememektedir. Buna karşılık Irak güvenlik güçlerinin bütçesi noktasında da Erbil yönetiminin çeşitli itirazları söz konusudur. Öyle ki Irak ordusunun ağır silahlarla donatılması çaba- ları, içeride Kürt grupların koyduğu bariyerlerle karşılaşmaktadır. Örneğin Bağ- dat’ın 18 adet F-16 uçağı siparişi vermesi Irak iç politikasında hararetli tartışma- lara sebep olmuştur.735

4.9 ASAYİŞ736 – PARASTİN - ZANİYARİ

Kürdistan Bölgesel Yönetimi (KBY) içerisinde faaliyet gösteren resmi güvenlik kurumudur. KBY polisi olarak da tanımlanabilecek bu kurum 1992 yılında kurul- muş, 1993 yılında aktif hale gelmiştir. Bununla birlikte bölgede en etkili iki parti olan KDP ve KYB, kendi bölgelerinde kendi asayiş birimlerini oluşturup kontrol etmişlerdir. 20 Kasım 2004’te Kürdistan Parlamentosu’nun çıkardığı yasa ile bu kuruluşlar bakan düzeyinde ve doğrudan Kürdistan Bölgesel Yönetim liderine bağlı olacak şekilde birleştirilmiştir.737

733. A.g.e. 734. İştibakat beyne cunud Iragiyyin ve milişiyat’il beşmerge, Al Watan Online, http://www.alwatanonline.com/ flash_news.php?id=6219. 735. El Ubeydi mundehişun min itiraz’il Ekrad ala azmi Bağdad şerae tairatin mugatile, Radio Al Nas, 11 Eylül 2008, http://www.radioalnas.com/news_view_851.html. 736. KBY İçişleri Bakanlığı tarafından yönetilen Nawxo News Agency için: http://www.radionawxo.org. 737. Human Rights in the Kurdistan Region of Iraq, Amnesty International, s. 9, http://goo.gl/oP8VOD.

186 4. IRAK’TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GÜVENLİK GÜÇLERİ

KBY’deki yasal statü bakımından Asayiş’in görevi halkı korumak, güvenlik ve istikrarı sağlamak, terörizm, casusluk ve uyuşturucu ticaretiyle mücadele etmek şeklinde belirlenmiştir. Mali ve idari olarak özerk bir kuruluş olan Asayiş’in baş- kanı doğrudan KBY Başkanı tarafından belirlenmektedir. Bununla birlikte resmi- yette tek bir kurum olan Asayiş, fiili olarak KDP ve KYB’nin kontrolleri altında ayrı iki yapı olarak çalışmaktadır. Asayiş’in Süleymaniye bölge sorumlusu Seyfed- din Ali Ahmed, Erbil bölge sorumlusu ise İsmet Arguşi’dir.738

Uluslararası Af Örgütü gibi insan hakları kuruluşları Asayiş’in hukuk üstü bir yapı olduğuna dikkat çekmekte, kurumun parçalı yapısından bahsetmekte ve hukuk- suz uygulamalarının altını çizmektedir. Af Örgütü’ne göre Asayiş Kurumu, KBY parlamentosu dâhil herhangi bir kurumun denetime tabi tutulmamaktadır. Yine Af Örgütü, Asayiş Kurumu’nun tutuklulara işkence ve kötü muamele uyguladı- ğını ve insan hakları standartlarına riayet etmediğini savunmaktadır.739 KBY ise Af Örgütü’nün bu raporuna oldukça sert bir dille tepki vermiş, raporda bilgilerin eski, verilerin önyargılı olduğunu öne sürerek Af Örgütü’nün belirli bir ajanda çerçevesinde bu raporu yayımladığını iddia etmiştir.740

Kürdistan Bölgesel Yönetimi içerisinde istihbarat faaliyetleri yürüten güvenlik ku- rumlarına bakıldığında bu alanda da bir bölünmüşlükle karşılaşılmaktadır. Böl- gede etkin olan KDP’nin Parastin adlı istihbarat teşkilatı, KYB’nin de Zaniyari adlı ayrı bir istihbarat teşkilatı vardır. Parastin Teşkilatı’nın başında Mesud Barza- ni’nin oğlu Mesrur Barzani, Zaniyari’nin başında ise Celal Talabani’nin oğlu Pavel Talabani bulunmaktadır. Her iki kurumunda kendilerine ait gizli tutukevleri bu- lunduğu iddia edilmekte, KDP ve KYB aleyhine faaliyette bulunan gazeteci, yazar ve akademisyenlerin baskı altında tutulduğuna dikkat çekilmektedir.741

Hâlihazırda bu iki örgütün birleştirilmesi noktasında hem Kuzey Irak’taki muhalefet partisi Gorran’ın hem de uluslararası insan hakları örgütlerinin tavsiyele- ri bulunmaktadır. Nitekim Kuzey Irak parlamentosu böyle bir birleşmenin yasal altyapısının hazırlanması noktasında adımlar atarak her iki örgütün şefini parlamentoya davet etmiştir.742 Ancak şu ana kadar bu iki yapı birleştirilemediği gibi belirli bir yargı denetimi ve gözetimi altına da alınamamıştır.

738. A.g.e. s. 9. 739. A.g.e. s. 9. 740. Statement in response to Amnesty International Report, Kurdistan Regional Government, 20 Nisan 2009, http://www.krg.org/articles/detail.asp?anr=28956&rnr=&areanr=60&smap=02010000&lngnr=12. 741. Human Rights in the Kurdistan Region of Iraq, Amnesty International, s. 10, http://goo.gl/xWOUpy. 742. Barleman Kurdistan yagidu ictimaan li tevhidi muessesetey Parastin ve Zaniyari el usbuu’l mugbil, Lalish Duhok, 8 Ocak 2011, http://www.lalishduhok.com/2010-10-12-15-22-02/2011-01-05-15-02-34/1191--qq-qq-.html.

187

5. MEDYA

Irak’ta, modern manada ilk gazete Curnal el Irak adıyla 1816 yılında Bağdat’ta ba- sılmaya başlanmıştır.743 William A. Rugh bu gazetenin, Arap dünyasında, Arap ya- zarlar tarafından Arap okuyucular için yazılmış ilk gerçek anlamda Arap gazetesi olduğunu belirtmektedir. Irak’taki Osmanlı idaresi tarafından Arapça ve Türkçe basılmıştır. Okuyucu kitlesi asker ve sivil bürokrasi ve eğitimli elit zümrelerdir.744 Osmanlı yönetimi yanlısı tutum aldığı ve genelde yerel olaylara yer verdiği rivayet edilen gazetenin bugün elde kalmış bir basılı nüshası olmadığı için745 günümüzde Irak’ta Basın Günü olarak kutlanan 15 Haziran, Osmanlı Valisi Midhat Paşa’nın kurduğu, 1869’da yayın hayatına başlayan ve yazılı nüshaları hala korunmakta olan haftalık El-Zevre gazetesinin ilk sayısının piyasaya sunulduğu gündür.746

İkinci Meşrutiyet dönemi öncesi medyası siyasi muhalefetin sesi olmak gibi bir nitelik taşımamış, daha çok merkezi hükümetin reform gayretleri konusunda halkı aydınlatmaya çalışır bir çaba içinde olduğu görünümünü vermiştir. 1908’de İkinci Meşrutiyet’in ilanı ile birlikte sansürün hayli gevşetilmesi adeta bir medya

743. Philip Mattar (ed), Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa, (Detroit: Macmillan Reference USA, 2 edition, 2004), Vol. 4, s. 1678. 744. William A. Rugh, “Arab Cultures and Newspapers”, içinde Shannon E. Martin, David A. Copeland, The Function of Newspapers in Society: A Global Perspective (Wesport, CT: Praeger Publishers, 2003), s. 16. 745. “A History of Media in Iraq,” Woolly Days, http://nebuchadnezzarwoollyd.blogspot.com/2007/10/history-of-media-in-iraq.html, Erişim tarihi: 2 Mayıs 2012. 746. A.g.e. ve Edmund A. Ghareeb, Historical Dictionary of Iraq (Lanham, Maryland: Scarecrow Press, Inc., 2004), s. 159.

189 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

devrimine yol açmıştır. Yayınların çoğunun uzun soluklu olmayı başaramadığı bu ortamda, halkın endişelerine tercüman olmayı becerenler ve yöneticilerle ya- şanan sıkıntıları gündeme taşıyanlar kalıcı olmayı becerebilmiştir. Bu dönemde çoğu hükümet hakkında eleştirel görüşlere sahip yaklaşık 70 süreli yayın Irak’ta –çoğunlukla Bağdat, Basra ve Musul’da olmak üzere- faaliyet göstermiştir. Mesela Arapça konuşan bölgelerin Osmanlı idaresi tarafından ihmal edildiği algısını ve Türkçe’nin Arapça’ya tercih edilmesinin bütün Arapları Osmanlı’ya karşı birleşti- rebileceğini iddia eden yazılar o dönemin Irak basınında yer alabilmiştir. 1912 yılı Bağdat’ını gözlemleyen bir İngiliz görevlisi Türklere eleştirel yaklaşan fikirlerin serbestçe ifade edilmesinden duyduğu şaşkınlığını gizleyememiştir.747

1914 sonrasında yayın dünyası bazı kısıtlamalarla karşılaşmaya başlamıştır. Bun- lara rağmen, Osmanlı Devleti’nin 1917 yılında bölgeden çekildiği sırada Irak’ta yayınlanmaya devam edebilmiş çok sayıda gazete ve dergi mevcuttur. 1917-1921 İngiliz işgali döneminde bu yayınların çoğu kapanmışken, yenileri yayınlanmaya başlamış ve 1921 yılında Kral Faysal’ın tahta oturması sonrası medya faaliyetleri kısmi bir serbestlik içinde devam etmiştir. 1925 yılında çıkartılan Irak Anayasası ile sağlanan bir takım haklarla basın-yayın alanında gazeteciler yeni güvenceler kazanmışlardır. 1958 yılına kadar süren krallık döneminde pek çok sıkıntılar ya- şanmış olmakla birlikte nispeten bir rekabet ve serberstlik tecrübesi yaşanmış- tır. 1919-1933 arasında, ülkenin İngiltere’nin manda yönetimi altında olduğu dönemde, Irak’ta 61 adet gazete yayınlanmıştır ve büyük çoğunluğu muhalefetin sesi olmuştur. Bunların önemli kısmı sadece bir veya iki sene yayın hayatında kalabilmiştir. Bir kısmı hükümetlerin ve İngilizlerin baskısı neticesinde yayın ha- yatına devam edememiş; ama daha çok maddi imkânsızlıklar nedeniyle kapan- mak zorunda kalmışlardır.748 Krallık dönemi boyunca, ülkedeki çoğulcu siyasi ve medya rekabeti ortamına rağmen, Irak medyası, aynen ülke siyaseti gibi, sürekli olarak İngilizler ve onlarla ittifak içindeki ülke siyasi elitinin müdahalelerine maruz kalmıştır.749

Irak ilk radyo yayınına 22 Mart 1932’de, ilk televizyon yayına da 1956’da başla- mıştır. Arap dünyasında televizyon yayıncılığını ilk başlatan ülke olarak kayıtlara geçmiştir.1958 darbesi ve peşinden gelen Cumhuriyet’in ilanı sonrası dönemin en belirgin özelliklerinden biri, liderlerin basını kitleleri mobilize etmek için yoğun olarak kullanmasıdır. Ancak 1958-1963 arası, General Abdülkerim Kasım’ın dev-

747. Adid Dawisha, Iraq: A Political History from Independence to Occupation (Princeton: Princeton University Press, 2009), s. 63. 748. Dawisha, a.g.e., s. 65-66. 749. Benjamin Isakhan, “Manufacturing Consent in Iraq: Interference in the Post-Saddam media Sector”, Inter- national Journal of Iraqi Studies, Vol.3 No. 1. , 2009. s. 8.

190 5. MEDYA

let başkanlığı dönemi nispeten basın hürriyetinin temin edildiği bir dönemdir. Şii siyasi oluşumlar da bu dönemde aktif olarak yayın dünyasına dâhil olmuşlardır. Ancak Kasım’ın ölümü ile sonuçlanan 1963 darbesinin ardından basın her geçen gün daha fazla kısıtlanmaya başlamıştır.750

Baas Partisi’nin bütün ülkede tartışmasız hâkim olduğu 1968-2003 yılları arasın- da bu eğilim daha baskın hale gelmiş ve sadece partinin ideolojisini beimsemiş gazetelerin yayın hayatında kalmasına izin verilmiştir. 1968 darbesinin ardından çeşitli gazetelere el konulması, bazılarının kapatılması ve muhalif gazetecilerin can güvenliklerine kastederek veya tehdit ederek medya üzerinde kurulan tahak- küm 1979’da Saddam Hüseyin’in Devlet Başkanı olmasından sonra en kesif halini almıştır. Saddam idaresi altında her türlü medya faaliyeti, rejimin propaganda aracı olarak devletin denetimi altına girmiştir. Her türlü alternatif ses sistematik bir biçimde bastırılmıştır.

Bu dönemde Irak Haber Ajansı, beş günlük gazete, dört radyo istasyonu, iki televizyon kanalı devlet denetimi altında yayın yapmıştır.751 Gazeteciler Baas Partisi ve başkanlığını 2003 öncesinde Saddam Hüseyin’in oğlu Udey’in yaptığı Irak Ga- zeteciler Birliği üyesi olmak zorunda kalmışlardır. İletişim Bakanlığı gazeteler ve televizyon kanalları üzerinde denetim hakkına sahip olmuştur. 1999 yılında Udey Hüseyin, Devlet Başkanı Saddam Hüseyin’i yeterince coşkulu olarak övmedikleri için 1000 civarında gazetecinin işine son vermiştir. Saddam döneminde 500’ün üzerinde gazeteci, yazar ve aydın öldürülmüş ya da ortadan kaybolmuştur. Ülke dışında basılmış gazeteler ve uydu antenleri yasaklanmış ve yabancı radyoların ve televizyon kanallarının sinyalleri etkisiz hale getirilmiştir.752

9 Nisan 2003’de Bağdat’ın Amerikan askeri güçleri tarafından ele geçirilmesinin hemen ardından Irak’ın medya ortamı dünyanın en çeşitli, en sınırlamasız ve en kompleks olanlarından biri haline gelmiştir. 2003’ün ortalarına doğru, Irak 20’den fazla radyo istasyonuna, 17 civarında televizyon kanalına ve 200 civarında Iraklı- lara ait olan gazeteye ev sahipliği yapmaya başlamıştır. 300 bin civarında nüfusu olan Necef’te bile 30’dan fazla gazete faaliyet gösterir hale gelmiştir. İşgalin ardın- dan, çok pahalı olmasına rağmen, uydu antenleri Irak’ta en popüler ürün haline gelmiştir.753

750. A. g. e., s. 8. 751. Deborah Amos, “Confusion, Contradiction and Irony: The Iraqi Media in 2010”, Joan Shrorenstein Center on the Press, Politics, and Public Policy, Discussion Paper Series, no: D-58, June 2010, s. 10. 752. Isakhan, a. g. e., s. 9; Sherry Ricchiardi, “ Iraqi News Media After Saddam: Liberation, Repression, and Fu- ture Prospects”, Center for the İnternational Media Assistance, 10 Mart 2011, s. 8; Amos, a. g. e., s. 10. 753. Isakhan, a. g. e., s. 11; Ricchiardi, a. g. e., s. 9.

191 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

İşgalden sonra lağvedilen Baas dönemi devlet basını ve basın denetim sistemi, Geçici Koalisyon Yönetimi’nin göreve başlamasından sonra yeniden düzenlen- miştir. Yüzlerce yeni devlet-dışı yayın organının faaliyete geçmiş olmasına rağ- men, işgal idaresi, kendisine meşruiyet temin etme amaçlı “rıza üretimi” vasıtası olarak gördüğü devlet yayıncılığından vazgeçmemiştir. Ortadan kaldırılan Irak Radyo Televizyon Kurumu yerine 21 Nisan 2003’te Irak Medya Ağı (el-Irakiye) kurulmuştur. Başlangıçta bir karasal vericiyle yayın yapan televizyon kanalı, iki radyo istasyonu ve el-Sabah gazetesi ile yayına başlamıştır. 2004 yılında ise Irak Medya ve İletişim Kurumu kurulmuş ve bu ağ ülke çapında sadece resmi hükü- met medyasını yönetmekle görevlendirilmiştir.

Bunun yanısıra yüzlerce gazete ve onlarca televizyon kanalı devlet dışı dini, siyasi ve etnik oluşumlarca ve/veya özel şahıslarca yayın hayatına sokulmuştur. Bununla gelen bir değişiklik, basında “Şii”, “Sünni” ve “Kürt” gibi terimlerin artık açıkça medyada zikredilmesidir. Saddam döneminde, tüm topluluklar rejim tarafından ezilmesine rağmen bu ifadelere basında pek seyrek olarak yer verilmiş ve özellik- le bu ifadelere negatif anlamlar yüklü olarak sunulması ulusal güvenlik açısından sakıncalı bulunmuştur. 2003 sonrası dönemin ilk evrelerinde bu ifadelere açıkça yer verildiği, ama bunun ulusal birlik ve beraberlik vurgusu ile birlikte yapıldı- ğı görülmektedir. Ancak etnik ve mezhep farklılık odaklı sorun, anlaşmazlık ve çatışmaların artmasına paralel olarak Irak medyasında ayrımcı bir etnik ve dini/ mezhebi söylem hâkim olmaya başlamıştır. Çatışma içinde olan siyasi (ya da etnik-mezhepsel) grupların sahipliğini yaptığı özel Irak medyası, her geçen gün daha fazla artan seviyede ülkenin etnik-mezhepsel gündemini yansıtmaya başlamıştır.754

2003 sonrası dönemi medyasının önemli özelliklerinden biri de medyanın bir hak savunuculuğu platformu olarak belirmesidir. Ancak bu da zamanla etnik ve mezhepsel kesimleri temsil eden yayınların sadece temsil ettikleri kesim için hak telep etme halini almıştır. Irak’ta medyanın etnik-mezhepsel hatlar üzerinden ayrış- masıkeskin bir bölünmüşlük ve çatışma için psikolojik bir zemin sağlamaktadır. Bu bölünmüşlüğü daha da koyulaştıran bir yayın anlayışı topluluklar arasındaki uçurumun daha da derinleşmesine yol açmakta ve her türiü ortak aidiyet bağını yok etmektedir. Mevcut haliyle medya Irak halklarının kimlik ekseninde hızla ay- rışma istikametindeki gidişatını teşvik eden bir görünüm sunmaktadır.

Irak’ta televizyon kanallarının sayısında 2004-2005 yıllarında hızlı bir artış ol- muştur. Ancak bu kanalların genelde çok amatör olmaları Iraklıların daha çok

754. Ibarahim al-Marashi, “The Dynamics of Iraq’s Media: Etno-Sectarian Violence, Political İslam, Public Ad- vocacy and Globalization”, Open Society Institute, 2007, s. 5-7.

192 5. MEDYA

yine 2003 sonrasında izlemeye başlamış oldukları El-Cezire gibi bölgesel kanalla- ra daha çok rağbet etmelerine neden olmuştur.

Yeni dönemde yaşanan bu nispi “bahar havası”, Ekim 2005’te kabul edilen Anaya- sa’daki temel insan hakları ve ifade özgürlüğünün korunması taahhütüne rağmen kısa ömürlü olmuştur. Basın organlarının kapatılabileceğini öngören bazı Geçici Koalisyon Yönetimi kararnameleri ve Saddam döneminden kalma bazı ceza kanunu maddelerinin hala geçerliliğini koruması yeni dönemde basını engelleyi- ci faktörler olarak işlev görmeye devam etmiştir. Ekim 2011’de yürürlüğe giren Gazetecileri Koruma Kanunu anlamlı bir koruma sağlamadığı gibi, gazetecilerin mesleklerini icra etmesinin ve bilgiye ulaşmasının önüne çeşitli kısıtlamalar getirmektedir. Bu kanunda kullanılan belirsiz ifadeler hem gazetecileri hem de yayın organlarını ve hatta blogcuları bile cezalandıran bir nitelik arzetmektedir. Ayrıca 1968 ve 1969 tarihli Yayıncılık Kanunu ve Ceza Kanunu basın dünyasına ilişkin olarak hala geçerliliğini korumakta ve bu kanunlara göre bir gazeteciye yedi yıla kadar hapis cezası verilebilmektedir.

Bu arada basın dünyası hem Irak merkezi hükümeti hem de Kürt Bölgesel Yöne- timi’nde önemli kısıtlamalara ve baskılara maruz kalmaktadır. Tehdit, taciz, ha- karet, saldırı ve hapis cezasına maruz kalmak olağan durum halindedir. Her iki yönetim de basını kendi istedikleri istikamette yönlendirmeye çalışmakta veya en azından etkisiz hale getirmeye çalışmaktadırlar. Irak’ta 2003’den beri çözümlen- memiş 93 gazeteci cinayeti vakası vardır ve bunların çözümlenmesi için bir gayret de sarfedilmemektedir.755

5.1 TELEVIZYONLAR

Irak’taki pek çok resmi ve özel televizyon kanalı Nile-Sat, Arab-Sat ve Hot-Bird gibi uydular üzerinden yayın yapmaktadır. Bu çerçevede yayın yapan ve 2003 yı- lında Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesinin ardından kurulan Irak Medya Ağı (http://www.imn.iq/) resmi devlet televizyon, radyo ve gazetelerinin çatı kuru- luşudur ve bu kuruluşa bağlı olarak yayın yapan çeşitli kanallar bulunmaktadır.. Irak medya Ağı Müdürü Dr. Abdulkerim el Sudani’dir. Irak Medya Ağı’na bağlı

755. “Attacks on the Press in 2012: Iraq”, Committee to Protect Journalists, http://www.cpj.org/2013/02/attacks-on-the-press-in-2012-iraq.php; “Iraq’s journalists protection law doesn’t protect them”, Committee to Protect Journalists, http://cpj.org/2012/01/iraqs-journalist-protection-law-doesnt-protect-the.php, “Iraqi Kurdistan: Free speech under attack”, Human Rights Watch, 9 Şubat 2013, http://www.hrw.org/news/2013/02/09/iraqi-kurdistan-free-speech-under-attack.

193 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

olarak yayın yapan çeşitli yerel televizyon kanalları bulunsa da ulusal ve ulusla- rarası düzeyde yayın yapan kanallar olarak el Irakiyye TV, el Riyadiyye TV ve el Furkan TV sayılabilir.

5.1.1 El Irakiyye TV

Nile-Sat ve Arab-Sat üzerinden uluslararası yayın yapan Irak’ın resmi televizyon kanalıdır. Irak Medya Ağı’na bağlı olarak Mayıs ayında 2003’te yayın hayatına başlamıştır. El-Irakiyye’nin gelişimi işgal sonrası dönemde Irak’tali siyasi sürecin evrimini yansıtmaktadır. Geçici Koalisyon Yönetimi döneminde Amerikalıların Irak halkıyla iletişim kurma vasıtası olarak kullanılmıştır. Geçici Irak Hükümeti döneminde ise Başbakan İyad Allavi’nin gündemini yansıtan bir yayın organı- na dönüştürülmüş ve 2005 seçimlerinde Allavi’nin önderliğindeki siyasi bloğun destekçisi olarak kullanılmıştır. Maliki hükümetleri döneminde ise adeta onun özel televizyon kanalı gibi faaliyet göstermeye başlamıştır. 2010 genel seçimleri esnasında diğer partilerden paralı reklam kabul etmezken, seçim öncesinde Ma- liki’nin attığı her adım ve ettiği her söz el-Irakiyye kanalında geniş yer bulmuştur. Seçim sonrasında yaşanan hükümet kurma krizi esnasında da hala görevi başında kalmaya devam eden Maliki’nin savurduğu tehditleri kamuoyuna duyurma aracı olarak işlev görmüştür.756

Kanalın yayın programı http://www.imn.iq/pages/iraqia-schedule/ adresi üzerin- den takip edilebilmektedir.

5.1.2 El Rıyadıyye TV

Irak Medya Ağı’na bağlı olarak 12 Haziran 2005 tarihinde yayın hayatına başla- mıştır. Başlangıçta Bağdat, Kerbela, Basra ve Nasıriyye’de karasal yayın yapmış, daha sonra Nile-Sat üzerinden yayınlarını sürdürmüştür. Şu anda günlük ve haf- talık toplam 34 program yayınlamaktadır. Kanalın yayın programı http://www. imn.iq/pages/sport-schedule/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.757

756. Al-Marashi, a. g. e., s. 15-16, Amos, a. g. e., s. 4-6. 757. El Şebeke bidayat ve’t te’sis, Şebeketu’l İlam’il Iragi, http://www.imn.iq/data/IraqiMediaNetwork(1).pdf.

194 5. MEDYA

5.1.3 El Furkan TV

Irak Medya Ağı’na bağlı olarak Temmuz 2007’de kurulmuş, 2008 yılında yayına başlamıştır. Daha çok dini içerikli yayın yapan kanalda Kuran-ı Kerim tilaveti, dini marş, ilahi ve mersiye klipleri yayınlanmaktadır. Kanalın yayın programı http:// www.imn.iq/pages/forqan-schedule/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.1.4 El Hurra Irak TV

Arab-Sat, Nile-Sat ve Hot-Bird üzerinden uluslararası yayın yapan kanal, Irak’ta Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesi sonrası 14 Şubat 2004 yılında Middle East Broadcasting Networks tarafından kurulmuştur. ABD tarafından finanse edilen kanal 22 Arap ülkesine yayın yapmaktadır. Kanalın yayınları http://www.alhurra. com/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.1.5 Biladi TV

Nile-Sat üzerinden uluslararası yayın yapan bir kanaldır. Eski Başbakanlardan İb- rahim Caferi liderliğindeki Ulusal Reform Hareketi çizgisinde yayın yapmaktadır. Kanal Caferi’nin Başbakanlığı döneminde 2005 yılında kurulmuştur. Kanalın ya- yınları http://www.beladitv.net/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.1.6 Afak TV

Nile-Sat ve Arab-Sat üzerinden uluslararası yayın yapan bir kanaldır. 4 Eylül 2007 tarihinde kurulan kanalın, Başbakan Nuri el Maliki liderliğindeki İslami Dava Partisi çizgisinde yayın yaptığı belirtilmektedir. Kanalın yayınları http://www. afaqtv.com/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.1.7 Bağdad TV

Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesinin ardından kurulan ve uydu üzerinden uluslararası yayın yapan bir Irak kanalıdır. Irak İslam Partisi çizgisinde yayın yapan kanalın finansmanını Iraklı işadamı Hamis el Hancer’in yaptığı söylen- mektedir. Kanalın yayınları http://www.baghdadch.tv adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

195 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

5.1.8 El Babiliyye TV

Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesinin ardından kurulan ve uydu üzerinden uluslararası yayın yapan bir Irak kanalıdır. Merkezi stüdyoları Amman’da bulunan kanal, Salih Mutlak liderliğindeki Irak Ulusal Diyalog Cephesi çizgisinde yayın yapmaktadır. Kanalın yayınları http://www.albabelyia.tv/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.1.9 El Bağdadiyye TV

Arab-Sat ve Hot-Bird üzerinden uluslararası yayın yapan Irak televizyonlarından birisidir. Eylül 2005’te yayın hayatına başlayan kanalın kurucusu Iraklı işadamı Dr. Avn Hüseyin El Haşluk’tur. Irak hükümetine karşı muhalif çizgide duran kanal, yayınlarını Kahire’den gerçekleştirmektedir. Kanalın Sadr grubu tarafından finanse edildiği iddia edilmektedir. Kanalın yayınları www.albaghdadia.com adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.1.10 El Sumeriyye TV

Arab-Sat, Nile-Sat ve Hot-Bird üzerinden uluslararası yayın yapan Irak televiz- yonlarından birisidir. Merkez ofisi Beyrut’ta bulunan kanal, 2004 yılında Irak, Ür- dün, Lübnan ve Birleşik Arap Emirlikleri’nden çok sayıda televizyoncunun des- teği ve işadamlarının finansmanıyla kurulmuştur. Kanalın yayınları http://www. alsumaria.tv/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.1.11 El Şerkıyye TV

Arab-Sat, Nile-Sat ve Hot-Bird üzerinden uluslararası yayın yapan Irak televiz- yonlarından birisidir. Seküler Sünni Araplara yakın çizgide bulunan kanal, Ma- yıs 2004’ten itibaren yayın hayatına başlamıştır. Kanalın sahibi Saad el Bezzaz, Saddam Hüseyin döneminde Irak Radyo ve Televizyon Kurumu Müdürlüğü yapan ve şu an Londra’da yaşayan Iraklı bir işadamıdır.758 2004 yılında açılan kanal, Saddam rejiminin devrilmesinden sonra Irak’ta faaliyete geçen ilk medya şirketidir. 2006’da Maliki hükümetinin husumetini üzerine çekmiş ve ülkenin Şii

758. Riccihiardi, a. g. e., s. 9.

196 5. MEDYA

nüfusuna karşı ayrımcı yayın yapmakla suçlanmıştır. Irak hükümetinin kanalın Bağdat ofisini kapatması üzerine el-Bezzaz merkezini Dubai’ya taşımıştır. 2010 seçimlerinde açık bir şekilde Allavi’in Irakiye listesini desteklemiştir. Irak’ta ofisi kapatıldıktan sonra muhabir bulunduramayan kanal Irak içinden ücretli olarak anlaştığı kişilerden ulaştırılan haber ve görüntülerle Irak’ta olanları aktarmaya çalışmaktadır.759 Kanalın yayınları http://www.alsharqiya.com/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.1.12 El Ğadir TV

Nile-Sat ve Hot-Bird üzerinden uluslararası yayın yapan Irak televizyonlarından birisidir. Arapça kültür-sanat ve haber programları yayınlayan kanal, Saddam Hü- seyin rejiminin devrilmesi sonrası kurulmuş, ilk dört yıl karasal yayın yapmıştır. Kanal’ın Hadi el Amiri liderliğindeki Bedir Partisi çizgisinde yayın yaptığı bilinmektedir. Kanalın yayınları http://www.alghadeertv.com adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.1.13 El Furat TV

Nile-Sat ve Hot-Bird üzerinden Arapça uluslararası yayın yapan Irak televizyon- larından birisidir. Irak İslam Yüksek Konseyi’ne bağlı olarak Bağdat’tan yayın yapmaktadır. Kanalın yayınları http://www.alforattv.com/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.1.14 El Feyha TV

Nile-Sat ve Hot-Bird üzerinden uluslararası yayın yapan Irak televizyonlarından birisidir. Haziran 2004’te Birleşik Arap Emirlikleri’nden yayına başlayan kanalın merkezi daha sonra Süleymaniye’ye taşınmıştır. Kanalın yayınları http://www.al- fayhaa.tv/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.1.15 Kurdsat TV

Nile-Sat ve Hot-Bird üzerinden Kürtçe yayın yapan Irak televizyonlarından birisidir. Ocak 2000’de yayın hayatına başlayan kanal, Kürdistan Yurtseverler Birliği’ne

759. Amos, a. g. e., s. 6.

197 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

yakın çizgide yayınlarını sürdürmektedir. Kanalın yayınları http://www.kurdsat. tv/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.1.16 Geli Kurdistan TV

Hot-Bird ve Nile-Sat üzerinden Kürtçe yayın yapman kanal ilk olarak 1991 yı- lında Zaho’da yayına başlamış, aynı yıl Dohuk’a taşınmıştır. Bir dönem kapanan kanal Haziran 2008’de yeniden yayına başlamıştır. Irak Cumhurbaşkanı Celal Ta- labani liderliğindeki Kürdistan Yurtseverler Birliği çizgisinde yayın politikası izlemektedir. Kanalın yayınları www.gksat.tv adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.1.17 Kurdistan TV

Hot-Bird uydusu üzerinden Kürtçe yayın yapan kanal, Ocak 1999’da yayın haya- tına başlamıştır. Kürdistan Bölgesel Yönetim lideri Mesud Barzani liderliğindeki Kürdistan Demokrat Partisi çizgisinde yayın politikası izleyen kanalın internet sitesi Kürtçenin yanı sıra Türkçe ve Arapça yayın yapmaktadır. Kanalın yayınları http://kurdistantv.net/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.1.18 Zagros TV

Nile-Sat üzerinden Kürtçe ve Arapça uluslararası yayın yapan Irak televizyonla- rından biri olan Zagros TV, Kürdistan Bölgesel Yönetimi lideri Mesud Barzani’ye yakın çizgisiyle bilinmektedir. Kanalın yayınları http://www.zagrostv.com/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.1.19 Türkmeneli TV

Irak Türkmen Cephesi yönetiminde Irak’ta yoğun olarak Türkçe yayın yapan Türkmen kanalıdır. Nisan 2004’te Kerkük’te kurulan kanal, Türkmeneli Vakfı ta- rafından finanse edilmekte ve Iraklı Türkmenler ve Türk dünyasına ilişkin yayın- lar yapmaktadır. Kanalın yayınları http://www.turkmenelitv.com adresi üzerin- den takip edilebilmektedir.

5.1.20 İştar TV

Irak’ta Kürtçe, Arapça ve Süryanice yayın yapan özel bir uydu kanalıdır. Daha çok Keldani, Süryani ve Asurîlerin gündemine ilişkin yayınlar yapan kanalın mer-

198 5. MEDYA

kezi Erbil’dir. 2005 yılı yaz aylarında yayın hayatına başlayan kanalın finansörü Asurî politikacı ve Kürdistan Bölgesel Yönetimi eski Maliye Bakanı Sarkis Ağacan Mamendo’dur. Kanalın yayınları http://www.ishtartv.com/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.1.21 Aşur TV

Irak’ta Arapça ve Süryanice yayın yapan özel bir uydu kanalı olan Aşur TV, Asurî Demokratik Hareketi’ne bağlı bir televizyon kanalıdır. Kanalın yayınları http:// www.assyrianvoice.net/ashurtv/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.2 GAZETELER: 5.2.1 El Sabah Gazetesi

Saddam Hüseyin’in 2003 yılında devrilmesinin ardından kurulan ve Irak Med- ya Ağı tarafından yayınlanan El Sabah,Arapça yayın yapan günlük resmi siyasi gazetedir. Adnan Şeyrehan tarafından yönetilen gazetenin yayınları http://www. alsabaah.com/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.2.2 El Meşrıg Gazetesi

Ulusal düzeyde Arapça yayın yapan günlük siyasi gazetedir. Bağdat’ta basılıp çe- şitli ülkelerde dağıtımı bulunan ilk gazete olduğu belirtilmektedir. Yönetim Ku- rulu Başkanı Gandi Muhammed Abdulkerim, Genel Yayın Yönetmeni Sabah el Lami’dir. Gazetenin yayınları http://www.al-mashriq.net/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.2.3 El İttihad Gazetesi

Kürdistan Yurtseverler Birliği’ne bağlı olarak Arapça yayın yapan günlük siyasi gazetedir. İmtiyaz sahibi Dr. Kemal Fuad, Genel Yayın Yönetmeni Feryad Re- vandezi’dir. Gazetenin yayınları http://www.alitthad.com/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.2.4 Ez Zaman Gazetesi

Ulusal düzeyde dağıtımı bulunan, Arapça yayın yapan günlük siyasi gazetedir. Gazetenin Londra’da yayınlanan ikinci bir baskısı daha bulunmaktadır. İki bas-

199 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

kının üst yayın yönetmeni Saddam Hüseyin döneminde Irak İstihbaratının Şefi olarak görev yapmış Saad el Bezzaz’dır. Uluslararası baskısının genel yayın yönet- meni Dr. Fatih Abdusselam, Irak baskısının genel yayın yönetmeni ise Dr. Ahmed Abdulmecid’dir. Londra, Bağdat ve Amman’da yayın müdürleri bulunan gazetenin yayınları http://www.azzaman.com/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.2.5 El Beyyinetu’l Cedide Gazetesi

Ulusal düzeyde dağıtımı bulunan ve Arapça yayın yapan Bağdat merkezli günlük siyasi gazetedir. Sitar Cebbar tarafından kurulan ve genel yayın yönetmeni Ab- dulvahhap Cebbar Lazım olan gazetenin yayınları http://www.albayyna-new.com adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.2.6 El Beyan Gazetesi

Arapça yayın yapan günlük siyasi gazete olan El Beyan, yayın hayatına 2009’da başlamıştır. Genel Yayın Yönetmeni Yasin El Mecid olan gazete, Irak Başbakanı Nuri el Maliki’nin Hukuk Devleti Listesi çizgisinde yayın yapmaktadır. Gazetenin yayınları http://www.albayaniq.com/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.2.7 Ed Dustur Gazetesi

Ulusal düzeyde dağıtımı bulunan, Arapça yayın yapan günlük siyasi gazetedir. Haziran 2003’te yayın hayatına başlayan Ed Dustur, Basın Yayın Neşriyat Evi ta- rafından çıkartılmaktadır. Yönetim Kurulu Başkanı ve Genel Yayın Yönetmeni Basim el Şeyh olan gazetenin yayınları http://www.daraddustour.com/ adresi üze- rinden takip edilebilmektedir.

5.2.8 Ed Dava Gazetesi

Ulusal düzeyde dağıtımı bulunan, Arapça yayın yapan günlük siyasi gazetedir. İslami Dava Partisi / Irak Örgütü’ne bağlı olarak yayın yapan gazetenin Genel Yayın Yönetmeni Hasan el Said’dir. Gazetenin yayınları http://www.adawaanews. net/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.2.9 El Adale Gazetesi

Ulusal düzeyde dağıtımı bulunan, Arapça yayın yapan günlük siyasi gazetedir. Irak İslam Yüksek Konseyi’ne ait Adalet Basın Yayın Dağıtım Grubu tarafından

200 5. MEDYA

basılmaktadır. Kurucusu ve imtiyaz sahibi Irak eski Cumhurbaşkanı Yardımcısı Dr. Adil Abdulmehdi olan gazetenin yayınları http://www.aladalanews.net adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.2.10 El Meda Gazetesi

Ulusal düzeyde dağıtımı bulunan, Arapça yayın yapan günlük siyasi gazetedir. Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesinin ardından kurulan gazete yayın hayatına Ağustos 2003’te başlamıştır. Genel yayın yönetmeni Fahri Kerim olan gazetenin yayınları http://www.almadapaper.net/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.2.11 Et Teahi (Kardeşlik) Gazetesi

Ulusal düzeyde dağıtımı bulunan, Arapça yayın yapan günlük siyasi gazetedir. 1967 yılında Bağdat’ta kurulan et Teahi Basın Yayın Evi tarafından çıkartılmak- tadır. Kurulduğu yıldan bu güne kadar üç genel yayın yönetmeni değiştiren gazetenin bugünkü Genel yayın yönetmeni Dr. Bedirhan el Senedi’dir.760 Gazetenin yayınları http://www.altaakhipress.com adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.2.12 Kurdıstan Nuve Gazetesi

Kuzey Irak’ta Süleymaniye kentinde basılan ve Kürtçe yayın yapan günlük siyasi bir gazetedir. Kürdistan Yurtseverler Birliği çizgisinde yayın yapan gazetenin imtiyaz sahibi Dr. Fuad Masum, genel yayın yönetmeni Salih Abdullah’tır. Gazetenin yayınları www.knwe.org adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.2.13 Habat Gazetesi

Kuzey Irak’ta Kürtçe yayın yapan siyasi bir gazetedir. Gazete Kürdistan Demokrat Partisi çizgisinde yayın yapmaktadır. Sahibi Ali Abdullah, genel yayın yönetmeni ise Nezhet Aziz Sürme’dir. Gazetenin yayınları http://www.xebat.net/ adresi üze- rinden takip edilebilmektedir.

760. Ani’t Teahi, Al Taakhi Press, http://www.altaakhipress.com/aboutus.php, Erişim tarihi: 16 Şubat 2012.

201 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

5.2.14 Hewler Gazetesi

Kuzey Irak’ta Erbil kentinde basılan ve Kürtçe yayın yapan günlük siyasi bir gazetedir. Kürdistan Demokrat Partisi çizgisinde yayın yapan gazetenin imtiyaz sahibi Aryan Ferec, genel yayın yönetmeni Cevad Kadir’dir. Gazetenin yayınları http:// www.hawler.in/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.2.15 Rojname Gazetesi

Kuzey Irak’ta Süleymaniye kentinde basılan ve Kürtçe yayın yapan günlük siyasi bir gazetedir. 2007’de yayın hayatına başlayan gazetenin kuruluşunda Gorran Ha- reketi’nin lideri Neçirvan Mustafa’nın desteği olmuştur. Yazı işleri müdürü Azad Çalak olan gazetenin yayınları http://www.rozhnama.net/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.2.16 Asuva Gazetesi

Kuzey Irak’ta Süleymaniye kentinde basılan ve Kürtçe yayın yapan günlük siyasi bir gazetedir. Nisan 2004’ten beri yayınlarını sürdüren gazete, Hendan Yayın ve Neşriyat Kurumu tarafından çıkartılmaktadır.

5.2.17 Hewelati (Vatandaş) Gazetesi

Kuzey Irak ve Londra’da Kürtçe basılan bağımsız bir gazetedir. İki haftada bir yayın yapan gazetenin sahibi Tarık Fatih’tir. Kasım 2000’de Süleymaniye’de, Ni- san 2009’da Londra’ başlayan gazete, BBC tarafından Kuzey Irak’ta KDP ve KYB medyasının dışında ilk bağımsız medya girişimi olarak değerlendirilmiştir.761 Yazı işleri müdürü Kemal Rauf olan gazetenin yayınları http://www.hawlati.co/ adresi üzerinden takip edilebilmektedir.

5.2.18 The Kurdısh Globe

Kuzey Irak’ta Erbil kentinde basılan ve İngilizce yayın yapan siyasi bir gazetedir. İlk baskısını 2005 yılında gerçekleştiren gazetenin genel yayın yönetmeni Cevad Kadir, yazı işleri müdürü Azad Emin’dir. Gazetenin yayınları http://www.kurdis- hglobe.net adresi üzerinden takip edilebilmektedir

761. Kareem Abdulrahman, Guide: Iraq’s Kurdish media, BBC, 4 Aralık 2007, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7094973.stm, Erişim tarihi: 16 Şubat 2012.

202 6. IRAK’TA YATIRIMI OLAN ÖNEMLİ ENERJİ ŞİRKETLERİ

Irak petrolleri, bulunduğu tarihten itibaren 21. yüzyılın başına kadar toplamda yedi savaşa konu olmuş,762 1972 yılında millileştirilene kadar büyük ölçüde ya- bancılar tarafından kontrol edilmiştir. 1972 yılı sonrasında özellikle 80’li ve 90’lı yıllarda Rusya, Çin, Japonya ve Fransa gibi büyük devletler Irak petrolleri konusunda bir rekabet içerisine girmiş, ancak hiçbiri 1990 yılında uluslar arası yaptı- rımlara maruz kalan Bağdat yönetimi ile önemli anlaşmalar sağlayamamıştır.763

1990 yılında uluslar arası yaptırımlar öncesi Irak’ın günlük 3.5 milyon varile ula- şan üretimi durma noktasına gelmiş, ancak BM’nin 1995’te petrol karşılığı gıda programını başlatması üzerine 1996’da 740 bin varile çıkabilmiştir.764 Özellikle 1997’de uluslar arası yaptırımların delindiği süreçte Rus Lukoil’in, Fransız To- tal’in, Çin Ulusal Petrol Şirketi’nin ve diğer uluslar arası şirketlerin Irak hükümeti ile petrol anlaşmaları yaptığı görülmüştür.765 Ancak bu anlaşmalar 2003’te Irak’ın işgal edildiği süreçte aksamalarla karşılaşmıştır.

ABD işgali sonrası Irak’ın petrol üretimi tekrar düşmüş, ancak kısa süre sonra 2004’te 2.3 milyon varile, 2012’de ise 2.6 milyon varile ulaşmıştır. Bu süreçte

762. Oil Companies in Iraq, James A. Paul, Global Policy Forum, Kasım 2013, http://www.globalpolicy.org/component/content/article/185/40586.html#notes. 763. Şirkatu’n Nefti fi’l Irak, Muhammed Selman, Al Jazeera, 27 Ekim 2010, http://www.aljazeera.net/specialfiles/pages/4e619a46-5001-48ce-a016-01609cf7444a. 764. En Neftu’l Iraki, El İhtiyati ve’l İntac, Sidi Ahmed Veled, 5 Kasım 2007, http://www.aljazeera.net/specialfiles/pages/71684a9a-631d-4fca-beed-2871c93d3d77. 765. Şirkatu’n Nefti fi’l Irak, Muhammed Selman, Al Jazeera, 27 Ekim 2010, http://www.aljazeera.net/specialfiles/pages/4e619a46-5001-48ce-a016-01609cf7444a.

203 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Irak’taki petrol sektörüne başta ABD Savunma Bakanı Donald Rumsfeld’in bir dönem başkanlığını yaptığı Halliburton olmak üzere Amerikan firmaları gir- miştir.766 Öyle ki 2007 yılında Irak’ın ürettiği petrol günlük 1.54 milyon varilken ABD’nin Irak’tan petrol ithalatı günlük 1.2 milyon varile çıkmıştır.767

Irak petrolleri, Irak Ulusal Petrol Şirketi tarafından yönetilmekle birlikte gerek faaliyet alanları gerekse de faaliyet bölgeleri bakımından kurulmuş devlet şirketleri tarafından idare edilmektedir.768 Irak petrolünün pazarlanmasını ise Irak Petrol Bakanlığı’na bağlı SOMO Şirketi gerçekleştirmektedir. Uzmanlar, Irak’ın petrol üretim kapasitesinin altyapı sorunlarının giderilmesi durumunda günlük 12 milyon varile çıkarılabileceğini ifade etmektedir.769

Buna karşılık Irak hükümeti, gerek petrolle ilgili hukuki altyapı sorunları, gerek KBY ile yaşanan anlaşmazlıklar, gerek alt yapı ve güvenlik sorunları nedeniyle petrol gelirlerini arttırma noktasında sorunlar yaşamaktadır. Bununla birlikte gü- nümüzde Irak ekonomisinin en önemli sektörü olarak bilinen petrol üretimi, aynı zamanda Irak devletinin en önemli gelir kaynağıdır ve Irak hükümetinin gelirlerinin % 90’ı da petrol satışından gelmektedir.770 Bu şartlarda pek çok uluslar arası enerji şirketi Irak’ta faaliyet göstermekte, Irak petrolünü uluslar arası piyasalara pazarlamaktadır.

6.1 EXXON MOBIL, ABD

Standard Oil Company ismiyle 1870’de Rockefel- ler ailesi tarafından ABD’de kurulan şirket 1911 yılında yasal gerekçeler nedeniyle 34 ayrı şirkete ayrıldı. 771Çok uluslu bir petrol ürünleri şirketi olup merkezi Teksas eyaletinin Irwin şehrinde- dir. 1998’de Merkezi Kanada olan Imperial Oil şirketi de ExxonMobil’e bağlıdır. Fortune dergi-

766. Halliburton’s Iraq role expands, BBC, 7 Mayıs 2003, http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/3006149.stm. 767. En Neftu’l Iraki, El İhtiyati ve’l İntac, Sidi Ahmed Veled, 5 Kasım 2007, http://www.aljazeera.net/specialfiles/pages/71684a9a-631d-4fca-beed-2871c93d3d77. 768. Ibid. 769. En Neftu’l Iraki, El İhtiyati ve’l İntac, Sidi Ahmed Veled, 5 Kasım 2007, http://www.aljazeera.net/specialfiles/pages/71684a9a-631d-4fca-beed-2871c93d3d77. 770. Iraq, Ecocomy, CIA The World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/iz.html. 771. “Our history,” ExxonMobil, http://www.exxonmobil.com/Corporate/history/about_who_history_alt.aspx

204 6. IRAK’TA YATIRIMI OLAN ÖNEMLİ ENERJİ ŞİRKETLERİ

sine göre ABD’nin en büyük şirketi olan ExxonMobil,772 2012’de 452.9 milyar dolar gelir elde ederek ABD’de birinci sıraya yerleşmiş ve dünyanın en büyük petrol şirketi haline gelmiştir. En son 2012’de Kuzey Irak Bölgesel Kürt Yönetimi’nden ihale alan ExxonMo- bil773 daha önce de Irak’ta farklı petrol ihalelerine girmiştir.774 Irak’taki merkezi hükümet ile 2010’da anlaşan ve Güney Petrol Şirketi ile anlaşma imzalayarak Basra’nın batısında bulunan ve Irak’ın en büyük petrol rezervlerinin olduğu Batı Kurna’da yatırımları bulunmaktadır.775 Son dönemlerde Kuzey Irak’a yoğunlaşma- ya çalışmaktadır.

6.2 BP, İNGILTERE

Merkezi Londra’da olan British Petroleum (BP) ilk petrolünü 1908 yılında İran’da bulmuş ve 1909 yılında Anglo-Oil Persian Company ismiyle kurulmuştur.776 İkinci dünya savaşından sonra özellikle Avrupa ülkelerinde faaliyet göstermeye başlayan şirketin ismi 1954 yılından sonra bugün ki ismiyle yani British Petroleum ismi ile yoluna devam etmiştir.777 Dünyanın en önemli enerji şirketlerinden biri olmasının ya- nında faaliyet gösterdiği ülke sayısı ve piyasa değeri ile dünyan en büyük şirketle- rinden biridir. Dünyanın birçok ülkesinde yatırımları bulunan BP, çok uluslu bir şirket olup halen çok sayıda petrol yatağını da işletmektedir.

Körfez ülkelerinin petrol rezervlerini işleten BP’nin Irak’taki yatırımları da ciddi oranlardadır. Kasım 2009 yılında Irak petrolünü işleten devlet kurumu South Oil Company ile CNPC ve BP ortaklığı arasındaki anlaşmayla BP Irak’taki petrol ya- taklarının yaklaşık %38’ini778 işletmeye başlamıştır.779BP, Rumeyle’de ki petrol ya-

772. “ABD’nin en büyüğü Exxon Mobil”, CNNTürk, 8 Mayıs 2012, http://www.cnnturk.com/2012/ekonomi/sirketler/05/08/abdnin.en.buyugu.exxon.mobil/660303.0/index.htm 773. “Exxon Confirms Deals With Iraqi Kurds,”The Wall Street Journal, 27 Şubat 2012, http://goo.gl/d8EDwj 774. “Iraq Announces List of Oil Companies Able to Bid for Oil and Gas Service, None Have Done Deals with KRG”, 15 Nisan 2008, http://memrieconomicblog.org/bin/content.cgi?news=1881 775. Exxon Mobil Batı Kurna’yı geliştirme ve iyişeştirmek için bu anlaşmayı “Royal Dutch Shell” ile birlikte yap- mıştır. Bkz.http://exxonmobiliraq.com/operations.html 776. “History of BP”, BP resmi websitesi, http://www.bp.com/multipleimagesection.do?categoryId=2010123&contentId=7059226. 777. “Post war”, BP, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9014443&contentId=7027523. 778. “Irak’taki yabancı petrol şirketleri,” Hürriyet, 19 Nisan 2011, http://www.hurriyet.com.tr/planet/17585508.asp. 779. “BP in Iraq,” BP, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9031482&contentId=7057672

205 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

taklarına odaklanmış durumdadır.780 Irak’ın Petrol kapasitesinin %12’sini ve dün- yanın üçüncü en büyük petrol yataklarına sahip Rumeyle’yi işleten BP’nin Irak’ın diğer bölgelerinde de yatırımları olduğu bilinmektedir.

6.3 TOTAL, FRANSA

Mart 1924’de Compagnie française des pétro- les (CFP) adıyla Fransa tarafından kurulan şirket 1991 yılında Total ismi ile yoluna devam etmiş- tir.781 130 ülkede faaliyet gösteren şirket enerji hammadde çıkarım, rafinerisi ve pazarlaması alanlarının hepsinde çalışıyor.782 Total’in Irak ile bağları ise çok eskiye dayanıyor. İlk defa 1920 yı- lında Kerkük’te petrol çıkaran şirket o günden sonra da Irak’ta ki faaliyetlerini sürdürdü.

Hâlihazırda Irak’ın Halfaya bölgesinde faaliyetlerini sürdüren Total 27 Haziran 2010 yılında imzalan anlaşma ile bu bölgeyi diğer ortakları PetroChina, Petronas Carigali ve State Partner South Oil Company ile paylaşıyor. Şirketin buradaki payı ise %18.75 iken bölgeden günde 535.000 varil petrol çıkarılıyor.783

6.4 CNPC, ÇIN

China National Petroleum Company, 1955 yılında Çin Halk Cumhuriyeti tarafından kurulmuştur. CNPC, Çin Petrol Endüstri bakanlığına bağlı olarak çalışmaktadır. Bünyesinde PetroChina şirketi- ni de bulunduran şirket dünya çapında 29 ülkede arama çalışmalarını sürdürmektedir. 784

780. Dahr Jamail, “Western oil firms remain as US exits Iraq”, Al Jazeera, http://www.aljazeera.com/indepth/features/2011/12/2011122813134071641.html. 781. “The importance of history of the Group”, http://www.total.com/en/about-total/group-presentation/group-history-940553.html 782. “Our energies”, http://www.total.com/en/energies-940837.html 783. “Iraq: Total and partners PetroChina and Petronas start production from the Halfaya oil field”, http://www.total.com/en/investors/press-releases/press-releases-922799.html&idActu=2822. 784. “History”, CNPS resmi websitesi, http://www.cnpc.com.cn/en/aboutcnpc/companyprofile/history/

206 6. IRAK’TA YATIRIMI OLAN ÖNEMLİ ENERJİ ŞİRKETLERİ

Irak’taki faaliyetlerine 1997 yılında dönemin devlet başkanı Saddam Hüseyin ile varılan anlaşmayla başlayan şirket BM’nin ambargoları nedeniyle ertelenen çalış- malarına Kasım 2008’de Irak Petrol Bakanlığı ile anlaşarak yeniden başlamıştır. Şirketin çalışma yaptığı alan Al-Ahdab bölgesidir. 2009 yılında bu kez de BP ile ortak Rumaila bölgesine giren şirket 2010 yılında ise Total ve Petronas ile Halfa- ya’da faaliyetlerine başlamıştır.785

6.5 LUKOIL, RUSYA

Rusyanın Gazprom’dan sonraki ikinci büyük enerji şirketi olan Lukoil dünya ham petrolünün %2.2’sini çıkarmaktadır. 12 ülkede araştırma ve üretimine devam eden şirketin faaliyet gösterdi- ği ülkelerden bir tanesi de Irak.786 Lukoil de Sad- dam Hüseyin döneminde anlaşmaları olmasına rağmen bunları ertelemek zorunda kalan şirket- lerden biridir. Son yapılan anlaşmalarla birlikte ise Lukoil, Batı Kurna petrol saha- ların %56.25’ine sahip olmuştur.787

6.6 STATOIL, NORVEÇ

1972 yılında Norveç devleti tarafından kurulan şirket 2 yıl sonra ilk defa Norveç Stadfjord Field’da petrol bulmuştur. 2007 yılında Norsk Hydro ile birleşen şirket ismini StatoilHydro olarak değiştirmiş ancak 2009 yılında şirket Statoil ismine geri dönmüştür. Norveç’in Enerji piyasa- sındaki önemli aktörlerden biri olmasının altın- daki en büyük şirket Statoil’dir788 Lukoil ile birlikte konsorsiyum kuran şirket Batı Kurna bölgesi petrol alanlarının %18.75’ini aldı.789

785. “CNPC in Iraq”, http://www.cnpc.com.cn/en/cnpcworldwide/iraq/?COLLCC=399908879& 786. “Company history”, Lukeoil resmi websitesi, http://www.lukoil.com/new/history/ 787. James Kanter, “Oil Field Project in Iraq Won by Lukoil and Statoil”, The New York Times, 29 Aralık 2009, http://www.nytimes.com/2009/12/30/business/global/30iraqoil.html?ref=lukoil. 788. “Our history”, Statoil, http://www.statoil.com/en/About/History/Pages/default3.aspx 789. “Lukoil and Statoil with winning bid on the West Qurna 2 field in Iraq”, http://www.statoil.com/en/NewsAndMedia/News/2009/Pages/12DecIraq.aspx.

207 IRAK SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

6.7 PETRONAS, MALEZYA

17 Ağustos 1974 yılında Malezya tarafından kendi petrol kaynaklarının kontrolü için kurul- muştur. Dünyanın en büyük 500 şirketi arasında gösterilen Petronas aynı zamanda Asya’nın da en değerli 12. Şirketi olarak gösterilmiştir. 40 bine yakın çalışanı olan şirket hali hazırda 40’a yakın ülkede araştırma ve çıkarma çalışmaları yapmaya devam ediyor.790

6.8 ROYAL DUTCH SHELL

19. Asrın sonuna doğru bir tüccar tarafından Hollanda menşeli Enerji şirketidir. Uzakdoğu’ya ticaret yapan bir şirket iken Sumatra adasında 1890’da bulunan petrol alanı ile şirket bir petrol şirketine dönüşmüştür. Şirket Uzakdoğu, Meksi- ka Körfezi, Ortadoğu gibi faaliyet yaptığı zengin alanlardan sonra dünyan en büyük şirketlerin- den biri olarak günümüze kadar gelmiştir.791

Irak petrolleri için Exxon Mobil ile birlikte Rus şirketleri ile rekabete giren Shell West Qurna-1 bölgesinden % 30’luk bir hisse almayı başardı. Shell buna ek olarak Irak’ta doğalgaz çıkarma anlaşmasına vardı.792

790. “Corporate Profile”, Petronas resmi websitesi, http://www.petronas.com.my/about-us/Pages/corporate-profile.aspx 791. “Post-war expansion”, Shell resmi sitesi, http://www.shell.com/global/aboutshell/who-we-are/our-history/post-war-expansion.html 792. l“Shell, Mitsubishi Sign $17 Billion Iraq Agreement to Develop Natural Gas”, Bloomberg, 27 Kasım 2011, http://goo.gl/31JC4Y.

208

RAPOR

IRAK SIYASETİNİ ANLAMA KILAVUZU

SETA Irak işgaline dair bugüne kadar birçok çalışmaya imza attı. Hem Irak siyasetini anlamak hem de Irak ekonomi-politiğine dair derinlikli bir fikir sahibi olmak adına Irak’taki siyasi ve toplumsal aktörlerin yakinen takip edilmesi gerektiğine inanıyoruz. Bu inancımızın bir gereği olarak, Irak siyasetini daha derinlikli anlamak adına, doğrudan saha gözlemlerine, mülakatlara, derinlikli araştırmaya ve işgalden bu yana SETA’nın Irak’ı takibine dayanan elinizdeki çalışmayı hazırladık. Irak işgaliyle harekete geçen etnik-mezhepsel fay hatları, Irak’taki siyasi kimlikleri de bu hatlar doğrultusunda ayırdı. Bu sebepten bu çalışmada siyasi aktörler, partiler ve dini yapılar tasnif edilirken Sünni-Şii, Arap-Kürt- Türkmen ayrımına gitmek gerekti. Burada belirleyici olan bizim Irak’ı nasıl tasnif ettiğimizden ziyade Iraklı siyasi aktörlerin kendi kimliklerini hangi çizgilerle ortaya koydukları oldu. Irak Siyasetini Anlama Kılavuzu sadece Türkiye’de Irak’a dair bir boşluğu doldurmakla kalmayacak. Bu çalışmanın aynı zamanda yakın geçmiş ve gelecekte Irak siyasetinin kaotik unsurlarına dair bir rehber eser vazifesi ifa edeceğini düşünüyoruz.

SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı Nenehatun Caddesi No:66, GOP, Çankaya 06700 Ankara, TÜRKİYE Tel: +90 312 551 21 00 | Faks: +90 312 551 21 90 www.setav.org | [email protected]