TRADYCJA MAZOWSZA powiat sierpecki

Przewodnik subiektywny

Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki Agencja Wydawnicza „Egros” Warszawa 2013

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 1 22014-01-03014-01-03 11:08:0411:08:04 Autor: Pawe³ Bogdan G¹siorowski

T³umaczenie na jêzyk angielski: Marek Czekañski

Redaktor serii: Alicja Jankiewicz (MCKiS)

Redakcja: Ma³gorzata Gucman, Krzysztof Gucman

Redakcja techniczna: Tomasz Grochowski

Zdjêcia: Pawe³ Bogdan G¹siorowski W ksi¹¿ce wykorzystano zdjêcia: Narodowego Archiwum Cyfrowego, Miejskiej Biblioteki Pub- licznej w Sierpcu, Pracowni Dokumentacji Dziejów Miasta Sierpc, Kazimierza Bogdana Filip- skiego, Piotra B. i El¿biety G¹siorowskich, Piotra T. G¹siorowskiego, Wojciecha G¹siorowskie- go, Krzysztofa Gucmana, Marka Jarociñskiego, Jacka Karwowskiego, Tomasza Kowalskiego, rodziny Rajkowskich, Magdaleny i Mariusza Staniszewskich, Ryszarda Sutego, Mariana Marka Szablewskiego i z archiwum autora

Opracowanie grafi czne serii: Studio Komar, www.komar.com.pl

ISBN 978-83-63427-25-2 ISBN 978-83-63-957-13-1

© Copyright by Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki and authors

Wydawcy: Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki ul. Elektoralna 12 00-139 Warszawa www.mckis.waw.pl

Agencja Wydawnicza „Egros” s.c. ul. Korotyñskiego 23 lok. 56 02-123 Warszawa tel./fax 22 823 48 78 e-mail: [email protected]

2 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 2 22014-01-03014-01-03 11:08:0511:08:05 Spis treści

Od Wydawcy ...... 5

Od Autora ...... 7

Warunki naturalne ...... 9

Zarys dziejów okolic Sierpca ...... 13 Czasy prehistoryczne...... 13 Średniowiecze ...... 14 Okres staropolski ...... 18 Okres zaborów ...... 20 Po 1918 roku ...... 24

Kultura materialna ...... 28

Wartości kultury niematerialnej ...... 33 Nazewnictwo geografi czne oraz nazwiska ...... 33 Heraldyka i symbolika samorz¹dowa ...... 35 Sierpc w fi lmie ...... 38 Niepospolite postaci Sierpca i okolic ...... 39

Przewodnik subiektywny po powiecie sierpeckim ...... 47 Babce ...... 47 Bia³asy ...... 49 Bledzewo ...... 50 Blinno ...... 52 Blizno ...... 53 Bonis³aw ...... 54 Borkowo Kościelne ...... 56 Bo¿ewo ...... 59 Choczeñ ...... 61 Goleszyn ...... 63 Gozdowo ...... 65 Gójsk ...... 68 Grodnia ...... 70 Gutowo-Górki...... 71 Chorzewo ...... 72 Je¿ewo ...... 73 Kolczyn ...... 75 Kosemin ...... 76 Kurowo ...... 77 Kwaśno ...... 79 Lelice ...... 80 Ligowo ...... 82 £ukomie ...... 85

Powiat sierpecki 3

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 3 22014-01-03014-01-03 11:08:0511:08:05 Mi³obêdzyn ...... 87 Mochowo ...... 88 Osówka ...... 92 Piastowo ...... 93 Rościszewo ...... 96 Rzeszotary ...... 101 Sierpc ...... 103 Bojanowo ...... 115 S³upia (gmina Szczutowo) ...... 119 S³upia (gmina Zawidz) ...... 120 Studzieniec ...... 122 Sudragi ...... 124 Szczutowo ...... 126 Zawidz ...... 129 Zglenice ...... 133 ¯urawin ...... 135

Oferta kulturalna i turystyczna ...... 137 Informacja turystyczna ...... 137 Wybrane instytucje kulturotwórcze ...... 137 Imprezy cykliczne ...... 141 Szlaki turystyczne ...... 142 Gospodarstwa agroturystyczne ...... 147 K¹cik kulinarny ...... 147

Welcome to Sierpc County ...... 151

Illustrations ...... 154

Indeks geografi czny...... 159

Defi nicje ...... 164

Bibliografi a ...... 167

4 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 4 22014-01-03014-01-03 11:08:0511:08:05 Od Wydawcy

d 2004 r. Mazowieckie Centrum Kultu- dzê w tym zakresie, siêgaj¹c do publikacji, Ory i Sztuki publikuje kolejne tomy z serii których tytu³y autorzy zamieszczaj¹ w Biblio- „Tradycja Mazowsza”. S¹ to monografi czne grafi i. Ksi¹¿ka zawiera te¿ indeks geografi cz- opracowania, w których prezentowane s¹ wa- ny, a na koñcu Defi nicje – określenia pojêæ lory historyczne i etnografi czne powiatów wo- dotycz¹cych dziedzictwa kulturowego; s³owa, jewództwa mazowieckiego. Cel jest ambitny, które wymagaj¹ zdefi niowania oznaczamy a przy tym trudny – nie tylko ze wzglêdu na w tekście gwiazdk¹ (*). liczbê tomów, jak¹ chcemy wydawaæ w ca³ym W tym miejscu konieczne s¹ uściślenia cyklu, ale przede wszystkim ze wzglêdu na za- określeñ u¿ytych w tytule serii „Tradycja Ma- ³o¿enia merytoryczne. zowsza. Przewodnik subiektywny”. Docelowo planujemy wydanie 38 tomów, Mówi¹c o tradycji*, trzeba uwzglêdniæ wie- odpowiadaj¹cych liczbie powiatów w woje- le elementów – wzorce spo³eczne, obyczaje, wództwie mazowieckim. Nie wykluczamy kulturê duchow¹, charakterystyczne wytwory te¿ publikowania w ramach serii „Tradycja kultury materialnej – wszystko, co ukszta³- Mazowsza” dodatkowych okazjonalnych lub towane w przesz³ości, trwa do dziś. Kulty- tematycznych tomów, w których bêdziemy wowanie tradycji polega na przekazywaniu nawi¹zywaæ do obchodzonych rocznic, przy- z pokolenia na pokolenie istotnych dla danej pominaæ sylwetki znanych i cenionych osób zbiorowości wartości kulturowych. zwi¹zanych poprzez urodzenie lub dzia³alnośæ Sam tytu³ serii „Tradycja Mazowsza” rów- z Mazowszem, omawiaæ w sposób przekrojo- nie¿ traktujemy umownie, trzeba bowiem wy lub systematyczny pewne zagadnienia cha- pamiêtaæ, ¿e granice administracyjne zwy- rakterystyczne dla regionu. kle nie pokrywaj¹ siê idealnie z historycznie W publikacjach z serii „Tradycja Mazow- ukszta³towanymi krainami Polski. W kolej- sza” Czytelnicy odnajd¹ opisy najwartościow- nych tomach serii prezentowane s¹ powiaty szych elementów dziedzictwa kulturowego, po³o¿one w województwie mazowieckim, przypomnienie wydarzeñ historycznych, które obejmuje – poza Mazowszem – rów- uwagi dotycz¹ce wspó³czesnych walorów da- nie¿ ziemie innych regionów: czêśæ Podlasia nego obszaru. W ka¿dym tomie zamieszcza- oraz ziemiê radomsk¹. Z kolei pewne obszary my „Przewodnik subiektywny” – prezentacjê historycznie mazowieckie znalaz³y siê poza miejscowości wybranych przez autora, a tak¿e granicami naszego województwa, np. ziemia czêśæ zatytu³owan¹ „Oferta kulturalna i tu- ³om¿yñska. rystyczna” – z propozycjami tras wycieczko- Podtytu³ serii „Przewodnik subiektywny” wych po powiecie, opisami potraw regional- określa przyjêty przez nas indywidualny spo- nych itp. Równie¿ zagraniczni turyści powinni sób prezentowania regionu. Ca³ośæ prac doku- byæ usatysfakcjonowani informacjami w jêzy- mentacyjnych i wydawniczych przewidywana ku angielskim: wyczerpuj¹cym streszczeniem jest na kilka lat, za³o¿yliśmy wiêc, ¿e ró¿ni z wiedz¹ niezbêdn¹ do pe³nej prezentacji po- autorzy wyeksponuj¹ inne elementy tradycji. wiatu, ofert¹ kulturaln¹ i turystyczn¹, t³uma- Tê ró¿norodnośæ i subiektywizm opisu w po- czeniem podpisów ilustracji. szczególnych tomach serii traktujemy jako jej Zdajemy sobie sprawê, ¿e nie jesteśmy dodatkowy walor. w stanie omówiæ wszystkich zagadnieñ histo- Du¿ym atutem serii jest aktualnośæ danych rycznych, spo³ecznych i kulturowych, prze- na temat „kondycji tradycji” w danym powie- sz³ości i wspó³czesności regionu oraz dziejów cie. Cykl wydawniczy nie jest d³ugi, wiêc ob- poszczególnych miejscowości. Zainteresowa- serwacje, opisy i wnioski autora Czytelnik po- ni Czytelnicy bez trudu rozszerz¹ swoj¹ wie- znaje ju¿ po kilku miesi¹cach.

Powiat sierpecki 5

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 5 22014-01-03014-01-03 11:08:0511:08:05 Zamiarem omawianej serii wydawniczej jêtności, gin¹ce zawody. Zadaniem autorów jest ukazywanie ró¿norodności i bogactwa jest opisanie tych elementów dziedzictwa kul- dziedzictwa kulturowego* województwa ma- turowego, które w sposób szczególnie wyraźny zowieckiego. By to osi¹gn¹æ, trzeba zaprezen- świadcz¹ o przesz³ości tych ziem i które maj¹ towaæ przesz³ośæ obecn¹ we wspó³czesności, znaczenie dla dzisiejszej świadomości histo- a wiêc przede wszystkim zabytki architektury, rycznej spo³eczeñstwa. zdobnictwo ludowe, pewne niematerialne do- bra kultury*, nazewnictwo, tradycyjne umie- Wydawca

6 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 6 22014-01-03014-01-03 11:08:0511:08:05 Od Autora

ierpc wraz z otaczaj¹cym go obszarem le¿y Nim poszed³em do szko³y, pośród moich za- Sz dala od wiêkszych miast: Warszawy, To- bawek mia³em drobne rosyjskie monety, któ- runia, Olsztyna. Nawet do P³ocka, historycz- re pozosta³y gdzieś w szufl adach po czasach nej ksi¹¿êcej stolicy Mazowsza, jest prawie carskich, oraz drobne centy, które przyp³ynê³y 40 km. Przez miasto przebiega droga krajowa z USA w kieszeni mojego pradziadka, wraca- nr 10, któr¹ podró¿ni mkn¹ do wyznaczonego j¹cego z zarobkowej emigracji. Z tego powsta- celu, przewa¿nie bezrefl eksyjnie, nie zatrzy- ³o nie tylko zainteresowanie numizmatyk¹, muj¹c siê tu, chyba ¿e na stacji benzynowej ale trochê histori¹ i geografi ¹. W szkole śred- b¹dź w zajeździe. Przewodnik jest skierowany niej zainteresowa³em siê genealogi¹ w³asnej do osób, które chocia¿ na parê godzin chcia- rodziny. Odwiedza³em krewnych w okolicz- ³yby siê tu zatrzymaæ, coś zobaczyæ i poznaæ. nych wioskach, szuka³em dawnych grobów Zachêcam tak¿e do d³u¿szych pobytów. Jest rodzinnych, trafi a³em do kancelarii parafi al- gdzie przenocowaæ i odpocz¹æ, jest mnóstwo nych, a w koñcu do archiwów. Moje wszystkie ciekawych zak¹tków do poznania. Ja to robiê praprababcie i moi wszyscy prapradziadkowie od dawna i nie jestem tym znudzony. urodzili siê w okolicach Sierpca (do 25 km

2

1 3

1 Piaski na granicy z Sierpcem. Stąd rozpoczynały się przed laty moje wycieczki po okolicy 2 Sierpc. Stąd wyrosło miasto 3 Sanie zaprzężone w konie zobaczymy już tylko w skansenie

Powiat sierpecki 7

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 7 22014-01-03014-01-03 11:08:0511:08:05 od miasta), wiêc jego okolice wci¹¿ podlega³y wiosek. To wraz z podstawowymi informa- mojej bacznej uwadze. Tak rozwija³a siê moja cjami dotycz¹cymi odkryæ archeologicznych penetracja historyczno-krajoznawcza okolic przenosi nas w odleg³e czasy, niekiedy o ponad Sierpca. Najwa¿niejszym środkiem komuni- tysi¹c lat. kacyjnym tych peregrynacji by³ rower, którym Ktokolwiek wg³êbi siê bardziej w poznawa- mo¿na dotrzeæ w ka¿de bezdro¿e. nie jakiejś krainy, to znajdzie takie miejsca Przez kilkadziesi¹t lat zmieni³ siê wygl¹d i treści, które go urzekn¹. Ka¿dy ma prawo Sierpca, a tak¿e wszystkich wiosek. Po wiêk- tworzyæ sobie pewien suplement do tego, co szości dawnych budynków, wzniesionych otrzymuje w przewodniku. Mog¹ to byæ zdjê- z drewna b¹dź gliny, pozosta³y jedynie stare fo- cia, mo¿e notatki, refl eksje ze spotkañ z ludź- tografi e. Zniknê³y wiatraki, cegielnie, brukowa- mi, a przede wszystkim wspomnienia. Mam ne drogi. Dawne drewniane krzy¿e przydro¿ne nadziejê, ¿e w tym chocia¿ trochê pomogê. zast¹piono spawanymi z rurek i stali zbrojenio- Podziêkowania nale¿¹ siê wielu osobom, wej albo fi gurkami seryjnej produkcji. które stara³y siê pomóc rozwik³aæ moje dyle- Wêdruj¹c po okolicy mo¿emy jednak zna- maty podczas pisania przewodnika, rozwi¹zy- leźæ wiele śladów przesz³ości, nawet odle- waæ ró¿ne „zagwozdki”, na jakie wcześniej nie g³ej. S¹ to nie tylko cenione i eksponowane zwraca³em uwagi. Wśród tych osób s¹ [alfabe- zabytki, ale i niepozorne obiekty. Szczególnie tycznie]: Kazimierz Bogdan Filipski, Gra¿yna wzruszaj¹ca jest przyroda. Jej uroki mo¿emy K³os, Tomasz Kowalski, Magdalena Stani- podziwiaæ o ka¿dej porze roku. Wiosn¹ z wy- szewska, Ryszard Suty, Agata Warczachowska, buchaj¹c¹ zieleni¹ i kwieciem, latem z koszo- Jerzy Wieluñski, ksi¹dz Andrzej Zakrzew- nymi ³anami zbó¿, jesieni¹ z wszystkimi od- ski. Dziêkujê ksiê¿om, którzy znajdowali dla cieniami z³otego listowia i zim¹ z rozleg³ymi mnie czas i u³atwiali gromadzenie informacji przestrzeniami pokrytymi śniegiem. Ale dzi- oraz robienie potrzebnych zdjêæ. Dziêkujê siaj nie zobaczymy ju¿ podró¿uj¹cych saniami pracownikom starostwa i urzêdów gminnych zaprzê¿onymi w konie, chyba ¿e udamy siê do za informacje i wyjaśnienia, o które prosi³em. sierpeckiego skansenu, gdzie uda³o siê chocia¿ Dziêkujê pracownikom Archiwum Diece- pozornie zatrzymaæ czas. zjalnego w P³ocku, Archiwum Pañstwowego W tym przewodniku postara³em siê przed- w P³ocku, Delegatury P³ockiej Wojewódzkiego stawiæ w zwiêz³y sposób środowisko przy- Konserwatora Zabytków za udostêpnianie po- rodniczo-geografi czne powiatu sierpeckiego, trzebnych materia³ów i ¿yczliwośæ. Dziêkujê zarys jego dziejów, ró¿norodne wartości kul- licznym, przewa¿nie anonimowym rozmów- tury materialnej i niematerialnej. Prezentujê com, spotykanych ostatnio, ale i przed laty, sylwetki kilkunastu wybranych osób. Mo¿na podczas moich wêdrówek, których wiedza oczywiście pokazaæ ich wiêcej. Mo¿e kiedyś o najbli¿szym otoczeniu pozwala³a mi znaleźæ powstanie s³ownik biografi czny osób zwi¹za- ró¿ne ciekawostki i rozwi¹zaæ wiele zagadek. nych z naszym powiatem. Stara³em siê poka- Dziêkujê ¿onie Ewie, która cierpliwie po- zaæ to, co jest najwartościowsze, najciekawsze, nad 30 lat znosi moje notoryczne wyjazdy na niebanalne na tym terenie. Korzystaj¹c z opcji rodzinne Mazowsze. Dziêkujê bratu Piotro- „przewodnik subiektywny”, mog³em równie¿ wi i jego ¿onie Eli za mo¿liwośæ przebywania wybraæ to, co wywiera na mnie szczególne w ka¿dym czasie w ich domu, a w naszym ro- wra¿enie. dzinnym, gdzie zawsze na mnie czeka wikt, Moje zainteresowania genealogiczne spowo- uśmiech i rower do penetracji dróg i bezdro¿y dowa³y, ¿e przybli¿am w przewodniku wiele ro- naszej „Sierpecczyzny”. dzin, które tu niegdyś ¿y³y i odgrywa³y wa¿n¹ Zatem potraktujmy ten przewodnik jako rolê. Pokazujê ich gniazda rodowe. Staram siê nasze wspólne dzie³o. pokazaæ zwi¹zki nazwisk z nazwami miejsco- wości, a tak¿e etymologiê nazw pewnej liczby Pawe³ Bogdan G¹siorowski

8 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 8 22014-01-03014-01-03 11:08:0711:08:07 Warunki naturalne

4

4 Powiat sierpecki leży na terenie czterech regionów fi zycznogeografi cznych

owiat sierpecki ma powierzchniê -wschodni kraniec z Zawidzem le¿y na Rów- P852,89 km2. Wykazuje pewne urozmai- ninie Raci¹skiej, a zachodnia czêśæ powiatu cenie geografi czne, wszak le¿y na pograniczu nale¿y do regionów Pojezierza Che³miñsko- makroregionów i regionów fi zyczno-geogra- -Dobrzyñskiego (makroregion) – Równiny fi cznych. Poszczególne regiony obejmuj¹ ob- Urszulewskiej na pó³nocnym zachodzie i Po- szary o zbli¿onych cechach środowiskowo- jezierza Dobrzyñskiego w czêści po³udniowo- -krajobrazowych. Wiêkszośæ powiatu jest -zachodniej. zaliczana do dwóch regionów nale¿¹cych do Teren powiatu jest w wiêkszości równinny. Niziny Pó³nocnomazowieckiej (makrore- Jedynie wzd³u¿ koñcowego biegu Sierpienicy gion) znajduj¹cej siê w pasie Nizin Środko- ukszta³towa³a siê dolina, w której jest po³o¿o- wopolskich. Sierpc i jego najbli¿sze okolice ny Sierpc. Tak¿e Skrwa na po³udnie od Sierpca oraz po³udniowo-wschodnia czêśæ powiatu p³ynie na dnie doliny tworz¹cej urozmaicony le¿¹ na Wysoczyźnie P³oñskiej. Pó³nocno- krajobraz.

Powiat sierpecki 9

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 9 22014-01-03014-01-03 11:08:0711:08:07 5 6

7 8

5 Źródła Skrwy w wiosce Zdrojki w powiecie żuromińskim 6 Sierpienica w Gołocinie przed regulacją w 1932 r., Narodowe Archiwum Cyfrowe 7 Meandry Sierpienicy w pobliżu skansenu 8 Jezioro Bledzewskie

Ca³y omawiany obszar le¿y w dorzeczu pra- nianki oraz strumieni bez nazw. Po dop³yniê- wobrze¿nych dop³ywów Wis³y. Najwa¿niej- ciu do granicy województw przez oko³o 7 km szymi rzekami powiatu s¹ Skrwa i jej najwiêk- jest rzek¹ graniczn¹. Nad zasilon¹ dop³ywami szy lewobrze¿ny dop³yw Sierpienica. Rzeki te rzek¹ mo¿na by³o ju¿ budowaæ m³yny (£uko- nie p³yn¹ w ca³ości na terenie powiatu sier- mie, Nadolnik). W Sierpcu, w miejscu zwa- peckiego, a swoje źród³a maj¹ w s¹siednich nym Dwa M³yny znajduj¹cym siê obecnie na powiatach. Skrwa wyp³ywa z niewielkiego terenie skansenu, do Skrwy wpada najwiêkszy bagienka w miejscowości Zdrojki ko³o Syberii jej dop³yw – Sierpienica. Dalej Skrwa p³ynie (gm. Lubowidz, pow. ¿uromiñski). Z pocz¹tku przez teren powiatu sierpeckiego, przyjmuj¹c jest ledwo s¹cz¹cym siê strumieniem. Przez kolejne dop³ywy – z lewej Strugê Bledzewsk¹, oko³o 8 km leniwie p³ynie, zasilaj¹c siê wod¹ z prawej G³ówienkê, a na pograniczu z powia- dochodz¹c¹ z okolicznych rowów i w Szczaw- tem lipnowskim Czernicê. W dolnym biegu nie (gm. Skrwilno, pow. rypiñski) razem z kil- p³ynie przez teren powiatu p³ockiego. £¹cznie koma innymi strumieniami wpada do jeziora Skrwa ma oko³o 117 km. Skrwilno, z którego, ju¿ okazalsza, wyp³ywa Źród³a Sierpienicy znajduj¹ siê w powiecie w wiosce Skrwilno i p³ynie dalej na po³udnie, p³ockim. W wiosce Smardzewo (gm. Staroźre- meandruj¹c po drodze i przyjmuj¹c wodê by) z bagienka wyp³ywa niewielki strumieñ z dop³ywaj¹cych rzeczek Urszulewki i Chrapo- i p³ynie w kierunku pó³nocno-zachodnim.

10 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 1010 22014-01-03014-01-03 11:08:0811:08:08 Przep³ywa miêdzy Bielskiem i Rudowem i da- niekiedy w XIX w. by³a zwana Chorzewk¹ albo lej kieruje siê na pó³noc. Taka jest Sierpienica Miodusk¹ od wiosek Chorzewo i Miodusy, w swym górnym biegu. Niekiedy zwana jest obok których przep³ywa. Przyjmuj¹c za g³ów- Sierpienic¹ Lew¹ w odró¿nieniu od Sierpie- ny ciek Sierpienicê Lew¹, ca³kowita d³ugośæ nicy Prawej, z któr¹ ³¹czy siê na pó³noc od rzeki wynosi 52,4 km. wsi T³ubice (gm. Bielsk, pow. p³ocki) na gra- W okolicy Gozdowa wyp³ywa niewielka nicy miêdzy powiatem p³ockim i sierpeckim. rzeczka Wierzbica. P³ynie w kierunku po- Sierpienica Prawa ma swój pocz¹tek w zaroś- ³udniowym przez teren gminy Gozdowo, niêtym jeziorku we wsi Nowy Bromierz (gm. a nastêpnie zasilana przez strumienie i rowy Staroźreby) i p³ynie w kierunku pó³nocno-za- melioracyjne w powiecie p³ockim wpada do chodnim. Przep³ywa miêdzy wioskami Psary Skrwy. i Mokrzk, ³¹czy siê z dop³ywaj¹cym z lewej W powiecie sierpeckim na polu w pó³nocnej strony strumieniem, który od po³udniowej czêści wioski Zalesie (gm. Zawidz) ma swoje i zachodniej strony op³ywa średniowieczne źród³a Raci¹¿nica. Wp³ywaj¹ do niej wody ze grodzisko w Mokrzku, i po kilku kilometrach strumieni i rowów na polach i podmok³ych ³¹- ³¹czy siê z Sierpienic¹ Lew¹. Ongiś rzeki te kach wsi Komorowo i Kuski (gm. Rościszewo). mia³y nieuregulowane koryta, rozlewaj¹c siê Rzeka p³ynie na wschód i po kilku kilometrach niekiedy, zw³aszcza wiosn¹, po przyleg³ych ³¹- wp³ywa na obszar powiatu p³oñskiego. Nazwê kach. W 1932 r. dokonano prac regulacyjnych swoj¹ zawdziêcza miastu Raci¹¿, które jest Sierpienicy w okolicach Go³ocina, nadaj¹c nad ni¹ po³o¿one. W odleg³ym średniowieczu jej obecny kszta³t. Dalej rzeka toczy ju¿ swe nosi³a nazwê Szkwa. Wpada do Wkry bêd¹cej wody przez równiny powiatu sierpeckiego po- dop³ywem Narwi. śród pól, lasów i terenów podmok³ych. Zrazu Zachodni skrawek powiatu le¿y w dorzeczu p³ynie w kierunku pó³nocno-wschodnim, a na rzeki Mieñ. Rzeczka ta wyp³ywa z Jeziora Li- pó³noc od S³upi skrêca w lewo i zmierza na kieckiego w powiecie lipnowskim, wp³ywa na pó³nocny zachód. Nad rzek¹, mimo jej ure- teren powiatu sierpeckiego i po przep³yniêciu gulowanego w wiêkszości koryta, jest wiele przez wioskê Blinno skrêca w kierunku za- uroczych miejsc, np. dolina i rozlewisko przy chodnim, by ponownie znaleźæ siê na terenie m³ynie w Borkowie. W koñcowym odcinku powiatu lipnowskiego i p³yn¹æ a¿ do Wis³y. przep³ywa przez Sierpc, od którego otrzyma³a Na terenie powiatu znajduj¹ siê trzy wiêk- nazwê. Nie jest znana jej pierwotna nazwa. sze jeziora. W gminie Szczutowo le¿¹ dwa naj- Posz³a ona w zapomnienie wyparta przez wiêksze: Urszulewskie (na pograniczu z pow. obecn¹ wystêpuj¹c¹ ju¿ w XV w., zapisywan¹ rypiñskim) i Szczutowskie, a w gminie sierpe- wówczas jako Sieprcenica. Odnotowano, ¿e ckiej le¿y Jezioro Bledzewskie. Nad tymi jezio-

9 10

9 Gniazdo bocianie w Szczechowie (gm. Szczutowo) 10 Współczesny widok pola po żniwach w Starej Woli (gm. Szczutowo)

Powiat sierpecki 11

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 1111 22014-01-03014-01-03 11:08:1111:08:11 11

11 Suszenie torfu na łące w miejscowości Mak na pograniczu powiatów żuromińskiego i sierpeckiego

rami zlokalizowano ośrodki wypoczynkowe, pracach melioracyjnych prowadzonych ju¿ do których przybywaj¹ chêtni do rekreacji nad w okresie miêdzywojennym, a zintensyfi ko- wod¹ nie tylko z najbli¿szych okolic, ale i z dal- wanych w 2. po³. XX w., czêśæ takich miejsc zo- szych stron. Poza tym w powiecie s¹ jeszcze sta³a osuszona, a czêśæ pozarasta³a. Na polach niewielkie jeziorka nie odgrywaj¹ce takiej roli, mo¿na spotkaæ ba¿anty oraz, niestety coraz ale stanowi¹ce ozdobê lokalnego krajobrazu. rzadziej, kuropatwy. Jak przed wiekami ozdo- Powiat sierpecki, podobnie jak s¹siednie, b¹ wiejskiego krajobrazu s¹ bocianie gniazda. ma stosunkowo niedu¿e zalesienie (13,8%). Z ssaków wystêpuj¹ dziki i sarny, a tak¿e lisy. Najwiêcej lasów wystêpuje w jego zachodniej Ponoæ w lasach widziano wilki, ale mo¿e tylko czêści. Du¿y kompleks leśny jest po³o¿ony przemieszcza³y siê w inne rejony. Niestety, po- miêdzy Sierpcem a Szczutowem i nale¿y do pulacja zajêcy ostatnio zmniejszy³a siê. tych gmin. W okolicy Szczutowa znajduje siê Uwagê krajoznawcy zawsze zwracaj¹ oka- nastêpny kompleks, ci¹gn¹cy siê po zachod- za³e przedwieczne drzewa uznane za pomniki niej stronie Jeziora Urszulewskiego na terenie przyrody. Warto wymieniæ najciekawsze spo- powiatu rypiñskiego. Gmina Szczutowo jest śród nich, np. pojedyncze pomnikowe dêby – najbardziej zalesion¹ w powiecie (25%). Du¿y najwiêksze w Antoniewie, w Bliźnie i w Bor- obszar lasów rozci¹ga siê na po³udnie od Sierp- kowie przy m³ynie. Szczególnie atrakcyjne s¹ ca po obu stronach Skrwy w gminach Sierpc aleje w parkach dworskich, np. w Rościszewie, (16%) i Mochowo (11%). W pozosta³ych gmi- Skoczkowie, £ukomiu, Sierpcu (Wymyślin). nach wystêpuj¹ mniejsze obszary leśne. Ob- Pomnikowe drzewa mo¿na spotkaæ tak¿e szary czêści zachodniej i pó³nocnej powiatu s¹ w innych parkach dworskich (Lelice, Gozdo- pokryte w du¿ej mierze lasami rosn¹cymi na wo, Kolczyn), a tak¿e przy niektórych kościo- ziemiach piaszczystych i bielicowych, czêśæ ³ach oraz na starych cmentarzach. Wra¿enie wschodnia, po³udniowa i środkowa ma nieco robi¹ potê¿ne pomnikowe ja³owce. Mo¿na je lepsze gleby wykorzystywane w rolnictwie. zobaczyæ w Karlewie i Zglenicach-Budach. Niegdyś krajobraz powiatu wygl¹da³ ina- W powiecie na uwagê zas³uguj¹ te¿ pomniki czej. Wystêpowa³y liczne bagna i torfowiska, przyrody nieo¿ywionej, czyli g³azy. Mo¿na je zo- z których jeszcze po II wojnie światowej pozy- baczyæ w Gozdowie (obw. 1465 cm, wys. 205 cm), skiwano torf. Tereny te by³y bogate w ptactwo Rydzewie (obw. 1000 cm, wys. 165 cm), Grodko- b³otne i wodne. Obecnie, m.in. po dokonanych wie-Zawiszy (obw. 843 cm, wys. 132 cm).

12 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 1212 22014-01-03014-01-03 11:08:1111:08:11 Zarys dziejów okolic Sierpca

Czasy prehistoryczne

eren obecnego powiatu sierpeckiego jest Nastêpna epoka – mezolit (środkowa epo- Tzamieszkiwany od tysiêcy lat. Pod koniec ka kamienia) – obejmuj¹ca VIII–VI w. p.n.e. XIX w. badania archeologiczne w bogatych pozostawi³a ju¿ liczniejsze ślady. Osadnictwo w pozosta³ości po dawnym osadnictwie oko- rozwija³o siê przede wszystkim nad rzekami licach Kurowa prowadzi³ Franciszek Tarczyñ- Sierpienic¹ i Skrw¹, sk¹d pochodz¹ znale- ski, który niekiedy wspó³pracowa³ z Leonem ziska i gdzie s¹ badane kolejne stanowiska. Rutkowskim. W okresie miêdzywojennym Ludnośæ tego czasu trudni³a siê myślistwem kontynuowano badania. Do wybuchu II wojny i rybo³ówstwem. W miejscach dawnych osad światowej poznano ju¿ 37 stanowisk archeo- i obozowisk znajdowane s¹ liczne niewielkie logicznych. Do tego dochodzi³y przypadkowe krzemienne ostrza bêd¹ce elementami narzê- znaleziska tak zwanych „skarbów”. Pozyski- dzi i uzbrojenia. Z tych czasów pochodz¹ sta- wane w ró¿ny sposób przedmioty trafi a³y do nowiska archeologiczne, m.in. w Kisielewie, ówczesnych muzeów, ale czêsto ulega³y roz- Makomazach, Szumaniu, Puszczy, Mierzêci- proszeniu, trafi aj¹c do mniej lub bardziej ro- nie, Piankach i Gozdowie. zumiej¹cych ich wartośæ mi³ośników „staro- Podczas neolitu, czyli m³odszej epoki kamie- ¿ytności” i osobliwości. Badania prowadzone nia (4500−1800 r. p.n.e.), nast¹pi³a zmiana po wojnie przynios³y nowe odkrycia i wci¹¿ trybu ¿ycia ludności zwana niekiedy rewolucj¹ wzbogacaj¹ wiedzê o naszej prehistorii. Poza neolityczn¹. Ocieplenie klimatu spowodowa³o wykopaliskami planowymi s¹ te¿ badania pojawienie siê rolnictwa i chowu zwierz¹t do- ratownicze podczas ró¿nych inwestycji bu- mowych, a to wi¹za³o siê z osiad³ym trybem dowlanych. Najwiêksz¹ by³a budowa przecho- ¿ycia. Udoskonaleniu uleg³a obróbka kamie- dz¹cego przez teren powiatu gazoci¹gu tran- nia i krzemienia, z którego wyrabiano narzê- zytowego Jama³ (Rosja)–Europa Zachodnia. dzia i elementy broni. U¿ywano w dalszym Zbadano wówczas 18 stanowisk. Mimo dale- ci¹gu narzêdzi z rogu. Znacznie rozwinê³a siê ko zakrojonych prac archeologicznych na tere- umiejêtnośæ wytwarzania naczyñ glinianych. nie powiatu, brakuje regularnych wykopalisk Znaleziono wiele śladów tkactwa z lnu i we³ny. na terenie Sierpca. Na terenie powiatu rozpoznano ok. 100 stano- Najstarsze ślady osadnictwa w postaci na- wisk z tych czasów. Najwiêcej z nich nale¿y rzêdzi krzemiennych pochodz¹ sprzed ok. 12 do kultury pucharów lejkowatych, nazwanej tys. lat. Jest to okres schy³ku plejstocenu, czyli tak od charakterystycznej ceramiki. Do miej- epoki lodowcowej. Na pokrywaj¹ce siê tundr¹ scowości, w których badano stanowiska tej¿e obszary po wycofuj¹cym siê z naszych ziem kultury, nale¿¹ m.in.: Gójsk, Sudragi, ¯ocho- zlodowaceniu przybywa³y zwierzêta, wśród wo, Stara Wola, Grodnia, Gutowo-Górki, Go- nich renifery, a w ślad za nimi ludzie. Jest to zdowo. W koñcu tej epoki pojawi³a siê miedź wed³ug systematyki stosowanej w archeologii bardziej nadaj¹ca siê na ozdoby ni¿ narzêdzia. schy³ek paleolitu, czyli starszej epoki kamie- Dopiero wynalezienie stopu miedzi z cyn¹, nia, nazywanej tak z racji u¿ywania kamienia czyli br¹zu daj¹cego siê dośæ ³atwo odlewaæ jako podstawowego surowca do wytwarzania wzbogaci³o mo¿liwości wytwarzania narzêdzi. narzêdzi. Z tego czasu pochodz¹ równie¿ wy- Od niego ca³¹ epokê nazwano epok¹ br¹zu (ok. konane z rogu harpuny znalezione w Rêkaw- 1800−700 r. p.n.e.). Metal zapewne by³ spro- czynie i w okolicach £ukomia. wadzany z terenu Niemiec i Czech. Wykonane

Powiat sierpecki 13

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 1313 22014-01-03014-01-03 11:08:1211:08:12 z br¹zu narzêdzia, ozdoby i broñ po uszkodze- zmar³ego naczyniem odwróconym do góry niu mo¿na by³o ponownie przetapiaæ. dnem. Na stanowiskach archeologicznych W starszych okresach epoki br¹zu wystê- w okolicach Sierpca spotykamy przenikanie powa³a tzw. kultura trzciniecka. Odkryto jej siê tych dwóch kultur. Pośród miejscowości, 35 stanowisk, przede wszystkim w dwóch w których dokonano takich odkryæ, s¹ Roma- skupiskach – w okolicach Zawidza i Szczuto- towo, Kuniewo, Petrykozy. wa. Później dominuj¹c¹ sta³a siê kultura ³u- W kolejnych okresach epoki ¿elaza na zie- ¿ycka, która w znacznej mierze zunifi kowa³a mie polskie przybywa³y ludy, które ju¿ znamy wiêkszośæ ziem polskich. Na terenie powiatu ze źróde³ pisanych. W IV−III w. p.n.e. podczas sierpeckiego znaleziono 44 stanowiska tej swej ekspansji (z zachodu) dotarli Celtowie. kultury. W czasach tych budowano domostwa Jakkolwiek śladów pobytu na omawianym maj¹ce pod³ogi z drewna. Drewno stosowano terenie nie znaleziono, to ich wp³ywy cywili- tak¿e do budowy fortyfi kacji, grobli, mostów. zacyjne by³y niew¹tpliwe. Do nich nale¿y upo- Wykonywano z niego ³odzie, wozy i naczy- wszechnienie znajomości wytapiania ¿elaza nia. Pośród stanowisk warto wymieniæ Grod- z rud darniowych i jego obróbki oraz zastoso- niê, Kurówko. Czêśæ odkrytych zabytków wanie ko³a garncarskiego do wyrobu naczyñ. mo¿emy podziwiaæ w muzeach (szczególnie W tzw. okresie wp³ywów rzymskich nasili³y w P³ocku). siê kontakty ze światem zewnêtrznym. Funk- Z obszaru wschodnio-alpejskiego ok. 700 r. cjonowa³y szlaki handlowe, w tym przecho- p.n.e. dotar³a na nasze ziemie znajomośæ ob- dz¹ce przez nasze okolice. Znamienitym róbki ¿elaza. Kultura ³u¿ycka zdoby³a nowe przyk³adem tego jest skarb monet rzymskich mo¿liwości rozwoju i zaczê³a rozkwitaæ. Od- z I−II w. n.e. znaleziony w 1868 r. podczas kryto kolejne stanowiska z tego czasu, a wśród prac polowych w Grodkowie. nich wielopokoleniowe cmentarzyska w miej- W pocz¹tkach naszej ery na terenach Ma- scowościach Bia³asy, Milewo, ¯urawieniec. zowsza P³ockiego pojawiaj¹ siê nowe kultury Funkcjonuj¹ce osady by³y niewielkie, nie ta- – przeworska i wielbarska – powsta³e zapewne kie, jak znany z podrêczników potê¿ny gród na bazie wcześniejszych kultur lokalnych oraz obronny w Biskupinie. nap³ywaj¹cych z pó³nocnego zachodu ludów Za g³ówn¹ przyczynê upadku kultury ³u- germañskich Wandalów i Gotów z Gepidami. ¿yckiej jest uwa¿ane pojawienie siê kultury Po d³u¿szym pobycie na naszych ziemiach wschodniopomorskiej. Ukszta³towa³a siê ona Goci odeszli w kierunku Morza Czarnego. na Pomorzu, a nastêpnie swym zasiêgiem obej- Z tego czasu w okolicach Sierpca przebadano mowa³a coraz wiêkszy obszar ziem polskich. liczne stanowiska archeologiczne. Charakteryzowa³a siê specyfi cznym grzeba- Okres „wêdrówek ludów” jest czasem, kiedy niem zmar³ych, których prochy wsypywano dokona³o siê wiele istotnych zmian w kszta³- do popielnic niekiedy ozdobionych w górnej towaniu siê etnicznego charakteru Europy. Od czêści wyobra¿eniem twarzy i umieszczanych ok. VI w. n.e. na ziemiach polskich rozwija siê w skrzyni zbudowanej z regularnych p³yt ka- osadnictwo s³owiañskie. Slawizacji stopniowo miennych lub g³azów. Na Mazowszu ukszta³- ulegali mieszkañcy nale¿¹cy do innych grup towa³a siê kultura grobów kloszowych. Cecho- etnicznych pozosta³ych na miejscu. Tak by³o wa³a siê pokrywaniem popielnicy z prochami i na Mazowszu P³ockim. Średniowiecze

VI−X w. osiedla ludzkie znajdowa³y W owym czasie, gdy klimat by³ suchszy, tam Wsiê przede wszystkim na obszarach po- znajdowa³y siê najlepsze warunki do osadni- ³o¿onych w dolinach Skrwy i jej dop³ywów. ctwa, szczególnie do uprawy roli. Z tego okresu

14 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 1414 22014-01-03014-01-03 11:08:1211:08:12 12

13 14

12 Smorzewo (gm. Gozdowo). Fragmenty dawnego cmentarza odkryte na wzgórzu „Krasino” 13 Medal przedstawiający księcia Wacława, który w 1322 r. nadał prawa miejskie dla Sierpca 14 Rzeźby przedstawiające Władysława Jagiełłę i Siemowita IV ustawione w Jeżewie (gm. Zawidz) w 500. roczni- cę wyprawy pod Grunwald

jest stosunkowo ma³o znalezisk, ciekawsze po- zwi¹zanym zapewne z przymusowo postawio- chodz¹ z Grodni, Cieślina i Kozic-Smorzewa. nym niewielkim kościo³em by³ Sierpc. Nastêpna faza średniowiecza zwi¹zana jest W organizacji pañstwa pierwszych Piastów ju¿ z okresem rz¹dów piastowskich. Nie wie- du¿e znaczenie mia³y grody, które by³y siedzi- my, kiedy dok³adnie plemiona mazowieckie bami dostojników zarz¹dzaj¹cych podleg³ym zosta³y w³¹czone do pañstwa Piastów. Mia³o terenem w imieniu ksiêcia. Stanowi³y te¿ to miejsce za czasów Mieszka I b¹dź ju¿ za podstawowy element systemu obronnego pañ- jego ojca Siemomys³a. Pewnie nie odby³o siê stwa, a w razie czego równie¿ miejsce schro- to w sposób bezkonfl iktowy. Rz¹dy Piastów nienia dla okolicznej ludności. Pewnie w tych wi¹¿¹ siê z wa¿nymi zmianami na omawia- czasach funkcjonowa³ gród w Sierpcu. Histo- nym terenie, który znalaz³ siê w tworzonym rycy zak³adaj¹ istnienie grodu w Sierpcu w XI, rozleg³ym organizmie politycznym. Wp³ynê³o a mo¿e ju¿ w X w. Niestety, sk¹pośæ badañ ar- to na przemiany spo³eczne, gospodarcze i re- cheologicznych nie pozwoli³a go zlokalizowaæ, ligijne. Te ostatnie wi¹za³y siê z wprowadze- a zatem i określiæ jego wieku. niem chrześcijañstwa przez Mieszka I. Dzi- W okresie za³amania siê monarchii pierw- siaj trudno szukaæ śladów pogañstwa z tego szych Piastów po śmierci Mieszka II obszar prze³omowego czasu. Musimy jednak sobie omawianego powiatu znalaz³ siê na kilka lat uświadomiæ, ¿e proces chrystianizacji spo- w granicach pañstwa Miec³awa, którego cen- ³eczeñstwa by³ d³ugi. Pierwszym ośrodkiem trum znajdowa³o siê w P³ocku na Mazowszu. chrześcijañstwa na terenie obecnego powiatu W 1047 r. zosta³ on pokonany przez rekon-

Powiat sierpecki 15

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 1515 22014-01-03014-01-03 11:08:1211:08:12 struuj¹cego pañstwo Piastów Kazimierza Od- nicê obejmuj¹c¹ Kujawy i późniejsz¹ ziemiê nowiciela. Z nastêpnym w³adc¹, Boles³awem dobrzyñsk¹. Od tego czasu przez wieki od- Śmia³ym, wi¹¿e siê ustanowienie opactwa Be- miennie toczy³y siê dzieje ziem po³o¿onych nedyktynów w Mogilnie. W powsta³ym w po³. po dwóch stronach Skrwy, na której ukszta³to- XII w. dokumencie zwanym „falsyfi katem wa³a siê granica miêdzy Mazowszem P³ockim mogileñskim” wymieniono po raz pierwszy i ziemi¹ dobrzyñsk¹, czyli w dwóch czêściach w źródle pisanym wiele miejscowości, a wśród obecnego powiatu sierpeckiego. nich Sierpc (zapisany: Seprch). Dokument Siemowit I, syn Konrada, w swojej polityce nosi datê – 1065. Zdaniem historyków, choæ najwiêcej uwagi poświêca³ sprawom wschod- powsta³ później, przedstawia realia z XI w. Za nim. Tu wspó³dzia³a³ z ksi¹¿êtami ruskimi czasów Boles³awa Śmia³ego ustanowiono die- w walkach z plemionami jaæwieskimi. Z racji cezjê p³ock¹, w której granicach znalaz³y siê zainteresowania terenami Jaæwingów ze stro- okolice Sierpca. ny Krzy¿aków i ksi¹¿¹t Rusi Halicko-W³o- Za rz¹dów W³adys³awa Hermana oraz jego dzimierskiej dosz³o miêdzy nimi do zawarcia synów Zbigniewa i Boles³awa Krzywoustego trójstronnego uk³adu w 1254 r. w Raci¹¿u. centrum w³adzy przenios³o siê na Mazowsze. Walki z Jaæwingami doprowadzi³y do konfl ik- Ksi¹¿êta rezydowali w P³ocku, który mo¿na tów z jednocz¹c¹ siê Litw¹. W 1262 r. podczas uznaæ za sedes regni, czyli stolicê pañstwa. Ich jednego z najazdów litewskich zosta³ spalony rz¹dy opisa³ przebywaj¹cy zapewne w P³ocku P³ock, nastêpnie Litwini zdobyli gródek w Jaz- kronikarz Gall Anonim. dowie (dzisiejszy Ujazdów na terenie Warsza- Wprowadzony podzia³ Polski na dzielnice wy) i pojmali przebywaj¹cego tam Siemowi- spowodowa³ odmienne kszta³towanie siê lo- ta, który zosta³ zamordowany, a jego zw³oki sów Mazowsza w porównaniu z innymi kra- spalono. Warto zwróciæ uwagê, ¿e Mazowsze inami. Pierwszym w³adc¹ dzielnicowym na ju¿ w XIII w. by³o dzielone miêdzy ksi¹¿¹t Mazowszu by³ Boles³aw Kêdzierzawy. Zapew- i funkcjonowa³y tu niekiedy dwa, lub wiêcej, ne z jego czasów pochodzi bulla, czyli o³owia- organizmy polityczne nie zawsze zgodnie na pieczêæ znaleziona w okolicach Sierpca. wspó³dzia³aj¹ce, dlatego tylko krótko zostanie Na Mazowszu ukszta³towa³a siê miejscowa zasygnalizowane to, co dotyczy³o Mazowsza dynastia bêd¹ca ga³êzi¹ Piastów, wywodz¹ca P³ockiego. siê od Konrada Mazowieckiego, wnuka Bole- Czasy rz¹dz¹cych tu przez blisko 80 lat s³awa Krzywoustego. Ten¿e Konrad bêd¹c am- trzech pokoleñ ksi¹¿¹t: Boles³awa II, Wac³a- bitnym w³adc¹ podejmowa³ próby zdobycia wa i Boles³awa III by³y okresem wzmo¿onego w³adzy w Krakowie, aby pe³niæ funkcjê ksiêcia rozwoju osadnictwa. Zapewne powstawa³y zwierzchniego. Zmaga³ siê z s¹siaduj¹cymi od wówczas nowe wioski, zosta³a zagêszczona pó³nocy plemionami pogañskich Prusów. Jego sieæ parafi alna. Poza dawn¹ ju¿ parafi ¹ sier- decyzj¹ by³o osadzenie w ziemi che³miñskiej peck¹ powstawa³y nowe. Do najstarszych na- zakonu krzy¿ackiego, co mia³o niebagatelny le¿a³y parafi e w Je¿ewie i Kurowie. W 1. po³. wp³yw na dalsze losy Polski, w tym równie¿ XIV w. utworzono nastêpne w Gozdowie, Bo- okolic Sierpca. Czêsto zarzuca siê Konrado- nis³awiu, Mochowie i Zawidzu. Dalszy rozwój wi, jako b³¹d polityczny, fakt osadzenia Krzy- sieci parafi alnej nastêpowa³ w 2. po³. XIV w. ¿aków na ziemiach polskich. Jest to jednak (Rościszewo, Gójsk, Borkowo, S³upia, Ligowo, próba oceny tego wydarzenia na podstawie Goleszyn) oraz w XV w. (Szczutowo, £ukomie, skutków wynik³ych z tego po wiekach. Nale- Bo¿ewo). ¿y sobie uświadomiæ, ¿e ¿aden polityk nie jest Ciekaw¹ postaci¹ jest ksi¹¿ê Wac³aw. Jako w stanie przewidywaæ tak odleg³ych nastêpstw w³adca stosunkowo drobnego ksiêstwa po³o- swoich decyzji, a korzystanie z „us³ug” zako- ¿onego pośród silnych tworów politycznych nów rycerskich by³o wówczas czymś normal- – jednocz¹cej siê po okresie rozbicia dzielni- nym. W 1230 r. Konrad Mazowiecki wydzieli³ cowego Polski, pañstwa krzy¿ackiego, Litwy ze swojego pañstwa dla syna Kazimierza dziel- i Czech – nie mia³ ³atwego bytu politycznego.

16 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 1616 22014-01-03014-01-03 11:08:1411:08:14 Stara³ siê jednak zachowaæ jak najwiêcej nie- (aczkolwiek tylko do śmierci króla). Skrwa zale¿ności, lawiruj¹c miêdzy wymienionymi sta³a siê tylko granic¹ administracyjn¹. W tym pañstwami. Decyzja z³o¿enia w koñcu (w sy- czasie wojewod¹ p³ockim i jednocześnie staro- tuacji prawie bez wyjścia) ho³du królowi Czech st¹ by³ Dadźbog z ¯ycka h. Junosza. Wszed³ on Janowi Luksemburskiemu by³a zapewne prób¹ w posiadanie drog¹ kupna b¹dź darowizny od wyboru mniejszego z³a i utrzymania chocia¿ króla Kazimierza Wielkiego rozleg³ego teryto- ograniczonej niezale¿ności w³asnego pañstew- rium późniejszej parafi i rościszewskiej. Jego ka. Wac³aw wywar³ równie¿ wp³yw na losy potomkowie przyjêli nazwisko Rościszewscy. Sierpca. W 1322 r. zawar³ uk³ad z biskupem Byæ mo¿e dzia³ania zwi¹zane z drug¹ loka- p³ockim Florianem. Mia³a nast¹piæ miêdzy cj¹ Sierpca w 1356 r. mo¿emy przypisaæ te- nimi zamiana posiad³ości – biskupowi mia³ mu¿ Dadźbogowi. Prawdopodobnie równie¿ byæ przekazany Sierpc oraz okoliczne wsie: w czasach Kazimierza Wielkiego wzniesiono Borkowo, Kisielewo, Śniedzanowo i ¯urawin. w Sierpcu niewielki murowany zamek. Uk³ad jednak zosta³ anulowany. Miejscowości Po śmierci króla (1370) ziemia dobrzyñska te jeszcze przez kilkadziesi¹t lat by³y dobra- znalaz³a siê na kilka lat pod formaln¹ w³adz¹ mi ksi¹¿êcymi. Prawdopodobnie wkrótce po jego wnuka (po k¹dzieli) Kaźka s³upskiego, 1322 r. ksi¹¿ê nada³ Sierpcowi prawa miejskie a tereny mazowieckie zgodnie z wcześniejszy- średzkie i uposa¿y³ gruntami o powierzchni mi ustaleniami wróci³y do ksi¹¿¹t mazowie- ok. 50 ³anów che³miñskich (³an che³miñski to ckich. Obj¹³ je Siemowit III, któremu uda³o ok. 16,8 ha). Na terenie tym powsta³y później siê zjednoczyæ ca³e Mazowsze. Prowadzi³ jako W³óki Ma³e. niezale¿ny w³adca samodzieln¹ politykê za- Prawdopodobnie przed 1350 r. zosta³a utwo- graniczn¹. Wiele troski w³o¿y³ w wewnêtrz- rzona kasztelania sierpecka. Powsta³a z rozle- ne stabilizowanie kraju poprzez kodyfi kacjê g³ej kasztelanii p³ockiej obejmuj¹cej znacz- przepisów prawa mazowieckiego i reformê n¹ czêśæ ziemi p³ockiej. Pierwszym znanym s¹downictwa, unowocześnienie administra- kasztelanem sierpeckim by³ Jan z £ysakowa cji, zmiany w systemie monetarnym. (Warto h. Boleścic potwierdzony na tym urzêdzie zaznaczyæ, ¿e na Mazowszu znaczn¹ czêści¹ w latach 1350−1363. pieni¹dza obiegowego by³a moneta krzy¿acka. Tymczasem zachodnia czêśæ obecnego Przyk³adowo, w Piaskach po³o¿onych przy powiatu le¿¹ca za Skrw¹ by³a we w³adaniu trakcie wiod¹cym z Sierpca do P³ocka wyko- krewniaków z linii kujawskiej potomków pano w okresie miêdzywojennym naczynie wspomnianego Kazimierza, syna Konrada z monetami, wśród których by³y szel¹gi krzy- Mazowieckiego. W tej dzielnicy dochodzi³o ¿ackie). Umacnia³ system obronny swojego te¿ do dalszych podzia³ów miêdzy cz³onkami pañstwa. Jego nastêpc¹ na zachodniej czê- dynastii. Syn Kazimierza Siemowit oraz wnuk ści Mazowsza ze stolic¹ w P³ocku zosta³ syn W³adys³aw Garbaty tytu³owali siê ksi¹¿êtami Siemowit IV. By³ on wybitnym w³adc¹ o sze- dobrzyñskimi, a inny z synów Kazimierza, rokich horyzontach, utrzymuj¹cym rozleg³e W³adys³aw £okietek, ksi¹¿ê brzesko-kujawski, kontakty na arenie miêdzynarodowej. Podj¹³ prowadzi³ dzie³o zjednoczenia ziem polskich. starania o koronê polsk¹ i rêkê królowej Ja- Uda³o mu siê uzale¿niæ ziemiê dobrzyñsk¹. dwigi. Znajdowa³ w tym wielu zwolenników. Jego zwierzchnictwa nie uzna³ wspomniany Do jego wspó³pracowników nale¿a³a grupa ry- ksi¹¿ê p³ocki Wac³aw, bêd¹cy lennikiem króla cerzy, czêsto synów dygnitarzy wychowanych czeskiego. Przez pewien czas byli w stanie woj- na dworze jego ojca. Wśród nich byli liczni ny. Wówczas linia Skrwy by³a granic¹ miêdzy zwi¹zani z Sierpcem i okolicami: Jaśko Pilik skonfl iktowanymi pañstwami. h. Rogala (w³aściciel Sierpca), Abraham Socha Po śmierci W³adys³awa £okietka w 1333 r. h. Na³êcz (w³aściciel Borkowa), Andrzej z Gul- w³adzê przej¹³ Kazimierz Wielki. W jego rê- czewa i Sierpca h. Prawdzic (w³aściciel Sierp- kach, po śmierci ksiêcia p³ockiego Boles³awa III ca), Krystyn h. Gozdawa (w³aściciel Gozdowa), w 1351 r., znalaz³o siê te¿ Mazowsze P³ockie Gotard z ¯ycka h. Junosza (syn wymienionego

Powiat sierpecki 17

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 1717 22014-01-03014-01-03 11:08:1411:08:14 Dadźboga) i inni. Poszczególnym rodom ry- pierwszy sierpczanin Szymon z Sierpca. Wiek cerskim ksi¹¿ê nadawa³ przywileje określaj¹ce XV charakteryzuje siê o¿ywieniem gospodar- ich prawa i pozycjê w pañstwie. Znanych jest ki, tak rzemios³a i handlu w mieście, jak i rol- sześæ takich aktów (np. dla Trzasków z 1404 r., nictwa. Zosta³y wzniesione murowane kościo- Jastrzêbców z 1408 r.). W 1410 r. przez okolice ³y gotyckie (Sierpc, Bo¿ewo, Rościszewo). Sierpca przechodzi³y wojska pod¹¿aj¹ce pod W 1495 r. zmar³ ostatni ksi¹¿ê p³ocki Grunwald. W wyprawie tej brali udzia³ rów- Janusz II. Król Jan Olbracht w³¹czy³ ziemiê nie¿ miejscowi rycerze. p³ock¹ do Królestwa Polskiego. Gdy okolice Podczas rz¹dów dzieci i wnuków Siemowi- Sierpca znalaz³y siê pod rz¹dami Jana Olbrach- ta IV nastêpowa³o coraz wiêksze uzale¿nianie ta, wezwano rycerzy do udzia³u w wyprawie na Mazowsza od Królestwa Polskiego. W 1462 r. Mo³dawiê w 1497 r. By³ to nieudany pomys³ Mazowsze P³ockie przesz³o pod panowanie króla, z którym jest zwi¹zane powiedzenie: potomków ksiêcia Janusza I. W dokumentach „Za Jana Olbrachta wyginê³a szlachta”. Czêśæ z XV w. mo¿na znaleźæ coraz wiêcej informa- mazowieckiej szlachty nie wybra³a siê na wy- cji o Sierpcu i okolicach oraz o mieszkaj¹cych prawê, za co usi³owano j¹ ukaraæ konfi skat¹ tam ludziach – urzêdnikach ziemskich oraz dóbr, którymi nagradzano uczestników nie- miejskich, a tak¿e innych niepospolitych udanej akcji zbrojnej. Wielu zdo³a³o siê jednak osobach, np. w rejestrach studentów Akade- wybroniæ od tych niekorzystnych decyzji i po- mii Krakowskiej z 1414 r. zosta³ odnotowany zosta³o na swojej ziemi. Okres staropolski

ziem w³¹czonych do Królestwa utworzono wiejskiej 22% stanowi³a szlachta. Wiek XVI Z województwo p³ockie, w sk³ad którego we- zwany jest „z³otym wiekiem” Sierpca. sz³y okolice Sierpca. Linia Skrwy sta³a siê gra- W pocz¹tku XVII w. jeszcze wszystko wy- nic¹ administracyjn¹. Zapewne ok. po³. XVI w. gl¹da³o pomyślnie. Kolejne po¿ary oraz zarazy utworzono powiat sierpecki, który zosta³ wy- przynosi³y zniszczenia i ubo¿enie ludności. dzielony z powiatu bielskiego. Okolice Sierpca Jednak efekty kataklizmów usuwano, w mie- po³o¿one po dobrzyñskiej stronie Skrwy nale- ście rozwija³o siê rzemios³o, przy sanktuarium ¿a³y wówczas do powiatów rypiñskiego i lip- Matki Boskiej w Sierpcu powsta³ klasztor Be- nowskiego. W XVI w. nast¹pi³ dalszy rozwój nedyktynek, trwa³ ruch p¹tniczy. Wśród od- okolic Sierpca. By³ to te¿ czas prosperity mia- wiedzaj¹cych to miejsce byli równie¿ królowie sta bêd¹cego w³asności¹ braci Feliksa i Proko- – Zygmunt III Waza (1624) i W³adys³aw IV pa Sieprskich oraz ich potomków. Wzniesiono (1633). Od po³. XVII w. wszystko siê zmieni³o. nowe kościo³y, rozwija³o siê rzemios³o, w tym W latach potopu szwedzkiego (1655−1660) szczególnie sukiennictwo. Z Sierpca pocho- uleg³y zniszczeniu miasto i okoliczne wioski. dzili s³ynni uczeni: medyk i fi lozof Feliks oraz Przemieszczaj¹ce siê wojska szwedzkie i bran- fi lozof i teolog Wojciech – profesorowie Aka- denburskie rabowa³y dobytek, rekwirowa³y demii Krakowskiej, a tak¿e chirurg Mateusz. ¿ywnośæ, podpala³y zabudowania, mordowa³y Z Woli Paprockiej pochodzi³ Bart³omiej Papro- ludnośæ cywiln¹. Szwedzi bêd¹cy luteranami cki, pisarz, heraldyk i genealog. Ówczesny po- obrabowali i podpalili wiele kościo³ów. Prze- wiat sierpecki mia³ powierzchniê 757,1 km2. ciwko najeźdźcy organizowa³a siê szlachta, W 1578 r. mieszka³o na tym terenie 14 329 a nawet ch³opi, by przy ka¿dej sposobności mieszkañców (średnio 18,91 na km2), w tym raziæ wroga i w miarê mo¿liwości broniæ swo- 2200 w miastach. W powiecie znajdowa³y ich maj¹tków. Niekiedy posiadane drogocenne siê dwa miasta: Sierpc i Bie¿uñ (który prawa przedmioty ukrywano przed wrogiem i zako- miejskie otrzyma³ w 1406 r.). Pośród ludności pywano w sobie znanym miejscu. Tak ukryty

18 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 1818 22014-01-03014-01-03 11:08:1411:08:14 16

15 Sieć parafi alna w XVI–XVIII w. na tle ówczesne- go powiatu sierpeckiego 16 Fragment dokumentu z 1509 r. wystawionego dla sierpeckich sukienników

15

skarb na grodzisku w Skrwilnie zapewne przez ok. 50 studentów pochodz¹cych z powiatu w³aścicieli z rodziny Piwów h. Prawdzic, w³aś- sierpeckiego. cicieli po³owy Sierpca, zosta³ odkryty dopiero Pocz¹tek XVIII w. zacz¹³ siê fal¹ nieszczêśæ w 1961 r. Uci¹¿liwe dla ludności by³y równie¿ spowodowanych tocz¹c¹ siê wojn¹ pó³- przemarsze wojsk polskich i sprzymierzonych nocn¹. Najazdy szwedzkie i rosyjskie oraz austriackich. Do tego spustoszenie powodo- przemarsze walcz¹cych ze sob¹ stron wojsk wa³a przywleczona przez wojsko szwedzkie polskich (stronnicy Sasów i stronnicy Sta- zaraza, która trwa³a przez siedem lat i po kilku nis³awa Leszczyñskiego) powodowa³y znisz- jeszcze powróci³a. Zniszczeniu i przetrzebie- czenia i rekwizycjê ¿ywności i paszy. Powo- niu uleg³y równie¿ lasy. Po wojnie na odbudo- dowa³o to g³ód. Szerzy³y siê zarazy (d¿uma, wê domostw w mieście i wioskach brakowa³o tyfus, czerwonka), powoduj¹c wyludnianie drewna. Prace budowlane jednak prowadzono siê miasta i ubóstwo wsi. W nastêpnych a Niderlandczyk Ulryk Werdum, podró¿uj¹- dziesiêcioleciach Sierpc i okolica powoli cy po Polsce w latach 1670−1672, w swoim dźwiga³y siê z zapaści. Miasto ok. 1770 r. dzienniku podró¿y napisa³ o Sierpcu, ¿e „jest osi¹gnê³o 1104 mieszkañców. W 1752 r. to ³adne miasto”. Zapewne tak wygl¹da³o po nowy w³aściciel Rościszewa Józef Je¿ewski odbudowie. By³o jednak mniejsze i mniej lud- próbowa³ za³o¿yæ tam miasto. W 1771 r. ne ni¿ wcześniej, gdy¿ liczy³o w 1676 r. jedy- przywilejem królewskim Stanis³awa Augu- nie 297 mieszkañców. W tym jak¿e trudnym sta Sierpc otrzyma³ prawo zwiêkszaj¹ce licz- okresie na Akademii Krakowskiej studiowa³o bê jarmarków w mieście.

Powiat sierpecki 19

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 1919 22014-01-03014-01-03 11:08:1411:08:14 Okres zaborów

17 18

17 Uroczystość odsłonięcia tablicy upamiętniającej powstańców listopadowych 18 Poświęcenie nowego pomnika w Ligowie na mogile poległych w bitwie pod Koziołkiem w 1863 r.

wyniku II rozbioru Polski (1793) Sierpc i wybitny dowódca, który wcześniej bra³ udzia³ W znalaz³ siê w granicach Królestwa Pru- w insurekcji kościuszkowskiej i kampaniach skiego w prowincji Prusy Po³udniowe, w de- napoleoñskich. Rozpocz¹³ siê okres nadziei na partamencie piotrkowskim. Po III rozbiorze odbudowê w³asnego pañstwa. Z drugiej strony (1795) dokonano reorganizacji i w³¹czono przemarsze wojsk powodowa³y wiele znisz- okolice Sierpca do nowo utworzonej prowincji czeñ. Ustawodawstwo Ksiêstwa Warszawskie- Prusy Nowowschodnie w departamencie p³o- go dawa³o ch³opom wolnośæ, ale nie dawa³o ckim, w powiecie m³awskim. Od tego czasu ziemi. Wraz z odwrotem armii francuskiej przez ponad 70 lat nie by³o powiatu sierpeckie- z Rosji znów wszystko siê zmieni³o. go. W 1793 r. Sierpc liczy³ 1029 mieszkañców. W 1815 r. decyzj¹ kongresu wiedeñskiego Mieszka³o tu 498 katolików, 15 ewangelików utworzono Królestwo Polskie („Kongresów- i 516 wyznawców judaizmu. ¯ydzi mieszkali kê”). Departament p³ocki sta³ siê wojewódz- w Sierpcu zapewne od kilku wieków. Nieste- twem p³ockim z powiatem m³awskim, do któ- ty, trudno jest ustaliæ od kiedy. Ewangelików rego nale¿a³ Sierpc z okolicami na wschód od wraz z w³¹czeniem Sierpca do Prus zaczê³o Skrwy. Wioski po³o¿one na zachód od Skrwy przybywaæ. W krótkim okresie przynale¿ności nale¿a³y do powiatu lipnowskiego obejmuj¹- do Prus dokonano wielu zmian w obowi¹zu- cego prawie ca³¹ historyczn¹ ziemiê dobrzyñ- j¹cym prawie, a dobra kościelne zosta³y prze- sk¹. Rozpocz¹³ siê okres rozwoju w stabilnym jête przez pañstwo, zatem nale¿¹ca do zakonu (chocia¿ nie satysfakcjonuj¹cym wszystkich) benedyktynek czêśæ Sierpca sta³a siê miastem uk³adzie politycznym. W Sierpcu w latach rz¹dowym. Przygotowywano równie¿ pewne 1817−1855 urz¹d burmistrza sprawowa³ Wa- plany zwi¹zane z modernizacj¹ miasta, ale lenty Kelch. By³ to d³ugi okres rozwoju miasta, niewiele uda³o siê zrealizowaæ. modernizacji jego infrastruktury (regulacje, W wyniku wojen doby napoleoñskiej poszerzanie i brukowanie ulic, melioracje). w 1807 r. departament p³ocki, a wraz z nim Nast¹pi³ rozwój rzemios³a. Wybuch powsta- okolice Sierpca, znalaz³ siê w granicach utwo- nia listopadowego (1830) spowodowa³ spowol- rzonego wówczas Ksiêstwa Warszawskiego. nienie tych prac. Wielu mieszkañców miasta W wojskach Ksiêstwa Warszawskiego s³u¿y- i okolic podpisa³o deklaracjê poparcia sprawy li równie¿ ¿o³nierze wywodz¹cy siê z okolic powstania ku ustaleniu bytu wolności i nie- Sierpca, wśród nich Edward ¯ó³towski, genera³ podleg³ości narodu polskiego. Pośród podpi-

20 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 2020 22014-01-03014-01-03 11:08:1511:08:15 sanych 800 osób by³o ok. 400 mieszkañców W latach 1861−1862 w Królestwie Polskim Sierpca (w tym 200 ¯ydów). We wrześniu narasta³y nastroje narodowo-patriotyczne. 1831 r. dosz³o do potyczki w okolicach Sierp- Dochodzi³o do wyst¹pieñ i manifestacji. Po- ca, w której bra³a udzia³ Barbara Bronis³awa dobnie by³o w okolicach Sierpca. Organizo- Czarnowska, po bitwie awansowana na pod- wano nabo¿eñstwa za piêciu poleg³ych w War- ofi cera i odznaczona srebrnym krzy¿em wo- szawie podczas manifestacji 27 lutego 1861 r. jennym. W 1837 r. województwa zamieniono Msze z patriotycznymi kazaniami i śpiewem na gubernie, pozostawiaj¹c ich dotychczasowy pieśni Bo¿e, coś Polskê mia³y miejsce w Sierp- podzia³ na powiaty. cu. Podobne nabo¿eñstwa odprawiano w Ligo- Po upadku powstania, mimo spowolnienia wie. Dociera³y informacje o zakrojonych na rozwoju Królestwa Polskiego, ¿ycie toczy³o siê du¿¹ skalê tego rodzaju dzia³aniach w nieda- dalej, przynosz¹c pozytywne zmiany, co mo¿- lekim sanktuarium w Skêpem. Czêśæ spo³e- na by³o zobaczyæ równie¿ w Sierpcu. W 1836 r. czeñstwa sierpeckiego bra³a udzia³ w ¿a³obie ustawiono pierwsze trzy latarnie uliczne (re- narodowej. Tworzy³ siê ruch konspiracyjny werberowe*), które swoim migotliwym świa- przygotowuj¹cy siê do walki zbrojnej. Trafi a³ te³kiem nieco rozprasza³y ciemnośæ wieczor- on na niechêæ ze strony pewnej czêści ch³op- nych ulic miasta. W 1841 r. ukoñczono budowê stwa chc¹cego uwolnienia od pañszczyzny ratusza miejskiego. Spokój ¿ycia mieszkañców i nieufaj¹cego szlachcie, a pok³adaj¹cego na- zak³óca³y wybuchaj¹ce po¿ary oraz przetacza- dziejê w dobroci cara. j¹ce siê co kilka lat epidemie. W 1848 r. pod- Wybuch powstania styczniowego spowodo- czas epidemii cholery zmar³ lekarz Wojciech wa³ uaktywnienie siê konspiracyjnych struk- Chrzanowski. W 1855 r. zmar³ burmistrz Wa- tur przygotowanych do walki. W okolicach lenty Kelch. Zaraza sia³a spustoszenie równie¿ Sierpca w oddzia³ach zbrojnych znalaz³o siê w wioskach, np. w Bia³oskórach w sierpniu kilka tysiêcy osób. Centralny Komitet Naro- 1855 r. zmar³o ponad 20 osób. Zmar³ych cho- dowy mianowa³ 24 stycznia 1863 r. Zygmun- wano na specjalnych cmentarzach po³o¿onych ta Padlewskiego naczelnikiem wojskowym za miastem (w Sierpcu przy ruinach kościo³a na województwo p³ockie. W³aściciel Zbójna pw. Świêtego Krzy¿a) lub z dala od wioski (Go- w ziemi dobrzyñskiej Artur Sumiñski zor- leszyn, Malanowo, Zawidz). Niekiedy nazwy ganizowa³ oddzia³ licz¹cy ok. 400 osób. Do- tych miejsc jeszcze dzisiaj przypominaj¹ ich wództwo nad nim powierzy³ Walerianowi przesz³ośæ („cholerka” w Zawidzu). Ostrowskiemu. Oddzia³ ten wyzwoli³ 4 lute- Mimo wszystko ludności przybywa³o. go Rypin, a 6 lutego Sierpc. Po dwóch dniach W Sierpcu w 1857 r. by³o 5149 mieszkañ- przeciwko powstañcom skierowano wojsko ców (w tym 51,2% ¯ydów i 6,6% Niemców). z P³ocka i z Lipna. Zajê³o ono Sierpc i pod¹¿a- W ci¹gu XIX w. w okolicach Sierpca osiedlali ³o za wycofuj¹cymi siê powstañcami. Podczas siê Niemcy sprowadzani przez w³aścicieli wio- przeprawy przez Wkrê zosta³ aresztowany sek, którzy czêstokroæ zajmowali siê trudnymi W. Ostrowski. Przewieziono go do P³ocka do uprawy gruntami. Wymaga³o to wielkiego i rozstrzelano. nak³adu pracy zwi¹zanego z wyrêbem lasów, W nastêpnych miesi¹cach dosz³o w oko- osuszaniem terenów podmok³ych. Takie ko- licy do kilku potyczek, w których powstañcy lonie powsta³y w kilku wioskach w okolicy doznawali pora¿ek i tracili ludzi: 16 kwiet- (Bia³asy, Gozdy, Czartownia, Osówka). W wie- nia w okolicy Kozio³ka zosta³ pokonany od- lu z nich zamieszkiwa³y pojedyncze rodziny dzia³ dowodzony przez Teofi la Jurkowskiego; pochodzenia niemieckiego. Byli to przewa¿nie 18 kwietnia piechota rosyjska i kozacy zaata- ewangelicy. W 1837 r. utworzono w Sierpcu kowali dwór w Koseminie i wieś, a broni¹cy siê parafi ê ewangelicko-augsbursk¹. Wszêdzie do- tam ofi cerowie zginêli; 13 czerwca dosz³o do minowa³o budownictwo drewniane. W latach potyczki pod Kowalewem k. Gozdowa; 9 lipca 50. XIX w. w samym mieście na 320 domów oddzia³ Teofi la Jurkowskiego stoczy³ kolejn¹ tylko sześæ by³o murowanych. przegran¹ bitwê pod Szczutowem; 17 września

Powiat sierpecki 21

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 2121 22014-01-03014-01-03 11:08:1711:08:17 19

19 Powiat sierpecki w 1904 r.

pod Choczniem i ¯urawinem poniós³ klêskê sierpecki, w sk³ad którego wchodzi³o 13 gmin: oddzia³ Piotra Czarliñskiego. Liczne areszto- Sierpc (miasto), Bia³yszewo, Bie¿uñ, Borkowo, wania i klêski powstañców by³y niekiedy spo- Gradzanowo, Gutkowo, Koziebrody, Kosemin, wodowane donosami i szpiegostwem ludności Lisewo, Raci¹¿, Rościszewo, Stawiszyn i ¯uro- przeciwnej powstaniu b¹dź zastraszonej. min. Ró¿ni³ siê on zatem kszta³tem od powia- Ju¿ w trakcie powstania i po jego upadku tu z czasów staropolskich. W 1867 r. w powie- represje dotyka³y osób z nim zwi¹zanych. cie mieszka³o 47 tys. osób, a po 20 latach ok. Winnych skazywano na zsy³ki w g³¹b Rosji, 64 tys. Później dynamika wzrostu zaczê³a spa- na kary grzywny, sta³y dozór policji. Zmu- daæ. Spowodowane to by³o masow¹ emigracj¹ szano do sk³adania przysiêgi na wiernośæ „za chlebem”, w du¿ej mierze za ocean. Na za- carowi. Nast¹pi³y równie¿ zmiany o charak- chód od Skrwy z czêści powiatu lipnowskiego terze spo³ecznym. W wyniku uw³aszczenia utworzono nowy powiat rypiñski. Z prezento- ch³opi otrzymali 26,9% gruntów w powiecie wanego terenu ówczesne gminy Gójsk i Szczu- sierpeckim. Ukazem carskim zlikwidowa- towo nale¿a³y do powiatu rypiñskiego a gmina no prywatn¹ w³asnośæ miast. Sierpc sta³ siê Osiek do powiatu lipnowskiego. w ca³ości jednolitym miastem pod wzglêdem Okres prze³omu XIX i XX w. by³ czasem administracyjnym. W 1867 r. zwiêkszono wzglêdnego spokoju. Rozwija³ siê przemys³. w Królestwie Polskim liczbê powiatów. Z czê- W Sierpcu dzia³a³y liczne zak³ady rzemieśl- ści powiatu m³awskiego utworzono powiat nicze. Nastêpowa³ rozwój szkolnictwa. Od

22 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 2222 22014-01-03014-01-03 11:08:1711:08:17 1871 r. istnia³a w mieście ekskluzywna pen- wany w 1907 r. na 15 Pu³k Huzarów Ukraiñ- sja dla dziewcz¹t prowadzona przez siostry skich. Poza wieloma budynkami zwi¹zanymi Izabelê i Zofi ê Feist. Później pensjê przejê³y z funkcjonowaniem wojska wzniesiono w la- siostry Anna i Stanis³awa Piniarowicz. Poza tach 1884−1887 cerkiew pw. św. Miko³aja Cu- tym w koñcu XIX w. funkcjonowa³y: pocz¹t- dotwórcy oraz utworzono cmentarz w s¹siedz- kowa szko³a sióstr benedyktynek (zamkniêta twie cmentarza katolickiego i ewangelickiego. w 1892 r.), dwie miejskie szko³y elementar- Tworz¹ce siê w tym czasie partie polityczne ne (mêska i ¿eñska), szko³a ewangelicka oraz znajdowa³y zwolenników równie¿ w Sierpcu szko³y ¿ydowskie (wy³¹cznie dla ch³opców). i okolicach. Gdy wybuch³a wojna rosyjsko-ja- W 1908 r. z inicjatywy Polskiej Macierzy poñska, na front trafi li równie¿ ¿o³nierze po- Szkolnej za³o¿ono szko³ê elementarn¹ z pol- chodz¹cy z okolic Sierpca, a ods³uguj¹cy wie- skim jêzykiem wyk³adowym, w której naucza³ loletni¹ (wówczas trwaj¹c¹ 6 lat w wojskach Józef Wierzbowski. Ale i tak du¿y procent sta- l¹dowych, a 7 w marynarce) s³u¿bê wojskow¹ nowili analfabeci. w armii rosyjskiej. Do Sierpca dotar³a te¿ fala Istotnym przejawem ¿ycia spo³ecznego by³o rewolucji 1905 r. Podejmowano walkê o jêzyk tworzenie stra¿y po¿arnych. ¯ywio³ ognia polski w urzêdach i szkolnictwie. W 1910 r. czêstokroæ doświadcza³ mieszkañców miast bojówka Organizacji Bojowej PPS „Frakcja i wiosek, niszcz¹c niekiedy doszczêtnie ich Rewolucyjna” pod dowództwem Francisz- domy i dobytek. Powstaj¹ce w koñcu XIX w. ka Gibalskiego dokona³a napadu na konwój stra¿e musia³y byæ tworzone zgodnie z zatwier- pocztowy. Nast¹pi³o pewne zel¿enie dzia³añ dzonym przez pañstwo statutem wzorcowym. rusyfi kacyjnych. By³ to jednak czas wzglêdne- W P³ocku stra¿ powsta³a w 1875 r., a w Sierp- go spokoju przed burz¹. cu, mimo podejmowanych prób w 1898 r., Dotychczasowy porz¹dek zawali³ siê uda³o siê powo³aæ jednostkê w 1900 r. Jako ko- w 1914 r. wraz z wybuchem I wojny światowej. lejne powstawa³y stra¿e w wioskach. Pierwsz¹ W 1915 r. przez okolice Sierpca przetoczy³ siê powo³ano w Dziembakowie (1902), a nastêp- front. Śladem po stoczonych walkach s¹ ¿o³- ne w Zawidzu, Gozdowie, Mochowie, Kus- nierskie cmentarze (Blinno, Borkowo Kościel- kach, Goleszynie, Bonis³awiu i innych miej- ne, Gójsk). Nie zachowa³y siê mogi³y ¿o³nie- scowościach. rzy z tego czasu na cmentarzach parafi alnych Spo³eczeñstwo miasta by³o wielonarodo- w Sierpcu i Rościszewie. Kwatery ¿o³nierskie we i wielowyznaniowe. Wyznawcy judaizmu zachowa³y siê niedaleko poza granicami po- posiadali zbudowan¹ w 1858 r. drewnian¹ wiatu (Bielsk, Bie¿uñ). Warto zaznaczyæ, ¿e synagogê. Ewangelicy zbudowali w latach obok siebie zazwyczaj spoczywali ¿o³nierze 1911−1913 nowy murowany zbór. Do tej rosyjscy i niemieccy. Niektórzy z nich nosili pory s³u¿y³ im do kultu religijnego niepozor- polskie nazwiska, co mo¿e wskazywaæ na ich ny drewniany kośció³. W wioskach bêd¹cych polsk¹ narodowośæ i pochodzenie z Pomorza wiêkszymi skupiskami ludności ewangeli- i Wielkopolski. Efektem walk by³y zniszczenia ckiej dzia³a³y kantoraty*, które mia³y w³asne zabudowañ miasta i wiosek. Sierpc i okolice domy modlitwy (bethaus) i szko³y oraz cmen- znalaz³y siê pod okupacj¹ niemieck¹. Usta- tarze. Na terenie dzisiejszego powiatu kanto- nowiono nowe w³adze podleg³e Niemcom. raty funkcjonowa³y w Bia³asach, Czartowni, Zacierano ślady rosyjskiego panowania. Na Gozdach i Osówce. Wraz z procesem zacieś- ludnośæ nak³adano kontrybucje, werbowano niania zwi¹zków Królestwa Polskiego z Ce- ludzi do pracy do Niemiec. Panowa³a bieda sarstwem Rosyjskim w miastach zwiêksza³a i choroby. siê liczba ludności rosyjskiej bêd¹cej wyzna- O¿ywi³a siê dzia³alnośæ partii i organiza- nia prawos³awnego. Byli to przede wszystkim cji spo³eczno-politycznych, które stara³y siê urzêdnicy, policjanci i ¿o³nierze rosyjskiego wp³ywaæ na wszelkie przejawy ¿ycia spo³ecz- garnizonu. W Sierpcu od 1891 r. stacjonowa³ nego, gospodarczego i kulturalnego. Z jednej 48 Pu³k Dragonów Ukraiñskich, przemiano- strony starano siê wykorzystaæ mo¿liwości po-

Powiat sierpecki 23

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 2323 22014-01-03014-01-03 11:08:1711:08:17 czynañ legalnych, z drugiej prowadzono dzia- i rodziny bêd¹ce w niezwykle trudnej sytua- ³alnośæ konspiracyjn¹. Rodzi³a siê nadzieja na cji materialnej. Polska Organizacja Wojskowa odzyskanie niepodleg³ości. Dzia³a³o Stronni- (POW) prowadzi³a szkolenia wojskowe oraz ctwo Narodowo-Demokratyczne (endecja), podejmowa³a akcje dywersyjne przeciwko którego cz³onkowie powo³ali Rady Opiekuñ- okupantowi. Wznowi³a dzia³alnośæ Polska cze (powiatow¹ kierowa³ ksi¹dz W³adys³aw Macierz Szkolna. Rozwija³ siê amatorski ruch Melcher, a miejsk¹ rejent Wac³aw Gurbski) śpiewaczy i muzyczny (ko³o muzyczne „Lira”, wspomagaj¹ce fi nansowo szko³y, ochronki orkiestry stra¿ackie). Po 1918 roku

21

20 Tablica w kościele w Bożewie (gm. Mochowo) upamiętniająca rodzinę Cieślińskich, w tym udział jej przedstawicieli w ważnych wydarzeniach historycznych 21 Straż pożarna w Bledzewie przed dawną remizą na przedwojennej fotografi i [zb. rodziny Rajkowskich] 20

u¿ w pierwszych dniach listopada 1918 r. ku w³aścicieli ziemskich, rz¹dców maj¹tków Jnastêpowa³o przejmowanie w³adzy przez i urzêdników. Pośród ofi ar tej wojny byli rów- sierpeckie spo³eczeñstwo. Szczególn¹ rolê nie¿ ¿o³nierze pochodz¹cy z naszego powiatu odegra³y tu oddzia³y POW. Wolnośæ witano – poborowi oraz ochotnicy, którzy zasilali sze- entuzjastycznie. Szybko zosta³a zorganizo- regi armii. wana lokalna administracja. Rozpoczê³y siê Po tej wojnie nast¹pi³ okres rozwoju i stabi- utêsknione rz¹dy w³asnego pañstwa. Nie by³ lizacji. ¯ycie spo³eczno-polityczne toczy³o siê to jednak koniec problemów z s¹siadami. podobnie, jak w ca³ym kraju. Tu równie¿ byli Wkrótce Polska musia³a siê zmierzyæ z na- zwolennicy ró¿nych ruchów i partii politycz- jazdem bolszewików, którzy chcieli na bag- nych. Tarcia polityczne miêdzy nimi przeno- netach rozprzestrzeniæ rewolucjê na ca³¹ Eu- si³y siê na tutejszy lokalny grunt. Niewielkiej ropê. W dniach 11−23 sierpnia 1920 r. Sierpc zmianie uleg³ kszta³t powiatu. W 1923 r. przy- i okolica znalaz³y siê pod okupacj¹ wojsk ³¹czono gminê Gójsk. Wa¿nym wydarzeniem bolszewickich. Zosta³o zamordowanych kil- dla mieszkañców Sierpca by³a wizyta prezy-

24 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 2424 22014-01-03014-01-03 11:08:1711:08:17 denta Ignacego Mościckiego w 1928 r. Nastê- zawodowa. W wolnej Polsce wprowadzono po- powa³y zmiany w gospodarce. Dokonywano wszechny obowi¹zek nauczania. Z jego reali- parcelacji wielkich maj¹tków ziemskich. Na zacj¹, zw³aszcza na wsi, nie by³o zbyt dobrze, nowo powstaj¹cych gospodarstwach osiedlali a warunki lokalowe szkó³ wiejskich by³y prze- siê koloniści przeprowadzaj¹cy siê z terenów wa¿nie z³e. W Sierpcu powstawa³y biblioteki, przeludnionych (pow. ³owicki, Lubelszczy- a w niektórych wioskach punkty bibliotecz- zna). Rozwija³o siê rzemios³o. Handel stano- ne. W mieście dzia³a³y chóry, ko³a teatralne. wi³ źród³o utrzymania dla wiêkszości sier- Funkcjonowa³o kino. Pobudowano dla potrzeb peckich ¯ydów. W dalszym ci¹gu wiele osób kultury Dom Katolicki (otwarty w 1937 r.), emigrowa³o za ocean. Prawie ka¿da rodzina budowano Dom Kultury, którego nie zdo³ano mia³a krewnych w Ameryce. Niektórzy wy- skoñczyæ przed wybuchem wojny. Bardzo wa¿- je¿d¿ali zarobkowo na jakiś czas i po powrocie nym elementem ¿ycia spo³ecznego, zw³aszcza zarobione pieni¹dze inwestowali w gospodar- w wioskach, by³y stra¿e po¿arne (w 1925 r. stwa. Do Ameryki albo zgodnie z ide¹ syjoni- by³o 35 jednostek w powiecie). Czêsto powsta- stów do Palestyny emigrowa³a równie¿ czêśæ wa³y przy nich orkiestry. W powiecie dzia³a³o ¯ydów. 45 kó³ek rolniczych, 15 kó³ gospodyñ wiej- W powiecie w 1938 r. by³o 213 km dróg bi- skich. Rozwija³ siê sport. W Sierpcu dzia³a³y tych. Powsta³y nowe linie kolejowe, zastêpu- kluby „Unia”, „Mazur” i Towarzystwo Gimna- j¹c niekiedy powsta³e wcześniej w¹skotorów- styczne „Sokó³”. ¯ydzi mieli kluby „Makabi”, ki. Sierpc sta³ siê wêz³em kolejowym. Otwarto „Morgenstern” i „Stern”. linie do Nasielska (1924), P³ocka (1934), To- Wybuch II wojny światowej przerwa³ do- runia (1937) i do Brodnicy przez Rypin (1937). tychczasowe funkcjonowanie spo³eczeñstwa By³ to czas rozwoju szkolnictwa i o¿ywienia i wszelk¹ dzia³alnośæ instytucji kulturalnych. kultury. W 1927 r. z po³¹czenia gimnazjum Po zajêciu powiatu (8−9 września 1939 r.) mêskiego i pensji dla dziewcz¹t powsta³o Ko- Niemcy wprowadzili swoje rz¹dy okupacyj- edukacyjne Gimnazjum Polskiej Macierzy ne. Sierpc zosta³ wcielony do Rzeszy i znalaz³ Szkolnej. Istnia³a te¿ 3-klasowa mêska szko³a siê w granicach rejencji ciechanowskiej Prus

22

22 Otwarcie linii kolejowej z Brodnicy, Narodowe Archiwum Cyfrowe 23 Sierpc. Pomnik Polaków zamordowanych na Glinkach

23

Powiat sierpecki 25

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 2525 22014-01-03014-01-03 11:08:1911:08:19 Po³udniowo-Wschodnich. Nazwê miasta Miednoje i Charkowie by³o ok. 30 miesz- zmieniono na Schirps, a później na Sichel- kañców powiatu sierpeckiego. W walkach na berg. Nazewnictwo ulic oraz nazwy wiosek frontach II wojny światowej te¿ nie brakowa³o równie¿ zosta³y zmienione na brzmi¹ce po sierpczan. Byli w armii genera³a Andersa i na niemiecku. Od września by³y wprowadzane froncie wschodnim. Nie wszystkim dane by³o nowe porz¹dki skierowane przeciwko ludno- wróciæ, np. wśród mogi³ na Monte Cassino ści polskiej i ¿ydowskiej. Spalono synagogê. mo¿na znaleźæ grób starszego strzelca Józefa Palono ksi¹¿ki z polskich i ¿ydowskich biblio- Kujawskiego z powiatu sierpeckiego. Moment tek. Gestapo zorganizowa³o areszt śledczy, wyzwalania w styczniu 1945 r. te¿ obfi towa³ w którym zginê³o kilkaset osób. Do obozów w tragedie. Wycofuj¹cy siê Niemcy wymor- wywieziono ¯ydów, których zdecydowana dowali Polaków osadzonych w wiêzieniu zor- wiêkszośæ nie prze¿y³a okresu okupacji. Do ganizowanym w klasztorze. Polegli na terenie wiêzienia a nastêpnie do obozów trafi ali na- powiatu radzieccy ¿o³nierze zostali pochowani uczyciele, urzêdnicy i w³aściciele ziemscy. na cmentarzu w Sierpcu. Ograniczano mo¿liwośæ swobodnego zakupu W wyniku wojny zmieni³a siê struktura towarów, wprowadzaj¹c system kartek. Nak³a- narodowościowa spo³eczności. Nie by³o ju¿ dano wiele innych ograniczeñ, m.in. godzinê ¯ydów, a niemiecka ludnośæ cywilna miesz- policyjn¹. Reakcj¹ na zaistnia³¹ sytuacjê by³o kaj¹ca tu od kilku pokoleñ z obawy przed ze- rozwijaj¹ce siê podziemie. Dzia³a³y organiza- mst¹ uciek³a na zachód przed zbli¿aj¹cym siê cje o charakterze politycznym i militarnym. frontem. Po wojnie kilka tysiêcy osób, zw³asz- Funkcjonowa³o tajne nauczanie. W Sierpcu cza z przeludnionych gospodarstw, wyjecha³o wydano nawet nielegalnie elementarz do na- z powiatu na tzw. Ziemie Odzyskane, w tym uki czytania i pisania dla najm³odszych. Za szczególnie do powiatu Susz (późniejszy I³a- tego typu dzia³ania mo¿na by³o straciæ ¿ycie wa). Rozpocz¹³ siê okres wprowadzania nowe- b¹dź trafi æ do obozu. Masowe egzekucje mia³y go ustroju na wzór radziecki. Nie odby³o siê to miejsce w Sierpcu i w Rościszewie. Groby ofi ar w sposób pokojowy. Przeciwnicy nowej w³adzy wojny znajduj¹ siê na cmentarzach w Ligowie, byli wiêzieni i mordowani przez Milicjê Oby- Gójsku, Je¿ewie. watelsk¹ i Urz¹d Bezpieczeñstwa. Ginêli rów- Podczas walk we wrześniu 1939 r. zginê- nie¿ zwolennicy komunizmu. Wiele nazwisk li równie¿ sierpczanie. Wielu dosta³o siê do ofi ar tej specyfi cznej wojny domowej mo¿na niewoli niemieckiej b¹dź radzieckiej. Wśród znaleźæ na tablicach je upamiêtniaj¹cych (koś- zamordowanych przez NKWD w Katyniu, ció³ klasztorny) oraz na cmentarzach (Sierpc).

24 25

24 Sierpc. Miejsce pamięci żołnierzy Armii Krajowej przy Szkole Podstawowej nr 2 25 Sierpc. Pomnik katyński

26 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 2626 22014-01-03014-01-03 11:08:2011:08:20 26

26 Mapa powiatu sierpeckiego

Okres powojenny by³ czasem wielu zmian siê kszta³t powiatu. Kilka gromad znalaz³o siê gospodarczych: upañstwowienie przemys³u, w nowo utworzonym powiecie ¿uromiñskim. parcelowanie wiêkszych maj¹tków ziem- Nowy kszta³t powiatu przetrwa³ do reformy skich, tworzenie Pañstwowych Gospodarstw w 1975 r. likwiduj¹cej powiaty. Sierpc i wiêk- Rolnych. Powstawa³y równie¿ nowe zak³ady szośæ powiatu znalaz³y siê w województwie (np. browar w 1972 r.) daj¹ce zatrudnienie p³ockim, a wschodnia czêśæ z Raci¹¿em w wo- mieszkañcom. Rozwija³o siê szkolnictwo. jewództwie ciechanowskim. Ju¿ nieco wcześ- Powstawa³y nowe szko³y podstawowe i śred- niej w 1973 r. w miejsce gromad wprowadzono nie. W ramach ogólnopolskiej akcji „Tysi¹c gminy, ale mia³y one inny kszta³t ni¿ te sprzed szkó³ na tysi¹clecie” zbudowano nowe obiek- 1954 r. Na omawianym terenie utworzono ty (Sierpc, Bledzewo). Jednak szkolnictwo gminy z siedzibami w Sierpcu, Gozdowie, Mo- i kultura by³y mocno nasycone indoktrynacj¹ chowie, Rościszewie, Szczutowie i Zawidzu. komunistyczn¹. ¯ycie spo³eczne i politycz- W wyniku przemian w kraju po 1989 r. powy¿- ne odbywa³o siê pod dyktando partii (PZPR). sze gminy sta³y siê jednostkami samorz¹do- Wszelka wolnośæ myśli by³a ograniczona. wymi. Z nich oraz z Sierpca w ramach wpro- W 1954 r. dokonano zmiany podzia³u admi- wadzenia nowego podzia³u administracyjnego nistracyjnego, wprowadzaj¹c w miejsce gmin w 1999 r. utworzono nowy powiat sierpecki o wiele mniejsze gromady. W powiecie sier- maj¹cy powierzchniê 852,89 km2. Zamieszku- peckim by³o ich ponad 30. W 1956 r. zmieni³ je go obecnie oko³o 54 tys. mieszkañców.

Powiat sierpecki 27

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 2727 22014-01-03014-01-03 11:08:2211:08:22 Kultura materialna

27 28

27 Zespół klasztorny w Sierpcu z lotu ptaka 28 Archaiczna granitowa kropielnica w Gozdowie

panoramy miast i wielu wiosek wpisa- ale i w nastêpnym wieku, wzniesiono kilka W ne s¹ wie¿e kościo³ów. S¹ one niekiedy świ¹tyñ w stylu gotyckim, a w³aściwie póź- wrêcz symbolami niektórych miejscowości, nogotyckim. W tym czasie wybudowano koś- zw³aszcza te szczególnie wysokie o niepo- cio³y pw. Wniebowziêcia Najświêtszej Panny wtarzalnym wygl¹dzie. Tak jest równie¿ na Marii i Świêtego Ducha oraz znacznie roz- prezentowanym terenie. Sieæ parafi alna na ob- budowano kośció³ farny. Mimo późniejszych szarze obecnego powiatu sierpeckiego prawie barokowych zmian, mo¿na w nich podziwiaæ w ca³ości ukszta³towa³a siê w średniowieczu. ich pierwotny styl architektoniczny. Mi³ośnik Późniejsze zmiany by³y ju¿ niewielkie. Nie- gotyku powinien udaæ siê do Bo¿ewa, ¿eby stety, kościo³ów zbudowanych w tak odleg³ych zobaczyæ kośció³ parafi alny. W powiecie by³y czasach jest niewiele. Pierwszymi budowlami jeszcze dwa kościo³y gotyckie – w Rościszewie sakralnymi by³y niewielkie drewniane świ¹ty- i Je¿ewie. Pierwszy z racji z³ego stanu i zagro- nie, które ze wzglêdu na zastosowany materia³ ¿enia zawaleniem zosta³ rozebrany, a w jego mia³y ograniczony czas u¿ytkowania, tak¿e miejsce powsta³ w XVIII w. nowy, który po z powodu po¿arów. W g³êbokim średniowie- rozbudowie w XX w. s³u¿y parafi i do dzisiaj. czu Sierpc by³ miejscowości¹ peryferyjn¹ Ma- Drugi, wzniesiony na oryginalnym planie wy- zowsza P³ockiego. Dalej na pó³noc znajdowa³y d³u¿onego ośmioboku, zosta³ poddany znacz- siê obszary s³abiej zaludnione, a do tego nara- nej przebudowie w stylu barokowym i jego ¿one na najazdy pogañskich Prusów, nim nie gotycka metryka jest obecnie ma³o czytelna. zostali podbici przez Krzy¿aków w XIII w. Architektoniczne renesansowe nowinki do- Prawdopodobnie pierwszymi murowany- tar³y na omawiany teren z opóźnieniem i nie mi kościo³ami wybudowanymi w Sierpcu znajdziemy wielu ich śladów. Przyk³adem jest w XIV w. by³y kośció³ farny, a w³aściwie jego kaplica Sieprskich w kościele farnym w Sierp- najstarsza czêśæ, która obecnie stanowi prez- cu. Barok, jak wspomniano, widaæ przede biterium, oraz kośció³ pw. Świêtego Krzy¿a, wszystkim w przebudowach istniej¹cych z którego pozosta³y jedynie fundamenty i frag- ju¿ obiektów. Jako barokowy wybudowano ment zrujnowanej po³udniowej ściany. Muro- klasztor Benedyktynek w Sierpcu oraz nowy wane kościo³y powstawa³y w XV w. Wówczas, kośció³ w Rościszewie. Nastêpna fala wzno-

28 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 2828 22014-01-03014-01-03 11:08:2311:08:23 szenia murowanych kościo³ów przypada na ju¿ naprawiaæ, przenoszono do niego bêd¹c¹ XIX i pocz¹tek XX w. W tym czasie w miejsce w dobrym stanie czêśæ wyposa¿enia. Dziêki dawnych drewnianych kościo³ów powstawa³y temu mog³y dotrwaæ do dzisiaj, kiedy z piety- nowe obiekty. Wówczas w architekturze poja- zmem mo¿emy poddaæ je konserwacji. Gorzej wi³ siê nurt zwany historyzmem*, polegaj¹cy by³o, gdy świ¹tyniê strawi³ po¿ar. Wówczas na naśladowaniu stylistyki minionych epok przewa¿nie niewiele udawa³o siê uratowaæ. (np. style neoromañski, neogotycki itp. oraz Z wcześniejszych czasów pozosta³y nieliczne eklektyczny). Na fali nurtu wybudowano koś- obiekty. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje rzeź- cio³y w S³upi, Kurowie, Gozdowie, Ligowie ba sierpeckiej Madonny z XIV w. z kościo³a i Gójsku. Ich okaza³e sylwetki (dwóch ostat- klasztornego oraz Tron £aski* i fragmenty nich dwuwie¿owe) widoczne s¹ z niektórych polichromii z kościo³a pw. Świêtego Ducha kierunków z odleg³ości kilku kilometrów. Do w Sierpcu. Niew¹tpliwie archaiczne s¹ zacho- obiektów neogotyckich nale¿y zaliczyæ jeszcze wane w kilku kościo³ach (albo na zewn¹trz) kośció³ wzniesiony dla parafi i ewangelickiej kropielnice wykonane w dośæ prymitywny w Sierpcu, dzisiaj s³u¿¹cy parafi i katolickiej. sposób z granitowego kamienia. W kościo³ach Ciekawym obiektem sakralnym by³a klasycy- powiatu sierpeckiego mo¿na zobaczyæ trochê styczna cerkiew parafi alna w Sierpcu, z której neogotyckiego wyposa¿enia. S¹ te¿ liczne dośæ jedynie relikty zachowa³y siê w murach obec- nowe przedmioty, które przewa¿nie budz¹ nego budynku s¹du. Nowsze obiekty sakralne mniejsze zainteresowanie zwiedzaj¹cych. zbudowano w 1. po³. XX w. w Borkowie Koś- Szczególnym elementem krajobrazu kultu- cielnym, a w 2 po³. w Bonis³awiu, Lelicach, rowego s¹ cmentarze. O cmentarzach przed- Zawidzu, Sudragach i Kolczynie. chrześcijañskich dowiadujemy siê jedynie Do naszych czasów zachowa³o siê kilka z opracowañ bêd¹cych efektem ¿mudnej pracy zabytkowych drewnianych kościo³ów. Prze- archeologów. Cmentarze z pierwszych wieków wa¿nie s¹ to ju¿ kolejne obiekty s³u¿¹ce danej chrześcijañstwa, podobnie jak wcześniejsze, parafi i. Najstarszym jest kośció³ o dwóch wie- poznajemy z wykopalisk. Gdy wznoszono ¿ach w Mochowie. Inne mo¿emy podziwiaæ w wioskach kościo³y i stopniowo tworzy³a siê w £ukomiu, Szczutowie, Bliźnie i Goleszynie. sieæ parafi alna, zaczêto grzebaæ zmar³ych na Niestety, stary drewniany kośció³ w Zawidzu cmentarzach przykościelnych. Szczególnie popada w ruinê i brak jest pomys³u na jego wa¿ne osoby w ówczesnej spo³eczności grze- uratowanie. Z racji funkcjonowania od ponad bano we wnêtrzu kościo³a. Po cmentarzach 40 lat skansenu w Sierpcu, miasto wzbogaci³o przykościelnych do dzisiaj niewiele pozosta- siê o dwa ciekawe drewniane obiekty sakral- ³o. Zachowa³y siê tylko pojedyncze nagrobki ne. S¹ to kośció³ pochodz¹cy z Dr¹¿d¿ewa k. w Kurowie (kilka), Rościszewie (najstarsza Przasnysza i kaplica z Dêbska k. ¯uromina. p³yta), Bonis³awiu, Borkowie Kościelnym, Go- Szkoda, ¿e nic nie zosta³o z interesuj¹cej drew- leszynie, Gozdowie, Gójsku, S³upi. Nieliczne nianej synagogi s³u¿¹cej do 1939 r. sierpeckim epitafi a* pozosta³y wewn¹trz kościo³ów w Bo- ¯ydom. ¿ewie, Gozdowie, Gójsku, Je¿ewie, Rościsze- Zwiedzaj¹c kościo³y, podziwiamy nie tylko wie, Sierpcu (kośció³ klasztorny). architekturê. Nasz¹ uwagê zwraca wyposa¿e- W koñcu XVIII w. rozpocz¹³ siê proces za- nie ich wnêtrz. W wielu obiektach sakralnych k³adania nowych cmentarzy po³o¿onych za mo¿na spotkaæ barokowe o³tarze, obrazy, kru- stref¹ zabudowy miasta b¹dź wsi. Zachowa³a cyfi ksy. W XVII−XVIII w. zgodnie z duchem siê na nich pewna liczba zabytkowych nagrob- kontrreformacji starano siê w szczególny spo- ków z XIX i pocz¹tków XX w., w tym o du¿ej sób upiêkszaæ kościo³y, niekiedy przebudowy- wartości artystycznej. Najciekawsze cmenta- wano równie¿ ich mury. Czêsto w nowszych rze parafi alne znajduj¹ siê w Sierpcu, Bonis³a- kościo³ach spotykamy sporo barokowego wiu, Ligowie, Je¿ewie. wyposa¿enia. Je¿eli nowy kośció³ powstawa³ Osiedlaj¹cy siê w Sierpcu i niektórych wio- w miejsce starego, którego nie sposób by³o skach ewangelicy zak³adali w³asne cmenta-

Powiat sierpecki 29

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 2929 22014-01-03014-01-03 11:08:2411:08:24 rze. Poza dwoma sierpeckimi powsta³y w sie- niegdyś w Sierpcu zamek, czyli obiekt ³¹cz¹- dzibach podleg³ych kantoratów w Bia³asach, cy funkcje mieszkalne z obronnymi. Tereny Gozdach, Czartowni i Osówce. Zachowa³y wiejskie by³y wrêcz usiane ró¿nej wielkości siê na nich nieliczne nagrobki, ale dziêki dworami i dworkami. Nie by³o w najbli¿- przeprowadzonym w ostatnich latach pracom szych okolicach okaza³ego pa³acu, co wi¹- porz¹dkowym i renowacyjnym przywrócono za³o siê z odpowiedni¹ majêtności¹ jego im wygl¹d nale¿ny miejscom pochówku. Po w³aścicieli. Czasy ostatniej wojny, okresu zniszczeniach wojennych niewiele pozosta³o PRL-u wrogo ustosunkowanego do wszyst- z dawnego cmentarza ¿ydowskiego w Sierp- kiego, co wi¹za³o siê ze szlacht¹ i ziemiañ- cu. Zachowa³y siê trzy cmentarze poleg³ych stwem, ale i ostanie lata przemian okrutnie w czasie I wojny światowej (Blinno, Borkowo obesz³y siê z dawnymi dworami. Pozytyw- Kościelne, Gójsk). Najtrudniej jest określiæ nym przyk³adem dobrego zagospodarowa- po³o¿enie cmentarzy epidemicznych (chole- nia takiego obiektu jest Rościszewo, gdzie rycznych). Czêsto s¹ to miejsca zupe³nie nie- po kapitalnym remoncie znalaz³y siedzibê oznaczone i o tym, ¿e spoczywaj¹ tam ludzie Urz¹d Gminy i biblioteka. Z zachowanych mo¿emy dowiedzieæ siê jedynie od okolicz- warto zobaczyæ murowane dwory w Majkach nych mieszkañców (Goleszyn, Zawidz). Nie- Ma³ych, Kwaśnie, Mi³obêdzynie (jedynie kiedy w takim miejscu stoi krzy¿, jak w Mala- z daleka), Piastowie (ju¿ opuszczony) oraz nowie czy od niedawna w Kurowie. drewniane w £ukomiu, Lelicach i Mocho- Osobnym zagadnieniem s¹ budowle bê- wie. Wokó³ dworów i dworków by³y czêsto d¹ce miejscami zamieszkania ludzi. Nie za- zak³adane okaza³e parki. Niekiedy mia³y chowa³ siê nawet we fragmentach istniej¹cy urozmaicony drzewostan i stawy.

29 30

29 W Warzynie-Skórach (gm. Sierpc) dawny wiatrak został przebudowany na młyn elektryczny 30 Wiatrak z Zalesia w sierpeckim skansenie

30 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 3030 22014-01-03014-01-03 11:08:2411:08:24 Budownictwo wiejskie ludności ch³opskiej i G³ówienk¹ (G³ówienica). Te, które s³u¿¹ do przesz³o w XX w. wielkie zmiany. Dawne wsie dzisiaj, czêsto zmieni³y źród³o zasilania na sk³ada³y siê z drewnianych oraz glinianych napêd elektryczny. Pozosta³e dawne wiatraki chat. Glina by³a najtañszym materia³em bu- (Gutowo-Górki, Kosemin, Warzyn-Skóry), dowlanym. Warto zaznaczyæ, ¿e dobrze zbu- tak¿e pracuj¹ w oparciu o elektrycznośæ. Na dowany dom z gliny by³ trwa³y i móg³ s³u¿yæ szczêście klasyczny wiatrak typu „koźlak” nawet przez wiek. Chaty by³y kryte strzecha- pochodz¹cy z Zalesia (gm. Zawidz) mo¿emy mi przewa¿nie ze s³omy. Z takich materia³ów zobaczyæ w skansenie (Muzeum Wsi Mazo- wznoszono równie¿ zabudowania gospodar- wieckiej). Po dawnych cegielniach zosta³o nie- cze. Dzisiaj niewiele po tym pozosta³o. Wiej- wiele śladów. Funkcjonuje dośæ nowa (ma kil- skie budownictwo drewniane znika z krajo- kadziesi¹t lat) cegielnia w Babcu Piasecznym. brazu na naszych oczach i dlatego te¿ warto na W niektórych maj¹tkach czêściowo pozosta³y nie zwróciæ uwagê podczas wycieczek. W tym dawne zabudowania gospodarcze. kontekście szczególn¹ funkcjê spe³nia skan- System dróg jest w du¿ej mierze odzwier- sen, w którym udaje siê zachowaæ dla potom- ciedleniem dawnej sieci dróg i gościñców. nych chocia¿ pewn¹ liczbê takich obiektów. Zmieni³y siê jednak ich nawierzchnie. Tyl- Warto zwróciæ uwagê na domy drobnej mazo- ko boczne miêdzywioskowe drogi mog¹ nam wieckiej szlachty. Niekiedy by³y jedynie nie- uświadomiæ, jak podró¿owa³o siê drogami wiele bardziej okaza³e od ch³opskich cha³up, gruntowymi, zmagaj¹c siê wiosn¹ z b³otem, ale nawi¹zywa³y wygl¹dem do dworków. a latem z piaskiem. Ciê¿ko by³o po takich Równie¿ architektura miejska uleg³a dia- drogach przejechaæ wozem na drewnianych metralnej zmianie. Mo¿emy jeszcze zobaczyæ ko³ach okutych ¿elaznymi obrêczami, które trochê miejskich drewnianych domów pa- grzêz³y w miêkkim pod³o¿u. Dlatego wa¿niej- miêtaj¹cych XIX w. Niestety, znikaj¹ce w za- sze drogi z czasem utwardzano brukiem. Dzi- trwa¿aj¹cym tempie drewniane budownictwo siaj na drogach nie znajdziemy bruku, gdy¿ miasta ma niewielkie szanse na chocia¿by znikn¹³ pod warstw¹ asfaltu. System dróg od czêściowe ocalenie na miejscu b¹dź w formie oko³o wieku jest uzupe³niany liniami kole- skansenu. Na tego typu formu³ê zas³uguje ul. jowymi, czyli jak niegdyś mówiono drogami Benedyktyñska w Sierpcu. Zachowa³y siê tam ¿elaznymi. Niestety, w ostatnich latach ko- pierwsze murowane kamienice wzniesione munikacja kolejowa podupada, a zwi¹zane w koñcu XIX w. Osobno nale¿y zwróciæ uwa- z ni¹ obiekty dworcowe przewa¿nie niszczej¹ gê na obiekty u¿yteczności publicznej. Trzeba albo s¹ wrêcz rozbierane. Na terenie powiatu zacz¹æ od klasycystycznego sierpeckiego ratu- poza dworcem sierpeckim pozosta³y jedynie sza. Z czasem powstawa³y obiekty zwi¹zane budynki stacji w Podwierzbiu, Kozio³ku i Mie- z funkcjonuj¹cym w mieście rosyjskim gar- szakach. nizonem wojskowym. Ciekawe s¹ budynki Szczególnymi obiektami w krajobrazie pol- szkolne oraz zwi¹zane z kultur¹. W przypadku skim, w tym równie¿ mazowieckim, s¹ krzy¿e, Sierpca interesuj¹cy jest uk³ad urbanistyczny, fi gury i kapliczki przydro¿ne. Ta ma³a archi- bêd¹cy efektem d³ugotrwa³ego procesu two- tektura sakralna jest nieod³¹czn¹ czêści¹ wiej- rzenia siê miasta w dolinie na skrzy¿owaniu skiego pejza¿u. S¹ wioski, w których znajduje traktów, a nie powsta³ym w wyniku za³o¿eniu siê nawet ok. 10 takich obiektów (Piastowo). miasta na tak zwanym surowym korzeniu, Budowane na skraju wioski by³y miejscem, czyli na nowym miejscu bez wykorzystania do którego kondukt pogrzebowy odprowadza³ istniej¹cej ju¿ zabudowy. zmar³ego, gdzie po¿egnany przez spo³ecznośæ Ciekawe s¹ tak¿e dawne obiekty gospodar- wioskow¹ na zawsze opuszcza³ swoj¹ miej- cze i przemys³owe. Zachowa³o siê kilka spo- scowośæ, aby spocz¹æ na cmentarzu parafi al- śród istniej¹cych kiedyś m³ynów wodnych nym. Niegdyś przy takich fi gurach grzebano po³o¿onych nad Skrw¹ (£ukomie, Nadolnik, dzieci urodzone martwo b¹dź nie ochrzczone. Kwaśno, Choczeñ), Sierpienic¹ (Borkowo) W maju wieczorami zbierano siê, aby mod-

Powiat sierpecki 31

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 3131 22014-01-03014-01-03 11:08:2511:08:25 31 32

31 Zachowany budynek stacji kolejowej w Mieszakach 32 Mochowo. Fragment ściany szczytu budynku, w którym widać konstrukcję składającą się z drewnianych drąż- ków, słomy i gliny

liæ siê do Matki Bo¿ej, a w czerwcu do Serca Józefa, Floriana, Antoniego, Jana Nepomuce- Pana Jezusa. Spotykamy ró¿ne formy tych na, a tak¿e Miko³aja, Rocha i innych. Niegdyś obiektów. Najprostszymi s¹ zwyk³e drewniane fi gury by³y wykonywane przez miejscowych krzy¿e. Na terenie powiatu jest kilka krzy¿y rzeźbiarzy. Od pewnego czasu coraz czêściej z dwiema poprzeczkami zwanych krzy¿ami ustawiane s¹ statuetki produkowane seryjnie epidemicznymi, cholerycznymi b¹dź karawa- czy wrêcz masowo. kami*. Mia³y chroniæ przed rozprzestrzenia- Na terenie powiatu dzia³a grupa rzeźbia- j¹cymi siê epidemiami (Mi³obêdzyn, Rzeszo- rzy wykonuj¹cych swoje prace przewa¿nie tary-Chwa³y, Dobrzenice, Rekowo i in.) albo w drewnie. Oto kilku bardziej znanych twór- oznacza³y miejsce pochówku zmar³ych na ców: Edmund Szpanowski, Jan i Waldemar zarazê (Malanowo). ¯elazne kute krzy¿e o wy- Krajewscy, Grzegorz Goczyñski, Stanis³aw sokości kilkudziesiêciu centymetrów, bêd¹ce Du¿yñski, Piotr Lewandowski. Ich dzie³a czêsto przyk³adami rzemios³a kowalskiego na mo¿na zobaczyæ w ró¿nych miejscach. Kilka wysokim poziomie, zazwyczaj s¹ osadzone na stoi jako fi gury przydro¿ne. Wiêksze, w tym granitowych (niekiedy cementowych) postu- pochodz¹ce z organizowanych plenerów rzeź- mentach. W takim postumencie czêsto znaj- biarskich przedstawiaj¹ce osoby zwi¹zane duje siê wnêka na fi gurkê Matki Boskiej. Nie- z lokaln¹ przesz³ości¹, ustawiono w Sierpcu, kiedy na postumencie sta³ kamienny krzy¿. Gozdowie, Je¿ewie i Rościszewie. Bogat¹ ko- Okazalsze s¹ murowane kapliczki, w których lekcjê rzeźby ludowej warto zobaczyæ w sier- umieszczano czczon¹ fi gurê. Figury stoj¹ peckim skansenie. Pośród tradycyjnych twór- tak¿e na kamiennych postumentach b¹dź ców na terenie powiatu tworz¹ kowale artyści drewnianych s³upach. Pośród nich najwiê- Piotr Szuszczewicz i Stanis³aw Gadziñski. cej jest przedstawiaj¹cych Matkê Bosk¹, ale Tradycyjnym wikliniarstwem zajmuje siê od s¹ równie¿ rzeźby ukazuj¹ce Chrystusa b¹dź kilku pokoleñ rodzina Solków zamieszka³a świêtych. Najczêściej przedstawiano świêtych w Śniechach.

32 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 3232 22014-01-03014-01-03 11:08:2511:08:25 Wartości kultury niematerialnej Nazewnictwo geografi czne oraz nazwiska

33 34 35

33 Pieczęć parafi i sierpeckiej używana na przełomie XVIII i XIX w. z przymiotnikiem „SIEPRCENSIS” 34 Pieczęć dziekana sierpeckiego z okresu międzywojennego z przymiotnikiem „Sierpski” 35 Sierpc jest również w kosmosie. W 2012 r. planetoida 199950 otrzymała nazwę „Sierpc” [widokówka wydana przez Konfraternię Sierpecką w Bydgoszczy]

azwy geografi czne s¹ wyj¹tkowym boga- miasto zwano ongiś Sieprcz, Sieprc. Nazwa Nctwem ka¿dego regionu. Tak jest równie¿ Sierpc pojawia³a siê sporadycznie(!) od XVI w., z powiatem sierpeckim. Nazwy miejscowe s¹ ale do koñca XVIII w. dominuj¹c¹ by³a wersja zapisem pewnych informacji, niekiedy sprzed Sieprc. Na prze³omie XVIII i XIX w. przewagê wielu wieków a nawet tysi¹ca lat. Badaj¹c uzyska³a wersja Sierpc. W czasach przynale¿- etymologiê, czyli ich pochodzenie, usi³ujemy ności do zaboru rosyjskiego zaczêto ofi cjalnie znaleźæ jakiś sygna³ z pradziejów miejscowo- stosowaæ nazwê Sierpiec (Серпецъ). Podczas ści. Wiadomo, ¿e pewne nazwy pochodz¹ od II wojny światowej niemieckie w³adze oku- imion za³o¿ycieli wiosek b¹dź bardzo daw- pacyjne wprowadzi³y nazwê Sichelberg, wy- nych w³aścicieli. Mamy świadomośæ, ¿e mu- prowadzaj¹c j¹ od s³owa sierp (die Sichel) na sieli kiedyś ¿yæ Mi³ob¹d, Rościs³aw (Rościsz), podstawie prostego skojarzenia z funkcjonu- Golesz (Goleszka), Bia³ysz, Miodus, Kosmacz. j¹c¹ nazw¹ i niewiedzy na temat jej pocho- Od ich imion lub przezwisk pochodz¹ nazwy dzenia. Mieszkaj¹cy przez wieki ¯ydzi u¿y- miejscowości Mi³obêdzyn, Rościszewo, Go- wali nazwy Szeps. Przymiotnik tworzony od leszyn, Bia³yszewo, Miodusy, Kosmaczewo. nazwy miasta tak¿e siê zmienia³. W czasach Niestety, nie jesteśmy w stanie określiæ, kiedy staropolskich brzmia³ sieprski. Później poja- owi ludzie ¿yli. Nie zostali odnotowani w ¿ad- wi³ siê sierpski. W jêzyku rosyjskim pisano nych dokumentach. Najdawniejszy zapis na- sierpieckij (серпецкий) i pod tym wp³ywem zwy miejscowości móg³ powstaæ wiele lat po ukszta³towa³ siê przymiotnik sierpecki, który ich śmierci. Gdyby nie pami¹tka zachowana jest obecnie powszechnie u¿ywany. Rodzina w nazwie miejscowości, odeszliby zupe³nie w³aścicieli miasta w XV−XVI w. przyjê³a od w zapomnienie. niego nazwisko Sieprscy. Nie znamy pierwot- Pewnie oko³o tysi¹c lat temu (albo i dawniej) nej nazwy rzeki Sierpienicy. Upowszechni³a ¿y³ Siepraw (zdrobniale Sieprek), od którego siê jej nazwa pochodz¹ca od miasta, najpierw pochodzi nazwa Sierpca. Najdawniejsze za- w wersji Sieprczenica, Sieprcienica, a później pisy nazwy wskazuj¹, ¿e gród i powsta³e obok w obecnej.

Powiat sierpecki 33

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 3333 22014-01-03014-01-03 11:08:2711:08:27 Nazwy licznych miejscowości zwi¹zane s¹ (Gutek), czy w podobnie brzmi¹cej niemie- ze środowiskiem przyrodniczo-geografi cznym ckiej nazwie osobowej. charakteryzuj¹cym kiedyś dane miejsce. Wie- Osobliwym na terenie Mazowsza (i na tere- le nazw wywodzi siê od nazw rosn¹cych nie- nie ziemi dobrzyñskiej), a w³aściwie w innych gdyś w okolicy drzew, np. wioski D¹brówki od rejonach Polski nieznanym, jest s³owo rumu- dêbu (d¹browa), Osówka od osiki (osina, osa), nek, a w liczbie mnogiej rumunki. Oznacza³o Rokicie od rokity. Gozdowo i Gozdy wywodz¹ ono teren le¿¹cy poza wsi¹, zwykle porośniêty swoje nazwy od staropolskiego s³owa gozd lasem i trudny do uprawy. W XVIII w. takie oznaczaj¹cego gêsty las, ale równie¿ pustko- tereny oddawano przewa¿nie niemieckim wie. Ligowo wywodzi siê od s³owa liga (ligawi- osadnikom, którzy zagospodarowywali siê ca), oznaczaj¹cego miejsce pokryte lodem albo tam, a miejsce, które z czasem stawa³o siê trzêsawisko. Stosunkowo późn¹ jest nazwa niekiedy osobn¹ wsi¹, nazywano rumunkiem Piaski. Miejscowości o tej nazwie zak³adano, (z niemieckiego räumen – opró¿niaæ). Potem zagospodarowuj¹c piaszczyste i ma³o urodzaj- tym s³owem określano wszelkie zabudowania ne ziemie. Nazwa wioski £ukomie (kiedyś £u- po³o¿one z dala od zwartej zabudowy wsi. Ze komia) pochodzi od s³owa ³uk. s³owa pospolitego wyros³y nazwy miejscowo- Pośród nazw geografi cznych spotyka siê nie ści albo ich czêści (np. Rumunki-Chwa³y, Ru- tylko pochodz¹ce ze staropolskiej wersji na- munki Ligowskie). szego jêzyka. W nazwach mo¿na znaleźæ na- Na Mazowszu P³ockim du¿y procent spo- wet ślady jêzyka Gotów ¿yj¹cych na omawia- ³eczności stanowi³a szlachta, w niektórych nych ziemiach w pierwszych wiekach naszej parafi ach ponad 20%. Prawie wszystkie szla- ery. Z ich jêzyka pochodzi nazwa rzeki Skrwy, checkie rodziny przyjmowa³y nazwiska od po- od której później powsta³a nazwa po³o¿onej siadanych wiosek b¹dź ich czêści. W średnio- nad ni¹ wioski Skrwilno. Intryguj¹ca jest na- wieczu określano rycerza, dodaj¹c do imienia zwa miejscowości Choczeñ. Jej pochodzenie nazwê jego posiad³ości, np. Ziemak z Rości- próbowano wywieźæ z jêzyka staro¿ytnych szewa. Gdy sprzedawszy posiad³ośæ przeniós³ Alanów (plemiê Sarmatów), którzy na nasze siê do innej wioski, bywa³ określany dope³- ziemie dotarli w czasie „wêdrówek ludów” niaczem od jej nazwy. Z czasem tworz¹ siê wraz z Hunami, a mia³a oznaczaæ miejsce wersje przymiotnikowe nazwisk. St¹d mamy walki, obwarowanie, szaniec. Wydaje siê jed- Rościszewskich z Rościszewa, Mi³obêdzkich nak, ¿e pochodzi od nazwy osobowej Chocz, z Mi³obêdzyna, Bledzewskich z Bledzewa, która mog³a byæ skrótem s³owiañskiego imie- Kêsickich z Kêsic, Bia³oskórskich z Bia³oskór nia Chocies³aw b¹dź Chociemir. Na pó³noc od i wiele innych. Taki system nazwisk ustabili- Mazowsza zamieszkiwali Prusowie nale¿¹cy zowa³ siê w XVI w. do rodziny ludów ba³tyjskich. Od XIII w. byli Ch³opi byli wówczas określani tylko imie- podbijani przez Krzy¿aków. Niektórzy Pruso- niem. W XVII w. pojawiaj¹ siê nieliczne nazwi- wie opuszczali rodzinne strony i osiedlali siê ska (albo przezwiska) wśród ludności ch³op- na ziemiach polskich. Na Mazowszu spoty- skiej, a liczniej tworz¹ siê w XVIII w. Proces kamy nazwy miejscowości pochodz¹ce z ich ten koñczy siê w XIX w. Nazwiska powstawa³y jêzyka. Oto kilka przyk³adów z okolic Sierpca. od imion (£ukasiak, Marciniak), zawodów Romatowo zapewne zawdziêcza swoj¹ nazwê (Kowalczyk, Kuśmierzak), przezwisk (Siwek, cz³owiekowi o staropruskim imieniu Ramoth, Zabiega³a, Strzelec) albo miejsca zamieszka- Romote. Szumanie (dawnie Somañ) mo¿e po- nia (Zadro¿ny, Zbrzeźny). Niekiedy tego typu chodziæ od imienia Symanne. Nazwê pocho- nazwiska w XIX w. ulega³y przekszta³ceniu, dzenia ba³tyjskiego maj¹ Sudragi. Powsta³a od upodabniaj¹c siê do nazwisk szlacheckich. imienia Sudarg. S¹ równie¿ rozliczne dylema- Przyk³adowo, Marciniakowie stawali siê Mar- ty. Przyk³adowo, czy nazwa Gutowo ma swoje cinkowskimi, Okrasiakowie Okraszewskimi, źród³o w imieniu pochodzenia pruskiego Gut Kowalczykowie Kowalskimi.

34 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 3434 22014-01-03014-01-03 11:08:2811:08:28 Wróæmy jeszcze do nazwisk szlacheckich ślenia do ich nazw. W ten sposób powstawa- rodzin. Czêśæ późniejszej drobnej szlachty ³y nazwy dwucz³onowe. W okolicach Sierpca ju¿ w XVI w. by³a licznie rozrodzona i po- jest kilka takich zespo³ów wiosek – Rzeszota- szczególne osoby z takich rodzin (albo ich ry, Szumanie, Babce i in. Drugi cz³on nazwy ga³êzie) oprócz nazwiska odmiejscowego by³y pochodzi³ niekiedy od imienia za³o¿yciela ta- określane przezwiskami (przydomkami). kiej osobnej ju¿ wioski (Grodkowo-Zawisze), Przezwiska do dzisiaj nie przetrwa³y, nato- jego przezwiska (Babiec-Krêcireje, późniejszy miast rozga³êzienie siê niektórych rodzin Babiec Piaseczny) albo sprawowanej funkcji spowodowa³o wyodrêbnienie siê z ich wioski czy pozycji spo³ecznej (Szumanie-Bakalary, kilku czêści przybieraj¹cych dodatkowe okre- od s³owa baka³arz). Heraldyka i symbolika samorządowa

eraldyka jest nauk¹ o herbach. Z herba- mentu przyrody. W Polsce w średniowieczu Hmi w naszym pojêciu jako symbolami ukszta³towa³y siê herby miast oraz herby wo- grafi cznymi spotykamy siê ju¿ w g³êbokim jewództw i niektórych ziem. Nie wytworzy³y średniowieczu. Rycerze zakuci w zbroje byli siê herby mniejszych jednostek terytorial- rozpoznawalni przez herby umieszczone na nych i administracyjnych. Dopiero stosun- tarczach i innych elementach uzbrojenia, kowo niedawno po wprowadzeniu struktur oddzia³y z daleka odró¿nia³y siê symbolami samorz¹dowych zaczêto tworzyæ nowe herby umieszczonymi na chor¹gwiach, natomiast dla powiatów i gmin. symbole z pieczêci miejskich stawa³y siê czêsto herbami miast. Poszczególne krainy Herb powiatu sierpeckiego i ziemie w ró¿ny sposób kszta³towa³y swoje herby. Niekiedy nawi¹zuj¹c do herbów w³a- Rada Powiatu Sierpeckiego daj¹cych nimi ksi¹¿¹t b¹dź miejscowych Uchwa³¹ nr 98/XVIII/2000 notablów, niekiedy do najwa¿niejszego tam z 28 czerwca 2000 r. ustano- miasta albo do świêtego patrona, miejsco- wi³a herb powiatu. Przedsta- wej legendy, ewentualnie szczególnego ele- wia on w polu czerwonym or³a bia³ego z umieszczon¹ na piersi tarcz¹ czerwon¹ ze z³otym lwem wspiêtym. Orze³ bia³y bez koro- ny nawi¹zuje do historycznego herbu Mazow- sza i ksi¹¿¹t mazowieckich. Funkcjonowa³ od 2. po³. XIII w. do inkorporacji Mazowsza do Korony w 1526 r. Nastêpnie by³ herbem województwa mazowieckiego doby staropol- skiej. Jest te¿ herbem obecnego województwa mazowieckiego. Z³oty lew wywodzi siê z rycer- skiego herbu Prawdzic. Przez pewien czas lew by³ u¿ywany w herbie miasta Sierpca. Wraz z herbem powiatu ustanowiono równie¿ na- 36 wi¹zuj¹c¹ do niego fl agê. Jest to p³at czerwony 36 Witacz miasta Sierpca z herbem przedstawiają- o proporcjach 5:8 z umieszczonym centralnie cym lwa używanym w latach 1972–1990 god³em z herbu powiatu.

Powiat sierpecki 35

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 3535 22014-01-03014-01-03 11:08:2811:08:28 Herb Sierpca skiego do melodii hejna³u kompozycji Bogu- s³awa Klimsy granego od Sylwestra 1999 r. co Najstarszym herbem w po- godzinê z ratuszowej wie¿y. Oto one: wiecie sierpeckim jest herb Sierpca. Proces jego kszta³- Wśród mazowieckich z³otych pól towania mo¿na prześledziæ Le¿y Wac³awa dzielny gród. na przestrzeni kilku wieków. Tu Sierpienicy wody nurt Niestety, nie zachowa³y siê Wpada w ramiona siostry Skrwy. ¿adne średniowieczne pie- czêcie ani wyobra¿enia her- A loretañskiej Pani d³oñ bu. Na zachowanych nielicznych odciskach B³ogos³awieñstwo z góry śle. pieczêci poczynaj¹c od XVI w. pojawia siê Starych Prawdziców mê¿ny Lew fasada kościo³a w kilku ró¿nych kszta³tach. Czuwa nad miastem w noc i w dzieñ. Z tego nurtu wywodzi siê obecnie (od 1990 r.) u¿ywany herb. Ostatniego jego doprecyzowa- Z wie¿y ratusza budzi nas nia dokonano Uchwa³¹ Rady Miasta Sierpca Hejna³, co p³ynie niby krew, nr 295/XXXV/2009 z 2 grudnia 2009 r. Znaj- Byśmy, gdy przyjdzie próby czas, duje siê na nim w polu bia³ym czerwony fron- Mur uczynili z naszych serc. ton kościo³a z ³ukowym portalem* i okr¹g³ym oknem, zwieñczony czarnym krzy¿em, a po Herb gminy Sierpc jego bokach dwie wie¿e z ³ukowymi oknami, zwieñczone spadzistymi czarnymi dachami. Gmina Sierpc przez kilka lat Inspiruj¹c siê aktualnym herbem, ustanowio- u¿ywa³a herbu o tarczy podzie- no fl agê miasta. Jest ona p³atem o proporcjach lonej w skos. Na górnym polu 5:8 sk³adaj¹cym siê trzech poziomych pasów: z³otym umieszczono dziew- bia³ego, czerwonego i bia³ego o szerokościach czynê w szacie czerwonej na odpowiednio 25%, 50% i 25%. Na środko- niedźwiedziu, a na dolnym wym pasie jest centralnie umieszczony herb czerwonym ³ódź z³ot¹ z wie¿¹. miasta. Wizerunki te pochodzi³y z herbów szlacheckich Drugi nurt heraldyki miasta Sierpca nawi¹- Rawicz i Korab. Nawi¹zano tu do tego, ¿e gmina zuje do herbu Prawdzic, którego u¿ywa³a ro- Sierpc jest kontynuacj¹ dawnej gminy Borkowo. dzina Sieprskich, w³aścicieli miasta przez ok. Ostatnimi w³aścicielami Borkowa by³a patrio- 170 lat w okresie jego najwiêkszego rozwoju. tyczna rodzina Stanis³awa i El¿biety z Gniaz- Mo¿na go podziwiaæ na kartuszu wmurowa- dowskich O¿arowskich. O¿arowscy byli herbu nym w boczn¹ kaplicê kościo³a farnego. Na Rawicz, a Gniazdowscy herbu Korab. Nowy herb stemplu, który zgodnie z przywilejem króla wg projektu Alfreda Znamierowskiego zosta³ Zygmunta I Starego z 1509 r. mia³ s³u¿yæ do ustanowiony Uchwa³¹ nr 25/V/07 Rady Gmi- znakowania sukna, znajdowa³a siê korona, ny Sierpc z 26 stycznia 2007 r. Herb odnosi siê pod któr¹ by³a litera S, a pod ni¹ krocz¹cy do tradycji Sierpca i jego symboliki ze stempla lew. Do tego motywu siêgniêto na pieczêciach dla sukienników z przywileju z 1509 r. W czer- miejskich w czasie I wojny światowej. W la- wonym polu lew krocz¹cy koloru z³otego, zwró- tach 1972−1990 obowi¹zuj¹cy herb miasta cony w prawo, nad lwem litera S koloru z³otego, przedstawia³ wspiêtego lwa z³otego w polu ponad liter¹ korona koloru z³otego. W tej samej czerwonym. Wówczas przy wjazdach do mia- uchwale ustanowiono fl agê gminy Sierpc. Jest to sta sta³y witacze z tym herbem. Ów herb sta³ prostok¹tny p³at tkaniny o stosunku boków 5:8, siê inspiracj¹ m.in. do utworzenia symbolu koloru czerwonego, na niej umieszczony lew ko- (logo) browaru w Sierpcu i MKS „Kasztelan”. loru z³otego zwrócony w prawo, ponad lwem li- W 2010 r. zosta³y przyjête przez Radê Miasta tera S koloru z³otego, ponad liter¹ korona koloru s³owa autorstwa Paw³a Bogdana G¹siorow- z³otego.

36 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 3636 22014-01-03014-01-03 11:08:2911:08:29 Herb gminy Gozdowo oko³o piêæ wieków byli w³aścicielami Rości- szewa i rodzin¹ zas³u¿on¹ dla Mazowsza P³o- Gmina Gozdowo przez ckiego. Do dzisiaj zachowa³ siê w Rościszewie kilka lat u¿ywa³a jako swo- tylko jeden materialny ślad przedstawiaj¹cy jego heraldycznego symbo- ten herb. Znajduje siê on na epitafi um Sta- lu herbu Gozdawa. Rada nis³awa Rościszewskiego po³o¿onym obok Gminy Gozdowo uchwali³a dzwonnicy kościelnej. W dolnym polu niebie- 19 maja 2004 r. herb opra- skim znajduje siê srebrna podkowa ustawiona cowany przez Centrum He- barkiem w dó³, a w jej środku z³oty krzy¿. Jest raldyki Polskiej w Warszawie. Przedstawia to odniesienie do herbu Jastrzêbiec, którym w polu b³êkitnym liliê bia³¹, a pod ni¹ p³ug ko- pieczêtowa³a siê rodzina Je¿ewskich, w³aś- leśny z³oty ze srebrnym lemieszem. Herb na- cicieli wioski, budowniczych i dobrodziejów wi¹zuje do Gozdawitów, którzy mieli tu swoj¹ miejscowego kościo³a. Autorem projektu her- kolebkê, oraz do tradycji rolniczych wioski. bu gminy jest Jan Boles³aw Nycek. Wraz z herbem przyjêto równie¿ fl agê gminy. Jest to prostok¹tny p³at materia³u o propor- Herb gminy Szczutowo cjach boków 5:8 sk³adaj¹cy siê z poziomych pasów ¿ó³tego i niebieskiego o szerokościach Gmina Szczutowo ma odpowiednio 75% i 25%. Na górnym ¿ó³tym herb nawi¹zuj¹cy do herbu pasie jest centralnie umieszczony herb gminy. rycerskiego Prawdzic, któ- rym pieczêtowa³a siê rodzina Herb gminy Mochowo Sieprskich bêd¹ca przed wie- kami w³aścicielami Szczu- Rada Gminy Mochowo towa i okolicznych w³ości. ustanowi³a Uchwa³¹ nr 15/ Przedstawia wspiêtego lwa z³otego wyskaku- II/1994 z 25 lipca 1994 r. herb j¹cego zza muru czerwonego maj¹cego blanki. gminy. Przedstawia on w polu Lew jest umieszczony na zielonym tle, w ³a- czerwonym św. Marcina na pach trzyma ko³o z³ote zwane „prawd¹”, czyli koniu srebrnym ucinaj¹cego kr¹¿kiem ongiś podk³adanym pod stawiane mieczem fragment p³aszcza na sto³ach gor¹ce naczynia. W dolnej czêści z³otego, poni¿ej którego siedzi nagi ¿ebrak. muru w ³ukowo zakoñczonym polu niebie- Treśæ herbu nawi¹zuje do motywu z ¿ywo- skim umieszczono rybê. Jest to nawi¹zanie ta św. Marcina, który jest patronem parafi i do bogatych w ryby miejscowych jezior. Herb w wiosce bêd¹cej siedzib¹ gminy. Herb zapro- ten wg projektu Zdzis³awa Dumowskiego zo- jektowa³ Dariusz Dessauer. sta³ uchwalony przez Radê Gminy Uchwa³¹ nr II/10/98 z 16 listopada 1998 r. Herb gminy Rościszewo Herb gminy Zawidz Gmina Rościszewo ma swój herb od 9 marca 1998 r., Gmina Zawidz u¿ywa her- kiedy Rada Gminy przyjê³a bu przedstawiaj¹cego na tar- go Uchwa³¹ nr 100/XXIII/98. czy o polu zielonym otoczo- Tarcza jest dwupolowa po- nym ¿ó³t¹ bordiur¹ srebrn¹ dzielona w pas (czyli pozio- g³owê or³a w koronie z³otej mo). W górnym polu czer- i k³osem z³otym w dziobie wonym znajduje siê srebrny (bia³y) baran wychodz¹c¹ zza podkowy z trzema plamami krwi na lewym boku stoj¹- niebieskiej ze z³otym napi- cy na zielonej murawie. Jest to nawi¹zanie do sem GMINA ZAWIDZ. Herb zaprojektowany herbu Junosza Rościszewskich, którzy przez przez Grzegorza Goczyñskiego zosta³ ustano-

Powiat sierpecki 37

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 3737 22014-01-03014-01-03 11:08:2911:08:29 wiony Uchwa³¹ Rady Gminy nr 100/18/1992 wie wmurowano niedawno w posadzkê p³ytê z 27 sierpnia 1992 r. z herbem Lubicz Borzewskich, fundatorów i dobrodziejów świ¹tyni, a na tablicy poświê- Tradycjê heraldyczn¹ powiatu uzupe³niaj¹ conej rodzinie Cieśliñskich znajduje siê ich przedstawienia herbów rycerskich umiesz- herb Junosza. Przed kościo³em w S³upi na czone na nagrobkach i epitafi ach. Poza wspo- p³ycie nagrobnej Zakrzewskich wyryto herb mnianymi ju¿ mo¿emy znaleźæ herb Tr¹by Do³êga. rodziny ¯órawskich na epitafi um w kościele Zainteresowani heraldyk¹ kościeln¹ do- w Je¿ewie oraz Belina rodziny Wêsierskich strzeg¹ w wystroju kilku kościo³ów herb pa- na nagrobku na cmentarzu przykościelnym pie¿a Jana Paw³a II. Pojawiaj¹ siê te¿ herby w Bonis³awiu. Natomiast w kościele w Bo¿e- ostatnich biskupów p³ockich. Sierpc w fi lmie

37 38

37 Na czas nagrywania fi lmu Generał Nil sierpecki dworzec grał dworzec w Białej Podlaskiej (2008) 38 Zabudowę ul. Benedyktyńskiej możemy podziwiać w fi lmie Generał Nil

ierpc i jego okolice od lat s¹ miejscem, gdzie rii Andrzeja Kostenko (1989) poświecony Jó- Stwórcy znajduj¹ odpowiedni¹ sceneriê do zefowi Korzeniowskiemu; Têsknota Waleriana krêcenia fi lmów. Sierpecki dworzec kolejowy Wróbla za domem rodzinnym zrealizowany zagra³ w wielu produkcjach fabularnych i do- przez niemieckiego re¿ysera Rolfa Schübela kumentalnych. Wyj¹tkowym miejscem dla (1990); Szwadron w re¿yserii Juliusza Machul- pokazania scenerii ma³ego miasta jest ulica skiego (1992); Ogniem i mieczem w re¿yserii Benedyktyñska w Sierpcu z zachowan¹ dawn¹ Jerzego Hoffmanna (1997/1998); Pan Tade- drewnian¹ zabudow¹. Szczególnym widoko- usz w re¿yserii Andrzeja Wajdy (1998); Prze- wo miejscem jest równie¿ sierpecki skansen. prowadzki Leszka Wosiewicza (2000); Z³oto Malownicza wiejska zabudowa gra³a w sce- carów w re¿yserii Miros³awa Borka i Ma³go- nach obrazuj¹cych wieś sprzed kilkudziesiê- rzaty Bucki (2000); Przez piek³o dla Hitlera ciu lat, jak i sprzed kilku wieków. w re¿yserii Jonathana Hackera (2003) nagrany W Sierpcu i okolicach krêcono nastêpuj¹ce dla TV BBC; Bo¿a podszewka II w re¿yserii fi lmy: Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest… produk- Izabelli Cywiñskiej (2003); Genera³ Nil re¿y- cji polsko-niemieckiej w re¿yserii Krzysztofa serowany przez Ryszarda Bugajskiego (2008); Zanussiego (1988); Kapitan Conrad w re¿yse- Historia Roja, czyli w ziemi lepiej s³ychaæ re-

38 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 3838 22014-01-03014-01-03 11:08:3111:08:31 39 40

39 Makieta dworu w Rozłogach zbudowana w skansenie na potrzeby fi lmu Ogniem i mieczem 40 Dworzec w Sierpcu z tablicą Ciechanów „zagrał” w fi lmie Historia Roja, czyli w ziemi lepiej słychać (2010)

alizowany przez Jerzego Zalewskiego (2010); krajoznawcze oraz historyczne. Sierpczanie Syberiada polska w re¿yserii Janusza Zaorskie- oraz mieszkañcy innych miejscowości zostali go (2011). uwiecznieni w kadrach fi lmowych jako staty- W skansenie nagrywano te¿ teledyski, pro- ści i wykonawcy drobnych ról. gramy kulinarne (R. Mak³owicz, K. Okrasa),

Niepospolite postaci Sierpca i okolic

Wac³aw Abramczyk (ur. W dowód uznania zosta³ wybrany „Sierpczani- 3 VI 1937 r. w Leszczydo- nem roku”. Zmar³ nagle w szpitalu w P³ocku. le Pustkach k. Wyszkowa Spoczywa na cmentarzu w Sierpcu. W 2010 r. – zm. 4 IX 1997 r. w P³o- nowo wybudowane rondo nazwano jego imie- cku) – ksi¹dz, proboszcz niem. i dziekan sierpecki. Edu- kowa³ siê w Wyszkowie, Jan Burakowski (ur. a nastêpnie w Seminarium 25 X 1934 r. we wsi Nowe Duchownym w P³ocku. Grabie k. Wo³omina – zm. By³ wikariuszem w Przasnyszu, Lipowcu, 14 XI 2013 r. w Olsztynie) Pu³tusku i Karniewie. Po uzyskaniu w 1973 r. – pisarz, bibliotekarz, po- stopnia doktora prawa kanonicznego otrzyma³ lonista. Interesowa³ siê hi- nominacjê na stanowisko notariusza prawa stori¹ Polski na szerokim kanonicznego. W 1978 r. zosta³ proboszczem tle historii powszechnej, w Karniewie. W 1981 r. obj¹³ probostwo a tak¿e regionalizmem. Po ukoñczeniu stu- nowo utworzonej parafi i pw. św. Maksymi- diów pracowa³ w Wojewódzkiej i Miejskiej Bi- liana Kolbego w Sierpcu. Zaj¹³ siê remontem bliotece Publicznej w Olsztynie, gdzie da³ siê i rozbudow¹ poewangelickiego kościo³a, który poznaæ jako autorytet w dziedzinie bibliote- s³u¿y³ tej parafi i. W³¹cza³ siê w ró¿ne dzia³a- karstwa. W 1988 r. osiad³ w Sierpcu, gdzie do nia o charakterze naukowym i spo³ecznym. 1999 r. by³ dyrektorem Biblioteki Miejskiej.

Powiat sierpecki 39

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 3939 22014-01-03014-01-03 11:08:3211:08:32 Jest autorem kilkuset artyku³ów oraz kilku- Uniwersytecie Warszaw- nastu ksi¹¿ek, które zaliczymy do literatury skim i w Szkole Wy¿szej piêknej, oraz o tematyce historycznej, polito- Gospodarstwa Wiejskiego. logicznej i regionalnej (m.in. Kronika Sierpca Pracowa³ m.in. w Leczni- i Ziemi Sierpeckiej, Sierpczanie Tysi¹clecia cy Zwierz¹t w Zawidzu. – wspólnie z ¿on¹ Halin¹). Zainicjowa³ seriê By³ kierownikiem Stacji ksi¹¿ek Biblioteka Sierpecka wydawan¹ przez Hodowli i Unasieniania bibliotekê, któr¹ kierowa³. Zapocz¹tkowa³o Zwierz¹t. Pe³ni³ funkcjê to w mieście rozwój wydawniczy. Pośród licz- Powiatowego Lekarza Weterynarii, a nastêp- nych wyró¿nieñ otrzyma³ tytu³ Sierpczanina nie kierownika Oddzia³u Terenowego Wetery- Roku 2004. narii w Sierpcu. By³ pos³em na Sejm. W³o¿y³ wiele starañ, aby utworzyæ w Sierpcu browar Wac³aw Gurbski (ur. 23 daj¹cy nowe miejsca pracy. Swoje przywi¹- I 1867 r. w Lipnie – zm. 16 zanie do rodzinnego miasta zaprezentowa³ II 1943 r. w Warszawie) – w twórczości literackiej. Plonem tego s¹ pub- rejent, burmistrz Sierpca, likacje ksi¹¿kowe Sierpeckie niezapominajki dzia³acz spo³eczny i nie- i Sierpeckich wróbelków æwierkanie oraz za- podleg³ościowy. Edukowa³ mieszczane w lokalnych czasopismach szki- siê w gimnazjum w P³o- ce wspomnieniowo-dokumentalne i wiersze. cku, a nastêpnie studio- Za swoj¹ pracê i dzia³alnośæ otrzyma³ kilka wa³ prawo na uniwersytecie w Dorpacie (dziś odznaczeñ pañstwowych. Rodzinne miasto Tartu w Estonii). Po ukoñczeniu studiów wyró¿ni³o go medalem „Za zas³ugi dla miasta osiad³ w Sierpcu i otworzy³ biuro rejentalne Sierpca” (z numerem 1) oraz pośmiertnie ty- (notarialne). By³ niezwykle aktywnym cz³o- tu³em „Sierpczanin Roku 2004”. Swoje publi- wiekiem, anga¿owa³ siê w istotne inicjatywy kacje czêsto podpisywa³ pseudonimem „Stary obywatelskie. Kierowa³ m.in. Towarzystwem Sierpczanin”. Spó³dzielczym „Rolnik”, Spó³dzielni¹ Spo- ¿ywców „Zgoda”, by³ prezesem sierpeckie- Romuald Jaworski (ur. go oddzia³u Towarzystwa Gimnastycznego 1 XI 1933 r. w Zawidzu Koś- „Sokó³” i oddzia³u Towarzystwa Naukowe- cielnym – zm. 14 VI 2001 r. go P³ockiego oraz inicjatorem powstania w Warszawie) – ksi¹dz, i prezesem ko³a Polskiej Macierzy Szkolnej budowniczy kościo³ów. w Sierpcu. Przez kilka miesiêcy by³ inter- Ukoñczy³ seminarium du- nowany przez niemieckie w³adze. W 1916 r. chowne w P³ocku. By³ wi- wszed³ w sk³ad Sejmiku Powiatowego. Mimo kariuszem przy katedrze ¿e dzia³a³ w Lidze Polskiej, a nastêpnie Naro- p³ockiej oraz w parafiach: dowej Demokracji, potrafi ³ konstruktywnie pw. św. Bart³omieja w P³ocku, w Krasnosiel- wspó³pracowaæ z dzia³aczami ró¿nych opcji cu i w Sierpcu. Zosta³ rektorem kościo³a pw. politycznych. Tu¿ przed II wojn¹ światow¹ Wniebowziêcia NMP w Sierpcu. Przeprowa- prowadzi³ kancelariê w P³ocku, a nastêpnie dzi³ tu generalne prace remontowe kościo- w M³awie. W 1940 r. zosta³ osadzony w obo- ³a i klasztoru. Bada³ i popularyzowa³ dzieje zie w Dzia³dowie. Spoczywa na cmentarzu Po- tego sanktuarium. Nastêpnie by³ probosz- w¹zkowskim w Warszawie. Pami¹tk¹ po nim czem w Bonis³awiu, gdzie wybudowa³ nowy jest dworek zbudowany w latach 1927−1928 kośció³ w miejsce baraku s³u¿¹cego do ce- w Wymyślinie. lów religijnych po spaleniu kościo³a w cza- sie wojny. Gdy zosta³ proboszczem parafii Antoni Jankowski (ur. 9 IX 1919 r. w Sierp- pw. św. Maksymiliana Kolbego w P³oñsku, cu – zm. 5 V 2004 r. w Sierpcu) – lekarz wete- wzniós³ wśród nowych osiedli nowoczesny rynarii, zootechnik, spo³ecznik. Studiowa³ na kośció³.

40 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 4040 22014-01-03014-01-03 11:08:3511:08:35 Czes³aw Kaczmarek (ur. le w Ligowie znajduje siê upamiêtniaj¹ca go 16 IV 1895 r. w Lisewie tablica. Ma³ym k. Gozdowa – zm. 26 VIII 1963 r. w Lublinie) – Ludomir Wincenty Lis- bp kielecki. By³ synem m³y- sowski (ur. 13 X 1888 r. narza. Dzieciñstwo spêdzi³ w Che³micy Du¿ej k. Lip- w Kukowie k. Ligowa. Edu- na – zm. 17 IV 1972 r. kacjê pobiera³ w Ligowie, w Sierpcu) – ksi¹dz, pro- a nastêpnie w seminarium boszcz i dziekan sierpecki. nauczycielskim w Wymyślinie (k. Skêpego). Edukowa³ siê w ¯uromi- W 1916 r. wst¹pi³ do seminarium duchowne- nie, w Warszawie, a potem go w P³ocku, które ukoñczy³ w 1922 r. Nastêp- w Seminarium Duchow- nie przez piêæ lat studiowa³ w Instytucie Nauk nym w P³ocku. By³ wika- Spo³ecznych i Politycznych na wydziale prawa riuszem w P³ocku, Ostro³êce, Rzekuniu, Os- uniwersytetu w Lille we Francji. Ukoñczy³ je trowi Mazowieckiej. W latach 1919−1921 doktoratem. W latach 1928−1938 pracowa³ by³ prefektem w Gimnazjum im. Reginy w rodzinnej diecezji p³ockiej. W 1938 r. zosta³ ¯ó³kiewskiej w P³ocku. Nastêpnie pracowa³ mianowany bpem kieleckim. W okresie oku- jako proboszcz w parafi ach D¹browa, Wieczf- pacji, mimo ogromnych utrudnieñ w dzia³al- nia i Wola Kie³piñska. Tu zasta³a go II wojna ności kościo³a, kierowa³ diecezj¹. Utrzymy- światowa. W porê ostrze¿ony przed gro¿¹cym wa³ kontakty z konspiracyjnym podziemiem. mu aresztowaniem wyjecha³ do Warszawy. Po wojnie zaj¹³ siê odbudow¹ zniszczonych Pod nazwiskiem Leon Latowicz pe³ni³ pos³ugê w czasie okupacji kościo³ów i przywracaniem duszpastersk¹, naucza³ religii w szko³ach za- ³adu moralnego spo³eczności diecezjalnej. wodowych i na tajnych kompletach. W 1942 r. 20 stycznia 1951 r. zosta³ aresztowany przez udzieli³ w kościele pw. Świêtej Trójcy w War- Urz¹d Bezpieczeñstwa i osadzony w wiêzie- szawie na Solcu ślubu Krzysztofowi Kamilowi niu mokotowskim w Warszawie. Oskar¿ono Baczyñskiemu i Barbarze Drapczyñskiej, któ- go o rzekom¹ kolaboracjê z Niemcami, kon- ra pochodzi³a z parafi i Wieczfnia, gdzie przed takty z zachodnimi wywiadami oraz próby laty by³ duszpasterzem. W 1945 r. otrzyma³ obalenia ustroju PRL. W stosunku do areszto- nominacjê na proboszcza i dziekana w Sierp- wanego bpa zastosowano bestialskie metody cu. Szybko wrós³ w spo³ecznośæ miasta i pa- prowadzenia śledztwa i 22 września 1953 r. rafi i. Mia³ umiejêtnośæ radzenia sobie w trud- skazano na 12 lat wiêzienia oraz utratê praw nych czasach nagonki na kośció³. Pomaga³a publicznych i obywatelskich na 5 lat. Wymie- mu w tym wiedza pochodz¹ca ze zgromadzo- rzon¹ karê odbywa³ w mokotowskim wiêzie- nego bogatego ksiêgozbioru. W 1961 r. prze- niu. W maju 1956 r. zosta³ przeniesiony do szed³ na emeryturê. By³ obdarzony tytu³ami klasztoru Kapucynów w Rywa³dzie Królew- kanonika kapitu³y p³ockiej, a przez papie¿a skim, który po kilku miesi¹cach samowolnie pra³atem domowym Jego Świ¹tobliwości. Spo- opuści³. Podj¹³ walkê o swoj¹ wolnośæ. Wyrok czywa na cmentarzu parafi alnym w Sierpcu. zosta³ uchylony. Ksi¹dz bp wróci³ do Kielc. Na- st¹pi³ ostatni etap w jego ¿yciu i pracy. Mimo Abraham Neumann (ur. nadwerê¿onego zdrowia i utrudnieñ ze strony 6 II 1873 r. w Sierpcu – zm. w³adz pañstwowych ponownie zaanga¿owa³ 4 VI 1942 r. w Krakowie) – siê do pracy w diecezji. Stan zdrowia jednak malarz. Pochodzi³ z ubogiej siê pogarsza³. Zmar³ na zawa³ serca. Zosta³ ¿ydowskiej rodziny pod- pochowany w katedrze kieleckiej. W 1990 r. rzêdnego urzêdnika admi- zosta³ pośmiertnie uniewinniony i zreha- nistracji leśnej. Po skoñ- bilitowany. W roku nastêpnym jedn¹ z ulic czeniu szko³y średniej zarabia³ w Warszawie w Kielcach nazwano jego imieniem. W koście- powiêkszaniem i kolorowaniem portretów

Powiat sierpecki 41

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 4141 22014-01-03014-01-03 11:08:3711:08:37 z fotografi i. Nie staæ go by³o na studia. Dopie- poczynaj¹c od za³o¿enia ro pomoc materialna ze strony ziemianina Ro- Szko³y Muzycznej w P³ocku mualda Cisowskiego umo¿liwi³a mu podjêcie w 1945 r. Pracowa³ w Pañ- studiów w Akademii Sztuk Piêknych. Studio- stwowej Wy¿szej Szkole wa³ pod kierunkiem Jacka Malczewskiego oraz Muzycznej w Warszawie, w pracowniach Leona Wyczó³kowskiego i Jana w której doszed³ do stop- Stanis³awskiego. Podró¿owa³ po Europie, gdzie nia naukowego profeso- poznawa³ zbiory muzealne. Uwa¿any by³ za ra, a w latach 1969−1971 jednego z najwybitniejszych przedstawicieli piastowa³ urz¹d rektora. tzw. „szko³y pejza¿owej”. Po studiach osiad³ W sk³ad jego bogatego do- w Krakowie, a potem przeniós³ siê do Zako- robku kompozytorskiego wchodz¹ symfonie, panego. Przyjaźni³ siê z wieloma czo³owymi koncerty, kwartety, sonaty, opery. Dla uczcze- artystami. Wyk³ada³ w Szkole Sztuk Piêknych nia 500. rocznicy urodzin Miko³aja Kopernika i Przemys³u Artystyczne go „Becalel” w Jerozo- skomponowa³ wielkie dzie³o oratoryjno-kan- limie. Mia³ liczne wystawy. Jego dzie³a znajdu- tatowe „De Revolutionibus”. Do koñca ¿ycia j¹ siê w zbiorach muzeów w Warszawie i Kra- utrzymywa³ kontakty z Sierpcem, w tym z tu- kowie. W 1942 r. znalaz³ siê w krakowskim tejsz¹ Szko³¹ Muzyczn¹. Jego imiê otrzyma³ getcie. Zosta³ zastrzelony przez Niemców, park po³o¿ony w s¹siedztwie placu Chopina. gdy¿ jako starzec utrudnia³ marsz w drodze do transportu kierowanego do obozu zag³ady Bart³omiej (Bartosz) Paprocki (ur. ok. w Be³¿cu. 1543 r. w Paprockiej Woli – zm. 27 XII 1614 r. we Lwowie) – historyk, heraldyk i genealog, Andrzej Olechowski (ur. poeta polski i czeski. Pochodzi³ z rodziny Pa- 8 VII 1927 r. w Loire we prockich h. Jastrzêbiec maj¹cych swoje gniaz- Francji – zm. 20 I 2012 r. do w zespole wiosek o nazwie Paprotki. Jego w Sierpcu) – porucznik Ar- rodzinn¹ wiosk¹ by³a Paprocka Wola (obecnie mii Krajowej ps. ¯bik, fo- Stara Wola w gm. Szczutowo), później jeszcze tograf, bokser. W czasie II gospodarzy³ w Paprotkach-G³ogo³ach (obecnie wojny światowej ¿o³nierz Gugo³y). Zainteresowa³ siê histori¹, a szczegól- 2 Pu³ku Legionów AK. nie heraldyk¹. Gromadzi³ wszelkie informacje Bra³ udzia³ w akcji „Burza”. Po osiedleniu siê dotycz¹ce tej dziedziny. Gdy wróci³ z podró¿y w 1962 r. w Sierpcu zosta³ cenionym trene- dyplomatycznej do Stambu³u osiad³ na swych rem sekcji bokserskiej. Znany by³ jako foto- w³ościach i otrzyma³ godnośæ podczaszego. graf i nauczyciel sierpeckich fotografów. By³ Po śmierci Stefana Batorego znalaz³ siê wśród niezwykle aktywnym cz³owiekiem. Kierowa³ stronników Habsburgów i popiera³ kandydatu- sierpeckim obwodem Światowego Zwi¹zku rê ksiêcia austriackiego Maksymiliana na tron ¯o³nierzy AK. Inicjowa³ wiele patriotycznych polski. Po zwyciêstwie stronnictwa Zygmunta przedsiêwziêæ i uczestniczy³ w nich. np. w na- III Wazy musia³ w 1588 r. opuściæ kraj i prze- daniu Szkole Podstawowej nr 2 imienia Armii bywa³ przez 22 lata na emigracji w Czechach Krajowej, postawieniu Pomnika Katyñskiego. i na Morawach. Opanowa³ jêzyk czeski. Opra- Jest autorem ksi¹¿ki Ten od Zawiszy: wspo- cowa³ i wyda³ dzie³a dotycz¹ce historii i heral- mnienia z lat 1939−1945 i wielu artyku³ów. dyki czeskiej, morawskiej i śl¹skiej. Zainte- resowany od dawna poezj¹ t³umaczy³ wiersze Tadeusz Paciorkiewicz (ur. 17 X 1916 r. Jana Kochanowskiego na jêzyk czeski. Pośród w Sierpcu – zm. 21 XI 1998 r. w Warszawie) jego kilkudziesiêciu dzie³ szczególnie cen- – muzyk, kompozytor, pedagog. Edukacjê mu- ne s¹ Gniazdo Cnoty, zk¹d herby Rycerstwa zyczn¹ rozpocz¹³ w P³ocku w Biskupiej Szkole Polskiego swój pocz¹tek maj¹ (Kraków 1578) Organowej. Studiowa³ w Warszawie, a nastêp- i Herby rycerstwa polskiego na piêcioro ksi¹g nie w £odzi. Poświêci³ siê pracy pedagogicznej, rozdzielone (Kraków 1584). Pod koniec ¿ycia

42 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 4242 22014-01-03014-01-03 11:08:3711:08:37 powróci³ do kraju. Zosta³ pochowany w kryp- cie kościo³a franciszkanów we Lwowie. Wnuk jego brata Wojciecha, £ukasz Paprocki (ur. ok. 1607 – zm. 17 X 1657) by³ jezuit¹ i auto- rem pierwszej drukowanej i niezwykle cennej ksi¹¿ki zwi¹zanej z Sierpcem – £aski cudowne przy kościele sieprskim Wniebowziêcia pe³- nej ³aski Bogarodzice Panny w Województwie P³ockim (Warszawa 1652).

Aleksander Paschke (ur. 14 VII 1875 r. w Zgierzu – zm. 5 V 1938 r. w Sierpcu) – proboszcz parafi i ewangeli- cko-augsburskiej w Sierpcu. Pochodzi³ ze spolonizowa- nej rodziny. Po ukoñczeniu gimnazjum w Kaliszu stu- diowa³ teologiê na uniwer- sytecie w Dorpacie (dziś Tartu w Estonii). Pracowa³ jako wikariusz parafi i ewangelicko- 41 -augsburskiej w Zduñskiej Woli, a nastêpnie

jako proboszcz w M³awie i Chodczu. Za pod- 41 Rzeźba przedstawiająca Jaśka Pilika kreślanie swojej polskości zosta³ po wkrocze- niu w 1915 r. Niemców aresztowany i skazany na 10 miesiêcy wiêzienia. Odbi³o siê to na jego ski i rêkê królowej Jadwigi. Nastêpnie zwi¹za³ zdrowiu. W 1925 r. zosta³ proboszczem parafi i siê dworem Janusza I i otrzyma³ godnośæ wo- w Sierpcu. Nabo¿eñstwa w Sierpcu i w Bie¿u- jewody czerskiego. W 1399 r. wraz z innymi niu odprawia³ w jêzyku polskim. Aktywnie rycerzami (w tym z Abrahamem Soch¹ z Bor- uczestniczy³ w ¿yciu spo³ecznym. Otaczano kowa) wzi¹³ udzia³ w wyprawie ksiêcia litew- go szacunkiem i sympati¹. Spoczywa na sier- skiego Witolda przeciwko Tatarom. Poleg³ peckim cmentarzu. Jego dzieci zosta³y wycho- w bitwie stoczonej nad rzek¹ Worskl¹. Jeden wane w polskości. z jego synów – Pawe³ – w 1404 r. podobnie jak ojciec pielgrzymowa³ do Composteli. Jaśka Jan (Jaśko) Pilik (zm. 16 VIII 1399 r. nad w Sierpcu upamiêtniono wielojêzyczn¹ tablic¹ Worskl¹) – rycerz, w³aściciel Sierpca. By³ sy- umieszczon¹ na g³azie przy ul. Konstytucji 3 nem Andrzeja h. Rogala. Nosi³ przezwisko Maja, rzeźb¹ ustawion¹ na skwerze przed po- „Pilik” charakterystyczne dla rodu Rogalów. czt¹ oraz nazw¹ ulicy nadan¹ w 2012 r. Karierê rozpocz¹³ ju¿ w czasach panowania na Mazowszu P³ockim Kazimierza Wielkiego. Anna Piniarowicz (ur. Nastêpnie zwi¹za³ siê z dworem ksiêcia Siemo- 5 IV 1867 r. w Sierpcu – zm. wita IV. W koñcu lat 70. bra³ udzia³ w rejzach 11 VII 1943 r. w Warsza- krzy¿ackich na Litwê. W 1380 r. odby³ piel- wie) – nauczycielka, wy- grzymkê do grobu św. Jakuba w Composteli. chowawczyni m³odzie¿y. Zapewne od Siemowita w latach 1381−1383 Pochodzi³a z rodziny rzeź- otrzyma³ nadanie miasta Sierpca. W 1385 r. ników z Sierpca. Przez 43 by³ gościem honorowym przy stole wielkiego lata swojego ¿ycia zwi¹za- mistrza w Malborku. W latach 1382−1385 na by³a z edukacj¹ i wychowaniem m³odzie¿y popiera³ Siemowita IV w staraniach o tron pol- sierpeckiej. Od 1896 r. wraz siostr¹ prowadzi-

Powiat sierpecki 43

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 4343 22014-01-03014-01-03 11:08:3711:08:37 ³a pensjê dla dziewcz¹t. Przejê³a uczennice w Seminarium Duchownym w P³ocku. Pozo- oraz tradycje pensji prowadzonej przez siostry sta³ w pamiêci wychowanków w Sierpcu, któ- Feistówny. By³a utalentowan¹ nauczycielk¹ rzy upamiêtnili go tablic¹ w kościele farnym. oraz organizatork¹ swojej szko³y, któr¹ wci¹¿ W 2013 r. jedna z ulic zosta³a nazwana jego rozwija³a. Dba³a o wysoki poziom szko³y, aby imieniem. absolwentki mog³y podejmowaæ naukê w gim- nazjum i zdawaæ maturê. Edukacjê meryto- Feliks (zm. 1519 r.) i Prokop (zm. 1514 r.) ryczn¹ w nierozerwalny sposób ³¹czy³a z prac¹ Sieprscy – w³aściciele Sierpca, budowniczowie wychowawcz¹, w tym patriotyczn¹. By³a swo- kościo³ów. Byli synami Andrzeja z Gulczewa istym ³¹cznikiem miêdzy tradycj¹ i idea³ami h. Prawdzic, w³aściciela rozleg³ych posiad³ości XIX w. a realiami odrodzonej w 1918 r. Polski. w ziemiach p³ockiej (klucze Gulczewo, Sierpc W 1926 r. pensja zosta³a po³¹czona z Gim- i Bie¿uñ), dobrzyñskiej i gostyniñskiej, które nazjum Mêskim kierowanym przez ks. Leo- po jego śmierci odziedziczyli. Z racji posiada- na Pomaskiego. W tej koedukacyjnej szkole nia dóbr w ró¿nych ziemiach byli jednocześnie pe³ni³a do 1939 r. funkcjê zastêpcy dyrektora poddanymi ksi¹¿¹t mazowieckich i króla pol- – generalnej wychowawczyni (do koñca tytu- skiego. Po inkorporacji Mazowsza P³ockiego ³owanej Pani¹ Prze³o¿on¹). Zmar³a w samot- do Korony uczestniczyli w ¿yciu politycznym ności w umêczonej okupacyjn¹ rzeczywistoś- Królestwa Polskiego. G³ówn¹ rezydencj¹ braci ci¹ Warszawie. Jest pochowana na cmentarzu zosta³ Sierpc. Przyjêli nazwisko Sieprski. U¿y- Pow¹zkowskim. Jej przyrodni¹ siostr¹ (mia³y wali te¿ dawnego określenia nawi¹zuj¹cego do wspóln¹ matkê, a ojcowie byli braæmi) i wspó³- Gulczewa, gniazda rodziny od wielu pokoleñ. pracownic¹ by³a Katarzyna Stanis³awa (ur. St¹d czêsty zapis nazwiska „Sieprski z Gulcze- 23 III 1876 r. w Sierpcu – zm. 10 I 1958 r. we wa”. Feliks i Prokop po przejêciu po ojcu ma- W³oc³awku) później ¿ona prawnika Ottona j¹tku okazali siê wyj¹tkowo dobrymi gospoda- Knothe. W 2013 r. nowej ulicy nadano imiê rzami. Ju¿ w latach 80. rozpoczêli wznoszenie Anny Piniarowicz. okaza³ego kościo³a Wniebowziêcia Najświêt- szej Marii Panny w miejsce kaplicy zwi¹za- Leon Józef Pomaski (ur. nej z objawieniami z 1483 r. Budowa kościo- 11 IV 1883 r. w Karniewku – ³a spowodowa³a konfl ikt z Bobrowskimi, na zm. 24 X 1963 r. w P³ocku) których gruntach siê odbywa³a. Sprawê uda³o – ksi¹dz, dyrektor gimna- siê rozwi¹zaæ polubownie. Sieprscy rozbudo- zjum. Edukowa³ siê w szko- wali kośció³ farny. Świ¹tynie by³y dodatkowo le średniej w Pu³tusku, uposa¿ane materialnie. Odnotowano takie a nastêpnie w Seminarium uposa¿enie dla kościo³a Wniebowziêcia NMP Duchownym w P³ocku. oraz dla kościo³a w Szczutowie po³o¿onego By³ wikariuszem w Nurze, w ich dobrach. Feliks ju¿ wkrótce, po w³¹cze- Brañczyku, Nasielsku, Krasnem i Raci¹¿u. niu Mazowsza P³ockiego do Korony, otrzyma³ Nastêpnie studiowa³ na Uniwersytecie War- urz¹d podkomorzego p³ockiego. Wykazywa³ szawskim, gdzie otrzyma³ stopieñ doktora siê du¿¹ aktywności¹ polityczn¹. Pod koniec prawa kanonicznego. Od 1923 r. by³ dyrek- ¿ycia zapad³ na zdrowiu, dozna³ parali¿u torem i prefektem prywatnego Gimnazjum i utraci³ mowê. W 1518 r. zrezygnowa³ z urzê- Mêskiego w Sierpcu, który w 1926 r. po³¹czo- du podkomorzego na rzecz syna Andrzeja. no z ¿eñsk¹ pensj¹ Anny Piniarowicz. Pla- Zmar³ w 1519 r. Prokop, obejmuj¹c starostwo cówk¹ sprawnie kierowa³ do 1939 r. W czasie p³ockie (1506), zaj¹³ siê usprawnieniem jego okupacji pracowa³ jako rolnik na ojcowiźnie, gospodarki nadwerê¿onej rabunkow¹ polityk¹ świadcz¹c jednocześnie pos³ugi duszpaster- poprzedników. Wkrótce zosta³ równie¿ chor¹- skie w rodzinnej parafi i Dzier¿enin. Po wojnie ¿ym p³ockim (1508). Aktywności¹ polityczn¹ administrowa³ parafi ¹ w Krysku, by³ probosz- i gospodarcz¹ wysun¹³ siê w województwie na czem w Bia³ej k. P³ocka. Nastêpnie wyk³ada³ czo³o przed wojewodê p³ockiego. Upamiêt-

44 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 4444 22014-01-03014-01-03 11:08:3811:08:38 z innymi rycerzami (w tym z Jaśkiem Pilikiem z Sierpca) wzi¹³ udzia³ w wyprawie ksiêcia li- tewskiego Witolda przeciwko Tatarom. Poleg³ w bitwie stoczonej nad rzek¹ Worskl¹.

Stefan Tamowski (ur. 30 VIII 1902 r. w Chorze- lach – zm. 21 II 1981 r. w Sierpcu) – artysta ma- larz, nauczyciel. Edukowa³ siê w gimnazjum w Lipnie. Studiowa³ na uniwersyte- tach w Warszawie i Wilnie, gdzie na Wydziale Sztuk Piêknych skoñczy³ studia z bardzo dobrym wynikiem. Krótko

42 pracowa³ w Wilnie, a w 1931 r. przyjecha³ do Sierpca, aby wykonaæ polichromiê w kościele 42 Feliks i Prokop Sieprscy na medalu „Pro Domo pw. Świêtego Ducha. Rozpocz¹³ równie¿ pra- Sua” ustanowionym przez Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Sierpeckiej cê jako nauczyciel rysunków w sierpeckim gimnazjum. W czasie wojny mieszka³ wraz z rodzin¹ w Mieszczku. Po wojnie do 1949 r. nieni s¹ okaza³ymi rzeźbami ustawionymi prowadzi³ zajêcia plastyczne w sierpeckich w 2008 r. na skwerze przed poczt¹. Skwer ten szko³ach. Nastêpnie przez dwa lata by³ kie- w 2012 r. zosta³ nazwany Skwerem Rodziny rownikiem Wojewódzkiego Domu Kultury Sieprskich. Portrety braci przedstawiono na w Olsztynie. Po powrocie do Sierpca konty- awersie ustanowionego w 2007 r. przez Towa- nuowa³ pracê w szkolnictwie. Prowadzi³ te¿ rzystwo Przyjació³ Ziemi Sierpeckiej medalu zajêcia plastyczne w Domu Kultury. Kilku jego „Pro Domo Sua” („Dla domu swojego”), przy- uczniów posz³o na studia plastyczne. Tworzy³ znawanego osobom, które w swej dzia³alności obrazy w konwencji realistycznej. Dzie³a jego dla pomno¿enia dobra wspólnego naszej ma³ej by³y wystawiane w wielu miastach. Czêśæ tra- ojczyzny opieraj¹ siê przede wszystkim na si- fi ³a do osób prywatnych. Artysta wykona³ poli- ³ach lokalnego środowiska. chromie w ok. 20 kościo³ach, w tym na terenie powiatu sierpeckiego w kościele przyklasztor- Abraham Socha (ur. ok. 1350 r. – zm. 16 nym w Sierpcu, w Rościszewie i w Je¿ewie. VIII 1399 r. nad Worskl¹) – rycerz, wojewo- Niestety, w wyniku prowadzonych remontów da p³ocki. Pochodzi³ z rodu Na³êczów, pi- zosta³y przewa¿nie zamalowane. sa³ siê ze Szczytna w ziemi zakroczymskiej. Posiada³ w³ości na Mazowszu w okolicach Bracia Tu³odzieccy. Na prze³omie XIX Sierpca (Borkowa, Śniedzanowo) oraz w zie- i XX w. urodzi³o siê w Skêpem dziewiêciu sy- mi dobrzyñskiej. Wychowywa³ siê na dworze nów tamtejszego majstra i przedsiêbiorcy bu- Siemowita III i by³ rówieśnikiem i towarzy- dowlanego. Czterech z nich jest szczególnie szem z m³odych lat jego syna Siemowita IV. zwi¹zana z dziejami Sierpca i okolic. Byli cz³on- Znalaz³ siê w jego najbli¿szym otoczeniu po kami Polskiej Partii Socjalistycznej i uczest- dojściu m³odego ksiêcia do w³adzy. Bywa³ niczyli w dzia³aniach prowadz¹cych do odzy- gościem na dworze wielkiego mistrza w Mal- skania niepodleg³ości. Anga¿owali siê w ¿ycie borku i bra³ udzia³ w krzy¿ackich rejzach na spo³eczne i polityczne. Czynnie uczestniczyli Litwê. W latach 1382−1383 otrzyma³ urz¹d w konspiracji w czasie okupacji hitlerowskiej. wojewody p³ockiego. Popiera³ ksiêcia w jego Byli nauczycielami. Henryk (ur. 1892 r. – zm. staraniach o tron krakowski. W 1399 r. wraz 1954 r.) by³ w 1918 r. komendantem okrêgu

Powiat sierpecki 45

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 4545 22014-01-03014-01-03 11:08:3911:08:39 p³ockiego Pogotowia Bojowego PPS, organizo- kadencji zrealizowano akcjê „Tysi¹c Szkó³ na wa³ rozbrajanie Niemców i przejmowanie od Tysi¹clecie Pañstwa Polskiego”. W Sierpcu nich obiektów publicznych w Sierpcu i okolicy. jedna z ulic nosi nazwê Braci Tu³odzieckich. Uczestniczy³ w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r. Nastêpnie organizowa³ szkolnictwo Andrzej Stefan Wosz- na wsi. W czasie II wojny światowej dzia- czyk (ur. 2 III 1935 r. w Cho- ³a³ w tajnym nauczaniu. Edward (ur. 1895 r. rzelach – zm. 17 VII 2011 r. – zm. 3 XI 1918 r.) pracowa³ w szkole w Mo- w Bydgoszczy) – astronom chowie. Aktywnie uczestniczy³ w dzia³aniach specjalizuj¹cy siê w astro- niepodleg³ościowych, organizowa³ wiele akcji fi zyce. Z rodzicami osiad³ przeciw okupantom i konfi dentom, by³ ko- w Sierpcu i tu skoñczy³ li- mendantem okrêgu p³ockiego Pogotowia Bo- ceum. Zgodnie ze swoimi jowego PPS. Zosta³ aresztowany i zagro¿ony zainteresowaniami i zdol- wyrokiem śmierci zbieg³ z wiêzienia w P³ocku. nościami podj¹³ studia astronomiczne na Uni- Zmar³ z przeziêbienia i kontuzji odniesionej wersytecie Miko³aja Kopernika w Toruniu. Po podczas ucieczki. Spoczywa na cmentarzu skoñczeniu studiów rozpocz¹³ pracê naukow¹ w Je¿ewie. Felicjan (Feliks) na tej¿e uczelni. W latach 1957−1959 od- (ur. 1897 r. – zm. 1941) pra- bywa³ sta¿ w Instytucie Astrofi zyki Uniwer- cowa³ przy budowie kolei sytetu w Liège. W 1962 r. obroni³ doktorat, w¹skotorowej Nasielsk− w 1971 r. uzyska³ stopieñ doktora habilito- Sierpc−Lubicz. Aktywnie wanego, a w 1984 r. profesora. Specjalizowa³ dzia³a³ w Polskiej Organi- siê w badaniach fi zycznych komet i planetoid zacji Wojskowej i w Pogo- Uk³adu S³onecznego, atmosfery planet oraz towiu Bojowym PPS. Praco- badaniach gwiazd zmiennych. Wyniki badañ wa³ w szkole w Sierpcu jako opublikowa³ w wielu ksi¹¿kach i setkach arty- nauczyciel matematyki. By³ przez wszystkie ku³ów. By³ nauczycielem i wychowawc¹ kilku kadencje radnym miejskim, w tym tak¿e wi- pokoleñ astronomów, prezesem Towarzystwa ceprzewodnicz¹cym Rady Miejskiej. W czasie Naukowego w Toruniu i Polskiego Towarzy- okupacji zosta³ aresztowany. Przebywa³ w obo- stwa Astronomicznego oraz redaktorem cza- zach w Dachau i Mauthausen-Gusen, gdzie sopisma „Postêpy Astronomii”, a nastêpnie zosta³ zamordowany. Wac³aw (ur. 1904 r. – „Urania – Postêpy Astronomii”. Niewielka zm. 24 X 1985 r. w Warszawie) swoj¹ aktyw- planetoida pasa g³ównego o średnicy kilkuna- nośæ ¿yciow¹ zwi¹za³ z oświat¹, poczynaj¹c od stu kilometrów odkryta 2 marca 1990 r. przez szko³y w Gr¹bcu. Nastêpnie pracowa³ w ró¿- Henriego Debohogne zosta³a decyzj¹ Miê- nych placówkach w Warszawie. W czasie oku- dzynarodowej Unii Astronomicznej nazwana pacji wszed³ w sk³ad kierownictwa krajowego na cześæ naszego astronoma „14382 Wosz- Tajnej Organizacji Nauczycielskiej. W latach czyk”. Obiega ona S³oñce w ci¹gu 4 lat 343 dni 1959−1966 by³ ministrem oświaty. Za jego i 2 godz.

46 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 4646 22014-01-03014-01-03 11:08:4011:08:40 Przewodnik subiektywny po powiecie sierpeckim

Babce (gmina Rościszewo)

43 44

43 Stary most na Skrwie między Babcem Piasecznym i Babcem-Więczankami, 1986 r. 44 Babiec-Więczanki. Nieistniejący już dom gliniany kryty strzechą

abce s¹ grup¹ wiosek po³o¿onych po obu dany w 1300 r. przez ksiêcia dobrzyñskiego Bstronach Skrwy na pó³noc od Sierpca, i ³êczyckiego Ziemowita (brata W³adys³awa na zachód od szosy wiod¹cej do Rościszewa. £okietka) na w³asnośæ dziedziczn¹ Mieczys³a- Obecnie s¹ to Babiec Piaseczny, Babiec-Wiê- wowi z Turzy las Babcza le¿a³ po dobrzyñskiej czanki i Babiec-R¿a³y. Ziemie s¹ tu s³abe. Atu- stronie Skrwy, czyli na terenie Babca-Wiêcza- tem do rozwijania siê osadnictwa w tym miej- nek albo Babca-R¿a³y. Ju¿ w XV w. spotykamy scu ju¿ przed wiekami by³a rzeka. Dawa³a ona wyodrêbnione osobne wioski o wspólnej pierw- mo¿liwośæ po³owu ryb i raków. Rzeka, mean- szej czêści nazwy – Babiec (Babc) oraz odró¿- druj¹c, tworzy³a liczne zakola i starorzecza, niaj¹cego je drugiego cz³onu nazwy. Tu warto wzd³u¿ których rozci¹ga³y siê ³¹ki umo¿liwia- zaznaczyæ, ¿e Babiec, le¿¹cy po mazowieckiej j¹ce hodowlê. Lasy dostarcza³y drewno, grzy- stronie Skrwy, zwany jest Babcem Krêcireje. by i owoce oraz pozwala³y zapolowaæ niekiedy Nazwa ta pochodzi od przezwiska noszonego nawet na grubego zwierza. Teren, usytuowany przez jego dziedziców. Niekiedy miejscowośæ po obu stronach Skrwy, na którym obecnie le¿y ta by³a nazywana Babiec Piaseczny alias Krê- grupa wiosek o nazwie Babiec (kiedyś – Babcz, cireje. Dzisiaj wioska jest po prostu Babcem Babc), uleg³ podzia³owi politycznemu, kiedy Piasecznym, a Krêcireje posz³y do lamusa hi- w 1230 r. (lub w 1231) Konrad Mazowiecki ze storii. Poza wymienionymi wy¿ej ukszta³to- swojego ksiêstwa wy³¹czy³ dla syna Kazimie- wa³y siê jeszcze inne wioski odnotowywane na rza dzielnicê obejmuj¹c¹ Kujawy i ziemiê do- wielu mapach, po³o¿one po dobrzyñskiej stro- brzyñsk¹. nie Skrwy. By³y to: Babiec-Wrzosy (w³¹czony Oko³o 1240 r. ksi¹¿ê Konrad I Mazowiecki obecnie do Babca-Wiêczanek), niewielki Ba- potwierdzi³ biskupstwu p³ockiemu posiadanie biec-Kêpa oraz Babiec-Troska powsta³y przy dóbr, wśród których jest wymieniony Babiec. istniej¹cym niegdyś m³ynie Troska (w³¹czone Zapewne dotyczy to Babca Piasecznego. Na- do po³o¿onego po mazowieckiej stronie Skrwy

Powiat sierpecki 47

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 4747 22014-01-03014-01-03 11:08:4011:08:40 45 46

45 Babiec Piaseczny. Drewniany budynek, w którym przez wiele lat funkcjonowała szkoła 46 Babiec-Troska. Maszt radiowo-telewizyjny

Rachocina). W poszczególnych Babcach w XV z ostatnich wiosek w powiecie, ale wcześniej i XVI w. mieszkali liczni Babeccy. Prawdopo- doprowadzono liniê g³ośników zwanych „ko³- dobnie nie byli jedn¹ rodzin¹. Wiêkszośæ by³a choźnikami”, maj¹c na celu indoktrynowanie h. Cholewa. Nosili przydomki b¹dź przezwi- ma³o spolegliwej spo³eczności. ska odró¿niaj¹ce poszczególne osoby lub ga³ê- Dzisiaj w omawianych wioskach mo¿emy zie rodziny. Poza wymienionymi Krêcirejami, zobaczyæ jeszcze kilka drewnianych domów to np: Caca, Kalwa, Kier³o, Okuñ, Piêta, P³o- (w tym po³o¿ony w Babcu Piasecznym budynek sza, Regu³a i Wszak. funkcjonuj¹cej do lat 70. XX w. czteroklasowej Ju¿ od XVI w. w posiadanie pewnych czêści szko³y). Spotkamy fi gury i krzy¿e przydro¿ne. Babców wchodzi³y inne rodziny. Ostatni Ba- Mo¿emy podziwiaæ uroki pól i lasów oraz w kil- beccy opuścili swoje gniazdo w pocz¹tkach ku miejscach rzekê Skrwê, np. na moście miê- XVIII w. W 1863 r. w Królestwie Polskim dzy Babcem Piasecznym i Babcem-Wiêczanka- (Kongresówce) zostali uw³aszczeni ch³opi. mi. Od szosy z Sierpca do Rościszewa mo¿emy Krajobraz w³asnościowy wiosek uleg³ zmianie. skrêciæ do Babca-R¿a³y i wówczas przekroczy- Ziemia sta³a siê towarem, który ka¿dy móg³ my Skrwê w Nadolniku (dzisiaj w³¹czonym kupiæ albo sprzedaæ. Z jednej strony – znikaj¹ do Borowa), gdzie mo¿na zobaczyæ urzekaj¹ce niektóre maj¹tki dzier¿one przez rodziny szla- rozlewisko tej rzeki, zaporê i m³yn. Natomiast checkie, z drugiej – uw³aszczeni, operatywni przy szosie ³¹cz¹cej Sierpc z Rypinem po prze- ch³opi powiêkszaj¹ swój stan posiadania. Ka¿- kroczeniu Skrwy, na terenie historycznej wioski dy z okresów historycznych mia³ swoje odbi- Babiec-Troska (obecnie w³¹czonej do so³ectwa cie w dziejach omawianych wiosek. W czasie Rachocin), mijamy maszt bêd¹cy przekaźni- II wojny światowej dzia³a³a tu Armia Krajowa. kiem telewizji, z którego emitowane fale do- Po wojnie miejscowa ludnośæ by³a niechêt- cieraj¹ na obszar pó³nocno-zachodniej czêści na „w³adzy ludowej”. Dosz³o do kilku akcji, woj. mazowieckiego oraz wschodniej czêści w wyniku których nast¹pi³y represje wobec woj. kujawsko-pomorskiego. Zosta³ wzniesio- mieszkañców. Nawet elektryfi kacjê (mimo ny w 1978 r., ma wysokośæ 261 m. Noc¹ jego niewielkiej odleg³ości od miasta) przepro- oświetlenie jest punktem orientacyjnym dla wadzono w Babcu Piasecznym jako w jednej spóźnionych wêdrowców.

48 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 4848 22014-01-03014-01-03 11:08:4211:08:42 Białasy (gmina Szczutowo)

47 48

47 Odrestaurowane nagrobki i lapidarium na cmentarzu ewangelickim 48 Stela z grobu Eufrozyny Renn z domu Gutowskiej (zm. 1902)

est to rozleg³a wieś po³o¿ona miêdzy Szczu- wiosek. Spo³ecznośæ funkcjonowa³a spokojnie Jtowem i £ukomiem. Nale¿a³a przez wieki do II wojny światowej. W styczniu 1945 r. do- do kompleksu wiosek (okolicy szlacheckiej) tychczasowi mieszkañcy opuścili wioskê. Ich określanej wspólnym mianem Paprotki, jed- gospodarstwa zajêli Polacy. Zosta³a przerwana nak ju¿ w XIX w. pierwszy cz³on nazwy za- tradycja kulturowa. nik³ i prawie uleg³ zapomnieniu. Sama nazwa Zachowany dla potrzeb miejscowej szko- Bia³asy pochodzi od przezwiska Bia³as (albo ³y dom modlitwy funkcjonowa³ jeszcze przez Bie³as) określaj¹cego w XVI w. któregoś z Pa- dziesiêciolecia. Budynek jednak rozebrano prockich, dziedzica w tej czêści okolicy szla- i w tym miejscu obecnie jest dom mieszkal- checkiej. ny. Cmentarz, nie odwiedzany przez bliskich, Poza Paprotkami-Bia³asami by³y jeszcze a dodatkowo dewastowany, zatraca³ swój cha- Paprotki-Bryski, -Gugo³y oraz Paprocka Wola rakter. Zniknê³y nagrobki z inskrypcjami, (dzisiaj Stara Wola). Pośród wywodz¹cych siê stawa³ siê anonimowym miejscem. Dopiero st¹d Paprockich (ró¿nych herbów) najwiêksz¹ dzia³ania i praca m³odzie¿y z grupy „Ulti- s³awê zdoby³ Bart³omiej (zm. 1614 r.) h. Ja- ma Thule” i zaprzyjaźnionych organizacji strzêbiec, pisarz i heraldyk polski i czeski, oraz w latach 2010−2012 przywróci³y mu nale¿y- jego krewny £ukasz, jezuita znany z publikacji ty wygl¹d. Oczyszczono zachowane nagrob- poświêconej sierpeckiemu sanktuarium. ki, odkryto kilkanaście tablic z inskrypcjami. W XIX w. Bia³asy zosta³y zasiedlone przez Wśród najstarszych nagrobków mo¿na poznaæ ludnośæ ewangelick¹ pochodzenia niemiec- nazwiska upamiêtnionych osób, m.in. Krzysz- kiego. Uprawiali tê ma³o urodzajn¹ piaszczy- tofa Roloffa (zm. 1894 r.), Eufrozyny z Gutow- st¹ ziemiê. W 1840 r. zorganizowano kantorat skich Renn (zm. 1902 r.), która pozostawi³a podlegaj¹cy sierpeckiej parafi i ewangelicko- mê¿a z siódemk¹ dzieci. -augsburskiej. W Bia³asach powsta³a szko- Bia³asy zachêcaj¹ poza tym do spacerów po ³a po³¹czona z domem modlitwy (bethaus) rozleg³ym lesie i odwiedzenia zajazdu „Kasz- oraz za³o¿ono cmentarz, na którym grzebano telan” po³o¿onego przy szosie ³¹cz¹cej Sierpc zmar³ych ewangelików z Bia³as i okolicznych z Rypinem.

Powiat sierpecki 49

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 4949 22014-01-03014-01-03 11:08:4311:08:43 Bledzewo (gmina Sierpc)

49

50 51

49 Szkoła „tysiąclatka” 50 Kapliczka na studzience na pograniczu wiosek Bledzewo, Piaski i Piastowo 51 Krzyż oraz tabliczka upamiętniająca fundację z 1913 r.

ioska le¿y 5 km na po³udnie od Sierpca wi¹zuj¹c do tych wydarzeñ, nadano miejscowej Wobok szosy nr 541 wiod¹cej do P³ocka szkole imiê Zygmunta Padlewskiego, naczelni- oraz Dobrzynia nad Wis³¹. Pierwsza wzmian- ka powstania w guberni p³ockiej. Szko³a zosta- ka o miejscowości pochodzi z 1403 r. Wio- ³a wzniesiona w ramach akcji „Tysi¹c szkó³ na ska by³a gniazdem Bledzewskich. W aktach tysi¹clecie”. Wcześniej dzieci uczêszcza³y do z XVI w. wspomina siê w Bledzewie Bledzew- starej drewnianej szko³y pamiêtaj¹cej odleg³e skich Stasiaków i Witków, a w s¹siednim Ble- czasy XIX w. Warto wspomnieæ, ¿e wiêkszośæ dzewku Bledzewskich K¹czków. Ju¿ poczyna- drewnianej zabudowy sp³onê³a w maju 1969 r. j¹c od XVI w. pewne czêści wioski przechodz¹ w czasie po¿aru wsi, natomiast budynek dawnej w rêce innych rodzin: Wieluñskich i Dobry- szko³y, w której mieści³a siê wówczas bibliote- nickich, a później Mostowskich, Kad³ubow- ka, spali³ siê kilka lat później. W wiosce dzia³a skich i Zglinickich. W XIX w. zmieniaj¹ siê Ochotnicza Stra¿ Po¿arna za³o¿ona w 1925 r., kolejni w³aściciele, wśród nich najd³u¿ej go- obecnie z okaza³¹ piêtrow¹ remiz¹ s³u¿¹c¹ rów- spodarowali T³uchowscy. nie¿ miejscowej spo³eczności do organizowania 17 września 1863 r. oddzia³ powstañczy po po- ró¿nych imprez i uroczystości. tyczce pod Choczniem i ¯urawinem wycofywa³ W wiosce warto zobaczyæ kapliczkê, która siê przez teren Bledzewa w stronê Kwaśna. Na- znajduje siê nad Strug¹ przy drodze do Mi³o-

50 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 5050 22014-01-03014-01-03 11:08:4511:08:45 52

52 Jezioro Bledzewskie

bêdzyna. Zosta³a wzniesiona w 1933 r. przez W pamiêci mieszkañców wioski zachowa³y Przybyszewskich. Znajdowa³a siê w niej fi gur- siê tzw. nazwy polne. Wśród nich warto wy- ka św. Jana Nepomucena, później wymienio- mieniæ Przyce, niewielkie aczkolwiek g³êbo- na na fi gurê Matki Bo¿ej. Przy drodze pośród kie jeziorko zwane Morskim Okiem oraz pole lasów na terenie tzw. „Bud Bledzewskich” stoi Oszczywilk. O tym miejscu opowiadano, ¿e przydro¿ny krzy¿ ufundowany w 1913 r. przez do stoj¹cej tam na skraju wsi niewielkiej cha- mieszkaj¹cych wówczas naprzeciwko Juliana ³upki noc¹ przychodzi³y wilki i znaczy³y teren. i Eleonorê Dulskich. Osobliw¹ jest intencja Poza wsi¹ przy szosie do Sierpca na pograni- ustanowienia tego obiektu. Na zamieszczo- czu z Piaskami i Piastowem jest bagienko, nej tabliczce napisano, ¿e zosta³ wzniesiony o którym niegdyś opowiadano, ¿e tam straszy. na pami¹tkê jubileuszu 1500 letniej rocznicy Ponoæ s³yszano w nocy dzwony zatopionego wyjścia na widowniê Krzy¿a. Zatem fundacja kościo³a, widziano jeźdźca na bia³ym koniu. odnosi siê do s³ynnego edyktu mediolañskie- W 1934 r. W³adys³aw Wierzbicki wzniós³ na- go, który daje chrześcijanom prawo swobod- przeciwko tego miejsca kapliczkê Matki Bo¿ej nego wyznawania swej religii, wydanego przez na istniej¹cej tu studzience. Miejsce zwane cesarza Konstantyna Wielkiego w 313 r. n.e. jest kalwari¹. (na tabliczce mylnie wpisano 1500 zamiast Latem do miejscowości przyje¿d¿a wiele 1600). Matka cesarza, św. Helena, zorganizo- osób chêtnych do wypoczynku nad wod¹. Je- wa³a ekipê, która w iście archeologiczny spo- zioro Bledzewskie jest jednym z wiêkszych sób poszukiwa³a krzy¿a Chrystusowego i, jak akwenów w powiecie. Nad nim usytuowany utrzymuje tradycja, znalaz³a. Taka intencja jest ośrodek wypoczynkowy PLL „Lot”. Pośród świadczy o pewnej wiedzy i szerszych hory- natury w pobli¿u rzeki Skrwy znajduje siê go- zontach fundatorów. spodarstwo agroturystyczne „Miś”.

Powiat sierpecki 51

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 5151 22014-01-03014-01-03 11:08:4811:08:48 Blinno (gmina Szczutowo)

53 54

53 Cmentarz wojenny z 1915 r. przed renowacją 54 Przydrożny krzyż

ioska jest po³o¿ona przy drodze nr 10 ckiego, w tym tak¿e z pogranicznych (i przez Wz Sierpca do Torunia na zachodnim wieki spornych) z Francj¹ Alzacji i Lotaryn- skraju powiatu sierpeckiego. W XV w. zostali gii. Z tych rejonów pochodzili Joseph Klein odnotowani jej w³aściciele nale¿¹cy do ró¿- (ur. 1872 r.), Jakob Streicher (ur. 1874 r.), Ja- nych rodów, którzy byli określani jednym na- kob Hiebel (ur. 1872 r.) oraz Joseph Fechter zwiskiem – Bliñscy. Wśród dziedziców czêści (ur. 1874 r. w Oberroedern). W 2013 r. cmen- wsi w XVI w. pojawiaj¹ siê Kêsiccy pochodz¹- tarz odbudowano i ogrodzono. W miejsce cy z Kêsic, którzy równie¿ przyjêli nazwisko zniszczonego dawnego pomnika postawiono Bliñscy. Trudno jednak szukaæ we wsi śladów nowy z naniesionymi nazwiskami poleg³ych odleg³ej historii. Natomiast pozosta³ości¹ po ¿o³nierzy. walkach na przetaczaj¹cym siê froncie I woj- Ciekawostk¹ jest to, ¿e przez wioskê prze- ny światowej pozosta³ le¿¹cy w polu w pobli¿u p³ywa niewielki strumieñ wyp³ywaj¹cy z po- drogi prowadz¹cej do Podlesia cmentarz ¿o³- ³o¿onego w powiecie lipnowskim Jeziora Li- nierzy niemieckich poleg³ych 1 lutego 1915 r. kieckiego. Jest to pocz¹tek rzeki Mieñ, która Pochowani pochodzili z ró¿nych krain nale- poza t¹ wiosk¹ w ca³ości p³ynie ju¿ na terenie ¿¹cych do ówczesnego Cesarstwa Niemie- powiatu lipnowskiego i wpada do Wis³y.

52 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 5252 22014-01-03014-01-03 11:08:4911:08:49 Blizno (gmina Szczutowo)

55 56

55 Kościół fi lialny pw. św. Wawrzyńca 56 Ołtarz w kościele pw. św. Wawrzyńca

ioska jest po³o¿ona na wschodnim brze- zwi¹zana jest legenda mówi¹ca o pustelni- Wgu Jeziora Szczutowskiego przy szosie kach mieszkaj¹cych tu niegdyś przy dawnym z Sierpca do Rypina. W XV i XVI w. nale¿a³a trakcie pośród bagien. Wizjê literack¹ nada³a wraz ze Szczutowem do rodziny Gulczewskich jej mieszkaj¹ca w s¹siedniej miejscowości Te- potem zwanych Sieprskimi. Nastêpnie by³a resa Gajdziñska w ksi¹¿ce Chata pustelnika. dziedziczona przez ich spadkobierców. Ka¿dy Ukaza³a w niej osadzone pośród bujnej przy- przeje¿d¿aj¹cy zobaczy tu na zakrêcie szosy rody lasów, jezior i bagien losy późniejszego niewielki kośció³. Jest to kośció³ fi lialny pw. pustelnika, przy którego chatce mia³ powstaæ św. Wawrzyñca nale¿¹cy do parafi i szczutow- kośció³ek. Ksi¹¿ka mo¿e byæ sympatyczn¹ skiej. Zosta³ wzniesiony w 1720 r. jako obiekt lektur¹ dla turystów i wczasowiczów przeby- drewniany konstrukcji zrêbowej*. Ma czêścio- waj¹cych w jednym z ośrodków nad Jeziorem wo barokowe wyposa¿enie wnêtrza z XVIII w., Szczutowskim w Szczutowie b¹dź nad Jezio- w tym o³tarz z obrazem przedstawiaj¹cym rem Urszulewskim w S³upi. patrona kościo³a. W niedzielê po 10 sierpnia W Bliźnie przy drodze nr 105 rośnie pomni- odbywa siê tu odpust, na który przybywaj¹ kowy d¹b szypu³kowy o obwodzie pnia 420 cm wierni z okolicznych parafi i. Z miejscem tym i wysokości 20 m.

Powiat sierpecki 53

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 5353 22014-01-03014-01-03 11:08:5111:08:51 Bonisław (gmina Gozdowo)

57 58

57 Kościół parafi alny pw. św. Stanisława 58 Herb Belina Węsierskich

o miejscowości naj³atwiej dotrzeæ, zba- zapewne ju¿ wcześniej. Kultowi religijnemu Dczaj¹c nieco z drogi nr 560 ³¹cz¹cej Sierpc s³u¿y³y kolejne drewniane kościo³y. Ostatni z Bielskiem (i dalej P³ockiem) albo jad¹c od z nich sp³on¹³ w 1942 r. od uderzenia pioru- Gozdowa (5 km). Pierwotnie wioska zwa³a siê na. W latach 1945−1974 nabo¿eñstwa odby- Bêdzis³aw, a nazwa ta pochodzi od tak samo wa³y siê w prowizorycznym baraku. W latach brzmi¹cego starego s³owiañskiego imienia, 1974−1978 wzniesiono obecny murowany dzisiaj ju¿ nie u¿ywanego. Pierwsza wzmian- kośció³ wg projektu Andrzeja Pawlikowskie- ka pochodzi z ok. 1240 r., kiedy to ksi¹¿ê go, staraniem ksiêdza proboszcza Romualda Konrad I Mazowiecki potwierdzi³ biskupstwu Jaworskiego. Tego¿ ksiêdza przedstawiono na p³ockiemu posiadanie tej¿e wioski. Później jednym z witra¿y znajduj¹cych siê w kościele. miejscowośæ by³a w³asności¹ szlacheck¹. Zachowa³y siê pewne elementy wyposa¿enia Nale¿a³a do Jastrzêbców (Bolestów), którzy z dawnego zabytkowego kościo³a. Wśród nich dostali w 1408 r. przywilej od ksiêcia Siemo- s¹ obrazy św. Tekli i św. Jana Nepomucena oraz wita IV, w którym zostali wymienieni m.in. XIX-wieczna ludowa rzeźba Chrystusa Ukrzy- czterej rycerze z Bonis³awia. Nastêpne poko- ¿owanego. Wyj¹tkowa jest odlana z br¹zu fi - lenia w³aścicieli nie przyjê³y jednak nazwiska gurka Chrystusa Zmartwychwsta³ego wyko- od tej miejscowości, zwali siê Zaleskimi od nana ok. 1880 r. wg modelu rzeźbiarza Karola posiadanego równie¿ Zalesia w parafi i Je¿ewo. Klossa. Przy kościele zachowa³ siê zabytkowy W XVII w. Bonis³aw przeszed³ w rêce Uby- pomnik nagrobny w³aścicieli pobliskich Bom- szów z Dêbska h. Cholewa. W XIX w. w³aści- balic, Rościszewskich i Grucha³a Wêsierskich, cielami wioski byli Karnkowscy, Zawiszowie, których herb Belina umieszczono na pomni- Skórzewscy, a w koñcu ¯urawscy. W ich rêku ku. Plebania zosta³a zbudowana w latach 30. posiad³ośæ przetrwa³a do II wojny światowej. XX w. Pierwsza wzmianka o kościele w Bonis³a- Miejscowy cmentarz nale¿y do najciekaw- wiu pochodzi z 1350 r., ale parafi a istnia³a szych w powiecie. O jego wyj¹tkowości decy-

54 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 5454 22014-01-03014-01-03 11:08:5311:08:53 59

59 Kaplica cmentarna z katakumbami

duje nie tylko spora liczba zabytkowych na- z T³ubic. Uwagê zwraca nagrobek ksiêdza An- grobków z prze³omu XIX i XX w., ale przede toniego P³oskiego (zm. 1897 r.), proboszcza wszystkim wzniesiona na pocz¹tku XX w. nie- bonis³awskiego. Z nowszych warto zwróciæ typowa neogotycka kaplica. Jej czêści¹ s¹ 22 uwagê na grób Kazimierza Gościckiego (zm. katakumby usytuowane z trzech stron i nada- 1930 r.), absolwenta Sorbony, dziedzica Lelic, j¹ce jej plan krzy¿a. G³ównym fundatorem ka- Zbójna i Cetlina. Niedawno odnowiono Grób plicy by³ spoczywaj¹cy w katakumbach Fran- Nieznanego ¯o³nierza upamiêtniaj¹cy dwóch ciszek Strusiñski (zm. 1904 r.). Nie wszystkie ¿o³nierzy września 1939 r. katakumby maj¹ tablice z inskrypcjami, mo¿- W środku wsi wznosi siê okaza³a kapliczka na jednak dowiedzieæ siê, ¿e spoczêli tu: kil- s³upowa z 1923 r. z fi gur¹ Matki Bo¿ej. W po- ka osób z rodziny Bia³oskórskich, w³aścicieli bli¿u znajduje siê remiza zbudowana w 1925 r. czêści Stradzewa, Szempliñscy, w³aściciele przez cz³onków Ochotniczej Stra¿y Po¿arnej Reczewa i inni. Wśród zabytkowych pomni- dzia³aj¹cej tu od 1916 r. ków nagrobnych mo¿na znaleźæ ¯urawskich, W Bonis³awiu mieszka i pracuje rzeźbiarz w³aścicieli Bonis³awia, Rościszewskich z £y- Piotr Lewandowski, którego prace mo¿emy zo- sakowa, Goślickich z Reczewa, Smoniewskich baczyæ w wielu miejscach, w tym w Gozdowie.

Powiat sierpecki 55

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 5555 22014-01-03014-01-03 11:08:5411:08:54 Borkowo Kościelne (gmina Sierpc)

60 61

60 Kościół pw. św. Apolonii 61 Ołtarz główny z obrazem św. Elżbiety

ioska le¿y 4 km na wschód od Sierpca. posa¿enia kościo³a niewiele uda³o siê urato- WNajstarsza wzmianka o Borkowie (za- waæ. Zachowa³a siê fi gura Matki Bo¿ej znajdu- pewne późniejszym Kościelnym i Wielkim) j¹ca siê obecnie w o³tarzu g³ównym, która jest pochodzi z 1322 r. W 1382 r. z nadania ksiê- przys³aniana obrazem św. El¿biety umiesz- cia Siemowita IV Borkowo otrzyma³ Abraham czonym w 1981 r. w 750. rocznicê jej śmier- Socha h. Na³êcz. By³ on wojewod¹ mazowiec- ci. By³a ona patronk¹ poprzedniego kościo³a. kim blisko zwi¹zanym z ksiêciem. Zgin¹³ W jednym z o³tarzy bocznych umieszczono w 1399 r. w bitwie nad Worskl¹ podczas wy- obraz św. Apolonii, patronki parafi i. O³tarze prawy wielkiego ksiêcia litewskiego Witolda nawi¹zuj¹ce do stylu barokowego wykona³ na tatarsk¹ Z³ot¹ Ordê, której wojskami do- rzeźbiarz Piotr D¹bek z Brodnicy. Na cmenta- wodzi³ Edygej. Potomkowie Abrahama przyjê- rzu przykościelnym zachowa³y siê dwa ¿eliw- li nazwisko Borkowskich i byli w³aścicielami ne nagrobki £ukoskich h. Do³êga, dziedziców Borkowa Kościelnego a¿ do XVII−XVIII w., Borkowa Kościelnego, Bia³ego B³ota i Kisiele- kiedy to poszczególne jego czêści wykupywali wa. Dziewiêtnastoletni¹ Anielê (zm. 1865 r.) Je¿ewscy. Po kilku XIX-wiecznych zmianach upamiêtniono wierszowanym epitafi um: w³aścicieli maj¹tek nabyli £ukoscy, a w 1903 r. Córko droga siostro mi³a O¿arowscy. Zawcześnieś nas opuści³a W 1377 r. utworzono w Borkowie parafi ê. Opuści³aś nas na wieczne laty Wiernym s³u¿y³y kolejno dwa drewniane koś- Tak drogiej nie op³aczem straty. cio³y. Drugi z nich sp³on¹³ w 1923 r., kiedy to Przy kościele niedawno postawiono kaplicz- podczas remontu dachu od ognia stosowanego ki z fi gurami św. Józefa i św. Krzysztofa (na do podgrzewania lutownicy zapali³a siê syg- przykościelnym parkingu) oraz pomnik papie- naturka. Obecn¹ murowan¹ z ceg³y świ¹tyniê ¿a Jana Paw³a II. wzniesiono w latach 1936−1938 wg projektu Na cmentarzu parafi alnym mo¿na zoba- in¿. Ostkiewicza-Rudnickiego. Z dawnego wy- czyæ kilka ciekawych nagrobków z prze³omu

56 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 5656 22014-01-03014-01-03 11:08:5511:08:55 XIX i XX w. Obok siebie stoj¹ pomniki na- (wśród nazwisk s¹ równie¿ polskobrzmi¹ce) grobne Ludwika Pryliñskiego (zm. 1910 r.), i 59 rosyjskich (bez podania nazwisk). w³aściciela m³yna, i jego prawnuka Henrysia W centrum wioski, w miejscu, gdzie dzisiaj Schmackpfeffer-Pr¹dzyñskiego. Zachowa³y siê stoi szko³a, niegdyś by³ dwór w³aścicieli wio- dwa groby Rościszewskich, w³aścicieli Bor- ski. Miejscowa jednostka stra¿y po¿arnej dzia- kowa Wielkiego, W³adys³awa Waśniewskiego ³aj¹ca od 1947 r. ma okaza³¹ remizê. Poszuki- (zm. 1900 r.), dziedzica Śniedzanowa, oraz wacze ciekawych przydro¿nych krzy¿y mog¹ O¿arowskich, ostatnich w³aścicieli Borkowa znaleźæ okaza³y granitowy obiekt (z 1928 r.) Kościelnego. Za kaplic¹ ustawiono zabytkowe w kszta³cie pnia drzewa z sêkami po odciê- nagrobki. Jest tu pomnik ksiêdza Marcele- tych ga³êziach zwieñczony krzy¿em, maj¹cy go Borkowskiego (zm. 1896 r.) oraz Julianny wyrzeźbione u podstawy spl¹tane korzenie. Maciejewskiej (zm. 1894 r.) sk³adaj¹cy siê Podobny krzy¿ znajduje siê w pobliskim Kisie- z osadzonego w granitowym postumencie ¿e- lewie. liwnego krzy¿a z trzema postaciami (Matk¹ Czêści¹ Borkowa Kościelnego jest dawna Bo¿¹, Mari¹ Magdalen¹ i św. Janem) pod nim. osada m³yñska po³o¿ona nad Sierpienic¹, nie- Na wschodnim krañcu wsi (przy szosie nr 10 kiedy traktowana jako osobna miejscowośæ i na w pobli¿u wiaduktu) znajduje siê niewielki dawnych mapach czêstokroæ zaznaczana jako cmentarz wojenny z okresu I wojny świato- Borkowo-M³yn. M³yn funkcjonowa³ tam ju¿ wej. Pochowano tu 37 ¿o³nierzy niemieckich w XVII w. Po po¿arze w 1918 r. starego drewnia-

62

62 Cmentarz wojenny z 1915 r.

Powiat sierpecki 57

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 5757 22014-01-03014-01-03 11:08:5711:08:57 63

63 Borkowo-Młyn. Młyn na Sierpienicy

nego m³yna jego w³aściciele Pryliñscy zbudo- przeciwleg³ym koñcu wioski wznosi siê usta- wali obecny murowany z ceg³y. Obiekt nie pe³ni wiona wśród bujnej roślinności na wysokim ju¿ dawnej funkcji. Turbina jest przerobiona na granitowym postumencie fi gura św. Miko³aja. ma³¹ elektrowniê wodn¹. W budynku znajduje Zosta³a ufundowana w 1930 r. przez m³odzie¿ siê ekspozycja o tematyce myśliwskiej oraz s¹ z Borkowa jako wotum za szczêśliwie prze- organizowane wieczory literackie. Pieczê nad ¿yte dzieciñstwo. Wcześniej w pobli¿u sta³a nim sprawuje Ryszard Suty, autor Myśliwskich drewniana fi gura, która uleg³a naturalnemu opowieści znad Sierpienicy. procesowi zniszczenia. Jak g³osi miejscowa W pobli¿u po³o¿one jest Borkowo Wielkie tradycja, postawiona by³a na skraju wioski, by zwane niegdyś Borkowem Szlacheckim. By³o chroniæ j¹ przed watahami wilków, które pory- w³asności¹ wy¿ej wymienionych Na³êczów, wa³y dzieci i uprowadza³y do lasu. potomków Abrahama Sochy. W XVI w. zna- Ciekawostk¹ jest fakt, ¿e w niedalekim Ki- laz³o siê w rêkach Rościszewskich h. Junosza. sielewie od XIV do XVII w. funkcjonowa³a nie- W wyniku licznych transakcji przechodzi³o wielka parafi a sk³adaj¹ca siê z czterech wiosek. w posiadanie ró¿nych rodzin. W XVIII w. na- Upad³a zapewne po wojnach szwedzkich. Wio- le¿a³o m.in. do ¯urawskich i Zboiñskich. Na ski zosta³y przy³¹czone do s¹siednich parafi i. prze³omie XIX i XX w. powróci³o w rêce Rości- Po istniej¹cym tam niegdyś drewnianym koś- szewskich. ciele pw. Świêtych Miko³aja, Andrzeja i Doroty W Borkowie Wielkim nie zachowa³ siê daw- i otaczaj¹cym go cmentarzu nie pozosta³ ¿aden ny dwór. Pozosta³y jedynie relikty z gospodar- ślad, a precyzyjne określenie tego miejsca jest czych zabudowañ dworskich i parku. Uwagê trudne bez badañ archeologicznych. Jest to je- zwraca stoj¹ca na zachodnim skraju wsi nowa dyny przypadek na terenie powiatu upadku pa- kapliczka z fi gurkami Jezusa i Matki Bo¿ej. Na rafi i maj¹cej średniowieczn¹ metrykê.

58 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 5858 22014-01-03014-01-03 11:08:5811:08:58 Bożewo (gmina Mochowo)

64 65

64 Gotycki kościół pw. św. Andrzeja 65 Barokowy ołtarz główny

ieś Bo¿ewo le¿y 18 km na po³udnie od siaj. Podczas wojny z bolszewikami w 1920 r. WSierpca, a 6 km od gminnego Mochowa kobiety z Bo¿ewa zrzeszone w S³u¿bie Naro- w kierunku P³ocka. Miejscowośæ przez wieki dowej Kobiet prowadzi³y zbiórkê pieniêdzy nazywa³a siê Borzewo. Dopiero na pocz¹tku dla ¿o³nierzy, prowadzi³y gospody, wydawa³y XX w. zaczêto pisaæ Bo¿ewo. Nazwa pocho- ¿ywnośæ. dzi od skróconego staropolskiego imienia Bo- Bo¿ewo przyci¹ga ka¿dego turystê i krajo- rzygniew, Borzymir, Borzywoj lub podobnego. znawcê stoj¹cym w środku wsi piêknym go- Rdzeñ imienia (a zatem i nazwy wioski) „bo- tyckim kościo³em pw. św. Andrzeja. Zosta³ rzy” znaczy w staropolszczyźnie „walka” b¹dź on wzniesiony w 1453 r. z fundacji Andrzeja „walczyæ”, czyli mia³ siê odnosiæ do cz³owieka Borzewskiego, starosty p³oñskiego i stolni- walecznego. ka p³ockiego. Jest obiektem orientowanym*, Pierwszy raz Borzewo by³o wspomniane zbudowanym na planie prostok¹ta z ceg³y, na w 1436 r. Nale¿a³o wówczas do rodziny Bo- dośæ wysokim fundamencie z kamienia. Ele- rzewskich h. Lubicz, którzy od swojej posiad- wacje wschodnia i zachodnia s¹ ozdobione ³ości przyjêli nazwisko. Byli oni w³aścicielami zendrówk¹*. Od pó³nocy ma nieco później wioski do 2. po³. XVII w. W późniejszych cza- dobudowan¹ zakrystiê, a od po³udnia kaplicê sach Borzewo (dzisiejsze Bo¿ewo) by³o w posia- przebudowan¹ w XVIII w. w stylu barokowym. daniu zmieniaj¹cych siê kilkakrotnie rodzin. W zachodniej fasadzie znajduje siê intere- Miejscowa spo³ecznośæ wykazywa³a siê du¿¹ suj¹cy portal. We wnêtrzu prezbiterium jest aktywności¹ i patriotyzmem. W 1905 r. mia³a wydzielone pó³kolist¹ arkad¹. Du¿e wra¿enie miejsce du¿a demonstracja, podczas której ¿¹- robi późnobarokowy o³tarz g³ówny z 1. po³. dano autonomii dla Królestwa Polskiego. Do- XVIII w. W jego polu g³ównym znajduje siê magano siê wprowadzenia jêzyka polskiego do krucyfi ks, a powy¿ej obraz przedstawiaj¹cy nauki w wiejskiej szkole. W 1917 r. utworzono Trójcê Świêt¹. O³tarz ma po bokach bramki. Ochotnicz¹ Stra¿ Po¿arn¹, dzia³aj¹c¹ do dzi- Nad nimi s¹ umieszczone rzeźby – nad lew¹

Powiat sierpecki 59

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 5959 22014-01-03014-01-03 11:08:5911:08:59 Na cmentarzu parafi alnym mo¿emy zoba- czyæ kilkanaście ciekawych nagrobków. Przy skrzy¿owaniu alejek znajduje siê grób Hele- ny z Brudnickich Reszczyñskiej (zm. 1929 r.). Osobliwości¹ jest umieszczenie na nagrobku zdjêcia zmar³ej, le¿¹cej w trumnie. Po przeciw- nej stronie alejki spoczywa Antoni W³oczew- ski (zm. 1948 r.), wieloletni nauczyciel, orga- nizator stra¿y po¿arnej w Bo¿ewie powsta³ej w 1914 r., oraz jego ¿ona Maria. W po³udniowej czêści cmentarza stoi okaza³y grobowiec z po-

66 mnikiem z piaskowca w miejscu wiecznego spoczynku Ludwika Turowskiego (zm. 1923 r.) 66 Zdjęcie z nagrobka pokazujące Helenę Reszczyń- z Bendorzyna i jego rodziny. Obok znajduj¹ ską w trumnie siê dwa groby Świerczyñskich i ich krewnych. Świerczyñscy h. Abdank pochodz¹ ze Świer- św. Anny, nad praw¹ Matki Boskiej z Dzieci¹t- czyna w parafi i Drobin. Byli przez pewien kiem, a w zwieñczeniu fi gury anio³ów. O³tarz czas dziedzicami po³owy tej wioski. Jest tu po- w 2012 r. by³ poddany ca³kowitej konserwacji. mnik nagrobny Rudolfa Świerczyñskiego (zm. W kaplicy bocznej znajduje siê o³tarz roko- 1889 r.), dziedzica w Bronowie-Zalesiu, i jego kowy z 2. po³. XVIII w. W kościele s¹ wmuro- ¿ony Wiktorii. Nagrobek wykonany z ¿eliwa wane zabytkowe epitafi a Zofi i Zaleskiej (zm. jest piêknym zabytkiem sztuki odlewniczej. 1847 r.), Tekli Choromañskiej (zm. 1850 r.) Przedstawia fi gurê Matki Bo¿ej ustawion¹ pod i ksiêdza Tomasza Franciszka Jurzyñskiego neogotyckim sklepieniem opartym na czterech (zm. 1848 r.), d³ugoletniego bo¿ewskiego pro- kolumnach. Niestety, pomnik jest w bardzo boszcza. Pod chórem jest umieszczona nowa z³ym stanie – w³aściwie zrujnowany. Drugi, tablica z herbem Junosza upamiêtniaj¹ca ro- wykonany z granitu, zwieñczony kutym ¿e- dzinê Cieśliñskich wywodz¹cych siê z pobli- laznym krzy¿em stoi na grobie ich syna Jana skiego Cieślina. Jest na niej wymieniony Jan (zm. 1901 r.), w³aściciela folwarku Bo¿ewo, (zm. 1892 r.), uczestnik powstania stycznio- oraz innych cz³onków rodziny. Zwraca równie¿ wego, ukarany pobytem na Syberii, oraz jego uwagê ozdobny ¿eliwny krzy¿, na przeciêciu ra- potomkowie. W posadzkê pośrodku nawy mion którego przedstawiono wizerunek anio³a, wmontowano niedawno p³ytê z herbem Lu- stoj¹cy na mogile ksiêdza Alojzego Gosiew- bicz, którym pieczêtowa³a siê rodzina Borzew- skiego (zm. 1891 r.), administratora parafi i bo- skich, budowniczych i dobrodziejów kościo³a. ¿ewskiej. Nowsze dzieje parafi i dokumentuj¹ Obok kościo³a stoi drewniana dzwonnica kon- nagrobki ksiêdza proboszcza Bogus³awa Sko- strukcji s³upowej wzniesiona w XVIII w. Przed wroñskiego (zm. 2001 r.) oraz jego rodziców. kościo³em umieszczono kamieñ z tablic¹ Matka ksiêdza do¿y³a sêdziwego wieku 104 lat! poświêcon¹ ks. kanonikowi dr. Bogus³awowi W wiosce znajduj¹ siê interesuj¹ce przy- Skowroñskiemu, proboszczowi parafi i Bo¿ewo dro¿ne fi gury. Na po³udniowym skraju stoi w latach 1960−1999. Cmentarz przykościel- umieszczona na murowanym s³upie drewnia- ny otacza murowane ogrodzenie z kamienia na kapliczka z XIX w. ze św. Józefem z Dzie- z bram¹ od po³udnia. Przed ni¹ stoi ozdobny ci¹tkiem Do naszych czasów dotrwa³o kilka kamienny krzy¿ ufundowany w 1932 r. dawnych drewnianych budynków.

60 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 6060 22014-01-03014-01-03 11:09:0111:09:01 Choczeń (gmina Mochowo)

67 68

67 Młyn nad Skrwą 68 Woda przepływająca betonową nawierzchnią zapory

est to niewielka wioska malowniczo po³o- ski zrezygnowa³ ze swej funkcji na rzecz Piotra J¿ona nad Skrw¹ na jej dobrzyñskim brze- Czarliñskiego. Stoczy³ on kilka potyczek z woj- gu. Do Chocznia najlepiej dojechaæ, skrêca- skami rosyjskimi. Jedn¹ z wiêkszych by³a bi- j¹c w kierunku wschodnim z szosy ³¹cz¹cej twa pod Choczniem i ¯urawinem. Powstañcy Mochowo z Ligowem. Ju¿ w dokumentach stacjonuj¹cy w folwarku w Choczniu 17 wrześ- z XV w. wystêpuj¹ tu dziedzice, którzy przyjêli nia 1863 r. zostali napadniêci przez oddzia³ nazwisko Chocieñscy b¹dź Choczeñscy. Byli rosyjski. Powstañcy przeszli przez most, na- to w³aściciele niewielkich posiad³ości nale¿¹- stêpnie go zniszczyli. Nie uda³o siê im jednak cych do kilku rodów o ró¿nych herbach. zniszczyæ mostu w Malanowie, przez który Atrakcj¹ jest zabytkowa zagroda m³ynarska przesz³a kawaleria rosyjska i zaatakowa³a lewe z XIX w., w sk³ad której wchodzi drewniany skrzyd³o powstañców. Podczas walk i ucieczki m³yn wodny z 1876 r. oraz dom m³ynarza. przed wrogiem oddzia³ powstañczy rozproszy³ Niegdyś m³yn nazywany by³ Stanis³awówk¹. siê. Zginê³o co najmniej piêciu powstañców. By³ w³asności¹ Borowskich. Na szczególn¹ Byli ranni i wziêci do niewoli. Obok miejsca uwagê zas³uguje kaskada spiêtrzaj¹ca wodê. upamiêtniaj¹cego bitwê przechodzi czerwony Jest to zapora bêd¹ca jednocześnie drog¹ przez szlak pieszy im. Boles³awa Krzywoustego ³¹- rzekê. Niekiedy przez jej betonow¹ nawierzch- cz¹cy Sierpc z P³ockiem. niê wartko przep³ywa woda. Dla pieszych zbu- Dla mi³ośników dawnych m³ynów wodnych dowana jest nieco wy¿ej k³adka, aby mogli mo¿e byæ istotna informacja, ¿e ok. 3 km od przechodziæ such¹ nog¹ na drug¹ stronê. Ko³o Chocznia w nieistniej¹cej ju¿ miejscowości m³yna znajduje siê fi gurka św. Jana Nepomu- G³ówienica na rzeczce G³ówience, prawym cena umieszczona w oszklonej kapliczce. dop³ywie Skrwy, funkcjonowa³ niegdyś m³yn. Po drugiej stronie Skrwy znajduje siê usta- Jest to budynek czêściowo murowany z ceg³y, wiony na wykonanym z kamieni polnych wy- czêściowo drewniany. Obiekt zachowa³ siê sokim postumencie ¿elazny krzy¿. Tu podob- w z³ym stanie. Miejsce jest odludne, ale pe³ne no zostali pochowani powstañcy styczniowi. uroku. Mo¿na tam dojechaæ gruntow¹ dro- Po przegranej potyczce pod Szczutowem do- g¹ od Chocznia albo skrêcaj¹c do lasu z szo- tychczasowy dowódca oddzia³u Teofi l Jurkow- sy miêdzy ¯ochowem i Ligowem. Jednak do

Powiat sierpecki 61

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 6161 22014-01-03014-01-03 11:09:0211:09:02 69

69 Nadwerężony czasem młyn na Główience w nieistniejącej już miejscowości Główienica

samego m³yna nie dojedziemy, gdy¿ mostek W okresie miêdzywojennym m³yn nale¿a³ do jest zarwany – mo¿na tam jedynie podejśæ pie- niemieckiej rodziny Hein, a po wojnie do Jê- szo. Uszkodzone jest tak¿e spiêtrzenie wody. drzejewskich.

62 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 6262 22014-01-03014-01-03 11:09:0411:09:04 Goleszyn (gmina Sierpc)

70 71

70 Drewniany kościół pw. św. Mateusza z późniejszą murowaną przybudówką 71 Wnętrze kościoła z barokowym ołtarzem

ioska jest po³o¿ona 10 km na po³u- dowana zakrystia. Ze wzglêdu na wzrastaj¹ce Wdnie od Sierpca przy drodze nr 560 potrzeby parafi i z inicjatywy ks. Andrzeja Za- prowadz¹cej do P³ocka. Pierwszy raz zosta- krzewskiego w 1991 r. dobudowano od zacho- ³a odnotowana w źród³ach ok. 1240 r., kiedy du czêśæ murowan¹. Bardzo przytulne wnêtrze to ksi¹¿ê Konrad Mazowiecki potwierdza jej kościo³a ma w przewa¿aj¹cej czêści wystrój w³asnośæ biskupowi p³ockiemu. By³y to przez barokowy z XVII (pochodz¹cy z poprzedniego wieki dobra kościelne. W 1595 r. biskup p³o- kościo³a) i XVIII w. Na belce têczowej* z wy- cki Wojciech Baranowski sprzeda³ Goleszyn ryt¹ dat¹ budowy kościo³a jest umieszczona Ros³anowi Rościszewskiemu z Rościszewa, grupa Ukrzy¿owania z Matk¹ Bosk¹ Bolesn¹ a jego synowie sprzedali go w 1627 r. Paw³o- i św. Janem Ewangelist¹ z 2. po³. XVII w. O³tarz wi Miszewskiemu z Miszewa Murowanego g³ówny z ok. 1700 r. ma w zwieñczeniu obraz h. Lubicz. W rêkach tej¿e rodziny majêtnośæ św. Ma³gorzaty, a po bokach rzeźby świêtych pozostawa³a do XIX w., chocia¿ jej czêści tra- Piotra i Paw³a. W jednym z bocznych o³tarzy fi a³y do innych w³aścicieli. Od 1841 r. wioska umieszczono gotyck¹ rzeźbê Madonny z Dzie- nale¿a³a do ks. Tomasza Myśliñskiego, który ci¹tkiem zas³anian¹ obrazem św. Mateusza, by³ przez 11 lat administratorem diecezji p³o- patrona kościo³a. Z czasów budowy kościo³a ckiej. Po jego śmierci w 1876 r. maj¹tek prze- pochodzi ambona, chrzcielnica i prospekt or- szed³ w rêce jego siostrzeñca Tomasza Sieklu- ganowy. Uwagê zwraca portret ksiêdza Toma- ckiego. W okresie miêdzywojennym nale¿a³ sza Myśliñskiego, w³aściciela Goleszyna. Na do Józefa Ciechomskiego. cmentarzu przykościelnym zachowa³ siê inte- Parafi ê powo³ano w po³. XIV w., wydzielaj¹c resuj¹cy ¿eliwny nagrobek Wandy z Kisielew- j¹ ze starszej parafi i £êg. Parafi i przez trzy wie- skich Orzelskiej (zm. 1853 r.). ki s³u¿y³ drewniany kośció³. W jego miejsce W zachodniej czêści wioski przy szosie jest w 1762 r. ówcześni w³aściciele wioski stryjecz- usytuowany cmentarz parafi alny. Znajduje siê ni bracia Ignacy i Feliks Miszewscy wznieśli na nim kilka interesuj¹cych nagrobków. Na nowy, stoj¹cy do dzisiaj. Jest to orientowany koñcu cmentarza ustawiono pomnik ks. To- jednonawowy drewniany kośció³ konstrukcji masza Myśliñskiego (zm. 1876 r.), który przez zrêbowej, oszalowany. Ma wê¿sze trójbocznie dziesi¹tki lat sta³ na cmentarzu przykościel- zamkniête prezbiterium, do którego jest dobu- nym. Jest to umieszczone na postumencie po-

Powiat sierpecki 63

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 6363 22014-01-03014-01-03 11:09:0511:09:05 bek ks. Jana Drozdowskiego (zm. 1893 r.), d³u- goletniego proboszcza, oraz pomnik upamiêt- niaj¹cy stra¿aków i ich bohaterstwo w walce z ¿ywio³em. Niedaleko od bramy cmentarnej spoczywa Ludwik Wójcicki (zm. 1944 r.), dok- tor chemii, zamordowany w P³ocku przez ge- stapo, a po wojnie ekshumowany i pochowany w obecnym miejscu. Na po³udnie od cmenta- rza parafi alnego znajdowa³ siê cmentarz epi- demiczny, po którym do dzisiaj nie pozosta³ ¿aden ślad. Tam spoczê³o zapewne ok. 20 mieszkañców niedalekich Bia³oskór zmar³ych na cholerê w 1855 r. W środku wioski stoi remiza Ochotni- czej Stra¿y Po¿arnej. Jednostkê utworzono w 1916 r. i do tej pory bardzo aktywnie dzia- ³a, a jej orkiestra uświetnia wiele uroczystości gminnych i parafi alnych. Od po³udnia do Goleszyna przylega wieś Bia³yszewo, od której nazwê przyjê³a gmina dzia³aj¹ca od XIX w. do 1954 r., obejmuj¹ca kilkadziesi¹t wiosek po³o¿onych na po³u- dnie od Sierpca. Jednak faktyczn¹ siedzib¹

72 w³adz gminy by³ Goleszyn. Po likwidacji gmin w latach 1954−1972 funkcjonowa³a groma- 72 Pomnik księdza Tomasza Myślińskiego da Goleszyn. We wspomnianych ju¿ Bia³o- (zm. 1876) skórach urodzi³ siê w 1885 r. ks. W³adys³aw Tadeusz Makowski (zm. 1945 r.), wieloletni piersie wyrzeźbione w marmurze kararyjskim dyrektor Archiwum Pañstwowego w P³ocku. autorstwa Teodora Skoniecznego. Rzeźbê uda- W pobliskiej wiosce Warzyn-Skóry znajduje ³o siê uchroniæ przed zniszczeniem w czasie siê zabytkowy drewniany wiatrak zbudowany II wojny światowej, a po wojnie usytuowano w 1850 r., po II wojnie światowej obudowany w obecnym miejscu. Obok znajduje siê nagro- ceg³¹ i przerobiony na m³yn elektryczny.

64 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 6464 22014-01-03014-01-03 11:09:0711:09:07 Gozdowo (siedziba gminy)

73

74

75 76

73 Neogotycki kościół pw. Wszystkich Świętych 74 Portal kościoła z płaskorzeźbą 75 Ołtarz główny 76 Nowa kula z krzyżem przygotowana do zamontowania na wieży kościelnej, 2005 r.

ieś le¿y 16 km na po³udnie od Sierpca Niestety, kilkanaście lat temu rozebrano mu- Wprzy szosie do P³ocka. Znajduje siê tu rowany budynek stacji. równie¿ stacja kolejowa na trasie Sierpc− Gozdowo jest miejscowości¹ o d³ugiej i in- P³ock. Linia zosta³a uruchomiona w 1934 r. teresuj¹cej historii. Archeolodzy znaleźli tu

Powiat sierpecki 65

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 6565 22014-01-03014-01-03 11:09:0711:09:07 77 78

77 Nieistniejący budynek stacji kolejowej 78 Dąb „Ignacy” w Antoniewie

ślady osady z VIII−IX w. Nazwa wywodzi siê decyzja wzniesienia nowego okaza³ego kościo- od staropolskiego s³owa „gozd” oznaczaj¹ce- ³a murowanego z ceg³y. Zosta³ on zbudowany go gêsty las, a równie¿ pustkowie. Z wiosk¹ w latach 1898−1908 wg projektu architektów wi¹¿¹ siê najdawniejsze dzieje rycerskiego Edwarda Cichockiego i Jana Hinza w znacznej rodu Gozdawitów. Nie ma pewności, czy z t¹ mierze za fundusze (28 tys. rubli w z³ocie) ma³- miejscowości¹ mo¿na ³¹czyæ osobê Krystyna, ¿onków Florentyny i Mariana Kuskowskich, wojewody mazowieckiego, zg³adzonego ok. którzy maj¹tku dorobili siê w Rosji. Ufundo- 1217 r. z polecenia ksiêcia Konrada Mazowiec- wali równie¿ dwa inne kościo³y. Świ¹tynia jest kiego, natomiast z Gozdowem byli zwi¹zani neogotycka, ma wysok¹ wie¿ê, po bokach któ- późniejsi wybitni Gozdawici, w tym Krystyn, rej znajduj¹ siê dwie mniejsze wie¿yczki. Koś- wojewoda czerski, fundator parafi i gozdow- ció³ ma o³tarz g³ówny i dwa boczne wykonane skiej w 1305 r., a później Krystyn, wojewoda w stylu neogotyckim. Z poprzedniej świ¹tyni mazowiecki (1373−1382), oraz jego syn rów- zachowa³y siê barokowe elementy wyposa¿e- nie¿ Krystyn, wojewoda p³ocki (1401−1409). nia z XVIII w., m.in. feretron i krucyfi ks. Uwa- Gozdawici byli przez kilka pokoleñ w³aści- gê zwracaj¹ kropielnice, dwie znajduj¹ce siê cielami tej miejscowości. Czêśæ z racji posia- w kościele ciosane z granitu oraz stoj¹ca na ze- dania innych wiosek przyjê³a od nich swoje wn¹trz znacznie starsza i bardziej prymitywna. nazwiska. Jedna z ga³êzi dziedzicz¹ca równie¿ W kościele umieszczono epitafi um upamiêt- na czêści Gozdowa zwa³a siê Sudraskimi od niaj¹ce fundatorów Kuskowskich oraz trzy posiadanych Sudrag. Inne czêści znalaz³y siê epitafi a Rościszewskich, dziedziców Rempina. w rêkach Machciñskich i Karskich. Po kilku Przy kościele stoi dzwonnica o charakterze zmianach rodzin w³adaj¹cych Gozdowem neogotyckim. Przy zewnêtrznej ścianie prez- dobra znalaz³y siê w XIX w. w rêkach Jackow- biterium znajduje siê replika zniszczonej p³yty skich, a nastêpnie Tucho³ków. nagrobnej Anny z Tucho³ków Jackowskiej (zm. O znaczeniu miejscowości ju¿ w odleg³ych 1828 r.), ¿ony Ksawerego dziedzica Gozdowa. czasach świadczy erygowanie w 1305 r. para- Przed fasad¹ kościo³a na wysokim postumencie fi i pw. Wszystkich Świêtych. Wiernym s³u¿y³y z polnych kamieni zosta³a ustawiona w 1912 r. kolejne (prawdopodobnie cztery) drewniane fi gura Matki Bo¿ej jako pami¹tka 25-lecia ka- kościo³y a¿ do koñca XIX w. Wówczas zapad³a p³añstwa ks. Romualda Konopki.

66 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 6666 22014-01-03014-01-03 11:09:1111:09:11 79

80

79 Gozdowo – największy głaz w powiecie 80 Między najwyższym miejscem i największym głazem jest ok. 150 m

Na cmentarzu parafi alnym znajduje siê kil- Na skwerze w centrum wioski umieszczono ka interesuj¹cych nagrobków z prze³omu XIX w 2005 r. tablicê upamiêtniaj¹c¹ Jana Paw³a II, i XX w. Z dala widzimy ustawion¹ na wyso- któremu w 1999 r. Rada Gminy nada³a tytu³ kim postumencie fi gurê Matki Bo¿ej z pomni- Honorowego Obywatela Gminy Rościszewo. ka Katarzyny z Tabaczyñskich Tucho³kowej Po dawnym zespole dworskim zachowa³ siê (zm. 1896 r.), ¿ony W³adys³awa dziedzica Go- park o powierzchni 6,5 ha. Mo¿na tam zobaczyæ zdowa. Obok s¹ usytuowane groby Rościszew- rosn¹ce w pobli¿u stawu trzy zabytkowe lipy drob- skich z Rempina. nolistne. Wyj¹tkow¹ atrakcj¹ Gozdowa jest g³az Gozdowo zosta³o siedzib¹ gminy w 1972 r. narzutowy znajduj¹cy siê na terenie gospodar- Od XIX w. nale¿a³o do gminy Lisewo, stwa Wiktora Laskowskiego. Jest to jeden z naj- a od 1954 r. funkcjonowa³a gromada Gozdowo. wiêkszych g³azów narzutowych w województwie. W wiosce od 1912 r. dzia³a Ochotnicza Stra¿ Ma wysokośæ 205 cm i obwód 1465 cm. W Go- Po¿arna z w³asn¹ orkiestr¹, która uświetnia zdowie znajduje siê najwy¿ej po³o¿one miejsce uroczystości gminne. Przed remiz¹ stoi zabyt- w powiecie (145,65 m n.p.m.). Mo¿na tam dojśæ kowy wóz stra¿acki. Niedawno ustawiono tu b¹dź dojechaæ skrêcaj¹c na pó³noc od ul. Sos- drewnian¹ rzeźbê przedstawiaj¹c¹ św. Floria- nowej. Punkt oznaczony jest reperem*. Warto na patrona stra¿aków. Wykona³ j¹ rzeźbiarz zaznaczyæ, ¿e ten punkt i pomnikowy g³az s¹ od- Piotr Lewandowski z Bonis³awia, którego au- dalone od siebie jedynie ok. 150 m. W s¹siednim torstwa s¹ tak¿e dwie rzeźby przedstawiaj¹ce Antoniewie przy zabudowaniach Wies³awa Sze- rycerzy z herbem Gozdawa na tarczach, które ligi rośnie d¹b szypu³kowy „Ignacy”. Liczy sobie ustawiono przed budynkiem Urzêdu Gminy. ok. 200 lat. Jego obwód wynosi 560 cm.

Powiat sierpecki 67

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 6767 22014-01-03014-01-03 11:09:1311:09:13 Gójsk (gmina Szczutowo)

81 82

81 Kościół pw. Serca Jezusowego 82 Figura Matki Bożej z medalionami papieży na postumencie

ioska po³o¿ona jest 12 km od Sierpca XIV w. Wzmianki o nim s¹ jednak późniejsze. Ww kierunku Torunia przy drodze kra- W 1597 r. napisano, ¿e by³ to drewniany obiekt jowej nr 10. Miejscowośæ ma odleg³¹ średnio- z trzema o³tarzami, maj¹cy malowane ściany wieczn¹ metrykê. Pierwotnie by³a określana i sufi t. W 1700 r. zbudowano now¹ świ¹tyniê. nazwami Goszczka, Goszka, Gojszczka, a po- Na jej miejsce w latach 1783−1785 wznie- tem Gójsk, co niekiedy zapisywano Gujsk. siono nastêpny drewniany kośció³. Przetrwa³ Nazwa wywodzi siê od nazwy osobowej on do pocz¹tków XX w. W latach 1903−1906 Goszcz albo Goszcza. Na Mazowszu w pow. ks. Walenty Za³uski wystawi³ obecny, muro- p³ockim (gm. Staroźreby) jest miejscowośæ wany z ceg³y, neogotycki obiekt. Projektowa³ Goszczyno o takiej samej etymologii nazwy, go architekt Stefan Szyller (1857−1933), au- bêd¹ca gniazdem rodziny Goszczyñskich, tor wielu projektów kościo³ów i innych bu- natomiast od Gójska jego dziedzice przyjêli dowli, nawi¹zuj¹cy do historycznych rozwi¹- nazwisko Goscy, później wraz z nazw¹ miej- zañ architektonicznych. Doje¿d¿aj¹cy drog¹ scowości ewoluuj¹ce na Gojscy i Gójscy. Byli nr 10 do Gójska z dala widz¹ okaza³¹ sylwetkê drobn¹ szlacht¹ herbu Grzyma³a. W aktach kościo³a z dominuj¹cymi nad wiosk¹ dwiema metrykalnych parafi i spotykamy ich jeszcze wie¿ami, natomiast przyje¿d¿aj¹cy od strony w pocz¹tkach XIX w. W XIX w. dziedzicami Szczutowa mog¹ podziwiaæ jego piêkn¹ fasadê. Gójska byli G¹sowscy. Wewn¹trz mo¿na obejrzeæ polichromiê wyko- Tradycja datuje budowê pierwszego koś- nan¹ w 1930 r. przez W³adys³awa i Kazimierza cio³a pw. św. Miko³aja w Gójsku na 2. po³. Drapiewskich. W prawym bocznym o³tarzu

68 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 6868 22014-01-03014-01-03 11:09:1411:09:14 znajduje siê obraz Matki Boskiej Dobrej Opie- ki (XVII/XVIII w.) i św. Józefa z Dzieci¹tkiem (XVIII w.). Warto zatrzymaæ siê jeszcze przy epitafi um Jakuba G¹sowskiego (zm. 1823 r.), dziedzica Gójska, i przeczytaæ wierszowan¹ sentencjê: Tkliwy na twojê stratê, na tym, Ojcze! Grobie, Syn ¿a³osny, ³zy rzewne sk³ada w ho³dzie Tobie. Na wschód od wioski usytuowany jest cmentarz parafi alny. Naprzeciwko bramy, po- środku na wysokim postumencie znajduje siê fi gura Chrystusa. Najstarszy nagrobek na cmentarzu to nagrobek Tomasza Świêcickie- go (zm. 1899 r.), dziedzica pobliskiego maj¹t- ku Blinno. Spoczywa tu równie¿ ks. Wojciech Bugajczyk (zm. 1917 r.), który by³ tak¿e muzy- kiem, wyk³ada³ w seminarium duchownym i w szkole dla organistów, skomponowa³ litaniê

do Serca Jezusa. Ostatnie lata spêdzi³ jako pro- 83 boszcz parafi i Gójsk i wybudowa³ w kościele 14-g³osowe organy wykonane przez Dominika 83 Nagrobek Dąbrowskich w formie sękatego drzewka Biernackiego z Dobrzynia nad Wis³¹. Na uwa- gê zas³uguj¹ granitowe nagrobki w kszta³cie pnia drzewa z sêkami po odciêtych ga³êziach ³o tu 81 ¿o³nierzy niemieckich i 99 ¿o³nierzy zwieñczone krzy¿em. Zwane by³y niekiedy rosyjskich. „d¹bkami” i wykonywane m.in. przez fi rmê W wiosce mo¿na obejrzeæ ciekawe kapliczki kamieniarsk¹ Jana Poducha oraz fi rmê Zien- i fi gury przydro¿ne. Naprzeciwko kościo³a jest talewiczów dzia³aj¹c¹ z pocz¹tku w Bie¿uniu, okaza³a fi gura Matki Bo¿ej. W miejscu, gdzie a nastêpnie w Sierpcu. Na cmentarzu znajduj¹ odchodzi droga do Podlesia zwraca uwagê fi - siê tak¿e groby ofi ar zbrodni hitlerowskich – gura Matki Bo¿ej ukoronowanej z umieszczo- pomordowanych w 1944 r. Uwagê zwraca na- nymi na postumencie medalionami, p³asko- grobek Stanis³awa i Katarzyny Szatkowskich, rzeźbami przedstawiaj¹cymi papie¿y Piusa IX, nauczycieli ze szko³y w Gójsku, zmar³ych Piusa X i Leona XIII. Przy drodze do Szczutowa w 1947 r. w wyniku zatrucia czadem. stoi granitowy krzy¿ ufundowany przez Józefa Na zachodnim skraju wsi, przy bocznej Stolarskiego w 1906 r., a przy odejściu drogi do drodze, znajduje siê niewielki cmentarz. Po- Maluszyna kapliczka z fi gur¹ św. Antoniego. chowano na nim ¿o³nierzy poleg³ych podczas Gójsk od XIX w. do 1954 r. by³ siedzib¹ walk na przechodz¹cym tu w 1915 r. froncie. gminy – do 1925 r. nale¿¹cej do powiatu ry- Jak czytamy na znajduj¹cym siê tu pomnicz- piñskiego, a potem sierpeckiego. W latach ku z inskrypcj¹ w jêzyku niemieckim, spoczê- 1954−1972 by³a tu siedziba gromady.

Powiat sierpecki 69

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 6969 22014-01-03014-01-03 11:09:1611:09:16 Grodnia (gmina Mochowa)

84 85

84 Wczesnośredniowieczne grodzisko 85 Wejście na wał grodziska

ioska le¿y na po³udniu powiatu, 2 km zaporowym. Zachowa³ siê w du¿ej mierze do Wod Bo¿ewa. Wykopaliska potwierdza- dzisiaj. W XII−XIII w. funkcjonowa³ tu gród. j¹ tu wyj¹tkowo dawne osadnictwo. Nazwa Przed wejściem do grodu na wschód od wa³u wywodzi siê od istniej¹cego grodu. Pierwsza znajdowa³o siê podgrodzie (osada przedgrodo- wzmianka o miejscowości pochodzi z 1365 r. wa). Miejsce to ma d³ug¹ historiê. Archeolo- Wówczas to król Kazimierz Wielki przeniós³ dzy prowadz¹cy tu badania poczynaj¹c od lat wioskê z prawa polskiego na magdeburskie. 60. XX w. znaleźli kolejne fazy osadnictwa. By³a to w³asnośæ kolegiaty św. Micha³a w P³o- Mieszkali tu ju¿ w epoce br¹zu ludzie kultury cku. Stanowi³a swoist¹ wyspê w³asności koś- ³u¿yckiej – ok. 1000 lat p.n.e. Po mieszkañcach cielnej pośród wiosek nale¿¹cych do szlachty, z czasów pierwszych wieków n.e., czyli okre- przewa¿nie drobnej. Po II rozbiorze (1793) su wp³ywów rzymskich, znaleziono m.in. po- w³adze pruskie znacjonalizowa³y dobra koś- zosta³ości dymarek. To znaczy, ¿e miejscowa cielne, w tym równie¿ Grodniê. Na pocz¹tku ludnośæ potrafi ³a wówczas pozyskiwaæ ¿elazo XIX w. dobra te sprzedano prywatnym w³aś- z rudy darniowej. Teren ten by³ zamieszki- cicielom. wany równie¿ w okresie wczesnego średnio- Zainteresowani najstarszymi dziejami wiecza, staj¹c siê w koñcu podgrodziem dla mog¹ obejrzeæ teren grodziska usytuowanego powsta³ego grodu. Podczas wykopalisk po- na cyplu góruj¹cym nad zakolem Skrwy oraz zyskano fragmenty ceramiki, wyroby z kości dop³ywaj¹cego do niej strumienia. By³o to i rogu i inne. Dzisiaj grodzisko na cyplu poroś- miejsce z natury obronne. Wystarczy³o cypel niête jest drzewami i krzewami, a w miejscu od strony p³askowy¿u zabezpieczyæ wa³em osady otwartej znajduj¹ siê las i zarośla.

70 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 7070 22014-01-03014-01-03 11:09:1711:09:17 Gutowo-Górki (gmina Zawidz)

86 87

86 Drewniany dom Gutowskich z XIX w. 87 Młyn elektryczny, kiedyś funkcjonujący jako wiatrak

utowo-Górki le¿y nad rzek¹ Sierpienic¹. sic, Gr¹bca, Suleñczyc, Szumania i innych. GNaj³atwiej tam dojechaæ, przeje¿d¿aj¹c Transakcje maj¹tkowe ³¹czy³y siê czêstokroæ 3 km od szosy krajowej nr 10 z miejscowości z zawieranymi maria¿ami. Zatem wśród ¿on Szumanie-Gośliny w kierunku P³ocka i w S³u- panów Gutowskich oraz wśród mê¿ów pa- pi skrêcaj¹c w prawo. W dokumencie z 1309 r. nien Gutowskich byli przedstawiciele wielu czytamy, ¿e do tworzonej parafi i w £êgu zosta- rodzin z okolicy: Chorzewskich z Chorzewa, ³o w³¹czone Guthowo quadruplex, co oznacza, Kêsickich z Kêsic, Zdziarskich, Osieckich, ¿e istnia³ wówczas zespó³ czterech wiosek o tej Mlickich, a nawet Rościszewskich, którzy byli nazwie. By³y to Gutowo-Górki, Gutowo-Orle, rodzin¹ maj¹c¹ wysok¹ pozycjê wśród mazo- Gutowo-Stradzyno i Gutowo Baka³arzowe wieckiej szlachty. Do dzisiaj Gutowskich spo- (dzisiaj nieistniej¹ce). Wioski te w 1379 r. zna- tykamy w okolicy. Niektórzy zajmuj¹ siê, jak laz³y siê w parafi i S³upia. ich przodkowie, rolnictwem. Od Gutowa pochodzi nazwisko miejsco- Zachowa³o siê kilka budynków z dawnej ar- wych dziedziców Gutowskich. W staropol- chitektury nawi¹zuj¹cej do niewielkich dwor- skich aktach odnotowano mnóstwo zapisów ków mazowieckiej drobnej szlachty. W Guto- dotycz¹cych dziedziczenia maj¹tków, po- wie-Górkach funkcjonowa³ wiatrak nale¿¹cy dzia³ów miêdzy dzieci, zakupów i sprzeda¿y. do rodziny Za³uszkiewiczów. Zosta³ on prze- Gutowscy aktywnie funkcjonowali wśród robiony na m³yn napêdzany energi¹ elektrycz- okolicznej szlachty. Wchodzili w posiadanie n¹. Przy polnych drogach mo¿na spotkaæ przy- czêści s¹siednich wiosek. Mo¿na ich zna- dro¿ne krzy¿e. Jeden z nich wystawi³ w 1936 r. leźæ jako dziedziców czêści Chorzewa, Kê- Adam Chorzewski.

Powiat sierpecki 71

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 7171 22014-01-03014-01-03 11:09:1911:09:19 Chorzewo (część Gutowa-Górek)

88

88 Rodzina Gutowskich przed domem, fot. 1943 r. 89 Drewniany dom Mala- nowskich

89

o drugiej stronie Sierpienicy le¿y Cho- Jego potomkowie Chorzewscy mieszkali tu Przewo, które obecnie jest w³¹czone do jeszcze do pocz¹tków XX w. Wioska by³a nie- wsi Gutowo-Górki. Znane jest ju¿ w XIV w., du¿a, sk³ada³a siê z dwóch domów i ok. 80 ha a w 1408 r. Wojciech z Chorzewa wraz z in- ziemi ornej. Do dzisiaj zachowa³ siê jeden sta- nymi rycerzami z rodu Bolestów-Jastrzêbców ry drewniany dom i krzy¿ z 1894 r. postawiony otrzyma³ przywilej od ksiêcia Siemowita IV. przez Marcelego Chorzewskiego.

72 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 7272 22014-01-03014-01-03 11:09:2011:09:20 Jeżewo (gmina Zawidz)

90 91

90 Kościół pw. św. Bartłomieja (fasada) 91 Ołtarz główny

ioska le¿y 12 km na wschód od Sierpca Uwagê zwraca krzy¿ z XVIII w. umieszczony Wprzy drodze nr 10. Ma d³ug¹ i ciekaw¹ w o³tarzu g³ównym. W lewym o³tarzu bocznym historiê. Pierwszy raz pojawia siê w źród³ach znajduje siê obraz patrona kościo³a pw. św. Bar- pisanych w 1379 r. Prawdopodobnie ju¿ wcześ- t³omieja. Ciekawostk¹ jest chyba to, ¿e w XVI− niej istnia³ tu kośció³ parafi alny. Je¿ewo wraz XVIII w. wielu (a¿ dziewiêciu) Je¿ewskich nosi- otaczaj¹c¹ okolic¹ by³o siedliskiem Bolestów, ³o to imiê. Warto zwróciæ uwagê na barokowe czyli Jastrzêbców. Dostali oni w 1408 r. przywilej (z XVIII w.) ambonê i chrzcielnicê. Na fi larze od ksiêcia Siemowita IV. Pośród wymienionych jest umieszczone ozdobne epitafi um Petroneli w dokumencie rycerzy s¹ bracia Maciej i Jan oraz ¯órawskiej (zm. 1770 r.), której cnoty opisano ich bratankowie, a synowie Leonarda. Od nich piêkn¹ barokow¹ polszczyzn¹. Inskrypcjê wy- wywodzi siê rodzina Je¿ewskich ukszta³towa- konano na p³ycie z brunatnego marmuru na tle na w trzy ga³êzie. Byli oni w³aścicielami Je¿ewa stiukowego baldachimu zwieñczonego herbem do po³. XIX w. Niektórzy doszli do pokaźnych Tr¹by rodziny ¯órawskich. maj¹tków i presti¿u – szczególnie w³aściciele W otoczeniu kościo³a stoi nowa dzwonnica. Rościszewa. W 1847 r. wioskê od Je¿ewskich na- Uwagê zwracaj¹ równie¿ liczne fi gury: Matki by³ Pawe³ Cieszewski. Jego rodzina posiada³a j¹ Bo¿ej ustawionej w grocie wykonanej z ka- przez niespe³na 40 lat. Nastêpnie miejscowośæ mieni, Chrystusa Frasobliwego umieszczonej kilkakrotnie zmienia³a w³aścicieli. na okaza³ym kamieniu, św. Józefa z Dzieci¹t- W środku wioski znajduje siê kośció³ para- kiem, św. Floriana, papie¿a Jana Paw³a II. Na fi alny pw. św. Bart³omieja. Zosta³ wzniesiony dawnym nagrobku Paw³a (zm. 1856 r.) i Tekli zapewne w 1. po³. XVI w. jako późnogotycka Cieszewskich, w³aścicieli Je¿ewa, Stropkowa budowla murowana z ceg³y na planie wyd³u¿o- i Grzêdowa umieszczono w oszklonej kaplicz- nego ośmioboku. Zgodnie z dawn¹ tradycj¹ jest ce fi gurê Chrystusa. W otoczeniu kościo³a orientowany. W wyniku późniejszych przeróbek mo¿na równie¿ zobaczyæ star¹ prymitywn¹ zosta³ zbarokizowany*. Ma dwie przybudówki. granitow¹ kropielnicê. Wnêtrze kościo³a jest podzielone fi larami na Cmentarz parafi alny ma kszta³t wyd³u- trzy nawy. Ma drewniany strop. Wiêkszośæ wy- ¿onego prostok¹ta. Jego najciekawsza czêśæ posa¿enia kościo³a pochodzi z XVII−XVIII w. rozpoczyna siê od krzy¿a ustawionego ok.

Powiat sierpecki 73

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 7373 22014-01-03014-01-03 11:09:2111:09:21 92 93

92 Ołtarz boczny z obrazem św. Bartłomieja 93 Rzeźba Andrzeja Grubby, tenisisty stołowego, ustawiona przed salą gimnastyczną szkoły

100 m od bramy. Wiêkszośæ interesuj¹cych braci walcz¹cych o niepodleg³ośæ Polski. Ich nagrobków usytuowana jest po lewej stronie imieniem nazwana jest jedna z ulic Sierpca. Na alejki, przewa¿nie oddalonych od niej o kilka cmentarzu jest kilka nagrobków Szumañskich kroków. Ju¿ w pobli¿u cmentarnego krzy¿a (o korzeniach z Szumania) oraz innych rodzin znajduj¹ siê groby proboszczów parafi i Je¿e- z drobnej szlachty okolicznej: Gi¿yñskich, wo. Spoczywaj¹ tu: ks. Wac³aw Przedpe³ski Karwowskich, Kisielewskich, Kuskowskich (zm. 1925 r.), ks. Wincenty Mierzwiñski (zm. i innych. Na grobie dziecka – Stanis³awa Cza- 1976 r.) i ks. Stanis³aw Malicki (zm. 1959 r.), pliñskiego (zm. 1907 r.) – umieszczono rzeźbê a dalej grób spoczywaj¹cego wraz z rodzicami Anio³a Stró¿a prowadz¹cego dziecko. Zatrzy- ks. Tadeusza Maliszewskiego (zm. 1943 r.), majmy siê jeszcze przy zbiorowej mogile osób który w czasie wojny pracowa³ jako kapelan rozstrzelanych w 1944 r. przez Niemców. w schronisku braci albertynów na warszaw- W nowym budynku szkolnym jest hala skiej Pradze, a zmar³ na gruźlicê w szpitalu na sportowa, której nadano imiê tenisisty sto- Woli. Na uwagê zas³uguje wiele nagrobków. ³owego Andrzeja Grubby, a obok postawiono Najstarszym jest poświêcony rodzinie Przy- rzeźbê przedstawiaj¹c¹ tego sportowca. Ta dy- ³uskich, dziedziców Sulenczyc. Interesuj¹cy scyplina sportu cieszy siê szczególnym zainte- nagrobek z piaskowca ustawiono na mogile resowaniem w szkole. Od strony szosy nr 10 Jana Je¿owa (zm. 1860 r.), dymisjonowanego stoj¹ okaza³e drewniane rzeźby przedstawiaj¹- radcy stanu, dziedzica wsi Szumanie-Pusto³y. ce ksiêcia mazowieckiego Siemowita IV i kró- Formê sarkofagu ma nagrobek Kajetana Ba- la W³adys³awa Jagie³³ê. Ustawiono je w 500. liñskiego (zm. 1867 r.), pu³kownika wojsk na- rocznicê bitwy pod Grunwaldem – trasa wojsk poleoñskich. Nagrobek Edwarda Tu³odziec- polsko-litewskich (wśród nich Mazowszan) kiego (zm. 1918 r.) przypomina rodzeñstwo w kierunku Grunwaldu wiod³a przez Je¿ewo.

74 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 7474 22014-01-03014-01-03 11:09:2311:09:23 Kolczyn (gmina Gozdowo)

94 95

94 Kościół fi lialny 95 Dwór

iejscowośæ po³o¿ona na po³udniowej Obecnie w Kolczynie nie znajdziemy pami¹- Mkrawêdzi pow. sierpeckiego. Najle- tek z tak odleg³ej przesz³ości. Zachowa³ siê je- piej dojechaæ tam z Gozdowa przez Rempin. dynie niewielki drewniany dworek zbudowany Najstarsze wzmianki o Kolczynie pochodz¹ w 2. po³. XIX w. Nale¿a³ do rodziny Tañskich. z XIV w. Wówczas by³ to Kolczyn Jawny oraz Obecnie stan obiektu jest bardzo z³y i wyma- czêśæ zwana Kolczyn Ma³y (niekiedy określa- ga zabezpieczenia i remontu. W jego czêści na Kolczynkiem) sk³adaj¹ca siê z przysió³ków mieszka jedna rodzina. Wokó³ znajduje siê (dzia³ów) nosz¹cych nazwy od przydomków w du¿ej mierze zdzicza³y park z XIX w. Mo¿na (przezwisk) ich w³aścicieli Kolczyñskich: Kol- w nim znaleźæ lipê drobnolistn¹ o obwodzie czyn-Opêcha³y, -Malisze, -Lunie, -Cholewice. 400 cm z dziupl¹. Nazwy tych przysió³ków dawno ju¿ zanik³y Znaczna odleg³ośæ od kościo³a parafi al- i trudno dzisiaj ustaliæ ich po³o¿enie. Kolczyñ- nego w Gozdowie sk³oni³a mieszkañców do scy byli rozga³êzion¹ rodzin¹ herbu Rogala. wzniesienia w³asnego kościo³a fi lialnego. Jest G³ówna ga³¹ź Kolczyñskich wywodzi³a siê od usytuowany w środku wioski. Zbudowano go Marcina zwanego Jawny, który w 1374 r. otrzy- z ceg³y w latach 1990–2002 r. Świ¹tynia nosi ma³ od ksiêcia Siemowita IV prawo nieodpo- wezwanie Mi³osierdzia Bo¿ego. Na rozsta- wiednie*, czyli uniezale¿nienie od s¹downi- ju dróg stoi kapliczka z umieszczon¹ fi gur¹ ctwa kasztelanów. W późniejszych wiekach Matki Bo¿ej. poszczególne czêści miejscowości trafi a³y W wiosce znajduje siê gospodarstwo agrotu- w rêce innych rodzin, a Kolczyñscy rozproszy- rystyczne organizuj¹ce m.in. wypoczynek dla li siê po okolicy. Do dzisiaj jeszcze mieszkaj¹ m³odzie¿y z mo¿liwości¹ skorzystania z jazdy w parafi i gozdowskiej i w pobli¿u. konnej.

Powiat sierpecki 75

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 7575 22014-01-03014-01-03 11:09:2511:09:25 Kosemin (gmina Zawidz)

96 97

96 Dawny wiatrak, obecnie młyn elektryczny 97 Przydrożna kapliczka

ioska le¿y 2 km od drogi wojewódzkiej wstaniem styczniowym. W marcu 1863 r. Wnr 561 ³¹cz¹cej Szumanie z Bie¿uniem. stacjonowa³ tu Zygmunt Padlewski. W kwiet- Najstarsza wzmianka o miejscowości pocho- niu do dworu przybyli trzej dowódcy oddzia³u dzi z 1375 r. Pierwotnie jej nazwa brzmia³a Ko- powstañczego. Dwór zosta³ okr¹¿ony przez synino. W XV w. nale¿a³a do Kryskich h. Praw- trzy roty piechoty rosyjskiej i 150 kozaków. dzic, a nastêpnie do braci Krzysztofa z Kêpy Powstañcy bronili siê do koñca, strzelaj¹c i S¹dka z Kosmaczewa h. Jastrzêbiec. Przez kil- z ganku do atakuj¹cych kozaków. Stacjonuj¹cy ka pokoleñ wieś dziedziczyli ich potomkowie w lesie kosemiñskim oddzia³ nic nie wiedzia³ Kêpscy i Kosmaczewscy. Później wielokrotnie o stoczonej potyczce. zmieniali siê jej w³aściciele. Do Kosemina na- W XIX w. utworzono gminê Kosemin. Póź- le¿a³y niezamieszka³e tereny po³o¿one w oko- niej jej siedziba znajdowa³a siê w Zawidzu. licy, kolonizowane prawdopodobnie dopiero W latach 1954–1972 funkcjonowa³a gromada w koñcu XVIII w., na których powsta³y nowe Kosemin. Jedyn¹ pami¹tk¹ nawi¹zuj¹c¹ do hi- miejscowości, wśród nich kompleks wiosek storii wioski jest wiatrak zbudowany w 2. po³. o wspólnej nazwie Jaworowo z dodatkowym XIX w. W latach 70. XX w. zosta³ przerobiony określeniem (Lipa, K³ódź i in.). na m³yn elektryczny. Na dwóch koñcach wsi W kosemiñskim dworze, którego ju¿ nie stoj¹ ciekawe obiekty ma³ej architektury sa- ma, mia³y miejsce wydarzenia zwi¹zane z po- kralnej: kapliczka i krzy¿.

76 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 7676 22014-01-03014-01-03 11:09:2711:09:27 Kurowo (gmina Gozdowo)

98

99

100 101

98 Kurowo. Wnętrze kościoła 99 Kurowo. Figura Matki Bożej przed kościołem 100 Lisice-Folwark. Cmentarz epidemiczny z ustawionym dawnym krzyżem pochodzącym z wieży kościoła para- fi alnego w Kurowie 101 Kurówko. Nowatorski projekt artystyczny „kapliczka”

urowo le¿y 10 km na po³udnie od Sierpca, ³ów szlacheckich z Kurowa przyjêli nazwiska Kprzy szosie prowadz¹cej do P³ocka przez od innych swych posiad³ości, natomiast na- Gozdowo. Pierwsza wzmianka o miejscowo- zwiskiem Kurowskich określano dziedziców ści pochodzi z 1348 r., kiedy to biskup p³ocki Kurówka. Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e wystêpu- potwierdzi³ istniej¹c¹ tu ju¿ wcześniej parafi ê. j¹ce dośæ czêsto to nazwisko mo¿e pochodziæ Wioska by³a w³asności¹ szlacheck¹, podob- sk¹din¹d, gdy¿ s¹ liczne miejscowości o na- nie jak s¹siednie Kurówko (zwane wówczas zwie Kurowo b¹dź Kurów. Przez wieki dzia³y Kurowo-Pianki). W³aściciele drobnych dzia- niewielkiej wioski Kurowo nale¿a³y do ró¿-

Powiat sierpecki 77

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 7777 22014-01-03014-01-03 11:09:2811:09:28 nych rodzin, zmieniaj¹c wielokrotnie swoich wioski Krasino. Dzisiaj t¹ nazw¹ określa siê je- w³aścicieli. dynie niewielkie wzgórze, na którym zlokalizo- Parafi i s³u¿y³y kolejne drewniane kościo³y. wano przed wiekami wczesnośredniowieczny Obecny murowany w stylu eklektycznym zosta³ cmentarz. zbudowany w latach 1884–1886 wg projektu Lu- Do Kurowa przylega wioska Ostrowy, w której dwika Gos³awskiego. We wnêtrzu na szczególn¹ znajduje siê szko³a podstawowa, gdzie w aktyw- uwagê zas³uguje witra¿ pe³ni¹cy funkcjê g³ów- ny sposób prowadzone s¹ zajêcia zwi¹zane z po- nego obrazu nastawy o³tarza. Przedstawia on znawaniem atrakcji „Ma³ej Ojczyzny”. Ucznio- Niepokalane Poczêcie Najświêtszej Marii Pan- wie zapoznaj¹ siê z prac¹ czêsto przebywaj¹cych ny. Witra¿ zosta³ wykonany na zamówienie pro- tu archeologów. boszcza ks. Józefa Salwowskiego ok. 1910 r. i jest O rozrodzonej tu niegdyś drobnej szlachcie efektem inspiracji obrazem Bartolomé Estebana ponad 100 lat temu odnotowano tak¹ legendê: Murilla (ok. 1678 r.). Dwa boczne o³tarze o cha- Dawno, dawno temu nad okolicami Sierpca rakterze neogotyckim ³adnie komponuj¹ siê przelatywa³ diabe³. Niós³ ogromny wór nape³- z wnêtrzem świ¹tyni. Na odpust odbywaj¹cy niony szlacht¹. Ściśniêci i st³amszeni szlachci- siê w świêto patronów parafi i świêtych Piotra ce zaczêli siê ze sob¹ droczyæ i szamotaæ. A ¿e i Paw³a (29 czerwca) przybywa do Kurowa wielu byli wyj¹tkowo swarliwi, szamotanina stawa³a pielgrzymów z s¹siednich parafi i. siê coraz wiêksza, a¿ worek tego nie wytrzyma³. Na cmentarzu przykościelnym zachowa³y siê Z rozdartego wora wysypa³a siê wiêkszośæ jego zabytkowe nagrobki, m.in. Zachariasza Taba- zawartości. Diabe³ usi³owa³ ich wy³apaæ i po- czyñskiego (zm. 1851 r.), dzier¿awcy Kurowa, zbieraæ. Na niewiele siê to zda³o. Wiêkszośæ je- Cypriana Umiñskiego (zm. 1888 r.), dziedzica gomościów wyj¹tkowo ruchliwa rozpierzch³a Smorzewa, i Bronis³awy ze Zglinickich Wie- siê. Diabe³ musia³ z nich zrezygnowaæ. Zatem chowskiej (zm. 1884 r.), ¿ony w³aściciela folwar- oddali³ siê z niewielk¹ czêści¹ transportu. ku w Wilkowie. Uratowani szlachcice za³o¿yli mnóstwo Na cmentarzu parafi alnym znajduje siê wie- drobnych wiosek. S¹ to po³o¿one w parafi ach le nagrobków z prze³omu XIX i XX w., w tym kurowskiej, gozdowskiej, bo¿ewskiej i mochow- ziemian i rolników wywodz¹cych siê z drobnej skiej Zglenice, ¯óltowa, Brudnice, Czachoro- miejscowej szlachty: Ligowskich, Dobrzenie- wa, Sulkowa i inne. Ich potomkowie szybko siê ckich, Koziorowskich, Zglinickich, Kokoszczyñ- rozmna¿ali i by³o szlachty coraz wiêcej, a ziemi skich i in. Uwagê zwraca nagrobek z krzy¿em nie przybywa³o. Dzielili swoje wioski na coraz wmontowanym w du¿y granitowy g³az. Stoi mniejsze czêści. Tak licznie rozrodzona w nich on na mogile Franciszka Tarczyñskiego (zm. szlachta nosi³a nazwiska Zglenickich, ¯ó³tow- 1900 r.), nauczyciela z P³ocka i archeologa pro- skich, Brudnickich, Czachorowskich, Sulkow- wadz¹cego badania w niedalekim Romatowie. skich itd. Do dzisiaj nazwiska te spotykamy Kilkaset metrów od Kurowa na terenie na- w okolicach Sierpca, a nikt nie pamiêta jak ich le¿¹cym do wioski Lisice-Folwark jest po³o- przodkom uda³o siê uciec z diablego worka. ¿ony cmentarz epidemiczny. Spoczêli na nim W Kurowie w 1924 r. zosta³a za³o¿ona stra¿ zmarli zapewne na cholerê. Na cmentarzu tym po¿arna. w 2011 r. ustawiono na wykonanym z kamieni Na po³udnie od Kurowa le¿y Kurówko. Przez postumencie kuty ¿elazny krzy¿, który niegdyś wieki mia³o ró¿nych w³aścicieli, od Kurowskich znajdowa³ siê na wie¿y kościo³a. poczynaj¹c do Micha³a Chruścickiego w okresie W Kurowie i w okolicy jest kilka stanowisk miêdzywojennym. Ostatnio sta³o siê znane ze archeologicznych, na których w ci¹gu ostatnie- wzglêdu na realizowane tu prace i projekty po- go wieku prowadzono wielokrotnie badania. chodz¹cego st¹d m³odego artysty Daniela Ry- Świadcz¹ one o dawnym osadnictwie i zasiedle- charskiego. W 2012 r. zosta³ zrealizowany nowa- niu tej ziemi. Wykopaliska prowadzono w Ro- torski projekt artystyczny „kapliczka”. W tych matowie, Kurowie, a niedawno w Smorzewie dzia³aniach bior¹ udzia³ mieszkañcy wioski, co na terenie dawniej istniej¹cej tu niewielkiej sprzyja konsolidacji lokalnej spo³eczności.

78 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 7878 22014-01-03014-01-03 11:09:3111:09:31 Kwaśno (gmina Sierpc)

102 103

102 Dwór rodziny Preissów 103 Młyn wodny

est to niewielka wioska po³o¿ona nad Skrw¹ Obecnie mo¿emy podziwiaæ usytuowany Jodnotowana ju¿ w XVI w. Le¿y 3 km od w piêknym otoczeniu zespó³ m³yñski. Zosta³ Sierpca przy szosie prowadz¹cej do Ligowa. on zbudowany przez rodzinê Preussów. Na Ju¿ w XVIII w. funkcjonowa³ tu m³yn wodny. wyspie po³o¿onej miêdzy naturalnym kory- W czasie powstania styczniowego przez lasy tem Skrwy i m³ynówk¹ znajduje siê muro- nale¿¹ce do Kwaśna wycofywali siê powstañ- wany dom dawnych w³aścicieli wzniesiony cy po walkach pod Choczniem i ¯urawinem. w XIX w. w stylu typowego dworu. Wejście do W 2. po³. XIX w. m³yn sta³ siê w³asności¹ Ka- niego prowadzi przez piêtrowy ganek wsparty rola Edwarda Preussa (Preissa) pochodz¹cego na czerech fi larach. Obecnie jest zamieszka³y z G¹bina. Jego rodzina wywodzi³a siê z Nie- przez lokatorów. Do dzisiaj funkcjonuje m³yn. miec z Neustadt-Eberswalde. Byli w³aściciela- Jest murowany z ceg³y. Zapory reguluj¹ce prze- mi m³yna do 1945 r. p³yw wody dodaj¹ uroku temu miejscu.

Powiat sierpecki 79

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 7979 22014-01-03014-01-03 11:09:3111:09:31 Lelice (gmina Gozdowo)

104 105

104 Drewniany dwór w Lelicach 105 Kościół fi lialny w Lelicach

iejscowośæ le¿y 16 km od Sierpca przy za³o¿ony w 1. po³. XIX w. ze szpalerami drzew, Mszosie nr 560 prowadz¹cej do Bielska rozleg³¹ polan¹, stawem z zadrzewion¹ wysp¹. (i dalej do P³ocka). Pierwszy raz zosta³a od- Spotkamy tu okazy starych drzew (d¹b, mo- notowana w 1305 r. W 1436 r. od Miko³aja ze drzewie) oraz potê¿ny g³az narzutowy. Stêpowa wioskê kupi³ Zawisza z D³u¿niewa Przed budynkiem szko³y podstawowej i Kondrajca h. Do³êga. By³ protoplast¹ zamo¿- wzniesiono pomnik upamiêtniaj¹cy pomor- nej rodziny D³u¿niewskich. On, jak jego syn dowanych w czasie II wojny światowej miesz- Zawisza i wnuk równie¿ Zawisza, pe³nili wy- kañców Lelic i okolicznych miejscowości. sokie funkcje na Mazowszu za czasów ksi¹¿ê- W tym miejscu w 1942 r. Niemcy w odwecie cych i później po w³¹czeniu ksiêstwa do Króle- za zabicie dwóch ¿andarmów we wsi £ysa- stwa Polskiego. D³u¿niewscy byli przez blisko kowo przeprowadzili ob³awê i aresztowali 18 dwa wieki w³aścicielami Lelic oraz s¹siednie- osób wg sporz¹dzonej listy. Wiêkszośæ z nich go niewielkiego Zbójna. Później najd³u¿ej straci³a ¿ycie. dziedzicami byli Karnkowscy. Od 1879 r. do Od XIX w. do 1954 r. funkcjonowa³a gmina II wojny światowej dobra te nale¿a³y do Goś- Lelice, a nastêpnie do 1972 r. znajdowa³a siê cickich, z których Kazimierz (zm. 1930 r.) by³ tu siedziba gromady. in¿ynierem rolnikiem, absolwentem Sorbony. Rozwijaj¹ca siê miejscowośæ oraz s¹sia- W koñcu XIX w. Gościccy zbudowali drew- duj¹ce z ni¹ odleg³e od kościo³a parafi alnego niany dwór konstrukcji zrêbowej, oszalowany. potrzebowa³y w³asnego miejsca modlitwy. Jest to obiekt parterowy z piêtrowymi wystaw- W latach 1986–1990 wzniesiono murowany kami zwieñczonymi trójk¹tnymi szczytami na z ceg³y kośció³ fi lialny pw. Podwy¿szenia Krzy- osi. Od strony ulicy wystawka ma loggie o po- ¿a Świêtego wg projektu Kazimierza Badow- dziale kolumienkowym. Po wojnie w budynku skiego i Ignacego Plackowskiego. by³y mieszkania dla kilku rodzin, znajdowa³ W pobliskim Zbójnie tu¿ przy ³uku szosy siê tu wiejski ośrodek zdrowia, a nastêpnie bi- znajduje siê pomnik upamiêtniaj¹cy akcjê blioteka i klub rolnika. Obecnie jest zamkniê- przeprowadzon¹ w tym miejscu 10 sierpnia ty i nieu¿ywany, co powoduje jego destrukcjê. 1910 r. przez Organizacjê Bojow¹ PPS „Frak- Obok znajduje siê park krajobrazowy (6,3 ha) cja Rewolucyjna” pod dowództwem Francisz-

80 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 8080 22014-01-03014-01-03 11:09:3311:09:33 106

106 Zbójno. Pomnik upamiętniający akcję zbrojną PPS Frakcja Rewolucyjna z 1910 r.

ka Gibalskiego. Bojówka dokona³a napadu na ny i piêciu ch³opów zabranych na podwody. konwój pocztowy. Zginê³o 18 ¿o³nierzy ochro- £upem pad³o oko³o pó³ miliona rubli.

Powiat sierpecki 81

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 8181 22014-01-03014-01-03 11:09:3511:09:35 Ligowo (gmina Mochowo)

107 108

107 Fasada kościoła 108 Neogotyckie wnętrze kościoła

ioska le¿y 14 km na po³udniowy za- wykona³ w 1930 r. W³adys³aw Drapiewski. Wchód od Sierpca i 8 km od Mochowa. Przedstawiono na niej m.in. Świêt¹ Rodzinê Miejscowośæ jest znana ju¿ od XIV w. Dzie- oraz Matkê Bosk¹ Królow¹ Polski w otoczeniu dziczy³a tu przez wieki drobna szlachta u¿y- świêtych Polaków. Na witra¿ach pokazano waj¹ca kilkunastu przydomków, wśród nich: równie¿ świêtych zwi¹zanych z Polsk¹. Jest Brzuszko, Czech, Giza, Krzan, Pika, R¿ysko, zatem w tym kościele zawarty bogaty przekaz Wróbel. Ligowscy nale¿eli do dwóch ró¿nych dotycz¹cy historii Polski i polskiego kościo- rodów. Czêśæ by³a herbu Jastrzêbiec, a czêśæ ³a. W przedsionku znajduj¹ siê tablice upa- herbu Lubicz. Do rodu Lubiczów nale¿eli tak- miêtniaj¹ce bpa Czes³awa Kaczmarka, trzech ¿e dziedzice z s¹siednich wiosek: Chocieñscy braci ksiê¿y Ma³kiewiczów oraz kolejnych z Chocienia (dzisiaj Choczeñ), Kokoszczyñscy proboszczów kieruj¹cych parafi ¹ w XX w. Cze- z Kokoszczyna i Śniechowscy ze Śniechów. s³aw Kaczmarek (1895–1963) spêdzi³ w miej- W centrum wsi wznosi siê z daleka widocz- scowej parafi i dzieciñstwo. Zosta³ ksiêdzem, ny okaza³y kośció³ parafi alny. Parafi ê erygo- a od 1938 r. by³ bpem kieleckim. W czasach wa³ w 1388 r. bp Ścibor. Kolejne kościo³y pw. stalinowskich by³ wiêziony i prześladowany. św. Mateusza by³y obiektami drewnianymi. Przed fasad¹ kościo³a na wysokim postumen- Obecny murowany neogotycki zosta³ wybu- cie zbudowanym z kamieni ustawiono fi gurê dowany w latach 1906–1913. W neogotyckim Chrystusa. W pobli¿u znajduje siê pomnik o³tarzu g³ównym umieszczono obrazy Zwia- poświêcony ofi arom II wojny światowej. Na stowania Pañskiego i Świêtego Mateusza oraz postumencie z granitowych p³yt umieszczo- rzeźby świêtych Andrzeja Boboli i Wojciecha. no rzeźbê or³a w koronie podrywaj¹cego siê do O³tarze boczne z XIX w. o charakterze baroko- lotu. wym pochodz¹ ze starego kościo³a. Nawi¹zu- Zwiedzaj¹c Ligowo warto udaæ siê na miej- j¹ca do stylu neogotyckiego ambona piêknie scowy cmentarz parafi alny usytuowany na wpisuje siê we wnêtrze kościo³a. Polichromiê wschodnim skraju wsi. Jest on najciekawszy

82 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 8282 22014-01-03014-01-03 11:09:3611:09:36 109 110

109 Pomnik na grobie powstańców poległych w bitwie pod Koziołkiem 110 Pietà na grobie rodziny Jagodzińskich

z wiejskich nekropolii w powiecie. Znajduj¹ce sa ustawionego na wysokim postumencie. siê tu nagrobki s¹ wykonane przez dobre fi r- Spoczywaj¹ tu trzej bracia, ksiê¿a Ma³kiewi- my kamieniarskie. Wiêkszośæ interesuj¹cych czowie – Ignacy, Józef i Stanis³aw. Du¿y gro- obiektów jest usytuowana przy g³ównej alej- bowiec ozdobiony granitowym pomnikiem ce oraz w kwaterach po³o¿onych na prawo od jest miejscem spoczynku osób z rodziny Ma- niej. Po przejściu kilkudziesiêciu kroków war- lanowskich. Z m³odszego pokolenia spoczy- to zwróciæ uwagê na pomnik przedstawiaj¹cy waj¹ m.in. Eugeniusz i Wac³aw, nauczyciele p³acz¹cego anio³a opartego o krzy¿. Postawio- polegli w we wrześniu 1939 r. Korzeni tej no go dla Piotra Józefa Dziarkowskiego (1913– rodziny nale¿y szukaæ w niedalekim Malano- 1933), naczelnika Stowarzyszenia M³odzie¿y wie. Warto zwróciæ uwagê na nagrobek wysta- Polskiej Mêskiej w Ligowie. Umieszczono na wiony dla rodziny Jagodziñskich. Jest na nim nim wierszowan¹ sentencjê: umieszczona piêkna rzeźba – pietà. Kamien- Pod stropami niebios zawis³a ma dusza ny pomnik w kszta³cie obelisku stoj¹cego na Bogu j¹ oddaæ musia³em, g³azach, pomalowany na czarno upamiêtnia Choæ serce rwa³o siê do ¿ycia Józefa Kaczmarka (1867–1924), m³ynarza To jednak Boga wiêcej kocha³em. z Kukowa, i jego ¿onê Franciszkê Bronis³awê Na grobie Gieryszewskich, na stosie z g³a- z Rogieñskich, rodziców bpa Czes³awa Kacz- zów, stoi pomnik wyobra¿aj¹cy Chrystusa marka. Skrêciwszy w prawo dochodzimy do dźwigaj¹cego krzy¿. Na uwagê zas³uguje sześciu mogi³ Polaków pomordowanych przez równie¿ pomnik przedstawiaj¹cy Chrystu- hitlerowców w koñcu wojny. Najwiêksza tra-

Powiat sierpecki 83

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 8383 22014-01-03014-01-03 11:09:3811:09:38 111

111 Okazały kościół widoczny w panoramie wsi

gedia dotknê³a ¯órawskich, m³ynarzy z Roki- w nowy pomnik zbudowany w 2013 r. Pocho- cia, z której zamordowano piêæ osób. Spróbuj- wano tu powstañców poleg³ych w potyczce my jeszcze znaleźæ nagrobek upamiêtniaj¹cy pod Kozio³kiem 16 kwietnia 1863 r. Stacjo- Andrzeja Winnickiego (zm. 1885 r.), na któ- nuj¹cy w okolicznym lesie oddzia³ powstañ- rym mo¿na przeczytaæ napis umieszczony na czy pod dowództwem Teofi la Jurkowskiego przytwierdzonej do ¿eliwnego krzy¿a tablicy zosta³ zaatakowany przez wojsko rosyjskie wyjaśniaj¹cej dramaturgiê wydarzeñ wyni- prawdopodobnie poinformowane przez szpie- kaj¹c¹ z rozstania najbli¿szych: Pami¹tkê tê ga. Zginê³o 17 powstañców, a wśród nich ka- poświêca ojcu syn który przyby³ po 11 latach pelan oddzia³u ks. bernardyn Augustyn Ry- roz³¹ki z Kaukazu do rodzinnego kraju i nie markiewicz. Proboszcz ligowski, ks. Ignacy zasta³ ju¿ ojca przy ¿yciu. Z ty³u cmentarza Ma³kiewicz zorganizowa³ im patriotyczny znajduje siê mogi³a powstañców stycznio- pogrzeb. wych w kszta³cie du¿ego grobowca. Sta³ na Ligowo w latach 1921–1954 by³o siedzib¹ niej okaza³y ¿eliwny pomnik z rzeźb¹ Matki gminy, wcześniej zwan¹ gmin¹ Osiek (nale¿¹- Boskiej bêd¹cy piêknym przyk³adem sztuki c¹ do pow. lipnowskiego). W latach 1954–1972 odlewniczej. Rzeźba ta zosta³a wmontowana funkcjonowa³a tu gromadzka rada narodowa.

84 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 8484 22014-01-03014-01-03 11:09:3911:09:39 Łukomie (gmina Rościszewo)

112 113

112 Drewniany kościół pw. św. Katarzyny 113 Pomnik nagrobny Marii Gizińskiej

ukomie jest wiosk¹ piêknie po³o¿on¹ nad to obiekt orientowany, trzynawowy, konstruk- £Skrw¹ na jej dobrzyñskim brzegu, 10 km cji zrêbowej, oszalowany. Na szczególn¹ uwagê na pó³noc od Sierpca. Przyje¿d¿aj¹c od Sierp- zas³uguje późnogotycki krucyfi ks z pocz¹tku ca, tu¿ za Borowem dostrze¿emy po lewej stro- XVI w. umieszczony na belce têczowej. Wiêk- nie (szczególnie jesienno-zimow¹ por¹) po³o- szośæ wyposa¿enia kościo³a pochodzi z XVIII ¿ony wśród drzew za Skrw¹ drewniany kośció³ i XIX w. Nad wejściem do kościo³a we wnêce pw. św. Katarzyny. Pierwsza źród³owa wzmian- zakoñczonej ³ukowo ustawiono fi gurkê Matki ka o wiosce pochodzi z 1448 r. Natomiast ju¿ Bo¿ej Skêpskiej. Pod koniec XVIII w. parafi ê wcześniej istnia³a miejscowośæ i zlokalizowa- powiêkszono, przy³¹czaj¹c do niej kilka wio- na w niej parafi a. Świadczy o tym dokument sek z parafi i sierpeckiej oraz rościszewskiej. z 1509 r. wystawiony przez Dobies³awa z Dyb- Wspomniana rodzina Kampenhausenów lina, ³owczego dobrzyñskiego, w którym jest wywodzi siê z Infl ant, a Jan Micha³, urodzony informacja o tym, ¿e kośció³ ten by³ uposa¿ony 17 września 1680 r. w Rydze, by³ szwedzkim przez jego przodków. Parafi a by³a ma³a, jedno- ¿o³nierzem i dos³u¿y³ siê stopnia kapitana. wioskowa. Obecny kośció³ zosta³ ufundowany W 1705 r. (albo w 1709 r.) wst¹pi³ do wojska w 1761 r. przez £ucjê-Mariê Kampenhauseno- polskiego. Pocz¹tkowo by³ rotmistrzem cho- w¹ w miejsce poprzedniego, zniszczonego. Jest r¹gwi pancernej, nastêpnie awansowa³, ju¿

Powiat sierpecki 85

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 8585 22014-01-03014-01-03 11:09:4111:09:41 114

114 Młyn wodny na Skrwie

w 1710 r. zosta³ komendantem twierdzy w Ka- Na uwagê zas³uguje cmentarz parafi al- mieñcu Podolskim. W 1720 r. zosta³ genera- ny po³o¿ony na wschód od Skrwy. Na koñcu ³em-majorem wojsk koronnych, a w 1722 r. alejki zlokalizowane s¹ groby rodziny Giziñ- otrzyma³ urz¹d podkomorzego parnawskiego skich. Spoczywaj¹ tu Teodozjusz Antoni (zm. (ca³kowicie ju¿ tytularny, gdy¿ ta czêśæ Inf- 1910 r.), syn Antoniego, w³aściciel maj¹tku lant od 100 lat nie nale¿a³a do Rzeczypospo- £ukomie i jego ¿ona El¿bieta ze Skuszewiczów litej). W 1728 r. zosta³ w³aścicielem £ukomia. (zm. 1932 r.). Spoczywa tu tak¿e Jan Wojciech Przez kolejne lata zgromadzi³ w swoich rêkach (zm. 1946 r.), syn Teodozjusza, in¿ynier tech- rozleg³e w³ości w okolicach Sierpca. ¯onaty nologii, który przej¹³ maj¹tek po ojcu i uda³o by³ z £ucj¹ Mariann¹ Dessier. To ona ju¿ po mu siê tam przetrwaæ wojnê i pocz¹tek w³a- śmierci mê¿a (1742) ufundowa³a nowy koś- dzy komunistycznej u boku córki Marii, oraz ció³ w £ukomiu. Potomkowie Jana Micha³a jego ¿ona Bronis³awa z Marchandów. Osobny jeszcze przez kilkadziesi¹t lat w³adali odzie- pomnik ma Maria (zm. 1904 r.), córka Teodo- dziczonymi dobrami, dziel¹c je miêdzy siebie zjusza. Umieszczona jest na nim wierszowana i stopniowo wyprzedaj¹c. Oko³o 1789 r. wnuk sentencja: Jana Micha³a Robert sprzeda³ £ukomie Józefo- Cztery rośliny przez Boga zasiane wi Maciejowi Na³êczowi, chor¹¿emu dobrzyñ- ¯ywi³o sob¹ to serce kochane: skiemu. Mi³ośæ bez granic, pracê bez wytchnienia, W 1. po³. XIX w. w³aścicielami £ukomia Szlachetne myśli i wielkie cierpienia. by³ Antoni Giziñski, a nastêpnie jego po- Upamiêtniono jeszcze na nowszej tab- tomkowie. Po nich zachowa³ siê drewnia- licy Stanis³awa Jana Teodozjusza (zm. ny dwór konstrukcji zrêbowej. W latach 2 IX 1939 r.), syna Jana, poleg³ego pod Me³- 1954−1972 by³ wykorzystywany dla potrzeb nem, oraz Zdzis³awa Wysockiego, adwokata administracji, znajdowa³a siê tu siedziba z P³ocka, zmar³ego w obozie hitlerowskim Gromadzkiej Rady Narodowej. Obecnie jest w 1940 r., mê¿a Anny, córki Teodozjusza. w rêkach prywatnych. Kilka lat temu doko- Na Skrwie znajduje siê m³yn, który jest nano jego czêściowej rewaloryzacji. Otoczo- obiektem murowanym wzniesionym w miej- ny jest parkiem. scu istniej¹cych tu wcześniej m³ynów.

86 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 8686 22014-01-03014-01-03 11:09:4211:09:42 Miłobędzyn (gmina Sierpc)

115 116

115 Dwór 116 Już nieistniejąca dawna kapliczka i jej kopia

iejscowośæ graniczy z Sierpcem. Naj- wano w nim biuro oraz osiedlono pracowni- Mlepiej dojechaæ do niej z miasta ul. ków PGR. Obecnie jest w rêkach prywatnych Mi³obêdzk¹. Najstarsz¹ wzmiankê o wiosce i wymaga remontu. W pobli¿u dworu znajduje zapisano w 1418 r. Nazwê sw¹ wywodzi od siê du¿y staw, a z drugiej strony park krajobra- staropolskiego imienia Mi³ob¹d. W XV w. zowy. Ca³y teren wraz z zabudowaniami go- w³aścicielami wsi byli rycerze wywodz¹cy spodarczymi jest ogrodzony i niedostêpny do siê z Chamska h. Jastrzêbiec. W nastêp- zwiedzania. nym wieku nale¿a³a do Walentego, który Na pograniczu dawnego maj¹tku i wioski by³ protoplast¹ Mi³obêdzkich h. Ślepowron. stoi murowana z ceg³y kapliczka z fi gur¹ Mat- W XVII w. czêści wioski od rozrodzonych ki Bo¿ej. Zbudowano j¹ w 2009 r. jako kopiê Mi³obêdzkich przechodzi³y do T³ubickich. istniej¹cej tu starej kapliczki. Ustawiono j¹ W kolejnych wiekach wielokrotnie zmienia- kilka metrów dalej od skrzy¿owania dróg, aby li siê w³aściciele, a¿ w 1883 r. naby³ maj¹tek u³atwiæ przejazd w tym miejscu. Obok rośnie licz¹cy ok. 229 ha gruntów Edmund Bu- d¹b bêd¹cy pomnikiem przyrody. W środku kowski. Jego syn Nikodem Antoni posiada³ wsi stoi krzy¿ epidemiczny (karawaka) wznie- maj¹tek do II wojny światowej. Porucznik siony zapewne w XIX w. Tadeusz Bukowski, syn Antoniego, by³ wiê- W Mi³obêdzynie w 1839 r. urodzi³ siê Emi- ziony w Starobielsku i w 1940 r. zosta³ za- lian Konopczyñski, syn nauczyciela ludowego. mordowany w Charkowie. Wiêkszośæ ¿ycia jednak spêdzi³ w Warszawie. Zachowa³ siê zespó³ dworski przez kilka- By³ zas³u¿onym pedagogiem i autorem arty- dziesi¹t lat bêd¹cy w rêkach Pañstwowego Go- ku³ów i podrêczników. Zmar³ w 1911 r. Jedna spodarstwa Rolniczego. Dwór murowany z ce- z ulic w Warszawie nazwana jest jego nazwi- g³y zosta³ zbudowany ok. po³. XIX w. Od frontu skiem. Jest on równie¿ patronem znajduj¹cego ma ganek z kolumnami. Po wojnie zlokalizo- siê w jej pobli¿u Zespo³u Szkó³ nr 22.

Powiat sierpecki 87

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 8787 22014-01-03014-01-03 11:09:4311:09:43 Mochowo (siedziba gminy)

117

118

119 120

117 Drewniany kościół pw. św. Marcina (fasada) 118 Ołtarz główny 119 Ołtarz boczny 120 Witraż przedstawiający św. Marcina, patrona parafi i

ieś Mochowo le¿y 13 km na po³udnie w 1383 r. Pochodzi od nazwy osobowej Moch, Wod Sierpca przy szosie nr 541 wiod¹- która by³a zdrobnieniem staros³owiañskiego cej do Dobrzynia nad Wis³¹. Nazwa miejsco- imienia typu Mojmir b¹dź Mojs³aw. Miejsco- wości po raz pierwszy zosta³a odnotowana wośæ ma zapewne odleg³¹ metrykê. Świadcz¹

88 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 8888 22014-01-03014-01-03 11:09:4511:09:45 o tym znaleziska archeologiczne z okolicy, skiem. Bra³ udzia³ w insurekcji kościuszkow- a po³o¿enie przy trakcie by³o dogodnym miej- skiej, nastêpnie w kampanii napoleoñskiej scem do powstania osady. Przyjmuje siê, ¿e dos³u¿y³ siê stopnia genera³a, a po 1815 r. s³u- ju¿ w XIV w. istnia³a tu parafi a, aczkolwiek ¿y³ w armii Królestwa Polskiego, bra³ udzia³ pierwsza wzmianka o niej odnosi siê dopiero w powstaniu listopadowym. Zmar³ na zes³a- do 1448 r. W koñcu XV w. w³aścicielem wioski niu w 1842 r. Jego zwi¹zek z tancerk¹ ch³op- by³ Szczepan ze Szczytna, kasztelan p³ocki. skiego pochodzenia by³ podwójnym mezalian- Później dziedziczy³y tu ró¿ne rodziny, wśród sem, zreszt¹ ukrywanym w rodzinie. W koñcu nich w XVI i XVII w. Grabscy. Jedynym śladem XVIII w. Mochowo przesz³o w rêce rodziny po którejś z rodzin w³aścicieli, która przyjê³a Zaleskich. W XIX w. stosunki w³asnościowe nazwisko Mochowscy, jest informacja o ufun- podlega³y kolejnym zmianom. dowaniu obecnego kościo³a w 1684 r. przez Szkolnictwo w XIX w. tworzy³o siê z powa¿- Marcina Mochowskiego. Prawdopodobnie ro- nymi oporami, ale w 1910 r. powsta³a szko³a dzina wymar³a, poniewa¿ co najmniej od po- elementarna. W 1912 r. utworzono Ochotni- cz¹tków XVIII w. dziedzicami Mochowa byli cz¹ Stra¿ Po¿arn¹. W XIX w. i w okresie miê- ¯ó³towscy h. Ogoñczyk. Ich gniazdem by³o dzywojennym Mochowo nale¿a³o do gminy s¹siednie ¯ó³towo. Rodzina bardzo rozga³êzi- Lisewo. Od 1954 r. by³o siedzib¹ gromady, a od ³a siê i rozprzestrzeni³a poza Mazowsze. Ga- 1973 r. jest siedzib¹ w³adz gminy. ³¹ź, która osiad³a w Wielkopolsce, otrzyma³a Interesuj¹cym zabytkiem wioski jest koś- w 1840 r. tytu³ hrabiowski. Z ga³êzi posiadaj¹- ció³ pw. św. Marcina ze wspomnianej fundacji cej Mochowo ostatnim ¯ó³towskim by³ Teofi l, Marcina Mochowskiego. Jest to drewniany którego syn Edward zwi¹za³ swoje ¿ycie z woj- obiekt konstrukcji zrêbowej, oszalowany z po-

121

121 Dwór

Powiat sierpecki 89

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 8989 22014-01-03014-01-03 11:09:4911:09:49 122 123

122 Figura św. Jana Nepomucena 123 Figura Chrystusa

zornymi boniami. Obecn¹ okaza³¹ dwuwie- dze wiod¹cej do Rumunków Mochowskich. ¿ow¹ fasadê znajduj¹c¹ siê od strony wschod- Dzisiaj tylko kapliczka Matki Boskiej ze sto- niej, skomponowan¹ na wzór klasycystycznej sown¹ tablic¹ upamiêtnia to miejsce. Zapewne architektury monumentalnej, otrzyma³ za- jego niewielki obszar sk³oni³ parafi ê do utwo- pewne podczas restaurowania w 1876 r. Wnê- rzenia w koñcu XIX w. nowego cmentarza przy trze podzielone jest na trzy nawy, gdzie bocz- drodze prowadz¹cej do P³ocka. Znajduje siê tam ne oddzielone s¹ od g³ównej parami s³upów. kilka interesuj¹cych nagrobków. Najciekaw- Wystrój kościo³a jest w przewadze barokowy sze nale¿¹ do ksiê¿y Augustyna Wa³ajtysa (zm. z XVIII w. W o³tarzu g³ównym umieszczono 1909 r.) pochodz¹cego z okolic Mariampola na obraz Matki Boskiej Śnie¿nej (z XVII w.) w ko- Litwie, Feliksa Kozarzewskiego (zm. 1897 r.) szulce ze srebrnej blachy oraz rzeźby świêtych oraz usytuowanego obok, bez tablicy z inskryp- Stanis³awa i Wojciecha po bokach oraz Walen- cj¹, a jedynie z wyrzeźbionymi symbolami ozna- tego i Szczepana w zwieñczeniu. Na zasuwie czaj¹cymi stan kap³añski – stu³ê, biret i kielich. o³tarza znajduje siê obraz św. Wincentego Fer- Zawsze szczególnie wzruszaj¹ groby dzieci, jak reriusza. W lewym o³tarzu bocznym – rzeź- np. zwieñczony niewielkim pomniczkiem upa- ba św. Jana Nepomucena, a w prawym – św. miêtniaj¹cy niespe³na dziewiêcioletniego Kazia Barbary. W kaplicy bocznej znajduje siê kopia Rościszewskiego (zm. 1904 r.). Na cmenta- obrazu Matki Bo¿ej ¯urawiñskiej nawi¹zuj¹ca rzu znajduje siê kilka grobów cz³onków rodzin do jej kultu w kościele fi lialnym w ¯urawinie drobnej szlachty rozsianej licznie w okolicznych na terenie parafi i mochowskiej. wioskach, m.in. groby Sulkowskich, Chyczew- Pierwszy cmentarz grzebalny po³o¿ony poza skich i Mieszkowskich. Niestety, rodzina zrobi- kościo³em na pó³noc od wsi za³o¿ono przy dro- ³a pomy³kê, odnawiaj¹c inskrypcjê na nagrobku

90 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 9090 22014-01-03014-01-03 11:09:5011:09:50 124 125

124 Grób ks. Augustyna Wałajtysa (zm. 1898) 125 Nagrobek Ziółkowskich

Mariana Mieszkowskiego, zmieniaj¹c niezbyt Uwagê zwracaj¹ przydro¿ne fi gury. Na za- wyraźnie wyciêt¹ datê śmierci „1913” na zupe³- chodnim skraju wsi stoi na wysokim s³upie lu- nie nieprawdopodobn¹ „1793”. dowa rzeźba św. Jana Nepomucena. Na skrzy- Pośród dawnej zabudowy wioski mo¿na ¿owaniu dróg przed Urzêdem Gminy z dala znaleźæ drewniany dwór wzniesiony w koñcu widzimy ustawion¹ na wysokim postumencie XIX w. W³aścicielem Mochowa by³ wówczas fi gurê Chrystusa. Zosta³a ona w 1903 r. ufun- Ryszard Sznabel. Na pocz¹tku XX w. wieś dowana przez Jana Bessera. stanowi³a w³asnośæ Edwarda Borawskiego, W Mochowie mieszka lokalny twórca Jerzy a w koñcu lat 20. Anasiewiczów. Nied³ugo Grzegorz Milewski. Rysuje i maluje obrazy przed wybuchem wojny w³aścicielami dwo- przedstawiaj¹ce kwiaty, miejscowe krajobrazy ru by³a rodzina Szmakfefer-Pr¹dzyñskich. Po i zabytki. Wydaje ozdabiane nimi kalendarze. wojnie dwór pozosta³ w ich posiadaniu i do Jest równie¿ autorem tomiku wierszy Mo- dziś stanowi w³asnośæ potomków tej rodziny. chowskie dzieci.

Powiat sierpecki 91

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 9191 22014-01-03014-01-03 11:09:5211:09:52 Osówka (gmina Sierpc)

126 127

126 Cmentarz ewangelicki – odnaleziony dawny krzyż cmentarny 127 Cmentarz ewangelicki – kwatera dziecięca

est to wioska po³o¿ona kilometr od szosy mieszkañcy opuścili miejscowośæ, w której Jprowadz¹cej z Sierpca do Torunia. W XV mieszka³o kilka pokoleñ ich przodków. Zosta- i XVI w. odnotowano w źród³ach historycznych ³y tylko nieliczne polskie rodziny. W opuszczo- licznych dziedziców nale¿¹cych do szlachty nych gospodarstwach osiedlono ludnośæ pol- zagrodowej. Przyjêli oni nazwisko Ossowscy. sk¹. Spowodowa³o to przerwanie miejscowej Czêśæ z nich u¿ywa³a herbu Do³êga. W XIX w. tradycji. Có¿ pozosta³o po dawnej historii? Za- w³aścicielami Osówki byli Pl¹skowscy h. chowa³o siê kilka przedwojennych budynków. Oksza. W latach 40. XIX w. osadzili na terenie Niestety, rozebrano dom modlitwy. Cmentarz wioski osadników pochodzenia niemieckiego zosta³ zdewastowany i stopniowo zarasta³ po- bêd¹cych wyznania ewangelickiego. Zmieni³o śród lasu. W 2009 r. m³odzie¿ z Liceum Ogól- to na ponad wiek krajobraz etniczny i religijny nokszta³c¹cego w Sierpcu i z grupy „Ultima okolicy. W wiosce powo³ano kantorat podle- Thule” rozpoczê³a rewaloryzacjê cmentarza. g³y pastorowi w Sierpcu. Wybudowano dom Uda³o siê wyodrêbniæ kilkadziesi¹t nagrob- modlitwy. Zorganizowano szko³ê. Dzia³a³a ków, niestety, bez inskrypcji nagrobnych. Nie- miejscowa orkiestra. Na skraju wsi za³o¿ono które groby zidentyfi kowano i umieszczono cmentarz. W styczniu 1945 r. dotychczasowi nowe tabliczki z danymi zmar³ych.

92 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 9292 22014-01-03014-01-03 11:09:5411:09:54 Piastowo (gmina Sierpc)

128 129

128 Dwór 129 Stara zabytkowa fi gura św. Wawrzyńca

ieś le¿y 5 km na po³udnie od Sierpca siê poprzez dziedziczenie po k¹dzieli b¹dź Wprzy szosie prowadz¹cej do P³ocka przez transakcje handlowe. W 1534 r. zosta³a ku- Gozdowo. Wioska przez wieki nazywa³a siê piona przez Andrzeja Sieprskiego, wojewodê Piastowo i pod tak¹ nazw¹ funkcjonuje do rawskiego. Od jego potomków (po k¹dzieli) dzisiaj. Dodany ofi cjalnie przymiotnik „stare” naby³ j¹ na pocz¹tku XVII w. Walenty Goślicki pojawi³ siê niedawno w celu odró¿nienia od h. Grzyma³a, kasztelan sierpecki. Ciekawost- powsta³ej na jej po³udniowym skraju wioski k¹ jest, ¿e jego renesansowy nagrobek znajdu- nazwanej Nowe Piastowo. je siê w kościele cystersów w Mogile (dzisiaj Nazwa wioski mo¿e wydawaæ siê intryguj¹- krakowska Nowa Huta), a nagrobek jego brata ca. Nie wystêpuje ona czêsto w Polsce. Prze- Wawrzyñca bpa poznañskiego, wybitnego pi- wa¿nie kojarzy nam siê z nasz¹ najwa¿niejsz¹ sarza politycznego, mo¿emy podziwiaæ w ka- dynasti¹. Pochodzi zapewne od nazwy osobo- tedrze poznañskiej. Poprzez Dorotê z Goślic- wej Piast. Jednak zbie¿nośæ z Piastem, legen- kich, ¿onê Adama Kad³ubowskiego przesz³o darnym przodkiem dynastii polskich w³ad- Piastowo na tê rodzinê. Byli oni herbu Belina, ców, jest tylko przypadkowa. wywodzili siê z Kad³ubowa po³o¿onego w hi- Przez wieki zmieniali siê w³aściciele Piasto- storycznej ziemi wyszogrodzkiej. wa. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1434 r., Od 1681 r. przez ponad wiek w³aścicielami kiedy w³aścicielem by³ Miko³aj z Piastowa, Piastowa s¹ kolejno Jan Rogoziñski, ¯ó³tow- wojski p³ocki. Później podczas wojny trzyna- scy, Kampenhausenowie i Dembowscy. Warto stoletniej, gdy w³aścicielami byli jego potom- tu wspomnieæ o ¯ó³towskich h. Ogoñczyk wy- kowie, wioska zosta³a zrabowana przez woj- wodz¹cych siê z niedalekiego ¯ó³towa, po³o¿o- ska krzy¿ackie. Nie ukszta³towa³a siê jednak nego w parafi i Kurowo. By³a (i jest) to rodzina rodzina, która by przyjê³a nazwisko od tej¿e bardzo rozga³êziona, która wyda³a wiele zac- miejscowości. Od koñca XV w. wioska nale¿a- nych osób. Jedna z ga³êzi otrzyma³a w 1840 r. ³a do ró¿nych rodzin, a w³aściciele zmieniali tytu³ hrabiowski. Nieco egzotycznie brzmi na-

Powiat sierpecki 93

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 9393 22014-01-03014-01-03 11:09:5611:09:56 130 131

130 Poświęcenie nowej fi gury św. Wawrzyńca 131 Nieistniejąca już karawaka

zwisko Kampenhausenów. By³a to rodzina inf- Strug¹ (zwan¹ niekiedy Piastowsk¹ b¹dź Ble- lancka z terenu dzisiejszej £otwy. Poza Piasto- dzewsk¹). Przed domem by³ starannie utrzy- wem posiadali równie¿ rozleg³e dobra, m.in. mywany klomb kwiatowy. Pośród piêknej w okolicach £ukomia. Nale¿eli w XVIII w. do przyrody wychowywa³y siê córki w³aścicieli. elity mazowieckiej. Przebywaj¹cy we dworze m³ody poeta Harald W XIX w. dochodzi do kilku zmian w³aś- Krusche, pisz¹cy w nurcie skamandryckim, cicieli Piastowa. Wśród nich byli Kobyliñscy zauroczony Ew¹ Wiśniewsk¹, poświêci³ jej kil- i Tabaczyñscy. W pamiêci do dzisiaj pozosta- ka wierszy. Wśród nich jest te¿ sonet opisuj¹cy ³a rodzina Wiśniewskich, z których Jan na- uroki sielskiego Piastowa sprzed dziesi¹tków by³ maj¹tek w 1911 r. Jego syn Kazimierz jest lat. wspominany ze wzglêdu na nietuzinkowy, a mo¿e i trochê kontrowersyjny styl bycia. Pa- Wieczór w Piastowie miêta siê, ¿e jako jeden z nielicznych w Sierp- cu i najbli¿szej okolicy mia³ samochód. Wesprê zmêczone skronie na wilgotnej trawie Wiśniewscy mieszkali w dworze zbudowa- Pośród dêbów dmie wicher, wstrz¹sa senne nym w XIX w. Jest to obiekt drewniany kon- zio³a; strukcji zrêbowej, otynkowany. Obok dworu Kurka wodna nad stawem w oczeretach wo³a znajdowa³a siê ofi cyna. Ca³ośæ by³a otoczona I w g³êbi parku z rzadka krzycz¹ senne pawie. parkiem z drzewami pamiêtaj¹cymi XVIII w. i ze stawem. Dwór wraz z otoczeniem le¿a³ na Pop³ynê star¹ ³odzi¹ po ucich³ym stawie, terenie nieco wyniesionym nad p³yn¹c¹ ni¿ej Wios³o zaskrzypi w dulkach i woda doko³a

94 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 9494 22014-01-03014-01-03 11:09:5811:09:58 Obecnie dawny dwór wygl¹da nie najlepiej. Po II wojnie światowej mieści³a siê w nim gro- madzka rada narodowa, a czêściowo by³ wyko- rzystywany do celów mieszkalnych. Później by³y tu ju¿ tylko mieszkania. Brak nale¿ytej dba³ości spowodowa³ opuszczenie obiektu, który zaczyna popadaæ w ruinê. To miejsce o bogatej i ciekawej przesz³ości mo¿e na za- wsze przepaśæ. Piastowo zajmuje dośæ rozleg³y obszar. Mo¿- na na jego terenie znaleźæ kilkanaście krzy¿y i fi gur maj¹cych niekiedy ciekaw¹ formê i d³u- g¹ przesz³ośæ. Oto kilka z nich. Niegdyś nad Strug¹ przy moście w pobli¿u dworu sta³a wykonana z piaskowca fi gura św. Jana Nepo- mucena. W czasie wojny zosta³a przeniesiona w inne miejsce, a podczas prac regulacyjnych Strugi ustawiona na terenie pobliskiej pose- sji. Na rozstajnych drogach sta³a do niedaw- 132 na umieszczona na s³upie drewniana rzeźba

132 Figura św. Jana Nepomucena przedstawiaj¹ca św. Wawrzyñca maj¹cego za zadanie strzec okolicznych pól. Zabytkowa fi - gura licz¹ca ok. 200 lat zosta³a w 2012 r. odda- Zabulgoce pod wios³em, ledwie, ¿e siê zdo³a na do konserwacji, a w jej miejsce postawiono Zmarszczyæ w spokojne ko³a, niewidoczne kopiê wykonan¹ przez rzeźbiarza Edmunda prawie. Szpanowskiego. Niezwykle ciekaw¹ by³a ka- rawaka (czyli krzy¿ choleryczny) stoj¹ca przy Czerwona prêga wichru zcich³a w g³êbi nieba szosie, a wzniesiona w 1901 r. Na jej ramio- Ponad lasem, sk¹panym w przednocnym po- nach by³y wyrzeźbione litery bêd¹ce skrótem szumie. modlitwy chroni¹cej przed zaraz¹. Niestety, S³ychaæ nawo³ywania – ju¿ mi wracaæ trzeba. w 2008 r. postawiono w jej miejsce typow¹, nieciekaw¹ fi gurkê. Replika karawaki ma po- Do parku, zgêstnia³ego w liściastej zadumie, wstaæ w sierpeckim skansenie. Przy szosie I do dworu – do mleka, do mas³a, do chleba, z Sierpca do Mochowa stoi kamienny krzy¿ Do kolacji. Nie wrócê, nie chcê, nie rozu- wzniesiony w 1899 r., ufundowany przez Rut- miem. kowskich.

Powiat sierpecki 95

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 9595 22014-01-03014-01-03 11:10:0011:10:00 Rościszewo (siedziba gminy)

133

133 Kościół pw. św. Józefa

ieś Rościszewo le¿y 12 km od Sierpca, otrzyma³ Gotard z ¯ycka h. Junosza, sêdzia Wprzy szosie wiod¹cej do Bie¿unia i M³a- p³ocki. W³ości o powierzchni ok. 200 km² wy. Nazwa miejscowości zosta³a po raz pierw- obejmowa³y Rościszewo i ok. 20 wiosek po- szy odnotowana w 1383 r. Pochodzi od starego ³o¿onych w tej¿e parafi i i w s¹siedniej parafi i s³owiañskiego imienia Rościs³aw skracanego skrwileñskiej. Syn Gotarda, Adam, kasztelan na Rościsz. Niestety, nie wiemy, kim by³ i kie- gostyniñski, zacz¹³ określaæ siê ówczesnym dy ¿y³ Rościs³aw – „za³o¿yciel” Rościszewa. obyczajem „z Rościszewa”, a jego potomkowie Zapewne ju¿ w XIV w. za³o¿ono w Rościsze- pisali siê Rościszewskimi. wie parafi ê z fundacji ksi¹¿êcej. Pewnie wtedy Rościszewscy rozrodzili siê, ale zachowali wzniesiono w stylu gotyckim kośció³ pw. św. status jednej z wa¿niejszych rodzin na Ma- Doroty (sta³ do XVIII w.). zowszu P³ockim. Spośród nich pochodzi- W koñcu XIV w. od ksiêcia mazowieckiego ³y osoby zas³u¿one dla dziejów Mazowsza, Siemowita III lub Siemowita IV rozleg³e dobra a potem Rzeczypospolitej. Wymieñmy kil-

96 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 9696 22014-01-03014-01-03 11:10:0111:10:01 134 135

134 Epitafi um generałowej Józefy Jeżewskiej (zm. 1836) umieszczone w przedsionku kościoła 135 Płyta nagrobna Stanisława Rościszewskiego (zm. 1724) na cmentarzu przykościelnym

ka spośród nich, zwi¹zanych ju¿ niekiedy rościszewskich, Katarzynê z domu Rościszew- z Rościszewem tylko brzmieniem rodzinnego sk¹ h. Junosza (ur. 1692 r. – zm. 1760 r.), córkê nazwiska. Franciszek Ignacy (ur. ok. 1710 r. – Jana i Krystyny z Go³yñskich, która wcześniej zm. 1782 r.) by³ kasztelanem sierpeckim i po- ju¿ czterokrotnie by³a mê¿atk¹. Zgromadziw- s³em na sejmy zwi¹zanym z „famili¹”. Feliks szy w swym rêku inne czêści Rościszewa (i kil- i Jan byli pos³ami na Sejm Czteroletni. Ksi¹dz ka okolicznych wiosek) zadba³ o jego rozwój. Wojciech (ur. 1560 r. – zm. 1619 r.) by³ jezuit¹, Wystara³ siê nawet o prawa miejskie u króla pisarzem, kaznodziej¹ w Lublinie, Poznaniu Augusta III Sasa dla Rościszewa, aczkolwiek i Krakowie. Ksi¹dz Józef, proboszcz sierpecki miasta za³o¿yæ siê nie uda³o. Posiada³ jeszcze w latach 1774–1782, dokona³ restauracji koś- spore dobra w Kry³owie po³o¿onym nad Bu- cio³a farnego w Sierpcu. giem, gdzie ufundowa³ kośció³ i cerkiew. By³ Z rodziny tej pochodzili te¿ awanturnicy, jak podczaszym zawkrzeñskim, a nastêpnie stol- sześciu synów Jana i Anny z Ciechomskich, nikiem p³ockim. W 1753 r. zosta³ pu³kowni- którzy w 1553 r. zrabowali wieś Chom¹cz. Je- kiem regimentu konnego. den z nich w czasie bezkrólewia w 1573 r. wraz Synem Józefa i Katarzyny by³ Benedykt Józef ze wspólnikami obrabowa³ trzy maj¹tki koś- (ur. 1731 r. – zm. 1806 r.), genera³ wojsk ko- cielne. Dwaj w 1591 r. zostali za rozboje ska- ronnych. W 1764 r. poślubi³ Józefê Genowefê zani na banicjê, z której siê zreszt¹ wykupili. Zboiñsk¹. Posiada³ rozleg³e odziedziczone W XVIII w. dobra rościszewskie przesz³y po rodzicach dobra. Synami ich byli Ignacy w rêce Je¿ewskich h. Jastrzêbiec maj¹cych swo- i Ksawery. je korzenie w niedalekim Je¿ewie. Rodzina ta W Rościszewie 7−9 lipca 1827 r. gości³ bardzo zas³u¿y³a siê dla Rościszewa, a pami¹t- 17-letni wówczas Fryderyk Chopin, który pod- ki po ich gospodarowaniu mo¿emy ogl¹daæ ró¿owa³ z Ksawerym Zboiñskim do Koz³owa i dzisiaj. Pierwszym Je¿ewskim zwi¹zanym w okolicach Świecia (maj¹tku Ksawerego) z Rościszewem by³ Józef. W 1728 r. poślubi³ i dalej a¿ do Gdañska. Zboiñski odwiedzi³ w Rościszewie spadkobierczyniê czêści dóbr w Rościszewie swoj¹ leciw¹ babciê, genera³o-

Powiat sierpecki 97

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 9797 22014-01-03014-01-03 11:10:0211:10:02 136

137 138

136 Dwór Jeżewskich z XVIII w., obecnie siedziba władz gminy 137 Park dworski 138 Rzeźby przedstawiające scenę powitania w 1827 r. Franciszka Ksawerego Zboińskiego i Fryderyka Chopina przez Jeżewskich

w¹ Je¿ewsk¹, oraz krewnych. Zapewne Cho- Pośrodku wioski znajduje siê kośció³ para- pin mia³ okazjê zaprezentowaæ swój talent ze- fi alny pw. Opieki św. Józefa. Zosta³ zbudowany branym we dworze. A mo¿e w niedzielê zagra³ w latach 1779−1781 przez Benedykta Józefa na kościelnych organach. Je¿ewskiego w miejsce starego, wzniesionego W 1845 r. dobra rościszewskie zosta³y sprze- jeszcze w średniowieczu przez Rościszew- dane Paw³owi Cieszewskiemu, który wkrótce skich, który ju¿ popada³ w ruinê. Prawdopo- sprzeda³ je Wilhelmowi Stegemanowi. Od dobnie stary kośció³ murowany z ceg³y mia³ 1891 r. by³y w rêkach Cichockich, a w 1945 r. charakter gotycki, nowy powsta³ ju¿ w stylu zosta³y rozparcelowane. barokowym. W 1932 r. zosta³ powiêkszony

98 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 9898 22014-01-03014-01-03 11:10:0411:10:04 139 140

141

139 Rzeźba przedstawiająca Fryderyka Chopina 140 Cmentarz czternastu Polaków zamordowanych w 1942 r. 141 Kamień upamiętniający miejsce egzekucji Polaków w 1942 r.

Powiat sierpecki 99

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 9999 22014-01-03014-01-03 11:10:0711:10:07 o dobudowane prezbiterium z zakrysti¹. ró¿nia³ siê pośród skromniejszych dworków Z tego czasu pochodzi równie¿ polichromia szlachty Mazowsza P³ockiego. Obecnie po wykonana przez Stanis³awa Tarnowskiego. odrestaurowaniu jest siedzib¹ w³adz gminy Wyposa¿enie kościo³a jest dośæ nowe. Z cza- i biblioteki. Zachowa³ siê zbudowany z kamie- sów jego budowy pochodzi barokowa ambo- nia budynek gospodarczy wymagaj¹cy obec- na, a stary kośció³ pamiêta jedynie granitowa nie remontu. Obok znajduje siê park za³o¿o- kropielnica. Na uwagê zas³uguj¹ znajduj¹ce ny w 1. po³. XIX w. Przed dworem ustawiono siê we wnêtrzu XIX-wieczne epitafi a. Wyko- w ramach obchodów Roku Chopinowskiego nane z czerwonego marmuru upamiêtnia Ju- (2010) zespó³ piêciu rzeźb z drewna prezentu- liê z ¯urawskich Je¿ewsk¹ (zm. 1824 r.), ¿onê j¹cych scenê powitania w 1827 r. Ksawerego Ksawerego, która by³a w stanie b³ogos³awio- Zboiñskiego i Fryderyka Chopina przez gene- nym, co odnotowano tajemniczo brzmi¹cym ra³ow¹ Je¿ewsk¹ i jej synów. zapisem: Tu le¿y iedno Serce tu Oboie Bo W pobli¿u bramy do dworu rośnie okaza³y dwoie iedno by³o iedno dwoie. W kruchcie d¹b posadzony w miejscu egzekucji 14 osób znajduje siê epitafi um z czarnego marmuru zwi¹zanych z Armi¹ Krajow¹ i powieszonych poświêcone genera³owej Józefi e Genowefi e ze tu 18 września 1942 r. Obok dêbu zosta³ posta- Zboiñskich Je¿ewskiej (zm. 1836 r.). Opisano wiony g³az z tablic¹ upamiêtniaj¹c¹ to wyda- tu jej wszelkie zas³ugi. Dziewiêædziesiêcio- rzenie. Zamordowani spoczywaj¹ na niewiel- letni¹ genera³ow¹ pochowano w wejściu do kim cmentarzu po³o¿onym na skraju wsi przy kościo³a. Wysokiej klasy dzie³em jest nagro- szosie do Bie¿unia. Na ich mogile jest wznie- bek z 1874 r. rodzeñstwa Hemplów z rzeźb¹ siony pomnik. autorstwa Boles³awa Syrewicza przedstawia- W środku wioski znajduje siê remiza stra- j¹c¹ krzy¿ i anio³ka. ¿acka. Ochotnicza Stra¿ Po¿arna zosta³a tu Obok kościo³a znajduje siê dzwonnica za³o¿ona w 1928 r. Ma swoj¹ orkiestrê, która o charakterze neobarokowym wzniesiona uświetnia wszelkie uroczystości gminne. w 1932 r. podczas rozbudowy kościo³a. Przy W wiosce mo¿na jeszcze zobaczyæ kilka sta- niej jest u³o¿ona poziomo p³yta nagrobna wy- rych drewnianych budynków. Jest ich jednak konana z piaskowca. Pośrodku niej wyrzeźbio- coraz mniej. Powstaj¹ nowe obiekty. W 1997 r. no czêściowo ju¿ starty herb Rościszewskich oddano do u¿ytku nowy okaza³y budynek – Junosza. Upamiêtnia ona Stanis³awa Rości- szkolny, w którym obecnie funkcjonuje szko³a szewskiego (zm. 1724 r.) i jego ¿onê Annê. Jest podstawowa i gimnazjum. to obecnie jedyna materialna pami¹tka po tej W lesie nale¿¹cym do oddalonej o 2 km wio- rodzinie zachowana w Rościszewie. ski Nowy Zamośæ znajduje siê osobliwy obiekt. Dwór rościszewski zosta³ zbudowany przez Jest to zasadzony w 2005 r. modrzewiami po- Je¿ewskich w miejsce starszej siedziby Rości- śród sosen obszar w kszta³cie krzy¿a. Ma d³u- szewskich. Wzniesiono go na planie prosto- gośæ ok. 115 m i rozpiêtośæ ramion ok. 84 m. k¹ta z dwoma prostopad³ymi skrzyd³ami po W ten sposób sierpeccy leśnicy upamiêtnili bokach. Na osi frontu znajdowa³ siê ryzalit papie¿a Jana Paw³a II. Krzy¿ mo¿na zobaczyæ zwieñczony trójk¹tnym szczytem, a czo³owe jedynie z lotu ptaka. Jest widoczny równie¿ na ściany skrzyde³ bocznych zakoñczono pó³ko- zdjêciach satelitarnych. Na przeciêciu jego ra- listymi szczytami z okulusami*. Dwór wy- mion ustawiono okaza³y dêbowy krzy¿.

100 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 100100 22014-01-03014-01-03 11:10:1011:10:10 Rzeszotary (gmina Rościszewo)

142 143

142 Rzeszotary-Chwały. Krzyż epidemiczny (karawaka) stojący w środku wsi 143 Rzeszotary-Chwały. Drewniany dom należący niegdyś do Rzeszotarskich

zeszotary s¹ zespo³em wsi nosz¹cych po- Mantyka, Podolak, Komos, Czajka. W XIX w. Rdwójn¹ nazwê. S¹ to Rzeszotary-Stara- przydomki stopniowo zanika³y i odchodzi³y wieś, -Chwa³y, -Górtaty, -Pszczele i -Zawady. w niepamiêæ. Z czasem poprzez zwi¹zki ma- Po³o¿one s¹ na znacznym terenie na wschód trymonialne oraz transakcje handlowe na te- i po³udniowy wschód od Rościszewa. Pierwsze renie tej okolicy szlacheckiej pojawi³y siê inne wzmianki o Rzeszotarach pochodz¹ z XV w. rodziny: Kêsiccy, Myśliñscy, Siemi¹tkowscy, Osadzono tam rycerzy, którzy byli zwi¹zani Wawrowscy i in. s³u¿b¹ wojskow¹ z zamo¿niejszymi Rości- Rzeszotary s¹ obszarem osadnictwa drob- szewskimi h. Junosza. Rzeszotarscy u¿ywali noszlacheckiego po³o¿onym najbardziej na te¿ tego herbu. Byli szlacht¹ zagrodow¹ i za- pó³noc na Mazowszu P³ockim. Przez wieki siedlali przysió³ki wokó³ Rzeszotar-Starejwsi. wykszta³ci³y siê tu i zachowa³y specyfi czne Niektóre nazwy przysió³ków mo¿emy wyjaś- zwyczaje i styl ¿ycia. Wiele z nich odnotowali niæ. Chwa³y, pierwotnie zapisywane jako Fa³y, etnografowie jeszcze w latach 70. XX w. jako pochodz¹ od imienia Falis³aw. Rzeczywiście, w du¿ej mierze ju¿ odchodz¹ce w przesz³ośæ. w najstarszej wzmiance o tym przysió³ku W parafi i rościszewskiej odbywa³y siê w roku z 1437 r. w jednym z siedlisk zamieszkiwa³ Fa- dwa odpusty – na św. Józefa i na Matki Boskiej lis³aw. Górtaty, dawniej zapisywane jako Go- Ró¿añcowej (w pierwsz¹ niedzielê październi- tardy, pochodz¹ od imienia Gotard, odnotowa- ka). Ten drugi uchodzi³ za „odpust szlachec- nego tam w XV w. Pszczele zapewne nie maj¹ ki”. Przyje¿d¿ali wówczas bryczkami b¹dź nic wspólnego z pszczo³ami. Zapisywano tê wozami krewni szlachty z Rzeszotar miesz- nazwê jako Wczele. Pośród osiad³ych tam mo- kaj¹cy w Bryskach, Kêsicach, Krajewicach gli byæ równie¿ rycerze h. Wczele. i Warzynie. Po mszy świêtej udawali siê do Rzeszotarscy licznie siê rozrodzili. Dla od- familiantów na obiad, a wieczorem spotykali ró¿niania osób i ga³êzi rodziny powsta³o kilka- siê na zabawie urz¹dzanej w Rzeszotarach- naście przydomków. Oto przyk³adowe: Wagl, -Chwa³ach. Rzeszotary z Rościszewem ³¹czy-

Powiat sierpecki 101

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 101101 22014-01-03014-01-03 11:10:1011:10:10 144 145

144 Rzeszotary-Pszczele. Drewniany dom 145 Rzeszotary-Pszczele. Krzyż na skraju wsi

³y dwie drogi. Tê wiod¹c¹ przez Pszczele zwa- ³alnośæ w organizacjach (stra¿ po¿arna) oraz no „drog¹ szlacheck¹”, a prowadz¹c¹ przez w stowarzyszeniach religijnych. Ostrów „drog¹ ch³opsk¹”. W dni świ¹teczne Pozosta³ości¹ po dawnej okolicy drobnoszla- szlachcie wypada³o jechaæ swoj¹ drog¹. Po- checkiej s¹ zachowane drewniane budynki, wo¿¹c bryczk¹ albo wozem szlachcic siada³ niekiedy w swojej architekturze nawi¹zuj¹ce do po prawej stronie ¿ony, natomiast ch³opi ro- skromnych dworków. Niestety, stopniowo ustê- bili to odwrotnie, podobno dla ³atwiejszego puj¹ one nowym murowanym budynkom. Do kierowania koñmi. Tak¿e zabawy taneczne skansenu w Sierpcu zosta³y przeniesione dwie organizowane osobno dla szlachty ró¿ni³y cha³upy z Rzeszotar. Z Zawad pochodzi zbudo- siê od urz¹dzanych przez ludnośæ w³ościañ- wana ok. 1840 r. cha³upa drobnego szlachcica sk¹. By³y organizowane w innych terminach z charakterystycznym rozplanowaniem wnê- i inaczej siê bawiono. Niezwykle ciekawy by³ trza. Z Chwa³ przeniesiono skromn¹ cha³upê zwyczaj stosowany w Pszczelach, polegaj¹cy ma³orolnego ch³opa, wykonuj¹cego us³ugi ko- na przekazywaniu funkcji so³tysa po kolei walskie i szewskie, zbudowan¹ w 1910 r. wszystkim gospodarzom spośród drobnej Odwiedzaj¹c Rzeszotary warto zwróciæ uwa- szlachty, nie wy³¹czaj¹c nawet niepiśmien- gê na przydro¿ne fi gury i krzy¿e. Wśród nich nych. Wystêpowa³y tak¿e ró¿nice w ró¿nych w centrum Chwa³ dostrze¿emy now¹ meta- zachowaniach (witaniu, ¿egnaniu, tytu³o- low¹ karawakê (krzy¿ choleryczny) maj¹c¹ waniu siê), stroju, zwyczajach spadkowych. za zadanie strzec mieszkañców przed zaraz¹. W XX w. stopniowo ró¿nice miêdzy spo³ecz- Postawiono j¹ w miejsce dawnej drewnianej, nościami zanika³y. Wp³yw na to mia³y m.in. która by³a ju¿ zniszczona, stoj¹c przez ponad ma³¿eñstwa „miêdzystanowe”, wspólna dzia- wiek na otwartej przestrzeni.

102 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 102102 22014-01-03014-01-03 11:10:1211:10:12 Sierpc (siedziba powiatu)

146 147

148 149

146 Sierpc z lotu ptaka 147 Panorama starego miasta z obecnej ul. Narutowicza na widokówce sprzed prawie 100 lat 148 Sierpecki Stary Rynek (obecnie plac Kardynała Wyszyńskiego) na widokówce z okresu międzywojennego 149 Kościół farny z lotu ptaka

ierpc le¿y na pó³noc od P³ocka, historycz- osada. Bardzo archaiczn¹ i nigdzie nie spoty- Snej stolicy Mazowsza, na skrzy¿owaniu kan¹ jest nazwa miasta, któr¹ jêzykoznawcy dróg krajowej nr 10 z wojewódzkimi 541 i 560 wyprowadzaj¹ od staros³owiañskiego imienia oraz linii kolejowych. Najstarsza czêśæ miasta Siepraw (w zdrobnieniu Sieprek). jest piêknie po³o¿ona w dolinie rzeki Sierpie- W dokumencie zwanym falsyfi katem mogi- nicy w koñcowym jej biegu przed ujściem do leñskim datowanym na 1065 r. (a powsta³ym Skrwy. Z czasem miasto rozbudowa³o siê na zapewne w 1155 r.), bêd¹cym rzekomym nada- po³udnie i pó³noc na terenach wyniesionych niem Boles³awa Śmia³ego dla klasztoru Bene- ponad dolin¹. dyktynów w Mogilnie, pośród innych okolicz- Najstarsze dzieje miasta s¹ ma³o uchwytne nych grodów jest wymieniony Sierpc (Seprch). i do ich przybli¿enia potrzebne s¹ w przysz³o- Niestety, nie potrafi my na razie zlokalizowaæ ści regularne badania archeologiczne. O daw- jego po³o¿enia. Wa¿nym w najstarszych dzie- ności osadnictwa na tym terenie świadcz¹ jach miasta jest dokument z 1322 r., w którym znaleziska z niedalekich okolic, dlatego te¿ ksi¹¿ê Wac³aw dokonuje z biskupem p³ockim w tym szczególnym miejscu na przeciêciu Florianem zamiany pewnych wsi i gruntów dawnych traktów musia³a funkcjonowaæ jakaś w celu rozbudowy miasta P³ocka, oddaj¹c

Powiat sierpecki 103

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 103103 22014-01-03014-01-03 11:10:1411:10:14 mu w zamian m.in. Sierpc z prawem zbudo- Prokopie przesz³a drog¹ dziedziczenia w rêce wania zamku i lokowania miasta na prawie Lwowskich h. Na³êcz, a nastêpnie Potulickich średzkim. Do zamiany nie dosz³o, ale miasto h. Grzyma³a. Zofi a ze Zb¹skich Potulicka, wkrótce zosta³o lokowane. Kazimierz Wielki wdowa po Stanis³awie, ufundowa³a w 1620 r. w³adaj¹cy Mazowszem P³ockim przez 19 lat przy sanktuarium maryjnym klasztor Bene- nada³ miastu zapewne w 1346 r. prawa mag- dyktynek, osiad³a w nim z córk¹ Ann¹ i odda- deburskie. Pewnie w tym czasie wzniesiono ³a na jego uposa¿enie swoj¹ czêśæ miasta wraz zamek po³o¿ony po drugiej stronie Sierpieni- z przyleg³ymi wioskami. Druga czêśæ po Felik- cy, naprzeciwko kościo³a farnego. Niestety, do sie znalaz³a siê stopniowo w rêkach Kêpskich dziś nic po nim nie zosta³o, a ceg³ê pochodz¹c¹ h. Jastrzêbiec i Piwów h. Prawdzic, a nastêp- z jego ruin wykorzystano na pocz. XVIII w. na nie by³a a¿ do XIX w. w³asności¹ Bromirskich odbudowê klasztoru Benedyktynek. h. Pobóg. Czêśæ nale¿¹c¹ do sióstr benedyk- Zapewne w czasach Siemowita III tynek upañstwowi³y w³adze pruskie po II roz- (1370−1381) Sierpc z r¹k ksi¹¿êcych prze- biorze, a czêśæ Bromirskich zosta³a upañ- szed³ na w³asnośæ rycerza Jaśka Pilika. Po- stwowiona przez w³adze rosyjskie w kilka lat leg³ on w 1399 r. w bitwie nad Worskl¹. Od po powstaniu styczniowym. Miasto sta³o siê ok. 1400 r. miasto przesz³o w rêce Andrzeja wówczas jednolitym organizmem. Bogate z Gulczewa h. Prawdzic, kasztelana p³ockiego, i skomplikowane dzieje pozostawi³y liczne który pośród swoich rozleg³ych dóbr uzyska³ zabytki i pami¹tki. Niestety, z wieloma z nich od Siemowita IV w 1406 r. prawo na lokowa- czas i ludzie obeszli siê bezlitośnie. nie miasta Bie¿unia. Sierpc pozosta³ w rêkach Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ kościo³y tej rodziny do 1572 r. Potomkowie owego An- powsta³e w obecnej formie w późnym śred- drzeja przyjêli nazwisko Sieprskich. Miasto niowieczu, ale ich formê gotyck¹ czêścio- by³o dzielone na czêści miêdzy krewnych. wo zatar³y późniejsze, zw³aszcza barokowe Pewnie to, a tak¿e specyfi czne usytuowanie przeróbki. Najwiêcej tajemnic kryje kośció³ w dolinie, wp³ynê³o na nieregularny uk³ad farny. Tradycja g³osi, ¿e kośció³ wzniesiono sieci ulic. Rodzina Sieprskich mo¿e byæ śmia- tu w 1003 r., mo¿liwe, ¿e w miejscu dawnej ³o określana budowniczymi i dobrodziejami świ¹tyni pogañskiej. Nie sposób to dzisiaj miasta, a wiek XVI „z³otym wiekiem” miasta. zweryfi kowaæ bez skrupulatnych badañ ar- Do postaci szczególnie zas³u¿onych w tej ro- cheologicznych i architektonicznych. Za ar- dzinie nale¿eli bracia Feliks i Prokop (prawnu- chaiczności¹ tego miejsca przemawiaj¹ m.in. kowie owego Andrzeja) i Andrzej, syn Feliksa. wmurowane w ściany wie¿y kamienie z czer- W czasach tych wznoszono nowe kościo³y (pw. wonego granitu z osobliwymi rytami. Na jed- Najświêtszej Marii Panny, Świêtego Ducha nym z nich ryt przedstawia ko³o sk³adaj¹ce siê i pewnie Świêtego Krzy¿a) oraz remontowano z trzech okrêgów o wspólnym środku, z wpi- i rozbudowywano kośció³ farny pod rzadkim sanym pomiêdzy środkowe krzy¿em greckim. wezwaniem Świêtych Wita, Modesta i Kre- Na drugim s¹ przedstawione luźno u³o¿one scencji. Rozwija³o siê rzemios³o. Do wysokie- elementy: ostroga, podkowa z zaæwieczonym go poziomu dosz³o sukiennictwo. Z 1509 r. na barku krzy¿em greckim oraz nieokreślony pochodzi przywilej króla Zygmunta I Starego bli¿ej ptak. Budzi to pewne skojarzenia heral- dla sukienników, daj¹cy im prawo oznaczania dyczne nie daj¹ce siê jednak w pewny sposób swoich wyrobów stemplem przedstawiaj¹cym określiæ. Wydaje siê równie¿ mo¿liwy zwi¹zek literê S (od królewskiego imienia – Sigismun- tych kamieni z przedchrześcijañskim kultem dus) umieszczon¹ w środku miêdzy koron¹ solarnym. Znanych jest wiele przypadków a lwem. Z Sierpca pochodzi³o wówczas wielu wmurowywania obiektów doby pogañskiej znamienitych uczonych, w tym zwi¹zanych w mury kościo³ów. z Akademi¹ Krakowsk¹. Pierwszy kośció³ wzniesiony w tym miejscu W XVI w. nastêpowa³o stopniowe przecho- móg³ byæ drewniany. Najstarsz¹ czêści¹ obec- dzenie miasta w rêce innych rodzin. Czêśæ po nego kościo³a jest prezbiterium. Wydaje siê,

104 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 104104 22014-01-03014-01-03 11:10:1711:10:17 150

151

152 153

150 Kościół farny – widok od południa 151 Kościół farny – ołtarz główny 152 Kościół farny – kamień z tajemniczym rytem 153 Kościół farny – fragment polichromii na sufi cie przedstawiający Chrystusa Króla

Powiat sierpecki 105

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 105105 22014-01-03014-01-03 11:10:1811:10:18 ¿e prawdopodobnie tê czêśæ kościo³a wznie- Marii Panny. Wzniesiono go w miejscu obja- siono w XIV w. w ramach dzia³añ miastotwór- wieñ, które mia³y miejsce w czasie trwania czych w zwi¹zku z lokacj¹ miasta. Nastêpnie zarazy. Kośció³ jest murowany w stylu goty- w 2. po³. XV lub na pocz¹tku XVI w., zapew- ckim z ceg³y z u¿yciem zendrówki na elewacji ne z fundacji rodziny Sieprskich, wzniesiono wschodniej. We wnêtrzu znajduj¹ siê o³tarze g³ówn¹ czêśæ kościo³a. Nast¹pi³o to przed g³ówny i dwa boczne nawi¹zuj¹ce do starszych innymi inwestycjami sakralnymi podejmo- stylów historycznych. W o³tarzu g³ównym z lat wanymi przez tê rodzinê na terenie Sierpca. 1893−1897 jest umieszczona gotycka rzeźba Inskrypcja na tablicy z 1569 r. mówi o rozbu- z ok. 1360−1380 r. Matki Boskiej z Dzieci¹t- dowie i restauracji kościo³a dokonanej przez kiem. Od wieków jest otoczona szczególn¹ ostatniego z rodziny – Andrzeja Sieprskiego czci¹, a sanktuarium odwiedzali p¹tnicy przy- z Gulczewa, wojewodê rawskiego. Dobudowa- bywaj¹cy z odleg³ych krain. Liczne wota, z któ- no wówczas wie¿ê i odrestaurowano kaplicê rych do dzisiaj zachowa³o siê niewiele, świad- grzebaln¹ w³aścicieli miasta. W szczycie ka- czy³y o wyj¹tkowości tego miejsca. Owa statua plicy znajduje siê kartusz z herbem Prawdzic. Matki Boskiej Sierpeckiej zosta³a w 1983 r. W dzisiejszej formie fara jest obiektem goty- ukoronowana przez kardyna³a Franciszka Ma- ckim, w znacznym stopniu zbarokizowanym. charskiego. Rzeźba jest przys³aniana obrazem Wspomniana tablica, obecnie eksponowana przedstawiaj¹cym Wniebowziêcie Najświêt- wewn¹trz kościo³a, po drugiej stronie ma in- szej Marii Panny namalowanym w 1871 r. skrypcjê odnotowuj¹c¹ prace remontowe wy- przez Jana Strza³kowskiego jako kopia dzie³a konane w 1780 r. przez ówczesnego probosz- Guido Reniego. Na odbywaj¹ce siê tu odpusty cza Józefa Rościszewskiego. Po¿ar kościo³a 15 sierpnia przybywaj¹ wierni z okolicznych w 1794 r. strawi³ jego wnêtrze i wiêkszośæ parafi i i sierpczanie, którzy mieszkaj¹ niekie- wyposa¿enia powsta³a po tym wydarzeniu. dy dośæ daleko od swojego rodzinnego miasta. W kościele znajduje siê barokowy o³tarz g³ów- Pośród zabytkowych obiektów na uwagê za- ny z rzeźbami świêtych Stanis³awa i Wojcie- s³uguje obraz Matki Boskiej Śnie¿nej z XVII w. cha ustawionymi nad bramkami. W zwieñ- w sukience ze srebrnej blachy z XVIII w., trzy czeniu jest umieszczony obraz świêtych Wita, krucyfi ksy z XVIII w. Na nowych witra¿ach Modesta i Krescencji, a w polu g³ównym kopia wykonanych w Krakowie wg projektu ksiêdza obrazu Matki Boskiej Czêstochowskiej, któ- Wincentego Kiliana z Lutomierska k. £odzi ry niekiedy (zw³aszcza w czasie Wielkanocy) przedstawiono m.in. sceny z ¿ycia św. Bene- przys³aniany jest znajduj¹cym siê na zasuwie dykta. Zachowa³o siê umieszczone w bocznej obrazem przedstawiaj¹cym Zmartwychwsta- kaplicy epitafi um z p³askorzeźbion¹ postaci¹ nie Pañskie. Późnobarokowy o³tarz boczny zmar³ej Katarzyny z Kretkowskich Goślickiej ma umieszczony w polu g³ównym nowszy (zm. 1621 r.), ¿ony Walentego, kasztelana sier- obraz Matki Boskiej Ró¿añcowej. Rokokowy peckiego, którego piêkny renesansowy nagro- prospekt organowy z 2. po³. XVIII w. po odno- bek znajduje siê w kościele cystersów w Mogile wieniu jest tylko imitacj¹ dawnych organów. (dzisiejsza Nowa Huta). Mo¿emy zobaczyæ Rzeźbiona ambona i stalle z po³. XX w. po- równie¿ epitafi a: wewn¹trz kościo³a Marianny chodz¹ z warsztatu Piotra D¹bka z Brodnicy. z Machczyñskich Rzeszotarskiej (zm. 1836 r.), Z dawnej polichromii wykonanej w 1952 r. a na zewn¹trz ma³¿onków Agaty z Bromirskich przez W³adys³awa Drapiewskiego zachowa³y i Antoniego Bentlejewskich h. Na³êcz oraz siê jedynie na sufi cie przedstawienia Chry- ks. Sebastiana Koz³owskiego (zm. 1831 r.). Epi- stusa Króla (w typie ikonografi cznym Panto- tafi um ufundowa³y ksiêdzu jego dzieci, wszak kratora, czyli Wszechw³adcy) oraz patronów do stanu duchownego wst¹pi³ dopiero jako kościo³a. wdowiec po ich usamodzielnieniu. Na murze Na pó³nocnej krawêdzi doliny zwanej wzgó- kościelnym s¹ te¿ umieszczone nowe tablice rzem Loret zbudowano w latach 1483−1513 pami¹tkowe, w tym poświêcona ¿o³nierzom kośció³ pw. Wniebowziêcia Najświêtszej podziemia zamordowanym przez NKWD i SB.

106 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 106106 22014-01-03014-01-03 11:10:2111:10:21 154 Wnętrze kościoła pw. Wnie- bowzięcia Najświętszej Marii Panny 155 Rzeźba przedstawiająca Boga Ojca tronującego, trzymają- cego krzyż z ukrzyżowanym Synem Bożym w kościele pw. Świętego Ducha 156 Zespół klasztorny z lotu ptaka

154

155 156

Obok kościo³a stoi barokowa dzwonnica zbu- kilkaset osób, a wycofuj¹c siê wymordowa- dowana w 1837 r. li pozosta³ych wiêźniów. W 1947 r. budynek Do kościo³a przylega klasztor sióstr bene- przywrócono benedyktynkom i osiad³y w nim dyktynek. W obecnej formie obiekt zosta³ siostry repatriowane z Nieświe¿a (obecnie na wzniesiony w stylu barokowym na pocz¹tku Bia³orusi). W kościele pos³ugê sprawowali XVIII w. Jest on po³¹czony z kościo³em skrzyd- dawniej ksiê¿a mansjonarze*. Byli oni potem ³em wspartym na arkadach. Przy klasztorze kapelanami sióstr benedyktynek, prowadzili funkcjonowa³ w XVIII w. niewielki drewnia- równie¿ szko³ê dla ch³opców. Od 1981 r. funk- ny kośció³ek pw. św. Rocha. Sp³on¹³ w 1794 r. cjonuje tu osobna parafi a pw. św. Benedykta. i nie zosta³ odbudowany. Benedyktynki Trzeci¹ świ¹tyni¹ o odleg³ej metryce jest mieszka³y tu do 1892 r., kiedy ostatnie sześæ kośció³ pw. Świêtego Ducha. Zosta³ zbudo- sióstr przewieziono do klasztoru w £om¿y. wany ok. 1490 r. zapewne staraniem miesz- W 1915 r. w budynku poklasztornym otwar- czanina Stanis³awa M¹czki. By³ kościo³em to niemieckie wiêzienie. Do tego celu s³u¿y³ szpitalnym. Znajduj¹cy siê wówczas przy nim obiekt w okresie miêdzywojennym i w czasie szpital niczym nie przypomina³ obecnych tego II wojny światowej. Niemcy zamordowali tu typu instytucji. By³ raczej przytu³kiem dla lu-

Powiat sierpecki 107

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 107107 22014-01-03014-01-03 11:10:2111:10:21 157 158

157 Kościół pw. Świętego Ducha z przywróconymi częściowo detalami stylu gotyckiego 158 Ruiny kościoła pw. Świętego Krzyża

dzi starych i chorych, którzy tu mieli zapew- zosta³ zbudowany w XIV w. z kamieni polnych nione podstawowe warunki egzystencji, bli- z uzupe³nieniem ceg³ami. W 1794 r. by³ ju¿ skośæ pos³ugi religijnej, a po śmierci pogrzeb w ruinie. Nastêpnie stopniowo by³ dewasto- na znajduj¹cym siê przy kościele cmentarzu. wany i rozbierany. Jeszcze w latach 70. XX w. Kośció³ jest gotycki, czêściowo zbarokizowa- w zachowanym fragmencie po³udniowej ściany ny. Wewn¹trz zachowa³y siê fragmenty póź- by³ zamkniêty pe³nym ³ukiem ceglanym otwór nogotyckiej polichromii powsta³ej w latach okienny, obecnie ju¿ zawalony. Przy kościele 1519–1529, która niegdyś pokrywa³a ściany. chowano zmar³ych na zarazy. Tak¹ funkcjê pe³- Mo¿emy rozpoznaæ sceny Ostatniej Wiecze- ni³o to miejsce jeszcze w XIX w. podczas kilku- rzy i Ukrzy¿owania oraz wizerunki Chrystusa krotnych epidemii cholery. Do naszych czasów Pantokratora, świêtych Apolonii, Hieronima, nic nie pozosta³o z równie tajemniczego drew- chustê św. Weroniki. Sceny przedstawiaj¹ce nianego kościo³a pw. św. Wawrzyñca, który zo- zbawionych i zrzucenie potêpionych do pie- sta³ w 1813 r. w czasie przemarszu wojsk znisz- kie³, a tak¿e bestiê pod postaci¹ Lewiatana czony, rozebrany i spalony. Przy nim równie¿ s¹ elementami dramatycznego przekazu edu- chowano zmar³ych. Jedynym śladem po tym kuj¹cego wiernych o lêku przed potêpieniem obiekcie jest nazwa ul. św. Wawrzyñca. grzeszników, ale i drodze do zbawienia dla W panoramie miasta mo¿na zobaczyæ jesz- ¿yj¹cych wedle zasad ewangelicznych. Wyj¹t- cze jeden obiekt sakralny. Jest to neogotycki kowym zabytkiem w kościele jest rzeźba zwa- kośció³ poewangelicki zbudowany w latach na Tronem £aski przedstawiaj¹ca Boga Ojca 1911–1913 wg projektu Boles³awa Zienkie- tronuj¹cego, trzymaj¹cego krzy¿ z ukrzy¿owa- wicza. Parafi a ewangelicko-augsburska po- nym Synem Bo¿ym. Rzeźba ta jest datowana wsta³a w 1837 r. Przez kilkadziesi¹t lat s³u¿y³ na prze³om XV i XVI w. i przypisuje siê jej po- jej niewielki drewniany kośció³. Spo³ecznośæ wstanie warsztatowi Wita Stwosza. ewangelicka prawie w ca³ości by³a niemiecka, Dośæ zagadkowe s¹ pocz¹tki kościo³a pw. aczkolwiek zakorzeniona niekiedy od kilku Świêtego Krzy¿a, z którego zachowa³y siê je- pokoleñ w Sierpcu i okolicy. Wydarzenia II dynie ruiny. Po³o¿ony by³ 2 km na po³udnie wojny światowej spowodowa³y, ¿e w 1945 r. od miasta, na terenie raczej odludnym, zwa- prawie wszyscy ewangelicy uciekli przed zbli- nym Borkiem Sierpeckim. Prawdopodobnie ¿aj¹cym siê frontem. Pozostawiony kośció³

108 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 108108 22014-01-03014-01-03 11:10:2411:10:24 s³u¿y³ przez d³u¿szy czas parafi i katolickiej iñskich, którego patronk¹ od 1894 r. by³a wiel- jako kośció³ zwany szkolnym, w którym by³y ka ksiê¿na Ksenia Aleksandrowna Romano- odprawiane nabo¿eñstwa dla dzieci i m³odzie- wa. W 1907 r. jednostkê przemianowano na ¿y. Otrzyma³ on wezwanie św. Stanis³awa Kost- 15 Pu³k Huzarów Ukraiñskich, a w 1913 r. ki (patron m.in. polskiej m³odzie¿y). W 1981 r. przeniesiono do W³oc³awka. Poza budynka- wyj¹tkowo du¿¹ parafi ê sierpeck¹ podzielono mi zwi¹zanymi z funkcjonowaniem wojska na trzy mniejsze. Ka¿da z nich obejmuje czêśæ wzniesiono w latach 1884–1887 wg projektu miasta i po kilka wiosek. Jedn¹ z parafi i zloka- Józefa Górskiego cerkiew pw. św. Miko³aja Cu- lizowano w tym¿e kościele. Jej patronem jest dotwórcy. S³u¿y³a ona jako cerkiew parafi alna św. Maksymilian Kolbe. W latach 1983–1994 jednostce wojskowej i ca³ej spo³eczności pra- rozbudowano kośció³, utrzymuj¹c now¹ czêśæ wos³awnej. Po przejściu frontu w 1915 r., gdy w stylu neogotyckim, oraz przebudowano Rosjanie wycofali siê z Sierpca, zorganizowa- wnêtrze starej. W kościele znajduje siê zabyt- no w niej lazaret. Po I wojnie światowej, wyko- kowy krucyfi ks. Na uwagê zas³uguje stalowy rzystuj¹c fundamenty cerkwi i czêśæ murów, dzwon z 1912 r. odlany w Bochum. Przed koś- wybudowano nowy gmach, w którym znalaz³o cio³em w 2005 r. ustawiono pomnik papie¿a siedzibê starostwo, a nastêpnie s¹d. Jana Paw³a II. W parku (dziś im. Janusza Korczaka) przed Powsta³y w XIX w. uk³ad polityczny spo- budynkiem s¹du od strony ul. Braci Tu³odzie- wodowa³ nap³yw do Sierpca rosyjskiej ludno- ckich jest usytuowany pomnik upamiêtnia- ści prawos³awnej. Byli to przede wszystkim j¹cy uczestników powstania listopadowego. urzêdnicy, policjanci oraz ¿o³nierze miejsco- Zosta³ przeniesiony w 2001 r. z ul. Piastow- wego garnizonu i ich rodziny. W Sierpcu od skiej 44. Tam, w miejscu pochowania po- 1891 r. stacjonowa³ 48 Pu³k Dragonów Ukra- leg³ych powstañców, postawiono niegdyś

159 160

159 Kościół pw. św. Stanisława Kostki 160 Cerkiew prawosławna pw. św. Mikołaja na dawnej widokówce

Powiat sierpecki 109

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 109109 22014-01-03014-01-03 11:10:2611:10:26 drewniany krzy¿. Gdy ten przewróci³ siê po wej siedziby w³adze miejskie w 1978 r. opuś- 100 latach, w³aściciel Bronis³aw Brudnicki ci³y zabytkowy ratusz. W roku nastêpnym w 1932 r. wzniós³ granitowy pomnik, który zlokalizowano tam ekspozycje bêd¹ce czêści¹ w czasie II wojny światowej zosta³ zniszczo- Muzeum Wsi Mazowieckiej. ny, ale jego elementy szczêśliwie przele¿a³y W XIX w. wraz z rozwojem gospodarki po- w krzakach. W 1980 r. pomnik ponownie wstawa³y zak³ady ró¿nych bran¿ przemys³u postawiono, przesuwaj¹c nieco w kierunku Do naszych czasów prawie nic z nich nie prze- po³udniowym, gdy¿ w jego dawnym miejscu trwa³o. Przyk³adowo, po powsta³ych w XIX w., zbudowano obiekt handlowy. Dzisiaj miejsce a dzia³aj¹cych równie¿ w XX, cegielniach mo- dawnej mogi³y powstañczej upamiêtnia nowa ¿emy zobaczyæ glinianki po³o¿one w pobli¿u tablica. Zamieszczono na niej dwa nazwiska wsi Piaski (po cegielni Jakuba Rudowskiego), poleg³ych powstañców Juliana Szreybera i Mi- a z panoramy miasta zniknê³y ich charakte- cha³a Topolewskiego. Nie mamy pewności, rystyczne ceglane kominy (w 2013 r. rozebra- gdzie oni spoczywaj¹. Wspomniano te¿ Barba- no komin po cegielni Gutowskich). Niewiele rê Bronis³awê Czarnowsk¹, uczestniczkê po- jest śladów po dawnych sklepikach. Najcie- tyczki stoczonej w okolicach Sierpca, odzna- kawszym obiektem przypominaj¹cym dawny czon¹ krzy¿em Virtuti Militari. handel s¹ jatki zbudowane z ceg³y na Nowym Odrêbn¹ spo³eczności¹ narodowo-religijn¹ Rynku (dzisiaj pl. Chopina). Do dzisiaj pe³ni¹ od wieków zamieszkuj¹c¹ Sierpc byli ¯ydzi. dawn¹ handlow¹ funkcjê. Zachowa³y swój Stanowili oni znaczny procent ludności mia- wygl¹d zewnêtrzny, ale wewn¹trz s¹ ca³kowi- sta – przyk³adowo na prze³omie XIX i XX w. cie przebudowane. ponad po³owê. Taka liczna grupa wyznaniowa W 1927 r. powsta³a, dzia³aj¹ca do dzisiaj, mia³a swoje obiekty s³u¿¹ce do sprawowania mleczarnia. Po wojnie wśród zbudowanych kultu religijnego oraz szko³y. W krajobrazie w mieście zak³adów przemys³owych najwiêk- miasta uwagê zwraca³a synagoga usytuowana szym by³ otwarty w 1972 r. browar. przy obecnej ul. ¯wirki i Wigury 2. Zosta³a Najstarszym obiektem szkolnym jest bu- wzniesiona w 1858 r. po po¿arze poprzedniej. dynek przy ul. P³ockiej 38. By³ zbudowany By³ to obiekt drewniany w stylu eklektycz- przed 1890 r. z przeznaczeniem na kasyno nym, z piêkn¹ dwuwie¿ow¹ fasad¹ „maure- ofi cerskie rosyjskiej jednostki wojskowej. tañsk¹”. Wewn¹trz znajdowa³a siê ozdobna W czasie I wojny światowej pe³ni³ wraz z cer- Świêta Szafa (Aron ha-kodesz), w której prze- kwi¹ funkcjê lazaretu. W okresie miêdzywo- chowywano zwoje Tory (czyli Piêcioksiêgu jennym mieści³o siê w nim starostwo, a na- Moj¿esza). W 1939 r. synagoga zosta³a spalo- stêpnie gimnazjum, a po wojnie do 1976 r. na przez Niemców. Do dzisiaj nie dotrwa³y te¿ liceum ogólnokszta³c¹ce. W obecnej formie, skromne drewniane budynki s³u¿¹ce edukacji rozbudowany i wyremontowany s³u¿y Szko- (stary i nowy bejt midrasz) oraz piêtrowa, rów- le Podstawowej nr 2, która zosta³a przenie- nie¿ drewniana szko³a „Tarbut” („Kultura”), siona z przedwojennego budynku dawnej w której po wojnie funkcjonowa³a Szko³a Pod- szko³y ¿ydowskiej „Tarbut”, po³o¿onej przy stawowa nr 2. ul. Narutowicza. Budynek przy ul. Braci Tu- Obiektem wa¿nym dla ka¿dego miasta jest ³odzieckich 2 oddano do u¿ytku w 1929 r. ratusz bêd¹cy siedzib¹ w³adz. Sierpecki ra- z przeznaczeniem na szko³ê powszechn¹. Do tusz, zbudowany w zachodniej pierzei Starego 2000 r. mieści³a siê tu Szko³a Podstawowa nr Rynku (obecnie pl. Kardyna³a Wyszyñskiego), 1. Po reformie oświaty tê szko³ê zlikwidowa- oddano do u¿ytku w 1841 r. Jest obiektem no, a w budynku zlokalizowano Gimnazjum piêtrowym wzniesionym z ceg³y w stylu kla- Miejskie. W ramach ogólnopolskiej akcji „Ty- sycystycznym. Od frontu na osi wznosi siê si¹c szkó³ na tysi¹clecie” zosta³a zbudowana wie¿yczka z zegarem. Z tej¿e wie¿yczki od Szko³a Podstawowa nr 3 oddana do u¿ytku 1999 r. co godzinê rozlega siê hejna³ miasta. w 1961 r. Jest usytuowana przy ul. Konstytu- Po wybudowaniu przy ul. Piastowskiej 11 no- cji 3 Maja na krawêdzi doliny i z dala widocz-

110 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 110110 22014-01-03014-01-03 11:10:2711:10:27 161 162

161 Synagoga z XIX w. spalona w 1939 r. 162 Ratusz, obecnie należący do Muzeum Wsi Mazowieckiej

na z pl. Chopina. Inne obiekty u¿ytkowane temu miejscu obecny wygl¹d. Na zbiorniku przez szko³y średnie zbudowano później. wodnym stoi tradycyjnie domek dla ³abêdzi. Okres miêdzywojenny by³ czasem o¿ywie- W trakcie niedawno robionych prac pośrodku nia i rozwoju kultury. Dzia³a³y chóry, zespo³y zbiornika wodnego usypano wyspê. teatralne, kino. W latach 30. XX w. zosta³ zbu- Przez wieki zabudowa miasta, nie licz¹c dowany Dom Katolicki usytuowany w pobli- kościo³ów, by³a drewniana. Dlatego te¿ po- ¿u kościo³a pw. Świêtego Ducha. Obiekt ten ¿ary wybuchaj¹ce wielokrotnie w mieście ro- wzniesiono w stylu modernistycznym. W cza- bi³y totalne spustoszenie i trzeba by³o sporo sach PRL-u przez wiele lat mieści³o siê w nim czasu i wydatków, aby wszystko odbudowaæ. kino „Jutrzenka”. Obecnie budynek nie jest W 1865 r. by³o w mieście zaledwie 8 murowa- u¿ytkowany i wymaga kapitalnego remon- nych budynków, a w 1904 r. ju¿ 33, co stanowi- tu. Ciekawostk¹ jest, ¿e w 1938 r. otwarto ³o 10% zabudowy miasta. Proces zaniku drew- w Sierpcu rozg³ośniê regionaln¹ „Sierpc” – nianej zabudowy trwa do dzisiaj, zachowa³o pierwsz¹ w Polsce radiostacjê wybudowan¹ siê jednak sporo tego typu budynków godnych zbiorowym wysi³kiem spo³eczeñstwa. obejrzenia i zachowania dla nastêpnych po- Przy ul. Piastowskiej znajduje siê budynek koleñ. Najstarszym drewnianym domem jest Domu Kultury (obecnie Centrum Kultury tzw. „Kasztelanka” zbudowana w XVIII w. Cha- i Sztuki) wzniesiony w stylu modernistycz- rakteryzuje siê dachem ³amanym polskim*. nym. Budowê jego z przeznaczeniem na Dom Kilkadziesi¹t lat temu zwany by³ „domem Ludowy rozpoczêto w 1938 r. Obiekt ukoñczy- Lejego”, gdy¿ by³ niegdyś w³asności¹ Lejów li Niemcy w 1942 r. Po wojnie s³u¿y miejsco- – rodziny niemieckiego pochodzenia. Najcie- wej kulturze. W latach 2010–2012 zosta³ pod- kawsze drewniane budynki mo¿na zobaczyæ dany renowacji i rozbudowany o now¹ czêśæ. przy ul. Farnej 22 i 24, ¯eromskiego 1, Jaśka Obok znajduje siê stadion, który powsta³ na Pilika 2 i kilka przy ul. Benedyktyñskiej, która terenie istniej¹cego tu przed wiekiem targu w znacznej czêści zachowa³a swój styl sprzed koñskiego. Jest wykorzystywany od lat na im- oko³o wieku. Ciekawe s¹ drewniane „kamie- prezy sportowe i kulturalne. W pobli¿u mo¿na nice”, czyli obiekty piêtrowe. Niestety, wci¹¿ odpocz¹æ przy akwenie zwanym „Jeziórkami”. znikaj¹ z panoramy miasta. Taki los zagra¿a Liczba mnoga w nazwie pochodzi st¹d, ¿e najciekawszemu budynkowi tego typu przy pl. niegdyś by³y to dwa jeziorka nieregularnych Chopina 16. Mo¿na zobaczyæ jeszcze obiekty kszta³tów. W czasie II wojny światowej, wyko- o murowanym parterze i drewnianym piêtrze rzystuj¹c niewolnicz¹ pracê Polaków, nadano (ul. P³ocka 11). Pośród starszych murowanych

Powiat sierpecki 111

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 111111 22014-01-03014-01-03 11:10:2711:10:27 163 164

165 166

163 Centrum Kultury i Sztuki w Sierpcu 164 „Jeziórka” 165 „Kasztelanka” w trakcie remontu w 1989 r. 166 Dwór w Wymyślinie

domów jest kilka na Starym Rynku (pl. Kardy- kiedy teren dworca jest wykorzystywany jako na³a Wyszyñskiego) i przy ul. P³ockiej. Dom plener fi lmowy. Na pami¹tkê realizacji fi lmu przy ul. P³ockiej 1 ma w trójk¹tnym tympano- „Genera³ Nil” postawiono przed dworcem g³az nie* datê 1879. z tablic¹ upamiêtniaj¹c¹ genera³a Augusta W po³udniowej czêści miasta znajduje siê Fieldorfa „Nila”. dworzec kolejowy wzniesiony w 1924 r. wg Za torami w po³udniowej czêści miastu projektu architekta Jana Jaroszyñskiego w sty- znajduje siê miejsce zwane Wymyślinem. By³a lu dworkowym nawi¹zuj¹cym do form neoba- to niewielka miejscowośæ, w której w XIX w. rokowych. W okresie miêdzywojennym zbu- by³y dwa domy i mieszka³o kilkanaście osób. dowano i otwarto linie kolejowe odchodz¹ce Z czasem Wymyślin zosta³ w³¹czony w gra- w cztery strony świata i ³¹cz¹ce Sierpc z Na- nice miasta. Znaczn¹ czêśæ tego terenu kupi³ sielskiem, P³ockiem, Toruniem i Brodnic¹. rejent Wac³aw Gurbski. Zbudowa³ tu w latach Wêze³ ten ³¹czy³ miasto i okolice praktycznie 1927–1928 okaza³y dom w stylu dworkowym z ca³ym krajem. Dworzec têtni³ ¿yciem. Poza otoczony parkiem. Dworek i park s¹ obecnie dworcem zbudowano inne budynki potrzebne w³asności¹ prywatn¹. kolei. Obecnie dworzec zamkniêty i niewyko- Wa¿nym elementem tradycji lokalnej i miej- rzystany pilnie wymaga remontu. Podobnie scem zgromadzenie cennych pami¹tek z dzie- jest z usytuowan¹ obok wie¿¹ ciśnieñ, której jów miasta s¹ cmentarze. Po dawnych przy- dach wraz z wiêźb¹ zniszczono w 1999 r. Nie- kościelnych miejscach wiecznego spoczynku

112 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 112112 22014-01-03014-01-03 11:10:2911:10:29 167 168

167 Kaplica cmentarna 168 Pomnik nagrobny Stefanii Zdziarskiej (zm. 1882)

prawie nie ma śladu. Cmentarz parafi alny zwracaj¹ okaza³e nagrobki ksiê¿y Juliusza po³o¿ony przy ul. Kościuszki zosta³ wyzna- (zm. 1886 r.) i Makarego (zm. 1890 r.) Grabow- czony w koñcu XVIII w. Zachowa³o siê na nim skich oraz Antoniego Grendyszewskiego (zm. dośæ du¿o zabytkowych i cennych nagrobków 1905 r.). Pośród nauczycieli s¹ groby sióstr w tym z XIX w. Najwiêcej ich jest zlokalizo- Izabeli (zm. 1891 r.) i Zofi i (zm. 1896 r.) Feist wanych w okolicach pierwszej bramy i neo- oraz Ludwika Rosenthala (zm. 1882 r.). Do gotyckiej kaplicy. Najstarsze z 1848 r. upa- najciekawszych XIX-wiecznych nagrobków miêtniaj¹ lekarza Wojciecha Chrzanowskiego nale¿¹ ¿eliwny krzy¿ na grobie ma³¿onków i w³aściciela browaru Ludwika Bytnera. S¹ tu Korewów, pomnik z medalionem zmar³ej Ste- nagrobki burmistrzów miasta Stanis³awa M¹- fanii Zdziarskiej (zm. 1882 r.) i anio³ z nagrob- kowskiego (zm. 1877 r.) i Marcelego Marzan- ka Izas³awy Radomyskiej (zm. 1902 r.). Jest towicza (zm. 1881 r.), urzêdników Epimacha jeszcze wiele nowszych ciekawych nagrobków Wojszwi³o (zm. 1891 r.), Wincentego Lewan- oraz dotycz¹cych niepospolitych osób. Mo¿na dowskiego (zm. 1878 r.), Nikodema Ehren- odwiedziæ groby opisanych w innym rozdziale keutza (zm. 1887 r.) i Hilarego Domagalskiego osób: ksiê¿y Ludomira Lissowskiego, Wac³awa (zm. 1901 r.). Pod zabytkowymi nagrobkami Abramczyka i Aleksandra Paschke, Stefana spoczywaj¹ cz³onkowie mieszczañskich ro- Tamowskiego, Antoniego Jankowskiego i An- dzin sierpeckich, m.in. Tu³aczowie, Lipczy- drzeja Olechowskiego. Na wschód od najstar- kowie, Piniarowiczowie, Grodziccy, Zdradziñ- szej czêści cmentarza by³a kwatera ewangeli- scy, Kordulasiñscy, a tak¿e ziemianie i rolnicy cka. Zachowa³o siê tam kilkanaście dawnych z okolicznych wiosek, wśród nich: Tuziñscy, nagrobków. Nad ca³ym cmentarzem góruje Kêdzierscy, Malanowscy, Iwañski. Uwagê rzeźba przedstawiaj¹ca Chrystusa dźwigaj¹-

Powiat sierpecki 113

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 113113 22014-01-03014-01-03 11:10:3211:10:32 W 1992 r. za³o¿ono nieco dalej, przy ul. Kościuszki nowy cmentarz komunalny. Pierwsz¹ osob¹ tam pochowan¹ by³a Teodo- zja Kêpczyñska. Później pochowano w tym grobie jej mê¿a Stefana zmar³ego w wieku 105 lat, uczestnika wojny z bolszewikami. Na- grobki s¹ przewa¿nie typowe i ma³o ciekawe. Wzniesiono równie¿ dom pogrzebowy. Przez ten krótki okres funkcjonowania cmentarza pochowano na nim wielu niepospolitych lu- dzi zwi¹zanych z Sierpcem. Spoczywaj¹ tu m.in.: uczestnicy walk o Monte Cassino Ta- deusz Zajdziñski (zm. 1994 r.) i Wiktor Os- trowski (zm. 2004 r.), spo³ecznik W³adys³aw G¹siorowski (zm. 2010 r.) w m³odości przy- musowo wcielony do represyjnej formacji ¿o³nierzy-górników oraz ks. Andrzej Górski (zm. 2004 r.). Licznie mieszkaj¹cy w mieście ¯ydzi mie- li swój cmentarz od dawna. Jest zaznaczony na mapie z 1784 r. Na pewno istnia³ o wiele wcześniej. Zajmowa³ powierzchniê ponad 2,5 ha. W czasie II wojny światowej Niem- cy wywieźli z cmentarza macewy (nagrobki) 169 przewa¿nie wykonane z piaskowca. U¿ywano ich w wiêkszości do budowy chodników jako 169 Rodzina przy grobie Szlomo Józefa Taca (zm. 1923) na przedwojennym zdjęciu [zb. Pra- krawê¿ników. Tak zniszczono ca³¹ nekropoliê. cownia Dokumentacji Dziejów Miasta Sierpc] Po wojnie pewn¹ czêśæ odzyskanych uszko- dzonych macew przewieziono na teren cmen- tarza i utworzono z nich lapidarium. Mo¿na cego krzy¿ z grobu rodziny Pehlke, w³aścicieli zidentyfi kowaæ tylko nieliczne osoby z racji browaru w Sierpcu. Warto jeszcze wymieniæ zachowanych jedynie fragmentów inskrypcji. nowsze groby patriotycznej rodziny Gede oraz Niewiele zachowa³o siê z bogatej symboliki Preissów, w³aścicieli m³yna w Kwaśnie. Na cmentarzy ¿ydowskich. Pośród fragmentów czêści tej kwatery pochowano ¿o³nierzy ra- macew zidentyfi kowano w niepe³ny sposób dzieckich poleg³ych w 1945 r. Dalej na wschód kilkanaście osób. Przyk³adowo zachowa³a znajdowa³a siê kwatera prawos³awna, na któ- siê tylko dolna czêśæ nagrobka wywodz¹cego rej niegdyś sta³a osobna kaplica. Do dzisiaj siê z lewitów* Eliakema Ry¿a (zm. 1930 r.), zachowa³y siê jedynie dwa dawne nagrobki: a na górnej zniszczonej czêści zapewne by³ czarny obelisk upamiêtniaj¹cy porucznika wyryty symbol lewitów – dzban do rytualne- 48. Ukraiñskiego Pu³ku Dragonów W³adimira go obmywania r¹k kap³anów przed b³ogos³a- Josifowicza Szimanskiego (zm. 1905 r.) oraz wieñstwem. S¹ zachowane symbole świec niedawno odnowiony bezimienny kuty krzy¿ z fragmentów macew, ustawionych niegdyś prawos³awny. W tej czêści cmentarza znajduje na mogi³ach kobiet, fragment drzewa, pewnie siê wyj¹tkowy nagrobek rodziny lekarzy Cho- z³amanego, bêd¹cego metafor¹ śmierci, na dorowskich. Upamiêtniono tu osoby zamor- macewie 19-letniej Rebeki. Na dwóch czêś- dowane w Katyniu i wywiezione na Syberiê ciach macewy, ustawionych z dala od siebie, oraz ustawiono rzeźbê poświêcon¹ ofi arom widaæ ptaka siedz¹cego na ga³êzi, trzymaj¹- prześladowañ na wschodzie. cego w dziobie ga³¹zkê. Ptak oznacza mi³ośæ

114 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 114114 22014-01-03014-01-03 11:10:3311:10:33 170 171

170 Nieistniejący już dom przedpogrzebowy 171 Inskrypcja we wnętrzu domu przedpogrzebowego

i zgodê ma³¿eñsk¹, móg³ te¿ byæ umieszczony Jana Paw³a II 5. Ofi ary przes³uchañ i mordów na nagrobku kobiety nosz¹cej imiê Fajgel albo grzebano wówczas w s¹siaduj¹cym z tym bu- Cipora. Pośród macew ustawiono pomnik dynkiem ogrodzie. Zamordowanych 1 wrześ- upamiêtniaj¹cy pomordowanych sierpeckich nia 1940 r. 42 Polaków na tzw. Glinkach upa- ¯ydów. W naro¿niku cmentarza sta³ skromnej miêtniono stosownym pomnikiem. Pośród konstrukcji drewniany dom przedpogrzebowy aresztowanych i doprowadzonych tam na zbudowany w 1928 r., który w 2006 r. uleg³ śmieræ by³ Kazimierz Rzeszotarski, któremu bezpowrotnie zniszczeniu. skutecznie uda³o siê uciec z r¹k oprawców do Tragedie II wojny światowej zosta³y upa- rzeki. ¯o³nierzom i partyzantom z rozleg³e- miêtnione pomnikami i pami¹tkowymi go powiatu sierpeckiego poleg³ym za wolnośæ tablicami. W miejscu zakrêtu z drogi nr 10 ojczyzny w latach 1939–1945 poświêcono w kierunku Rypina znajduje siê niewielki pomnik postawiony w 1972 r. w parku po- trójk¹tny cmentarz z postawionym pośrod- ³o¿onym na skraju pl. Fryderyka Chopina, ku pomnikiem poświêconym pochowanym zwanym obecnie parkiem im. Tadeusza Pa- tam uczestnikom powstania styczniowe- ciorkiewicza. Ofi arom sowieckich mordów go oraz ofi arom II wojny światowej. Tablicê dokonanych na polskich ofi cerach poświêco- przypominaj¹c¹ zbrodniê dokonan¹ w sier- no pomnik katyñski zbudowany z potê¿nego peckim wiêzieniu umieszczono na murze g³azu z zamieszczonymi stosownymi tablica- klasztornym od strony ul. Wojska Polskiego. mi, na których wymieniono nazwiska zamor- Podobna tablica upamiêtniaj¹ca ponad 300 dowanych w Ostaszkowie, Kozielsku i Sta- osób zamordowanych w areszcie sierpeckie- robielsku. Pomnik ten znajduje siê w parku go gestapo znajduje siê na budynku przy ul. Solidarności.

Bojanowo (część Sierpca)

zachodniej czêści miasta jest usytuowa- fragment budynku gospodarczego. W miejscu W ny skansen. Powsta³ on na terenie daw- zniszczonego, drewnianego dworku wznie- nego podmiejskiego folwarku Bojanowo. Jest siono nowy obiekt wzorowany na typowych to pe³ne uroku miejsce po³o¿one na po³udnie formach mazowieckich dworków drobnoszla- od wij¹cej siê Sierpienicy, tu¿ przed jej ujściem checkich. do Skrwy. Z dawnych zabudowañ tego maj¹t- W 1975 r. utworzono w tym miejscu Park ku pozosta³a jedynie murowana obora oraz Etnografi czny, który by³ oddzia³em istnie-

Powiat sierpecki 115

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 115115 22014-01-03014-01-03 11:10:3511:10:35 172 173

174 175

172 Dwór w skansenie 173 Karczma „Pohulanka” w skansenie 174 Skansen – kościół z Drążdżewa 175 Skansen – chałupa z wsi Drwały koło Wyszogrodu

j¹cego od 1971 r. Muzeum Etnografi cznego zowsza, usytuowano klomb kieruj¹cy przy- z siedzib¹ w historycznym sierpeckim ratu- jezdnych gości wprost na stopnie gościnnej szu. Od 1985 r. instytucja funkcjonuje pod siedziby. Od strony po³udniowej znajduje siê nazw¹ Muzeum Wsi Mazowieckiej. Skansen teren o charakterze relaksacyjnym z piêknie zaplanowano jako zespo³y wiejskich obiek- usytuowanym stawem otoczonym ozdobn¹ tów ukszta³towane jako rzêdówka, ulicówka, roślinności¹. By³ to element czêsty w siedzi- przysió³ek szlachecki oraz zespó³ dworski. bach szlachty i ziemiañstwa. Zespó³ dworski zosta³ zrealizowany i sk³ada Przyje¿d¿aj¹cy do skansenu od strony dro- siê przede wszystkim z rekonstrukcji dworu gi nr 10 wchodz¹ na jego teren przy m³ynie i ze wspomnianych budynków gospodarczych. bêd¹cym czêści¹ dawnej osady o nazwie Dwa W dworze znajduje siê ekspozycja muzealna M³yny. Tam mo¿na zaopatrzyæ siê w bilety pokazuj¹ca wnêtrza z wyposa¿eniem charak- i ewentualn¹ literaturê. Po przekroczeniu mo- terystycznym dla siedziby średniozamo¿nej stu na rzece Sierpienicy droga prowadzi wśród szlachty sprzed oko³o wieku. Otoczenie dwo- bujnej przyrody, która odrywa zwiedzaj¹cego od ru zosta³o zaaran¿owane w stosowny sposób. wspó³czesnego zabieganego świata i przenosi Do dworu prowadzi aleja. Przed wejściem, ty- w inny krajobraz i w czas sprzed oko³o wieku. powym dla polskich dworów nie tylko z Ma- Po miniêciu m.in. fi gury św. Jana Nepomuce-

116 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 116116 22014-01-03014-01-03 11:10:3711:10:37 na strzeg¹cego od powodzi, wychodzi siê na tarach-Zawadach oraz budynki gospodarcze. polanê, na której znajduje siê dawna karczma, Wszystkie obiekty s¹ bogato wyposa¿one pochodz¹ca z XVII w. przeniesiona z Sochocina w meble, przedmioty codziennego u¿ytku, k. P³oñska. Obecnie te¿ s³u¿y dawnemu prze- ozdoby, które jeszcze kilkadziesi¹t lat temu znaczeniu i nosi nazwê „Pohulanka”. Przed by³y u¿ywane, a obecnie zosta³y zupe³nie wy- karczm¹ znajduje siê tradycyjna studnia z ¿u- parte przez inne przewa¿nie masowo produko- rawiem. Na polanie mo¿na zobaczyæ jeszcze wane. W cha³upach przygotowane s¹ wystawy cha³upê kowala i kuźniê z wyposa¿eniem typo- charakterystyczne dla niektórych świ¹t, uka- wym dla tego typu zak³adów rzemieślniczych zuj¹ce wystrój świ¹teczny Wielkanocy, Bo¿ego jeszcze przed kilkudziesiêciu laty. Teraz mo¿na Narodzenia. Pokazane s¹ wnêtrza typowe dla pójśæ do wspomnianego ju¿ dworu b¹dź w kie- rolników zamo¿nych i biednych oraz takich, runku wsi rzêdówki, po drodze mijaj¹c kośció³ którzy dodatkowo parali siê us³ugami rze- z XVIII w. niedawno przeniesiony z Dr¹¿d¿ewa mieślniczymi, jak szewstwo. Sprzêty gospo- (gm. Krasnosielc w pow. makowskim). Po reno- darskie, w które s¹ wyposa¿one obejścia, to te¿ wacji i ustawieniu w skansenie nie tylko jest ju¿ pami¹tki po minionych latach. Nastroju wa¿nym i interesuj¹cym zabytkiem, ale w nie- dawnej sielskości dodaj¹ piêknie zorganizo- które świêta odbywaj¹ siê w nim nabo¿eñstwa, wane ogródki warzywne i kwiatowe oraz ¿yj¹ce w których mog¹ uczestniczyæ turyści. W pobli- w skansenie zwierzêta hodowlane. Po drugiej ¿u znajduje siê te¿ niewielka kaplica z XVII w. stronie drogi s¹ pola ze zbo¿em i ziemniaka- pochodz¹ca z Dêbska k. ¯uromina. mi. Mo¿na podziwiaæ w stosownym czasie Wieś rzêdówka sk³ada siê z dziewiêciu za- prace polowe wykonywane w tradycyjny spo- gród. Podstaw¹ ka¿dej z nich jest cha³upa sób. Na wschodnim skraju wsi znajduje siê pochodz¹ca z którejś z wiosek tzw. Mazow- zagroda m³ynarza. W pobli¿u niej stoi pocho- sza Starego. Obejmuje ono teren miêdzy zie- dz¹cy z Zalesia wiatrak koźlak, jakich kiedyś mi¹ dobrzyñsk¹ na zachodzie a Kurpiami na by³o wiele w mazowieckim krajobrazie. wschodzie i miêdzy Wis³¹ a dawn¹ granic¹ Natomiast skrêcaj¹c w lewo mo¿na zoba- z Prusami (Mazurami). S¹ to poza obecnym czyæ niewielk¹ cha³upê ze S³upi. Rozpościera powiatem sierpeckim jeszcze powiaty p³ocki, siê równie¿ przed nami widok na piêkny dwór ¿uromiñski, m³awski, p³oñski. Z powiatu z Uniszek Zawadzkich k. M³awy, niedawno sierpeckiego pochodz¹ cha³upy, które pier- przeniesiony do skansenu. Obiekt pochodzi wotnie sta³y w Ligówku, £ukomiu, Ostrowie, z koñca XVIII w. Zosta³ wzniesiony dla rodzi- Rempinie, Rzeszotarach-Chwa³ach, Rzeszo- ny Krajewskich. Ustawiony w tym miejscu

176 177

176 Skansen – bróg służący do suszenia siana 177 W skansenie możemy spotkać zwierzęta hodowlane. Na zdjęciu sędziwy i dostojny kozioł

Powiat sierpecki 117

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 117117 22014-01-03014-01-03 11:10:4111:10:41 178 Jesienią suszone owoce stanowią dodatkowy element ekspozycji skansenu

jest zacz¹tkiem planowanego przysió³ka szla- Od 2009 r. oddzia³em Muzeum Wsi Ma- checkiego. zowieckiej jest Muzeum Ma³ego Miasta Do skansenu prowadzi droga od strony mia- w Bie¿uniu (pow. ¿uromiñski), które powsta- sta ul. Narutowicza. Tu na wprost mo¿na ³o w 1974 r. Pierwszym inicjatorem koncepcji dojśæ do ju¿ wcześniej opisanych obiektów za³o¿enia muzeum w Bie¿uniu by³ Marian albo udaæ siê do nowej czêści zbudowanej Przedpe³ski (1912–1998), kolekcjoner, etno- w zachodniej czêści. Powsta³e obiekty utrzy- graf, historyk regionalista, który spoczywa na mane s¹ w konwencji folwarku dworskiego bie¿uñskim cmentarzu. W muzeum mo¿emy z prze³omu XIX i XX w. i tworz¹ zaplecze ad- podziwiaæ m.in. wiele dokumentów i pami¹- ministracyjno-gospodarcze oraz s³u¿¹ celom tek oraz wnêtrza mieszczañskie z pocz¹tków muzealno-wystawienniczym. Mo¿na tu po- XX w., gabinet lekarski. Podobnie to przecie¿ dziwiaæ ekspozycje poświêcone rzeźbie ludo- wygl¹da³o w niedaleko (20 km) od siebie po³o- wej oraz transportowi dworskiemu. ¿onych miastach Bie¿uniu i Sierpcu.

118 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 118118 22014-01-03014-01-03 11:10:4311:10:43 Słupia (gmina Szczutowo)

179 180

179 Drewniana chałupa 180 Kapliczka Matki Bożej

o S³upi najlepiej doje¿d¿a siê, skrêca- w s¹siednim Dzikim Borze. Przez teren je- Dj¹c w Bliźnie z szosy ³¹cz¹cej Sierpc ziora przechodzi granica województw mazo- z Rypinem. Wioska ma dośæ krótk¹ histo- wieckiego i kujawsko-pomorskiego, a zatem riê. Po³o¿ona na wschodnim brzegu Jeziora powiatów sierpeckiego i rypiñskiego. Samo Urszulewskiego, jest chêtnie odwiedzana jezioro swoj¹ nazwê zawdziêcza po³o¿onej po przez wczasowiczów i turystów oraz ama- jego drugiej stronie wiosce Urszulewo (pow. torów wypadów nad wodê. Znajd¹ dla sie- rypiñski). Miejscowośæ Urszulewo zwi¹zana bie miejsce w po³o¿onych tu ośrodkach i na przez wieki ściśle ze Szczutowem zosta³a lo- pla¿y. Jezioro Urszulewskie jest jeziorem po- kowana w po³. XVI w. przez w³aścicielkê oko- lodowcowym, rynnowym o d³ugości prawie licznych dóbr Urszulê z Sieprskich Lwowsk¹. 5 km, powierzchni 3,08 km2. Jego g³êbokośæ W S³upi równie¿ mo¿emy zobaczyæ drew- dochodzi do ponad 6 m. Do jeziora wpadaj¹ niane cha³upy maj¹ce swoj¹ metrykê mo¿e cztery okresowo p³yn¹ce strumienie, a ucho- jeszcze w XIX w. Jedna z nich, niewielka cha- dzi rzeczka Urszulewka przep³ywaj¹ca przez ³upa wyrobnika zbudowana ok. 1920 r., zosta- S³upiê i wpadaj¹ca po ok. 3 km do Skrwy ³a przeniesiona do skansenu w Sierpcu.

Powiat sierpecki 119

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 119119 22014-01-03014-01-03 11:10:4311:10:43 Słupia (gmina Zawidz)

181 182

181 Kościół pw. św. Jakuba Większego 182 Kościół – ołtarz główny

ioska le¿y na wschodnim brzegu Sier- murowany, otynkowany, wzniesiony na planie Wpienicy. Dojechaæ tam naj³atwiej prostok¹ta, zosta³ zbudowany w stylu neogo- przeje¿d¿aj¹c 3 km od szosy krajowej nr 10 tyckim w 1876 r. Jest orientowany. Ma od za- z miejscowości Szumanie-Gośliny w kierun- chodu czworoboczn¹ wie¿ê wtopion¹ w fasa- ku P³ocka. Miejscowośæ pocz¹tkowo zwana dê. Wewn¹trz znajduje siê wiele barokowych by³a S³up, co świadczy, ¿e mog³a tu byæ niegdyś elementów wyposa¿enia pochodz¹cych z po- jakaś warownia albo mo¿e nawi¹zywaæ do s³u- przedniego kościo³a. W bardzo misternym, pów na rzece tworz¹cych zaporê. W 1254 r. a¿urowym o³tarzu g³ównym pochodz¹cym ksi¹¿ê Siemowit I potwierdzi³ nadanie wsi ka- z ok. 1700 r. jest umieszczony niezwykle in- tedrze p³ockiej przez ¯yros³awa, syna komesa teresuj¹cy obraz przedstawiaj¹cy Matkê Bo- Klemensa. W 1443 r. bp p³ocki Pawe³ Gi¿ycki sk¹ Niepokalanie Poczêt¹, przed któr¹ klê- h. Gozdawa nada³ j¹ wraz z polami, ³¹kami, cz¹ jej rodzice, świêci Joachim i Anna, a nad lasami, bagnami i m³ynem archidiakonom nimi u góry Bóg Ojciec. Obraz ten s³u¿y do p³ockim. W 1575 r. ks. Drozdowski skar¿y³ zas³aniania rzeźby Matki Boskiej. Po bokach Feliksa Rościszewskiego, który ze wspólni- o³tarza znajduj¹ siê rzeźby świêtych Piotra kami obrabowa³ S³upiê. Historykom trudno i Paw³a, wy¿ej Barbary i nieokreślonej świêtej, jest badaæ dzieje spo³eczności parafi i S³upia a u góry św. Wawrzyñca, który by³ wspó³patro- oraz genealogii miejscowych rodzin, gdy¿ na nem pierwszego kościo³a. W o³tarzach bocz- pocz¹tku XIX w. podczas po¿aru plebanii sp³o- nych znajduj¹ siê obrazy autorstwa Francisz- nê³y historyczne akta metrykalne. Szczêśliwie ka Tarczyñskiego przedstawiaj¹ce św. Jakuba uratowa³ siê ówczesny drewniany kośció³, Wiêkszego, syna Zebedeusza, patrona parafi i z którego cenne wyposa¿enie przeniesiono (z lewej), oraz św. Jakuba Mniejszego, syna później do murowanej świ¹tyni. Alfeusza (z prawej). W o³tarzu z po³. XIX w. W 1379 r. bp p³ocki Dobies³aw z Gulczewa usytuowanym w kaplicy pó³nocnej s¹ umiesz- h. Prawdzic erygowa³ parafi ê, w³¹czaj¹c do czone barokowe rzeźby z XVII w.: Chrystu- jej uposa¿enia dziesiêciny z kilkunastu wsi. sa Ukrzy¿owanego, Matki Boskiej Bolesnej Przez wieki istnia³y co najmniej kolejne trzy i Jana Ewangelisty. Ciekaw¹ jest chrzcielnica drewniane kościo³y pw. św. Jakuba. Obecny z XVIII w. pokryta p³askorzeźbion¹ dekoracj¹

120 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 120120 22014-01-03014-01-03 11:10:4511:10:45 o motywie pnia dêbu z liśæmi i ¿o³êdziami. Ambona w kszta³cie ³odzi jest jedyn¹ tego typu w powiecie. Wewn¹trz zachowa³y siê XIX-wieczne epitafi a. Najstarsze upamiêtnia Faustynê (Justynê) z Wyszkowskich Chode- ck¹ (1806–1849), dziedziczkê Kosmaczewa, ¿onê Filipa Chodeckiego, majora wojsk pol- skich, oraz jej rodziców i synów. Pozosta³e s¹ poświêcone Danielowi Sewerynowi Olszew- skiemu (zm. 1870 r.) i m³odej Walerii z Za- krzewskich Świêtochowskiej (1850–1878), ¿o- nie Zygmunta Świêtochowskiego, w³aściciela maj¹tku ¯ochowo, oraz jej córeczce Natalii. Przed kościo³em znajduje siê du¿y p³aski grobowiec rodziny Zakrzewskich. Od wy¿ej wymienionego Filipa Chodeckiego w 1849 r. 183 kupi³ Kosmaczewo i Petrykozy Jan Zakrzew-

ski, wywodz¹cy siê z rodziny Zakrzewskich h. 183 Zdjęcie Marianny Gutowskiej (zm. 1926) na Do³êga, maj¹cej swoje gniazdo w Zakrzewie dawnym nagrobku k. Bielska. Jan mia³ za ¿onê Eleonorê, córkê Idziego Zakrzewskiego z Zakrzewa w ziemi ciechanowskiej. Tak powi¹za³y siê dwie ró¿ne Mañkowa Symforian i Florentyna Boñkowscy, rodziny o tym samym nazwisku. Na grobowcu ksi¹dz kanonik Józef Do³êgowski (1878–1961), niedawno umieszczono tablicê upamiêtniaj¹- w³aściciele m³yna w Gutowie Za³uszkiewiczo- c¹ ich syna Marcelego (1858–1939), dziedzica wie. Zwróæmy uwagê na groby licznie rozrodzo- Kosmaczewa, prezesa stra¿y ogniowej w S³upi. nych Gutowskich i Chorzewskich zamieszku- Na dole tablicy wyryto herb rodziny – Do³êgê. j¹cych w okolicach S³upi od sześciu wieków. Siostr¹ Marcelego by³a wspomniana Waleria Po drugiej stronie rzeki Sierpienicy le¿y wio- Świêtochowska. ska Majki Ma³e znana od XV w., pierwotnie Tu¿ za parkanem kościelnym znajduje siê zwana Mojkowem. Zachowa³ siê tam parte- cmentarz parafi alny, a na nim kilka zabytko- rowy dwór wzniesiony w pocz¹tkach XX w. wych nagrobków z koñca XIX i pocz¹tków dla rodziny Zakrzewskich. Otacza go park XX w. oraz nowsze, ale upamiêtniaj¹ce osoby krajobrazowy ze stawem oraz okazami staro- odgrywaj¹ce niegdyś znacz¹c¹ rolê w lokalnej drzewu. Po okresie zniszczeñ i dewastacji jest spo³eczności. Spoczywaj¹ tu w³aściciel Guto- obecnie w³asności¹ prywatn¹ i zosta³ poddany wa Tomasz Orzelski (zm. 1885 r.), w³aściciele gruntownej renowacji.

Powiat sierpecki 121

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 121121 22014-01-03014-01-03 11:10:4811:10:48 Studzieniec (gmina Sierpc)

184

184 Pałac wraz z dobudowaną nową częścią służy szkole rolniczej

ioska le¿y przy szosie krajowej nr 10 tynek ufundowanym przez Zofi ê ze Zb¹szyna Ww kierunku Torunia, 2 km na zachód Potulick¹, która w 1624 r. przekaza³a znaczn¹ od Sierpca. Usytuowana jest na wschodnim czêśæ swojego maj¹tku, w tym równie¿ Stu- brzegu Skrwy. Nazwa jej mo¿e pochodziæ od dzieniec, na rzecz tego klasztoru. Siostry za- pras³owiañskiego s³owa oznaczaj¹cego zimny konne posiada³y maj¹tek do 1865 r. Wioska (porównaj dzisiejsze – studziæ) albo od „studni- sta³a siê w³asności¹ gen. Or³owa podobno ca”, czyli źród³o, studnia. Najstarsza wzmian- w nagrodê za udzia³ w st³umieniu powstania ka o wsi pochodzi z 1497 r., kiedy to Jakub ze styczniowego. Nale¿a³ do niego do wybuch Studzieñca by³ świadkiem dziedziców z Sierp- I wojny światowej. Wówczas przez wioskê, ca w sprawie o tamtejszy m³yn. Niewielka osa- a dalej przez dolinê Sierpienicy (teren skan- da m³yñska obejmuj¹ca ok. 60 ha roli nale¿a³a senu) a¿ do Mi³obêdzyna przechodzi³y okopy, do rodziny, która przyjê³a nazwisko Studzieñ- których pozosta³ości mo¿na jeszcze dostrzec skich. W koñcu XVI w. posiad³ośæ ta zosta³a w terenie. W 1916 r. Niemcy nacieraj¹cy na wykupiona przez dziedziców Sierpca i wy- Rosjê, zbudowali w szybkim tempie kolej w¹- dzier¿awiona Mi³obêdzkim. Dzieje wioski po- skotorow¹ z Sierpca do Torunia, przed³u¿aj¹c wi¹zane s¹ z sierpeckim klasztorem Benedyk- j¹ później do Nasielska. Powsta³o równie¿ od-

122 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 122122 22014-01-03014-01-03 11:10:4911:10:49 185 186

185 Tym wąwozem linia kolei wąskotorowej wiodła na most na Skrwie 186 Nowa kaplica

ga³êzienie w niedalekim Majewie prowadz¹ce nabo¿eñstwa. Mo¿na zobaczyæ przydro¿ne do Rypina przez Szczutowo i Skrwilno. Jeden krzy¿e i kapliczki. Ju¿ przy wjeździe do wio- z przystanków znajdowa³ siê na terenie Stu- ski od szosy nr 10 stoi ¿elazny krzy¿ osadzony dzieñca, naprzeciwko sierpeckiego cmentarza w postumencie wykonanym z szarego granitu parafi alnego. Niestety, po budynku stacji za- z wyryt¹ dat¹ 1887. We wnêce jest umieszczo- chowa³y siê jedynie fundamenty, a przy prze- na Matka Boska. W środku wsi znajduje siê prawie kolejki przez Skrwê porośniête drzewa- lastrykowy krzy¿ z postumentem w kszta³cie mi nasypy i wykopy. Z maj¹tku Studzieniec po drzewa z obciêtymi konarami. II wojnie światowej utworzono PGR oddany Ze Studzieñcem zwi¹zane s¹ losy Dwóch w posiadanie szko³y rolniczej. M³ynów, czyli miejsca, gdzie Sierpienica wpa- W Studzieñcu warto obejrzeæ pa³ac wznie- da do Skrwy. Przed miejscem po³¹czenia rzek siony zapewne dla gen. Or³owa. Dzisiaj mieści na ka¿dej z nich funkcjonowa³ m³yn. Obecnie siê w nim Zespó³ Szkó³ Rolniczych. Budynek jest to teren nale¿¹cy do Muzeum Wsi Mazo- pa³acu nawi¹zuje do architektury uzdrowisko- wieckiej (skansenu) w Sierpcu. wej i jest jedynym tego typu obiektem w po- Drogê prowadz¹c¹ nad Skrwê nazwano Alej¹ wiecie. Do niego dla potrzeb szko³y dobudowa- Ptasi¹. Dochodzimy ni¹ do miejsca, gdzie nie- no nowe bezstylowe skrzyd³o. gdyś znajdowa³ siê m³yn. Pozosta³o po nim je- W latach 1985–1986 w wiosce zosta³a wy- dynie sztuczne rozdzielenie rzeki tworz¹ce wy- budowana kaplica, w której odbywaj¹ siê sepkê. Jest to wyj¹tkowo malownicze miejsce.

Powiat sierpecki 123

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 123123 22014-01-03014-01-03 11:10:5011:10:50 Sudragi (gmina Sierpc)

187 188

187 Dawny kościół spalony w 1955 r. 188 Fasada kościoła

ioska jest po³o¿ona w po³udniowo-za- proboszcza i by³a obs³ugiwana przez duchow- Wchodniej czêści powiatu sierpeckiego. nych z Ligowa, a¿ w 1780 r. zosta³a w³¹czo- Mo¿na do niej ³atwo dojechaæ z Sierpca przez na jako fi lia do parafi i ligowskiej. W miejsce ¯ochowo. Na uwagê zas³uguje jej nietypowa zniszczonego kościo³a wzniesiono nowy, nazwa nie wystêpuj¹ca nigdzie wiêcej. Pocho- równie¿ drewniany. Mia³ trzy barokowe o³ta- dzi od imienia Sudarg z jêzyka Prusów. Sudra- rze. W g³ównym znajdowa³a siê rzeźba Mat- gi pojawiaj¹ siê w źród³ach historycznych ju¿ ki Bo¿ej. W świ¹tyni by³y organy zbudowane w XIV w. Od 1371 r. by³y w³asności¹ Iwona nieodp³atnie w 1864 r. przez ukrywaj¹cego siê z Radomina h. Pierzcha³a, marsza³ka ksi¹¿¹t w okolicznych lasach Ernesta Hugona Bier- s³upskiego i dobrzyñskiego Kazimierza (Kaź- nackiego i powstañców. Ten piêkny obiekt ka), wnuka Kazimierza Wielkiego, a nastêpnie sp³on¹³ 19 sierpnia 1955 r., kiedy je¿d¿¹ce po W³adys³awa Opolczyka. W XVI w. wioska na- wiosce traktory, jak napisano w gablocie, „ko³- le¿a³a do ga³êzi Gozdawitów wywodz¹cych siê chozuj¹ce wioskê” (czyli wprowadzaj¹ce ko- z Gozdowa, którzy przyjêli od swojej posiad- lektywizacjê), zaprószy³y ogieñ. Wiêksza czêśæ ³ości nazwisko Sudrascy, z czasem zapisywane wsi sp³onê³a. jako Sudrawscy. Dziedziczyli oni w Sudragach W latach 1975–1983 wzniesiono stara- do pocz¹tków XIX w. Późniejszymi w³aścicie- niem ksiê¿y Romana Bralczyka i Krzysztofa lami byli Chmielewscy i czêściowo Rudowscy. Krośnickiego nowy murowany kośció³ pw. W okresie miêdzywojennym maj¹tek (296 ha) św. Maksymiliana Kolbe i powo³ano parafi ê. nale¿a³ do Jarociñskich. Dziedzic Witold Jaro- Podczas gruntownego remontu przeprowa- ciñski walczy³ jako ochotnik w 1920 r. w woj- dzonego w 2008 r. zmieniono kszta³t okien. nie z bolszewikami. W miejsce kwadratowych zbudowanych z tzw. Ju¿ zapewne pod koniec XIV w. zosta³ tu luksferów wykonano pod³u¿ne zakoñczone wybudowany kośció³ pw. św. Walentego, któ- pó³koliście z kolorowego szk³a. Wewn¹trz rego fundatorem by³ prawdopodobnie Iwon w o³tarzu g³ównym znajduje siê rzeźbiony z Radomina. Kośció³ dotrwa³ do czasów wo- okaza³y krucyfi ks. Warto wspomnieæ nowy jen szwedzkich, kiedy to zosta³ zniszczony obraz Mi³osierdzia Bo¿ego ufundowany przez i ograbiony. Parafi a sudraska po zniszczeniach ma³¿onków Grefów z Poznania jako wotum i spadku liczby ludności nie mia³a w³asnego za uzdrowienie wnuczki Aleksandry. Ojciec

124 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 124124 22014-01-03014-01-03 11:10:5111:10:51 189

189 Dawny pałac [zb. Marek Jarociński] 190 Kamienny krzyż

190

fundatora, Czes³aw Gref przez wiele lat pro- park, bêd¹cy pozosta³ości¹ parku dworskiego. wadzi³ w Sudragach kuźniê. Ko³o kościo³a Niewiele siê zachowa³o z dawnej drewnianej znajduje siê ¿eliwny zabytkowy nagrobek zabudowy. Warto zwróciæ uwagê na granitow¹ Tekli z £ukoskich Rudowskiej (1795–1855), fi gurê przydro¿n¹ z 1928 r. z rzeźb¹ Matki Bo- ¿ony dziedzica z ¯ochowa. skiej Skêpskiej stoj¹c¹ w pobli¿u remizy stra- Nie zachowa³ siê dawny dwór Jarociñskich. ¿ackiej. W tym samym roku utworzono miej- W jego miejscu zbudowano szko³ê. Otacza j¹ scow¹ jednostkê stra¿y.

Powiat sierpecki 125

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 125125 22014-01-03014-01-03 11:10:5311:10:53 Szczutowo (siedziba gminy)

191 192

193 194

191 Kościół pw. św. Marii Magdaleny 192 Kościół – widok od strony jeziora 193 Ołtarz główny 194 Drewniany dom

ioska po³o¿ona jest w pobli¿u szosy skich) h. Prawdzic. Do tego herbu nawi¹zuje Wwiod¹cej z Sierpca do Rypina (14 km od herb gminy Szczutowo. Przez dwa wieki wio- Sierpca), nad malowniczym Jeziorem Szczu- ska z s¹siednim Bliznem i za³o¿onym w po³. towskim. Nazwê miejscowości etymolodzy XVI w. Urszulewem nale¿a³y do w³aścicieli wywodz¹ od s³owa „szczud³ek, szczud³o” Sierpca: Sieprskich, a nastêpnie Ostrorogów- oznaczaj¹cego podporê, kulê. Na terenie ziemi -Lwowskich i Potulickich. W 1620 r. Zofi a ze dobrzyñskiej s¹ jeszcze dwie inne miejscowo- Zb¹skich wdowa po Stanis³awie Potulickim ści o tej nazwie: w gminie Górzno i w gminie (zm. ok. 1618 r.) ufundowa³a klasztor Bene- Radomin. dyktynek, osiad³a w nim z córk¹ Ann¹ i odda³a Szczutowo z okolic¹ od pocz¹tku XV w. na- na jego uposa¿enie posiadan¹ po³owê Sierpca le¿a³o do Gulczewskich (późniejszych Siepr- wraz przyleg³ymi wsiami, w tym ze Szczuto-

126 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 126126 22014-01-03014-01-03 11:10:5411:10:54 wem. W taki sposób wioska sta³a siê na blisko Szymona Czechowicza. Na uwagê zas³uguje dwa wieki w³asności¹ klasztorn¹, a¿ do upañ- krucyfi ks ludowy z XIX w. oraz stara granito- stwowienia dóbr po II rozbiorze Polski (1793). wa kropielnica. Obok kościo³a stoi dzwonnica Andrzej z Gulczewa, kasztelan p³ocki, ufun- z trzema dzwonami, a w pobli¿u drewniana dowa³ w Szczutowie kośció³, któremu w 1415 r. plebania. Po³o¿enie kościo³a w bliskości jest nada³ 4 ³any w s¹siednim Bliźnie. W tym cza- bardzo malownicze. sie bp Jakub z Korzkwi erygowa³ parafi ê. Póź- W czasie powstania styczniowego w okoli- niejsi w³aściciele poczynili dalsze uposa¿enia. cach Szczutowa i s¹siedniego Blizna rozegra³a Parafi a nie mia³a jednak w³asnego proboszcza, siê krwawa bitwa. Oddzia³ dowodzony przez a by³a obs³ugiwana przez wikariuszy z Gójska Teofi la Jurkowskiego, po klêsce odniesionej albo mansjonarzy z Sierpca. W 1781 r. parafi a pod Kozio³kiem w kwietniu 1863 r. ponownie zosta³a w³¹czona jako fi lia do parafi i Gójsk. uformowany w lasach mi³obêdzkich, 9 lipca Dopiero w 1903 r. sta³a siê ponownie osobn¹ 1863 r. stoczy³ bitwê pod Szczutowem. Pośród parafi ¹. Obecny kośció³ pw. św. Marii Mag- poleg³ych byli ofi cerowie Teofi l Wiśniewski daleny zosta³ zbudowany prawdopodobnie z Warszawy i Kruszyñski z Golubia oraz osoby w XVIII w. Zosta³ gruntownie przebudowany ró¿nych stanów pochodz¹ce z Sierpca i okolic, w 2. po³. XIX w. Jest to obiekt drewniany kon- a tak¿e z s¹siednich powiatów, a nawet z Prus. strukcji zrêbowej, oszalowany z ostro³ukowy- Powstañców pochowano na parafi alnym mi oknami nawi¹zuj¹cymi do stylu gotyckiego cmentarzu przy parkanie po lewej stronie od kojarz¹cego siê z architektur¹ kościeln¹. We- bramy. Natomiast w wolnej Polsce w 1930 r. wn¹trz ściany s¹ wzmocnione pionowymi lisi- wzniesiono na cmentarzu naprzeciwko bra- cami* uformowanymi w kszta³cie pilastrów*. my granitowy pomnik upamiêtniaj¹cy 40 Polichromiê kościo³a wykona³ w 1965 r. An- poleg³ych. Nieco dalej mo¿emy obejrzeæ kilka toni Rochowicz. W zwieñczeniu fasady jest grobów z pocz¹tku XX w. rodziny Hoppe oraz umieszczony krucyfi ks z XVI lub pocz. XVII w. spokrewnionych Waśniewskich, Bogatkow- W nowym o³tarzu g³ównym nawi¹zuj¹cym do skich, Szymañskich i Gawskich. Spośród nich stylu barokowego znajduje siê obraz Matki Bo- Stanis³aw Waśniewski (zm. 1935 r.) by³ w³aś- ¿ej Czêstochowskiej z 1764 r. ze srebrn¹ koro- cicielem nieruchomości obejmuj¹cej miejsco- n¹ i sukni¹. Zas³aniany jest obrazem św. Marii we jezioro. Mo¿na te¿ odwiedziæ mogi³y piêciu Magdaleny wykonanym w 1895 r. przez Sta- Polaków rozstrzelanych przez hitlerowców nis³awa Zarzeckiego, który jest kopi¹ obrazu w 1944 r.

195 196

195 Figura Matki Bożej Niepokalanie Poczętej 196 Zabytkowe groby w centrum cmentarza

Powiat sierpecki 127

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 127127 22014-01-03014-01-03 11:10:5711:10:57 197 198

197 Pomnik upamiętniający poległych uczestników powstania styczniowego 198 Jezioro Szczutowskie

W wiosce zachowa³o siê jeszcze z dawnej go i rypiñskiego. Mo¿na tu znaleźæ miejsca zabudowy kilka drewnianych domów. Spa- noclegowe i skorzystaæ ze sportów wodnych. ceruj¹c warto dotrzeæ do znajduj¹cej siê na W najbli¿szej okolicy rozpościeraj¹ siê rozleg³e po³udniu miejscowości fi gury Matki Bo¿ej lasy bogate w grzyby i jagody. Wśród nich prze- wzniesionej w 1912 r. przez Antoniego Choj- biega linia kolejowa uruchomiona w 1937 r. nackiego i jego ojca Tomasza. i przez lata ³¹cz¹ca Sierpc z Rypinem i Brod- Szczególn¹ atrakcj¹ przyci¹gaj¹c¹ turystów nic¹. Obecnie jest nieczynna dla ruchu pasa- i wczasowiczów jest polodowcowe Jezio- ¿erskiego, a do dzisiaj pozosta³a tylko dawna ro Szczutowskie. Ma ono powierzchniê ok. stacja. Miejsce to wykorzystano podczas na- 100 ha, a d³ugośæ 2 km. W pobli¿u znajduje grywania fi lmu Bo¿a podszewka. siê trzy razy wiêksze Jezioro Urszulewskie W Szczutowie w 1942 r. urodzi³ siê Roman po³o¿one na granicy powiatów sierpeckie- Marcinkowski, biskup pomocniczy p³ocki.

128 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 128128 22014-01-03014-01-03 11:10:5911:10:59 Zawidz (siedziba gminy)

199 200

199 Kościoły stary i nowy 200 Stara dzwonnica na tle nowego kościoła

ieś Zawidz le¿y 14 km na wschód od dania tymi maj¹tkami. Od XIX w. do 1954 r. WSierpca. £atwo tam dotrzeæ, skrêcaj¹c Zawidz nale¿a³ do funkcjonuj¹cej wówczas z drogi nr 10 w kierunku na Bie¿uñ drog¹ 561. gminy Kosemin. Rowerzystów zachêcam do dojazdu z Sierpca Prawdopodobnie ju¿ w XIV w. funkcjonowa- przez Mieszaki, Wolê Gr¹bieck¹ i Nowe Zga- ³a tu parafi a z drewnianym kościo³em. Ostatni gowo albo przez Borkowo Wielkie, Wilczogórê, z drewnianych kościo³ów pw. św. Marcina s³u- Skoczkowo i Zgagowo. ¿y³ parafi i do lat 80. XX wieku. Zosta³ zbudo- Miejscowośæ ma odleg³¹ metrykê, o czym wany w 1877 r. z barokowym wyposa¿eniem. świadcz¹ dokonane tu i w pobli¿u znaleziska Wnêtrze by³o pokryte polichromi¹ wykonan¹ prehistoryczne. Nazwa wioski pochodzi od przez Antoniego Rochowicza w 1957 r. W la- nazwy osobowej Zawid. Najstarsz¹ wzmiankê tach 1982–1987 staraniem ks. W³odzimierza w źród³ach pisanych odnajdujemy pod rokiem Za³êskiego wybudowano nowy kośció³ wg 1350, kiedy to ksi¹¿ê mazowiecki Boles³aw III projektu prof. Jana Laube. Do niego zosta- dokona³ nadania na rzecz braci Wojciecha ³a przeniesiona znaczna czêśæ zabytkowego (podstolego sochaczewskiego) i Miko³aja wyposa¿enia starej świ¹tyni. Na szczególn¹ Nagórków, dziedziców z Zawidza. W 1408 r. uwagê zas³uguj¹ dwa barokowe o³tarze. W jed- ks. Siemowit IV nada³ przywilej szlachcie nym z nich z ok. 1700 r. znajduj¹ siê rzeźby św. h. Bolesta, wśród nich Trojanowi z Zawidza. Marcina oraz nieokreślonych świêtych bisku- Zawidzcy przez nastêpne wieki byli dziedzica- pów. Stary kośció³ jednak coraz bardziej popa- mi Zawidza. Z czasem kolejne ich w³ości, czy- da w ruinê. Nie wiadomo, czy uda siê jeszcze li Zawidz Wielki zwany Kościelnym, Zawidz uratowaæ obiekt, w tym znajduj¹ce siê w nim Ma³y niekiedy określany Zawidzkiem i Za- ambonê i chrzcielnicê. Zachowa³a siê dawna widz-¯abowo dzisiaj nazywany tylko ¯abo- drewniana dzwonnica z cebulast¹ kopu³¹ oraz wem, stopniowo przechodzi³y w rêce innych czêśæ parkanu z neogotyck¹ bram¹. Wokó³ rodzin. By³y to przewa¿nie krótkotrwa³e w³a- nowego kościo³a zbudowano drogê krzy¿ow¹

Powiat sierpecki 129

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 129129 22014-01-03014-01-03 11:11:0111:11:01 201 202

203 204

201 Ołtarz z rzeźbą św. Marcina 202 Ambona w starym kościele 203 Witraż w starym kościele przedstawiający św. Wojciecha 204 Fragment polichromii ze starego kościoła wykonanej przez Antoniego Rochowicza

130 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 130130 22014-01-03014-01-03 11:11:0311:11:03 205 206

207

205 Nagrobek Scholastyki Piwnickiej 206 Cmentarz epidemiczny zwany „cholerką” 207 Nieistniejący już budynek stacji Zawidz

sk³adaj¹c¹ siê ceglanych kaplic, w których kilka budynków architektury sprzed ok. wie- umieszczono ludowe rzeźby wykonane przez ku, w tym drewniane. Pośrodku placu na tab- miejscowych twórców, obrazuj¹ce kolejne sta- licy umieszczonej na granitowym g³azie upa- cje Mêki Pañskiej. miêtniono Franciszka £azowskiego, prezesa Zachowa³ siê dawny uk³ad urbanistyczny zarz¹du powiatowego PSL w Sierpcu, zamor- centrum wioski ze skwerem obsadzonym dowanego w Zawidzu w 1946 r. przez funk- drzewami i krzewami. Przy nim znajduje siê cjonariuszy MO, spoczywaj¹cego na cmenta-

Powiat sierpecki 131

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 131131 22014-01-03014-01-03 11:11:0711:11:07 208

208 Panorama Zawidza od południowego wschodu

rzu w Sierpcu. W nowym okaza³ym budynku wami. Miejsce to zwane jest „cholerk¹” – tu, maj¹ siedzibê w³adze gminy. z dala od zabudowañ, usytuowano cmentarz Na cmentarzu parafi alnym zachowa³o siê epidemiczny zmar³ych na zarazê w XIX w., kilkanaście zabytkowych nagrobków, w tym a pewnie i wcześniej. pochodz¹cych z 2. po³. XIX w. Na szczególn¹ W miejscowości znajduje siê kilka przydro¿- uwagê zas³uguje ¿eliwny nagrobek Scholastyki nych krzy¿y i fi gur. Na uwagê zas³uguje stoj¹- Piwkowskiej (zm. 1854 r.), dziedziczki Kosenic. cy przy skrzy¿owaniu dróg stary ¿eliwny krzy¿ Ma kszta³t ściêtego ostros³upa zakoñczonego osadzony na nowym zbudowanym z ceg³y co- krzy¿em, ozdobionego na wszystkich ścianach kole. pomalowanymi na z³oty kolor wieñcami lauro- Wioska jest po³o¿ona przy linii kolejowej wymi. Uwagê zwraca ¿eliwny ozdobny krzy¿, Sierpc–Nasielsk i ma dwie stacje. Stacja Za- bêd¹cy ³adnym przyk³adem sztuki odlewni- widz le¿y wśród pól w³aściwie w Zgagowie, czej, ustawiony na prostopad³ościennym po- w pewnej odleg³ości od wioski, od której ma stumencie. Jest to pomnik nagrobny Ignacego swoj¹ nazwê. Miejscowa spo³ecznośæ kilka- Dominika Fija³kowskiego (zm. 1855 r.), dok- dziesi¹t lat temu zabiega³a o bli¿ej po³o¿ony tora medycyny i chirurgii, dyrektora Instytutu przystanek i uda³o siê utworzyæ drugi, nazwa- Po³o¿niczego w Warszawie, bêd¹cego przez kil- ny Zawidz Kościelny. ka lat w³aścicielem dóbr zawidzkich. ¯elazny W Zawidzu i okolicy od lat funkcjonuje krzy¿ bêd¹cy przyk³adem metaloplastyki stoi prawdziwe „zag³êbie” twórców ludowych. na grobie m³odego Bronis³awa Dobrosielskiego. Tworzone przez miejscowych rzeźbiarzy pra- Wśród granitowych nagrobków zwraca uwagê ce mo¿emy spotkaæ w muzeach oraz w zbio- upamiêtniaj¹cy Karola Leonarda Westendorfa rach prywatnych. W powstaj¹cym w latach 70. (zm. 1910 r.). Na nowszych grobach s¹ odnie- XX w. muzeum w Sierpcu równie¿ zajmowa³y sienia do historii, która dotknê³a cz³onków poczesne miejsce. Rzeźbiarstwem w drewnie danej rodziny, jak chocia¿by Antoszewskich, trudni¹ siê rodziny: Du¿yñskich, Krajewskich, gdzie wspomniano Paw³a, uczestnika powsta- Szemborskich, Marcinkowskich, Wierzbi- nia styczniowego, oraz Jana, ofi cera rezerwy za- ckich, Wierzchowskich i Goczyñskich. Prace mordowanego w 1939 r. przez Niemców. z dziedziny kowalstwa artystycznego wykonu- Na po³udnie, ok. 0,5 km od wioski, pośród je rodzina Suszczewiczów. pól znajduje siê wzgórek porośniêty drze-

132 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 132132 22014-01-03014-01-03 11:11:0911:11:09 Zglenice (gmina Mochowo)

209 210

209 Zglenice Duże. Obecna fi gura św. Antoniego 210 Zglenice Duże. Poświęcenie nowej fi gury św. Jana Nepomucena w 2011 r.

od t¹ nazw¹ kryj¹ siê dzisiaj w³aściwie a w Zglenicach Ma³ych do Hieronima Pêszyñ- Ptrzy wioski: Zglenice Du¿e, Zglenice Ma³e skiego i Stefana Smoleñskiego (77 ha) oraz do i Zglenice Budy. Zglenice Du¿e (niegdyś Wiel- Adama Waśniewskiego (85 ha). Zglenice-Bu- kie) le¿¹ 8 km na po³udnie od Sierpca, przy dy ukszta³towa³y siê jako osobna miejscowośæ drodze nr 541. Jeszcze w XIX w. funkcjono- z rozproszonych gospodarstw po³o¿onych wa³a nazwa w formie Zglinice. By³y to osady na rozleg³ym obszarze pośród lasów miêdzy zamieszka³e przez drobn¹ szlachtê zagrodow¹ zwart¹ zabudow¹ wioski a rzek¹ Skrw¹. Zglinickich, podzielone na wiele ma³ych, kil- Zglenice Du¿e dla przeje¿d¿aj¹cego wy- kunastohektarowych gospodarstw. Zgliniccy gl¹daj¹ skromnie. Warto tu jednak zobaczyæ nosili przydomki Mucha, Miodek, Mroczek, dwie fi gury świêtych stoj¹ce na krañcach Dyl, Rogol i Dominik. Byli herbu Prus (aczkol- wioski. Z pó³nocnej zobaczymy wyrzeźbion¹ wiek nie wiadomo, czy wszyscy). Ju¿ w XVII w. w drewnie przez Krzysztofa Gierczyka s³upow¹ poza Zglinickimi mieszkali tu w³aściciele kapliczkê św. Antoniego z 2004 r. Stanê³a o innych nazwiskach, którzy weszli w posia- ona w miejscu fi gury s³upowej stoj¹cej tu od danie maj¹tku poprzez kupno b¹dź stosowny 20 lat i uszkodzonej uderzeniem pioruna. Jesz- o¿enek. W okresie miêdzywojennym wiêksze cze wcześniejsza fi gura św. Antoniego nadwe- gospodarstwa nale¿a³y w Zglenicach Wielkich rê¿ona czasem zosta³a przekazana do Muzeum do Maksymiliana Kozierowskiego (165 ha) Wsi Mazowieckiej w Sierpcu. Na po³udnio- i do Franciszka Czachorowskiego (168 ha), wym krañcu wsi stoi fi gura s³upowa św. Jana

Powiat sierpecki 133

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 133133 22014-01-03014-01-03 11:11:1011:11:10 211

211 Zglenice-Budy. Jałowce – pomniki przyrody

Nepomucena wykonana przez rzeźbiarzy Kra- Chêtni mog¹ odwiedziæ Lasy Zglenickie jewskich z Zawidza, ustawiona tu i poświêcona udaj¹c siê na teren wioski Zglenice-Budy, w 2011 r. Stanê³a w miejscu dawnej, ponad wie- sk¹d mo¿na dotrzeæ nad Jezioro Bledzewskie. kowej, zniszczonej zupe³nie up³ywem czasu. Warto te¿ znaleźæ osobliwy pomnik przyrody W środku wsi stoi równie¿ krzy¿ epidemiczny – okaza³e ja³owce. Przez Zglenice-Budy prze- (karawaka). W Zglenicach Du¿ych ma siedzibê chodzi szlak czerwony im. Boles³awa Krzy- Leśnictwo oraz znajduje siê remiza Ochotni- woustego. czej Stra¿y Po¿arnej dzia³aj¹cej tu od 1953 r.

134 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 134134 22014-01-03014-01-03 11:11:1211:11:12 Żurawin (gmina Mochowo)

212 213

212 Kościół z nowym ceramicznym dachem 213 Ołtarz w kościele w czasie odpustu

ieś malowniczo po³o¿ona na wyniesio- tej rodziny zapisywano jako ¯órawskich. Wieś Wnej krawêdzi doliny Skrwy. Naj³atwiej nie by³a du¿a, obejmowa³a 130 ha podzielo- mo¿na tu dotrzeæ, wyje¿d¿aj¹c z Mochowa nych na ma³e dzia³y ziemi nale¿¹ce do kilku w kierunku Ligowa i skrêcaj¹c w prawo. Na- ¯urawskich, którzy nie mieli podleg³ych ch³o- zwa miejscowości kojarzy siê przede wszyst- pów. Z czasem niektóre czêści wioski przesz³y kim z ¿urawiem albo z ¿urawin¹. Mo¿e po- w rêce innych rodzin. W XIX w. nie by³o ju¿ chodziæ od nazwy osobowej ¯uraw. Zgo³a ¯urawskich w ¯urawinie. inne wyjaśnienie tego problemu znajdujemy ¯urawin s³ynie z miejscowego sanktua- w miejscowej legendzie. Mia³ tu pośród wiel- rium maryjnego, którego pocz¹tki trudno jest kich borów zamieszkiwaæ przed wiekami pu- określiæ. W 1772 r. zbudowano tu, na miej- stelnik ¯órawek, któremu na drzewie osiko- scu wcześniejszego spalonego, drewniany wym objawi³a siê Matka Boska. Pod drzewem kośció³. Obok niego funkcjonowa³ do koñca tym znajdowa³o siê źróde³ko o cudownej, XIX w. przytu³ek dla starców. W 1902 r. po- uzdrawiaj¹cej mocy. Od imienia pustelnika budowano nowy kośció³ murowany z ceg³y miejsce to i powsta³¹ obok wioskê nazwano w stylu neoromañskim. W 2012 r. otrzyma³ ¯urawinem. nowy dach z czerwonej dachówki. W o³tarzu Wioska po raz pierwszy jest wymieniona znajduje siê obraz Matki Bo¿ej ¯urawiñskiej w dokumencie ksiêcia p³ockiego Wac³awa z XVIII–XIX w. Przechowywany jest kawa³ek z 1322 r. Ju¿ w XIV i XV w. s¹ odnotowani pieñka z owianej legend¹ osiki. Umieszczo- w źród³ach historycznych rycerze – dziedzice ny jest w specjalnej przeszklonej drewnianej ¯urawina. W XVI w. w³aściciele tej¿e wioski skrzynce w kszta³cie kapliczki o cechach stylu przyjêli nazwisko ¯urawiñscy, które nastêpnie neogotyckiego. Oko³o 100 m poni¿ej kościo³a skrócono na ¯urawscy. Niektórych cz³onków znajduje siê cudowne źróde³ko. W 1776 r. wi-

Powiat sierpecki 135

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 135135 22014-01-03014-01-03 11:11:1311:11:13 214 215

214 Kapliczka ze studzienką z cu- downą wodą 215 Młyn wodny Jaku- bowo 216 Orkiestra strażacka podczas odpustu w Żurawinie

216

zytuj¹cy parafi ê mochowsk¹ ks. w. Gadomski „obchodzenia ofi ary” wokó³ o³tarza z obrazem poleci³ proboszczowi zasypaæ owe źróde³ko. MB ¯urawiñskiej, wokó³ wystawionego na ze- Jednak tego nie wykonano, a wkrótce wznie- wn¹trz przy krzy¿u legendarnego pieñka oraz siono nad nim kaplicê. Zosta³a wyremonto- wokó³ kapliczki z cudownym źróde³kiem. wana w 1863 r., a nastêpnie w 1975 r. W jej Pielgrzymi pij¹ wodê ze źróde³ka i niekiedy za- wnêtrzu znajduje siê kopia obrazu Matki Bo- bieraj¹ j¹ do domu. ¿ej ¯urawiñskiej. Mo¿na siê napiæ wody ze Kilkanaście lat temu rozpoczêto w pobli- wspomnianego źróde³ka. Zgodnie z tradycj¹ ¿u kościo³a budowaæ drogê krzy¿ow¹ maj¹c¹ pomaga szczególnie na choroby oczu. sk³adaæ siê z tablic umieszczonych na monu- Kośció³ jest pw. Przemienienia Pañskiego. mentalnych postumentach z kamieni zwieñ- Odbywaj¹ siê tu uroczyste odpusty w niedzielê czonych metalowymi krzy¿ami. Prace jednak po 6 sierpnia. Przybywaj¹ wówczas liczni piel- wstrzymano. Mo¿emy zobaczyæ skoñczon¹ grzymi z okolicznych wiosek. Jest tu zwyczaj tylko jedn¹ stacjê.

136 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 136136 22014-01-03014-01-03 11:11:1511:11:15 Oferta kulturalna i turystyczna Informacja turystyczna

urysta odwiedzaj¹cy powiat sierpecki otrzyma najwiêcej przydatnych mu informacji tury- Tstyczno-krajoznawczych w lokalnych urzêdach oraz na prowadzonych przez nie stronach internetowych.

Starostwo Powiatowe w Sierpcu Urz¹d Gminy w Mochowie 09-200 Sierpc, ul. Świêtokrzyska 2a 09-214 Mochowo tel. 24 275 91 00, 24 275 91 04 tel. 24 276 33 33, 531 501 838 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] http://www.powiat.sierpc.pl www.mochowo.pl

Urz¹d Miasta Sierpc Urz¹d Gminy w Rościszewie 09-200 Sierpc, ul. Piastowska 11a 09-204 Rościszewo, ul. Armii Krajowej 1 tel. 24 275 86 86 tel. 24 276 40 11, 24 276 40 76 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] http://www.sierpc.pl www.rosciszewo.pl

Urz¹d Gminy w Sierpcu Urz¹d Gminy w Szczutowie 09-200 Sierpc, ul. Biskupa Floriana 4 09-227 Szczutowo, ul. Lipowa 5a tel. 24 275 57 01 tel. 24 276 7167 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] http://gmina.sierpc.pl http://www.szczutowo.nowybip.pl

Urz¹d Gminy w Gozdowie Urz¹d Gminy w Zawidzu 09-213 Gozdowo, ul. Krystyna Gozdawy 19 09-226 Zawidz Kościelny, ul Mazowiecka 24 tel. 24 276 21 12, 24 364 48 37 tel. 24 276 61 01 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.gozdowo.eu http://www.ug.zawidz.pl Wybrane instytucje kulturotwórcze

Centrum Kultury i Sztuki w Sierpcu im. Kultury, od 1975 r. nazwany Sierpeckim Do- Marsza³ka Józefa Pi³sudskiego mem Kultury. W latach 2009–2012 dokonano 09-200 Sierpc, ul. Piastowska 39 kapitalnego remontu i rozbudowy budynku. tel. 24 275 24 93 Dom Kultury przez dziesiêciolecia wpisa³ siê e-mail: [email protected] na sta³e w panoramê kulturaln¹ miasta i oko- http://ckisz.sierpc.pl licy. Prowadzone s¹ zajêcia dla dzieci i m³odzie- Obiekt rozpoczêto budowaæ w 1938 r. Jego ¿y z zakresu muzyki, teatru, tañca i plastyki. budowê ukoñczono w czasie II wojny świa- Dzia³aj¹ zespo³y taneczne „Kasztelanka”, „Isk- towej. W 1956 r. utworzono Powiatowy Dom ry” i „Iskierki”. Do aktywności w ró¿nych for-

Powiat sierpecki 137

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 137137 22014-01-03014-01-03 11:11:1811:11:18 dowy Festiwal Folklorystyczny „Kasztelania”. Wielu artystów przyci¹ga Ogólnopolski Plener Plastyczny dla Doros³ych. Powsta³e wówczas dzie³a mo¿na ogl¹daæ na wystawach poplene- rowych, a czêśæ z nich pozostaje na zawsze w Sierpcu. Od lat funkcjonuje Uniwersytet Trzeciego Wieku. W Centrum Kultury i Sztu- ki dzia³a kino „Jutrzenka” nawi¹zuj¹ce sw¹ nazw¹ do istniej¹cego przez lata kina zlokali- zowanego niegdyś w budynku przedwojenne- go Domu Katolickiego. 217

217 Budynek Centrum Kultury i Sztuki po remoncie Muzeum Wsi Mazowieckiej i rozbudowie 09-200 Sierpc, ul. Gabriela Narutowicza 64 tel. 24 275 28 83 mach kultury zachêcaj¹ liczne konkursy. Wie- e-mail: [email protected] loletni¹ tradycjê ma np. Ogólnopolski Festiwal http://mwmskansen.pl Teatru, Piosenki, Tañca „Kwiecieñ-Plecieñ”. Powsta³o z Muzeum Etnografi cznego dzia- Do imprez cyklicznych nale¿y Miêdzynaro- ³aj¹cego od 1971 r. i zwi¹zanego z nim Parku

218 219

220 221

218 Gęsi w krajobrazie skansenu 219 Młockarnia „Warmianka” już stała się zabytkiem – ale wciąż działa 220 Przejażdżka jak za dawnych lat w sielskim krajobrazie 221 Nowe zabudowania ale w starym stylu dla potrzeb administracyjno-gospodarczych i muzealno-wystawienni- czych Muzeum Wsi Mazowieckiej

138 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 138138 22014-01-03014-01-03 11:11:1811:11:18 Etnografi cznego. Sk³ada siê ze skansenu oraz Istnieje od 1945 r. jako kontynuacja biblio- ekspozycji muzealnej w sierpeckim ratuszu. tek publicznych: powiatowej i miejskiej. Ma W skansenie (szczegó³owy opis w rozdziale w swoich zbiorach ksi¹¿ki z literatury piêknej Bojanowo) poza typowym zwiedzaniem mo- dla doros³ych, dzieci i m³odzie¿y oraz literatu- ¿emy uczestniczyæ w tradycyjnie od lat orga- ry naukowej i popularno-naukowej z ró¿nych nizowanych imprezach plenerowych zwi¹- dziedzin wiedzy. Wa¿nym dzia³em zbiorów zanych z ¿yciem na wsi w kolejnych porach s¹ sierpciana – zbiory regionalne gromadzone roku. S¹ to: niedziela palmowa, gry i zabawy od 40 lat i udostêpniane osobom zaintereso- wielkanocne, miodobranie, ¿niwa, wykopki wanym. Do szerszej publiczności biblioteka oraz inne przybli¿aj¹ce obyczaje spo³eczności dociera poprzez kablow¹ Telewizjê Sierpc wiejskiej. Mo¿na byæ uczestnikiem majówki, w ramach cyklu programów „Z ksi¹¿k¹ za pan kuligu, imprezy kulinarnej z cyklu: gotowanie brat”. na polanie. Organizowane s¹ konkursy, zajê- cia i zabawy dla dzieci i m³odzie¿y, jak powi- Pracownia Dokumentacji Dziejów Miasta tanie wiosny i Dzieñ Dziecka. W ratuszu (tel. Sierpc 24 275 28 26) mo¿na podziwiaæ urz¹dzane 09-200 Sierpc, ul. P³ocka 30 (II piêtro) tam zmieniane kilka razy w roku wystawy. tel. 24 275 37 92 M³odzie¿ mo¿e wzi¹æ udzia³ w lekcjach mu- www.pracownia.sierpc.pl zealnych. Od 2009 r. dzia³a jego oddzia³ za- Zosta³a utworzona w 2007 r. Celem jej jest miejscowy – Muzeum Ma³ego Miasta w Bie- gromadzenie i udostêpnianie wszelkich mate- ¿uniu (Stary Rynek 19, 09-320 Bie¿uñ, pow. ria³ów dotycz¹cych przesz³ości Sierpca. Pra- ¿uromiñski, tel. 23 657 80 45). gdzie znajduj¹ cownia gromadzi dokumenty i zdjêcia (ory- siê tu interesuj¹ce sta³e ekspozycje pokazu- gina³y oraz kopie elektroniczne). Wychodzi j¹ce wnêtrza domu mieszczañskiego, gabinet z ofert¹ do szkó³, aran¿uj¹c spotkania o lokal- lekarski z 1. po³. XX w., pami¹tki z dziejów nej tematyce historycznej. Organizuje wysta- miasta. Poza tym organizowane s¹ ciekawe se- wy okolicznościowe przewa¿nie w Centrum zonowe wystawy. Kultury i Sztuki. Wydaje pismo „Dziejopis Sierpecki”. Miejska Biblioteka Publiczna im. Zofi i Na³- kowskiej Towarzystwo Przyjació³ Ziemi Sierpeckiej 09-200 Sierpc, ul. P³ocka 30 e-mail: [email protected] tel. 24 275 13 56, 24 275 38 53 http://www.sierpc.com.pl/tpzs e-mail: [email protected] Towarzystwo zosta³o za³o¿one w 1999 r. http://mbp.sierpc.pl/index.php?option=com_ i jest organizacj¹ spo³eczno-kulturaln¹. Zrze- frontpage&Itemid=1 sza ludzi ró¿nych zawodów i o ró¿nych zain- teresowaniach, którzy s¹ szczególnie zwi¹zani z Sierpcem i jego okolicami. Wśród celów naj- wa¿niejsze s¹: rozbudzanie lokalnego patrioty- zmu i poczucia dumy ze swojej „ma³ej ojczy- zny”, kszta³towanie świadomości historycznej i kulturalnej odrêbności oraz integracja spo- ³eczno-kulturalna jej mieszkañców. Pośród rozlicznych form pracy towarzystwa i podej- mowanych inicjatyw spo³ecznych szczególnie

222 widoczn¹ jest dzia³alnośæ wydawnicza. Zdo³a- no ju¿ wydaæ 35 publikacji ksi¹¿kowych o te- 222 W bibliotece na uroczystych promocjach nowych matyce lokalnej. S¹ to publikacje historyczne, książek i otwarciach wystaw zbiera się liczne gro- naukowe i popularno-naukowe, a tak¿e doty- no sierpczan [zb. Miejska Biblioteka Publiczna] cz¹ce literatury i innych dziedzin.

Powiat sierpecki 139

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 139139 22014-01-03014-01-03 11:11:2311:11:23 g¹ przerwê w dzia³alności. Zosta³ odnowiony w 1969 r. Oddzia³ inspiruje prace i badania naukowe dotycz¹ce ró¿nych dziedzin wiedzy, szczególnie zwi¹zane z Sierpcem i jego okoli- c¹. Organizuje odczyty, wystawy oraz sesje po- pularno-naukowe popularyzuj¹ce wyniki tych badañ. Prowadzi dzia³alnośæ wydawnicz¹. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje wydana w 2003 r. publikacja Dzieje Sierpca i ziemi sierpeckiej Wspó³pracuje z instytucjami i organizacjami kulturotwórczymi.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Dzia³ania 223 „Sierpeckie Partnerstwo” 09-214 Mochowo, Mochowo 20 223 Kilka książek spośród wielu wydanych przez Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Sierpeckiej tel./faks 24 276 31 63 e-mail: [email protected] www.lgdsp.pl Towarzystwo Naukowe P³ockie – Oddzia³ Stowarzyszenie powsta³o w 2008 r. z inicja- Sierpecki tywy przedstawicieli sześciu gmin powiatu 09-200 Sierpc, pl. Kardyna³a Wyszyñskiego 1 sierpeckiego (Gozdowo, Mochowo, Rościsze- Oddzia³ Sierpecki TNP ma d³ug¹ historiê. wo, Sierpc, Szczutowo, Zawidz). Celem jego Zosta³ powo³any w 1908 r. przez grupê sierp- s¹ dzia³ania na rzecz rozwoju gospodarczego czan dzia³aj¹cych w TNP. Oddzia³ mia³ d³u- i spo³ecznego w celu polepszenia jakości ¿y- cia mieszkañców wymienionych gmin. LGD wspiera i rozwija inicjatywy lokalne maj¹ce na celu tworzenie miejsc pracy, zachowanie i od- nowê dziedzictwa kulturowego oraz ochronê środowiska przyrodniczego. W ramach pro- mocji regionu wydaje mapy i przewodniki, proponuje szlaki wycieczkowe oraz oznako- wuje tablicami informacyjnymi interesuj¹ce obiekty.

Nieformalna Grupa Historyczna „Ultima Thule” http://www.sierpc.com.pl/ultima Grupa powsta³a w 2009 r. z inicjatywy To- masza Kowalskiego. Dzia³a na zasadach wo- lontariatu. Zrzesza m³odzie¿ i doros³ych, którzy poświêcaj¹c swój wolny czas i si³y, chc¹ wspó³pracowaæ dla popularyzacji histo- rii ziemi sierpeckiej i Mazowsza. G³ównym jej celem jest ochrona miejsc pamiêci, które świadcz¹ o bogatej przesz³ości Sierpca i okolic, 224 i opieka nad nimi. Zgodnie z nazw¹ „Ultima 224 Książka Dzieje Sierpca i ziemi sierpeckiej jest mo- Thule” określaj¹c¹ mityczn¹, nieznan¹, ta- numentalnym dziełem wydanym przez Oddział jemnicz¹, odkrywan¹ wyspê organizacja stara Sierpecki Towarzystwa Naukowego Płockiego siê odkrywaæ zapomniane elementy historii lo-

140 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 140140 22014-01-03014-01-03 11:11:2311:11:23 kalnej i przybli¿aæ je spo³eczności. Grupa zre- alizowa³a wiele prac. Najwa¿niejsze z nich to: umieszczenie tablicy upamiêtniaj¹cej uczest- ników powstania listopadowego (ul. Piastow- ska 44), renowacja cmentarzy ewangelickich w Osówce, Józefowie (Czartowni) i Bia³asach, umieszczenie nowej (w miejsce starej zabyt- kowej) fi gury św. Wawrzyñca w Piastowie, zrealizowanie kilku fi lmów, wśród nich przy- gotowanego na obchody 690. rocznicy lokacji 225 Sierpca fi lmu 14.83. Warto odwiedziæ wyj¹tko- 225 Młodzież z Nieformalnej Grupy Historycznej w¹, prowadzon¹ na wysokim poziomie przez „Ultima Thule” podczas prac na cmentarzu za³o¿yciela grupy stronê starysierpc.blog.onet. w Białasach pl poświêcon¹ dziejom i tradycji Sierpca. Imprezy cykliczne

226 227

226 Żniwa w skansenie 227 Podczas „Miodobrania” można nabyć wszelakie produkty pszczelarskie

uryści odwiedzaj¹cy powiat sierpecki maj¹ powiednim czasie. Najatrakcyjniejsze z tych Tmo¿liwośæ uczestniczyæ w tradycyjnych imprez to: „Niedziela palmowa”, „Poniedzia³ek cyklicznych imprezach. Wiele z nich organi- wielkanocny”, „Miodobranie” (lipiec), „¯niwa zuje Muzeum Wsi Mazowieckiej. Zwi¹zane s¹ w skansenie” (sierpieñ), „Wykopki” (wrzesieñ). z rocznym kalendarzem, w sk³ad którego wcho- Mo¿na zobaczyæ nie tylko dawny sposób wyko- dzi³y najwa¿niejsze prace sezonowe oraz świêta nywania prac polowych, ale równie¿ spróbowaæ kościelne, określaj¹ce przez wieki rytm ¿ycia w³asnych umiejêtności w tym zakresie. spo³eczności wiejskiej. Ich urok i wrêcz magiê Cykliczn¹ imprez¹, która wpisa³a siê w kra- mo¿emy poznaæ odwiedzaj¹c skansen w od- jobraz miasta by³ organizowany przez Dom

Powiat sierpecki 141

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 141141 22014-01-03014-01-03 11:11:2611:11:26 228 229

228 Taniec przed dworem w skansenie w atmosferze świąt Bożego Narodzenia 229 Zespół rosyjski podczas Festiwalu „Kasztelania” w 2001 r.

Kultury Miêdzynarodowy Festiwal Folklory- Zainteresowanych poznaniem klimatu styczny „Kasztelania”. Niestety, ostatnio jego i specyfi ki lokalnej spo³eczności zachêcam organizowanie zawieszono. Co roku przyje¿- do odwiedzenia wybranej miejscowości pod- d¿aj¹ artyści na Ogólnopolski Plener Plastycz- czas organizowanych starannie i z du¿ym ny (lipiec). Nie zawsze udaje siê ich spotkaæ zaanga¿owaniem uroczystości do¿ynkowych podczas pracy w urokliwych zak¹tkach miasta w poszczególnych gminach. Natomiast prób¹ i okolicy. Mo¿emy jednak przybyæ do Centrum poczucia duchowości mieszkañców mo¿e byæ Kultury i Sztuki na podsumowanie pleneru, przybycie na któr¹ś z parafi alnych uroczysto- aby podziwiaæ powsta³e prace oraz nabyæ któ- ści odpustowych, maj¹cych swoj¹ kilkuwieko- r¹ś z nich. w¹ tradycjê. Szlaki turystyczne

Szlak im. Boles³awa Krzywoustego − trasa grodziska. Nastêpnie docieramy do Cieślina, piesza lub rowerowa w którym znajduje siê zabytkowy park pod- Jest jedynym szlakiem wyznaczonym na worski z okaza³ymi lipami, jesionami i świer- terenie powiatu. Jego czerwone znaki popro- kami. Dalej przechodz¹c przez Obrêb mo- wadz¹ turystów z P³ocka do Sierpca. Tu zosta³ ¿emy zobaczyæ zespó³ dworski z XIX−XX w. zaprezentowany sierpecki odcinek, który mo¿- sk³adaj¹cy siê z dworu i parku. Kolejn¹ wiosk¹ na przemierzyæ pieszo b¹dź rowerem. Wiedzie jest Sulkowo-Bariany. Wkrótce docieramy do on pośród lasów i pól, czêstokroæ zbli¿aj¹c siê po³o¿onej nad Skrw¹ osady m³ynarskiej Jaku- do Skrwy i roztaczaj¹c piêkne widoki na jej bowo z dzia³aj¹cym wci¹¿ m³ynem. Znajduje dolinê. Wêdruj¹c od strony P³ocka na teren siê ona na skraju wsi ¯urawin, w której mo- powiatu sierpeckiego wchodzimy na 36 km ¿emy podziwiaæ kośció³ znany z kultu Matki w wiosce Grodnia s³ynnej z prehistorycznego Boskiej ¯urawiñskiej. Leśn¹ drog¹ dochodzi-

142 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 142142 22014-01-03014-01-03 11:11:2911:11:29 230 231

232 233

230 Na szlaku w centrum Miłobędzyna 231 Żurawin. Skrwa przy młynie Jakubowo 232 Drogowskazy na czerwonym szlaku w Choczniu pokazują kierunek w stronę Płocka 233 Słupia (gm. Zawidz). Kościół pw. św. Jakuba Większego

my do Chocznia, gdzie podziwiamy kolejny a dalej po³udniowym odcinkiem szlaku za m³yn oraz interesuj¹c¹ kaskadê zbudowan¹ Wis³ê a¿ do Gostynina i Kutna. Wymienione na Skrwie. Pośród lasów przez Zglenice-Budy na szlaku miejscowości powiatu sierpeckiego docieramy do Bledzewa chêtnie odwiedzanego zosta³y w wiêkszości dok³adniej przybli¿one z racji znajduj¹cego siê tam jeziora. Nastêpn¹ w innych rozdzia³ach ksi¹¿ki. wiosk¹ na szlaku jest Mi³obêdzyn, w którym znajduje siê zespó³ dworski sk³adaj¹cy siê Szlak Zabytków Sakralnych Ziemi Sierpe- z dworu i parku. Szczególnie zainteresowani ckiej − trasa rowerowa m³ynami mog¹ w Mi³obêdzynie zejśæ nieco Okolice Sierpca mog¹ byæ wykorzystywane ze szlaku i obejrzeæ kolejny m³yn na Skrwie przez turystów rowerowych. Co prawda ście- w Kwaśnie oraz po³o¿ony obok dwór. Z Mi- ¿ek dla rowerów jest jeszcze ma³o, ale lokalny- ³obêdzyna dochodzimy do Sierpca, gdzie przy mi drogami w wiêkszości utwardzonymi mo¿e- dworcu kolejowym szlak siê koñczy. Z tego my docieraæ bezpiecznie do interesuj¹cych nas miejsca jest wyznaczony ¿ó³tymi znakami miejscowości. Stowarzyszenie Lokalna Grupa krótki szlak prowadz¹cy do skansenu. Mo- Dzia³ania „Sierpeckie Partnerstwo” z siedzib¹ ¿emy oczywiście wêdrowaæ w przeciwnym w Mochowie proponuje kilka szlaków rowe- kierunku oddalaj¹c siê od Sierpca do P³ocka, rowych, niestety, nie oznakowanych jeszcze

Powiat sierpecki 143

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 143143 22014-01-03014-01-03 11:11:3111:11:31 w terenie. Wyj¹tkowym wydaje siê pomys³ Kościelny–M³otkowo Wieś–Je¿ewo–Rekowo– rowerowej trasy dooko³a powiatu, która po- S³upia–Go³ocin–T³ubice–Bonis³aw–Gozdowo. zwala poznaæ wiêkszośæ jego wiejskich obiek- Wycieczkê mo¿na rozpocz¹æ na stacji kole- tów sakralnych. Pocz¹tek i koniec trasy pro- jowej Zawidz Kościelny po³o¿onej przy linii ponowany jest w Gozdowie, dok¹d mo¿emy, kolejowej Sierpc−Nasielsk. Wszystkie obiek- zabieraj¹c rower, dojechaæ poci¹giem z Sierp- ty sakralne po³o¿one na proponowanej trasie ca b¹dź P³ocka. Oto kolejne miejscowości na zosta³y w tym opracowaniu przedstawione trasie licz¹cej ³¹cznie ok. 100 km: Gozdowo– w notkach poświêconych wybranym miejsco- Rempin–Bo¿ewo–Mochowo–¯urawin–Cho- wościom. czeñ–Dobaczewo–Kokoszczyn–Ligówko–Li- gowo–Gozdy–Józefowo–Modrzewie–Malu- Wêdrówka wzd³u¿ Sierpienicy − trasa pie- szyn–Gójsk–Cisse–Szczutowo–Blizno–Stara sza lub rowerowa Wola–Bia³asy–£ukomie–Stopin–Rościsze- Nie ma wyznaczonego szlaku wiod¹cego nad wo–Rzeszotary-Zawady–Rzeszotary-Stara- Sierpienic¹. Poni¿sza propozycja umo¿liwia wieś–Skoczkowo–Nowe Zgagowo–Zawidz poznanie podczas wycieczki rowerowej, ewen-

234 235

236 237

234 Figura Matki Bożej Skępskiej umieszczona nad wejściem do kościoła w Łukomiu 235 Kościół (widok od południa) w Mochowie 236 Borkowo-Młyn. Po rozlewisku Sierpienicy można popływać łódką 237 Dwór w Dziembakowie popadł w ruinę

144 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 144144 22014-01-03014-01-03 11:11:3411:11:34 238

238 Połączenie Sierpienicy Lewej i Sierpienicy Prawej i zarazem granice trzech gmin

tualnie pieszej, wielu miejsc nad Sierpienic¹ niêciu ostatnich zabudowañ tej wioski skrê- i zaobserwowanie, jak ze skromnej rzeczki staje camy w lewo w kierunku zachodnim, w drogê siê coraz wiêksz¹, by w koñcu po³¹czyæ swoje prowadz¹c¹ do wsi Makomazy. Alternatywnie wody ze Skrw¹. Proponujê zacz¹æ od Go³oci- mo¿emy podejśæ tak¿e prosto 400 m do mostu na, czyli miejsca, gdzie nurt Sierpienicy Lewej na Sierpienicy, z którego widaæ jej uregulowany ³¹czy siê z Sierpienic¹ Praw¹. Piesi mog¹ tam przed laty bieg pośród otaczaj¹cych j¹ ³¹k. Gdy dojśæ od przystanku autobusowego w Lelicach cofniemy siê i wspomnian¹ drog¹ dotrzemy do (przez Reczewo), a rowerzyści dojechaæ od Makomazów, dalej wêdrujemy do Schabajewa. stacji kolejowej w Gozdowie. Mostek na Sier- Za t¹ wiosk¹ droga zbli¿a siê do rzeki. Widzimy pienicy na granicy wiosek Reczewo i Go³ocin na jej drugim brzegu za mostkiem wieś Piaski- wyniesiony ponad okoliczny p³aski teren jest -Zarzecze. Nie przekraczamy jednak Sierpieni- dobrym punktem widokowym. W odleg³ości cy, wêdrujemy dalej drog¹ na jej po³udniowym 200 m na po³udnie znajduje siê wspomniane brzegu. Stopniowo droga odchodzi od rzeki po³¹czenie rzek. Dalej przez Gutowo-Górki i przybywamy do niewielkiej wioski Kêsice. udajemy siê do S³upi. Tu mo¿na przekroczyæ Dalej przez Kosenice docieramy do Dziem- rzekê, kieruj¹c siê do po³o¿onej na drugim bakowa, gdzie po dawnych zespole dworskim brzegu miejscowości Majki Du¿e. Za zabudo- zachowa³ siê czêściowo park i zabudowania go- waniami popegeerowskimi skrêcamy w prawo spodarcze. St¹d przez Bia³e B³oto udajemy siê i poln¹ drog¹ obok dworskiego parku mo¿emy do Borkowa Kościelnego, by w kilku miejscach dojśæ przez Or³owo do wioski Ostrowy. Po mi- móc obserwowaæ nasz¹ rzekê, w tym szczegól-

Powiat sierpecki 145

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 145145 22014-01-03014-01-03 11:11:3911:11:39 nie jej rozlewisko przy dawnym m³ynie. Teraz odwiedzaæ miejsca pamiêci, np. mo¿na wy- mo¿emy udaæ siê do Sierpca, gdzie p³ynie ostat- korzystaæ propozycjê Szlaku Trzech Jezior: ni odcinek rzeki przed jej ujściem na terenie S³upia (gm. Szczutowo)–Jezioro Urszulew- skansenu. Trasa liczy oko³o 30 km. skie–Karlewo–Jezioro Szczutowskie–Szczuto- wo–Cisse–Gójsk–Maluszyn–Osówka–Su³ocin Inne propozycje tras wycieczkowych Towarzystwo–Su³ocin Teodory–Mi³obêdzyn– Bledzewo–Jezioro Bledzewskie. Zaintereso- Rowerzyści wykorzystuj¹c dok³adniejsz¹ wani miejscami zwi¹zanymi z powstaniem mapê mog¹ uk³adaæ sobie ró¿ne wersje wy- styczniowym jad¹c t¹ tras¹ winni zatrzymaæ cieczek, aby poznaæ wybrane zabytki, po- siê na cmentarzu w Szczutowie oraz przy dziwiaæ krajobrazy mazowieckich wiosek, szkole im Zygmunta Padlewskiego w Bledze- wie. Mog¹ równie¿ wyd³u¿yæ swoj¹ wycieczkê, docieraj¹c do Ligowa (mogi³a na cmentarzu) oraz kilka kilometrów za granicê powiatu do wioski Koziróg Rzeczny, gdzie zosta³a stoczo- na bitwa w 1863 r., oraz do T³uchowa, gdzie przy kościele znajduje siê pomnik na mogile poleg³ych powstañców. Szlak kajakowy

Mi³ośnikom sp³ywów kajakowych proponu- je siê wykorzystanie do tego celu rzeki Skrwy, 239

241

242

240 241 Pełne uroku rozlewisko Skrwy w Nadolniku 239 Jezioro Szczutowskie (gm. Rościszewo) 240 Bledzewo. Kapliczka stojąca w pobliżu Strugi 242 Skrwa opuszcza powiat sierpecki w Grodni przy drodze do Miłobędzyna (gm. Mochowo), płynąc w głębokiej dolinie

146 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 146146 22014-01-03014-01-03 11:11:3911:11:39 poczynaj¹c od £ukomia w dó³ rzeki p³yn¹cej zy i urocze zbocza doliny. Na terenie powiatu w poprzek powiatu sierpeckiego, a nastêpnie sierpeckiego sp³yw jest uci¹¿liwy, gdy¿ znajdu- na terenie p³ockiego. Kajakarzy przyci¹gaj¹ tu, je siê kilka przenosek oraz progi, jazy i zwalone poza okaza³¹ i ciekaw¹ rzek¹, piêkne krajobra- drzewa. Gospodarstwa agroturystyczne

„Pod Borem” – Ma³gorzata i Leszek Smoleñ- „Brzozowy Zagajnik” – Jerzy Brzozowy scy 09-213 Gozdowo, Kolczyn 13 09-213 Gozdowo, Kowalewo Podborne 3 tel. 600 160 645, 661 285 823 tel. 24 276 21 20, 505 647 110 www.brzozowyzagajnik.pl e-mail: [email protected]

„Skorupki” – Halina i Wies³aw Wiktorscy „Miś” – Grzegorz Polañski 09-213 Gozdowo, Kowalewo Skorupki 11 09-200 Sierpc, Bledzewo 44 tel. 24 276 21 55, 601 488 789 tel. 502 525 745 e-mail: [email protected] http://agrowczasymis.w8w.pl Kącik kulinarny

243 244

243 W skansenie można posmakować i kupić chleb wypiekany w tradycyjny sposób 244 Wyśmienite ogórki kiszone przy jednej z chałup w skansenie

po¿ywanie regionalnych potraw podczas lance”, poczynaj¹c od pajdy swojskiego chleba Sturystycznych woja¿y jest zawsze jedn¹ z przygotowanym wed³ug tajemnej receptury z atrakcji. Miejscem wyj¹tkowym pod tym smalcem i wybornym ogórkiem. Dopiesz- wzglêdem jest sierpecki skansen, gdzie na co czaæ podniebienie mo¿na szczególnie podczas dzieñ mo¿na zjeśæ coś regionalnego w „Pohu- ró¿nego rodzaju imprez w skansenie, w tym

Powiat sierpecki 147

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 147147 22014-01-03014-01-03 11:11:4311:11:43 „Gotowania na polanie”. Natomiast w rozsta- Jedn¹ w sporych kawa³kach zrumieniæ na pa- wianych podczas imprez straganach mo¿na telni w sporej ilości t³uszczu roślinnego, by za- zaopatrzyæ siê w ró¿ne produkty, których nie mkn¹æ pory, i wrzuciæ do gotuj¹cej siê kiszonej znajdziemy w sklepach. S¹ tam m.in. pieczy- kapusty. Drug¹ czêśæ usma¿yæ do miêkkości wo w ró¿nych odmianach, tradycyjnie wyko- na patelni, dodaj¹c boczek lub podgardle i wraz nane owocowe przetwory, miód, kwas chlebo- z wytopionym t³uszczem dodaæ do garnka ze wy. Swojskich regionalnych potraw mo¿emy świe¿¹ kapust¹. Tu tak¿e dodaæ pokrojon¹ naæ siê spodziewaæ równie¿ podczas pobytu w go- pietruszki, selera i szczypior. spodarstwie agroturystycznym. Wszystko zmieszaæ ze sob¹ w garnku raczej Poni¿ej przyk³adowe skromne propozycje wysokim ni¿ p³askim. Drewnian¹ ³y¿k¹ mie- potraw do samodzielnego wykonania. szaæ, by siê nie przypali³o. Dodawaæ przypra- wy: liście laurowe, zgniecione ziarenka pie- Bigos myśliwski przu i ziela angielskiego, ³y¿eczkê mielonego pieprzu, mielon¹ s³odk¹ paprykê, gorczycê, Bigos jest tradycyjn¹ polsk¹ potraw¹, ale „bi- zgniecion¹ kolendrê, garśæ pokrojonych ro- gos bigosowi nierówny”. Oto przepis wed³ug dzynek, suszonych grzybów, suszonych śliwek autora dwóch tomów Myśliwskich opowieści albo domowe powid³a śliwkowe (nie inne!), znad Sierpienicy zawieraj¹cych jeszcze inne koncentrat pomidorowy, pokrojone z¹bki kulinaria, które napisa³ Ryszard Suty. czosnku. Wszystko razem gotowaæ do miêkkości Sk³adniki: 1 kg kiszonej kapusty, 2 kg świe- w garnku bez pokrywki. Osoliæ do smaku. Od- ¿ej kapusty, warzywa: marchew, pietruszka, stawiæ w ch³odne miejsce i na drugi dzieñ po- seler, por, cebula; 3 cebule, 1–1,5 kg dziczyzny nownie zagotowaæ. Bigos powinien byæ kwaś- (dzik, jeleñ, ³oś, sarna) lub zamiennie wie- ny – mo¿na dodaæ cytryny lub jab³ek ze skórk¹ przowiny i wo³owiny, drób, wêdzona kie³basa, pokrojonych jak warzywa. Powinien mieæ boczek lub podgardle, t³uszcz roślinny, szczy- po³ysk i kolor ciemnoczerwony do br¹zowego. pior, natka pietruszki, naæ selera; sól, kilka Raczej pikantny ni¿ ³agodny. Proporcje sk³ad- liści laurowych, 10 ziaren czarnego pieprzu, ników, przyprawy i sposób przygotowania jest 10 ziaren ziela angielskiego, 2–3 ³y¿ki s³od- dośæ dowolny, ka¿dorazowo bywa inny i zale¿y kiej papryki, 1 ³y¿eczka mielonego pieprzu, od naszych gustów. 1 ³y¿eczka gorczycy, 1 ³y¿eczka kolendry, garśæ rodzynek, garśæ suszonych grzybów, garśæ su- Kartofl ak (bugaj) szonych śliwek (zamiennie powid³a), s³oiczek koncentratu pomidorowego, 3–4 z¹bki czosn- Kartofl e, czyli ziemniaki dotar³y na nasze ku, cytryna (zamiennie jab³ka) ziemie d³ugo po odkryciu Ameryki, ale moc- no wp³ynê³y na nasze menu i upodobania ku- Pokrojon¹ w poprzek w³ókien kiszon¹ ka- linarne. Oto jedno z zastosowañ kartofl i na pustê gotowaæ z ma³¹ ilości¹ wody. W drugim Mazowszu. garnku niezbyt drobno pokrojon¹ świe¿¹ ka- pustê zalaæ gotuj¹c¹ wod¹ i po kilku minutach Sk³adniki: kartofl e, m¹ka, jajka, cebula, odcedziæ, aby pozbyæ siê goryczki. Zalaæ po- boczek (zamiennie kie³basa), s³onina, t³uszcz nownie wod¹ i gotowaæ do miêkkości. Warzywa zwierzêcy, sól i czarny pieprz do smaku (bez szczypioru) pokrojone w „s³upki” wrzuciæ do gotuj¹cej siê kwaszonej kapusty. Dodatkowe Do odciśniêtej w woreczku masy, uzyska- trzy drobno pokrojone cebule zrumieniæ na pa- nej z tartych ziemniaków, dodaæ nieco m¹ki, telni i wrzuciæ do garnka ze świe¿¹ kapust¹. jajka, sól, pieprz, cebulê, w miarê mo¿liwo- Ró¿ne rodzaje miês z kości¹: dziczyznê ści drobno pokrojony boczek lub kie³basê. Po (w zastêpstwie wieprzowina, wo³owina), drób, dok³adnym wymieszaniu masê prze³o¿yæ do wêdzon¹ kie³basê podzieliæ na dwie czêści. brytfanny wysmarowanej t³uszczem. Mo¿na

148 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 148148 22014-01-03014-01-03 11:11:4511:11:45 na wierzchu kartofl aka po³o¿yæ plasterki s³o- ilości w zale¿ności od liczby biesiadników i ich niny lub boczku. Kiedyś kartofl ak by³ pieczo- apetytu ny w piecu podczas wypieku chleba, obecnie mo¿na go upiec w piekarniku o dowolnej po- Świniobicie by³o wydarzeniem, które w do- rze. Potrawê jadano na kolacjê na gor¹co, po- mach tak szlacheckich, jak i w³ościañskich pijaj¹c mlekiem. by³o wa¿nym wydarzeniem gospodarczym i niew¹tpliwie kulinarnym. Z nim wi¹¿e siê Parzybroda przygotowanie tej potrawy. Świe¿ynka by³a przygotowywana zwykle Kapusta przez wieki by³a wa¿nym sk³adni- tu¿ po świniobiciu, niekiedy jeszcze w trakcie kiem wy¿ywienia nie tylko Mazowszan. Po- rozbierania miêsa. Jeszcze ciep³e miêso wie- traw z niej sporz¹dzanych by³o wiele. przowe, przerośniête t³uszczem, lub t³usty bo- czek sma¿ono na patelni z du¿¹ ilości¹ cebuli Sk³adniki: świe¿a kapusta, kartofl e, mar- i przypraw. Niektóre gospodynie zrumienio- chew, s³onina, m¹ka, pomidory, sól i czarny ne na patelni miêso podlewa³y wod¹ i dusi³y pieprz do smaku z przyprawami, czasami dodaj¹c tak¿e podro- by. Duszona świe¿ynka wytwarza kleisty sos Parzybroda jest prost¹ w wykonaniu, a zara- o specyfi cznym smaku i aromacie. Potrawê zem smaczn¹ i po¿ywn¹ zup¹. Ca³e lub gru- jadano z chlebem. bo pokrojone liście świe¿ej (s³odkiej) kapusty zalewa siê w garnku wod¹, dodaj¹c pokrojone Faćka w kostkê kartofl e, przyprawy, czasami tak¿e marchew. Pod koniec gotowania dodaje siê Sk³adniki: komosa bia³a (lebioda), wêdzony zasma¿kê ze s³oniny i m¹ki. Zim¹ zupê przy- boczek, czosnek, kasza jêczmienna, t³uszcz do rz¹dzano z liści kapusty kiszonej w g³ówkach. sma¿enia, sól i czarny pieprz do smaku Wspó³czesne gospodynie dodaj¹ nieraz tak¿e świe¿e pomidory. Jest przyk³adem potrawy niegdyś przygoto- wywanej przewa¿nie na przednówku. Podsta- Świeżynka w¹ do jej przyrz¹dzenia jest roślina uwa¿ana obecnie za chwast i bezlitośnie têpiona. Jest to Sk³adniki: miêso wieprzowe (zamiennie komosa bia³a (Chenopodium album) zwana boczek), cebula, sól i czarny pieprz do smaku; te¿ lebiod¹, a w okolicach Sierpca faæk¹. Je-

245 246

245 Tak rośnie młoda komosa zwana lebiodą, a w okolicach Sierpca faćką 246 Potrawa wykonana z faćki

Powiat sierpecki 149

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 149149 22014-01-03014-01-03 11:11:4511:11:45 dzenie jej uchodzi³o za przejaw biedy, mimo ¿e z dodatkiem czosnku. Uzyskan¹ po przesma- przygotowywane z niej potrawy by³y smaczne, ¿eniu zielon¹ masê nale¿y zmieszaæ z ugoto- a dzisiaj posz³y w zapomnienie. wan¹ kasz¹ jêczmienn¹. Do smaku doprawiæ Wiosn¹ nale¿y zbieraæ delikatne m³ode ro- sol¹ i pieprzem. ślinki, a latem obrywaæ z roślin m³ode listki. Faækê jadano równie¿ z gotowanymi ziem- Rośliny trzeba pokroiæ i sparzyæ wrz¹tkiem, niakami, ze śmietan¹, z mlekiem, jajkami. nastêpnie sma¿yæ na dowolnym t³uszczu, tak- Na przesma¿onych listkach faæki mo¿na rów- ¿e na drobno pokrojonym wêdzonym boczku nie¿ przyrz¹dziæ jajecznicê.

150 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 150150 22014-01-03014-01-03 11:11:4711:11:47 Welcome to Sierpc County

azovia is a historical region of long and discussed territory, to which later ages brought Mrich past witnessed by numerous sty- only minor and insignifi cant changes. listically diversifi ed architecture monuments From the 12th to 15th centuries the Sierpc some of which date back to Middle Ages. Its area belonged to the Mazovian Duchy. Local landscape is versatile despite the lowland dukes residing in P³ock most often ruled over character. One can enjoy there the views of the part of Mazovia. One of them, prince fi elds, forests, rivers and lakes. Wac³aw gave his permission to found township Sierpc County lies in the north-western at Sierpc in 1322. The next foundation was part of the Mazovian Voivodeship and the effected in 1356, during the less than twenty majority of its land belongs to historical region years’ reign of the Polish king Casimir the of Mazovia. The area situated to the west of Great over P³ock district of Mazovia. Princes the river Skrwa is a fragment of historic Land of Mazovia usually maintained good relations of Dobrzyñ. Despite certain differences in with Polish kings, sometimes retaining the distant past vicissitudes of these parts of independence and at other times accepting the the County, later centuries made the lands sovereign’s suzerainty. The Mazovian Duchy surrounding Sierpc a rather well integrated developed most signifi cantly during the reign area. The topographical outline of the County of the most eminent princes Siemowit III is pretty harmonious, with its capital situated (1370-1381) and Siemowit IV (1381−1426). in the middle part which makes the contact At that time on the political scene appeared with it and communication easier for the notables from several knightly families. inhabitants. Princes gave them villages as investitures. The oldest history of the Sierpc County Thus was established the local knighthood. can be disclosed by genealogical research A specifi c and sometimes diffi cult neighbour showing that these lands have been inhabited of Mazovia was the state of the Teutonic for thousands of years. Unfortunately, it is Order. All warfare with it conducted by Poland diffi cult to spot such places on the ground. infl uenced also that region. Through it passed Only one of many early mediaeval castles has in 1410 the Polish-Lithuanian armed forces survived at Grodnia – picturesquely placed at which then fought victoriously the famous the edge of the Skrwa valley. battle of Grunwald. In the earliest period of the Piast dynasty the In 1495, after the death of Janusz II, the area in question was inhabited by Mazovians. last duke of P³ock, that part of Mazovia was The oldest pieces of information about the incorporated into the Kingdom of Poland localities found in written sources concern as P³ock Voivodeship. Sierpc County was the 11th century. At that time appeared the established in the next century, albeit its fi rst mention about Sierpc. Next references borders differed from the present. At that come from several later ages. At Sierpc time Sierpc was a private property of Sieprski existed a mediaeval castle situated near the family and later of their heirs. The town was river Sierpienica. It must have been one of developing. Churches were built which we the centres of defence of northern Mazovia can still admire. Handicrafts fl ourished, against the pagan Prussians. Probably that was particularly clothiers’ business. Gifted natives the site from which the surrounding lands of Sierpc studied at the Cracow Academy, and were governed. Here also the fi rst church some of them became its professors. In local was built and the fi rst parish established. annals of history the 16th century is called By the 15th century the network of over a „the golden age” of Sierpc. In early 17th century dozen parochial churches existed within the everything kept going favourably. However,

Powiat sierpecki 151

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 151151 22014-01-03014-01-03 11:11:4711:11:47 several fi res and pestilences caused destruction independence, was also ineffective. The nation and poverty. The results of these calamities was left with graves of those killed in action were eliminated and crafts were further and half century of hope for independence developed. The Sierpc sanctuary of Our Lady in the future. From our point of view it was, attracted pilgrims. Among people visiting this however, a very interesting time. The society place were also the kings – Sigismund III Vasa was multinational and multicultural. Besides (1624) and Vladislav IV (1633). In the second the Poles, for centuries there also lived the half of 17th century everything changed. Jews, most often professionally engaged in Years of the war with Sweden, known as handicrafs and commerce, the predominantly „The Swedish Flood” (1655−1660), brought evangelic Germans settled chiefl y in the town destruction upon the town and surrounding but also partly in villages where they busied villages. Moving Swedish and Brandenburgian themselves with farming, and fi nally the troops plundered possessions, confi scated Russians (of eastern Orthodox denomination) food, set fi re to the buildings and murdered employed in state administration and the civilians. After that cataclysm came the time military garrison. It was the time of formation of rebuilding and reconstruction of the former of new public institutions – social movements prosperity. The recovery process was again and organizations, political parties, broken in the fi rst half of 18th century by educational initiatives – and new hopes for subsequent wars and pests. In the following independece. decades Sierpc and its neighbouring lands After the stormy proceedings of World War I were slowly rising from the downfall. (1914−1918) the Polish state fi nally came into In consequence of the 2nd Partition of being, and after forcing back the Bolshevik Poland (1793) Sierpc was incorporated into aggression of 1920 commenced the period of the Kingdom of Prussia. Napoleonic wars stabilization, development and perspectives. resulted in establishment of the Great At that time were born numerous initiatives Duchy of Warsaw in 1807. Sierpc with its and investments, of which building new railway neighbourhood became the part of P³ock lines was particularly worth noting. Sierpc Department. Thus for the Polish people became a junction of railroad tracks leading began a short period of hope for rebuilding in all four main geographical directions. World their own state. In the Duchy’s military forces War II (1939-1945) was a period of tragedies served, among others, the soldiers from Sierpc for the entire Poland and Europe. Sierpc and area. In 1815 the Congress of Vienna by its its vicinities were not an exception. The decisions established the Kingdom of Poland nightmares of war and occupation were not (called “Kongresówka” i.e. “Congress State” easy to bear. Various conspirational activities or “Congress Kingdom”) subjected to the tzar were being undertaken, including clandestine of Russia. P³ock Department became the education, underground military operations P³ock Voivodeship. Thus began the period and sabotage. Those killed in action and of town development and modernization of otherwise, as well as massive destruction of its infrastructure (regulation, broadening that time deserve lasting memory. The end and paving the streets, improvement of of war meant the beginning of reconstruction water-courses). Development of crafts also after disastrous damage, coexistent with the continued. imposed communist system and aggressive The November Insurrection (1830−1931) propaganda. The last decades allow us already was an unquestionable historical turning- to gather some distance towards that murky point, but did not brought independence to past. Poland. Next period of stabilization followed, The present Sierpc County (since 1999) within the framework of Russian tzars’ Empire. covers 852,89 square kilometers of land and The following national upheaval – the January is inhabited by 54 thousand residents. Long Insurrection (1863) – aimed at regaining ages of rich history have left many relics of the

152 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 152152 22014-01-03014-01-03 11:11:4711:11:47 past which can be viewed and recognized by village. They are an inseparable element of the every tourist and sightseer. Within the County Mazovian landscape. limits there are gothic churches (at Sierpc, What has passed irrevocably and can be Bo¿ewo and Je¿ewo), more or less modifi ed only partly spotted in villages around Sierpc, during the baroque era. Later historical may be experienced more fully in the Sierpc periods are represented by numerous sacral Skansen (Museum of Mazovian Village). We buildings dating from late1800s and early can see there how a typical Mazovian village 1900s, constructed in forms corresponding looked like a hundred years ago. We can also to earlier styles. There are also objects based imagine the climate of those times spending on more recent architectural projects. Very many hours on imbibing the air of old rustical often in the interiors of newer churches we landscape set in beautiful natural environment can admire historical elements of equipment by the junction of rivers Sierpienica and brought in from earlier temples. Not much Skrwa. That is why this place is frequently has been left from a large number of manor- used by historicl fi lmmakers. houses which one could once encounter at Tourists visiting the Sierpc area need not various villages. In many of them the manor subject themselves entirely to historical parks are the only existing remnants. The refl ections. They will fi nd here charming time also gradually devours the exemplars of places near the rivers. They may spend their old wooden houses, of both urban and village time by the lakes Szczutowskie, Urszulewskie types. However, every mindful wanderer will and Bledzewskie where various recreational fi nd something interesting for himself. There centres offer their services, and enjoy the still exist some water-mills by the rivers and beauty of surrounding forests. They can expect old windmills, some of which still function rustical climate in agrotouristic farms where having been electrifi ed and modernized. contact with nature may be complemented Traces of old brick-kilns have almost entirely by the tastes of local dishes. Developing disapeared despite the fact that they had once accomodation base gives everyone a chance to delivered important building materials for the fi nd a suitable lodging, as well as conditions whole region. Noteworthy are the wayside for rest and organizing the study of chosen crosses, fi gures and shrines present in every attractions of the region.

Powiat sierpecki 153

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 153153 22014-01-03014-01-03 11:11:4711:11:47 Illustrations

1. Village Piaski at its border line with Sierpc. 20. Memorial plate in the church at Bo¿ewo Years ago I started my excursions around (borough of Mochowo) commemorating the area from here the Cieśliñski family and the participation 2. Sierpc. Here commenced the expansion of of its members in important historical the town events 3. Horse driven sledge can be now seen only in 21. Fire squad at Bledzewo in front of a the Skansen museum former fi re-station; pre-war photography 4. Sierpc lies at the junction of four [collection of Rajkowski family] physiographic regions 22. Inauguration of the railway line from 5. Springs of the river Skrwa at Zdrojki in Brodnica, National Digital Archives ¯uromin County 23. Sierpc. Monument of Polish citizens 6. River Sierpienica at Go³ocin before its murdered at Glinki regulation in 1932, National Digital 24. Sierpc. Memorial place devoted to soldiers Archives of the Home Army (Armia Krajowa) by the 7. Meanders of Sierpienica near the Skansen Primary School No. 2 museum 25. Sierpc. Katyñ monument 8. Lake Bledzewskie 26. Map of the Sierpc County 9. Storks’ nest at Szczechowo (borough of 27. A bird’s eye view of the monastery complex Szczutowo) in Sierpc 10. Contemporary view of a fi eld after harvest 28. Ancient granite stoup at Gozdowo at Stara Wola (borough of Szczutowo) 29. Former windmill at Warzyn-Skóry 11. Drying of turf on a meadow at Mak near (borough of Sierpc) converted to an electric the border line of ¯uromin and Sierpc fl our-mill counties 30. Windmill from Zalesie in the Sierpc 12. Smorzewo (borough of Gozdowo). Skansen museum Fragments of an old cemetery discoverd on 31. Preserved building of a railway station at the „Krasino” hill Mieszaki 13. Madal depicting prince Wac³aw who gave 32. Mochowo. Fragment of a building carrying civic rights to the town of Sierpc wall with visible construction of wooden 14. Sculptures representing W³adys³aw Jagie³³o poles, straw and clay and Siemowit IV set up at Je¿ewo (borough 33. Stamp of the Sierpc parish used on the of Zawidz) on the 500th anniversary of the turn of the 18th century, with an adjective Grunwald military campaign „SIEPRCENSIS” 15. Network of parishes in the 16th and 17th 34. Stamp of the Sierpc dean from the period centuries compared with Sierpc County of between the two World Wars, with an that period adjective „Sierpski” 16. Fragment of a document of 1509 issued for 35. Sierpc is also present in the outer space. In the Sierpc clothiers 2012 the planetoid 199950 was given the 17. Ceremonial unvailing of a memorial plate name „Sierpc” [picture postcard issued by commemorating the November insurgents the Sierpc Confraternity in Bydgoszcz] 18. Consecration of a new monument at 36. Roadside welcome sign of Sierpc with a Ligowo on the grave of those killed in lion emblem used in the years 1972−1990 action during the battle of Kozio³ek 37. During production of the fi lm „Gerenal in 1863 Nil” the Sierpc railway station acted as a 19. Sierpc County in 1904 station in Bia³a Podlaska (2008)

154 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 154154 22014-01-03014-01-03 11:11:4711:11:47 38. In the fi lm „General Nil” we can admire 63. Borkowo-M³yn. Water-mill on the river the historical building structures of Sierpienica Benedyktyñska Street 64. Gothic church dedicated to St. Andrew 39. The fi lm model of a manor-house at 65. Main altar in baroque style Roz³ogi built up for the production of 66. A grave photograph showing Helena the fi lm „By Fire and Sward” („Ogniem i Reszczyñska in her coffi n mieczem”) 67. Water-mill by the river Skrwa 40. The Sierpc railway station with a plate 68. Water fl owing over the concrete surface of a „Ciechanów” acted in the fi lm „History of dam ‘Roj’, or in the Ground One Hears Better” 69. Ruined water-mill at the river G³ówienka („Historia ‘Roja’, czyli w ziemi lepiej in the no longer existing village of s³ychaæ”) (2010) G³ówienica 41. Sculpture representing Jaśko Pilik 70. Wooden church dedicated to St. Matthiew 42. Feliks and Prokop Sieprski on a medal „Pro with later brick extension Domo Sua” issued by the Society of Sierpc 71. Church interior with a baroque altar Land’s Friends 72. Monument of Rev. Tomasz Myśliñski 43. Old bridge over the river Skrwa between (died 1876) Babiec Piaseczny and Babiec-Wiêczanki, 73. Neogothic church dedicated to All Saints 1986 74. Church portal with a bass-relief 44. Babiec-Wiêczanki. No longer existing clay 75. Main altar house with a thatch roof 76. New cross with a sphere prepared for 45. Babiec Piaseczny. Wooden house in which installation on the church tower, 2005 a school functioned for many years 77. No longer existing building of a railway 46. Babiec-Troska. Radio and television aerial station mast 78. Oak „Ignacy” at Antoniewo 47. Restored grave monuments and lapidarium 79. Gozdowo – the biggest erratic boulder in at an evangelical cemetery the county 48. Stele from the grave of Eufrazyna Renn 80. Distance between the highest place and born Gutowska (died 1902) the biggest boulder amounts to 150 m 49. School built on the 1000th centenary of the 81. Church dedicated to the Heart of Jesus state 82. Figure of Our Lady with medallions of 50. Wayside shrine built on a little well at the popes on the socle border line of villages Bledzewo, Piaski and 83. Grave monument of D¹browski family in Piastowo the form of a little gnarly tree 51. Cross with a plate commemorating its 84. Remnants of an early mediaeval castle foundation in 1913 85. Entrance onto the castle’s escarpment 52. Lake Bledzewskie 86. Wooden 19th century house of Gutowski 53. Military cemetery of 1915 family 54. Wayside cross 87. Electric fl our-mill, formerly functioning as 55. Branch church dedicated to St. Lawrence a windmill 56. Altar in the church dedicated to St. 88. Gutowski family in front of their house, Lawrence 1943 57. Parish church dedicated to St. Stanislaus 89. Wooden house of Malanowski family 58. Escutcheon Belina of Wêsierski family 90. Church dedicated to St. Bartholomew 59. Cemetery chapel with catacombs (façade) 60. Church dedicated to St. Apolonia 91. Main altar 61. Main altar with a painting of St. Elizabeth 92. Side altar with a painting of St. 62. War cemetery of 1915 Bartholomew

Powiat sierpecki 155

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 155155 22014-01-03014-01-03 11:11:4711:11:47 93. Sculpture representing a table tennis 126. Evangelical cemetery – discovered old player Andrzej Grubba, set up in front of cemetery cross the school’s gym hall 127. Evangelical cemetery – children’s section 94. Branch church 128. Manor-house 95. Manor-house 129. Old historical fi gure of St. Lawrence 96. Former windmill, now an electric fl our- 130. Consecration of a new fi gure of St. mill Lawrence 97. Wayside shrine 131. No longer existing Carawaca cross 98. Kurowo. Church interior 132. Figure of St. John Nepomucene 99. Kurowo. Figure of Our Lady in front of the 133. Church dedicated to St. Joseph church 134. Epitaph of general’s wife Józefa Je¿ewska 100. Lisice-Folwark. Epidemic cemetery with (died 1836), placed in the church’s an old cross from the tower of the parish vestibule church at Kurowo. 135. Grave plate of Stanislaus Rościszewski 101. Kurówko. Modern artistic design named (died 1724) at the church cemetery „shrine” 136. 18th century manor-house of Je¿ewski 102. Manor-house of Preiss family family, now the seat of borough main 103. Water-mill offi ces 104. Wooden manor-house at Lelice 137. Manor park 105. Branch church at Lelice 138. Sculptures representing the scene of 106. Zbójno. Monument commemorating the welcome greeting of Franciszek Ksawery 1910 military action of the Polish Socialist Zboiñski and Frederic Chopin by Party (PPS) Revolutionary Fraction Je¿ewski family in 1827 107. Front side of the church 139. Sculpture of Frederic Chopin 108. Neogothic church interior 140. Graveyard of fourteen Polish citizens 109. Grave monument dedicated to insurgents murdered in 1942 killed in action during the battle of 141. Boulder commemorating the execution Kozio³ek site of Polish citizens in 1942 110. Pietà on the grave of Jagodziñski family 142. Rzeszotary-Chwa³y. Epidemic cross 111. Stately church in the village panorama (Caravaca) standing at the village centre 112. Wooden church dedicated to St. Catherine 143. Rzeszotary-Chwa³y. Wooden house that 113. Grave monument of Maria Giziñska formerly belonged to the Rzeszotarski 114. Water-mill at the river Skrwa family 115. Manor-house 144. Rzeszotary-Pszczele. Wooden house 116. No longer existing wayside shrine and its 145. Rzeszotary-Pszczele. Cross at the village replica border 117. Wooden church dedicated to St. Martin 146. Sierpc, bird’s eye view of the town (façade) 147. Old town panorama viewed from the 118. Main altar present Narutowicza Street on a postcard 119. Side altar nearly 100 years old 120. Stained-glass window representing St. 148. Old Marketplace (Stary Rynek) in Sierpc Martin, the parish’s patron (now Cardinal Wyszyñski Square) on a 121. Manor-house pre-war postcard 122. Figure of St. John Nepomucene 149. The parish church, a bird’s eye view 123. Figure of Christ 150. The parish church – view from the south 124. Grave of Rev. Augustyn Wa³ajtys (died 151. The parish church – main altar 1898) 152. The parish church – a stone with 125. Grave monument of Zió³kowski family misterious engraving

156 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 156156 22014-01-03014-01-03 11:11:4711:11:47 153. The parish church – fragment of the 178. In autumn fried fruits are an additional ceiling polichromy representing Christ element of the Skansen museum the King exposition 154. Interior of the church dedicated to Our 179. Wooden farm-house Lady 180. Wayside shrine of Our Lady 155. Sculpture of God the Father enthroned, 181. Church dedicated to St. James the Greater holding the cross with the crucifi ed Son 182. Church – the main altar of God 183. Photograph of Marianna Gutowska (died 156. Bird’s eye view of the monastery complex 1926) on an old grave monument 157. Church dedicated to the Holy Spirit, with 184. The palace, with a newly built annex, is partially restored details of the gothic now used by the school of agriculture style 185. Through this gully a narrow-gauge 158. Ruins of the church dedicated to the Holy railway line led to a bridge over the river Cross Skrwa 159. Church dedicated to St. Stanislaus 186. A new chapel Kostka 187. The church burnt down in 1955 160. Eastern orthodox church on an old 188. Front side of the church postcard 189. Past view of the palace 161. 19th century synagogue burnt down in 190. Wayside stone cross 1939 191. Church dedicated to St. Mary Magdalene 162. Town hall building, now the property of 192. The church viewed from the lake the Museum of Mazovian Villages 193. Main altar 163. Culture and Art Centre in Sierpc 194. Wooden house 164. „Jeziórka” 195. Figure of Our Lady the Immaculately 165. „Kasztelanka” during reconstruction Conceived works in 1989 196. Historical graves in the centre of the 166. Manor-house at Wymyślin cemetery 167. Cemetery chapel 197. Monument commemorating the January 168. Grave monument of Stefania Zdziarska insurgents killed in action (died 1882) 198. Lake Szczutowskie 169. Family of Szlomo Józef Tac (died 1923) 199. Churches: old and new at his grave on a pre-war photograph 200. Old belfry in front of the new church [collection of the Workshop of Historical 201. Altar with a sculpture of St. Martin Documentation of the Town of Sierpc 202. Pulpit in the old church (Pracownia Dokumentacji Dziejów 203. Stained-glass window in the old church Miasta Sierpc)] representing St. Adalbert 170. No longer existing pre-funeral house 204. Fragment of the polichromy from the old 171. Inscription inside the pre-funeral church by Antoni Rochowicz house 205. Grave of Scholastyka Piwnicka 172. Manor-house in the Skansen museum 206. Epidemic graveyard called „cholerka” 173. „Pohulanka” inn in the Skansen museum („little cholera”) 174. Skansen museum – the church from 207. No longer existing building of the station Dr¹¿d¿ewo Zawidz 175. Skansen museum – farm-house from 208. Panorama of Zawidz viewed from the Drwa³y near Wyszogród south east 176. Skansen museum – hayrick used for 209. Zglenice Du¿e. The present fi gure of St. drying hay Anthony 177. In the Skansen museum we can meet 210. Zglenice Du¿e. Consecration of a new livestock. On the photo: stately old goat fi gure of St. John Nepomucene in 2011

Powiat sierpecki 157

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 157157 22014-01-03014-01-03 11:11:4711:11:47 211. Zglenice-Budy. Monumental junipers 228. Dancing in front of a manor-house in 212. The church with a new ceramic roof Christmas atmosphere 213. Altar in the church during church-fair 229. A Russian ensemble during the Festival 214. Little chapel with a miraculous water „Kasztelania” in 2001 well 230. On a trail in the centre of Mi³obêdzyn 215. Water-mill at Jakubowo 231. ¯urawin. River Skrwa near the water-mill 216. Firemen brass band during the church- at Jakubowo fair at ¯urawin 232. Signposts on the red trail at Choczeñ 217. Building of the Culture and Art Centre showing the direction to P³ock after renovation and enlargement 233. S³upia (borough of Zawidz). Church 218. Geese in the Skansen museum landscape dedicated to St. James the Greater 219. Thresher „Warmianka” has already 234. Figure of Our Lady of Skêpsk placed above become a historical relic – but it still the entrance to the church at £ukomie works 235. Church at Mochów (view from the south) 220. A retro style jaunt in rustical landscape 236. Borkowo-M³yn. One can do some rowing 221. Museum of Mazovian Villages. New on the broads of river Sierpienica objects built in old style for administrative, 237. Ruined manor-house at Dziembakowo farming and exhibitions purposes 238. Junction of rivers Sierpienica Lewa (Left) 222. Promotions of new books and and Sierpienica Prawa (Right) at the inaugurations of expositions in the library borders of three boroughs attract many Sierpc residents [collection 239. Lake Szczutowskie of the Town’s Public Library] 240. Bledzewo. Wayside shrine standing near 223. W few of many books issued by the Struga by the road to Mi³obêdzyn Society of Sierpc Land’s Friends 241. Charming broads of river Skrwa at 224. Book entitled „History of Sierpc and Its Nadolnik (borough of Rościszewo) Surrounding Land” („Dzieje Sierpca i 242. River Skrwa leaves the Sierpc County at ziemi sierpeckiej”) is a monumental work Grodnia (borough of Mochowo), fl owing issued by the Sierpc Division of P³ock in a deep valley Research Society (Towarzysto Naukowe 243. In the Skansen museum one can taste P³ockie) and buy bread baked in a traditional way 225. Young people from the Informal 244. Excellent cucumbers pickled near one of Historical Group „Ultima Thule” the farm-houses in the Skansen museum working at the cemetery in Bia³asy 245. Plantation of white goosefoot 226. Harvest in the Skansen museum (Chenopodium album) called „faæka” in 227. During „Honeytaking” („Miodobranie”) Sierpc area one can buy all kinds of apiarian products 246. Dish with white goosefoot („faæka”)

158 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 158158 22014-01-03014-01-03 11:11:4811:11:48 Indeks geografi czny

ndeks nie zawiera nazw pañstw, jednostek administracyjnych (województwo, powiat, gu- Ibernie, diecezja), gmin w przypadku, gdy jedynie określaj¹ po³o¿enie opisywanej wsi. Nie uwzglêdniono te¿ nazw: Mazowsze, Polska, Sierpc, Warszawa, Wis³a oraz nazw o brzmieniu historycznym, nieu¿ywanych wspó³cześnie.

Alzacja 52 Bronowo-Zalesie 60 Antoniewo 12, 66–67 Brudnice 78 Bryski 49, 101 Babce 35, 47–48 Bug rzeka 97 Babiec-Kêpa 47 Bydgoszcz 46 Babiec Piaseczny 31, 35, 47–48 Babiec-R¿a³y 47–48 Cetlin 55 Babiec-Troska 47–48 Chamsk 87 Babiec-Wiêczanki 47–48 Charków 26, 87 Babiec-Wrzosy 47 Che³mica Du¿a 41 Be³¿ec 42 Choczeñ 22, 31, 34, 50, 61, 79, 82, 143 Bendorzyn 60 Chodecz 43 Bia³a 44 Chom¹cz 97 Bia³a Podlaska 38 Chorzele 45–46 Bia³asy 14, 21, 23, 30, 49, 141, 144 Chorzewo 11, 71–72 Bia³e B³oto 56, 145 Chraponianka rzeka 10 Bia³oskóry 21, 34, 64 Ciechanów 39 Bia³yszewo 22, 33, 64 Cieślin 15, 60, 142, 144 Bielsk 23, 54, 80, 121 Cisse 144, 146 Bie¿uñ 18, 22–23, 43–44, 69, 76, 96, 100, 118, Compostela 43 129, 139 Czachorowo 78 Biskupin 14 Czartownia (zob. Józefowo) Bledzewko 50 Czernica rzeka 10 Bledzewo 24, 27, 34, 50, 143, 146–147 Bledzewskie jezioro 10–11, 51, 134, 147 Dachau 46 Blinno 11, 23, 30, 52, 69 D¹browa 41 Blizno 12, 29, 53, 119, 127, 144 D¹brówki 34 Bochum 109 Dêbsk 29, 117 Bojanowo 115, 139 D³u¿niewo 80 Bombalice 54 Dobaczewo 144 Bonis³aw 16, 23, 29, 38, 40, 54, 67, 144 Dobrzenice 32 Borkowo Kościelne (Borkowo) 11–12, 16–17, Dobrzyñ n. Wis³¹ 50, 69, 88 22–23, 29–31, 36, 43, 45, 56–57, 145 Dorpat (zob. Tartu) Borkowo-M³yn 56–57, 144 Dr¹¿d¿ewo 29, 116–117 Borkowo Wielkie 56–58, 129 Drobin 60 Borowo 48, 85 Drwa³y 116 Bo¿ewo 16, 18, 24, 28, 38, 59–60, 70, 144 Dwa M³yny 10, 116–117 Brañczyk 44 Dyblin 85 Brodnica 25, 56, 106, 112, 128 Dzia³dowo 40

Powiat sierpecki 159

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 159159 22014-01-03014-01-03 11:11:4811:11:48 Dziembakowo 23, 144–145 Kêpa 76 Dzier¿enin 44 Kêsice 34, 52, 71, 101, 145 Dziki Bór 119 Kielce 41 Kisielewo 13, 17, 56–58 G¹bin 79 Kokoszczyn 82, 144 Gdañsk 97 Kolczyn 12, 29, 75, 147 G³ówienica 31, 61–62 Komorowo 11 G³ówienka rzeka 10, 31, 61–62 Kondrajec 80 Goleszyn 16, 21, 23, 29–30, 63–64 Korzkiew 127 Golub 127 Kosemin 21, 31, 76, 129 Go³ocin 10–11, 144–145 Kosenice 145 Gostynin 143 Kosmaczewo 33, 76, 121 Gozdowo 11–13, 16–17, 21, 23, 27–29, 32, 34, Kowalewo 21 37, 41, 54–55, 65–67, 75, 77, 93, 124, 137, Kowalewo Podborne 147 140, 144–145, 147 Kowalewo Skorupki 147 Gozdy 21, 23, 30, 34, 144 Koziebrody 22 Gójsk 13, 16, 22–24, 26, 29–30, 68–69, 127, Kozielsk 115 144, 146 Kozio³ek 20-21, 31, 83–84, 127 Górzno 126 Koziróg Rzeczny 146 Gradzanowo 22 Koz³owo 97 Gr¹biec 46, 71 Krajewice 101 Grodkowo-Zawisze 12, 14, 35 Kraków 16, 41–42, 97 Grodnia 13–15, 70, 142, 146 Krasne 44 Grunwald 15, 18, 74 Krasnosielec 40 Grzêdowo 73 Kry³ów 97 Gugo³y 42, 49 Krysk 44 Gulczewo 17, 44, 103, 106, 120, 127 Kujawy 16 Gutkowo 22 Kukowo 41, 83 Gutowo-Górki 13, 31, 34, 71–72, 121, 145 Kuniewo 14 Gutowo-Orle 71 Kurowo 13, 16, 29–30, 77–78, 93 Gutowo-Stradzyno 71 Kurówko 14, 77–78 Kuski 11, 23 I³awa 26 Kutno 143 Kwaśno 30–31, 50, 79, 143 Jakubowo 136, 142–143 Jama³ 13 Lelice 12, 29–30, 55, 80 Jaworowo 76 Leszczydó³ Pustki 39 Jerozolima 42 Liège 46 Je¿ewo 15–16, 26, 28–29, 32, 45–46, 73–74, Ligowo 16, 20, 26, 29, 34, 41, 61, 79, 82–84, 97, 144 124, 135, 144, 146 Józefowo 21, 23, 30, 14, 144 Ligówko 117, 144 Likieckie jezioro 11, 52 Kad³ubowo 93 Lille 41 Kalisz 43 Lipno 21, 40–41, 45 Kamieniec Podolski 86 Lipowiec 39 Karlewo 12, 146 Lisewo 22, 89 Karniewek 44 Lisewo Ma³e 41 Karniewo 39 Lisice-Folwark 77–78 Katyñ 26, 114 Loire 42

160 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 160160 22014-01-03014-01-03 11:11:4811:11:48 Lotaryngia 52 Nieświe¿ 107 Lubelszczyzna 25 Nizina Pó³nocnomazowiecka 9 Lubicz 46 Niziny Środkowopolskie 9 Lublin 41, 97 Nowa Huta 93, 106 Lutomiersk 106 Nowe Grabie 39 Lwów 42–43 Nowe Zgagowo 129, 144 Nowy Bromierz 11 £êg 63, 71 Nowy Zamośæ 100 £ódź 42, 106 Nur 44 £ukomie 10, 12–13, 16, 29–31, 34, 49, 85–86, 117, 144, 147 Oberroedern 52 £ysakowo 17, 55, 80 Obrêb 142 Olsztyn 7, 39, 45 Majewo 123 Or³owo 145 Majki Du¿e 145 Osiek 22, 84 Majki Ma³e 30, 121 Osówka 21, 23, 30, 34, 92, 141 Mak 12 Ostaszków 115 Makomazy 13, 145 Ostro³êka 41 Malanowo 21, 30, 32, 61, 83 Ostrowy (k. Kurowa) 78 Malbork 43, 45 Ostrowy (gm. Zawidz) 145 Maluszyn 69, 144 Ostrów Mazowiecka 41 Mañkowo 121 Ostrów 102, 117 Mariampol 90 Mauthausen-Gusen 46 Paprotki-Bia³asy (zob. Bia³asy) Me³no 86 Paprotki-Bryski (zob. Bryski) Miednoje 26 Paprotki-Gugo³y (zob. Gugo³y) Mieñ rzeka 11, 52 Petrykozy 14 Mierzêcin 13 Pianki 13 Mieszaki 31–32, 129 Piaski 7, 17, 34, 50-51, 110 Mieszczk 45 Piaski-Zarzecze 145 Milewo 14 Piastowo 30–31, 51, 93–95 Mi³obêdzyn 30, 32–34, 50–51, 87, 122, 143, P³ock 7–8, 14–16, 21, 23, 25, 39–42, 44, 50, 146 54, 59, 61, 63–65, 70, 77–78, 80, 86, 90, 93, Miodusy 11, 33 103, 112, 120, 143 Miszewo Murowane 63 P³oñsk 40, 117 M³awa 40, 43, 96, 117 Podlesie 52, 69 M³otkowo Wieś 144 Podwierzbie 31 Mochowo 16, 23, 27, 29–30, 37, 46, 59, 61, Pojezierze Che³miñsko-Dobrzyñskie 9 82, 88–89, 91, 95, 135, 137, 140, 143–144 Pojezierze Dobrzyñskie 9 Modrzewie 144 Pomorze 23 Mogilno 16 Poznañ 97, 124 Mogi³a 93, 106 Przasnysz 29, 39 Mokrzk 11 Pu³tusk 39 Monte Cassino 26, 114 Puszcza 13 Psary 11 Nadolnik 10, 31, 48, 146 Narew rzeka 11 Raci¹¿ 11, 16, 22, 27, 44 Nasielsk 25, 44, 46, 112, 122, 132, 144 Raci¹¿nica rzeka 11 Neustadt-Eberswalde 79 Rachocin 48

Powiat sierpecki 161

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 161161 22014-01-03014-01-03 11:11:4811:11:48 Radomin 124, 126 Stêpowo 80 Reczewo 55, 145 Stopin 144 Rekowo 32, 144 Stradzewo 55 Rempin 66–67, 75, 144 Stropkowo 73 Rêkawczyn 13 Struga Bledzewska rzeka 50, 94–95 Rokicie 34 Studzieniec 122–123 Romatowo 14, 34, 78 Sudragi 13, 29, 34, 66, 124–125 Rościszewo 11–12, 16, 18–19, 22, 26–29, 32– Suleñczyce 71, 74 34, 37, 45, 47–48, 63, 73, 96–97, 100–101, Sulkowo 78 137, 140, 144 Sulkowo-Bariany 142 Równina Raci¹ska 9 Su³ocin Teodory 146 Równina Urszulewska 9 Su³ocin Towarzystwo 146 Rudowo 11 Susz 26 Rumunki-Chwa³y 34 Syberia 10 Rumunki Ligowskie 34 Szczawno 10 Rumunki Mochowskie 90 Szczutowo 11–12, 14, 16, 21–22, 27, 29, 37, Rydzewo 12 44, 49, 53, 61, 68–69, 123, 126–128, 137, Ryga 85 140, 144, 146 Rypin 21, 25, 49, 53, 123, 126, 128 Szczutowskie jezioro 11, 53, 128 Rywa³d Królewski 41 Szczytno 45, 89 Rzekuñ 41 Szumanie 13, 34–35, 71, 74, 76 Rzeszotary 35, 101–102 Szumanie-Bakalary 35 Rzeszotary-Chwa³y 32, 101–102, 117 Szumanie-Gośliny 71, 120 Rzeszotary-Górtaty 101 Szumanie-Pusto³y 74 Rzeszotary-Pszczele 101–102 Rzeszotary-Starawieś 101, 141 Śniechy 32, 82 Rzeszotary-Zawady 101–102, 117 Śniedzanowo 17, 45, 57 Świecie 97 Schabajewo 145 Świerczyn 60 Sierpienica rzeka 9–11, 13, 31, 33, 36, 71–72, 103, 115, 121–122, 144–145, 148 Tartu (Dorpat) 40, 43 Sierpienica Lewa rzeka 11, 145 T³ubice 11, 55, 144 Sierpienica Prawa rzeka 11, 145 T³uchowo 146 Skêpe 21, 45 Toruñ 7, 25, 46, 52, 68, 92, 112, 122 Skoczkowo 12, 129, 144 Troska (zob. Babiec-Troska) Skrwa rzeka 9–11, 13–14, 16–18, 20, 31, 36, Ujazdów (Jazdów) 16 47–48, 51, 61, 70, 79, 85–86, 103, 115, 119, Uniszki Zawadzkie 117 122–124, 135, 142–143, 145–146 Urszulewka rzeka 10, 119 Skrwilno 19, 34 Urszulewo 119 S³upia (gm. Szczutowo) 53, 117, 119, 146 Urszulewskie jezioro 11–12, 53, 119, 128, 146 S³upia (gm. Zawidz) 11, 16, 29, 38, 71, 120, 143-144 Warzyn-Skóry 30–31, 64, 101 Smardzewo 10 Wieczfnia 41 Smorzewo 15, 78 Wielkopolska 23, 89 Sochocin 117 Wierzbica rzeka 11 Stambu³ 42 Wilczogóra 129 Stara Wola 11, 13, 18, 42, 49, 144 Wilkowo 78 Starobielsk 87, 115 Wilno 45 Stawiszyn 22 Wkra, rzeka 11

162 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 162162 22014-01-03014-01-03 11:11:4811:11:48 W³oc³awek 44, 109 Zawidz Ma³y 129 W³óki Ma³e 17 Zb¹szyñ 122 Wola Gr¹biecka 129 Zbójno (gm. Gozdowo) 55, 80–81 Wola Kie³piñska 41 Zbójno (w ziemi dobrzyñskiej) 21 Wola Paprocka (Paprocka Wola, zob. Stara Zdrojki 10 Wola) Zduñska Wola 43 Wo³omin 39 Zgagowo 129, 132, 144 Worskla rzeka 43, 45, 56, 103 Zgierz 43 Wymyślin (czêśæ Sierpca) 12, 40, 112 Zglenice-Budy 12, 133–134, 143 Wymyślin (czêśæ Skêpego) 41 Zglenice Du¿e 78, 133–134 Wysoczyzna P³oñska 9 Zglenice Ma³e 133 Wyszogród 116 Wyszków 39 ¯abowo 129 ¯ochowo 13, 61, 121, 124–125 Zakrzewo (k. Bielska) 121 ¯ó³towo 78, 89, 93 Zakrzewo (w ziemi ciechanowskiej) 121 ¯urawieniec 14 Zalesie 11, 30–31, 54, 117 ¯urawin 17, 22, 50, 61, 79, 90, 135–136, 142, Zawidz Kościelny (Zawidz) 9, 14, 16, 21, 23, 144 27, 29–30, 37, 40, 76, 129, 131–132, 134, ¯uromin 22, 29, 41, 117 137, 140, 144 ¯yck 17, 96

Powiat sierpecki 163

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 163163 22014-01-03014-01-03 11:11:4811:11:48 Defi nicje (podręczny słowniczek niektórych pojęć)

Barokizacja Kantorat Nadawanie cech stylu barokowego obiektom Instytucja zwi¹zana z dzia³alności¹ kościo³a ju¿ istniej¹cym, czyli romañskim, gotyckim ewangelickiego. Kantorat obejmowa³ czêśæ pa- i renesansowym. Budowle sakralne czêściowo rafi i, posiada³ szko³ê i dom modlitwy prowa- przebudowywano, zmieniaj¹c kszta³t okien, dzone przez kantora. drzwi (portali), wie¿, pokrywaj¹c tynkiem z nowymi zdobieniami. We wnêtrzach wpro- Karawaka wadzano nowe elementy wystroju. Krzy¿ sk³adaj¹cy siê z belki pionowej i dwóch poprzecznych (zwykle górnej krótszej). Po- Belka têczowa chodzi z miasta Caravaca w Hiszpanii i mia³a Belka pozioma usytuowana w miejscu, zapobiegaæ ró¿nym nieszczêściom. Rozprze- gdzie nawa kościo³a ³¹czy siê z prezbiterium. strzeni³a siê na wschód jako chroni¹ca przed Umieszczano na niej pośrodku krucyfi ks, a po zarazami, dlatego te¿ jest zwana krzy¿em bokach fi gury Matki Bo¿ej i św. Jana Aposto³a. cholerycznym lub morowym. By³a stawiana na skraju wsi, aby broniæ przed zaraz¹ oraz na Dach ³amany polski cmentarzach epidemicznych. Dach czterospadowy, sk³adaj¹cy siê z dwóch czêści o jednakowym lub bardzo zbli¿onym Konstrukcja zrêbowa k¹cie nachylenia po³aci. Czêśæ dolna i górna Konstrukcja, w której ściany s¹ budowane dachu s¹ oddzielone niewielk¹ ściank¹. Stoso- z u³o¿onych poziomo belek drewnianych. wany by³ od XVII w. (dwory, karczmy, niekiedy Belki s¹ ³¹czone w naro¿ach (wêg³ach) za po- architektura sakralna). moc¹ odpowiednio ukszta³towanych koñców, wzmacniane dodatkowo przewa¿nie dêbo- Dziedzictwo kulturowe wymi ko³kami chroni¹cymi przed przesuniê- Ogó³ dorobku spo³eczeñstw w zakresie nauki, ciem. sztuki, architektury, oświaty, techniki, wy- tworzonego w trakcie historycznego rozwoju Kośció³ orientowany i przekazywanego z pokolenia na pokolenie. Kośció³ zwrócony czêści¹ prezbiterialn¹ Mo¿e mieæ charakter materialny albo niema- mieszcz¹c¹ o³tarz g³ówny ku wschodowi (od terialny. ³aciñskiego oriens – wschód).

Epitafi um Latarnie rewerberowe Ozdobna tablica poświêcona pamiêci zmar- By³y to latarnie maj¹ce mosiê¿ne posrebrzane ³ego wmurowana b¹dź zawieszona na ścianie rewerbery (z francuskiego: réverbérer – odbijaæ albo fi larze kościo³a. Poza napisem (niekiedy świat³o), czyli blachy odbijaj¹ce i wzmacniaj¹- wierszowanym) mo¿e zawieraæ elementy pla- ce świat³o lampy oraz butelki z olejem, w któ- styczne: herby, symbole, portrety, ozdoby. rym zanurzano bawe³niane knoty. Zapalaj¹c latarniê dozorca spuszcza³ j¹ najpierw na linie Historyzm w dó³, nastêpnie otwiera³ kluczem drzwiczki, Nurt w XIX-wiecznej architekturze, polegaj¹- regulowa³ bawe³niane knoty i zapala³. cy na naśladownictwie stylistyki minionych epok. Powsta³y tak zwane neostyle, czyli neo- Lewici romañski, neogotycki, neorenesansowy, neo- Potomkowie Lewiego, jednego z synów Jaku- barokowy oraz eklektyczny mieszaj¹cy ró¿ne ba. Pe³nili s³u¿bê w świ¹tyni w Jerozolimie. dawne rozwi¹zania artystyczne. Zajmowali siê g³ównie pilnowaniem i sprz¹-

164 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 164164 22014-01-03014-01-03 11:11:4811:11:48 taniem świ¹tyni, przygotowaniem liturgii, Portal organizowaniem sk³adania ofi ar, śpiewaniem Ozdobne obramienie drzwi wejściowych psalmów oraz innymi czynnościami zlecony- w kościo³ach, pa³acach, ratuszach i bogatszych mi im przez kap³anów. kamienicach. Ró¿ni³y siê w zale¿ności od epo- ki i panuj¹cego wówczas stylu w architekturze. Lisice Pionowe grube deski wzmacniaj¹ce ścianê Prawo nieodpowiednie konstrukcji zrêbowej. Obustronnie umiesz- Przywilej nadawany rycerstwu, dziêki które- czone pionowo i ści¹gniête śrubami tworz¹ mu nie podlega³o s¹downictwu kasztelanów, kleszcze zabezpieczaj¹ce przed wypaczaniem a jedynie monarszemu. Na Mazowszu po- siê ścian. szczególne rody rycerskie otrzymywa³y takie przywileje od ksi¹¿¹t mazowieckich. Przy- Mansjonarze k³adowo, ród Jastrzêbców otrzyma³ przywilej Duchowni katoliccy ni¿szej rangi osiedleni w 1408 r. od ksiêcia Siemowita IV. przy określonym kościele, zobowi¹zani do pe³- nienia określonych funkcji duszpasterskich Reper i liturgicznych. Niekiedy tworzyli zespo³y ma- Punkt wysokościowy. Trwale umieszczony j¹ce swój statut. znak wykorzystywany podczas przeprowa- dzania pomiarów geodezyjnych. Jest punk- Materialne dobra kultury tem określaj¹cym wysokośæ danego miejsca Przedmioty maj¹ce znaczenie dla dziedzictwa w przyjêtym uk³adzie odniesienia. i rozwoju kulturalnego ze wzglêdu na ich war- tośæ historyczn¹, naukow¹ i artystyczn¹. Bar- Tradycja dzo czêsto tê kategoriê określa siê w jêzyku 1. Przekazywane z pokolenia na pokolenie oby- potocznym mianem zabytków. czaje, przekonania, zasady wierzenia, sposoby myślenia, postêpowania itp., wyró¿nione przez Niematerialne dobra kultury dan¹ zbiorowośæ jako wa¿ne treści kulturowe. Nazwy (geografi czne, historyczne, fi zjogra- Istotny czynnik samookreślania siê grup spo- fi czne, imiona i nazwiska, a tak¿e przydomki ³ecznych i narodów. Tak¿e proces przekazywa- i przezwiska), hymn, god³o kraju, umiejêtno- nia i przyswajania tych treści przez aktualn¹ ści i technologie, a tak¿e takie elementy kultu- świadomośæ spo³eczn¹. 2. Przekazywane opisy ry, jak folklor, obyczaje, wierzenia religijne itp. wydarzeñ z przesz³ości traktowane jako histo- ria (choæ niesprawdzalne). 3. Umiejêtności ar- Okulus tystyczne albo rzemieślnicze, w których wyko- Z ³aciny oculus – oko. Jest to okr¹g³y, b¹dź nawca wykorzystuje doświadczenie mistrzów, owalny otwór w ścianie lub szczytowej czê- dawne technologie lub sposoby dzia³ania. ści sklepienia, który przepuszcza powietrze i świat³o do wnêtrza budowli. Tron £aski Przedstawienie Trójcy Świêtej pokazuj¹ce Pilaster Boga Ojca trzymaj¹cego w d³oniach krzy¿ Pogrubienie ściany w formie p³askiego fi lara z Chrystusem, z umieszczonym nad krucyfi k- ustawionego przy ścianie, nieznacznie wystê- sem Duchem Świêtym w postaci go³êbicy. puj¹cego z powierzchni ściany. Pe³ni on zarów- no funkcjê konstrukcyjn¹, jak te¿ dekoracyj- Tympanon n¹. Mo¿e stanowiæ czêśæ obramienia otworów Trójk¹tne pole frontonu, g³adkie lub wype³- okiennych, drzwiowych lub bramnych. nione p³askorzeźb¹, stanowi¹ce element mo-

Powiat sierpecki 165

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 165165 22014-01-03014-01-03 11:11:4811:11:48 numentalnych budowli Grecji i Rzymu oraz W okresie gotyku by³a stosowana w celu deko- nowo¿ytnych budynków kszta³towanych pod racyjnym do tworzenia geometrycznych wzo- wp³ywem architektury antycznej. rów ozdabiaj¹cych powierzchnie ceglanych ścian. Zendrówka Ceg³a ceramiczna o powierzchni zeszklonej, b³yszcz¹cej i ciemniejszej od zwyk³ej ceg³y.

166 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 166166 22014-01-03014-01-03 11:11:4811:11:48 Bibliografi a

Augustynowicz J., Zakrzewski A., Goleszyñ- Grzybowski M. M., Duchowieñstwo diecezji skie kapliczki, Goleszyn 1996. p³ockiej, t. I, cz. I, P³ock 2007; t. I, cz. II, Biliñski A., Szlachta ziemi dobrzyñskiej za P³ock 2008; t. II, P³ock 2010. ostatnich Jagiellonów. Studium historycz- Grzybowski M. M., Goleszyn, P³ock 1992. no-heraldyczne, Warszawa 1932. Grzybowski M. M., Materia³y do dziejów zie- Boniecki A., Herbarz polski, t. I−XVII, War- mi p³ockiej. Z archiwaliów diecezjalnych szawa 1899−1913. p³ockich XVIII wieku, czêśæ I, P³ock 1981. Burakowscy H. i J., Sierpczanie Tysi¹clecia, Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. X Woje- Sierpc 2005. wództwo warszawskie, z. 23 Powiat sierpe- Burakowski J., Kronika Sierpca i Ziemi Sierpe- cki, opr. Izabella Galicka i Hanna Sygietyñ- ckiej, Sierpc 2007, [wydanie II]. ska, Warszawa 1971. Czerwiñski T., Po¿ywienie ludności wiejskiej Kowalski T., Świêci mazowieckich dróg, na pó³nocnym Mazowszu u schy³ku XIX Sierpc 2012. i w XX wieku, Ciechanów 2008. Kowalski T., W Sierpcu za cara. Śladami rosyj- [Czterdzieści] 40 lat Muzeum Wsi Mazowie- skiego garnizonu, Sierpc 2013. ckiej w Sierpcu 1971−2011, Sierpc 2011. Krajewski M., Powstanie styczniowe w ziemi Diecezja p³ocka. Struktura personalno-ad- dobrzyñskiej (1863–1864), [w:] Z dziejów po- ministracyjna (Stan z dnia 1 października wstania styczniowego na Kujawach i ziemi 1977 r.), pod red. ks. W³adys³awa Lisa, P³ock dobrzyñskiej, Warszawa 1989, s. 80−152. 1978. Krajewski M., Dobrzyñski s³ownik biografi cz- Diecezja p³ocka 2004. Struktura personalno- ny. Ludzie europejskiego regionu, W³oc³a- -administracyjna (Stan z dnia 19 marca wek 2002. 2004 r.), pod red. Kazimierza Zió³kowskie- Kuczyñski S. K., Pieczêcie i herb Sierpca, go, P³ock 2004. Sierpc 1981. [Dwudziestolecie] XX-lecie gminy Sierpc, Kunkowski K. T., Formacje przymiotnikowe Sierpc 2012. od nazw miejscowości w by³ym Powiecie Dzieje Sierpca i ziemi sierpeckiej, pod red. Sierpeckim, Sierpc 2011. Mariana Chudzyñskiego, Sierpc 2003. Lissowski C., Powstanie styczniowe w ziemi Gajdziñska T., Chata pustelnika. Zapomnia- dobrzyñskiej, P³ock 1938. na legenda z okolic Sierpca, Ciechanów– £empicki J., Herbarz mazowiecki, t. I−II Sierpc 2004. (Wprowadzenie, Powiat p³ocki), Poznañ Gañko w. M., Tomaszewska K., Zakrzewski 1997; t. III (Powiat bielski), Poznañ 1998; t. A., Goleszyñskie kalendarium 1901−2001, IV (Herbarz szlachty powiatu sierpeckiego), P³ock 2002. Sierpc 2008. Gawski Z., Sanktuarium Matki Bo¿ej. Zabyt- Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu. Prze- ki Sierpca, Warszawa 1998. wodnik, Sierpc 2005. G¹siorowski P. B., Fryderyk Chopin w Rości- Oleszko J., 25 lat Parafi i św. Benedykta szewie, Sierpc 2010. w Sierpcu, Sierpc 2006. G¹siorowski P. B., Nekropolie Ziemi Sierpe- Paprocki B, Gniazdo cnoty, zk¹d herby Rycer- ckiej – przewodnik, Sierpc 2005. stwa Polskiego swój pocz¹tek maj¹, Kraków G¹siorowski P. B., Opowieści genealogiczne, 1578 [dostêpne w Internecie]. [cykl artyku³ów w:] „Sierpeckie Rozmaito- Paprocki B., Herby rycerstwa polskiego na piê- ści”, nr 1/2009−2/2013 cioro ksi¹g rozdzielone, wyd. K. J. Turowski, Gmina Sierpc. Ksiêga Pamiêci, Sierpc 2007. Kraków 1858.

Powiat sierpecki 167

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 167167 22014-01-03014-01-03 11:11:4811:11:48 Paprocki £., £aski cudowne przy kościele sie- Supruniuk A., Mazowsze Siemowitów prskim Wniebowziêcia Pe³nej £aski Boga- (1341−1442). Dzieje polityczne i struktura rodzice Panny w Województwie P³ockim, w³adzy, Warszawa 2010. Warszawa 1652; wydanie wspó³czesne – Supruniuk A., Otoczenie ksiêcia Siemowita Sierpc 2004. IV (1374−1426), Warszawa 1998. Prusiñski S., Kapliczki i krzy¿e borkowskie, Uruski S. hr., Rodzina. Herbarz szlachty pol- Borkowo 2010. skiej, t. I-XV, Warszawa 1904−1931. Przysz³ośæ-przesz³ości – renowacja cmentarza Warczachowska A., Kowalski T., Milcz¹cy ewangelickiego w Bia³asach – etap II, pod. świadkowie mijaj¹cych lat. Przewodnik po red. Tomasza Kowalskiego, Sierpc 2012. kapliczkach i fi gurach przydro¿nych parafi i Rospond S., S³ownik etymologiczny miast Kurowo, Sierpc 2011. i gmin PRL, Wroc³aw 1984. Wierzbicki S., Byli naszymi duszpasterzami. Rzymowski r., Z historii parafi i Bo¿ewo, P³ock Kap³ani Kościo³a P³ockiego zmarli w latach 2005. 1901−2005, P³ock 2005. Sikorski A., Kampenhausenowie, http://www. Zakrzewski A., Goleszyn wczoraj i dziś 1971- bkpan.poznan.pl/biblioteka/JW70/kampen. 1996, Goleszyn 1998. htm [dostêp: V 2012]. Zakrzewski A., Ochotnicze stra¿e po¿arne S³ownik historyczno-geografi czny wojewódz- w diecezji p³ockiej, P³ock 2010. twa p³ockiego w średniowieczu, z. I−II, Zakrzewski A., Zastêpy stra¿ackie w para- Wroc³aw 1980−1981; z. III−IV, Warszawa fi ach diecezji p³ockiej, P³ock 2012. 1998−2000. Zakrzewski A., Zawsze wierni. Stra¿acy Starykoñ-Kasprzycki S., Almanach szlache- w gminie Sierpc, P³ock 2013. cki, t. I, Warszawa 1939, s. 139−140. Za³uski w., Cudowna Matka Boska ¯urawiñ- [Sto] 100 lat Sierpeckiego Oddzia³u Towarzy- ska, Warszawa 1905. stwa Naukowego P³ockiego. Dzia³alnośæ Ziemia Sierpecka znana i nieznana. Infor- towarzystwa w środowisku lokalnym, pod mator historyczno-krajoznawczy, pod red. red. Henryki Piekarskiej, Sierpc 2011. Zdzis³awa Dumowskiego, Sierpc 2007.

168 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat ssierpecki_Dom.inddierpecki_Dom.indd 168168 22014-01-03014-01-03 11:11:4811:11:48