1691–1756 Edycja Źródłowa

Clerus decanatus Plesnensis w świetle protokołów kongregacji dekanalnych pszczyńskich z lat 1691–1756

Edycja Źródłowa Seria: Źródła do dziejów Kościoła Katolickiego na Górnym Śląsku Nr 10

Redaktor: ks. Jerzy Myszor

90. ROCZNICA USTANOWIENIA DIECEZJI KATOWICKIEJ Wydział Teologiczny Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach

Halina Dudała

CLERUS DECANATUS PLESNENSIS W ŚWIETLE PROTOKOŁÓW KONGREGACJI DEKANALNYCH PSZCZYŃSKICH Z LAT 1691–1756 Edycja źródłowa

Katowice 2015 Copyright by Halina Dudała

Recenzenci Dr hab. Wacław Gojniczek – Uniwersytet Śląski w Katowicach PhDr. David Pindur, Ph.D. – Muzeum Těšínska

Skład i łamanie Joanna Pelc

Korekta Kamil Misiek / Editor.net.pl

Fotografia na okładce Widok Pszczyny na mapie Andreasa Hindenberga, 1636 r. Ze zbiorów Archiwum Państwowego w Katowicach, Oddział w Pszczynie (sygn. 17/53/XVIII-5)

Fotografie wewnątrz książki Roman Koszowski

ISBN

Publikacja dotowana ze źródeł prywatnych Drukarnia itd. SPIS TREŚCI

Wykaz skrótów 7 CZĘŚĆ I Wstęp 9 Stan badań 12 Konstrukcja pracy 18 I. Dekanat pszczyński w rozwoju historyczno-prawnym 21 1. Dekanat – geneza i rozwój 21 2. Dekanat pszczyński do połowy XVIII wieku 23 3. Urzędnicy dekanalni 31 4. Organizacja i przebieg kongregacji dekanalnych 43 II. Duchowieństwo 63 1. Dziekani pszczyńscy 63 Ks. Wojciech Ksawery Gawiński (ok. 1658–1715, 66 dziekan w latach 1691–1715) Ks. Piotr Antoni Zborowski ze Zborowa (ok. 1675–1720, 74 dziekan w latach 1715–1720) Ks. Marcin Jan Franciszek Matuszewicz (1661–1748, 77 dziekan w latach 1721–1748) Ks. Fryderyk Tomasz Izydor Cebulka z Litultowic (1699–1768, 81 dziekan w latach 1748–1768) 2. Pochodzenie geograficzne i stanowe 83 3. Edukacja 95 4. Struktura zatrudnienia 115 5. Biblioteki parafialne i księgozbiory prywatne 127 6. Działalność literacka 137 7. Testamenty 144 III. De vita et moribus 161 1. Problematyka kongregacji dekanalnych w aspekcie formacyjnym 161 2. Problematyka kongregacji dekanalnych w aspekcie kontrolnym 181 Alkohol i celibat 183 Tytoń, gra w karty 190 Wróżby, gusła, szatan 192 Kwestie finansowe 196 Protestanci 198 Żydzi 202 Apostazje 208 Pozostałe zagadnienia 210 IV. Biogramy duchowieństwa pszczyńskiego w latach 1691–1756 217 Zakończenie 251

CZĘŚĆ II Wprowadzenie do edycji 259 Kancelaria dziekanów pszczyńskich 259 Protokoły pszczyńskie 262 Polszczyzna protokołów pszczyńskich: ortografia, fonetyka, fleksja, 266 słowotwórstwo, składnia oraz styl Zasady edycji 270 Edycja źródłowa 281 Źródła i literatura 531

Indeks osobowy 571

Indeks geograficzny 589

Spis tabel i wykresów 597

Spis fotografii 599

Zusammenfassung 601 WYKAZ SKRÓTÓW

AAdm. Acta Administratoralia AAKat Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach AAW Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu „ABMK” „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” AC Analecta Cracoviensia ADB Archiwum Dziekanów Bytomskich (Archiwum Archidiece- zjalne w Katowicach) ADP Archiwum Dziekanów Pszczyńskich (Archiwum Archidiece- zjalne w Katowicach) AeD Acta et Decreta Congregationum Synodalium Decanatus Ple- snensis AEp. Acta Episcopalia AK Ateneum Kapłańskie AKP Archiwum Książąt Pszczyńskich AKMK Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie AL Akta Lokalne (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) AMS Archiwum Misjonarzy w Krakowie na Stradomiu AOff. Acta Officialia APP Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Pszczynie AV Acta Visitationis Bd. Band d. diakonat EK Encyklopedia Katolicka (Lublin) Hft. Heft Inv. č. Inventarni čislo Jg. Jahrgang JO Jezuité v Opavě (Zemský archiv v Opavě) k. karta KCC Książnica Cieszyńska w Cieszynie „KH” „Kwartalnik Historyczny” KM Księgi Metrykalne (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) LOrd. Liber Ordinatorum „NP” „Nasza Przeszłość”

7 OCD Ordo Carmelitarum Discalceatorum (Zakon NMP z Góry Karmel, Karmelici Bosi) OP Ordo Praedicatorum (Zakon Kaznodziejski, Dominikanie) P Mikołów parafia w Mikołowie (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) P Bieruń parafia w Bieruniu (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) P Bojszowy parafia w Bojszowach (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) P Brzeźce parafia w Brzeźcach (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) P Ćwiklice parafia w Ćwiklicach (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) P Lędziny parafia w Lędzinach (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) P Łąka parafia w Łące (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) P Miedźna parafia w Miedźnej (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) P Tychy parafia w Tychach (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) P Woszczyce parafia w Woszczycach (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) p. prezbiterat „PH” „Przegląd Historyczny” PK Prawo Kanoniczne PSB Polski Słownik Biograficzny pw. pod wezwaniem r. recto „RH” „Roczniki Humanistyczne” (Lublin) „RMG” „Rocznik Muzeum w Gliwicach” „RTK” „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” s. strona sd. Subdiakonat SCH Saeculum Christianum SI Societas Jesu (Towarzystwo Jezusowe, Jezuici) SJK Spuścizna ks. Jana Kudery (Archiwum Archidiecezjalne w Ka- towicach) „SKH” „Studia Kościelno-Historyczne” (Lublin) SPTK Słownik Polskich Teologów Katolickich „SSHT” „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” STHSO Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego t.m. pierwsza tonsura (i cztery święcenia niższe) UG Universitas Gedanensis UO Univerzita Olomouc (Zemský archiv v Opavě pobočka v Olo- mouci) v. verso ZAO Zemský archiv v Opavě (Ziemskie Archiwum w Opawie) ZA Olomouc Zemský archiv v Opavě pobočka Olomouc (Ziemskie Archi- wum w Opawie Oddział w Ołomuńcu) CZĘŚĆ I WSTĘP

W procesie poznania historycznego konieczne jest spotkanie się dwóch ele- mentów: tekstu źródła oraz jego rozumienia, które – jak opisał to już M. Han- delsmann – „[…] jest stwierdzeniem czegoś jeszcze […]. Wszystko, co jest związane z człowiekiem, z jego światem psychicznym i jego działalnością, wykazuje posiadanie w sobie tego właśnie »czegoś jeszcze«, czego nie można poznać w sposób wyjaśniający. A posiada ono tych właściwości irracjonalnych tak wiele, że w gruncie rzeczy wyjaśnienie w poznawaniu człowieka i jego rzeczy stanowić może tylko cząstkę ogólnego procesu rozumienia człowieka, procesu o wiele obszerniejszego i bardziej skomplikowanego”1. W istocie chodzi bowiem o swego rodzaju pokorę badacza wobec tekstu źródłowego, dzięki której ma on szansę przemówić własnym głosem, odsłaniając przed history- kiem ukryte w rozmaitych warstwach – także leksykalnych – znaczenia. Wagę procesu rozumienia historycznego podnosił także M. Bloch: „Żadne przeszłe sprawy – nawet takie jak wierzenia, które zniknęły, nie pozostawiając żadnego śladu, jak poronione formy społeczne, martwe techniki – sprawy niemające już, zdawałoby się, żadnego wpływu na chwilę obecną, nie mogą być uważane za zbędne do jej zrozumienia”2. Ujmując to językiem współczesnego badacza zagadnień metodologicznych w historii, stwierdzić można, że: „Tekst jest znakiem autora. Zawarte są w nim, obok intencji, ślady różnych aspektów osoby, życia, pozycji społecznej, stanowiska ideowego, miejsca, czasu, poglądów, wartości autora”3. Przechowywana w zasobie Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach księga protokołów pszczyńskich kongregacji dekanalnych z lat 1691–1756 stanowi taki właśnie znak autora, a zarazem zaproszenie do poszukiwania – jak chciał tego M. Handelsmann – czegoś jeszcze. Pszczyńska księga posiada niezwykłą wartość, gdyż jest to źródło bardzo rzadko występujące w polskich archiwach. Udało się nam ustalić fakt zachowania w Polsce – poza pszczyńskim – tylko czterech nowożytnych protokolarzy dekanalnych, spośród których trzy powstały na terenie dawnej diecezji krakowskiej. Poczynając od najstarszych, są to: 1) księga protokołów z dekanatu

1 M. Handelsmann, Historyka. Zasady metodologii i teorii poznania historycznego, Warszawa 1928, s. 313. 2 M. Bloch, Pochwała historii, czyli o zawodzie historyka, Warszawa 1960, s. 67. 3 T. Buksiński, Interpretacja źródeł historycznych pisanych, Poznań 1992, s. 80.

9 Nowa Góra w diecezji krakowskiej (1634–1767)4, 2) księga protokołów z dekanatu Oświęcim w diecezji krakowskiej (1692–1779)5, 3) księga protokołów z dekanatu Bytom w diecezji krakowskiej (1696–1789)6 oraz 4) protokoły kongregacji dekanalnych archiprezbiteratu Toszek, później Pyskowice w diecezji wrocławskiej (1728–)7. Wymienić jeszcze w tym miejscu należy znaną w literaturze przedmiotu księgę protokołów z dekanatu Nowe w dawnej diecezji włocławskiej (1743–1767), której omówienie opublikowano już w 1916 r.8. Jednakże według informacji zarówno parafii w Nowem nad Wisłą (obecnie diecezja pelplińska), jak i Archiwum Diecezjalnego w Pelplinie księga uległa zniszczeniu prawdopodobnie w czasie II wojny światowej9. Wydaje się, że jedną z przyczyn tak nikłego – w stosunku do liczby istnie- jących w ówczesnych diecezjach dekanatów – stanu zachowania protokolarzy był przechodni charakter urzędu dziekana (dziekan nie zawsze rezydował w stolicy dekanatu), a co za tym idzie wędrówki archiwum dziekańskiego po- między różnymi parafiami. Zastanawiać może jednak fakt, że w klasycznym (i ciągle jedynym) podręczniku H.E. Wyczawskiego przygotowującym do kwerendy w archiwach kościelnych nie ma wzmianki o zespołach archiwów dziekańskich, choć znalazł się w nim paragraf o dekanatach i dziekanach10.

4 Księga przechowywana jest w Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie pod nazwą Acta Deca- natus Novi Montis (1634–1767), bez sygn. Wykorzystał ją J. Kracik w artykule pt. Najstarsze akta kongregacji dekanalnych w Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, „ABMK”, T. 29 (1974), s. 261–272. 5 Księga przechowywana jest w archiwum parafialnym w Kętach, bez sygn. Wykorzystał ją J. Kracik w pracy pt. Duszpasterstwo parafialne w dekanacie Nowa Góra w pierwszej połowie XVIII wieku, „SKH”, T. 2, s. 129–281. 6 Księga przechowywana jest w Archiwum Archidiecezjalnym w Katowicach pod nazwą Acta synodalia decanatus Bythomiensis (1692–1779), sygn. 150 / 1. Teksty protokołów opublikował – aczkolwiek w sposób wybiórczy – J. Knosalla, Acta synodalia decanatus Bythomiensis. Ein Beitrag zur Kirchengeschichte Oberschlesiens, „Mitteilungen des Beuthner Geschichts und Museumsvereins”, H. 3 (1913), s. 16–28. 7 Protokoły z dekanatu Toszek, później Pyskowice, zapisane zostały na ostatnich kartach przecho- wywanej w archiwum parafii w Toszku księgi pod nazwąMetrica parochiarum in archipresbiteratu Tostensi sitarum et incorporatum anno 1727 mense Martio per Franciscum Lorin p[lurimis] t[itulis] archipresbiterum et parochum Tostensem apposita, s. 1510–1524. O protokołach toszeckich wspo- mniał P. Górecki w pracy pt. Archiprezbiterat toszecki w latach 1618–1740. Kościelne dzieje Toszka, Pyskowic i okolic w czasach reformy Kościoła katolickiego na Śląsku, Gliwice 2009, s. 185. 8 Kroniczka kongregacyi dekanalnych nowskich od r. 1743–1767, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, T. 3, z. 12 (1916), s. 218–224. Kroniczka opracowana została w j. polskim przez K. Ko- ścińskiego. Autor podał jedynie informację, iż „[…] w archiwum kościelnem nowskiem znajduje się zniszczona bardzo książka, zawierająca łacińskie zapiski z zgromadzeń dekanalnych nowskich […]. 9 W tym miejscu chciałam podziękować ks. prof. dr. hab. Anastazemu Nadolnemu za wyczerpują- cą odpowiedź dotyczącą możliwości zachowania protokolarza nowskiego, jak i księżom z parafii w Nowem nad Wisłą za sprawdzenie współczesnego stanu posiadania archiwum parafialnego. 10 H.E. Wyczawski, Przygotowanie do studiów w archiwach kościelnych, Kalwaria Zebrzydowska 2013, s. 242–244.

10 Wnosić stąd naszym zdaniem można, że nawet dla tak wytrawnego znawcy ar- chiwistyki kościelnej, jakim był H.E. Wyczawski OFM, zagadnienie archiwów dziekańskich pozostawało w jakimś stopniu nieodkryte11. Edycja pszczyń- skiego protokolarza dekanalnego z lat 1691–1756 każe jednak spojrzeć na to zagadnienie w zupełnie nowym świetle. Przygotowując niniejszą publikację, za cel postawiliśmy sobie wprowadzenie czytelnika w specyfikę funkcjonowania stanu duchownego w dekanacie pszczyńskim w XVII i XVIII wieku. Nie chodziło nam zatem o monograficzne ujęcie dziejów Kościoła katolickiego na ziemi pszczyńskiej. Książka nie stanowi także studium relacji pomiędzy ośrodkiem lokalnej władzy (panowie pszczyńscy) a duchowieństwem katolickim, choć wątek ten pojawiał się zarówno na kartach źródła, jak i w naszych analizach dotyczących polityki personalnej biskupów krakowskich i pa- nów pszczyńskich. Głównym jednak przedmiotem naszych dociekań stała się codzienność duchowieństwa dekanatu pszczyńskiego: czym żyli ówcześni księża, jakie mieli problemy duszpasterskie, moralne, ale także gospodarcze. Wyjątkowy charakter edytowanego źródła dał nam niezwykle rzadką szansę zbliżenia się do żywej wymiany poglądów pomiędzy przedstawicielami ów- czesnego stanu duchownego. Tego rodzaju szczerości wypowiedzi odzwiercie- dlającej emocjonalne zaangażowanie uczestników prowadzonych dyskusji nie odnajdziemy w zachowanej urzędowej korespondencji między tymi samymi duchownymi a władzą kościelną lub świecką. Walory pszczyńskiej księgi widać najpełniej w porównaniu z pozostałymi zachowanymi w Polsce protokolarzami. Siostrzane z racji przynależności dekanatu bytomskiego do diecezji krakowskiej Acta synodalia decanatus Bytho- miensis pomimo wiele obiecujących ram chronologicznych (1696–1789) w istocie zawierają tylko 11 protokołów kongregacji dekanalnych (1696–1699, 1711, 1716–1718, 1785, 1787, 1789). Pozostałe wpisy stanowiły natomiast rodzaj dzie- kańskiego Currendenbucha, a zatem zbioru pism okólnych władz kościelnych i cywilnych. W żadnym z zachowanych protokołów bytomskich kongregacji nie podano również katalogu pytań i świadków przesłuchiwanych w ramach scrutinium internum, ograniczając się jedynie do konkluzji zeń wynikających. Podobną zresztą cechę posiadały protokoły z dekanatu Nowa Góra. Wykaz 9 py- tań (w Pszczynie były to nawet 24 pytania) po raz pierwszy zanotowany został

11 W ostatnich latach zespoły XIX-wiecznych archiwów dziekańskich stały się już przedmiotem specja- listycznych badań. Zob. P. Szkutnik, Akta dziekana brzeźnickiego 1819–1867. Studium urzędu i dokumentacji, Łódź 2009; Tenże, Zespół akt dekanatu Szadkowskiego w zasobie Archiwum Diecezjalnego we Włocławku, Część I, „Biuletyn Szadkowski”, T. 10 (2010), s. 39–68; Tenże, Zespół akt dekanatu Szadkowskiego w zasobie Archiwum Diecezjalnego we Włocławku, Część II, [w:] „Biuletyn Szadkow- ski”, T. 11 (2011), s. 37–52; P. Wolnicki, Urząd, kancelaria i akta dziekańskie w okresie Królestwa Polskiego (1818-1918). Studium administracyjno-kancelaryjno-archiwalne, Częstochowa 2011.

11 w protokole z 1703 r., kolejny (10 pytań) – w 1710 r.12. Nigdy jednak odpowiedzi przesłuchiwanych świadków – w odróżnieniu od źródła pszczyńskiego – nie zostały zaprotokołowane w języku polskim, choć do protokołów z 13 IX 1717 r. oraz 15 IX 1740 r. dołączono polskie kazania proboszcza w Płazie (ks. Romualda Hojeckiego) oraz dziekana nowogórskiego Wojciecha Tomaszewskiego13. Problem języka protokołów pszczyńskich kongregacji dekanalnych jest zresztą zagadnieniem wymagającym odrębnej analizy. Obok dominującej ła- ciny w protokołach występował także język polski wraz z elementami dialektu pogranicza śląsko-małopolskiego oraz – im bliżej 1742 r., tym częściej – język niemiecki. Intrygujące wydaje się jednak nie tyle samo użycie języka polskiego, ile raczej wprowadzanie go w ściśle określonych sytuacjach. Były to zatem niemal zawsze wypowiedzi świadków przesłuchań: księży, organistów, ko- ścielnych, nauczycieli i dzwonników parafialnych. W ferworze prowadzonych w czasie kongregacji dekanalnych dyskusji, a częstokroć sporów, zdarzało się zebranym spontaniczne używanie języka polskiego. Już w 1694 r. pojawiła się chlebowa lopata, w 1721 r. przytoczono zaś słowa plebańskiej kucharki: Da byc sto diabłow ziadł, zas do żyda poszedł pic, byłby trochę swini popasl14. W 1725 r. również o gospodyni plebańskiej organista z Wisły zeznał, ze kucharka ks. Wi- skiego gębę ma barzo wielką z ludzmi sie wadzi, co x. plebana szpeci15. W 1753 r. dziekan F. Cebulka zawiadamiał kondekanalnych o wizycie przedstawiciela kurii krakowskiej, na co plebani z Brzeźć i Wisły z przekąsem stwierdzili: invi- to W[ielmożnego] P[ana] Dob[rodzieja] do siebie, sed rogo primo post messem, gdysz teraz ziarnaka owsa nie mam. Wislensis parochus dixit: ja nie tylko owsa nie mam, ale tysz i chleba […]16. Nawarstwienia językowe, na które złożyły się wpływy polskie, czeskie oraz niemieckie, są jedną z głównych cech charakterystycznych pszczyńskiego protokolarza, wyróżniając go zdecydowanie spośród innych zachowanych tego rodzaju ksiąg.

STAN BADAŃ

Na początku zaznaczyliśmy ścisły związek dwóch czynników poznania historycznego: źródła oraz rozumienia, warunkowanego także zastanym dorobkiem historiografii. Opracowania dotyczące historii Kościoła katolickiego na Górnym Śląsku w znakomitej większości posiadają tę wspólną cechę, że

12 AKMK, bez sygn., Acta Decanati Novi Montis (1634–1757), s. 115, 117. 13 Tamże, s. 309–317, 282–285. W protokołach kongregacji bytomskich tylko w jednym przypadku – w 1696 r. – zaprotokołowano użycie w obraźliwym wobec duchownego kontekście trzech słów w języku polskim. Zob. AAKat, ADB, sygn. 150/1, k. 6. 14 AeD, f. 10v, 35r. 15 AeD, f. 48r. 16 AeD, f. 90v.

12 skupiają uwagę przede wszystkim na XIX stuleciu, postrzeganym jako kluczo- we z punktu widzenia powstania, rozwoju oraz ewolucji tych form i struktur w działalności Kościoła, których wpływ i aktualność dostrzeżone mogą być także współcześnie17. Taka eksploracja źródeł o proweniencji XIX-wiecznej nie dziwi, jeśli wziąć pod uwagę intensywne zmiany o podłożu gospodarczym i demograficznym zachodzące wówczas na Śląsku. Diametralnie zmieniały jego oblicze, a zarazem generowały bujny rozwój życia zakonnego, działal- ność bractw i stowarzyszeń kościelnych w ramach ówczesnych parafii oraz pojawianie się wybitnych księży takich jak ks. Jan Ficek (1790–1862), ks. Józef Szafranek (1807–1874), ks. Norbert Bonczyk (1837–1893) czy jeszcze później ks. Jan Kapica (1866–1930). Nie oznacza to oczywiście, że historycy nie badali dziejów śląskiego Kościoła w stuleciach wcześniejszych18, jednak obraz ducho- wieństwa wyłaniający się z tych badań ciągle każe stawiać pytania podstawowe: jakie było ich pochodzenie geograficzne i stanowe, w jakich akademiach, uniwersytetach i seminariach duchownych studiowali, jaką reprezentowali kulturę umysłową, duchową oraz materialną? W przypadku śląskich dekanatów diecezji krakowskiej (bytomskiego oraz pszczyńskiego) sytuację komplikuje ponadto fakt, że ta część śląskiego Ko- ścioła aż do 1821 r. znajdowała się pod jurysdykcją biskupów krakowskich, zatem nie uwzględniają jej wszelkie monografie poświęcone dziejom Kościo- ła na Śląsku w dobie nowożytnej, a opracowania dotyczące historii diecezji

17 J. Myszor, Duszpasterstwo parafialne na Górnym Śląsku w latach 1821–1914, Katowice 1991; Tenże, Kościół na Górnym Śląsku. Od diecezji wrocławskiej do archidiecezji katowickiej, Katowice 2008; Tenże, Duchowieństwo katolickie na Śląsku 1742–1914, Katowice 2011. 18 J. Mandziuk, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku. Czasy reformacji protestanckiej, reformy katolickiej i kontrreformacji 1520–1742, T. 2, Warszawa 1995; Tenże, Zbiory kazań w bibliotekach śląskiego duchowieństwa diecezjalnego w XVII wieku, „SCH”, nr 10 (2003), s. 53–80. W. Urban, Z dziejów duszpasterstwa katolickiego w archidiakonacie opolskim i głogowskim w czasach nowożyt- nych, cz. I – Archidiakonat opolski, Warszawa 1975; Tenże, Z dziejów duszpasterstwa katolickiego w archidiakonacie opolskim i głogowskim w czasach nowożytnych, cz. II – Archidiakonat głogowski, Warszawa 1975; Tenże, Z dziejów duszpasterstwa w archidiakonacie wrocławskim w czasach no- wożytnych, Warszawa 1971; P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki w latach 1618–1740. Kościelne dzieje Toszka, Pyskowic i okolic w czasach reformy Kościoła katolickiego na Śląsku, Gliwice 2009; W. Bochnak, Religijne stowarzyszenia i bractwa katolików świeckich w diecezji wrocławskiej (od XVI w. do 1810 r.), Wrocław 1983; I. Dec, Duszpasterstwo w archiprezbiteracie żorskim w XVII wieku w świetle wizytacji biskupich, Wrocław 1986; K. Dola, Obraz statystyczny diecezji wrocław- skiej w 1724 roku, „STHSO”, nr 11 (1985), s. 211–229; M. Kogut, Kościół katolicki w archiprezbiteracie żmigrodzkim w latach 1654–1945, Wrocław 2001; K. Maleczyńska, Księgozbiory parafialne w diecezji wrocławskiej w II połowie XVII wieku w świetle protokołów wizytacji kościelnych, „SKHS”, T. 41 (1986), nr 4, s. 583–598; J. Swastek, Formacja naukowa kandydatów do kapłaństwa we Wrocławiu w czasach nowożytnych i spór o pierwsze seminarium na ziemiach polskich, „SKHS”, T. 56 (2001), nr 4, s. 547–554.

13 krakowskiej ze względu na peryferyjny charakter tych dekanatów poświęcają im proporcjonalnie mniej miejsca i uwagi19. Edytorstwo źródeł dotyczących ziemi pszczyńskiej posiada ugruntowaną pozycję w historiografii nie tylko regionalnej. Począwszy od charakteryzujące- go się użytkowym znaczeniem w chwili wydania zbioru praw opublikowanego przez Johanna Ulricha von Cramera20, wymienić należy zwłaszcza dokumenty źródłowe do dziejów ewangelików w wolnym państwie stanowym pszczyń- skim autorstwa Gottlieba Fuchsa21. Edycje źródłowe powstające w XIX wieku oraz w okresie 20-lecia międzywojennego posiadały już charakter naukowy22, jednak poza nielicznymi wyjątkami kontynuowały zainteresowanie badaczy zwłaszcza okresem reformacji na ziemi pszczyńskiej23. Dopiero powojenna historiografia rozszerzyła znacząco obszar swoich zainteresowań także na źró- dła dotyczące dziejów gospodarczych i politycznych ziemi pszczyńskiej24, jak również Kościoła katolickiego25. Badania podejmowane w różnych okresach nad historią ziemi pszczyńskiej odzwierciedlały zatem podstawowe kierunki

19 J. Kracik, G. Ryś, Dziesięć wieków diecezji krakowskiej, Kraków 1998; B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, T. 1, Kraków 1998, T. 2, Kraków 1999, T. 3, Kraków 2000, T. 4, Kraków 2002; J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Kraków 2010. 20 J.U. Cramer, Der Bey dem Schlesischen Ober- und Fürsten-Recht. Die Herrschaft Plesse betreffende Wichtigen Rechts-Angelegenheit zum Vorschein gekommenden Schriften, Breslau 1738–1739. 21 G. Fuchs, Fortgesetze Materialien zur evangelischen Religionsgeschichte von Oberschlesien. Refor- mations – und Kirchengeschichte der freyen Standesherrschaft Ples mit Archivalischen Originalbe- weisen, Breslau 1774. 22 B. Bellerode, Beitrage zu Schlesiens Rechtsgeschichte, H. 1: Geschichtliche Untersuchungen über die Plessner Lehnsurkunden 1474–1500; H. 2: Urkunden über die Besitz- und Rechts-Verhältnisse der Herrschaft Pless 1517–1854; H. 3: Bergbau- Vorrechte von der Herrschaft Pless in Oberschlesien, Breslau 1897–1900. 23 Dokument sprzedaży Księstwa Pszczyńskiego z dn. 21 lutego 1517 r., opr. L. Musioł, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku”, T. 2, Katowice 1930, s. 232–243; Tenże, Ein Visitations- bericht über die evangelischen Kirchen des Plesser Dekanats von 1628, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens”, Bd. 66 (1932), s. 139–154; Tenże, Najstarszy protokół miasta Pszczyny, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku”, T. 3, Katowice 1931, s. 329–342; Księga proto- kołów konwentów pastorskich ziemi pszczyńskiej (1588–1628), opr. J. Bańka, Katowice 1938; Akta wizytacji dekanatów bytomskiego i pszczyńskiego dokonanej w roku 1598 z polecenia Jerzego kardy- nała Radziwiłła, biskupa krakowskiego, wyd. M. Wojtas, Katowice 1938. 24 H.W.F. Schaeffer,Kronika Wolnego Państwa Stanowego, a od 1827 r. Księstwa Pszczyńskiego, Część 1–3, opr. B. Spyra, Pszczyna 1998; Instrukcje gospodarcze dla dóbr pszczyńskich od połowy XVII do początku XIX wieku, wyd. S. Inglot, L. Wiatrowski, Wrocław 1963; Indykcja dominiów, poddanych i miast Śląska według „pierwszej rewizji” z 1726 roku, wyd. K. Orzechowski, Wrocław 1995. 25 Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Dekrety egzekucyjne do pro- tokołów wizytacyjnych z r. 1598, opr. F. Maroń, SSHT, T. 5 (1972), s. 263–274; Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1619 r., opr. F. Maroń, SSHT, T. 7 (1974), s. 311–348; Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1665 r., opr. F. Maroń, SSHT, T. 9 (1976), s. 275–310; Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., opr. F. Maroń, SSHT, T. 10 (1977), s. 285–316; Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 i 1721 r., opr. F. Maroń, SSHT, T. 12 (1979), s. 291–326.

14 eksploracji źródeł archiwalnych26. Prawdziwy urodzaj monografii poszczegól- nych miejscowości i parafii ziemi pszczyńskiej rozpoczął się natomiast w 1936 r. z chwilą wydania przez Ludwika Musioła dziejów Pszczyny i trwa do dziś27. Przełomowe znaczenie w badaniach nad duchowieństwem diecezji krakowskiej w XVIII wieku posiadają z kolei powstałe w ostatnich latach prace Jana Szczepaniaka28. Wielkość dawnej diecezji krakowskiej sprawiła, że badania tego autora objęły grupę niemal pięciu tysięcy księży działających wówczas na jej terytorium29. Wydobycie z tak wielkiej liczby duchownych zatrudnionych w jednym dekanacie nie jest zadaniem prostym, a niemal niemożliwa wydaje się analiza odrębności wynikających z ich pochodzenia geograficznego. Tymczasem w biografiach następujących po sobie pokoleń górnośląskich duchownych przyglądamy się historii samego Górnego Śląska. I tak jak o tej krainie zwykło się mówić, że posiada charakter graniczny – ks. Emil Szramek za Eze- chielem Zivierem powiedziałby raczej: narożnikowy30 – tak też naszym zdaniem można podjąć się analizy narożnikowej specyfiki górnośląskiego duchowień- stwa w czasach nowożytnych. Stanowiło ono w rzeczywistości zalążek rodzimej inteligencji śląskiej, stąd też jego rola i wpływ w społeczności lokalnej powinny zostać dokładnie zbadane. Chodzi jednak nie tylko o rekonstrukcję pojedynczych biografii, ale raczej o nakreślenie obrazu wyodrębnionej i zintegrowanej grupy społecznej realizującej – pomimo nieuniknionych niepowodzeń – jasno określony program ideowy. Taka analiza pozwoli jednocześnie na ujawnienie obszarów wzajemnego przenikania się, a zarazem inspirowania kultury ludowej, szlacheckiej oraz mieszczańskiej, ale także kultury stanu duchownego. Według

26 E. Zivier, Geschichte der Fürstentum Pless, Bd. 1: Entstehung des Standesherrschaft Pless (bis 1517), Kattowitz 1906; Tenże, Zur geschichter d.evang. Kirche in Schlesien, „Oberschlesien”, Jg. 5 (1906), s. 271–283, 341–353, 389–400; J. Bańka, Dekanat pszczyński w czasie reformacji protestanckiej i odrodzenia katolickiego na tle stosunków kościelnych Śląska, Chorzów 1937. 27 L. Musioł, Pszczyna. Monografia historyczna, Katowice 1936; Tenże, Tychy. Monografia historyczna, Tychy 1939; Tenże, Bieruń. Miasto, kościół i parafia. Monografia historyczna, 1953, mps w posiadaniu AAKat; Tenże, Bojszowy. Gmina i parafia (monografia historyczna), 1953, mps w posiadaniu AAKat; Tenże, Lędziny. Monografia historyczna, 1954, mps w posiadaniu AAKat; Goczałkowice Zdrój. Monografia historyczna, red. W. Korzeniowska, Opole 1996; Monografia gminy i parafii Chełm Śląski, red. J. Myszor, Chełm Śląski 2004; Bieruń. Monografia historyczna, red. R. Kaczma- rek, J. Myszor, Bieruń 2007; Tychy. Monografia historyczna, red. R. Kaczmarek, Tychy 2011. 28 J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Kraków 2010; Tenże, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), T. 1: A–I, T. 2: J–M, T. 3: N–S, T. 4: T–Ż, Kraków 2008; Tenże, Spis prałatów i kanoników kapituły katedralnej oraz kapituł kolegiackich w diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008; Tenże, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008; Tenże, Nekrologium. Księża diecezji krakowskiej zmarli w latach 1749–1810, Kraków 2010; Tenże, Katalog kleryków seminarium stradomskiego (1732–1800), Kraków 2006; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego (1678–1800), Kraków 2004; Tenże, Odtworzone katalogi alumnów semi- nariów diecezji krakowskiej (XVII–XVIII w.), Kraków 2005. 29 J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej, dz. cyt., s. 85. 30 E. Szramek, Śląsk jako problem socjologiczny. Próba analizy, Katowice 1934, s. 7.

15 Joanny Rostropowicz „o Śląsku mówi się, że kraina ta ma tria cordia – trzy serca”, a zatem przeplatają się w niej wpływy kulturowe co najmniej trzech narodów: czeskiego, niemieckiego i polskiego, połączone w całość kulturą łacińską31. Idąc o krok dalej, należałoby także mówić o renesansowo-humanistycznych fun- damentach kultury śląskiej, a zatem o antyku, chrześcijaństwie i retoryce, bez których – jak zauważyła Beata Gaj – „niemożliwe jest właściwe odczytanie” pi- śmiennictwa nowołacińskiego powstałego na Śląsku pomiędzy XVI a XVIII w.32. Duchowni górnośląscy wykształceni w większości w humanistycznych kolegiach jezuickich na Śląsku wyposażeni zostali w umiejętności pozwalające im na twórcze uczestniczenie w kulturze swoich czasów. Tym można tłuma- czyć niewątpliwy fenomen twórczości poetyckiej wiejskiego plebana z Boj- szów ks. Godfryda Eichbergera czy też powstanie na kartach tyskich ksiąg metrykalnych chronostychów autorstwa ks. Andrzeja Tomickiego. Poszuku- jąc źródeł inspiracji dla tego rodzaju działalności literackiej, musimy zwrócić się ku głęboko obecnemu w tradycjach oświatowych modelowi filozoficzno- -językowej edukacji klasycznej praktykowanej na Śląsku od pierwszej poło- wy XVI aż do drugiej połowy XVIII stulecia33. Zaangażowani społecznie, ale także politycznie XIX-wieczni górnośląscy księża, chętnie chwytający za pió- ro, wydający modlitewniki dla swoich parafian oraz animujący powstawanie katolickich gazet i oficyn wydawniczych, nie pojawili się na dziejowej scenie wyłącznie za sprawą uwarunkowań polityczno-społecznych. Naszym zdaniem w łańcuchu następujących po sobie pokoleń już w XVII oraz XVIII stuleciu kształtował się praktyczny wzorzec górnośląskiego duszpasterza zakorze- nionego w lokalnej społeczności zwłaszcza poprzez fakt swego pochodzenia geograficznego i stanowego, ale także z racji wypełnianej funkcji oświatowej i kulturalnej. Dekanat pszczyński, posiadający w omawianym okresie charakter niemal wyłącznie rolniczy oraz – jak wspomniano wcześniej – peryferyjny w stosunku do Krakowa i bardziej oddalonego Wrocławia, pozbawiony dużych ośrodków miejskich oraz zakonów, posiadał własne życie kulturalne, którego rytm wyznaczał ponad wszelką wątpliwość Kościół, nie zaś panowie pszczyńscy oraz ich otoczenie. Kongregacje dekanalne organizowane w Pszczynie, Lędzinach, Mikołowie i Bojszowach z natury rzeczy były w skali dekanatu, ale także w skali pojedynczych parafii wydarzeniem wyjątkowym. To właśnie w czasie odprawianych wówczas uroczystych mszy konwentualnych wierni zebrani w kościele mogli usłyszeć utwory wykonane figurali cantu cum vario schimphoniaco[!] ornamento, którym często towarzyszyły tubis et

31 J. Rostropowicz, Wstęp do: Tradycje kultury antycznej na Śląsku, red. J. Rostropowicz, Opole 1997, s. 5. 32 B. Gaj, Tradycje retoryczne na dawnym Śląsku (XVI–XVIII wiek), Katowice-Opole 2007, s. 39. 33 J. Budzyński, Rola łaciny w kulturze dawnego Śląska, „Śląskie Miscellanea”, red. J. Malicki i K. He- ska-Kwaśniewicz, nr 21, t. II, Katowice 1998, s. 32.

16 tympanis aliisque instrumentis musicalis34. Nie tylko zatem kapela w karczmie i na jarmarku, lecz również muzyka sakralna z wykorzystaniem instrumentów oraz śpiewu figuralnego stawały się udziałem mieszkańców dekanatu. Kaza- nia głoszone w trakcie owych mszy – choćby z racji oceny, jakiej były podda- wane przez zebranych duchownych – musiały być przygotowane staranniej w warstwie teologicznej oraz językowej. Stwierdzenie, a zarazem zaprotoko- łowana pochwała dziekana, że wygłoszone w 1727 r. kazanie było cum gustu omnium tam spiritualium, quam saecularium, nie musiało oznaczać wyłącznie kurtuazji konfratrów. W 1731 r. autor wyróżnionego wcześniej kazania został bowiem upomniany, gdyż textus aliquod non fideliter citasse, sensumque fal- sificasse35. W 1729 r. pleban w Woszczycach ks. Jerzy Drabik został zganiony w trakcie kongregacji dekanalnej, ponieważ trzymał u siebie liripipistam seu musicum, w 1720 r. zaś organiści całego dekanatu pszczyńskiego zobowiązani zostali do porzucenia obyczaju odgrywania w kościołach w noc wigilijną bli- żej nieokreślonych comedias36. Obydwa fakty mimo pojawienia się w trakcie obrad dekanalnych w kontek- ście negatywnym świadczą jednak o żywej i podatnej na rozmaite wpływy lokalnej kulturze tworzonej w przestrzeni parafialnej i przy współudziale samych duchownych. Osobowości wybitnych kapłanów śląskich, których lista w XIX w. jest imponująco długa, nie wyłoniły się zatem z mroków minionych stuleci. Wypada ponownie przywołać M. Blocha z jego stwierdzeniem, że „współza- leżność wieków jest tak silna, że wyjaśniają się one nawzajem. Z nieznajomo- ści czasów minionych wypływa nieuchronnie niezrozumienie teraźniejszości” oraz „spoza dostrzeganych cech krajobrazu, spoza narzędzi lub maszyn, spoza dokumentów na pozór martwych i instytucji, które na pozór oderwały się od swych twórców – historia pragnie wydobyć ludzi”37. Lektura pszczyńskiego protokolarza prowadzi uważnego czytelnika od ob- serwacji utrwalonych wielowiekowym trwaniem organizacyjnych struktur Kościoła na Śląsku ku odkrywaniu z jednej strony cech bohatera zbiorowego, którym było duchowieństwo górnośląskie doby nowożytnej, z drugiej wszak- że do poznania zalet i wad konkretnych jednostek. I jak na płótnach małych mistrzów flamandzkich zachwyca nas nagromadzenie i realizm w ukazaniu drobiazgów wypełniających wnętrza domów mieszczańskich lub chłopskich, tak w przypadku pszczyńskiej księgi protokołów dekanalnych zaskakuje bo- gactwo wyłaniających się z urzędowego źródła kościelnego szczegółów codziennego życia duchownych sprzed ponad trzystu lat.

34 AeD, f. 92v, 96r. 35 AeD, f. 53v, 81v. 36 AeD, f. 31v. 37 M. Bloch, dz. cyt., s. 50, 68.

17 KONSTRUKCJA PRACY Publikacja składa się z dwóch części: edycji źródłowej księgi protokołów kongregacji dekanalnych pszczyńskich z lat 1691–1756 oraz z rozbudowanego wstępu do niej. Szczegółowy wstęp wydawał się nam niezbędny ze względu na charakter i stopień trudności prezentowanego źródła. Pszczyńska księga jest bowiem zbiorem urzędowych protokołów z dorocznych zebrań ducho- wieństwa dekanalnego odbywanych według porządku ściśle określonego przepisami ogólnokościelnymi oraz diecezjalnymi krakowskimi. Konieczne więc wydawało się nakreślenie rozwoju samej instytucji dekanatu w strukturach organizacji terytorialnej Kościoła w Europie oraz Polsce, jak również nauczania biskupów krakowskich dotyczącego kompetencji i funkcji dziekana oraz pozostałych urzędników dekanalnych. Nie mniej ważne było zwięzłe przedstawienie historii samego dekanatu pszczyńskiego, zwłaszcza w aspekcie jego protestantyzacji posiadającej ogromny wpływ na specyfikę tutejszego duszpasterstwa. Protokoły pszczyńskie powstawały w ciągu 65 lat, a zatem obejmowały okres działalności czterech dziekanów, jak również co najmniej czterech następujących po sobie generacji duchownych. Na kartach pszczyń- skiego protokolarza pojawiło się więc ponad sto nazwisk księży zatrudnionych w dekanacie pszczyńskim w XVII oraz XVIII w., z których zaledwie kilka- naście znanych jest w literaturze przedmiotu, często jednak w ograniczonym stopniu. Konieczna wydawała się dokładna rekonstrukcja rzeczywistego stanu zatrudnienia w duszpasterstwie dekanatu pszczyńskiego, która automatycznie pociągnęła za sobą badania nad pochodzeniem geograficznym oraz stanowym tej grupy społecznej. Z kolei analiza podnoszonych w trakcie kongregacji dekanalnych pszczyńskich problemów natury teologicznej skierowała naszą uwagę ku edukacji badanej grupy duchownych, formacji ascetyczno-umysło- wej (rekolekcje kapłańskie, księgozbiory prywatne i parafialne), jak również ich twórczości literackiej. Doroczne zebrania duchowieństwa dekanalnego rejestrowały całą gamę problemów rozgrywających się tak na płaszczyźnie wewnątrzkościelnej, jak i szerszej, dotyczącej wolnego państwa stanowego, monarchii habsburskiej czy w końcu wojen śląskich i początku panowania Hohenzollernów. Proto- kolarz pszczyński powstawał bowiem w okresie ostatnich kilkudziesięciu lat przynależności Śląska do państwa Habsburgów oraz pierwszych lat przełomu, którym były wojny śląskie. Ostatnia kongregacja dekanalna odbyła się 18 V 1756 r., a więc zaledwie kilka tygodni przed rozpoczęciem wojny siedmioletniej (30 VIII 1756), stanowiącej kolejny etap prusko-austriackiej rywalizacji o ziemie śląskie. Protokolarz stał się zatem mimowolnym świadkiem lat prze- łomu obserwowanych oczami duchowieństwa pszczyńskiego i opisywanych językiem dokumentu kościelnego. Pozwala to uznać pszczyńskie źródło za

18 wyjątkowe i bez precedensu, a zatem zasługujące na wnikliwą analizę współ- czesnych historyków, nie tylko Kościoła38. Jak zauważono wcześniej, Acta et Decreta są źródłem trudnym. Nagromadzenie dat, faktów i nazwisk tworzy swego rodzaju gąszcz lub raczej labirynt oczywisty dla jego twórców, lecz nie- dostępny dla czytelnika po upływie trzystu lat. Część pierwsza pomyślana zo- stała przez nas zatem jako dokładny przewodnik po owym labiryncie dziejów ziemi pszczyńskiej w latach 1691–1756. Ważną częścią owego przewodnika stał się rozdział będący słownikiem biograficznym duchownych pracujących w dekanacie pszczyńskim w badanym okresie. Wyjaśnienia wymagają dwie sprawy o charakterze redakcyjnym. Pierwsza z nich to opisy archiwaliów, które sprawiać mogą wrażenie nieujednoliconych. Różnice występujące w tym względzie wynikają jednak z odmiennych od polskich zasad ewidencji jednostek archiwalnych w archiwach czeskich. Podję- to więc decyzję o zastosowaniu opisu zgodnego z normami obowiązującymi zarówno w Czechach, jak i w literaturze przedmiotu. Druga kwestia dotyczy przyjętego w pracy skrótu dla opisu edytowanego protokolarza. W Archiwum Archidiecezjalnym w Katowicach, w którym jest przechowywany, posiada on sygnaturę archiwalną 21/2, jednak ze względu na wielokrotne przywoływanie w tekście książki tego właśnie źródła zastosowano jego opis w postaci AeD, pochodzący od pierwszych liter tytułu w języku łacińskim. Powstanie niniejszej publikacji jest wynikiem pasji autorki, jednak nie by- łoby ono możliwe bez inspirujących spotkań, rozmów oraz konsultacji z wie- loma osobami. Szczególną wdzięczność chciałabym wyrazić wobec ks. prof. dr. hab. Jerzego Myszora za czas, cierpliwość i cenne uwagi na każdym etapie zarówno kwerendy archiwalnej, jak i powstawania książki. Gorąco pragnę tak- że podziękować prof. dr. hab. Wojciechowi Krawczukowi za życzliwą oraz – co nie mniej ważne – dodającą odwagi w dalszych badaniach rozmowę i kon- sultację. Radość spotkania z badaczem zafascynowanym neołacińską poezją tworzoną na Śląsku w XVII i XVIII w. zawdzięczam prof. dr hab. Beacie Gaj, której w tym miejscu chciałabym wyrazić wdzięczność za staranność w analizie i tłumaczeniu wierszy ks. Godfryda Eichbergera. Prof. dr. hab. Tadeuszo- wi Aleksandrowiczowi dziękuję za pomoc w odczytaniu i zrozumieniu specyfiki tyskich chronostychów, dr Danieli Dylus za wnikliwe uwagi na temat

38 W tym miejscu trzeba wspomnieć o burmistrzu Bierunia Franciszku Mialskim (1746–11 IV 1825) i jego synu Franciszku Klemensie (1785–) oraz ich Ksiąsce Roznych Ciekawych Zecy, czyli pa- miętniku obejmującym lata 1755–1837, zawierającym także wzmiankę o pożarze miasta w 1677 r. Źródło to reprezentuje jednak inny gatunek (pamiętnik), jak również dotyczy późniejszej epoki pruskiej. Zob. M.G. Gerlich, „Ksiąska Roznych Ciekawych Zecy…”, czyli pamiętnik z lat 1677– 1837 znanych mieszczan bieruńskich Franciszka Mialskiego i jego nieznanego z imienia syna, [w:] http://www.bierun.pl/miasto_bierun/zeszyty_bierunskie.html [odczyt: 12 XI 2014 r.]. Na podstawie rekonstrukcji drzewa genealogicznego rodu Mialskich w Bieruniu udało nam się ustalić imię tego z synów Franciszka Mialskiego, który kontynuował aż do 1837 r. zapiski kronikarskie ojca.

19 polszczyzny pszczyńskiego protokolarza, a dr Weronice Pawłowicz za wska- zówki pomocne przy identyfikacji dzieł wchodzących w skład księgozbiorów duchowieństwa dekanalnego. Dr Monice Mansfeld dziękuję za konsultację w zakresie języka łacińskiego, natomiast pracownikom Archiwum Kurii Me- tropolitalnej w Krakowie, Archiwum Państwowego w Katowicach (Oddział w Pszczynie) oraz Biblioteki Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego za życzliwość i fachową pomoc w udostępnianiu zbiorów archiwalnych oraz bibliotecznych. Słowa podziękowania kieruję także pod adresem prof. dr. hab. Reimunda Haasa, dyrektora Historisches Archiv des Erzbistums Köln, za pomoc w uzyskaniu publikacji w Polsce niedostępnych dla autorki. Szczególną wdzięczność chciałabym także wyrazić wobec mgr. Jiříego Peterki z Archiwum Ziemskiego w Opawie oraz pracowników oddziału tegoż Archiwum w Oło- muńcu, dzielących się wiedzą na temat zasobów czeskich archiwów w sposób nie tylko kompetentny, ale przede wszystkim bardzo życzliwy. Zespołowi moich najbliższych współpracowników z Archiwum Archidiecezjalnego w Kato- wicach: dr. Wojciechowi Schäfferowi, mgr. Damianowi Gruchlikowi oraz mgr. Januszowi Grzegorczykowi, dziękuję za wszelką okazaną pomoc, cierpliwość oraz wsparcie. Bezcenne okazały się uwagi recenzenta z Uniwersytetu Śląskiego w Katowi- cach dr. hab. Wacława Gojniczka jak i dr. Davida Pindura z Muzeum Těšínska, którym niniejsza praca zawdzięcza nie tylko uzyskanie ostatecznego kształtu, ale także możliwość uniknięcia wielu pomyłek, za co w tym miejscu składam wyrazy serdecznego podziękowania. […] non Vratislaviensis, utpote alienae, verum Cracoviensis suae Dioecesis moribus et consvetudinibus. (AeD, 1692 r., f. 5v)

I. DEKANAT PSZCZYŃSKI W ROZWOJU HISTORYCZNO-PRAWNYM

1. DEKANAT – GENEZA I ROZWÓJ Geneza instytucji dekanatu sięga co najmniej VI w. we Francji, VII zaś – w Hiszpanii oraz we Włoszech. Związana jest z zagęszczającą się siecią parafii położonych z dala od siedzib biskupich. Powstające wówczas okręgi określano mianem archidiakonatów, a w mniejsze jednostki terytorialne w ich ramach – archiprezbiteratów1. Ostateczne uformowanie struktury dekanatów w Euro- pie Zachodniej miało miejsce w okresie od IX do XI w. Rozwój administracji kościelnej nie tyle jednak wzorował się na kształcie administracji feudalnej, co raczej w sposób naturalny w nią się wpisywał, pozwalając biskupom na spraw- ne zarządzanie podległymi sobie terytoriami2. Pomiędzy XI a XIII wiekiem w Europie Zachodniej doszło do upowszechnienia instytucji archiprezbitera wiejskiego (archipresbyter ruralis), na którego określenie używano również pojęcia decanus (dziekan). Oba terminy – archipresbyter ruralis oraz decanus – stosowane były już wówczas zamiennie, od Soboru Trydenckiego posługiwa- no się zaś raczej terminem vicarius foraneus (wikariusz okręgowy). Jedynie w diecezji wrocławskiej aż do 1945 r. pozostało w użyciu pojęcie archiprezbitera (oraz archiprezbiteratu), jednak zakres jego obowiązków i kompetencji pozostawał tożsamy z urzędem i funkcją dziekana3. Pojawienie się dekanatów na ziemiach polskich miało zatem miejsce w chwili, gdy ten rodzaj struktury w administracji kościelnej był już ukształ- towany w Europie Zachodniej, a zwłaszcza we Francji oraz Niemczech.

1 A. Heinz, Dekanat, [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. 3, red. J. Höfer i K. Rahner, Freiburg 1959, s. 204. J. Krieg, Dekan, [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. 3, red. M. Buchberger, Freiburg 1931, s. 188. T. Silnicki, Dzieje i ustrój Kościoła katolickiego na Śląsku do końca w. XIV, Warszawa 1953, s. 316. 2 T. Silnicki, Organizacja archidyakonatu w Polsce, Lwów 1927, s. 6. 3 Archipresbyter ist der Titel für den Landerzpriester („Ruraldekan”), [w:] B. Panzram, Die schlesischen Archidiakonate und Archipresbyterate bis zur Mitte des 14. Jahrhunderts, Breslau 1937, s. 44.

21 W diecezji wrocławskiej najwcześniejsze przekazy źródłowe o dekanatach wiejskich dotyczą archiprezbiteratu głogowskiego (1219), opolskiego (1223) oraz krośnieńskiego (1226)4. Jednak już w połowie XIII w. poświadczone źró- dłowo były także pierwsze informacje o archiprezbiterach w diecezji krakowskiej, a w uchwałach synodu krakowskiego biskupa Nankera z 1320 r. po raz pierwszy użyte zostało sformułowanie decani rurales5. Zdaniem T. Silnickie- go struktura archidiakonalna diecezji krakowskiej posiadała cechy niemające odpowiednika w organizacji terytorialnej innych diecezji w Polsce. Charak- terystyczna była dla niej przede wszystkim niezmieniająca się aż do 1447 r. wielkość archidiakonatu krakowskiego, pierwotnie obejmującego teren całej diecezji krakowskiej, oraz związana z nią liczba kościołów parafialnych (we- dług ustaleń J. Długosza – 500, podczas gdy dla innych krakowskich okręgów archidiakonalnych powstałych w połowie XIV w. było to przeważnie około 50 kościołów)6. Wielkość obszaru tworzącego archidiakonat krakowski oraz liczba znajdujących się na jego terenie parafii w opinii T. Silnickiego wska- zywały na fakt, że był to tzw. archidiakonat dawnego typu, którego istnienie świadczyło o najstarszym podziale administracyjnym Kościoła na ziemiach polskich7. Demograficzny rozwój diecezji krakowskiej oraz zwiększająca się w związku z nim liczba parafii legły u podstaw wprowadzenia systemu archi- diakonatów nowego typu, a zatem archidiakonatów okręgowych. Pierwsze tego rodzaju archidiakonaty pojawiły się właśnie na terytorium biskupstwa krakowskiego: archidiakonat lubelski (1198), archidiakonat sandomierski (1207) oraz archidiakonat zawichojski (1212)8. Archidiakonowie, a w ślad za nimi także archiprezbiterzy (dziekani) wzorem kapituł katedralnych lub monastycznych wśród swoich zadań posiadali także gromadzenie podległe- go sobie duchowieństwa w ramach tzw. kapituł dekanalnych poświęconych rozpatrywaniu przede wszystkim spraw dyscyplinarnych. Były to zatem zaląż- ki późniejszych konferencji dekanalnych, których zakres wzbogacony został w następnych stuleciach (zwłaszcza po Soborze Trydenckim) także o funkcję formacji intelektualnej oraz ascetycznej duchowieństwa dekanalnego9.

4 B. Panzram, Geschichtliche Grundlagen der ältesten schlesischen Pfarrorganisation, Breslau 1940, s. 43–44. 5 B. Kumor, Początki organizacji dekanalnej na ziemiach polskich, „RTK”, T. VII, z. 2 (1961), s. 95. 6 T. Silnicki, Organizacja, dz. cyt. s. 15, 114–115, 118–119. 7 Pojęcie archidiakonatu dawnego typu (älterer Ordnung) wprowadzone zostało w 1900 r. przez badacza niemieckiego N. Hillinga i w takim też rozumieniu połużył się nim T. Silnicki, opisując strukturę organizacyjną archidiakonatów w Polsce. Zob. N. Hilling, Die bischöfliche Banngewalt der Archipresyterat und der Archidiakonat in den sächsischen Bistümern, „Archiv für katholisches Kirchenrecht”, 80 (1900), s. 333–334. T. Silnicki, Organizacja, dz. cyt., s. 4–5, 18. 8 T. Silnicki, Dzieje i ustrój, dz. cyt., s. 346–347. 9 W. Abraham, Organizacja Kościoła w Polsce do połowy wieku XII, Poznań 1962, s. 187.

22 2. DEKANAT PSZCZYŃSKI DO POŁOWY XVIII WIEKU Wchodzący w skład diecezji krakowskiej dekanat pszczyński powstał ok. 1350 r. z terenów dekanatu oświęcimskiego położonych na północ od linii Wisły, stanowiącej naturalną granicę pomiędzy tymi dekanatami. Prawdopo- dobnie został utworzony przez biskupa krakowskiego Bodzantę (1348–1366) wraz z dekanatem długopolskim na Podhalu10. Nadrzędną dla niego jednostką administracyjną był archidiakonat krakowski powstały ok. 1166 r. i obejmują- cy już w drugiej połowie XIV w. 17 dekanatów11. Dekanat pszczyński tworzyło pierwotnie osiem parafii powstałych przed 1326 r., należących dotychczas do północnej części dekanatu oświęcimskiego: Brzeźce, Ćwiklice, Miedźna, Pszczyna, Studzionka, Suszec, Wisła Mała oraz Woszczyce12. W latach 1354–1358 z dekanatu oświęcimskiego do pszczyńskie- go włączono ponadto parafię w Lędzinach13. Z kolei w 1513 r. po raz pierwszy wymieniono parafię w Mikołowie jako należącą do dekanatu pszczyńskiego. Wcześniej wchodziła ona bowiem w skład dekanatu sławkowskiego, który w latach 1328–1334 przemianowany został na dekanat bytomski14. Dyskusyj- ny pozostaje także moment przyłączenia do dekanatu pszczyńskiego parafii w Mokrem, która w latach 1337–1358 występowała w spisach świętopietrza dekanatu bytomskiego, jednak w 1529 r. wymieniona została już w granicach dekanatu pszczyńskiego15. W latach 1619–1665 od dekanatu pszczyńskiego na rzecz archiprezbiteratu strumieńskiego w diecezji wrocławskiej odłączo- no parafię w Studzionce16. Sieć parafialna na ziemi pszczyńskiej zagęściła się jednak w kolejnych stuleciach. W granicach dekanatu pszczyńskiego powstały następujące parafie: Chełm (prawdopodobnie przed 1611), Łąka (ok. 1449), Goczałkowice (ok. 1444), Bojszowy (1597), Bieruń Stary (1658) oraz Tychy (przed 1529)17. Tak ukształtowany dekanat pszczyński graniczył zatem od po- łudniowego – wchodu z dekanatem oświęcimskim, od północnego – wschodu z dekanatem nowogórskim, natomiast od północy z dekanatem bytomskim i od zachodu z diecezją wrocławską18.

10 Z. Kaczmarczyk, Monarchia Kazimierza Wielkiego, T. 2, Organizacja Kościoła, sztuka i nauka, Po- znań 1946, s. 78. 11 B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, Kraków 2002, T. 4, s. 25–36. 12 F. Maroń, Rozwój sieci parafialnej w diecezji katowickiej aż do końca XV w., „SSHT”, T. 2 (1969), s. 128, 139–140, 146, 161, 163, 164. 13 Lędziny. Zarys dziejów, red F. Serafin, s. 66–67. 14 I. Main, Rozwój sieci parafialnej w dekanacie Pszczyna do końca XVIII wieku, „RH”, T. XLV, z. 2, Lublin 1997, s. 174–175. 15 E. Schramek, Zur Geschichte von Mokrau, „Mitteilungen des Beuthener Geschichts und Museums- vereins”, Hft. 5–6 (1924), s. 29–30.; L. Musioł, Mokre: z dziejów wsi i parafii, Katowice 1995, s. 68. 16 F. Maroń, Rozwój sieci parafialnej, dz. cyt., s. 161. 17 J. Myszor, Duszpasterstwo parafialne na Górnym Śląsku w latach 1821–1914, Katowice 1991, s. 8; F. Maroń, Rozwój sieci parafialnej, dz. cyt., s. 144–145. 18 T. Ładogórski, Studia nad zaludnieniem Polski XIV w., Wrocław 1958, s. 194–197.

23 Pod koniec XVII w. ziemia pszczyńska stanowiła już od niemal dwóch stuleci historycznie wyodrębnioną jednostkę administracyjną (pszczyńskie wolne państwo stanowe od 1517) oraz gospodarczą (powstanie scentralizowane- go zarządu dóbr pszczyńskich w 1610) o wielkości 1118 km kwadratowych, z których 747 km kwadratowych zajmował dekanat pszczyński19. Z wyjątkiem Chełmu, Ćwiklic oraz Lędzin wszystkie parafie tego dekanatu miały za sobą kilkudziesięcioletnie okresy protestantyzacji, której długofalowe konsekwencje odczuwalne będą jeszcze w połowie XVIII stulecia. Co więcej, lektura Acta et Decreta wyraźnie wskazuje, że dekanat pszczyński był chwilami terenem za- gorzałej walki pomiędzy wpływami biskupa krakowskiego i jego duchowień- stwa a protestanckimi władzami miejskimi w Pszczynie oraz wspierającymi je kolatorami parafii na ziemi pszczyńskiej.

Tabela 1 Parafie dekanatu pszczyńskiego Parafia Powstanie Wezwanie Patron Liczba miejsco- Przebieg kościoła (kolator) wości w okręgu reformacji parafialnym 1. Bieruń 1658 Św. Bartło- pan 8 (Bieruń Stary, parafia pro- Stary mieja pszczyński Cielmice, Urbano- testancka wice, Jaroszowice, w latach Bijasowice, Kopani- 1568–1634 ny, Jajosty, Porąbka) 2. Bojszowy 1597 Narodzenia szlachta 3 (Bojszowy, parafia pro- św. Jana Świerczyniec, Je- testancka Chrzciciela dlina) w latach 1568–1619 3. Brzeźce przed 1326 Matki Bo- pan 3 (Brzeźce, Kobie- parafia pro- skiej Szka- pszczyński lice, Wisła Wielka) testancka plerznej w latach 1568–1654 4. Chełm przed 1611 Trójcy Prze- biskup 2 (Chełm, Kopcio- parafia kato- najświętszej krakowski wice) licka 5. Ćwiklice przed 1326 Św. Marcina szlachta 2 (Ćwiklice, Ru- parafia kato- dołtowice) licka 6. Lędziny przed 1326 Św. Klemen- pan 6 (Lędziny, Kra- parafia kato- sa pszczyński sowy, Ściernie, licka Smardzowice, Imielin, Goławiec)

19 I. Main, dz. cyt., s. 175. E. Zivier, Geschichte des Fürstentums Pless, Kattowitz 1906, s. 163; S. Fer- tacz, Stan badań nad dziejami ziemi pszczyńskiej w czasach nowożytnych i najnowszych, [w:] Zie- mia pszczyńska przez wieki. Stan badań, archiwalia, problemy badawcze, red. A. Barciak, Suszec 2002, s. 47.

24 Parafia Powstanie Wezwanie Patron Liczba miejsco- Przebieg kościoła (kolator) wości w okręgu reformacji parafialnym 7. Łąka ok. 1449 Św. Mikołaja pan 1 (Łąka) parafia pro- pszczyński testancka w latach 1568– 1638 i 1643– 1654 8. Miedźna przed 1326 Św. Klemen- pan 9 (Miedźna, Mię- parafia pro- sa pszczyński dzyrzecze, Frydek, testancka Wola, Gilowice, w latach Góra, Zawadka, 1568–1628 Grzawa, Brzostów- ka) 9. Mikołów ok. 1222 Św. Wojcie- pan 10 (Mikołów, parafia pro- cha pszczyński Piotrowice, Za- testancka rzecze, Podlesie, w latach Wilkowyje, Wyry, 1569–1628 Gostyń, Łaziska Górne, Łaziska Średnie, Łaziska Dolne) 10. Mokre przed 1337 Św. Waw- szlachta 2 (Mokre, Sośnia parafia pro- rzyńca Góra) testancka w latach 1568–1644 11. Pszczy- pierwsza Wszystkich pan 10 (Pszczyna, protestancka na połowa Świętych pszczyński Poręba, Radosto- w latach XIII w. wice, Stara Wieś, 1568–1628, Czarków, Kobiór, kaplica do Piasek, Studzie- 1661 nice, Jankowice, GoczałkowiceI) 12. Suszec początek Św. Jakuba pan 6 (Suszec, Kryry, parafia pro- XIV w. pszczyński Mizerów, Rudzicz- testancka ka, Kleszczów, w latach Podlesie) 1568– 1628 i 1650– 1654 13. Tychy przed 1529 Św. Marii pan 2 (Tychy, Papro- parafia pro- Magdaleny pszczyński cany) testancka w latach 1568–1634 14. Wo- przed 1326 Wszystkich szlachta 8 (Woszczyce, parafia pro- szczyce Świętych Palowice, Zawada, testancka Orzesze, Garda- w latach wice, Mościska, 1569–1628 Zgoń, Królówka)

25 Parafia Powstanie Wezwanie Patron Liczba miejsco- Przebieg kościoła (kolator) wości w okręgu reformacji parafialnym 15. Wisła przed 1326 Narodzenia pan 1 (Wisła Mała) parafia pro- Mała NMP pszczyński testancka w latach 1568–1628 I Goczałkowice dekretem bp. K. Łubieńskiego z 11 V 1716 r. ostatecznie stały się filią kościoła parafialnego w Pszczynie, choć już wcześniej faktycznie do niego należały. Zob. F. Maroń, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 301. Jednak warto zwrócić uwagę, że jeszcze w 1690 r. w trakcie procesu kanonicznego wytoczonego dziekanowi ks. F. Szafrańskiemu zarzutem była m.in. kumulacja trzech beneficjów bez zgody biskupa, przy czym jako jedno z nich wymieniane były właśnie Goczałkowice. Zob. Clerus decanatus, s. 64–65.

Źródło: I. Main, dz. cyt., s. 205, 207–210. F. Maroń, Rozwój sieci parafialnej, dz. cyt., s. 128–164.

Dla większości parafii dekanatu pszczyńskiego (10 z 15) patronami w inte- resującym okresie byli panowie pszczyńscy20. W pozostałych 5 przypadkach ius patronatus należało zarówno do szlachty (Bojszowy, Ćwiklice, Mokre, Woszczyce), jak i do biskupa krakowskiego (Chełm). W dekanacie pszczyń- skim reprezentowane były zatem trzy spośród ośmiu możliwych kategorii patronatu czynnego: szlachecki, książęcy (hrabia, pan pszczyński) oraz biskupi, jednak wyjątkowy charakter tego dekanatu w skali całego ówczesnego Kościoła w Polsce wynikał właśnie z przewagi patronatu książęcego, utrzy- manego pomimo protestanckiego wyznania rodu Promnitzów, choć teore- tycznie prawo kanoniczne zakładało w takiej sytuacji możliwość jego utraty21. W latach 1548–1765 pszczyńskie wolne państwo stanowe znajdowało się pod rządami rodu Promnitzów, z których zwłaszcza trzej ostatni byli wprawnymi

20 Konieczne wydaje się w tym miejscu sprostowanie informacji dotyczących patronatu dwóch parafii dekanatu pszczyńskiego. S. Litak podał bowiem, że parafie w Bieruniu Starym i Wiśle – w od- różnieniu patronatu książęcego oraz duchownego pozostałych parafii – posiadały patronat szlachecki. Tymczasem w obu tych przypadkach prawo patronatu także posiadali panowie pszczyńscy (do 1765 r. Promnitzowe). Sprostować ponadto trzeba fakt uznania Poręby za samodzielną parafię. Tymczasem była to jedna z miejscowości należących do okręgu parafialnego w Pszczynie. Wśród kościołów filialnych oraz kaplic publicznych S. Litak umieścił z kolei kościół w Rdzawach, tożsa- my jednak z podanym przez tego autora wcześniej kościołem w Grzawie, należącym do parafii w Miedźnej. W związku z powyższymi sprostowaniami inaczej wyglądał będzie statystyczny obraz dekanatu opisany przez S. Litaka. W dekanacie pszczyńskim w XVIII w. było 15 (nie 16) ko- ściołów parafialnych oraz 14 kościołów filialnych lub kaplic publicznych (nie 15), co w sumie daje liczbę 29 kościołów, nie zaś 31. Zob. S. Litak, Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Lublin 2006, s. 250–251. Tenże, Kościół łaciński w Polsce około 1772 roku. Mapa – Komentarz – Indeks, Rzym-Lublin 1991, s. 63. 21 B. Szady, Prawo patronatu w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych. Podstawy i struktura, Lublin 2003, s. 33, 98, 122.

26 Opracowanie mapy mgr Damian Gruchlik Damian mgr mapy Opracowanie Źródło: M. Ptak, Zgromadzenia i urzędy wolnego państwa pszczyńskiego, dz. cyt., s. 106; J. Main, Rozwój sieci parafialnej, dz. cyt., s. 218.

27 administratorami dóbr pszczyńskich22. Byli to: Baltazar Erdmann Promnitz (1678–1703), Erdmann II Promnitz (1703–1745) oraz Jan Adam Promnitz (1745–1765)23. W omawianym okresie ziemia pszczyńska posiadała charakter przede wszystkim rolniczy. Występowały tutaj gleby średnie oraz słabe, a w pasie około dziesięciu kilometrów pomiędzy rzekami Wisłą i Pszczynką były to również gleby bielicowe wytworzone na lessach, a zatem zaliczane do kategorii gleb dość dobrych24. Nie mniej ważne dla ukształtowania warunków naturalnych ziemi pszczyń- skiej były występujące tutaj lasy, obszary podmokłe oraz torfowiska wzdłuż Pszczynki, Przemszy oraz Gostyni25. W dwupolowym systemie uprawy roli hodowano zarówno owies, pszenicę, grykę, jęczmień, jak i kapustę, marchew, rzepę oraz groch26. Z kolei chów bydła w dobrach pszczyńskich pomimo sprzyjających warunków w postaci dużej liczby łąk i pastwisk nie rozwijał się w sposób intensywny, podobnie jak hodowla owiec, wśród których pano- wała wysoka śmiertelność wynikająca z niskiej jakości metod hodowlanych oraz niekorzystnych warunków naturalnych27. Gęstość zaludnienia ziemi pszczyńskiej wiązała się bezpośrednio z jakością jej gleb, a zatem z wydajno- ścią produkcji rolniczej. Według obliczeń L. Wiatrowskiego w 1720 r. ludność wiejską w dobrach pszczyńskich tworzyły łącznie 7404 osoby, wśród których było 3067 kmieci, 1492 zagrodników, 2706 chałupników oraz 139 komorni- ków28. Z kolei w 1740 r. ówczesny powiat pszczyński zamieszkiwało w sumie 3160 kmieci, 1597 zagrodników, 4002 chałupników oraz 360 komorników, a zatem łącznie 9119 osób, z czego na 1 km kwadratowy przypadało 40,9 oso- by29. Pomiędzy XVI a końcem XVIII wieku ludność wiejska w dobrach pszczyń- skich (aczkolwiek bez ludności folwarcznej) zwiększyła się zatem aż czterokrotnie, głównie ze względu na wzrost naturalny, w mniejszym natomiast stopniu pozostawało to w związku z napływem ludności z innych części Ślą- ska i Rzeczypospolitej. Dobra Promnitzów na ziemi pszczyńskiej składały się w badanym okresie z czterech kluczy, w skład których już na początku XVII stulecia wchodziło 16 folwarków oraz 45 wsi. Zarządzanie tak wielkim majątkiem stanowiącym integralną część latyfundium Promnitzów leżącego

22 J. Bańka, Dekanat pszczyński w czasie reformacji protestanckiej i odrodzenia katolickiego na tle stosunków kościelnych Śląska, Chorzów 1937, s. 22–56. 23 J. Polak, Ziemia pszczyńska. Rozwój gospodarczy od Piastów do Hochbergów, Pszczyna 2000, s. 24–28; Tenże, Erdmann II Promnitz. Wolny Pan na Pszczynie i Żarach (1683–1745), Pszczyna 1993, s. 31–35. 24 M. Strzemski, Gleby województwa krakowskiego, „Przegląd Geograficzny”, T. 26 (1954), z. 4, s. 79. 25 J. Kołodziejczyk, Krajobrazy roślinne nad Wisłą. Charakterystyka i geneza, Warszawa 1921, s. 5. 26 L. Wiatrowski, Gospodarstwo wiejskie w dobrach pszczyńskich, Wrocław 1965, s. 76–78. 27 Tamże, s. 150. 28 Tamże, s. 17. 29 Tamże, s. 29.

28 zarówno na Śląsku, jak i na Łużycach, było możliwe dzięki sprawnie funkcjo- nującemu aparatowi administracji lokalnej opartemu na instrukcjach gospodarczych tworzonych dla dóbr pszczyńskich już w latach 30. XVII w.30. Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w dobrach Promnitzów za rządów zwłaszcza Erdmanna II (1703–1745) wiązał się z powstaniem kilkudziesięciu instrukcji zarówno dla funkcjonariuszy administracji centralnej, jak i gospodarki leśnej, stawowej czy też rodzimego przemysłu propinacyjnego31. Równie silny wpływ na stosunki społeczne panujące na ziemi pszczyńskiej po- siadały także w badanym okresie podziały konfesyjne. Dla całego Górnego Śląska granica pomiędzy zasięgiem wpływów katolickich i ewangelickich przebiegała umownie wzdłuż linii Nowa Ruda–Grodków–Kluczbork, a na południe od niej większe skupiska ludności protestanckiej występowały w powiatach pszczyń- skim, głubczyckim, ząbkowickim oraz w północnej części powiatu niemodliń- skiego32. Dokładniejsze statystyki austriackie oraz pruskie pozwalają śledzić sy- tuację wyznaniową na Górnym Śląsku dopiero od początku XIX w., tym bardziej więc istotna wydaje się analiza danych o konfesyjnym składzie poszczególnych parafii dekanatu pszczyńskiego zgromadzonych w ramach wizytacji diecezji krakowskiej zarządzonej w 1748 r. przez bp. Andrzeja Stanisława Załuskiego.

Tabela 2 Ludność ewangelicka w parafiach dekanatu pszczyńskiego w 1748 r. Parafia Liczba ewangelików (rodzin lub osób) Bieruń 1 rodzina Bojszowy 1 osoba Brzeźce 30 osób Chełm 1 rodzina Ćwiklice 2 osoby

30 S. Inglot, L. Wiatrowski, Instrukcje gospodarcze dla dóbr pszczyńskich od połowy XVII do początku XIX wieku, Wrocław 1963, s. X–XI. 31 Za rządów Baltazara Erdmanna oraz Erdmanna II Promnitza powstały następujące instrukcje: dla koniuszego stadniny zamkowej i bobiórskiej (koniec XVII w.), dla ochmistrzyń (1702), dla kowala dworskiego (1704), dla zarządcy dóbr (1707), dla stajennego (1718), zasady chowu koni w stadninie pszczyńskiej (1718), dla stróża klaczy i źrebiąt (1726), dla pisarza propinacyjnego browaru i gorzelni tyskiej (1724), dla ogrodnika (1728), dla zarządcy klucza lędzińskiego (1728), dla rewizora (1734), zasady dobrej uprawy roli (1735), dla miernika węgla „Kuźnicy Paprockiej” (1735), dla fryszera (1735), dla zarządcy kluczy (1736), dla węglarza „Kuźnicy Paprockiej” (1740), dla fryszera, kowala i gisera „Kuźnicy Paprockiej” (1742), dla inspektora kuźnicy w Paprocanach (1747), dla zarządcy stadniny (1747), dla myśliwego i dozorcy przyborów łowieckich w Tychach (1749). Zob. S. Inglot, L. Wiatrowski, Instrukcje gospodarcze, dz. cyt., s. 14–150. 32 R. Kaczmarek, Ludzie – stosunki demograficzne, struktura społeczna, podziały wyznaniowe, etniczne i narodowościowe, [w:] Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011, s. 49.

29 Parafia Liczba ewangelików (rodzin lub osób) Łąka 1 rodzina Lędziny 6 osób Miedźna 1 rodzina „nobilis” Mikołów 10 rodzin Mokre 1 osoba Pszczyna 17 rodzin ewangelickich, 10 rodzin kalwiń- skich Suszec 41 osób Tychy 7 rodzin Wisła 45 osób Woszczyce brak danych Suma rodzin 22 Suma osób 125

Źródło: AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 19–32.

Niedoskonałość statystyki z 1748 r., dostrzegana zresztą przez badaczy, polegała przede wszystkim na braku szczegółowej instrukcji dla wizytatorów, co skutko- wało różnym przez nich rozumieniem oraz wypełnianiem rubryk o charakterze demograficznym (np. rodzina/osoba)33. Konieczna ostrożność w podejściu do konkretnych cyfr nie zmienia jednak faktu, że był to pierwszy – także w skali całego dekanatu pszczyńskiego – spis ludności ewangelickiej. Można zatem za- ryzykować określenie przybliżonego rzędu wielkości. Jeśli bowiem przyjmiemy, że rodzina mogła liczyć 5 członków, to całkowita liczba ewangelików zamiesz- kujących parafie dekanatu pszczyńskiego w 1748 r. wynosiłaby 235 osób. Jeśli natomiast przyjmiemy, że rodzinę tworzyło przeciętnie 10 osób, wówczas liczba ta wzrosłaby do 34534. Nie można natomiast przyjąć sugestii J. Szczepaniaka, że w przypadku pojedynczych osób wyznania ewangelickiego wymienionych w poszczególnych parafiach dekanatu prawdopodobnie wizytorowi chodziło o właścicieli lub dzierżawców tychże miejscowości35. Jak bowiem opisano już wcześniej w Bieruniu, Lędzinach, Łące, jak i Miedźnej, prawo patronatu posiadał

33 J. Kracik, Wokół spisu ludności diecezji krakowskiej prymasa M.J. Poniatowskiego z 1787 roku, „SH”, T. 28 (1985), z. 1, s. 29–37; C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009, s. 67–68. 34 Wydaje się, że duchowni dekanatu pszczyńskiego zaniżali jednak liczbę protestantów w swoich parafiach. L. Musioł oceniał bowiem, że w samej Pszczynie w 1756 r. mieszkało 392 ewangelików i 477 katolików. Zob. L. Musioł, Pszczyna, dz. cyt., s. 333. 35 J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Kraków 2010, s. 56.

30 pan pszczyński, w Chełmie – biskup krakowski, a w Ćwiklicach szlachecka i katolicka rodzina Zborowskich. Jednak to nie liczba ewangelickich mieszkańców dekanatu, ale raczej protestantyzm właścicieli ziemi pszczyńskiej w nieuniknio- ny sposób stawał się realnym utrudnieniem w zarządzaniu parafiami przez katolickich duchownych. Na kartach prezentowanego źródła niejednokrotnie spo- tkać można wyraźne ślady napięcia zwłaszcza pomiędzy patronem a kolejnymi dziekanami. Sporne kwestie dotyczyły jednak nie tylko finansowego kontekstu koniecznej współpracy, lecz również korzystania z wolności religijnej inaczej pojmowanej oraz praktykowanej przez obydwie strony. Dla charakterystyki kościelnych dziejów dekanatu pszczyńskiego ważny jest także opis wielkości okręgów parafialnych. Wyraźnie wskazywała ona bowiem na uposażeniowy status poszczególnych parafii. Według ustaleń I. Main wykazać można związek pomiędzy wiekiem parafii a wielkością okręgu ko- ścielnego: „Wśród najstarszych, powstałych przed 1325 r. parafii średni okręg kościelny liczył około sześciu wsi, zaś wśród młodszych – powstałych między 1326 a 1795 r. – tylko trzy wsie”36. Największe wszakże okręgi uposażeniowe posiadały Pszczyna i Mikołów (10) oraz Miedźna (9), Woszczyce i Bieruń (8).

3. URZĘDNICY DEKANALNI

Ewolucja form organizacyjnych Kościoła dotyczyła także poszczególnych urzędów oraz sprawujących je dostojników kościelnych. Na czele dekanatu stał dziekan. Po raz pierwszy urząd archiprezbitera wiejskiego w dziejach Kościoła wspomniany został już w 567 r. przez synod w Tours, natomiast w 650 r. w ustawach synodu w Rouen użyto już pojęcia decanus, jednocześnie określając jego obowiązki, a mianowicie dopilnowanie uczestnictwa wiernych we mszach św. w niedziele i święta oraz czuwanie, by duchowni w podległym dekanacie prowadzili życie godne swojego powołania37. Zagęszczająca się sieć parafialna w sposób naturalny kształtowa- ła zadania urzędnika pośredniczącego pomiędzy duchowieństwem parafialnym a biskupem. Aż do XIII w. kompetencje oraz obowiązki archiprezbiterów, czyli dziekanów, ulegały stopniowemu rozszerzeniu. Sobór Lateraneński I w 1123 r. wprowadził wymóg posiadania przez kandydata na urząd dziekana co najmniej święceń diakonatu, natomiast w 1179 r. Sobór Lateraneński III ustanowił dolną granicę wieku dla dziekana (25 lat)38. W XII w. instytucja dziekanów wiejskich upowszechniła się w Niemczech, a do ich podstawowych zadań zaliczano już także dokonywanie wizytacji parafii w dekanacie. W jej trakcie dziekan sprawdzał, czy

36 I. Main, dz. cyt., s. 206. 37 J. Krieg, Dekanat, [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. III, Freiburg im Breisgau 1931, s. 188–189; C. Hefele, Conciliengeschichte, Bd. III, Freiburg im Breisgau 1877, s. 23, 45. 38 B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, T. 4, Kraków 2002, s. 141.

31 wszyscy duchowni posiadają święcenia kapłańskie oraz czy prowadzą życie zgodne z ich powołaniem. Dziekan kontrolował ponadto sumienność wypełniania przez księży obowiązków duszpasterskich, stan bielizny i paramentów liturgicznych oraz sposób prowadzenia i przechowywania ksiąg kościelnych. Zobowiązany był ponadto do zwoływania raz w miesiącu zebrań podległego sobie duchowieństwa. Omawiano na nich szczególnie trudne przypadki z praktyki duszpasterskiej, ale także modlono się za panujących władców oraz za zmarłych konfratrów. Ważnym impulsem w rozwoju i ugruntowaniu pozycji dziekana w strukturach administracji kościelnej był przeprowadzony w 1565 r. przez arcybiskupa Karola Boromeusza (1538–1584)39 synod diecezji mediolańskiej. Wprowadził on bowiem w miejsce dotychczasowej instytucji dziekana urzędnika określane- go mianem vicarius foraneus (wikariusz okręgowy), który pełnić miał rolę po- mocniczą (ale nie jurysdykcyjną) poza siedzibą biskupa, a zwłaszcza zwoływać kongregacje dekanalne w celu podniesienia poziomu intelektualnego i moralnego duchowieństwa najniższego szczebla. Po raz pierwszy również precyzyjnie określono przebieg takich zgromadzeń duchowieństwa dekanalnego40. Refor- my św. Karola Boromeusza wyznaczyły kierunek także dla Kościołów w innych krajach europejskich. W 1640 r. w diecezji kolońskiej w Niemczech tamtejszy wikariusz generalny ks. Severin Binius (1573–1641)41 wydał rozporządze- nie wprowadzające wzorem diecezji mediolańskiej obowiązek organizowania przez dziekanów comiesięcznych posiedzeń duchowieństwa dekanalnego42. Również późniejsi wikariusze generalni diecezji kolońskiej – Johann Arnold de Reux (1665–1746)43 w 1712 r. oraz Johann Andreas von Franken-Siersdorf (1696–1754)44 w 1731 r. – wydawali rozporządzenia szczegółowo omawiające cel kongregacji dekanalnych, a zarazem ich przebieg45. W podobny sposób wy- powiadać się będą w swoich dokumentach również biskupi polscy, zwłaszcza kard. Bernard Maciejowski oraz bp Marcin Szyszkowski46.

39 H. Jedin, Borromäus Karl (1538–1584), [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. 2, Freiburg 1958, s. 611–612. 40 L’Ab b é Rochrbacher, Histoire Universelle de L’Eglise Catholique, Tome XII, Paris 1866, s. 718. 41 F. Lauchert, Binius Severin, [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. 2, dz. cyt. s. 362. 42 H.J. Bremser, Priesterkonferenzen in der Erzdiözese Köln zur wissenschaftlichen Fortbildung und monatlichen Geisteserneuerung im 17. und 18. Jahrhundert, „Kölner Pastoralblatt”, Jg. XXIX, Köln 1915, s. 252–253. Także na terenie Niderlandów Południowych (dzisiejsza Belgia) źródła zanoto- wały wyraźny wpływ reformy urzędu dziekana według koncepcji kard. Karola Boromeusza. Zob. M. Cloet, Het decanaat Leuven 1732–1734. Visitatieverslag van deken Rombout Van Kiel, Bruxelles 1990. 43 E. Gatz, Reux Johann Arnold de, [w:] Die Bischöfe des Heiligen Römischen Reichen (1648 bis 1803). Ein biographisches Lexikon, Berlin 1990, s. 373–374. 44 Tenże, Franken-Siersdorf Johann Andreas, [w:] Die Bischöfe des Heiligen Römischen Reichen, dz. cyt., s. 123. 45 H.J. Bremser, dz. cyt., s. 254–256. 46 M. Przybyłko, Urząd dziekana w rozwoju historycznym, „PK”, R. V, Nr 1–2, Warszawa 1962, s. 94–101.

32 Dziekanów mianował biskup i jemu też bezpośrednio podlegali. Przy dokonywaniu wyboru brano pod uwagę kwalifikacje moralne, prawne oraz intelek- tualne kandydata. W gronie duchowieństwa dekanalnego musiał się on zatem jawić jako kapłan o prawym i szlachetnym charakterze, pracowity, cieszący się powszechnym szacunkiem, ponadto stroniący od kłótni, chciwości oraz pozbawiony nagannych obyczajów. Nie mniej ważne było także posiadanie przez kandydata beneficjum kościelnego na terenie dekanatu47. Dziekan miał być zatem wszechstronnym wzorem dla kondekanalnych, niestronniczym rozjemcą w sporach oraz gwarantem ciągłej formacji duchowej, a zarazem intelektualnej powierzonych jego pieczy księży dekanalnych. Zdaniem M. Przybyłko instalacja dziekańska prawdopodobnie niczym w szczegółach nie różniła się od proboszczowskiej, natomiast XVIII-wieczne synody polskie wielokrotnie wspominały, że dziekan powinien rozpocząć urzędowanie od złożenia przy- sięgi48. Obowiązek składania przysięgi oraz wyznania wiary przed objęciem urzędu kościelnego wprowadzony został przez papieża Piusa IV na mocy bulli Iniunctum Nobis z 1564 r., w diecezji krakowskiej zarządzenie to ogłosił zaś synod diecezjalny w 1621 r.49. W praktyce kongregacji dekanalnych pszczyńskich dwukrotnie miał natomiast miejsce akt przedstawienia zebranym księżom pism uwierzytelniają- cych wybór dziekana (litteras patentes seu mandata Curiae Episcopalis). W ten sposób na pierwszych prowadzonych przez siebie kongregacjach postąpili za- równo ks. Wojciech Gawiński w 1691 r., jak i ks. Marcin Matuszewicz w 1720 r. Jednak w 1748 r. obejmujący urząd dziekana ks. Fryderyk Cebulka nie przed- łożył już tego rodzaju dokumentów zebranym duchownym50. Rota przysięgi dziekańskiej zawierała wykaz podstawowych praw i obowiąz- ków dziekana, jednak ich dokładny opis znajdował się w statutach kolejnych sy- nodów oraz listach pasterskich biskupów diecezjalnych51. W przypadku diecezji krakowskiej fundamentalne w tym względzie były wymagania kard. Bernarda

47 Tenże, Urząd dziekana w polskim ustawodawstwie synodalnym XVIII w., „PK”, R. IX, Nr 1–2, War- szawa 1966, s. 139–142. 48 Tamże, s. 143–144. 49 B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, T. 2, Kraków 1999, s. 154–155. 50 AeD, f. 73v. 51 Tekst przysięgi dziekana z diecezji krakowskiej: Ego N. Decanus, pariterque testis Synodalis ab Illustrissima et Reverendissima D. Vestra nominatus, promitto, spondeo, et iuro me Officium meum Decanale, fideliter peracturum et impleturum esse; et quod a modo et postea, tanquam testis Syno- dalis, quondam Ill:D.V. vel eius Officio et nullatenus celabo, ob timorem, praemium vel parentelam, illud quod sciam, quod audiam aut postmodum inquisiturus sum, factum, dictumne, contra voluntatem Dei et canones sanctos in Decanatu mihi commisso, quicquid ad cognitionem meam pervenerit; dummodo ipsa causa sit Synodalis, pertineatue ad iudicium Reverendissime D. V. eiusne Successori. Sic me Deus adiuvet et hoc Sanctum Dei Evangelium. [w:] M. Szyszkowski, Reformationes Genera- les, dz. cyt., s. 14–15.

33 Maciejowskiego (1600–1606)52 wobec dziekanów zawarte w 26 rozdziale Listu pasterskiego z 1601 r., stanowiącego podręcznik pastoralno-liturgiczno-prawny dla duchowieństwa diecezji krakowskiej. Dziekani traktowani byli jak wykonawcy zarządzeń biskupa, a zarazem przedłużenie ramienia władzy ordynariusza. Jako organ kontrolny mieli regularnie sprawdzać wypełnianie obowiązków duszpasterskich przez duchownych oraz dwa razy w ciągu roku zwoływać ze- branie duchowieństwa dekanalnego53. Dziekan miał również obowiązek znać podległy sobie dekanat (granice, parafie, kościoły i kaplice oraz ich wezwania). Powinien wiedzieć, jakie dokładnie miejscowości, wsie i przysiółki należały do poszczególnych parafii, kto sprawował w nich patronat, ilu miały mieszkańców, a zwłaszcza jakie panowały w nich stosunki wyznaniowe54. W 1621 r. biskup krakowski Marcin Szyszkowski (1616–1630)55 ogłosił drukiem statuty 39. synodu diecezji krakowskiej, w których odwołując się bez- pośrednio do reformistycznych postanowień Soboru Trydenckiego, jak rów- nież do reformy instytucji dziekana w ujęciu św. Karola Boromeusza, podał szczegółowy przebieg kongregacji dekanalnej oraz związanych z nią kompetencji dziekańskich56. Na synodzie diecezjalnym w 1643 r. bp Piotr Gembicki (1642–1657)57 położył z kolei nacisk na aspekt moralny życia duchowieństwa, zwłaszcza w kontekście roli dziekanów58. Synod diecezjalny zwołany w 1711 r. przez bp. Kazimierza Łubieńskiego (1710–1719)59 nie wniósł żadnych orygi- nalnych wątków do problematyki związanej z urzędem dziekana, jednak przy- pomniał po raz kolejny ustalenia Pastoralnej kard. B. Maciejowskiego oraz Reformationes generales bp. M. Szyszkowskiego60. Obowiązek dwukrotnego

52 J. Dzięgielewski, J. Maciszewski, Maciejowski Bernard h. Ciołek (1548–1608), [w:] PSB, T. XIX, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 48–52. 53 S. Nasiorowski, „List Pasterski” kard. Bernarda Maciejowskiego, Lublin 1992, s. 187–189. 54 S. Zabraniak, Dekanat Szadkowski i jego dziekani w latach 1660–1763, „Biuletyn Szadkowski”, T. 13, Łódź 2013, s. 53–54. 55 E. Ozorowski, Szyszkowski Marcin h. Ostoja (1554-1630), [w:] SPTK, red. H.E. Wyczawski OFM, T. 4, dz. cyt., s. 296–298. 56 Caput VI. De Synodis Decanalibus, [w:] Reformationes Generales ad Clerum et populum Dioecesis Cracoviensis pertinentes. Ab Illustrissimo et Reverendissimo Domino Domino Martino Szyszkowski Die et Apostolicae Sedis Gratia Episcopo Crac. Duce Sever.in Synodo Dioecesana Sancitatae et promulgatae, A.M.DC.XXI die decima Februarii, Cracoviae 1621, s. 8–18. 57 A. Przyboś, Gembicki Piotr h. Nałęcz (1585–1657), [w:] PSB, red. W. Konopczyński i in., T. VII, Kraków 1948–1958, s. 379–381. 58 B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, T. 4, Kraków 2002, s. 158. 59 J. Gierowski, Łubieński Kazimierz h. Pomian (1652–1719), [w:] PSB, red. W. Konopczyński i in., T. XVIII, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973, s. 487–489. 60 Modus Congregationis in Synodo Szyszkoviana et Epistola Past. Macieioviana circa finem – pra- escriptus, proindeque eum supervacaneum repetere censuimus, sed Decanos Nostros ad easdem acu- rate observandas remittimus, [w:] Synodus Diecesana ab Illustrissimo et Reverendissimo Domino Domino Casimiro a Łubna Łubieński Deo et Apostolicae Sedis gratia Episcopo Cracoviensi, duce Severiae Celebrata Cracoviae in Ecclesia Archipresbyterali, Anno Domini MDCCXI Die Sexta Men- sis Octobris, et aliis duobus sequentis diebus, Cracoviae 1711, s. 18.

34 zwoływania kongregacji dekanalnych przez dziekanów przypomniał także w 1720 r. bp Felicjan Konstanty Szaniawski (1720–1732)61. Ponadto w swoim liście pasterskim zobowiązał dziekanów diecezji krakowskiej do gromadzenia dokładnych danych na temat duchownych pracujących w podległych im de- kanatach62. Po raz kolejny wezwanie do ścisłego przestrzegania przepisów So- boru Trydenckiego – także w zakresie praw i obowiązków dziekana – przypo- mniane zostało w 1737 r. przez kard. Jana Aleksandra Lipskiego (1732–1746) w najwybitniejszym z jego listów pasterskich63. Następca kard. J.A. Lipskiego, bp Andrzej Stanisław Kostka Załuski (1746–1758), inicjator przeprowadzenia wizytacji diecezji krakowskiej wraz z tabelarycznym opisem wszystkich parafii według dekanatów, był także autorem dwóch instrukcji poświęconych wyłącz- nie działalności dziekanów i kongregacji dekanalnych, a mianowicie: O formie wizytacji pasterskiej kongregacji dekanalnej (4 XI 1749) oraz O kongregacjach dekanalnych (26 III 1750)64. Bp A. Załuski specjalizował się wszakże nie tyle w refleksji teologicznej, co raczej w sprawnym zarządzaniu diecezją, więc w jego kilkustronicowych rozporządzeniach dotyczących dziekanów zwraca uwagę przede wszystkim ich walor prawno-administracyjny oraz w pewnym stopniu moralny. Można w tym miejscu zadać pytanie o stopień percepcji nauczania bi- skupów krakowskich w kwestii dziekanów i kongregacji dekanalnych przez duchownych dekanatu pszczyńskiego. Lektura Acta et Decreta nie przynosi w tym względzie imponujących wyników. Wydaje się, że najlepiej przyswojone zostały treści Reformationes generales bp. M. Szyszkowskiego z 1621 r., do któ- rych prowadzący obrady dziekani nawiązywali wprost jeszcze w 1737 r. wraz ze wskazaniem na rozdział szósty poświęcony porządkowi oraz przedmioto- wi kongregacji dekanalnych. Pomiędzy 1691 a 1737 r. protokoły kongregacji dekanalnych pszczyńskich aż 16 razy odwoływały się do ustaleń synodu bp. M. Szyszkowskiego, określając je w różny sposób: Reformationes Szyszkoviana (1691), Ordinatione Sziszkoviana (1692), Constitutiones Sziszkovianas (1693), Reformationum Generalium (1703), Synodo Szyszkoviana (1723 oraz 1731), a także Iuris Sziszkoviani (1704). Internalizacja norm prawnych znajdowała zatem odzwierciedlenie w stosowanym przez urzędników dekanalnych języku protokołów. Z kolei na zebraniach dekanalnych w 1725 oraz 1726 r. lectum est

61 M. Banaszak, Szaniawski Felicjan Konstanty h. Junosza (1668–1732), [w:] SPTK, T. 4, dz. cyt., s. 250–252. 62 Epistola pastoralis Celsissimi, Illustrissimi et Reverendissimi Domini Domini Constantini Feliciani Szaniawski episcopi Cracoviensis, Ducis Severiae anno Domini 1720, Cracoviae 1720. 63 Epistola pastoralis ad Clerum et Populum Dioecesis Cracoviensis ex mandato… edita Anno Domi- ni 1737, Cracoviae 1737; J. Bendyk, Działalność duszpasterska biskupa Jana Aleksandra Lipskiego w diecezji krakowskiej w latach 1732–1746, Kraków 1997, s. 127–130. 64 J. Wysocki, Załuski Andrzej Stanisław h. Junosza (1695–1758), [w:] SPTK, T. 4, dz. cyt., s. 514–516.

35 unum caput ex Epistola Pastorali de Congregationibus Decanalibus65, a zatem rozdział z listu pasterskiego bp. Felicjana K. Szaniawskiego z 1720 r. poświę- cony kongregacjom dekanalnym. W 1728 r. w ramach lektury duchowej to- warzyszącej wspólnemu spożywaniu posiłku przez kondekanalnych czytany był fragment ex Synodo Lubiensciana de Officiis et Conversatione Ecclesiastico- rum, zatem wyjątek z ustaw synodalnych z 1711 r.66. W 1738 r. w trakcie po- siłku odczytany został również fragment de vita et honestate clericorum z listu pasterskiego kard. Jana A. Lipskiego z 1737 r.67. Zastanawia natomiast brak jakichkolwiek nawiązań w trakcie odbywanych pszczyńskich kongregacji dekanalnych do instrukcji bp. Załuskiego z 1749 r. dotyczącej wyłącznie pracy dziekanów i obrad duchowieństwa dekanalnego68. Organizacją pracy dziekana zajmowali się urzędnicy dekanalni niższego szczebla. Był to przede wszystkim sekretarz zwany notariuszem oraz jego zastępca wicenotariusz, doradcy nazywani asesorami (czasem także w przypadku kongregacji pszczyńskich seniores patres) oraz oskarżyciel synodalny – na kartach Acta et Decreta określany jako instigator synodalis lub decanalis. Nie spotykamy natomiast w dekanacie pszczyńskim przewidzianych prawem kościelnym: skarbnika dekanalnego, promotorów do spraw ekonomicznych i duszpasterskich oraz delegatów dziekańskich dla różnych spraw69. Zapisy w Acta et Decreta pozwalają przypuszczać, że rolę skarbnika pełnił w dekanacie pszczyńskim dziekan, na którego ręce kondekanalni składali np. opłaty (symbolum) na pokrycie kosztów posiłków w trakcie kongregacji70. Notariusz dekanalny – zgodnie z postanowieniami Reformationes generales – odpowiedzialny był za protokołowanie obrad kongregacji. Prowadzić miał zatem księgę protokołów pismem starannym, czytelnym, w treści natomiast rzeczowym i dokładnym71. W praktyce kongregacji dekanalnych pszczyńskich kaligraficzny charakter pisma dotyczył w zasadzie jedynie okresu urzędowania dziekana W. Gawińskiego, jednak nie jest możliwe wskazanie osoby notariusza z imienia oraz nazwiska, gdyż wszystkie protokoły z okresu 1691–1715 nie zo- stały podpisane, natomiast w 1703 r. pojawiła się w protokole jedynie wzmianka o notarium Officii praesentis, aczkolwiek bez podania nazwiska72.

65 AeD, f. 48v, f. 52v. 66 AeD, f. 57r. 67 AeD, f. 71r. 68 A. Załuski, Processus ad decanos foraneos, Cracoviae 1749. 69 M. Przybyłko, Urząd dziekana w polskim ustawodawstwie synodalnym XVIII w., „PK”, R. IX, Nr 1–2, Warszawa 1966, s. 176. 70 AeD, f. 7v. 71 Cum diligentia, litteris elegantibus, integris et notabilibus, [w:] M. Szyszkowski, Reformationes generales, dz. cyt., k. 16. 72 AeD, f. 23r. Porównanie charakteru pisma, jakim prowadzone były Acta et Decreta, z wpisami w księgach metrykalnych chrztów i ślubów parafii w Pszczynie za lata 1690–1715 oraz pismami

36 Z urzędem dziekana związana była zatem ściśle jego kancelaria. O jej istnieniu i działalności świadczą wszystkie atrybuty tej instytucji pojawiające się na kartach Acta et Decreta, a mianowicie urzędnicy różnego szczebla, używanie pieczęci dziekana73, wykonywanie czynności kancelaryjnych (protokołowanie obrad, wy- twarzanie i obieg dokumentów) oraz fakt istnienia archiwum dziekańskiego74.

Tabela 3 Urzędnicy dekanalni w dekanacie pszczyńskim w latach 1691–1756 Urzędnik Imię i nazwisko Lata sprawowania urzędu Dziekan Ks. Wojciech Gawiński 1691–1715 Ks. Piotr Zborowski 1715–1720 Ks. Marcin Matuszewicz 1720–1748 Ks. Fryderyk Cebulka 1748–1768 Notariusz Ks. Jerzy Odrobiński 1720–1730 Ks. Jan Pukiński 1731–1743 (?) Ks. Franciszek Danecki 1743–1751 Ks. Paweł Hus 1751–1756 (?) Instygator Ks. Andrzej Zabrzeski 1691 (?) – 1699 (?) Ks. Marcin Matuszewicz 1699–1713 Ks. Jerzy Odrobiński 1713–1719 Ks. Jan Łaczyński 1720–1727 Ks. Fryderyk Cebulka 1727–1734 Ks. Jerzy Holas 1734–1739 Ks. Wojciech Węgrzynek 1739–1748 Ks. Jan Krupski 1748–1756 (?) Asesorzy Ks. Wacław Brzozowski 1692 Ks. Jan Paszczykowski 1692 Ks. Andrzej Zabrzeski 1720, 1722 Ks. Andrzej Pisula 1720, 1722 Ks. Franciszek Tremblowicz 1720, 1722

wysyłanymi przez dziekana W. Gawińskiego do kancelarii pana pszczyńskiego pozwala na wysu- nięcie przypuszczenia, że protokoły kongregacji dekanalnych sporządzał on osobiście. Nie oznacza to jednak faktu nieobsadzenia stanowiska notariusza, o czym świadczy właśnie wzmianka o notariuszu w protokole z 1705 r. 73 AeD, f. 3r, f. 7v, f. 38r. 74 Cuius quidem supplicis libelli et protestationis copia manet in archivo domini decani (1711); Decre- tum ex archivo domini decani per extractum levare (1711); Copias servantur in archivo admodum reverendi domini decani Plesnensis, [w:] AeD, f. 29r, f. 29v.

37 Urzędnik Imię i nazwisko Lata sprawowania urzędu Asesorzy Ks. Mikołaj Steblicki 1720, 1722 Ks. Fryderyk Cebulka 1734 Ks. Jerzy Holas 1739–1741 Ks. Wojciech Węgrzynek 1748–?

Źródło: AeD, f. 1r, 1v, 3r, 18v, 30r, 31r, 31v, 54r, 61r, 62r, 64v, 65r, 71v, 73r, 73v, 74r, 85r, 96r.

Odtworzenie pełnego składu następujących po sobie notariuszy dekanalnych w okresie od 1691 do 1756 r. uniemożliwia brak dokładnych informacji w badanych źródłach. Można jednak wskazać, że w latach 1720–1730 notariuszem był ks. Jerzy Odrobiński z Bierunia, w latach 1731–1743 (?) ks. Jan Pukiński z Mokrego, w latach 1743–1751 ks. Franciszek Danecki z Łąki, którego kan- dydatura nie wzbudziła zastrzeżeń mimo postawienia mu już w 1727 r. po- ważnych zarzutów natury moralnej75. W 1751 r. obowiązki notariusza objął ks. Paweł Hus z Brzeźc76. Osobnego omówienia wymaga natomiast urzędnik określany na kartach pszczyńskiego protokolarza jako instigator synodalis lub też instigator decanalis. Jak wynika z lektury pszczyńskich Acta et Decreta, jego zadaniem było gromadzenie szczegółowych informacji o postępowaniu księży kondekanalnych oraz przedstawianie im ewentualnych zarzutów w czasie kongregacji. W praktyce dekanatu pszczyńskiego instygator był urzędnikiem czynnym na niemal każdym zebraniu dekanalnym. Jego wystąpienia, pytania, sposób formułowa- nia zarzutów oraz przeprowadzania scrutinium internum śledzić można w ca- łym publikowanym źródle. Geneza urzędu instygatora kościelnego w Europie powstała i rozwinęła się w związku z wprowadzeniem na początku XIII w. przez papieża Innocente- go III postępowania inkwizycyjnego umożliwiającego ściganie przestępców w drodze urzędowej. Nie była ona wówczas bezpośrednio związana ani ze strukturami dekanalnymi, ani też z urzędem samego dziekana. W polskich są- dach kościelnych oskarżyciel publiczny pojawił się już w XV w. i określany był właśnie jako instigator oraz instigator officialis77. Oskarżyciel publiczny znany był natomiast przede wszystkim w środowisku palestry szlacheckiej. Wszyst- kie sądy szlacheckie w dawnej Rzeczypospolitej zatrudniały urzędników od-

75 Ex certis personis innotuit nobis, apud admodum reverendum Franciscum Danecki dum Oswięcimii commendarius fuisset unam ancillam, alteram dum vicarius Miedznae, nunc autem in parochia sua Łącensi tertiam impraegnatam esse, quamobrem dum severissime increpatus et repraehensus fuisset, respondit famulum nequissimum id fecisse, et propterea eundem punivisse, [w:] AeD, f. 54v. 76 AeD, f. 85r. 77 P. Hemperek, Oficjalat okręgowy w Lublinie XV–XVIII w. Studium z dziejów organizacji i kompetencji sądownictwa kościelnego, Lublin 1974, s. 132.

38 Ks. Jerzy Antoni Odrobiński (ur. 1680 Pszczyna – zm. 1746 Bieruń Stary); wikariusz w Pszczynie (1708–1711), pleban w Bieruniu (1711–1746), instygator dekanalny (1713–1719), notariusz dekanalny (1720–1730), fundator bractwa różańco- wego przy kościele w Bieruniu

39 powiedzialnych za szeroko rozumiane bezpieczeństwo oraz pełniących funkcje policyjne. Istniał zatem urząd instygatora koronnego mianowanego przez mo- narchę, byli także instygatorzy ziemscy wybierani przez sejmiki szlacheckie78. Ks. Jędrzej Kitowicz drobiazgowo opisał funkcjonowanie w ramach Trybunału Koronnego instygatorów skrzynkowych (czuwali nad prawidłowością wnoszenia opłat sądowych) oraz instygatorów securitatis (czuwali nad porządkiem oraz bezpieczeństwem obrad sądu, występowali w charakterze oskarżycieli publicznych)79. Jak wspomniano wcześniej, instygatorzy występowali również w sądownictwie kościelnym jako oskarżyciele publiczni działający na wszystkich etapach procesu sądowego aż do wykonania wyroku80. Sądzimy zatem, że występowanie instygatora podczas pszczyńskich kongregacji dekanalnych już w 1691 r. świadczyć może o funkcjonowaniu oficjalatu okręgowego w Pszczy- nie, którego istnienia nie podawali badacze organizacji terytorialnej sądow- nictwa kościelnego w diecezji krakowskiej. W opinii B. Kumora oficjalat ten – w odróżnieniu od powstałego już w 1594 r. oficjalatu bytomskiego – utworzony miał zostać dopiero przed 1720 r.81. Tymczasem już w 1686 ówczesny dziekan pszczyński ks. Franciszek Szafrański tytułował się nie tylko jako Sanctae The- ologiae Doctor, Protonotarius Apostolicus, Canonicus Camenecensis et Oppolien- sis, ale także jako Decanus et Commissarius in Spiritualibus Plesnensis82, zatem jako dziekan i komisarz w sprawach duchownych, czyli oficjał foralny83. Za ist- nieniem i funkcjonowaniem pszczyńskiego oficjalatu przemawiać może także wpis w Acta et Decreta nieposiadający związku z kongregacjami dekanalnymi, a pochodzący z 20 VII 1699 r. i dotyczący testamentu zmarłego przed 6 V 1699 r. plebana z Mikołowa ks. Teofila Salentariusa84. Stanowisko instygatora w dekanacie pszczyńskim pomiędzy 1691 a 1756 r. zawsze zatem pozostawało obsa- dzone, co również wskazuje na rzeczywiste funkcjonowanie oficjalatu pszczyń- skiego. W sąsiednim dekanacie bytomskim instygator dekanalny nigdy nie po- jawił się na kartach protokolarza dekanalnego z lat 1696–1717, sam oficjalat bytomski zaś przestał funkcjonować właśnie na przełomie XVII i XVIII stulecia85. Tym bardziej jednak trudny do wytłumaczenia wydaje się brak oficjalatu

78 Z. Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1988, s. 114–115, 224. 79 J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, Warszawa 1999, s. 110–112. 80 W. Wójcik, Instygator w oficjalacie okręgowym w Sandomierzu, „PK”, T. II, Nr 1–2, Warszawa 1959, s. 331–383. 81 J. Rzepa, Organizacja terytorialna sądownictwa kościelnego w diecezji krakowskiej do pierwszego rozbioru Polski, „RTK”, T. IV, z. 3 (1957), s. 83–102; P. Hemperek, dz. cyt., s. 73–74; B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, T. 4, dz. cyt., s. 136–137. W. Müller, Struktura organizacyjna diecezji rzymskokatolickich w Polsce w XVI–XVIII wieku, [w:] Księga tysiąclecia katolicyzmu w Polsce, Część I, red. M. Rechowicz, Z. Sułowski, Lublin 1969, s. 97. 82 AAKat, KM, sygn. 50/102, k. 2, 113. 83 P. Hemperek, dz. cyt., s. 60. 84 AeD, f. 20r. 85 B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, T. 4, dz. cyt., s. 135.

40 pszczyńskiego w wykazach wszystkich oficjalatów foralnych w relacjach o stanie diecezji krakowskiej wysyłanych do Rzymu w 1731, 1751 oraz 1756 r.86. Analizując działalność pszczyńskich instygatorów dekanalnych, spostrzec ponadto można, że w pewnym stopniu urząd ten mógł być wzorowany na strukturze oraz funkcjonowaniu sądów szlacheckich, co z kolei stanowiło jeden z wielu przejawów sarmatyzacji katolicyzmu polskiego. Takich zresztą nawiązań do kultury szlacheckiej było w przypadku kongregacji dekanalnych pszczyńskich dużo więcej, jak choćby wynoszenie na czas obrad – jak w trakcie sejmików szlacheckich – Najświętszego Sakramentu do zakrystii oraz po- dejmowanie uchwał synodalnych na wzór sejmikowych laudów. Kongregacja dekanalna – podobnie jak sejmik gromadzący szlachtę z danego terytorium – była zjazdem duchowieństwa z konkretnego dekanatu zwoływanym przez dziekana zgodnie z obowiązującym prawem oraz obyczajami diecezjalnymi. Sejmiki województwa krakowskiego w latach 1697–1763 odbywały się naj- częściej w kościele parafialnym w Proszowicach, w wyjątkowych natomiast sytuacjach w Czchowie, Brzesku Słomianym lub w samym Krakowie. Sejmik rozpoczynał się nabożeństwem odprawianym w intencji pomyślnych obrad, bywało, że poprzedzała go również modlitwa do Ducha Św.87. Szlachta prze- strzegała ściśle zasady precedencji w zajmowaniu miejsc w świątyni w trakcie obrad: w stallach zasiadali dygnitarze, pozostali uczestnicy zaś w ustawio- nych ławach88. Podobna skrupulatność w tej mierze cechowała pszczyńskie duchowieństwo dekanalne. Zauważone podobieństwa nie określają oczywi- ście jednoznacznie źródła i kierunku zapożyczeń. Instytucja dekanatów oraz kongregacji dekanalnych – jak opisano wcześniej – obecna była w strukturach i tradycji europejskiego Kościoła co najmniej od VI w., a od reform św. K. Boromeusza w XVI w. przeżywała swój rozkwit. Niewątpliwie jednak w no- wożytnym społeczeństwie polskim panował klimat sprzyjający wzajemnemu przenikaniu się wzorców zachowań i postaw atrakcyjnych tak dla stanu duchownego, jak i szlacheckiego. W omówionych wcześniej krakowskich statutach synodalnych, podręczni- kach pastoralnych, listach pasterskich oraz instrukcjach biskupów krakowskich nie było zatem żadnej wzmianki o roli oraz uprawnieniach instygatora dekanalnego. O jego aktywności decydował przede wszystkim bezpośredni przełożony – dziekan. Wiele wszakże zależało od osobistej inwencji instygatora

86 Relacje o stanie diecezji krakowskiej 1615–1765, wyd. W. Müller, Lublin 1978, s. 121, 133, 152. 87 K. Przyboś, Sejmik województwa krakowskiego w czasach saskich (1697–1763), Kraków 1981, s. 22–23, 33–35, 170–178. Rozpoczynanie od mszy św. obrad sejmikowych nie było jednak prakty- kowane we wszystkich częściach Polski. Nie posiadamy np. informacji źródłowych o rozpoczy- naniu sejmików podolskich od mszy odprawianej w kościele. Zob. Akta sejmiku podolskiego in hostico 1672–1698, wydał i opracował J. Stolicki, Kraków 2002, s. XLII. 88 K. Przyboś, dz. cyt., s. 22.

41 oraz sytuacji obyczajowej panującej w dekanacie. Można z całą pewnością stwierdzić, że instygator był „człowiekiem” dziekana, warto więc zwrócić uwagę na sylwetki kolejnych oskarżycieli, gdyż rzucają one nieco światła na samych dziekanów. Z racji pełnionej przez siebie funkcji (oskarżanie ewentualnych winowaj- ców) instygator dekanalny powinien być osobą pod względem moralnym bez zarzutu. Z zapisów w protokołach kongregacji dekanalnych pszczyńskich wynika, że w latach 1693–1694 (może także w 1691–1692 – nazwisko nie zostało jednak podane) obowiązki oskarżyciela pełnił pleban z Miedźnej ks. Andrzej Zabrzeski, natomiast w latach 1699–1713 na pewno ks. Marcin Matuszewicz, wówczas pleban w Bojszowach, a od 1720 r. dziekan pszczyński89. Przez krót- ki czas przed 1720 r. oskarżycielem był także późniejszy notariusz ks. Jerzy Odrobiński90, natomiast w latach 1720–1727 funkcję tę pełnił pleban z Ćwi- klic ks. Jan Łaczyński91. Ks. Fryderyk Cebulka z Bojszów jako śledczy pojawiał się na kartach księgi w latach 1727–173492. Kontrowersyjny natomiast wydaje się wybór na to stanowisko w 1734 r. ks. Jerzego Holasa, plebana z Tychów93, którego nazwisko wielokrotnie pojawiało się w trakcie poprzednich kongregacji w kontekście poważnych wykroczeń natury moralnej. Ostatecznie w 1739 r. tenże duchowny ex certis rationibus depositus ex Officio Instigatoriali, a na jego miejsce wybrany został ks. Wojciech Węgrzynek, pleban z Mokrego94. Swój urząd pełnił prawdopodobnie aż do 1748 r., wówczas bowiem dokonano wyboru kolejnego oskarżyciela, a mianowicie ks. Jana Krupskiego, plebana z Woszczyc95. Na kartach publikowanego źródła wokół dziekana pojawiali się jeszcze doradcy zwani assessores bądź seniores patres. Ich rolą było wspieranie dziekana radą zwłaszcza w sytuacjach trudnych, ale także pomaganie w wyborze te- matów kazań konferencyjnych. Z racji funkcji doradczej asesorami zostawa- li księża w starszym wieku. Wydaje się, że owi asesorzy w liczbie od dwóch do czterech regularnie wybierani byli spośród księży dekanatu pszczyńskie- go, często jednak protokoły pomijają ich nazwiska. W 1692 r. jako doradcy

89 AeD, f. 1v, 2r, 18v, 20v, 22r, 23v, 24r, 25r, 25v, 26v, 27v,28r, 28v, 29v, 30r. 90 AeD, f. 31v. 91 AeD, f. 31v, 35r, 35v, 39r, 41r, 44r, 45v, 47v, 48r, 49r, 49v, 50v, 51r, 53r. 92 AeD, f. 56r, 58r, 58v, 59r, 60r, 60v, 61v, 62v, 63v. 93 AeD, f. 65r. 94 AeD, f. 71v. 95 AeD, f. 74r. J. Pater informuje za J. Kuderą, iż ks. Jan Krupski w 1745 r. był dziekanem pszczyń- skim, a zarazem plebanem w Woszczycach. W świetle zbadanych źródeł wskazać można, że ks. Jan Krupski pełnił jedynie funkcję instygatora, a dziekanem w latach 1721–1748 był ks. Marcin Matuszewicz. Zob. J. Pater, Protokoły wizytacyjne dekanatu bytomskiego z lat 1792–1793, Poznań- -Wrocław 2003, s. 233; J. Kudera, Księża pochodzący z parafii mysłowickiej, Mysłowice 1936, s. 10.

42 zapisani zostali księża Wacław Brzozowski z Suszca i Jan Paszczykowski z Ćwi- klic96, w 1720 oraz w 1722 r.: ks. Andrzej Zabrzeski z Mikołowa, ks. Andrzej Pisula z Pszczyny, ks. Franciszek Tremblowicz z Łąki oraz ks. Mikołaj Steblicki z Lędzin97. W 1734 r. do grona doradców włączony został ks. Fryderyk Ce- bulka określony wszakże jako assessor iunior98. W późniejszych latach funkcje doradcze pełnili ponadto usunięty z urzędu oskarżyciela ks. Jerzy Holas (1739) oraz ks. Wojciech Węgrzynek (1748)99. Kwalifikacje zarówno moralne, jak i umysłowe nie zawsze szły jednak w parze z pełnionymi obowiązkami. Przypadek zarówno ks. Jerzego Holasa, jak i ks. Franciszka Daneckiego zmu- szają do krytycznego spojrzenia na kontrolny oraz naprawczy aspekt funkcjonowania gremiów kondekanalnych.

4. ORGANIZACJA I PRZEBIEG KONGREGACJI DEKANALNYCH

Rozwój terytorialnej organizacji Kościoła w Europie przejawiający się w za- gęszczeniu nie tylko podstawowej sieci parafialnej, ale także struktur wyższego rzędu – archidiakonatów – wiązał się z powstaniem nowych form współpracy duchowieństwa zarówno pomiędzy sobą, jak i z przełożonymi. Już zatem co najmniej od VI w. znane były okresowe zebrania duchownych pod kierun- kiem archidiakonów, później natomiast także dziekanów, poświęcone przede wszystkim rozpatrywaniu problemów dyscyplinarnych. Ich intensywny roz- wój nastąpił co prawda dopiero w XVI w. po Soborze Trydenckim, jednakże podwaliny pod kształtowanie się takiej właśnie formy kontroli wewnętrznej oraz samokształcenia księży położone zostały już kilka stuleci wcześniej100. Kongregacje dekanalne zwyczajowo określano, używając terminów łacińskich: conventus, collationes, convocationes, congregationes lub synodi decanales oraz rzadziej capitula ruralia101. Protokolarz pszczyński założony w 1691 r. przez ówczesnego dziekana pszczyńskiego ks. Wojciecha Gawińskiego zatytuło- wany został jako – w pisowni oryginalnej – Acta ET DECRETA CONGRE- GATIONUM Synodalium Decanatus Plesnensis, co tłumaczyć można: Czyn- ności i postanowienia kongregacji synodalnych dekanatu pszczyńskiego102.

96 AeD, f. 3r, 5v. 97 AeD, f. 31r, 39r. 98 AeD, f. 65r. 99 AeD, f. 71v. 100 Z. Chodyński, Kongregacje dekanalne, [w:] Encyklopedia kościelna, T. X, Warszawa 1877, s. 623– 635. 101 S. Wysocki, O kongregacyach dekanalnych w dawnej Polsce. Studium z prawa kościelnego polskiego, Lwów 1906, s. 5. 102 Pełny tytuł: Acta ET DECRETA CONGREGATIONUM Synodalium Decanatus Plesnensis sub Illustri et Admodum et Reverendo Domino Domino Adalberto Gawinski Decano Plesnensi inchoata Anno Domini 1691, Die 19 Juli. Possessionis Beneficii Plesnensis eiusdem Anno primo.

43 Na 51 zawartych w księdze protokołów konferencji dekanalnych najczęściej stosowanymi pojęciami na określenie zebrań duchowieństwa dekanalnego pszczyńskiego dwa były używane synonimicznie: synodus decanalis oraz congregatio decanalis (46,9%). W przypadku 14 konferencji notariusze użyli terminu congregatio (28,5%), a w odniesieniu do 6 – wyłącznie pojęcia synodus (12,2%). W pojedynczych przypadkach zdarzało się również zastosowanie terminu conventus (1694, 1722, 1723), sessio (1699, 1748) oraz convocatio (1712). Na uwagę zasługuje ponadto dwukrotne posłużenie się nieco innymi sformułowaniami, a mianowicie actus congregationis decanatus Plesnen- sis (1732, 1743) oraz actus synodalis (1732, 1743), co mogło wskazywać na podkreślenie przez notariusza wagi kongregacji dekanalnej jako czynności prawnej. Jednakże od 1750 r. sporządzający protokoły konferencji dekanalnych pszczyńskich używali już wyłącznie pojęcia congregatio decanalis. Proces zmian leksykalnych był naszym zdaniem w pewnym stopniu intensyfikowany przez postępujące zmiany polityczne, choć nie był wyłącznie przez nie warun- kowany. Niewątpliwie jednak koegzystencja w warunkach pogranicza wzma- gała proces asymilacji także w obszarze języka, czego dowodem mogą być wprowadzane do kościelnych protokołów łacińskich słowa niemieckie. Sami duchowni coraz częściej posługiwali się oprócz języka polskiego i łacińskiego także językiem niemieckim. Coraz trudniej przychodziło im znalezienie ła- cińskich odpowiedników słów, których używali wyłącznie w języku niemieckim. Już w 1703 r. ks. Wojciech Gawiński na określenie Urzędu Zwierzchniego we Wrocławiu użył sformułowania Officium Curiae Oberampticae, a w 1706 r. zastosował określenie Officii Oberamptici seu Supremae in Silesia Curiae103. Na kartach księgi protokołów spostrzec można zatem, jak z wolna i w ślad za przemianami politycznymi torują sobie drogę i coraz bardziej zakorzeniają się pojęcia zaczerpnięte właśnie z języka niemieckiego. Wydaje się, że ostatnie dwa, może trzy pokolenia duchownych pracujących w dekanacie pszczyńskim w pierwszej połowie XVIII w. dobrze obrazują proces coraz głębszych w tym względzie przemian. Po zakończeniu w 1742 r. pierwszej wojny śląskiej pod panowaniem pruskim znalazło się blisko 80% terytorium Śląska (Śląsk Dolny i Górny) oraz hrabstwo kłodzkie104. Druga wojna śląska zainicjowana przez króla pruskiego Fryderyka II Hohenzollerna doprowadziła do trwałego po- działu Śląska na dwie części – pruską oraz austriacką. Definitywnie dobiegł zatem końca okres przynależności Śląska do monarchii habsburskiej, rozpoczął się natomiast etap jego funkcjonowania w ramach fryderycjańskiego państwa pruskiego. Budowa nowego systemu administracji i zarządzania prowincją

103 AeD, f. 23 v, f. 25 v. 104 M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Historia Śląska, Wrocław 2002, s. 193.

44 śląską znalazła swoje odzwierciedlenie także na kartach pszczyńskiej księgi protokołów. Wspomniana wcześniej reforma urzędu dziekańskiego dokonana w 1565 r. przez arcybiskupa Mediolanu św. Karola Boromeusza wprowadzała szczegóło- wy katalog czynności towarzyszących zwoływanej przez dziekana kongregacji dekanalnej. Co prawda św. Karol Boromeusz wymagał od swoich dziekanów organizowania posiedzeń duchowieństwa dekanalnego co miesiąc, jednakże ustalony wówczas porządek obrad przeniesiony później na grunt polski w zasadzie nie uległ większym zmianom. Według św. Karola Boromeusza kapła- ni biorący udział w kongregacji mieli przybyć na wskazane przez dziekana miejsce obrad już w dniu poprzedzającym, w którym także powinni przystą- pić do spowiedzi św. W dniu następnym z rana każdy duchowny odprawiał mszę św., w godzinie późniejszej zaś wszyscy księża brali udział w uroczystej mszy św. odprawianej w intencji zmarłych konfratrów lub mszy św. do Ducha Świętego, w czasie której wskazany przez dziekana ksiądz głosił kazanie. Po nabożeństwie połączonym z procesją żałobną wokół świątyni kondekanalni mieli udawać się na plebanię w celu wspólnego spożycia skromnego śniada- nia105. Właściwe obrady rozpoczynały się od omówienia aktualnych zagadnień duszpasterskich oraz odczytania przez notariusza listy rezerwatów biskupich i papieskich, jak i fragmentów statutów synodalnych. W dalszej części dziekan badał postępowanie podległych mu duchownych, natomiast wolne wnioski zebranych następowały jako ostatnia część posiedzenia dekanalnego. Całość obrad powinna zostać zaprotokołowana i przesłana w odpisie do biskupa106. W uchwałach synodu mediolańskiego nacisk został zatem położony na aspekt formacji intelektualnej i moralnej duchowieństwa dekanalnego, dziekan zaś miał być w stosunku do biskupa gwarantem utrzymania tychże na oczekiwa- nym przez władzę kościelną poziomie. Równie drobiazgowo porządek kongregacji dekanalnych opisany został przez synod krakowski biskupa Marcina Szyszkowskiego z 1621 r. w nawią- zaniu do Listu pasterskiego kardynała Bernarda Maciejowskiego z 1601 r.107. W opinii J. Kracika „był to pierwszy w Polsce przedrozbiorowej synod diecezjalny, który określił tak dokładnie i wszechstronnie organizację kongregacji dekanalnych”108. Jego owocem był pastoralny podręcznik dla diecezji krakowskiej, noszący tytuł Reformationes Generales. Jego rozdział szósty poświęcony

105 M. Przybyłko, Urząd dziekana w rozwoju historycznym, „PK”, T. 1962, Nr 1–2, s. 110–111. 106 Tamże, s. 112. 107 Rozdział 26 Listu nosił tytuł De congregationibus cleri per decanos rurales faciendis. Zob. S. Nasio- rowski, dz. cyt., s. 187–189. 108 J. Kracik, Najstarsze akta kongregacji dekanalnych w archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, [w:] ABMK, T. 29, Lublin 1974, s. 263.

45 został w całości kongregacjom dekanalnym109. O popularności owego pod- ręcznika wśród duchowieństwa dekanatu pszczyńskiego świadczyć może fakt powoływania się na Reformationes Generales jeszcze w trakcie kongregacji dekanalnej w 1737 r., a zatem ponad sto lat od wprowadzenia w życie norm bp. M. Szyszkowskiego110. Biskup ten zalecał – podobnie jak kard. B. Maciejow- ski – organizowanie kongregacji dekanalnych dwukrotnie w ciągu roku kalendarzowego (wiosną po Wielkanocy oraz jesienią po żniwach)111, jednak bada- ne przez nas źródło tylko w przypadku trzech lat informowało o wypełnieniu tej normy: w 1723, 1725 oraz 1726 r. Zdecydowanie więcej było natomiast takich lat, w czasie których z różnych względów kongregacje nie były zwo- ływane: 1697112, 1702113, 1709114, 1714–1719115, 1733116, 1736117, 1740–1742118, 1744–1747119 oraz 1751120. W sumie przez 65 lat opisywanych przez źródło kongregacje dekanalne nie odbyły się w ciągu 19 lat, przy czym najdłuższe przerwy trwały sześć lat oraz cztery lata. W 1711 r. kwestię sumiennego odbywania kongregacji dekanalnych pod- jęły po raz kolejny statuty synodalne biskupa Kazimierza Łubieńskiego,

109 Caput VI. De Synodis Decanalibus, [w:] Reformationes Generales ad Clerum et populum Dioecesis Cracoviensis pertinentes. Ab Illustrissimo et Reverendissimo Domino Domino Martino Szyszkowski Dei et Apostolicae Sedis Gratia Episcopo Crac. Duce Sever.in Synodo Dioecesana Sancitatae et promulgatae, A.M.DC.XXI die decima Februarii, Cracoviae 1621, s. 8–18. 110 AeD, f. 69r. W archiwum parafii św. Wojciecha w Mikołowie zachował się ponadto fragment Reformationes Generales (s. 5–56). Zob. AAKat, P Mikołów, sygn.18/2, Mikołów. Dokumenty różne, XVII–XIX, nlb. 111 M. Szyszkowski, Reformationes Generales, dz. cyt., s. 9. 112 1697 r. – pozbawienie ks. W. Gawińskiego urzędu dziekana na okres jednego roku ze względu na spory z urzędnikami pana pszczyńskiego Baltazara Erdmanna Promnitza. 113 1702 r. – pozbawienie ks. W. Gawińskiego urzędu dziekana na okres jednego roku z powodów podobnych jak w 1697 r. oraz epidemia ospy w północno-wschodniej części Górnego Śląska. 114 1709 r. – niepokoje wśród protestantów spowodowane edyktem cesarskim o przymusowym po- wracaniu na łono Kościoła katolickiego. 115 1715–1719 – okres urzędowania dziekana, a zarazem plebana pszczyńskiego ks. Piotra Anto- niego Zborowskiego. Nie ma obiektywnych przyczyn, dla których dziekan ten przez pięć lat nie zwołał ani jednej kongregacji dekanalnej. Z zachowanych źródeł wnioskować jednak można, iż w Pszczynie nie rezydował i nie wykonywał osobiście obowiązków duszpasterskich. Nie pojawił się bowiem ani razu na kartach księgi chrztów lub ślubów jako szafarz tychże sakramentów. Tym niemniej w 1717 r. skierował dwa pisma do Erdmanna II Promnitza. W piśmie z 18 V 1717 r. prosił pana pszczyńskiego o poparcie dla swoich starań o wakującą kanonię przy kościele katedralnym w Krakowie, natomiast w piśmie z 14 VIII 1717 r. informował o zawartej ugodzie w spornej jeszcze w czasach dziekana W. Gawińskiego kwestii dziesięciny oddawanej przez gmi- nę w Cielmicach. Zob. APP, sygn. AKP IX 688, Akta dotyczące kościoła w Pszczynie (1698–1717), k. 232–233, 247. 116 1733 r. – brak obiektywnej przyczyny, dla której nie zwołano kongregacji dekanalnej. 117 1736 r. – brak obiektywnej przyczyny, dla której nie zwołano kongregacji dekanalnej. 118 1740–1742 – tzw. rok głodowy (1739/1740 – ciężka, długa zima) oraz niepokoje poprzedzające rozpoczęcie w grudniu 1740 r. pierwszej wojny śląskiej oraz późniejsze związane z nią wydarzenia. 119 1744–1747 – wydarzenia związane z drugą wojną śląską. 120 1751 r. – konsekwencje zmian politycznych na skutek wojen śląskich.

46 przypominając przede wszystkim normy i rozporządzenia poprzedników, lecz nie wnosząc w tej mierze nowych treści121. Biskupi krakowscy jeszcze trzykrotnie w interesującym nas okresie zwracali dziekanom uwagę na rolę kongregacji dekanalnej jako narzędzia wewnętrznej kontroli i samokształcenia duchowieństwa. W 1720 r. bp Konstanty F. Szaniawski ogłosił list pasterski, w którym stwierdzał, że skrupulatnie sprawowane konferencje dekanalne mają wpływ na „wzrost pobożności wśród duchowieństwa, opanowanie niecierpli- wości, pogłębianie i studium teologii, ćwiczenie się w cnotach, a także przyno- szące dobre rady utwierdzenie karności wśród kapłanów i duchowieństwa”122. Epistola Pastoralis bp. Szaniawskiego stanowiła przypomnienie znanych już od kard. B. Maciejowskiego, a zwłaszcza od Reformationes generales bp. M. Szyszkowskiego, wymagań stawianych w diecezji krakowskiej kongregacjom dekanalnym. Zarazem jednak wprowadzała nowość w postaci tabelarycznego zestawienia uczestników kongregacji, które dziekan winien był przesyłać biskupowi.

Tabela 4 Projekt tabeli uczestników kongregacji dekanalnej według Epistola Pastoralis F.K. Sza- niawskiego (1720) Decanus N. sub Officialatu N. Nomen, cognomen et a quo Cui ecclesiae deservit et Sensus de vita, moribus et tempore sacerdos a quo tempore capacitate V.G. Titius Bertanski, aetatis Parochus ecclesiae N, Probae vitae, exemplaris, N. Ordinatus a Reverendis- ab annis N. doctus etc. vel malus, scan- simo N. Episcopo N. anno dalosus etc. et die N.

Źródło: Epistola Pastoralis Celsissimi, Illustrissimi et Reverendissimi Domini D. Constantini Feliciani Szaniawski episcopi Cracoviensis […], Cracoviae 1720, s. 3.

Projekt tabeli zawierał nie tylko prostą listę obecności uczestników kongregacji dekanalnej, ale także podstawowe informacje biograficzne (wiek kapłana, data święceń kapłańskich, biskup udzielający święceń, liczba lat pracy w danej parafii) oraz charakterystykę poziomu ich życia moralnego (pobożny, przy- kładny, uczony lub zły, skandaliczny). Z zapisów zawartych w pszczyńskich Acta et Decreta wnosić jednak można, że dane o duchowieństwie dekanatu

121 Synodus dioecesana ab Illustrissimo et Reverendissimo Domino D. Casimiro a Łubna Łubieński Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopo Cracoviensi, duce Severiae, celebrata Cracoviae in Ecclesia Archipresbyterali, anno Domini die 6 Octobris et aliis duobus sequentibus diebus, Cracoviae 1711, s. 18. 122 Epistola Pastoralis Celsissimi, Illustrissimi et Reverendissimi Domini D. Constantini Feliciani Sza- niawski episcopi Cracoviensis […], Cracoviae 1720, s. 4.

47 pszczyńskiego nigdy nie zostały zebrane i przesłane do Krakowa w postaci tabeli proponowanej przez bp. F.K. Szaniawskiego. Do pewnego stopnia brak ten wypełniły oczywiście informacje zawarte w protokołach wizytacji parafii dekanatu pszczyńskiego przeprowadzonej w 1720 r. przez archiprezbitera krakowskiego ks. Dominika Lochmanna. Epistola pastoralis kard. Jana A. Lipskiego ogłoszony w 1737 r. przypomi- nał z kolei o obowiązku uczestniczenia w kongregacjach dekanalnych przez służbę kościelną, jednak redukował liczbę wymaganych kongregacji do jednej w skali roku kalendarzowego123. Specjalny, choć niewielki (trzy strony) list pasterski – Processus ad decanos foraneos – adresowany wyłącznie do dziekanów diecezji krakowskiej opracował natomiast bp Andrzej S.K. Załuski w 1749 r. W odróżnienia od kard. Jana A. Lipskiego ponownie zalecił organizowanie kongregacji dekanalnych dwukrotnie w ciągu roku. Zwrócił ponadto uwagę na staranne prowadzenie oraz przechowywanie ksiąg metrykalnych w parafiach, jak i kontrolę tychże ksiąg przez samych dziekanów. Podniesione zostały kwestie poziomu śpiewu kościelnego oraz przekazywania protokołów z odbytych kongregacji dekanalnych do okręgowych oficjalatów124. Wewnętrzny zatem porządek kongregacji dekanalnych ustalony w 1621 r. w Reformationes generales pozostał niezmienny, gdyż wszystkie następujące po nich enuncja- cje biskupów krakowskich potwierdzały jego obowiązywalność oraz dodawa- ły nowe wątki treściowe, nie zaś elementy strukturalne. Każda kongregacja dekanalna posiadała więc co najmniej osiem następujących po sobie stałych sekwencji: 1) modlitwy (w dniu poprzedzającym rozpoczęcie kongregacji) 2) msze św. poszczególnych księży 3) msza św. do Ducha Św. 3) egzorta dziekana 4) kontrola dokumentów 5) dochodzenie zewnętrzne (inquisitio externa, scrutinium externum) 6) dochodzenie wewnętrzne (inquistio interna, scrutinium internum) 7) dyskusja nad zagadnieniami teologiczno-pastoralnymi (casus conscientiae) 8) inne kwestie (np. sporne, obyczajowe, majątkowe, odczytywanie doku- mentów przysłanych do dziekana przez władze świeckie i kościelne itp.). Obowiązkiem dziekana na kilka tygodni przed planowaną kongregacją było rozesłanie do wszystkich plebanów dekanatu zawiadomienia (intimatio, litterae intimationis) o miejscu i dniu zebrania, jak również podanie w nim w kilku punktach podstawowych tematów przewidzianych do omówie- nia. W przypadku dekanatu pszczyńskiego na 51 kongregacji dekanalnych

123 J.A. Lipski, Epistola pastoralis ad clerum et populum dioecesi Cracoviensis, Cracoviae 1737, s. 46–54. 124 A.S. Załuski, Processus ad decanos foraneos, Cracoviae 1749, k. 2.

48 34 odbyły się w parafialnym kościele Wszystkich Świętych w Pszczynie, przy czym po pożarze świątyni 3 VIII 1748 r. przez kilka lat kongregacje odbywały się w filialnym kościele św. Jadwigi (1749, 1750, 1751) oraz św. Krzyża (1752). W Lędzinach w kościele św. Anny odbyło się 10 kongregacji, w Bojszowach w kościele Narodzenia św. Jana Chrzciciela – 5, w Mikoło- wie w kościele św. Wojciecha – 1. Jakkolwiek zatem stolicą dekanatu była Pszczyna, wybór miejsca kongregacji zależał przede wszystkim od parafii, w której jako pleban pracował i rezydował dziekan125. Z braku źródeł – pro- tokół się nie zachował – jako niemożliwą do rozstrzygnięcia pozostawiamy kwestię przebiegu kongregacji dekanalnej w 1697 r., która według zapisu ks. Wojciecha Gawińskiego miała się odbyć w Bieruniu w czasie pozbawienia go przez kurię w Krakowie na okres roku godności dziekańskiej na skutek konfliktów z urzędnikami zamku pszczyńskiego (machinationes officialium Plesnensium)126. Reformationes generales bp. M. Szyszkowskiego wskazywały na wtorek (feria tertia) jako dzień stosowny dla odprawienia kongregacji dekanalnej. Analiza pszczyńskiego protokolarza pozwoliła jednak na stwierdzenie, że preferowa- nym przez dziekanów pszczyńskich dniem była środa (31,3%), nieco mniejszym zainteresowaniem cieszyły się poniedziałek (19,6%), wtorek (21,5%), czwartek (15,6%) i sobota (7,8%), natomiast tylko w jednym roku (1713) zdecydowano o wyborze niedzieli na obrady duchowieństwa dekanalnego (1,9%). Jeśli jednak uwzględnimy fakt rozpoczynania kongregacji dekanalnej od modlitw w dniu poprzedzającym właściwe obrady (pridie, die immediato, die praecedenti), wówczas rzeczywiście wtorek okaże się dniem najczęściej wyznacza- nym przez dziekanów pszczyńskich na rozpoczęcie obrad (41,1%)127. Duchowni przybywali na miejsce w przeddzień rozpoczęcia kongregacji i już wieczorem o godzinie 23 wyruszali w komżach i stułach w procesji z plebanii do kościoła, by tam po chwili cichej modlitwy przed Najświętszym Sakramentem wyrecytować litanię do Wszystkich Świętych. Decyzję o za- kwaterowaniu duchownych również podejmował dziekan: księża nie noco- wali jednak ani na jego plebanii, ani też w dowolnie wybranych przez siebie domach. Zachodziła bowiem uzasadniona obawa o propinację, której czasem nie udawało się uniknąć. Wyznaczanie przez dziekana kwatery czasem

125 Reguła ta jednak nie zawsze była stosowana. W 1726 r. kongregacja odbyła się w Mikołowie, choć dziekanem był pleban z Bojszów ks. Marcin Matuszewicz, same zaś Bojszowy wielokrotnie w innych latach gościły księży kondekanalnych na zebraniach. 126 AeD, f. 16v. 127 M. Szyszkowski, Reformationes generales, dz. cyt., s. 9; AeD, f. 1r, 3r, 8r, 10v, 12v, 15r, 16v, 18r, 20r, 22r, 23r, 23v, 24v, 25r, 27r, 28r, 29v, 31r, 33r, 37r, 40v, 43v, 44v, 46v, 48v, 51r, 52v, 53v, 55r, 57v, 60r, 61v, 63r, 64v, 67r, 69r, 70r, 71r, 72r, 73v, 76r, 79v, 84r, 86r, 88v, 92r, 94v, 96r. W przypadku jednej kongregacji dekanalnej (1707) nie została podana dzienna data posiedzenia, toteż dokładne okre- ślenie dnia tygodnia nie było możliwe (1,9%).

49 także nie zapobiegało nadużyciom. W 1721 r. pleban z Chełmu ks. Stani- sław Mąkocki ukarany został przez dziekana za pijaństwo, którego dopuścił się w trakcie kongregacji w 1720 r. in assignato sibi hospitio per noctem et diem sequentem128. Do zadań dziekana należało również wskazanie spośród zebranych głównego celebransa mszy św. w dniu następnym, jak i duchownego, który wygłaszał na niej kazanie. Z kolei na drzwiach zakrystii dziekan wywieszał intencje, w których wyznaczeni przez niego księża mieli odprawić swoje msze święte. Treść intencji mszalnych wskazuje na ich dziejowy kontekst, zarówno ogólnoeuropejski, jak i dotyczący historii Kościoła lokalnego oraz powszechnego. W 1722 r. msze św. odprawiane były zatem w intencji wywyższenia Świętego Kościoła Rzymskiego (pro exaltatione Sanctae Roma- nae Ecclesiae), o szczęśliwe i długie życie ordynariusza (pro felici ac longa vita Celsissimi Principis Illustrissimi ac Reverendissimi Ordinarii), o zgodę wśród książąt chrześcijańskich (pro concordia principum christianorum), o wykorzenienie heretyków (pro extirpatione haereticorum), o zgodę wśród konfratrów należących do dekanatu pszczyńskiego (pro concordia admodum reverendorum confratrum in decanatu Plesnensi degentium)129. W 1730 r. z kolei modlono się za zmarłego w lutym tego roku papieża Benedykta XIII (pro pie defuncto Pontifice Benedicto XIII)130. Nasycenie intencji mszalnych wątkami pochodzącymi z bieżących wydarzeń politycznych zwiększyło się w dobie wojen śląskich. W 1749 r. kondekanalni modlili się ponownie o wyniesienie Kościoła katolickiego, o wykorzenienie błędów i grzeszników oraz o zgodę wśród książąt chrześcijańskich (pro exaltatione Sanctae Matris Ecclesiae, pro errorum et peccatorum extirpatione)131. W 1752 r. dołączono do powyższych próśb intencję o nawrócenie grzeszników (pro peccatorum remissione), o spokój duszy zmarłego 9 XI 1751 r. biskupa sufragana krakowskiego Michała Kunickiego (pro olim Illustrissimo et Reverendissimo Mi- chaele Kunicki Suffraganeo et Officiali Cracoviensi)132. W 1754 oraz 1755 r. pojawiły się kolejne wzmożone prośby o pokój i zgodę wśród rządzących chrześcijanami (pro pace et concordia christianorum principum), o nawróce- nie niewierzących i grzeszników (pro conversione infidelium et peccatorum) oraz ponownie o pokój (pro pacis)133. W dniu kolejnym na godzinę przed wschodem słońca duchowni zebrani w kościele odmawiali pacierze kapłańskie za zmarłych oraz uczestniczyli w mszy żałobnej. W tym czasie pozostali księża przy ołtarzach bocznych

128 AeD, f. 34v. 129 AeD, f. 37r, 37v. 130 AeD, f. 59v. 131 AeD, f. 76v. 132 AeD, f. 86v. 133 AeD, f. 92v.

50 celebrowali msze w intencjach wyznaczonych im przez dziekana. Później następowała uroczysta wotywa o Duchu Świętym, posiadająca często bogatą oprawę muzyczną. Protokoły pszczyńskie pięciokrotnie wspominały o udziale w mszy wotywnej chóru oraz instrumentów muzycznych. W kościele Wszyst- kich Świętych w Pszczynie pojawiły się zatem m.in. bębny i trąbki. W 1723 r. odprawiona została missa cantata cum tubis et tympanis aliisque instrumentis musicalis, a w 1753 r. tubarum clangore towarzyszyły – co warto podkreślić – śpiewy polskich pieśni religijnych: in choro musicaliter […] litaniae cantilenae Polonicae134. W kolejnych latach muzyczny wątek zdawał się jeszcze bardziej rozwijać. Pojawił się bowiem wielogłosowy śpiew figuralny, natomiast w 1754 r. chór wykonał figurali canto symphoniaco, któremu towarzyszyło bicie bębnów oraz dźwięk trąb – tympana pulsabantur et tuba inflabantur – w 1756 r. zaś figurali cantu cum vario schimphoniaco [!] ornamento135. W czasie uroczystej mszy wotywnej kazanie wygłaszał wskazany przez dziekana ksiądz, przy czym dziekani pszczyńscy często do tej funkcji wybierali najmłodszych stażem plebanów136. Zebrani duchowni – przede wszystkim wikariusze – spowiadali licznie zgromadzonych na uroczystej mszy miesz- kańców dekanatu, którym ogłaszano za udział w tych nabożeństwach 20 dni odpustu137. Po mszy wszyscy świeccy – także służba kościelna – opuszczali świątynię, której drzwi były zamykane, natomiast Najświętszy Sakrament wy- noszony był na czas obrad synodalnych do zakrystii (post missam cantatam exportato de ciborio ad locum sacristiae Venerabilissimo)138. Od modlitwy dziekana Actiones nostras quaesumus Domine139 rozpoczynała się ściśle wewnętrzna część kongregacji dekanalnej. Duchowni – skrupulatnie przestrzegając precedencji – zajmowali określone miejsca w kościele: przy ołtarzu, na którym umieszczano krzyż zasiadali na krzesłach najstarsi wiekiem kapłani oraz urzędnicy dekanalni, natomiast bezpośrednio na stopniach ołtarza oraz pod ścianami świątyni sadowili się pozostali księża140. Formalną czynnością prowadzącego obrady dziekana była kontrola obecności duchownych, zwłaszcza zaś odnotowanie w protokole nieobecności usprawiedliwionych oraz pozbawionych uzasadnionego wyjaśnienia. Wszyscy bowiem kondekanalni (plebani, wikariusze, prebendarze) mieli obowiązek uczestniczenia w kongregacjach, a nieusprawiedliwiona trzykrotna nieobecność w konse-

134 AeD, f. 42v, 88v. 135 AeD, f. 96r. 136 W 1725 r. kazanie wygłosił Junior de confratribus admodum reverendus Franciscus Danecki oraz na kolejnej w tym roku – jesiennej – kongregacji Fridericus Cebulka novus et recens parochus Boiszoviensis. Zob. AeD, f. 46v, 48v. 137 M. Szyszkowski, Reformationes generales, dz. cyt., s. 10. 138 Tamże, s. 10; AeD, f. 10r, 13r, 15r, 31r, 42v, 57v, 59v, 61v. 139 Modlitwa gregoriańska. 140 AeD, f. 10r, 15v, 31r, 46v, 51r, 57v, 59v, 65r, 67v, 71r, 74r, 76v, 80r, 84v, 87r, 89v, 93r, 94v.

51 kwencji pociągała za sobą zarówno karę pieniężną, jak i powiadomienie kurii biskupiej w Krakowie o absencji duchownego.

Tabela 5 Frekwencja w kongregacjach dekanalnych pszczyńskich w latach 1691–1756 Rok Pleban Prebendarz Wikariusz Uczestnicy ogółem 1691 14 0 0 14 1692 11 0 1 12 1693 8 0 2 10 1694 12 0 0 12 1695 6 0 0 6 1696 9 0 0 9 1698 12 1 0 13 1699 9 0 0 9 1700 9 0 0 9 1701 5 0 0 5 1703 10 0 0 10 1704 11 0 2 13 1705 4 0 0 4 1706 11 0 0 11 1707 11 0 1 12 1708 9 0 0 9 1710 10 0 0 10 1711 10 0 0 10 1712I brak danych brak danych brak danych brak danych 1713 3 0 0 3 1720 8 0 0 8 1721 14 0 3 17 1722 11 1 1 13 1723 13 0 1 14 1723 11 1 1 13 1724 13 0 1 14 1725 14 2 1 17 1725 13 2 0 15 1726 14 0 1 15 1726 11 2 0 13

52 Rok Pleban Prebendarz Wikariusz Uczestnicy ogółem 1727 11 2 1 14 1728 13 2 0 15 1729 13 2 1 16 1730 10 1 1 12 1731 11 2 3 16 1732 13 1 1 15 1734 12 1 3 16 1735 12 1 3 16 1737 9 0 1 10 1738 11 1 2 14 1739 12 1 1 14 1743 10 1 2 13 1748 12 1 2 15 1749 8 1 1 10 1750 10 1 1 12 1751 13 0 0 13 1752 16 0 0 16 1754 12 0 1 13 1755 7 0 1 8 1756 9 0 2 11 I W 1712 r. kongregacja dekanalna odbyła się, jednak nie sporządzono z niej protokołu, a ten, który znajduje się w Acta et Decreta, jest zapisem dziekana dotyczącym wyłącznie ustaleń w kwestiach podatkowych.

Źródło: AeD, f. 1r–97r.

Powodem usprawiedliwionych nieobecności w obradach były zwykle choroby księży lub ich podeszły wiek (1692, 1696, 1703, 1749, 1751). Bywały także wy- jątkowe przyczyny nieobecności na kongregacjach dekanalnych: roboty budow- lane w kościele (1692, 1705), uczestnictwo w rekolekcjach kapłańskich (1721), śmierć ojca (1755) bądź też zbieżność terminu kongregacji z świętem patro- nalnym kościoła (1722). Wakat po śmierci dotychczasowego plebana parafii traktowany był również jako nieobecność usprawiedliwiona (1735). Dziekani wymagali od podległych sobie księży dostarczania usprawiedliwień na piśmie (litteras missivas), wyjątkowo tylko dziekan zadowalał się ustnym wyjaśnieniem złożonym przez organistę lub nauczyciela (1730). Nie tolerowano natomiast nieobecności z powodów błahych lub nieprawdziwych (ob inanem et futilem rationem – 1725, ob fictas et futiles rationes – 1731) oraz mało poważnych, za jaki

53 uznawano odległość parafii od miejsca obrad (nullam iustam causam – 1710). Nieobecność karana była przez dziekana w dwojaki sposób: poprzez karę pie- niężną (1710 – 2 marki polskie na rzecz szpitala w Pszczynie, 1725 – 1 marka na świece do kościoła w Pszczynie) oraz w przypadku trzykrotnej nieobecności – poprzez zawiadomienie władzy biskupiej w Krakowie (1733). Frekwencja na kongregacjach dekanalnych – i to bynajmniej nie z powodu nieobecności usprawiedliwionych i nieusprawiedliwionych – nie odzwiercie- dlała jednak rzeczywistego stanu zatrudnienia w duszpasterstwie parafialnym dekanatu pszczyńskiego. Porównanie składu personalnego duchownych uczestniczących w kongregacjach dekanalnych pszczyńskich w okresie od 1691 do 1756 z wpisami w księgach metrykalnych dekanatu pszczyńskiego z tego samego okresu pozwala na zbudowanie dwóch nieco odmiennych ob- razów statystycznych141. Kwerenda przeprowadzona w zakresie zachowanych ksiąg metrykalnych wszystkich parafii badanego dekanatu pozwoliła na ustalenie liczby 108 księży zatrudnionych w nim w latach 1691–1756 jako plebani, wikariusze, komendarze oraz prebendarze (parochi, vicarii aplicati, vicarii provisi, commendarii, praebendarii). Jednak na kartach Acta et Decreta z imienia, nazwiska oraz pełnionej funkcji wymienionych zostało łącznie 70 duchownych. Powstaje zatem pytanie, czy grupa 38 kapłanów czynnych zawodowo w dekanacie pszczyńskim w badanym okresie nie uczestniczyła w ogóle w kongregacjach dekanalnych i nie była w żaden sposób pociągana do odpowiedzialności za swoją w nich absencję, czy też formalny wymóg udziału wszystkich księży w zebraniach duchowieństwa dekanalnego w praktyce ograniczany był jednak niemal wyłącznie do plebanów? Za takim tłumaczeniem zdaje się przemawiać fakt, że spośród wszystkich księży nie wymienionych w Acta et Decreta tylko jeden był plebanem142, jeden prebendarzem143, wszyscy zaś pozostali zatrudnieni byli jako wikarzy144. Ze względów praktycznych zrozumiały wydaje się rotacyj-

141 Na podstawie wizytacji ks. D. Lochmana przeprowadzonej w dekanacie pszczyńskim w 1720 r. można ustalić, że we wszystkich 15 parafiach zatrudnionych było wówczas łącznie 19 duchownych: 14 plebanów – pleban w Miedźnej był wówczas także plebanem w Mikołowie – 3 wikariuszy oraz 2 prebendarzy. Tymczasem w kongregacji dekanalnej odprawionej w tym roku uczest- niczyło zaledwie 8 plebanów. Zob. F. Maroń, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 285–314. 142 Ks. Józef Karol Leopold Murzynkowicz urodzony w Pszczynie w 1720 r., w latach 1746–1748 komendarz, potem pleban parafii w Wiśle Niemieckiej. Zmarł w Wiśle 29 XII 1748 r. AAKat, KM, sygn. 50/15, k. 74–77, 204. 143 Ks. Walenty Piszczeński, w 1716 r. był prebendarzem w Mikołowie. W 1697 r. kleryk Walenty Piszczeński pojawił się w Pszczynie jako udzielający chrztu, z kolei w Łące w 1701 r. udzielał chrztu jako wikariusz z parafii w Osieku (dekanat oświęcimski). W 1721 r. zanotowany został jako wikariusz w parafii w Mysłowicach, a w 1727 r. jako komendarz tamże. AAKat, KM, sygn. 50/102, k. 160; sygn. 50/401, k. 32; Protokolarz albo „Czerwona księga” Mysłowic, wyd. A. Kowal- ska, A. Piwowarczyk, red. A. Barciak, Mysłowice 2002, s. 438. 144 Byli to następujący księża: Wojciech Białkiewicz, Andrzej Choliński, Jan Fabricius, Franciszek Jędrkowicz, Jan Kubeszowski, Franciszek Lubecki, Jan Muszyński, Mikołaj Nowacki, Sebastian

54 ny udział w kongregacjach dekanalnych niższego duchowieństwa parafialnego: kongregacja trwała zwykle dwa, czasem nawet trzy dni – jeśli uwzględnimy podróż na miejsce obrad i drogę powrotną – zatem parafia nie mogła pozostać przez tak długi czas bez opieki duszpasterskiej. Na kartach Acta et Decreta po- jawiały się więc – choć dużo rzadziej – nazwiska wikariuszy z terenu dekanatu pszczyńskiego145. Jeśli jednak uwzględnimy fakt przerw w zwoływaniu kongregacji dekanalnych (1697, 1702, 1714–1719, 1736, 1740–1742, 1744–1747, 1751) i porównamy go z okresem zatrudnienia poszczególnych wikariuszy w parafiach dekanatu pszczyńskiego, wówczas okaże się, że poza pięcioma du- chownymi146 pracującymi w czasie niezwoływania kongregacji pozostali mogli w nich uczestniczyć co najmniej jeden raz, jednakże nic nie wskazuje, by tak w istocie było. Należy zatem przyjąć, że w dekanacie pszczyńskim stosunkowo niewielka grupa duchownych najniższego szczebla nie uczestniczyła w tej ścieżce kształcenia oraz formacji duchowej, jaką w zamierzeniu władz biskupich były właśnie kongregacje dekanalne147. Jak liczne zatem grono duchownych spotykało się w czasie trwania kongregacji dekanalnych pszczyńskich? W badanym okresie w duszpasterstwie parafialnym dekanatu pszczyńskiego zatrudnionych było 15 (czasem 14) plebanów, 2 prebendarzy oraz co najmniej 5 wikariuszy. Nigdy jednak – jak wynika z analizy protokołów kongregacji dekanalnych – tak duża (22 osoby) grupa duchownych nie obradowała w ramach pszczyńskich kongregacji dekanalnych. Największa absencja miała miejsce w latach 1713 (3 obecnych), 1705 (4 obecnych), w 1701 (5 obecnych) oraz w 1695 r. (6 obecnych). Z kolei najbardziej liczne kongregacje dekanalne odbyły się w następujących latach: 1691 (14 obecnych), 1721 (17 obecnych), 1729, 1731, 1735, 1752 (16 obecnych) oraz 1748 (15 obecnych). Wzmożone zainteresowanie obradami dekanalnymi wiązało się przede wszystkim z ob- jęciem urzędu dziekana przez nowego duchownego (1691, 1720, 1748) oraz

Pajęcki, Jan Paszek, Jan Petricius, Paweł Pilarski, Wojciech Pintor, Paweł Psociński, Jan Smieszko- wicz, Adam Spodynkowski, Henryk Szalastowicz, Stanisław Szepeciński, Jan Szromek, Jan Woł- kowicz. 145 Byli to następujący wikarzy: Walenty Szalowicz (1693), Piotr Piszczek (1704), Jan Sobczykiewicz (1704), Szymon Nowak (1721), Jan Ścierski (1721), Stanisław Sowiński (1727), Michał Żurkowicz (1726), Paweł Hus (1731), Godfryd Eichberger (1731), Jerzy Nalepka (1734, 1735), Jan Niedbała (1743), Jan Latosiński (1748), Franciszek Murzynkowicz, Bartłomiej Pietrzycki (1754). 146 Jan Kubeszowski, Jan Paszek, Walenty Piszczeński, Jan Szromek, Jan Wołkowicz. 147 Sądzimy, że pogląd ten można utrzymać nawet przy założeniu, że protokoły mogły nie poda- wać nazwisk oraz imion wszystkich uczestniczących w kongregacji dekanalnej księży. Pozostaje jednak faktem rozliczanie z obecności na kongregacji wyłącznie plebanów, nigdy zaś wikariuszy. Uzyskany obraz nie przystaje do opinii P. Góreckiego dotyczącej udziału w kongregacjach dekanalnych księży archiprezbiteratu toszeckiego (pyskowickiego) w diecezji wrocławskiej: „[…] wszyscy kapłani bez wyjątku uczestniczyli w konwentach”. Zob. P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki w latach 1618–1740. Kościelne dzieje Toszka, Pyskowic i okolic w czasach reformy Kościoła katolickiego na Śląsku, Gliwice 2009, s. 185.

55 dyskutowaniem problemów żywo zajmujących większość kondekanalnych (np. podatki cesarskie – 1705). Spadek frekwencji mógł natomiast w pewnym stopniu wynikać z podeszłego wieku dziekana, ale także z braku akceptacji dla jego działań ze strony duchowieństwa dekanalnego. Sądzimy, że niska frekwencja w latach 1695, 1701 oraz 1705 mogła się wiązać z postępowaniem dziekana W. Gawińskiego wobec urzędników pana pszczyńskiego oraz ostrą na nie re- akcją nie tylko Promnitzów, ale także biskupów krakowskich. Analiza danych liczbowych przedstawionych w tabeli wskazuje na jeszcze jedną interesującą tendencję. O ile w okresie 1691–1720 udział wikariuszy w kongregacjach dekanalnych był sporadyczny, o tyle od 1721 r. zauważyć można stały wzrost uczestnictwa tak wikariuszy, jak i prebendarzy. Protokoły sprzed 1723 r. konsekwentnie używały wyłącznie określenia reverendi parochi decanatus Plesnensis (1691, 1692, 1693) oraz synonimicznego reverendi domini decanatus curati (1703). W 1723 r. po raz pierwszy użyto w protokole rozszerzonej formuły, a mianowicie admodum reverendi domini parochi decanatus, praebendarii, commendarii et vicarii. Język protokołów – jak wspomniano wcześniej – odzwierciedlał zatem przemiany zachodzące wewnątrz hermetycznej grupy społecznej, jaką tworzyli duchowni dekanatu. Rozważając zasięg oddziaływania formacyjnego kongregacji dekanalnych, a zarazem ich funkcję kontrolną oraz samorządową, należy zatem mieć na uwadze zmieniającą się wielkość grupy aktywnie uczestniczącej w tego rodzaju zebraniach. Po kontroli obecności dziekan wygłaszał zwięzłą naukę (sermo, exhortatio, adhortatio, allocutio, salutatio), wzywając do zachowania i postępowania god- nego kapłana: de dignitate sacerdotali (1694)148, de periculis salutis ex dignitate status cuique pastoris imminentibus (1695)149, brevis ad fratres admonitio (1720)150, perfectio et sanctitas requiratur in sacerdotibus quam graviter crimina sacerdotum laedant Divinam Maiestatem, quam severe puniat Deus culpas a sacerdotibus admissas (1722)151. W praktyce kongregacji pszczyńskich bezpo- średnio po swoim wystąpieniu – a zatem w nieco innej kolejności aniżeli wska- zywały to Reformationes generales – dziekan sprawdzał fakt posiadania przez kondekanalnych wymaganych dokumentów, a mianowicie: litteras ferma- tas152, institutiones153, approbationes ad excipiendas confessiones154, breviaria155,

148 AeD, f. 10v. 149 AeD, f. 13r. 150 AeD, f. 31r. 151 AeD, f. 37v. 152 Litteras fermatas – powinno być litteras formatas – dokument biskupi stwierdzający udzielenie kapłanowi święceń kapłańskich. 153 Institutiones – od institutio canonica – zgodne z prawem kanonicznym przydzielenie urzędu. 154 Approbationes ad excipiendas confessiones – świadectwa uprawniające do słuchania spowiedzi. 155 Breviaria – od breviarium – brewiarz.

56 rubricellas156, decreta seu reformationes visitatorum157, indulta celebrandi in ecclesis non consecratis158, litteras, qui ex aliena sunt dioecesi, dimissoriales159, approbationes vicariis160 (1691)161. Katalog tych dokumentów pozostawał w zasadzie niezmienny w czasie wszystkich omawianych pszczyńskich kongregacji dekanalnych. W tekście źródła pojawiły się ponadto litteras patentes162 odnoszące się wszakże wyłącznie do osoby dziekana (1691, 1720)163. Dopiero po tej czynności kontrolnej następowało tzw. inquisitio externa odnoszące się do kwestii wyglą- du zewnętrznego duchownych pszczyńskich (ubiór, broda, tonsura). Na przełomie XVII i XVIII w. w protokołach zauważyć można interesujący wątek napięcia pomiędzy zwyczajami krakowskimi a wrocławskimi w ubiorze i uczesaniu duchownych śląskich. W 1692 r. dziekan W. Gawiński zarzucił plebanom z Suszca, Miedźnej oraz Ćwiklic, że nie noszą właściwie przycię- tej tonsury (tonsuram decentem non portare), ich brody zaś wydawały mu się zbyt długie (barbam prolixam habere)164. Ponadto upomnieni zostali plebani z Brzeźc, Suszca oraz Woszczyc, ażeby nie nosili kolorowych czapek (biretów) dziobato zakończonych (pileos rostratos colorisque) oraz krótkiej sukni (curtam vestem), gdyż także w tej sferze reprezentować mają non Vratislaviensis, utpote alienae, verum Cracoviensis suae Dioecesis moribus et consuetudini- bus165. Wydaje się, że ani upomnienia dziekana W. Gawińskiego, ani też zapo- wiedziane przez niego kary finansowe nie odniosły oczekiwanego rezultatu. W 1694 i 1695 r. dziekan ponownie wzywał duchownych – już bez wskazy- wania konkretnych parafii – by nakrycia ich głów odpowiadały zwyczajom diecezjalnym (czyli krakowskim), nie zaś niemieckim (pileos more dioecesano et non rostratos more Germanico)166. W 1696 r. jako obyczaj niemiecki dziekan piętnował zbyt długie włosy (capillos oblongos more Germanico)167, a w 1701 r. pleban z Woszczyc ks. Mikołaj Wróblowski – należący zresztą do czołówki wielokrotnie upominanych – tłumaczył się w trakcie scrutinium externum, że

156 Rubricellas – od rubrica – przepisy prawno-liturgiczne normujące obrzędy i ceremonie kościelne (tzw. rubrycele). 157 Decreta seu reformationes visitatorum – dekrety naprawcze wizytatorów biskupich. 158 Indulta celebrandi in ecclesis non consecrates – powinno być indulta celebrandi in ecclesiis non consecratis – pozwolenia na odprawianie Mszy św. w kościołach niekonsekrowanych po okresie ich protestantyzacji. 159 Litteras dimissoriales – powinno być litteras dimmissorias – świadectwa zwolnienia kapłana z diecezji. 160 Approbationes vicariis – świadectwa wikariuszy uprawniające ich do sprawowania obowiązków na parafiach. 161 AeD, f. 1r; M. Szyszkowski, Reformationes generales, dz. cyt., s 12. 162 Litteras patentes – potwierdzenie udzielonych pełnomocnictw kościelnych. 163 AeD, f. 1r, 31r. 164 AeD, f. 5r. 165 AeD, f. 5v. 166 AeD, f. 10r, 13r. 167 AeD, f. 15v.

57 brak należytej tonsury wynika wyłącznie z nieosiągalności „chirurga” nie tylko w Woszczycach, ale też w Pszczynie (se domi non habere hyrurgum, Plesnam vero veniens de competenti tonsura curavit, sed hic Plesnae domi hyrurgum non deprehendit)168. Tłumaczenie to wydaje się jednak mijać z prawdą, gdyż już od połowy XVII w. pszczyńscy cyrulicy byli odrębną grupą zawodową posiada- jącą własny cech, który od 1660 r. cieszył się posiadaniem osobnego przywile- ju169. Być może zatem nie chodziło w przypadku tego kapłana o brak dbałości o wygląd zewnętrzny, lecz silne przywiązane do krytykowanych przez dziekana mores Germanicis. Po 1705 r. owe sporne kwestie nie były już podejmowane przez kongregacje dekanalne. Nie musi to jednak naszym zdaniem oznaczać posłuszeństwa kondekanalnych wobec wymagań dziekana. Ubiór i wygląd zewnętrzny – cechy wydawać by się mogło co najmniej drugorzędne – stanowiły już u schył- ku XVII stulecia element wskazujący na wpływy wrocławskie (niemieckie) lub krakowskie (polskie), a zatem czynnik identyfikacji z nurtem jednej bądź drugiej tradycji. Identyfikacja nie musiała być wynikiem świadomego wyboru jednostki. Mogła ona być także niereflektowaną wprost konsekwencją pochodzenia geograficznego oraz otrzymanego wykształcenia. Wydaje się, że linia podziału w gronie duchowieństwa pszczyńskiego dostrzeżona przez dziekana W. Gawińskiego posiadać musiała swoje o wiele głębsze inklinacje, z którymi zmagać będą się kolejni dziekani pszczyńscy. Jak ujął to ks. J. Kitowicz w swoim Opisie obyczajów: „Mówią pospolicie, że suknia nie ma nic do obyczajów. Oj ma, i bardzo wiele! Skoro duchowni zaczęli nosić niemiecką suknią, zaczęli powoli dyspensować się od pacierzy, od postów i od służby ołtarza”170. Wybór zatem między „modą kapłańską” niemiecką (wrocławską) lub krakowską (pol- ską), albo też – jak w przypadku ks. F. Szafrańskiego przed 1690 r. – francuską, nie pozostawał bez związku ze sposobem życia duchowieństwa pszczyńskiego. Stanowcze zaś dopominanie się dziekana W. Gawińskiego o strój i tonsurę we- dług moribus Cracoviensis jednoznacznie wskazuje na jego przynależność do tradycji polskiej. Tak zdecydowanej postawy nie będzie już można zauważyć u dziekana Marcina Matuszewicza (1721–1748), a kolejny dziekan ks. Fryde- ryk Cebulka (1748–1768) reprezentował będzie zarówno inne pokolenie, jak i zgoła inną opcję. W dalszej części kongregacji dekanalnej następowało scrutinium internum (inquisitio interna), które według Reformationes generales bp. M. Szyszkowskie- go składało się z drobiazgowego katalogu kilkudziesięciu pytań dotyczących

168 AeD, f. 22v. 169 L. Musioł, Pszczyna. Monografia historyczna, Katowice 1936, s. 190. 170 J. Kitowicz, dz. cyt. s. 106.

58 pracy duszpasterskiej oraz życia prywatnego księży171. W praktyce konferencji dekanalnych pszczyńskich takie badanie zostało przeprowadzone w trakcie 11 zebrań dekanalnych, jednak za każdym razem dziekan decydował o nieco innym doborze pytań. Być może wpływ na to miała potrzeba chwili, skala i rodzaj zauważonych nieprawidłowości bądź skargi wpływające do dziekana. Najobszerniejsze scrutinium internum przeprowadzone zostało w 1734 r. przez dziekana ks. Marcina Matuszewicza i obejmowało w sumie 24 następu- jące pytania: Primo: An aliquis sacerdotum tabernas frequentet, ibidem potet, saltet aut alias exorbitantias faciat? (Czy którykolwiek z księży nawiedza karczmy, tam pije, tańczy lub czyni inne nieobyczajne rzeczy?) 2do: An aliquis sacerdos decanatus sit usurarius vel simoniacus? (Czy który- kolwiek z księży dekanalnych jest lichwiarzem lub handluje godnościami duchownymi?) 3tio: An aliquis sit litigiosus aut percussor in ecclesia? (Czy któryś z księży jest kłótliwy albo awanturniczy w kościele?) 4rto: An aliquis parochus familiam lutheranam aut cocam servet? (Czy któ- rykolwiek z plebanów trzyma na służbie rodzinę protestancką lub kucharkę protestantkę?) 5to: An aliquis sacerdos decanatus maledicat, diabolos aliis imprecetur et alias indecentias faciat? (Czy którykolwiek z księży dekanalnych złorzeczy, przekli- na, wzywa diabła lub czyni inne nieprzyzwoitości?) 6to: An aliqui parochi in uno curru ad nundinas aut quocunque cum suis cocis et focariis pergant? (Czy któryś z plebanów jeździ ze swoją kucharką w jednym wozie [pojeździe] na jarmarki albo gdziekolwiek indziej?) 7mo: An aliqui scholares nimias ebrietates, vanas observantias, aliasque scandalosas exorbitantias patrent? (Czy któryś z nauczycieli dopuszcza się wielkich pijaństw, próżnych obyczajów lub innych skandalicznych występków?) 8vo: An aliqui scholiregae inter se odia habeant? (Czy pomiędzy jakimiś na- uczycielami panuje nienawiść?) 9no: An aliquis parochus bona ecclesiae aut fundos alienaverit? (Czy któryś z plebanów sprzedał dobra lub grunty kościelne?) 10mo: An aliqui parochi in iurisdictionem alterius parochiae involaverint? (Czy któryś z plebanów zajął siłą jurysdykcję innej parafii?) 11mo: An aliquis parochorum decanatus in gradu a iure prohibito copulaverit aut alteri copulare permiserit? (Czy którykolwiek z plebanów dekanatu udzielił ślubu prawem zakazanego lub innemu księdzu pozwolił udzielić?)

171 M. Szyszkowski, Reformationes generales, dz. cyt., s. 12-14.

59 12mo: An missalia aut decima parochianis, cum praeiudicio successorum condonentur, vel levissimo pretio commutentur? (Czy meszne lub dziesięcinę od parafian uszczuplił ze szkodą następców lub zamienił za zbyt niską cenę?) 13tio: An aliquis de quacunque parochia sine sacramentis culpa parochi mortuus sit? (Czy ktokolwiek z jakiejkolwiek parafii z winy plebana zmarł nieza- opatrzony?) 14to: An aliquis suspectas personas domi suae fovent, sicuti cocas, ancillas? (Czy którykolwiek [ksiądz] w swoim domu trzyma podejrzane osoby, na przy- kład kucharki, służące?) 15to: An aliquis parochus in fornicationibus vel concubinatu vivat? (Czy któ- ryś z plebanów żyje w nierządzie lub konkubinacie?) 16to: An aliquis parochus vel vicarius inebrietur et an frequenter? (Czy któryś z plebanów lub wikariuszy upija się i jak często?) 17mo: An aliquis parochorum diebus Dominicis vel festis absque legitima causa concionem omittat? (Czy którykolwiek z plebanów w niedziele lub święta opuszcza kazania bez ważnej przyczyny?) 18vo: An aliqui parochi denuntiationes ad sacramentum matrimonii omittant vel an praemittant omnes semper, et quidem diebus Dominicis et festivis non ferialibus? (Czy w jakiejkolwiek parafii opuszczane są zapowiedzi przedślubne lub ogłaszane są wszystkie zawsze oraz w które niedziele i święta?) 19no: An aliqua scandala in alicuius parochia fiant? (Czy są jakiekolwiek skandale w jakiejkolwiek parafii?) 20mo: An personae vagae ad sacristia missae vel sacramenta administranda admittantur? (Czy do ołtarza i sprawowania sakramentów dopuszczani są duchowni wagabundzi?) 21mo: An parochi diebus Dominicis cathehisticam doctrinam promoveant? (Czy plebani w niedziele katechizują?) 22do: An omnes parochi penes suas ecclesias resideant? (Czy wszyscy plebani rezydują w swoich parafiach?) 23tio: An in domibus ceremonias baptismatis administrent? (Czy księża udzie- lają chrztu w domach prywatnych?) 24to et ultimo: In summa an aliquid de quibuscunque sacerdotibus decanatus nostri mali sciatur vel audiatur, quod Deum proximum statumque clericalem dehonestare posset? (W ogólności, czy o którymkolwiek z księży naszego dekanatu wiadomo bądź słyszano, że czyni coś nieprzystojnego dla stanu kapłań- skiego?)172. Dla współczesnego historyka optymalne byłoby, gdyby odpowiedzi na te pytania udzielane były na każdej ze zwoływanych kongregacji dekanalnych.

172 AeD, f. 66v.

60 Powstałby w ten sposób cenny materiał porównawczy zwłaszcza w kontekście ścierania się ze sobą wzorców obyczajowych krakowskich oraz wrocławskich. Jak jednak wspomniano już wcześniej, nakreślone przez Reformationes generales ramy organizacyjne zebrań dekanalnych traktowane były do pewnego stopnia elastycznie. Duży wpływ na podejmowane zagadnienia (lub ich brak) miała naszym zdaniem osobowość samego dziekana.

II. DUCHOWIEŃSTWO

1. DZIEKANI PSZCZYŃSCY

Objęcie w 1691 urzędu dziekana pszczyńskiego przez ks. Wojciecha Gawińskie- go poprzedzone zostało bezprecedensowym w dziejach diecezji krakowskiej pro- cesem pozbawienia tegoż urzędu jego poprzednika ks. Franciszka Jana Szafrań- skiego1. Analiza akt procesowych oraz innych dokumentów pozwala na wnikliwą charakterystykę realiów sytuacji duszpasterskiej, ale także społeczno-obyczajowej w tym dekanacie w okresie bezpośrednio poprzedzającym czasy dziekana W. Ga- wińskiego. W biografii ks. F. Szafrańskiego jak w soczewce dostrzec można niemal wszystkie blaski i cienie życia moralnego duchowieństwa w epoce wczesnonowo- żytnej2. Gdyby skoncentrować uwagę tylko na imponującej tytulaturze ks. F. Sza- frańskiego, można byłoby dojść do przekonania, że mamy do czynienia z doskonale wykształconym oraz doświadczonym duchownym – a nie można wykluczyć, że istotnie tak było – świadomym specyfiki dekanatu o silnych wpływach i tradycji protestanckiej. Na karcie tytułowej założonej w 1686 r. księgi metrykalnej chrztów oraz ślubów parafii w Pszczynie widnieje następujący opis tytułów i godności ks. F. Szafrańskiego: In Nomine Domini Amen. Metrica seu liber baptizatorum in ecclesia Plesnensi noviter confectus. Item liber matrimoniorum seu copulatorum sub regimine perillustris et admodum reverendi domini domini Francisci Joannis Szafranski SS: Theologiae Doctoris, Protonotarii Apostolici, Canonici Camenecensis et Oppoliensis, Decani et Commissarii in Spritualibus Plesnensis, parochi Lendinensis3.

1 J. Kracik, badając orzecznictwo krakowskich sądów kościelnych, wskazywał na pozbawianie duchownych sprawowanych przez nich urzędów i stanowisk, jednak w każdym z udokumentowa- nych źródłowo przypadków najsurowszą karą było odebranie parafii oraz stanowiska plebana, nie zaś dziekana. Przypadek ks. F. Szafrańskiego nie był jednak znany temu badaczowi. Zob. J. Kracik, Duszpasterstwo parafialne w dekanacie Nowa Góra w pierwszej połowie XVIII wieku, „SKH”, Lublin 1977, T. 2, s. 265–267. 2 W Krakowie, Wrocławiu, Opawie i Ołomuńcu nie odnaleziono żadnych źródłowych przekazów dotyczących pochodzenia, edukacji oraz miejsca i daty święceń kapłańskich ks. F. Szafrańskie- go. Sądzimy, że wymieniany przez J. Szczepaniaka Franciszek Szafranski, syn Piotra, który przyjął święcenia kapłańskie w Krakowie 15 VI 1680 r., nie jest tożsamy z plebanem i dziekanem pszczyń- skim ks. F. Szafrańskim, gdyż ten już przed 1674 r. pełnił obowiązki plebana w Groszowicach w diecezji wrocławskiej. Zob. J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789) N-S, Kraków 2008, s. 1127. 3 AAKat, KM, sygn. 50/101, k. 2.

63 Nie tylko zatem doktor teologii, ale nadto protonotariusz apostolski, kanonik kamieniecki i opolski, komisarz w sprawach duchownych oraz dziekan pszczyń- ski. Należy do tych funkcji dodać jeszcze urząd plebana w Pszczynie, Lędzinach oraz Goczałkowicach, a przed 1674 r. plebana w Groszowicach koło Opola. Ka- nonikiem opolskim ks. F. Szafrański był w latach 1674–1691. Była to raczej honorowa – zatem nieprzynosząca wielkich dochodów – czwarta prebenda w lewym chórze, do której instalacja odbyła się 14 XII 1674 r. Z parafii w Gro- szowicach ks. F. Szafrański zrezygnował w 1676 r., natomiast według ustaleń R. Nieszwieca jeszcze w 1687 r. piastował urząd plebana w Popielowie na Opol- szczyźnie4. Sprawował więc ks. F. Szafrański obowiązki plebana w Pszczynie, Goczałkowicach, Groszowicach (do 20 VII 1676 r.), Popielowie (w 1687) oraz w Lędzinach (1675–1691)5. Przypuszczamy, że już w 1685 r. biskup krakowski Jan Małachowski pozbawił go na okres jednego roku godności dziekana. Na kartach ksiąg metrykalnych parafii w Łące ówczesny jej pleban ks. Wawrzy- niec Franciszek Orawski w okresie od lutego 1685 r. do stycznia 1686 r. pod- pisywał się bowiem jako Parochus Lancensis et decanus Plesnensis6. Taka kara była zapewne ostrzeżeniem dla ks. F. Szafrańskiego oraz sygnałem, że władza kościelna poważnie traktuje docierające do niej skargi pod adresem duchownego. W grudniu 1683 r. krakowski konsystorz wszczął dochodzenie de vita et moribus dziekana Szafrańskiego, trwające w ciągu całego 1685 r.7. Jednak już w 1688 r. parafianie z Goczałkowic skarżyli się w piśmie skierowanym do Bal- tazara Erdmanna Promnitza na dziekana F. Szafrańskiego, który głosił się żeśmy niegodny, aby stopom u nas był, iako tesz y Xiąndz Wicarzi teraznieyszy8. W 1690 r. rozpoczął się zatem w Krakowie przeciwko ks. F. Szafrańskie- mu kolejny proces kanoniczny. Działając zapobiegliwie, 13 V 1690 r. wystąpił on do kapituły opolskiej z prośbą o zezwolenie na ubieganie się także o inne beneficjum, przy czym jako powód podał bardzo małe dochody z prebendy kapitulnej (20 talarów), nie zaś rzeczywiste kłopoty zgoła innej natury9.

4 R. Nieszwiec, Kapituła kolegiacka w Opolu w okresie rządów Habsburgów 1532–1741, Opole 2006, s. 80, 117, 191. 5 Ślubu w Lędzinach 13 II 1677 r. udzielał tamtejszy wikariusz ks. Grzegorz Wawrzyniec Fabrowicz, który zapisał, że plebanem tejże parafii był wówczas ks. F. Szafrański, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/ 50, k. 103; APP, sygn. AKP IX 744, Oświadczenie z 17 X 1686 r. ks. F. Szafrańskiego w sprawie pieniędzy parafii św. Anny w Lędzinach wydanych przez niego u snycerza w Cieszynie w 1680 r. ob rationem roboty od dwu ołtarzy, [w:] Tamże, k. 24. 6 AAKat, KM, sygn. 50/401, k. 19–21. O pełnieniu przez ks. W. Orawskiego funkcji dziekana świad- czą ponadto pisma wysyłane przez niego w maju 1685 r., na których podpisywał się również jako Decanus Plesnensis, [w:] AAKat, ADP, sygn. 21/5, Akta dziekana pszczyńskiego (1564–1693), Pi- smo ks. W. Orawskiego do Rudolfa Sobka z Kornic, Łąka, 17 V 1685 r., nlb. 7 AKMK, sygn. AEp. 68, k. 357, 377, 420 421, 554. 8 APP, sygn. AKP IX 1216, Pismo gminy w Goczałkowicach do Baltazara Erdmanna Promnitza z 1688 r. (brak dziennej daty), k. 67. 9 R. Nieszwiec, dz. cyt., s. 122.

64 Tymczasem już od lutego 1690 r. toczyło się przeciwko ks. F. Szafrańskiemu prowadzone przez konsystorz krakowski dochodzenie kanoniczne, w trakcie którego postawiono mu poważne zarzuty10. Warto w tym miejscu przyjrzeć się im nieco dokładniej, ich reperkusje dostrzec będzie można bowiem także w trakcie inquisitiones internae przeprowadzanych w odniesieniu do innych duchownych w czasie pszczyńskich kongregacji dekanalnych. Najcięższe zarzuty dotyczyły kumulacji trzech beneficjów bez zezwolenia biskupa (Pszczyna, Lędziny, Goczałkowice) oraz wynikających z niej bezpośrednio zaniedbań natury duszpasterskiej (utrudnionego zwłaszcza dla mieszkańców Goczałkowic dostępu do sakramentów świętych). Drugą grupę zarzutów stanowiły kwestie obyczajowe, przede wszystkim zaś fakt konkubinatu oraz posiadania kilkorga dzieci. Pomiędzy tymi głównymi zarzutami rozciągała się gęsta sieć nadużyć natury finansowej, ale także liczne skargi parafian na sposób bycia dziekana F. Szafrańskiego11. W trakcie procesu przesłuchano 35 świadków, zarówno księży, jak i parafian. Trudność w dotarciu do prawdy w kwestiach moralnych stanowił – zwłaszcza w przypadku osób świeckich – lęk, i to nie tylko przed samym plebanem i dziekanem, gdyby wina nie została jednak stwierdzona, ale także obawa przed świeckim patronem. Paweł Piegza, 54-letni witryk kościoła pszczyńskiego, zeznawał: Nie wiem nic złego na temat J[ego]M[ości] X[iędza] Plebana, bo y pana się boie y księdza iako pasterza mego boie się12. Proces kanoniczny zakończył się pozbawieniem ks. F. Szafrańskiego urzędu dziekana, jak również plebana w Pszczynie i Goczałkowicach. Pozostał natomiast plebanem

10 APP, sygn. AKP IX 785, Processus causae iudiciariae inter Instigatorem Officii Consistorialis Gene- ralis Cracoviensis principalem actorem ex una, et Admodum Reverendum Franciscum Szafranski Canonicum Opoliensem, Decanum Foraneum Plesznensem [!], et eiusdem ecclesiae, ac Lendinen- sem et Goczałkovicensem parochum, occasione vitae, morum, scandalorum, excessum, negligentia- rum in Divinis Officiis, et administratione sacramentorum, aliarumque inconvenientiarum citatum partibus ex altera, primum in Iudicio Consistoriali Generali Cracoviensi in prima instantia agitatae et decisae, via appellationis ad Tribunal Illustrissimae Nuntiaturae Apostolicae per citatu interposi- tum, 1690, k. 1–175. Uwaga: dwie pierwsze karty akt procesowych nie znajdują się w tej jednostce, lecz zostały błędnie umieszczone w jednostce archiwalnej noszącej tytuł: Pszczyna: akta kościelne, (1680–1898) pod numerami kart 130 oraz 131. Zob. APP, sygn. AKP IX 687. 11 Oto kilka charakterystycznych zarzutów dotyczących zachowania ks. F. Szafrańskiego względem parafian: „[…] Iż sobie za wzgardę poczyta z mieszczaninem mowic, mówiąc mieszczaninowi zasię nie zemna discurowac […] Iż Zarębę rectorem scholae okrutnie kilka razy, na łokieć od ziemie ude- rzywszy, w gębę dawszy, z trzciną contra modestiam sacerdotalem gonił […] Iż X. Dziekan Krzysz- tofa Spilę, kordem w głowe na cmentarzu tak niemiłosiernie zranił, że vix na mieyscu nie został […] Iż X. Dziekan nienależyte swoiey osobie przeklęctwa mówił Panu Mrozikowi w te słowa, aby tego psa luterskiego tysiąc tysienset diabłów opanowało […] Iż z swoią kucharką tanquam maritus ad mensam sedet, manducat, y wzaięmnie za zdrowie swoie wypiiaią […] Iż po miescie Psczynskim nie iako xiądz, ale iako Francus, bo w niekaplanskim ubiorze iezdzi, chodzi […] Iż białeglowy cum quibus illicitas conversationes prowadzi, in Gallico habitu nader sumptuose stroi […] Iż nikomu z sług swoich nie płaci, ale millionami, tysiącami czartow karmi tak dalece, iż ci, którzy mu służyli, boday psi xiędzom służyli, mowią […], [w:] APP, sygn. AKP IX 785, k. 6–15. 12 Tamże, k. 91–92.

65 w Lędzinach, w których zmarł 11 V 1691 r.13. W testamencie sporządzonym na krótko przed swoją śmiercią (24 IV 1691) ks. F. Szafrański przeznaczył fun- dusz na utworzenie oraz utrzymanie prebendy różańcowej w kościele parafialnym w Pszczynie, zwanej odtąd Capella Szafransciana14. Od tego również momentu w parafii pszczyńskiej oprócz plebana i wikariusza zatrudniony był trzeci duchowny – prebendarz różańcowy.

Ks. Wojciech Ksawery Gawiński (ok. 1658–1715, dziekan w latach 1691–1715) Okoliczności towarzyszące w 1690 r. odejściu ks. F. Szafrańskiego z urzędu plebana oraz dziekana pszczyńskiego określiły rodzaj i poziom oczekiwań wobec jego następcy zarówno ze strony kurii krakowskiej, jak i duchowień- stwa dekanalnego oraz parafian. Uspokojenie nastrojów wśród wiernych, wy- gaszanie ognisk zapalnych oraz wprowadzanie w życie rozporządzeń biskupa krakowskiego stanowić musiały program działania nowego dziekana. Z uwagi na niewielką bazę źródłową odtworzenie biografii ks. W. Gawińskiego nie jest możliwe w stopniu, który pozwalałby np. na dokładne prześledzenie bez- pośrednich związków pomiędzy jego formacją intelektualną a działalnością duszpasterską w parafii i dekanacie pszczyńskim. Ks. Wojciech Ksawery Gawiński urodzić miał się w Bieruniu w 1658 r. jako syn kołodzieja15. Dane te wydają się o tyle trudne do potwierdzenia, że księgi

13 Morte et obitum admodum reverendi olim Francisci Joanni Szafranski Sanctae Theologiae doctoris sub die 11ma mensis Mai anno currenti demortui […], [w:] AKMK, sygn. AEp. 71, k. 275–276, Institutio ad ecclesiam parochialem Lendzinensem dla ks. dr. Stanisława Zygmuntowicza z 22 VI 1691 r.; Pismo ks. dr. Fabiana Sebastiana Rostabińskiego plebana w Osieku (dekanat oświęcim- ski) i zarazem dziekana oświęcimskiego do Baltazara Erdmanna Promnitza, pana pszczyńskiego w sprawie przyznania mu parafii w Lędzinach po śmierci ks. F. Szafrańskiego, [w:] APP, sygn. AKP IX 687, Pszczyna: akta kościelne (1680–1698), k. 148–150. Dodać należy, że ks. F. Rostabiński nie posiadał aktualnych danych o obsadzie parafii w Lędzinach. Od czerwca 1691 r. plebanem tej parafii był bowiem ks. dr Stanisław Zygmuntowicz, jednocześnie prepozyt w Mysłowicach w dekanacie bytomskim. Zob. AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 1. 14 Testament ks. F. Szafrańskiego nie zachował się, natomiast śladem jego sporządzenia jest dokument erekcji Bractwa Różańcowego z własną prebendą w kościele pszczyńskim. W dokumencie tym podana została data sporządzenia testamentu, fundator zaś określony został mianem Promo- tora i prowizora Bractwa Różańcowego w miescie Psczynie. Zob. Erectio praebendae SS. Rosarii in ecclesia Plesnensi z 16 IX 1693 r., [w:] AKMK, sygn. AOff. 161, s. 511–524. Zapisy testamentalne ks. F. Szafrańskiego dla parafii w Pszczynie realizowane były jeszcze w 1694 r. Zob. Approbatio inscriptionis census septem imperialium grossoni 36 pro ecclesia parochiali Plesnensi z 16 IX 1693 r., [w:] AKMK, sygn. AOff. 161, s. 524–529; Ingrossatio quietationis execut. Szafranski per Zygmunto- wic z 19 IX 1693 r., [w:] tamże, s. 545–546; Testamentaria parochi Plesnensis z 23 VI 1694 r., [w:] AKMK, sygn. AOff. 162, s. 309–310. 15 Informacje o miejscu pochodzenia oraz roku urodzenia ks. W. Gawińskiego od kilkudziesięciu lat historiografowie powtarzają za Ludwikiem Musiołem, który jednak nie podał źródła pozwalające- go poczynić mu takie ustalenia. Zob. L. Musioł, Pszczyna. Monografia historyczna, Katowice 1936, s. 330; A. Kubacz, Dzieje miasta w epoce nowożytnej, [w:] Bieruń. Monografia historyczna, red. R. Kaczmarek i J. Myszor, Bieruń 2007, s. 52; J. Koserczyk, Kronika parafii Wszystkich Świętych

66 metrykalne chrztów i ślubów z parafii w Bieruniu zachowały się dopiero od 1763 r., natomiast pogrzebów od 1757 r16. L. Musioł, pracując nad monografią parafii bieruńskiej w 1953 r., podawał inny stan zachowania tamtejszych ksiąg metrykalnych: wszystkie trzy serie miały rozpoczynać się już w 1677 r.17. Wy- daje się ponadto, że roczna data narodzin ks. W. Gawińskiego nie mogła zostać zaczerpnięta z księgi pogrzebów parafii w Pszczynie, gdyż ta z kolei zachowała się dopiero od 1757 r.18. Nie jest znany również żaden dokument, w którym sam ks. W. Gawiński podawałby zarówno swój wiek, jak i dokładne miejsce urodzenia czy też imiona rodziców19. Niewątpliwie jego rodzina związana była z ziemią pszczyńską. W testamencie sporządzonym 3 VIII 1713 r. sumą 10 im- periałów obdarowany został pleban w Bieruniu ks. Jerzy Odrobiński, o którym testator pisał, że był on consanguineo meo20. Wśród wymienionych z imienia i nazwiska krewnych ks. W. Gawińskiego pojawił się także Jan Gawin (brat?) meo in praedio oeconomo et consanguineo meo21, Alberto Tyracz consanguineo meo civi Beronensi, pupillo Ferdinando Głowac studioso Wratislaviensi consanguineo meo oraz Anna Strzerziska consanguinea mea in oppido Beroni22. Wolą ks. W. Gawińskiego było pochowanie jego ciała in ecclesia mea parochiali Ple- snensi, ante altare maius, mox penes corpus dilectissimae matris meae23, z czego wnosić można, że w kościele tym pochowana została jego matka, być może prowadząca gospodarstwo domowe dziekana pszczyńskiego oraz tożsama z Zofią Gawinką de villa Smielowice, która 18 IX 1690 r. była w Mikołowie chrzestną24. Zapisy testamentalne ks. W. Gawińskiego pozwoliły ponadto na

w Pszczynie od jej początków do 1950 roku, Pszczyna 2008, s. 101. Drugą informacją L. Musioła dotyczącą życiorysu ks. W. Gawińskiego, której nie można zweryfikować źródłowo, jest rzekomy fakt pełnienia przez niego obowiązków kapelana w królewskiej kaplicy w katedrze na Wawelu. Zob. L. Musioł, dz. cyt., s. 330. Jako otwartą musimy pozostawić kwestię przynależności stanowej rodziny ks. W. Gawińskiego. Według. J. Pilnáčka już w XV w. na Dolnym Śląsku występował stary śląski ród noszący nazwisko Gawin lub Gawen. W kolejnych stuleciach przedstawiciele tego rodu występowali także na terenie księstwa opolsko-raciborskiego. Zob. J. Pilnáček, Rody starého Slez- ska, red. K. Müller, wyd. 2, T. 2, Brno 1991, s. 600. 16 AAKat, KM, sygn. 50/973, wyd. 3, Brno 2010, s. 183, sygn. 50/23, sygn. 50/1914. 17 L. Musioł, Bieruń. Miasto, kościół i parafia. Monografia historyczna, 1953; mps w posiadaniu Ar- chiwum Archidiecezjalnego w Katowicach, s. 3. 18 AAkat, KM, sygn. 50/1914. 19 Jedynym dokumentem, w którym wymienione zostało imię ojca ks. W. Gawińskiego – Walen- ty – jest krakowska Liber ordinatorum, zawierająca informację o przyjęciu święceń kapłańskich. AKMK, sygn. LOrd. 5, k. 127. 20 Approbatio testamenti Gawinski z 9 VIII 1715 r., [w:] AKMK, sygn. AOff. 166, k. 251r–261v. 21 Tamże, k. 455v. 22 Tamże, k. 457r. 23 Tamże, k. 451r. 24 AAKat, KM, sygn. 50/1732, k. 89. Rodzina nosząca nazwisko Gawiński zapisywane także jako Ga- win (w przypadku kobiet Gawinka) występowała również w Woli (parafia w Miedźnej). W latach 1708–1718 ochrzczonych zostało czworo dzieci Tomasza Gawińskiego. AAKat, KM, sygn. 50/39, k. 39, 50, 59, 68.

67 ustalenie, iż pierwszym miejscem, w którym pobierał on naukę, nie był Bie- ruń, lecz Maków koło Raciborza, w którym duszpasterstwo parafialne oraz miejscową szkołę prowadził zakon joannitów, posiadający tam swoją koman- dorię25. Kolejny etap kształcenia związany był z kolegium jezuickim w Opa- wie, dla którego (a konkretnie dla tamtejszej Kongregacji Mariańskiej) zapi- sał sumę 10 imperiałów26. Z całą pewnością natomiast stwierdzić można, iż pierwszym miejscem pracy duszpasterskiej ks. W. Gawińskiego była parafia św. Wojciecha w Książu Wielkim, na prowizję której otrzymał on święcenia kapłańskie w Krakowie 26 II 1684 r.27, kolejnym zaś krakowski Dom Księży Emerytów przy kościele św. Marcina. Jeden z pierwszych wpisów ks. W. Ga- wińskiego w księdze chrztów parafii pszczyńskiej w 1691 r. brzmiał bowiem: Ego Albertus Gawinski curatus Plesnensis praepositus S. Martini Cracoviensis28. Kościół św. Marcina w Krakowie przy ulicy Grodzkiej decyzją biskupa B. Maciejowskiego już od 1602 r. wraz z przylegającą kamienicą oraz prebendą miał służyć pierwszemu na ziemiach polskich Domowi Księży Emerytów29. Jednak od co najmniej 1618 r. aż do 1725 r. kamienica zamieszkana była przez karmelitanki bose sprowadzone z Niderlandów do Polski w 1612 r. i osiedlone w Krakowie właśnie przy kościele św. Marcina30. Dopiero w 1725 r. zakonnice przeniosły się do nowo wybudowanego klasztoru i kościoła pod wezwaniem św. Teresy i św. Jana od Krzyża, a w 1732 r. bp Felicjan K. Szaniawski odkupił budynek mieszkalny przy ul. Grodzkiej od mniszek i podarował go księżom emerytom31. Wydaje się zatem, że prepozytura ks. W. Gawińskiego przy ko- ściele św. Marcina oznaczała w istocie administrowanie sprawami majątko- wymi kościoła i Domu Księży Emerytów, jednak bez obowiązków względem pensjonariuszy, tych bowiem jeszcze przed 1690 r. prawdopodobnie nie było32. Nie można natomiast wykluczyć, że ks. W. Gawiński jako prepozyt kościoła

25 Lego imperiales viginti ecclesiae Sanctorum Petri et Pauli Crucigerorum ad Oderam Rattiboriae extra civitatem, ubi prima fundamenta litterarum sumpsi, [w:] Approbatio testamenti Gawinski, dz. cyt., k. 453r.; R. Heś, Joannici na Śląsku w średniowieczu, Kraków 2007, s. 139. 26 Almae Sodalitati Latinae studiosorum Oppaviae lego imperiales decem, [w:] AKMK, sygn. AOff. 166, k. 453v. 27 AKMK, sygn. LOrd. 5, k. 127, 154, 157. 28 Chrzest 30 I 1691r., [w:] AAKat, KM, sygn.50/102, k. 30. 29 B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, T. 3, Kraków 2000, s. 501–503. 30 H. Kowalczyk, Dzieje klasztoru św. Marcina sióstr karmelitanek bosych w Krakowie (1612–1711), Kraków 1990, mps pracy magisterskiej w posiadaniu autorki, s. 113–116. 31 B.S. Kumor, Dzieje, dz. cyt., T. 3, Kraków 2000, s. 503. 32 W 1699 r. wizytacja przeprowadzona w kościele św. Marcina w Krakowie przy ul. Grodzkiej wyka- zała, że zarządzał nim prepozyt Szymon Jasiński, jednak w aktach wizytacyjnych nie ma wzmianki o jakichkolwiek księżach – pensjonariuszach. Zob. B.S. Kumor, Dzieje, dz. cyt., T. 3, Kraków 2000, s. 503. Być może jednak przed 1690 r. pod opieką Domu Księży emerytów znajdowali się jacyś księża. W testamencie ks. W. Gawiński pisał o Biblii łacińskiej, którą otrzymał od pewnego kapła- na tam przebywającego, a którą późniejszy pleban pszczyński zapisał dla parafii w Krzeszowicach w dekanacie Nowa Góra. Zob. AKMK, sygn. AOff. 166, k. 453r.

68 św. Marcina mógł mieć kontakt ze środowiskiem krakowskich karmelitanek bosych, zwłaszcza z ich ówczesną przełożoną m. Beatą od św. Fruktuoza (Anną Sobkiewiczówną, 1624–1692), wybitną zakonnicą oraz pięciokrotną przeoryszą wspólnoty krakowskiej33. Choć w kronice klasztoru św. Marcina w Krakowie nie ma żadnej wzmianki o ks. W. Gawińskim34, to jednak w swoim testamencie przeznaczył on właśnie dla tego krakowskiego konwentu sumę 10 imperiałów35. Wydaje się natomiast, że echem krakowskich kontaktów dziekana pszczyńskiego mogła być obecność w Pszczynie różnego rodzaju zakonników. W 1704 r. chrztu udzielił bowiem dominikanin Pater Alexius Blaiar Ordinis Praedicatorum36, natomiast w 1707 r. norbertanin Pater Daniel Schuster Canonicus Reg[ularis] Premonstratensis capellanus militarii37. Kon- takty ze środowiskiem zakonnym, nie tylko zresztą krakowskim, także zna- lazły swoje odzwierciedlenie w zapisach testamentalnych ks. W. Gawińskiego. Wśród obdarowanych, a zarazem zobowiązanych do duchowej posługi wobec zmarłego, pojawili się bowiem zarówno kameduli na krakowskich Bielanach oraz karmelici bosi przy kościele św. Michała w Krakowie, jak i dominikanie w Oświęcimiu, franciszkanie w Kętach oraz augustianie w Książu Wielkim, ubi quondam vicarius fui38. Ks. W. Gawiński w latach 1691–1715 pełnił obowiązki dziekana pszczyń- skiego oraz plebana parafii w Pszczynie i w Goczałkowicach39. Analiza zachowanych dokumentów źródłowych wskazuje na zapał, z jakim do realizacji powierzonych mu zadań dziekana i plebana przystąpił on w 1691 r. Księgi metrykalne opatrzył adnotacjami o objęciu urzędu plebana40, już w lipcu 1691 r. zwołał pierwszą w swojej kadencji dziekańskiej kongregację dekanal- ną, na której wezwał duchownych do zachowywania w ubiorze i uczesaniu obyczajów krakowskich41. Przystąpił także do porządkowania kwestii mająt- kowych parafii pszczyńskiej. W dniu 9 II 1691 r. sporządził inwentarz kościoła św. Jadwigi w Pszczynie, o którego zaniedbanie i zubożenie oskarżany był jego

33 Cz. Gil OCD, Słownik polskich karmelitanek bosych 1612–1914, Kraków 1999, s. 34–35. 34 R. Kalinowski, Klasztory karmelitanek bosych w Polsce, na Litwie i Rusi. Ich początek, rozwój i tu- łactwo w czasie rozruchów wojennych XVII wieku. Rzecz osnuta na kronikach klasztornych: Kraków, T. 4, Kraków 1904. 35 AKMK, sygn. AOff. 166, k. 453r. 36 Chrzest z 10 IV 1702 r., [w:] AAKat, KM, sygn. 50/101, k. 6. 37 Chrzest z 29 XII 1707 r., [w:] AAKat, KM, sygn. 50/101, k. 56. 38 AKMK, sygn. AOff. 166, k. 453r; S. Litak, Atlas, dz. cyt., s. 401, 405. 39 Wpis w księdze chrztów pod datą 24 V 1705 r.: Eodem die Perillustris et Admodum Reverendus Do- minus Adalbertus Gawinski Decanus et Parochus Goczałkowicensis […]. Zob. AAKat, KM, sygn. 50/101, nlb. 40 AAKat, KM, sygn. 50/102, k. 28. 41 AeD, f. 5r.

69 poprzednik42. W latach 1692–1712 ks. W. Gawiński dokonał wielu inwestycji związanych z zabudowaniami kościelnymi w Pszczynie. Już w 1692 r. w księ- dze rachunków pojawiły się następujące pozycje: Od odnowienia i malowania wielkiego ołtorza, Za confessionał nowy, a w latach następnych Od przybijania blaszek ku organąm (1693), Od sprawowania Ewangelie (1693), do Żaroff mat- teriąm kupować na ornaty (1693), Za kalendorz do koscioła (1695), Za krat ku organąm (1695), Za ornat czorny (1695), Stolorzowi od pulpita (1695) oraz Od sprawowania baldachu (1696)43. W 1712 r. wśród licznych wydatków związa- nych z utrzymaniem świątyni pojawiły się zapisy: Stolarzowi za szafe na plasz- cze, Stolarzowi i slosarzowi a kowolowi za skrzinke na koscioł, kowalowi za haki i zawiasy na wielki ołtarsz ku bocnemu obrazu, natomiast jeszcze w 1715 r. – Od zrobienia srybrnych swiecnikow złotnikowi44. Nieustępliwie domagał się ponadto ks. W. Gawiński od urzędników repre- zentujących pana pszczyńskiego koniecznych napraw przy ogrodzeniu cmentarza oraz budynku plebanii. W 1707 r. skierował na tychże urzędników skargę do Erdmanna II Promnitza, twierdząc, że Nic wiecey nie czynią tylko obietnice a revisye, właśnie tak, iako kiedy stary budynek farny mieli ad multiplicem requisitionem meam kazac naprawić, y dachem pokryc, az oni przez pięć lat revisie czynili, a po revisiach y namniey, a za tym budynek upadł, że nowy po- tym wystawić musieli z wielkim pożytkiem miasta. Tak tez teraz tylko obietnice, a revisye formuią, choć już poczęsci parkany koło cmetarza, y wrota cale y fortki upadły, a koło sadu mego odarte bez przykrycia, pogniłe y pokrzywione stoią, az wstyd słuchac ludzi postronnych nasmiewiska, bo w lada wsi choć nayuboszey około cmętarza przystoynieysze parkany widzimy45. W latach 1693–1694 rozpoczął się także trwający ponad 30 lat spór pomiędzy ks. W. Gawińskim (oraz kolejnymi plebanami pszczyńskimi) a mieszkańcami

42 APP, sygn. AKP IX 687, Inwentarz aparatu y inszych rzeczy przy kościele S. Jadwigi na przedmieściu psczynskim zostający spisany 1691. die 9 Februarii, Adalberti Gawinski regiminis anno primo, k. 135; sygn. AKP IX 1360, Rachunek od nos na ten czas kościelnych Jurka kościelnego a Mattheusza Męszora, kościoła S. Jadwigi na Stareywsi tak przyimu jako y wydatków (1670–1689), k. 1–20; sygn. AKP IX 625, Skarga mieszkańców Starej Wsi, Piasku, Kobióra, Studzienic, Jankowic, Poremby, Ra- dostowic i Czarkowa na ks. F. Szafrańskiego do Baltazara Erdmanna Promnitza, bez daty [prawd. 1689 r.], k. 65–67. 43 APP, sygn. AKP IX 1340, Rachunek na ten Czas kościelnych Tobiasa Hausenki, a Jerzigo Goynego, kościoła tutecznego Farniego, Omnium Sanctorum, tak z Przyjmu Jako z Wydatku, a die 6ta. De- cembris 1692.usque ultimam Decembris. Roku 1697, k. 2–20. 44 APP, sygn. AKP IX 1340, Rachunek Przimu a Wydatku Pieniędzy kościelnych Miasta Pszczyny od 15 Maia 1712 az do 14 Aug. 1715 zgotowany przez Tobiasa Hausenki a Macieia Millera, na ten czas będący kościelni, k. 21–37. 45 Pismo ks. W. Gawińskiego do Erdmanna II Promnitza z 2 VI 1707 r., [w:] APP, sygn. M Pszczyna 1373, Acta Specialia des Magistrats zu Pless betreffend die Kirchhöfe der katholischen Gemeinden, vol. 1 (1605–1896), k. 7.

70 wsi Cielmice o oddawanie przez nich dziesięciny46. Przyczyny owego sporu sięgały jeszcze okresu urzędowania ks. F. Szafrańskiego, który ok. 1685 r. miał sprzedać plebanowi w Miedźnej dziesięcinę z Cielmic należną parafii w Pszczynie47. Sprzedaż dziesięciny nie oznaczała jednak zbycia praw do niej w sposób trwały na rzecz parafii w Miedźnej, toteż w kolejnych latach pleban tej parafii dokonywał następnych tego typu transakcji. Gospodarze z Cielmic dopatrywali się w tej sytuacji niekorzystnych dla siebie rozwiązań, więc po odejściu ks. F. Szafrańskiego mieli nadzieję na porozumienie z nowym dziekanem i plebanem pszczyńskim. Ks. W. Gawiński, kontynuując jednak praktykę sprzedaży dziesięciny z Cielmic plebanowi w Miedźnej, stał się mimowolnym sprawcą silnego wzburzenia wśród chłopów cielmickich. Latem 1694 r. cielmiczanie zwrócili się nawet do pana pszczyńskiego: […] pod ochronę Wasz. Graff. Mil. iak Pana naszego Milosciwego unizenie upraszając, żeby się Wasza Graff. Mil. nas ubogich w latosim bardzo czięskim roku i pod niezwyczajnie wy- wyszonemi podatkami cesarskimi jusz upadających poddanych ulitować i sobie oblubić raczyła […]48. Musiało wszakże dojść do jakichś gwałtownych wyda- rzeń (dziekan W. Gawiński określił je mianem szarpaczki), gdyż bunt gospodarzy na tym etapie znalazł swoje zakończenie w karcerze pszczyńskiego zam- ku49. Jeszcze w 1714 r. doszło do wymiany oskarżeń pomiędzy zwaśnionymi stronami. Dziekan W. Gawiński w piśmie skierowanym do regenta kamery pszczyńskiej Jana Wilhelma Frankhena zarzucił gospodarzom z Cielmic, iż to iest wszystko wielkie ieich kłamstwo, złośliwe wymysły y bezbozna chęć oszukać Boga, moy koscioł y mnie samego zdradzić, a dziesięcinę od samego Pana Boga duchowieństwu postonowiona blisko od połowice zruinowac […] iak młodzi- kowie gospodorze nastali to pełno w tey dziesięcinie kłamstwa, szalbierstwa y złodzieystwa znalazło sie50. Jako świadek w sprawie z cielmiczanami oświad- czenie złożył ówczesny pleban Witkowic (dekanat Oświęcim) ks. Jan Wojciech Dankiewicz: […] będąc ieszcze w stanie swieckim alias in philosophia studen-

46 Pisma gminy cielmickiej do Baltazara Erdmanna Promnitza z 12 V 1693 r. oraz z 1694 r. [brak dziennej daty], [w:] APP, sygn. AKP IX 687, k. 151–161. 47 Oświadczenie plebana z Miedźnej ks. Andrzeja Zabrzeskiego z 1 X 1714 r. w sprawie zakupu dzie- sięciny cielmickiej w 1685 r., [w:] APP, sygn. AKP IX 723, k. 34. 48 Pismo gminy cielmickiej z 1694 r. [brak dziennej daty] do Baltazara Erdmanna Promnitza, [w:] APP, sygn. AKP IX 687, kk. 160–161. 49 Już mnie sam Cielmiczanie ukontentowali in aliquibus tylko iescze fustigatio bydzby powinna, alec im y te pro hac vice odmieniam praesentibus in poenam carceris dodaney […] Niechayze posiedzą dziś przez noc az iutro do południa w wiezy sub clausura a racz im dac Wsz.Pan Capitułę aby się więcey takowey szarpaczki nie wazyli […] Ze zas in Excommunicationem Pontificiam wpadli res Ecclesiae diripiendo, będęli mogł iakokolwiek bez krakowskiey drogi, y ich publikowamnia uwolnić ich, y w tym im łaskę pokazę”, [w:] APP, sygn. AKP IX 687; Pismo ks. W. Gawińskiego do Hansa Georga Frankhena regenta kamery w Pszczynie z 1694 r. [brak dziennej daty], k. 163. 50 APP, sygn. AKP IX 753, Pismo dziekana W. Gawińskiego do Jana Wilhelma Frankhena z 8 VIII 1714 r., k. 68.

71 tem J[ego]M[ości] Xiędzu Jędrzeiowi Zabrzeskiemu plebanowi Miedzinskiemu pokrewnemu moiemu, który tę dziesięcinę cielmicką ante annos viginti od po- mienionego J[ego]M[ości] Xiędza dziekana po dwie lesie był kupil, takowa dzie- sięcine wytykałem […]51. Ostateczna ugoda pomiędzy zwaśnionymi stronami nastąpiła jednak dopiero w 1731 r. w okresie sprawowania urzędu plebana w Pszczynie przez ks. Mikołaja Steblickiego52. W pewnych zatem sytuacjach ewangelicki patron oraz katolicki dziekan działali jednomyślnie, co więcej, ks. W. Gawiński mógł liczyć na pomoc brachium saeculare w dochodzeniu swych praw względem zbuntowanych w kwestiach dziesięciny parafian. Granice owej współpracy jasno jednak określały naszym zdaniem różnice wyznaniowe. Możemy nawet zaryzykować twierdze- nie, że tam, gdzie nie szkodziło to interesom Promnitzów, panowie pszczyńscy nie ingerowali w wewnętrzne problemy katolickiej administracji kościelnej, natomiast wydaje się, że skrzętnie wykorzystywali każdą nadarzającą się oka- zję, by autorytet dziekana nieco nadszarpnąć albo co najmniej osłabić. Dwu- krotnie – w 1697 r. oraz w 1702 r. – na prośbę Baltazara Erdmanna Promnitza ks. W. Gawiński zawieszony został w sprawowaniu funkcji dziekana przez kurię krakowską na okres jednego roku. W obu przypadkach nie chodziło jednak wyłącznie – jak twierdził L. Musioł – o spór związany z obsadą stanowiska rektora szkoły w Pszczynie, ale raczej o całokształt stosunków pomiędzy stroną katolicką i protestancką w dekanacie pszczyńskim. Z punktu widzenia dziekana W. Gawińskiego przyczyna napiętej sytuacji tkwiła w machinationes officialium Plesnensium, a zdaniem Baltazara Erdmanna Promnitza były to jednak turbulentia Gawinsciana53. Zaskakuje natychmiastowa reakcja kurii krakowskiej, która zgodnie z sugestiami Promnitza pozbawiła na okres jednego roku ks. W. Gawińskiego godności dziekańskiej, co więcej, na jego zastępcę na ten czas wyznaczyła – także na wyraźną prośbę pana pszczyńskiego – ks. dr. Fabiana Sebastiana Rostabińskiego, ówczesnego plebana w Mikołowie54. Per- sonalne roszady wskazują na to, jak dobrą znajomością wewnętrznych proble- mów duchowieństwa dekanatu pszczyńskiego dysponowali urzędnicy pana

51 Tamże, Oświadczenie ks. Jana Wojciecha Dankiewicza plebana Witkowic w sprawie dziesięciny cielmickiej z 17 X 1714 r., k. 27 52 Kontrakt między ks. Mikołajem Steblickim a przedstawicielami gminy cielmickiej z 12 VIII 1731 r., [w:] APP, sygn. AKP IX 636, k. 5. 53 Określenia takiego użył Baltazar Erdmann Promnitz w piśmie z 2 III 1702 r. do bp. krakowskiego Jerzego Albrechta Denhoffa w sprawie zawieszenia ks. W. Gawińskiego w pełnieniu obowiąz- ków dziekańskich. Jednocześnie opisał dziekana pszczyńskiego jako człowieka urodzonego do oszczerstw, mściwości oraz pieniactwa: „[…] ad quam R. Gawinsky, homo ad obrectationes, calum- nias et contentiones forenses natus, minime idoneus est, imo ob. Reatum variorum criminum, utpote supplantationis simoniacae, falsi fornicationis […]”. Zob. Pismo Baltazara Erdmanna Promnitza do bp. Jerzego Albrechta Denhoffa, Żary 2 III 1702 r., [w:] APP, sygn. AKP IX 688, k. 119–121. 54 Pismo kanonika krakowskiego ks. Piotra Stanisława Orłowskiego do Baltazara Erdmanna Prom- nitza, Kielce 16 III 1702 r. [w:] tamże, k. 123–124.

72 pszczyńskiego. Od 1695 r. protokoły kongregacji dekanalnych pszczyńskich notowały gorszące wystąpienia kilku księży (a także samego ks. F.S. Rostabiń- skiego) związane z objęciem przez niego parafii w Łące55. Duchowny ten był już wówczas plebanem w Osieku w sąsiednim dekanacie oświęcimskim, a zarazem dziekanem tego właśnie dekanatu. Powstała zatem sytuacja co najmniej niezręczna, ponieważ dziekan jednego dekanatu był jednocześnie plebanem podległym innemu dziekanowi. W dodatku ks. F.S. Rostabiński mógł w od- różnieniu od dziekana pszczyńskiego poszczycić się tytułem doktora filozofii oraz protonotariusza apostolskiego56. W 1703 r. ks. W. Gawiński opracował w 12 punktach instrukcję dla rektora szkoły i chóru kościoła w Pszczynie, której ton i treść bynajmniej nie wska- zywały na wygórowane oczekiwania dziekana wobec tutejszego nauczyciela57. W dokumencie tym uwagę zwraca raczej nacisk kładziony na osobisty przykład

55 AeD, f. 13r. 56 Tylko w jednym przypadku – chrzest udzielony w Pszczynie 26 VII 1711 r. – w księdze metrykalnej ks. W. Gawiński określony został jako notarius apostolicus. Nie udało się jednak odnaleźć w Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie żadnego źródłowego potwierdzenia dla posiadania przez niego tej właśnie godności. AAKat, KM, sygn. 50/101, k. 86. 57 Podaję za przekładem z j. łacińskiego zamieszczonym przez L. Musioła w jego pracy pt. Pszczyna. Monografia historyczna, Katowice 1936, s. 587–588: 1. W szkole przestrzegać będzie porządku należytego w uczeniu pisania, bogobojności i obyczajów. 2. Chłopców nauczać będzie w śpiewie figuralnym oraz chóralnym dla własnej dogodności w chórze i w procesjach oraz dla ozdoby domu Bożego. 3. W dnie powszednie, o ileby nie zaszła usprawiedliwiona przeszkoda, będzie razem z chłopcami zawsze na Mszy św. obecnym, oraz towarzyszyć im będzie idącym do kościoła i wracającym stąd do szkoły. Kiedy znów z kościoła do szkoły wracają, śpiewa równocześnie z nimi jaką nabożną piosenkę, jak to tutaj zawsze był zwyczaj, lub przynajmniej, o ileby ją sami znali, zaśpiewa im początek pieśni; podczas ofiary pozostaje na krześle za nimi lub na boku, dla zachowania skromności (chłopców): chyba, że się zdarzy podczas takiej odprawionej ofiary odśpiewać litanie lub coś innego na chórze. 4. W każde środy i piątki podczas Mszy św., t.j. w dni powszednie, oraz jeżeli nie będzie czegoś śpie- wał na chórze lub w kaplicy, odśpiewa kilka do czasu stosownych polskich lub czeskich pobożnych pieśni, dla wzbudzenia pobożności ludu oraz dla ćwiczenia w takich pieśniach chłopców, kat to od dawna zwyczajem przestrzegane było. 5. W każde dnie powszednie po skończonej mszy, każe, według dawnego zwyczaju trzykrotnie za- śpiewać przez chłopców: „Niechaj będzie” lub zmówić doniosłym głosem raz psalm: „De profundis”. 6. Nabożeństwo poranne i nieszpory jako też inne czynności kościelne załatwi wolnym i pokornym głosem, nie zaś nagle, jak to zwykł czynić. Znów commemorationes na nieszporach w soboty jako też i w niedziele oraz przypadające święta własnym głosem, a nie na organach, odśpiewać niech nigdy nie opuszcza. 7. W niedziele i święta niech odśpiewa na chórze razem z ludem bezpośrednio przed kazaniem i po nieszporach, według dawnego zwyczaju, stosowną do czasu pieśń w języku polskim lub czeskim. 8. Niech przede wszystkim dołoży starań, aby chłopcy w niedziele i święta podczas mszy świętej, na kazaniu i na nieszporach zawsze obecni byli i skromnie się w kościele zachowywali. 9. Niech zawsze ma dostateczną ilość dobrze przygotowanych do służby Boskiej i mszy św. chłopców. 10. Swoją lekkomyślną zonę niech trzyma w ryzach i nie pozwoli jej w domu przez całe dni i nocy na uprawianie hulanek, a to bowiem dla uniknięcia zgorszenia i złego podejrzenia. 11. Mężczyzn, z którymi wymieniona żona jest osławiona, niech nie dopuszcza do swego domu; tem mniej, jak to zwykł czynić, z nimi razem z żoną dniem i nocą niech nie hula; dla takiego samego zgorszenia i złego podejrzenia.

73 dawany uczniom przez rektora szkoły oraz spójny przekaz pomiędzy jego posta- wą w życiu prywatnym a obowiązkami służbowymi. Nie bez znaczenia wydaje się tutaj kontekst sytuacyjny, w którym swoją działalność prowadził dziekan W. Gawiński po odejściu ks. F. Szafrańskiego. Obraz życia moralnego duchownych oraz urzędników kościelnych (nauczyciel, organista, dzwonnik, witryk) miał być po skandalach związanych z poprzednikiem przejrzysty i wolny od jakichkolwiek podejrzeń. Jeśli nawet można byłoby zarzucić ks. Gawińskiemu zbytnią gorliwość graniczącą z porywczością i arbitralnością sądów, to trzeba zauważyć, że źródła nie przekazały ani jednej sytuacji moralnie trudnej bądź dwuznacznej, a dotyczącej jego życia prywatnego. Ks. F. Szafrański, uwikłany przede wszystkim w problemy ze swoimi gospodyniami, wydawał się osobą o wiele łatwiejszą do wykorzystania w polityce personalnej pana pszczyńskiego. Ks. Wojciech Gawiński zmarł prawdopodobnie w Pszczynie w lipcu 1715 r., co wnosić możemy z pisma gospodarzy cielmickich do pana pszczyńskiego z 27 VII 1715 r.: Ponieważ Pan Bog Wszechmogący, Xiędza Dziekana Woicie- cha Gawinskiego, do którego fary i my nalezemy ztego mizernego swiata przez doczesnąm smierc temi dniami powołać raczył […]58.

Ks. Piotr Antoni Zborowski ze Zborowa (ok. 1675–1720, dziekan w latach 1715–1720) W przypadku kolejnego plebana, a zarazem dziekana pszczyńskiego, dysponu- jemy niemal szczątkową bazą źródłową, niepozwalającą na dokonanie dokład- nych ustaleń faktograficznych. Pochodził ze szlacheckiej rodziny Zborowskich herbu Jastrzębiec wywodzącej się z Małopolski, a osiadłej na ziemi pszczyńskiej co najmniej od końca XVI stulecia59. W 1639 r. Andrzej Zborowski ze Zboro- wa nabył Bojszowy od Zygmunta Bibersteina, natomiast jego potomek Wacław Zborowski w 1671 r. ożenił się z Anną Kozłowską, dziedziczką Ćwiklic, Ru- dołtowic i Dolnych Goczałkowic60. Jednym z jego synów był właśnie ks. Piotr Antoni Zborowski ze Zborowa. Od grudnia 1691 r. pobierał naukę w kolegium

12. Niech siedzi w szkole przy chłopcach, nie zaś w swoim osobnym pokoju, dla lepszego i pilniejszego nauczania tychże. W Pszczynie, dnia 30 stycznia 1703 r. Wojciech Gawiński, proboszcz pszczyński. 58 Pismo gospodarzy z Cielmic do Erdmanna II Promnitza z 27 VII 1715 r., [w:] APP, sygn. AKP IX 723, k. 122. Sprostować zatem należy twierdzenia J. Koserczyka w przywoływanej już wcześniej Kronice parafii Wszystkich Świętych w Pszczynie (Pszczyna 2008, s. 115–116) o rzekomym opusz- czeniu tejże przez ks. W. Gawińskiego bądź też jego nagłym zniknięciu i pozostawieniu Pszczyny bez opieki duszpasterskiej. 59 J. Horwat, Z. Jedynak, Z. Kiereś, Szlachta górnośląska. Materiały do dziejów szlachty górnośląskiej od początku XVI do połowy XVIII wieku w zbiorze dokumentów Archiwum Miejskiego w Bytomiu, Bytom 2008, s. 466. 60 Ślub Wacława Zborowskiego ze Zborowa z Anną Kozłowską odbył się dnia 5 II 1671 r. w Ćwi- klicach, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/6, k. 25. J. Pilnáček, Rody starého Slezska, red. K. Müller, wyd. 3, Brno 2010, s. 999; M. Ujma, Rodzina Zborowskich na Śląsku w XVI–XVIII wieku, [w:] Rody na

74 jezuickim w Ołomuńcu w klasie logiki61. Święcenia niższe otrzymał w Krakowie 12 II 1696 r., wyższe zaś ad provisionem sui patrimonii również w Krakowie w na- stępującej kolejności: 12 II 1698 r. (subdiakonat), 24 V 1698 r. (diakonat) oraz 20 IX 1698 r. (prezbiterat)62. Pomiędzy 9 II 1699 r. a 26 VII 1713 r. pełnił obowiąz- ki plebana w parafii w Kamieniu w dekanacie bytomskim63. W trakcie kongregacji dekanalnych bytomskich dwukrotnie wspominana była jego nieobecność: w 1699 r. oraz w 1711 r.64. W latach 1713 – 1716 r. był plebanem w Lędzinach65. W parafii tej nie rezydował, w obowiązkach duszpasterskich zastępowali go Lau- rentius Antonius Kaplanek vicarius provisus, Joannes Scierski vicarius Lendinen- sis66 oraz Simon Kosminski vice vicarius pro tunc, określany także mianem vices supplens vicarii67. W okresie od połowy listopada 1715 do 1720 r. ks. P. Zborow- ski sprawował funkcję plebana parafii w Bojszowach68. Trudno zgodzić się natomiast z przekonaniem J. Koserczyka o wakacie na stanowisku plebana pszczyń- skiego od połowy 1715 r. do co najmniej 1717 r. Pszczyna jako zwyczajowa dotychczas siedziba dziekana oraz największa parafia dekanatu pszczyńskiego nie mogła naszym zdaniem przez tak długi czas pozostawać nieobsadzona, a po śmierci ks. W. Gawińskiego zapewne szybko znalazła się z w orbicie zaintere- sowań ks. Piotra Zborowskiego. Z zachowanych źródeł wnioskować można, że ks. P. Zborowski – podobnie jak w Lędzinach – rzeczywiście w Pszczynie nie rezydował i nie wykonywał osobiście obowiązków duszpasterskich69. Nie poja- wił się bowiem ani razu na kartach pszczyńskiej księgi chrztów lub ślubów jako szafarz tychże sakramentów. W tym czasie zastępowali go następujący duchowni: Henryk Ksawery Szalast vicarius Plesnensis70, Wawrzyniec Antoni Kapłanek

Śląsku, Rusi Czerwonej i w Małopolsce: średniowiecze i czasy nowożytne, red. W. Zawitkowska, A. Pobóg-Lenartowicz, Rzeszów 2010, s. 218–229. 61 ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, s. 475. W tym samym roku do klasy logiki zapisany został prawdopodobnie brat ks. P. Zborowskiego ze Zborowa – Perillustris Josephus de Zborow Zborowski Silesius Czwiklicensis. Tamże, s. 475. 62 AKMK, sygn. LOrd. 6, s. 32, 81, 91, 99. 63 AKMK, sygn. AOff. 164, s. 915. 64 AAKat, ADB, sygn. 150/1, k. 11, 13. 65 1713 die 26 Iulii introductus est Admodum Reverendus Dominus Petrus Zborowski, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 73. AKMK, sygn. AOff. 166, s. 659. 66 AAKat, KM, ADB, sygn. 50/98, k. 73–87. 67 Tamże, k. 85. 68 AKMK, sygn. AEp. 77, k. 437v. 69 Otwarte pozostaje zatem pytanie, gdzie w ogóle rezydował ks. Piotr Zborowski oraz w jaki spo- sób w rzeczywistości wywiązywał się ze swoich obowiązków duszpasterskich. Przykład jego pracy w dekanacie pszczyńskim wskazuje, że zawsze czynił to rękami zatrudnianych przez siebie za- stępców, czyli wikariuszy, lub nawet wicezastępców, bo tak należy rozumieć pojęcie vice supplens vicarii. Być może miejscem stałego pobytu ks. P. Zborowskiego były Ćwiklice, gdyż stamtąd wysłał pismo 6 VII 1714 r., [w:] APP, sygn. AKP IX 678, k. 90. 70 AAKat, KM, sygn. 50/101, k.107–111.

75 praebendarius Plesnensis71, Jan Walkowic vicarius Plesnensis72, Jan Antoni Ła- czynski praebendarius Plesnensis73, Wawrzyniec Zabrzeski vicarius Plesnensis74 oraz w 1720 r. Szymon Leopold Novak protunc wicarius [!] Plesnensis75. Tym niemniej w 1717 r. pleban P. Zborowski skierował dwa pisma do Erdmanna II Promnitza. W piśmie z 18 V 1717 r. prosił pana pszczyńskiego o poparcie dla swoich starań o wakującą kanonię przy kościele katedralnym w Krakowie76, natomiast w piśmie z 14 VIII 1717 r. informował o zawartej tymczasowej ugodzie w spornej jeszcze w czasach dziekana W. Gawińskiego kwestii dziesięciny oddawanej przez gminę w Cielmicach77. Objęcie parafii w Pszczynie musiało zatem nastąpić w niedługim czasie po śmierci dziekana W. Gawińskiego, gdyż rachunki parafialne kościoła w Pszczynie już w październiku 1715 r. zawierały zapis o darze na kościelny wosk od Panów Zborowskich78, natomiast w grudniu 1715 r. wystawiona została w Krakowie instytucja na parafię w Goczałkowicach dla ks. Piotra Zborowskiego ze Zborowa tytułowanego już wówczas plebanem w Pszczynie, Lędzinach oraz dziekanem pszczyńskim79. Jeśli nawet Pszczyna nie była miejscem zamieszkania plebana P. Zborow- skiego, to jednak rachunki pomiędzy latami 1717–1720 dowodziły dokony- wania regularnych i zamożnych inwestycji w kościele pszczyńskim, co nie byłoby możliwe w sytuacji wakatu. W samym tylko 1717 r. ks. P. Zborowski dokonał następujących zakupów: klucz ku skrzince co na kościele stoi, na albe za 15 łokci płotna, za koronki do tey alby i od szycia, od sprawowania czerwio- nego sukna przed wielki ołtarz, za plotno na komze, od sprawowania ampuł , od sprawowania zamku przi drzwierzach szkoły, płotna pod obrazy, od reparatie dwóch wielkich obrazow malarzowi, stolarzowi od futrowania rom na ty obrazy, kowolowi za lancuszki ktem obrazom, od zprawowania świecznika co na kościele wisi, od corygowania organow80. Z kolei w 1718 r. uczynił darowiznę dla kościoła Wszystkich Świętych w Pszczynie na zakup złotego pierścienia, a lista zakupów na rzecz kościoła obejmowała następujące pozycje: od sprawowania ornatu i stuły, malirzowi od malowania i pozlocenia kulek co som przy

71 Tamże, k. 111, 117. 72 Tamże, k. 106–123. 73 Tamże, k. 123. 74 AAKat, KM, sygn. 50/100, k. 3–17. 75 Tamże, k. 9. 76 Pismo ks. Piotra Antoniego Zborowskiego do pana Erdmanna II Promnitza z 18 V 1717 r., [w:] APP, sygn. AKP IX 688, k. 232–233. 77 Ugoda między gminą cielmicką a plebanem i dziekanem pszczyńskim ks. Piotrem Antonim Zbo- rowskim z 14 VIII 1717 r., [w:] tamże, k. 247. 78 Przyjęm kościelnych pięnędzy, [w:] tamże, k. 214. 79 Institutio ad ecclesiam in Goczałkowice dla ks. P. Zborowskiego z 9 XII 1715 r., [w:] AKMK, sygn. AEp. 77, k. 441r–442r. 80 Wydatek A. 1717, [w:] APP, sygn. AKP IX 688, k. 42–44.

76 lampie i na swieczniku, dała się lampa nowa zrobić strzybna81. W 1719 r. zapła- cono stolorzowi od sprawienia krzyza, malirzowi od antipedium, za materium na modre antipedium82. W ostatnim roku urzędowania ks. P. Zborowskiego w Pszczynie (1720) uczynił on na rzecz parafii znaczący legat w wysokości 300 reńskich oraz następujące inwestycje: od sprawowania ampulek, od wyzla- cenia kielicha, za libre papieru na inwentarz, zlotnikowi od pacificalu, zlotnikowi imienia J.M.P. kasztelanki Oswiencimskiey na kielichu, co go darowała, za lawy ku kosciolu, od noszenia bembnuw na Boze Cialo w procesii, za 2. kielichy strzybne pozłacone i 2 pateny, 2 ampulki i zmiskąm strzybnąm, złotnikowi od wyrychtowania kielicha darowanego83. Porównanie zakresu przedsięwzięć materialnych poczynionych w świątyni pszczyńskiej w czasie duszpasterzowania ks. W. Gawińskiego z okresem ks. P. Zborowskiego zdecydowanie wskazuje na zamożność tego ostatniego oraz wybór przezeń tej formy zaangażowania w życie zarządzanej przez siebie parafii, jaką było jej wzbogacenie w drogocenne paramenty oraz szaty liturgiczne. Ks. P. Zborowski niewątpliwie posiadał wiedzę o stanie materialnym parafii w Pszczynie, jednak przypuszczać można, że niewiele wiedział o moralnej kondycji swoich parafian. W okresie sprawowania urzędu dziekana pszczyń- skiego nie zwołał ani jednej kongregacji dekanalnej, wnosić zatem należy, że nie uczestniczył w życiu podległego sobie duchowieństwa dekanalnego. Księgi metrykalne całego dekanatu pszczyńskiego nie odnotowały także ani jednego przypadku sakramentu, którego szafarzem byłby ówczesny pleban i dziekan pszczyński. Ks. Piotr Antoni Zborowski ze Zborowa zmarł przed 11 VI 1720 r., wówczas bowiem instytuowany na plebanię i parafię w Pszczynie został ks. Andrzej Pisula, pierwszy od kilkudziesięciu lat pleban pszczyński niesprawu- jący jednocześnie urzędu tutejszego dziekana84.

Ks. Marcin Jan Franciszek Matuszewicz (1661–1748, dziekan w latach 1721–1748) Urodził się około 1661 r., jednak miejsce urodzenia ani też jego pochodzenie stanowe nie są znane. Wiadomo, że był synem Jerzego i Zofii, która w 1700 r. prawdopodobnie przebywała wraz z synem w Bojszowach, być może pro- wadząc mu gospodarstwo domowe85. Przypuszczalnie jego krewnym był ks.

81 Wydatek piniendzy a die 1ma Iulii 1718 usque ultimam Decembris 1719, [w:] tamże, k. 55–56. 82 Wydatek piniendzy a 1ma Ianuarii ad ultimam Decembris Roku 1719, [w:] tamże, k.57–59. 83 Rachunki koscioła farnigo Omnium Sanctorum w miescie Pszcynie, co od 29. Iunii.1720. Usque Ultima Decembris 1721. Przyjęto i zas się wydało, [w:] tamże, k. 60–68. 84 Institutio ad ecclesiam parochialem Plesnensem z 11 VI 1720 r., [w:] AKMK, sygn. AAdm. 24, k. 527r. 85 Informacja o matce pochodzi z zapisu w księdze chrztów parafii w Bojszowach. W dniu 3 IV 1700 r. została zapisana jako chrzestna […] Sophia Mathuszewicowa mater reverendi parochi

77 Andrzej Franciszek Matuszewicz86 pleban w Wiśle, który 15 V 1687 r. zapisał mu jako klerykowi Seminarium Zamkowego w Krakowie provisio obligatoria ad ecclesiae parochialis in Wisla87. Święcenia kapłańskie przyjął 17 IV 1688 r. w Krakowie z rąk bp. Mikołaja Oborskiego ad vicariatum ecclesiae Plesnensis88. Już 8 VI 1688 r. ks. M. Matuszewicz wpisany został w księdze chrztów parafii w Pszczynie jakovicarius Plesnensis89. Kwerenda w zachowanych księgach metrykalnych dekanatu pszczyńskiego pozwoliła na dokładne odtworzenie przebiegu drogi zawodowej ks. Marcina Matuszewicza. W związku z tytułem święceń kapłańskich – wikariat w Pszczynie, której plebanem, tak jak i Lędzin, był wówczas ks. F. Szafrański – nie dziwi fakt podjęcia pracy w parafii tak pszczyńskiej, jak i lędzińskiej. W okresie od czerwca 1688 r. do kwietnia 1691 r. ks. M. Matuszewicz pracował zatem w Pszczynie jako vicarius Plesnensis90, natomiast od maja 1691 r. do maja 1695 r. w księgach metrykalnych parafii w Lę- dzinach notowany był jako commendarius pro tunc Lendinensis lub vicarius Lendinensis91. Przez kolejnych niemal 30 lat (1695–1724) ks. M. Matuszewicz był plebanem parafii w Bojszowach92, z których zrezygnował po objęciu parafii w Lędzinach w 1724 r.93. W latach 1699–1713, będąc plebanem w Bojszowach, ks. M. Matuszewicz pełnił obowiązki instygatora dekanalnego, a w okresie 1721–1748 sprawował urząd dziekana pszczyńskiego. Zmarł w Lędzinach 4 X 1748 r.94. Polecając w styczniu 1721 r. kandydaturę ks. M. Matuszewicza na plebana pszczyńskiego Erdmannowi II Promnitzowi, bp krakowski Felicjan Konstanty Szaniawski określił go mianem kapłana prowadzącego życie przykładne oraz

Boiszoviensis, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/818, nlb. Informacja natomiast o ojcu – Jerzym – z księgi święceń diecezji krakowskiej. AKMK, sygn. LOrd. 5, k. 210, 221, 230, 234. 86 Ks. Andrzej Franciszek Matuszewicz, syn Jerzego. Święcenia niższe: Kraków 24 IX 1672 r.; świę- cenia wyższe: diakonat – Kraków 9 III 1675 r.; prezbiterat – Kraków 21 XII 1675 ad provisionem ecclesiae parochialis Skarzycensis. Zob. J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789) J-M, Kraków 2008, s. 686. 87 AKMK, sygn. AOff. 157, k. 931v. 88 AKMK, sygn. AEp. 69, k. 937v. 89 AAKat, KM, sygn. 50/102, k. 13. 90 AAKat, KM, sygn. 50/102, k. 13–32. 91 AAKat, KM, sygn. 50/99, k. 9–13. 92 Ego Martinus Matuszewic curatus ecclesiae parochialis Boiszowiensis Anno 1695 quo obtinui hanc Ecclesiam istum Librum Metrices a die 4ta Martii anni supra inscribere coepi. Quod ad Laudem D.O.M. propagationem Ecclesiae Catholicae salutem aeternam animarum inferius scribendarum coedat, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/818, nlb; A. Spendel, Chronik der katholische Pfarrei Boischow (1906), [w:] AAKat, P Bojszowy, sygn. 3/2, s. 80–81. 93 Ego Fridericus Thomas Isidorus Cybulka curam ecclesiae parochialis Boischoviensis accepi Anno 1725 die 18 Aprilis post liberam resignationem et Lendinensis beneficii assentionem Illustris et admodum reverendi parochi Boisz: Domini Joannis [!] Mathuszewic Decani Plesnensis, [w:] AAKat, KM, 50/22, k. 2. 94 [4 Octobris 1748] Xiądz Marcin Matuszowic umarł był Plebąn Lędzinski, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/96, k. 26.

78 obdarzonego licznymi talentami95. Hrabia nie wyraził jednak zgody na pro- pozycję bp. F.K. Szaniawskiego, uzasadniając swoją odmowę wcześniejszym przyrzeczeniem owego stanowiska innemu duchownemu96. Wydaje się, że w tej próbie sił pomiędzy protestanckim kolatorem a biskupem krakowskim nie chodziło w ogóle o walory personalne kandydatów. Taki sposób postępo- wania Promnitzów był stałym elementem prowadzonej przez nich polityki wy- znaniowej na terenie pszczyńskiego wolnego państwa stanowego. Współpraca tych dwóch ośrodków władzy (biskup i pan pszczyński) determinowana była na wszystkich płaszczyznach – tak materialnej, jak i personalnej – różnicami konfesyjnymi. Jej kolejną odsłoną była korespondencja pomiędzy dziekanem M. Matuszewiczem a Erdmannem II Promnitzem dotycząca problemów z ob- sadą wakujących stanowisk rektorów szkół w dekanacie pszczyńskim97. Aczkolwiek statystyczne ujęcie pracy ks. M. Matuszewicza nie jest przedmiotem niniejszej analizy, to jednak podkreślić trzeba, że jako dziekan w cią- gu 27 lat swego urzędowania zwołał łącznie 23 kongregacje dekanalne, przy czym trzykrotnie (1723, 1725, 1726) odbyły się dwie kongregacje w ciągu jednego roku. Bp F.K. Szaniawski nie przecenił zatem gorliwości i pracowitości swojego kapłana. W każdej z parafii, w których pracował ks. M. Matuszewicz (Pszczyna, Bojszowy, Lędziny), również rezydował. Zapisy w księgach metrykalnych, ale i rachunkowych świadczą o jego codziennej pracy z parafianami przy udzielaniu chrztów, ślubów oraz prowadzeniu pogrzebów. W odróżnie- niu od ks. P. Zborowskiego ks. M. Matuszewicz zarówno jako pleban, jak i od 1720 r. dziekan nie stronił od tego rodzaju czynności, choć w parafii lędzińskiej regularnie zatrudniał zwykle jednego wikariusza. Byli to kolejno: Stanisław Sowiński (1723–1731), Godfryd Eichberger (1731–1735), Jan Puntz (1735– 1737), Jakub Kuczewicz (1737–1738), Franciszek Latosiński (1738–1742), Jan Krupski (1742), Jan Leopold Niedbała (1742–1746) oraz Piotr Bieroński (1746–1748)98. W 1701 r. zadecydował o wzniesieniu w Bojszowach własnym kosztem nowej plebanii: Pro residentia habet domum plebanalem sumptu proprio competenter extructam, in qua est atrium, hypocaustum cum 2 cameris,

95 „[…] La vie exemplaire et d`autres talents dignes de cette grace […]”, [w:] Pismo bp. Felicjana Konstantego Szaniawskiego do Erdmanna II Promnitza, Kielce, 12 I 1721 r., [w:] APP, sygn. AKP IX 621, k. 7–8. 96 „[…] je suis extrement affigé de n’etre pas en état de satisfaire à Ses Order, etant déjà engagé par mes promesses, que j´ai faites à un autre pour le benefice vacant à Plesse”, [w:] Pismo Erdmanna II Promnitza do bp. F.K. Szaniawskiego, Żary, 7 III 1721 r., [w:] Tamże, k. 9. 97 Pismo ks. M. Matuszewicza do Erdmanna II Promnitza, Lędziny, 7 I 1733 oraz 31 I 1733 r., [w:] APP, sygn. AKP IX 678, Lędziny, k. 147–149. 98 AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 134–201; sygn. 50/97, kk. 1–40; sygn. 50/99, k. 55–93.

79 alterum hypocaustum pro familia cum camera et alia aedificia minora, utpote stabulum pro equis, peccoribus, horreum commoda99. Zachowane rachunki parafii w Bojszowach dokumentują jego staranność w kwestiach materialnych, a jednocześnie rzucają nieco światła na sylwet- kę ks. M. Matuszewicza. W 1711 r. wśród przychodów parafii bojszowskiej wymieniono m.in.: pacholcy pokuty za krzykanie, pokuty od wroża Przybyły, natomiast w 1724 r. pokuty od tabacznikow100. Praktyki wróżbiarskie piętno- wał na forum kondekanalnym dziekan W. Gawiński już w 1694 r.101, jednak z zapisu w rachunkach bojszowskich wynika, że problem z ich stosowaniem występował tam także w 1711 r. Przeciwdziałanie natomiast nałogowi palenia tytoniu w parafii bojszowskiej współbrzmiało z ogłaszanymi na kongregacjach dekanalnych w 1723, 1724 oraz 1725 r. przez dziekana M. Matuszewicza ka- rami dla tych nauczycieli oraz duchownych, którym udowodnione zostałoby stosowanie tej używki102. Niemniej interesujące były wydatki, o których w Boj- szowach decydował ks. M. Matuszewicz. Oprócz klasycznych i wielokrotnie powtarzanych pozycji (na mąke, na wino, na szpilki, na skrobek, na mydło, łoj do lamp), pojawiły się także: 1702 r. – od przywiezienia indulgentyi z Rzymu per postam, na jałowiec do Krakowa; 1706 r. – od malowania zołnierzow i anio- łow do Grobu Bozego, na papier organiscie do dialogu, złotnikowi od roboty vasculum pro S. Oleo Infirm.; 1708 r. – za promienie na Osobę Christusa P. i S. Jąna, za promienie z literami Tu es filius i za S. Ducha na obraz S. Jąna; 1709 r. – od restauratiej podniebienia; 1714 r. – za ornat requialny dało się w Krakowie; 1715 – za krzyzmo do Psczyny, od naprawy pozytywu; 1717 r. – za mszał nowy; 1719 r. – za mszał reqvialny; 1720 r. – od zrobienia ram do fort ołtarza wielkiego, malarzowi od malowania obrazow, od osob w tychże ramach, chłopu co po nie chodził do Psczyny, chłopu na podróż do Trzebinie w sprawie koscielney; 1721 r. – od naprawy psalterza introligatorowi do Psczyny. Od 1710 r. stałą po- zycją w wydatkach parafialnych był ponadto proch pro Festo S. Joann. Bapt., dzięki któremu patronalne święto kościoła obchodzono w sposób nie tylko uroczysty, ale także głośny, a zatem zgodny z panującymi w barokowej poboż- ności obyczajami103. Warto także zwrócić uwagę na lokalizację źródeł zaopa- trzenia dla parafii w Bojszowach: Kraków i Pszczyna, ewentualnie Trzebinia – oto miasta, w których ks. M. Matuszewicz kupował księgi i szaty liturgiczne,

99 F. Maroń, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej, dz. cyt., s. 288; A. Spendel, dz. cyt., s. 80. 100 Regestum ecclesiae parochialis Boiszowiensis sub titulo S. Joannis Baptistae (1702–1790), [w:] AAKat, P Bojszowy, sygn. 3/1, nlb. 101 AeD, f. 10v. 102 AeD, f. 44v, 45r, 47v. 103 Expensae, Perceptae supraspecificatae ex mera elemosyna fidelium in Ecclesia Boiszoviensi connotata (1702–1790), [w:] Regestum ecclesiae parochialis Boiszowiensis sub titulo S. Joannis Baptistae (1702-1790), [w:] AAKat, P Bojszowy, sygn. 3/1, nlb.

80 a w przypadku innych prac (snycerka, malowanie kościoła, wyroby złotnicze, naprawa organów) bazował na lokalnych rzemieślnikach.

Ks. Fryderyk Tomasz Izydor Cebulka z Litultowic (1699–1768, dziekan w latach 1748–1768) W przypadku ostatniego z występujących na kartach Acta et Decreta dzieka- nów posiadamy najbogatszą bazę źródłową104. Wywodził się ze szlacheckiego rodu herbu Starykoń z Litultowic, występującego na Śląsku już w XV w. głównie w księstwach opawskim, opolskim, raciborskim, brzeskim, natomiast od XVII w. także w ziemi bytomskiej105. Urodził się w Bytomiu 20 XII 1690 r. jako syn Jerzego. Jego bratem był franciszkanin z konwentu w Bytomiu – o. Zachariasz Cebulka z Litultowic, czasem pojawiający się na kartach ksiąg metrykalnych w Miedźnej, Bojszowach oraz w Pszczynie jako szafarz sakra- mentów106. W Bojszowach przebywała i zmarła w 1734 r. inna krewna ks. F. Cebulki – Eva Ludmilla Otterwolffiana Cybulkowa107. Ks. F. Cebulka kształcił się kolejno w kolegiach jezuickich w Nysie oraz Ołomuńcu108, natomiast w latach 1720–1723 był alumnem Seminarium Zamkowego w Krakowie. Pierw- szą tonsurę oraz cztery niższe święcenia otrzymał 21 XII 1720 r., święcenia subdiakonatu – 20 IX 1721 r., diakonatu natomiast – 21 III 1722 r. Święcenia kapłańskie otrzymał w dniu 20 II 1723 r. w Krakowie i co najmniej do kwietnia 1725 r. pracował jako wikariusz i altarzysta NMP w Czeladzi109. W latach 1725–1734 był plebanem parafii w Bojszowach post liberam resignationem et Lendinensis beneficii assentionem illustris et admodum reverendi parochi Bo- iszov. Joannis [!] Matuszewicz decani Plesnensis110. Jako pleban kontynuował zabiegi swojego poprzednika ks. Marcina Matuszewicza o wzbogacenie wnę- trza kościoła św. Jana Chrzciciela w Bojszowach. Rachunki parafialne zawie- rały bowiem następujące pozycje: Na jędwab do chorągwi, od topienia srebra malarzowi, od malowania krzyzow do chorągwi, od malowania obraza (1728),

104 AKMK, sygn. AOff. 167, s. 1353–1354; AKMK, sygn. AOff. 200, s. 192; AKMK, Lord. 6, s. 563, 585, 594, 614; AKMK, Tabele Załuskiego 7, s. 29; AMS, bez sygn., Catalogus clericorum, s. 22; AMS, bez sygn., Ordo seu series alumnorum, s. 126. 105 J. Horwat, Z. Jedynak, Z. Kieres, dz. cyt., s. 91; J. Pilnáček, Rody, dz. cyt., s. 11–12. 106 A. Spendel, dz. cyt., s. 81; AAKat, KM, sygn. 50/22, k. 186; AAKat, sygn. 50/16, k. 31; AAKat, sygn. 50/119, s. 9, 13. W Pszczynie w 1752 r. ślubu udzielał jeszcze inny franciszkanin z konwentu bytomskiego – o. Simeon Niemeczek, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/119, s. 50. 107 26 Ianuarii [1734] sepulta nobilis Eva Ludmilla de progenie Otterwolffiana Cybulkowa annorum 50, [w:] AAKat, KM, sygn.50/22, k. 261. Zapewne chodziło o Ewę Ludmiłę Oderwolf ze Starego Stradomia Cebulkową z Litultowic. Zob. J. Pilnáček, Rody, dz. cyt. s. 842. 108 Wpis do Kongregacji Mariańskiej przy kolegium jezuickim w Ołomuńcu w 1719 r., [w:] ZA Olo- mouc, UO, inv. č. 7, k. 182. 109 J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Kraków 2010, s. 568. 110 AAKat, KM, sygn. 50/22, k. 2. Błędnie podane imię ks. Matuszewicza: Jan zamiast Marcin.

81 od chorągwi krawcowi (1729), na baldachium za kitaykę, za papior na cienie, od robienia nowych bieretów, za sukno czarne na bierety (1730), złotnikowi od zrobienia nowy monstranciej (1732)111. W 1734 r. ks. F. Cebulka po dobrowol- nej rezygnacji z parafii w Bojszowach przeniósł się do parafii w Miedźnej wa- kującej po śmierci dotychczasowego plebana ks. Franciszka Tremblowicza112. Jako pleban parafii w Miedźnej ks. F. Cebulka zatrudnił wikariusza ks. Józe- fa Gajowicza, jednocześnie posiłkując się pracą innych duchownych, wśród których występowali: Joannes Orawski seminarii Cracov. arcensis alumnus (1735)113, Franciscus Slappa Pekarensis vicarius (1738)114 oraz Joannes Puntz presbiter ecclesiasticus (1739)115. Od 1741 r. aż do 1768 r. ks. F. Cebulka był plebanem parafii Wszystkich Świę- tych w Pszczynie116. Korespondencja wymieniana w sprawie objęcia pszczyń- skiego beneficjum między biskupem krakowskim kard. Janem A. Lipskim a Erdmannem II Promnitzem po raz kolejny powtarzała znany już schemat. Kard. J.A. Lipski zaproponował na stanowisko plebana parafii w Pszczynie ks. Godfryda Szymońskiego z Szymoni, którego rekomendował jako Śląza- ka osobiście sobie znanego oraz człowieka honoru i gotowego do podjęcia wszelkich wysiłków, by okazać się godnym powierzonej mu funkcji117. Hra- bia Promnitz – podobnie jak to było w 1721 r. przy nominacji poprzednie- go plebana pszczyńskiego ks. Mikołaja Steblickiego – poinformował kard. J.A. Lipskiego o przyznaniu tego beneficjum innemu kandydatowi, a mianowicie ks. F. Cebulce118. W księgach metrykalnych parafii w Pszczynie w latach 1741–1750 kandydat hrabiego Promnitza określany był jako perillustris et admodum reverendus dominus Fridericus de Cebulka, wpisy późniejsze zaś konsekwentnie pomijały już szlachecki predykat, a nazwisko zapisywano z niemiecka jako Cybulcka119. Podobnie jak w przypadku ks. M. Matuszewicza droga

111 AAKat, P Bojszowy, sygn. 3/1, Expensae, perceptae supraspecificatae…, dz. cyt., nlb. 112 Resignatio ecclesiae parochialis Boyszoviensis z 18 VIII 1734 r., [w:] AKMK, sygn. AOff. 172, k. 66; Institutio ad ecclesiam parochialem Medznensis post mortem Francisci Tremblowicz z 18 VIII 1734 r., [w:] Tamże, k. 65–66. 113 AAKat, KM, sygn. 50/16, k. 7 114 Tamże, k. 17. 115 Tamże, k. 26. 116 Institutio ad ecclesiam in Miedznia post liberam resignationem parochi F. Cybulka parochi Plesnen- sis, [w:] AKMK, sygn. AOff. 177, k. 359v. 117 C’est Mr. l’Abbé Szymonski gentil homme silesien, homme de merite et tres bon ecclesiatique. Il a été mon condisciple dans les pais etrangers; et j’ai toujours reconnu en lui un fond de probité, d’honneur, et de religion […] Il fera touts les efforts pour s’en render digne […].C’est l’Abbe Szymonski s’oblige de faire toutes les reparations necessaires à l’eglise de Plessen […], [w:] APP, sygn. IX 782, Pismo kard. J.A. Lipskiego do Erdmanna II Promnitza, Kraków, 8 IV 1740 r., k. 3–4. 118 Tamże, Pismo Erdmanna II Promnitza do kard. J.A. Lipskiego, Drezno, 4 X 1740 r., k. 1–2, 5. 119 AAKat, sygn. 50/119. Także protokoły kongregacji dekanalnych z lat 1748–1755 ks. F. Cebulka podpisywał zawsze Fridericus Cybulcka [Cybulka] Decanus Plesnensis. Zob. AeD, f. 76r, 79r, 84r, 86r, 88v, 92r, 95v.

82 do objęcia godności dziekana dekanatu pszczyńskiego wiodła ks. F. Cebulkę przez urząd instygatora dekanalnego w latach 1727–1734 oraz asesora w 1734 r. Dziekan F. Cebulka nie rezygnował z regularnego odbywania kongregacji dekanalnych. W publikowanym źródle znajduje się w sumie dziewięć protoko- łów z zebrań duchowieństwa dekanalnego z lat 1748–1756. Jako pleban parafii pszczyńskiej, a później dziekan, ks. F. Cebulka zmagał się nie tylko ze zmianami wprowadzanymi w życie przez nowe władze pruskie, niepokojami wywołany- mi przez drugą wojnę śląską (1744–1745) oraz początek wojny siedmioletniej (1756–1763). Niemniej tragiczne dla parafii były skutki pożaru, który w sierp- niu 1748 r. zniszczył miasto, a zatem także kościół oraz szkołę w Pszczynie. Ks. F. Cebulka zmarł w 1768 r., prawdopodobnie w Pszczynie120.

2. POCHODZENIE GEOGRAFICZNE I STANOWE

Lektura pszczyńskiej księgi protokołów dekanalnych nieodparcie nasuwa pytanie o zbiorowego bohatera występującego na kartach owego źródła. Kim byli duchowni, których widzimy zarówno w trakcie odprawiania uroczystych mszy konwentualnych, wygłaszania kazań i toczenia dysput kazuistycznych, jak i w sporach obyczajowo-materialnych toczonych za zamkniętymi drzwiami na forum dekanalnym? Skąd pochodzili oraz jakie otrzymali wykształce- nie? Jak przebiegała ich kariera zawodowa? Czy byli wśród nich kapłani, któ- rym nieobce było zainteresowanie jakimkolwiek rodzajem twórczości, czy też raczej spostrzec w nich można przede wszystkim strażników nienaruszalności dóbr tworzących parafialne beneficjum? Dziesięciolecia, które obejmuje prezentowane źródło, to ostatni okres przy- należności Śląska (a więc także ziemi pszczyńskiej) do monarchii habsburskiej. Choć wydawać by się mogło, że wydarzenia natury politycznej pozostają jedynie kontekstem życia religijnego, to jednak Acta et Decreta wskazują, jak bardzo przemiany polityczno-gospodarcze wpływały na kształtowanie się modelu zarówno duszpasterstwa, jak i duszpasterza na Górnym Śląsku. Rozpoczynając lekturę pszczyńskiej księgi protokołów, spotykamy grono duchownych w spo- sób naturalny zwróconych w stronę Krakowa, dla których przywiązanie do ubioru i uczesania more Dioecesiano, nie zaś more Germanico było ważnym elementem identyfikacji kulturowej, a poważny niepokój budziły zauważone w 1700 r. próby Baltazara Erdmanna Promnitza zmierzające w kierunku odłą- czenia dekanatu pszczyńskiego od diecezji krakowskiej. Dziekani pszczyńscy swoje pouczenia dla kondekanalnych wygłaszali zawsze ideomate latino, a pisma z kancelarii panów pszczyńskich w języku niemieckim jako niezrozumiałe

120 J. Szczepaniak, Nekrologium. Księża diecezji krakowskiej zmarli w latach 1749–1810, Kraków 2010, s. 21.

83 dla ogółu duchownych wymagały tłumaczenia przez któregoś z księży nim władających, co w dekanacie pszczyńskim nie było w omawianym okresie po- wszechną praktyką121. Konieczna zatem wydaje się próba nakreślenia obrazu duchowieństwa wyłaniającego się z lektury prezentowanego źródła. Dla opisu badanej grupy społecznej istotna wydaje się komplementarność danych dotyczących zarówno pochodzenia geograficznego i stanowego duchownych, ich wykształcenia, jak i przebiegu pracy zawodowej w duszpasterstwie parafialnym. Zachowane materiały źródłowe pozwalają – jeśli można tak powiedzieć – na nakreślenie jedynie niepełnej „mapy” czterech powyższych komponentów, tym bardziej zatem ważna jest dogłębna analiza korelacji za- chodzących pomiędzy nimi.

Tabela 6 Pochodzenie geograficzne księży dekanatu pszczyńskiego w latach 1691–1756 Pochodzenie Liczba Nazwiska duchownych geograficzne miasto 46 P. Bargieł, W. Białkowicz, P. Bieroński, J. Bodeman, A. Choroba, F. Cebulka z Litultowic – szlachcic, J. Dłubisiń- ski, J. Drabik, A. Dzieżowicz, G. Eichberger, W. Gawiński, M. Hitretius, J. Holas, P. Hus, F. Jędrkowicz, S. Jędrkowicz, B. Juchowicz, T. Kiełtyka, L. Kosmeli, K. Kuczowicz, J. Kuczewicz, F. Latosiński, J. Latosiński, F. Murzynkowicz, J. Murzynkowicz, J. Niedbała, J. OdrobińskiI, J. Orawski, P. Piszczek, W. Piszczeński, J. Puntz, F.S. Rostabiński, T. Salen- tariusII, Szalowicz, J. Słonimski, H. Szalastowicz, J. Szromek, J. Sztajer, M. Taleński, A. Tomicki, F. Tremblowicz, W. Vol- nitius, J. Węgrzynek, W. Węgrzynek, K. Zarzyna, S. Zygmun- towicz wieś 23 F. Danecki, J. Fabricius, J. Gaj, W. Gniłka, J. Krupski, F. Lubecki, M. Matuszkowic, Sz. Myszkowicz, J. Nalepka, F. Osiecki z Osecka – szlachcic, J. Paszczykowski, M. Passo- nius, B. Pietrzycki, A. Pluciński, K.M. Posadowski z Postel- wic – szlachcic, J. Ścierski, J. Sobczykiewicz, J. Stachurski, M. Szafrankowicz, J. Wołkowicz, W. Zabrzeski, P. Zborowski ze Zborowa – szlachcic, H. Zmieszkal z Domanowic – szlachcic I Według ustaleń J. Pilnáčka na Śląsku występował mało znany szlachecki ród Odrobinskich. Badacz ten podał jednak nieprawidłowe imię plebana Bieruniu: Stefan. Zob. J. Pilnáček, Rody, dz. cyt. s. 249. II Odnaleziono dwa wpisy do ksiąg metrykalnych, w których zapisano ks. T. Salentariusa jako szlachcica z predykatem Salzenthal. Brak jednak informacji na temat awansu cieszyńskiej rodziny miesz- czańskiej Salentariusów w dokumentacji nobilitacji zarówno polskiego, jak i habsburskiego dworu. Zob. Album armorum nobilium Regni Poloniae XV–XVIII saec., opr. B. Trelińska, Lublin 2001; A. von Doerr, Der Adel der Böhmischen Kronländer. Ein Verzeichniss derjenigen Wappenbriefe und

121 W 1698 r. o tłumaczenie z języka niemieckiego poproszony został pochodzący zresztą z Wodzi- sławia pleban z Brzeźc ks. Jan Bodeman, o którym zapisano w protokole kongregacji dekanalnej, że linguae Germanicae bene gnarum curavit. AeD, f. 17v.

84 Adelsdiplome welche in den Böhmischen Saalbüchern des Adelsarchives im K.K. Ministerium de Innern in Wien eingetragen sind, Prag 1900; Adalbert Král von Dobrá Voda, Der Adel von Böhmen, Mähren und Schlesien. Genealogisch-heraldisches Repertorium sämtlicher Standeserhebungen, Prädicate, Beför- derungen, Incolats-Erteilungen, Wappen und Wappenverbesserungen des gesamten Adels der Böhmi- schen Krone mit Quellen und Wappen-Nachweisen, Prag 1904; K.F. von Frank, Standeserhebungen und Gnadenakte für das Deutsche Reich und die Österreichschen Erblande bis 1806 sowie kaiserlich öster- reichische bis 1823 mit einigen Nachträgen zum „Alt-Österreichischen Adels – Lexikon” 1823–1918, T. 1–5, Schloss Senftenegg 1967-1974. Według informacji dra hab. W. Gojniczka, któremu w tym miejscu dziękuję za wskazówki źródłowe i bibliograficzne, dokumentacja archiwalna do tego zagadnienia znajduje się w Narodnim archivum Praha w trzech zespołach: 1. Česká dworská kancelář, 2. Saalbuch, 3. Stará manipulace.

Źródło: AAKat, KM, sygn.: 50/28, 50/ 29, 50/33, k. 26; 50/39, 50/98, k. 92, 104; 50/100, k. 34; 50/101, k. 10, 39; 50/102, k. 23, 96; 50/164, 50/652, k. 89; 50/818, 50/1732, k. 90; ZA Olomouc, UO, č. 5, s. 331, 371, 391, 393, 399, 415, 417, 419, 454, 469, 475, 499, 510, 514, 425, 426; inv. č. 6, s. 8, 10, 83, 98, 118, 153, 164, 173, 175, 187, 191, 209, 267, 286; inv. č. 7, k. 182, 185, 223, 282, 423, 467, 527; AAW, sygn. II c 4, k. 100, 101, 132, 137, 138, 139, 180, 181; AKMK, sygn.: AOff. 165, k1428 – 1438; AOff.166, k. 453; J.Szczepaniak, Katalog duchowieństwa zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), T.1 :A–I, T. 2: J–M, T. 3: N–S, T. 4: T–Ż, Kraków 2008, s. 23, 40, 54, 65, 106, 139, 140, 187, 197, 208, 236, 259, 269, 278, 281, 303, 360, 361, 363, 414, 420, 439, 464, 511, 551, 563, 567, 583, 590, 597, 623, 686, 687, 692, 693, 751, 754, 757,767, 774, 785, 786, 800, 813, 817, 829, 831, 840, 851, 856, 870, 872, 875, 880, 881, 883, 884, 900, 923, 949, 961, 992, 993, 1003, 1046, 1059, 1070, 1072, 1075, 1076, 1090, 1127, 1129, 1180, 1269, 1282, 1296, 1315, 1351, 1405.

Stanowy charakter społeczeństwa wolnego państwa pszczyńskiego odgrywał dominującą rolę. Opisane zatem w tabeli rozróżnienie pomiędzy miastem a wsią odnosimy do pochodzenia geograficznego duchowieństwa dekanatu pszczyńskiego w badanym okresie. Przy dokonywaniu powyższych ustaleń źródłowych niezbędne wydawało się nam wyczerpujące zbadanie zachowanych ksiąg metrykalnych. Roli tego rodzaju źródeł nie można przecenić, gdyż jako jedyne zarejestrowały faktyczny stan zatrudnienia w duszpasterstwie parafialnym dekanatu pszczyńskiego. Co więcej – również jako jedyne przechowały wiele danych o pochodzeniu geograficznym i stanowym kilkudzięsięciu inte- resujących nas duchownych122. Nie można zatem w pełni zgodzić się z opinią J. Szczepaniaka, że „ze względu na znikomą ilość informacji na temat stanu pochodzenia i niewielką ilość wiadomości o miejscach urodzenia duchownych, jedynymi źródłami dającymi całościowy obraz pochodzenia terytorialnego i stanowego duchowieństwa parafialnego są tabele i akta wizytacji z czasów bp. Andrzeja Stanisława Załuskiego. […] Niestety dokumenty te pozwalają jedynie prowadzić rozważania na temat prepozytów i plebanów. Wiadomości o wika- riuszach i prebendarzach są nikłe lub nie ma ich wcale. Jedynym źródłem, i do

122 Np. wpis w księdze chrztów parafii w Pszczynie: Ego Georgius Antonius Odrobinski vicarius civitatis Plesnae, natione Silesius, patriae Plesnensis, suscepto vicariatu Plesnensi 1708 die 4 mensis Martii, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/101, k. 59; Wpis w księdze chrztów parafii w Tychach: Venera- bilis Paulus Orawski clericus ex seminario in Arce Cracoviensi patriota Mikułoviensi, [w:] AAKat, KM sygn. 50/28, k. 150.

85 tego niekompletnym, mogącym pomóc w ustaleniu pochodzenia niższego du- chowieństwa, mogą być albumy przyjętych do Seminarium Zamkowego”123. Sądzimy, że rozszerzenie kwerendy o wszystkie zachowane księgi metrykalne z badanego dekanatu, a w uzasadnionych przypadkach także o księgi metrykalne z dekanatów ościennych (zwłaszcza dekanatu bytomskiego), pozwoliło na stwo- rzenie bardziej szczegółowej bazy danych dotyczących duchowieństwa dekanatu pszczyńskiego pod koniec XVII oraz w pierwszej połowie XVIII stulecia124. Całkowitą liczbę duchownych pracujących w tym dekanacie ustalono na podstawie kwerendy zarówno w zakresie ksiąg metrykalnych, jak i publikowa- nej księgi protokołów kongregacji dekanalnych pszczyńskich125. Pozwoliło to na uniknięcie takiej sytuacji, w której opis duchowieństwa dekanatu pszczyń- skiego odnosiłby się wyłącznie do plebanów. Badaną grupę tworzyło zatem 108 kapłanów (plebanów, wikariuszy, prebendarzy), z których w odniesieniu do 68 znamy także ich miejsce urodzenia (62,9%). Pozwala to na wprowadzenie pierwszego istotnego rozróżnienia: z miast wywodziło się łącznie 46 księży (67,6%), natomiast ze wsi – 23 (33,8%).

Tabela 7 Duchowni pochodzący z dekanatu pszczyńskiego według miejsca urodzenia Miejsce urodzenia Liczba Imię i nazwisko duchownych Pszczyna 12 G. Eichberger, M. Hitretius, G. Holas, P. Hus, L. Kosmeli, J. Murzynkowicz – szlachcic, F. Murzyn- kowicz – szlachcic, J. Odrobiński, J. Puntz, A. Tomic- ki, F. Rostabiński, F. Tremblowicz

123 J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Kraków 2010, s. 154. 124 Dodatkowym argumentem przemawiającym za koniecznością wykonania kwerendy w zakresie ksiąg metrykalnych była ponadto konfrontacja zapisów pochodzących ze źródeł krakowskich z wpisami w księgach ochrzczonych. Według ustaleń J. Szczepaniaka, poczynionych m.in. na podstawie Liber ordinatorum, z dekanatu pszczyńskiego pochodzić mieli następujący księża, których chrztów we wskazanych parafiach jednak nie zapisano: Paweł Błaszczyk ur. 23 I 1698 w Pszczy- nie, Józef Franciszek Ksawery Damek s. Wawrzyńca ur. 1745 w Pszczynie, Michał Damek s. Wawrzyńca, Stanisław Jakub Gutowski s. Mikołaja ur. 1712 w Sciernicach (Ściernie, par. Lędziny), Stanisław Janik s. Szymona ur. 1706 w Lędzinach, Jakub Urdzen ur. 28 IV 1715 w Tychach. Zob. J. Szczepaniak, dz. cyt., s. 556, 571, 594, 599. W przypadku ks. Michała Damka udało się ustalić, iż urodził się w Wiśle w 13 VIII 1755 r. Zob. AAKat, KM, sygn. 50/15, k. 85. 125 Dla badanego okresu nie zachowały się księgi metrykalne z parafii w Bieruniu, Chełmie, Mokrem oraz Woszczycach, toteż rzeczywista liczba zatrudnionych w dekanacie pszczyńskim w badanym okresie mogła być nieco wyższa. Jednak należy mieć na uwadze, że obsada personalna tych parafii – poza Pszczyną oraz Mikołowem – była zasadniczo jednoosobowa, zatem odtworzenie nastę- pujących po sobie plebanów było możliwe dzięki protokołom kongregacji dekanalnych pszczyń- skich, jak również księgom metrykalnym innych parafii tego dekanatu, w których występowali plebani powyższych parafii.

86 Miejsce urodzenia Liczba Imię i nazwisko duchownych Bieruń 10 P. Bieroński, J. Dłubisiński, W. Gawiński, F. Latosiński, J. Latosiński, P. Piszczek, W. Piszczeński, J. Węgrzy- nek, W. Węgrzynek, K. Zarzyna

Lędziny 7 J. Gay, W. Gniłka, J. Ścierski, F. Lubecki, J. Paszczykowski, J. Sobczykiewicz, J. Stachurski Mikołów 7 A. Choroba, J. Kuczewicz, T. Kiełtyka, J. Orawski, J. Szromek, W. Szalowicz, J. Sztajer Bojszowy 2 M. Matuszkowicz, B. Pietrzycki Ćwiklice 1 P. Zborowski ze Zborowa – szlachcic Miedźna 1 W. Zabrzeski Tychy 1 J. Drabik Suszec 1 K.M. Posadowski z Postelwic – szlachcic RAZEM 42

Źródło: AAKat, KM, sygn.: 50/28, k. 140; 50/33, k. 26; 50/100, k. 13; 50/101, k. 34, 39; 50/102, k. 96; 50/98, k. 92, 104; ZA Olomouc: UO, inv. č. 5, s. 331, 399, 425, 426, 454, 569, 475, 499, 504, 510; inv. č. 6, s. 8, 98,118, 153, 164, 173, 175, 187, 191, 209, 286; inv. č. 7, s. 185, 223, 282, 358, 423, 527; AKMK, sygn.: AOff. 165, s. 1428–1438; AOff. 166, s. 451–461; J. Szczepaniak, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego (1678–1800), Kraków 2004, s. 82, 217, 338, 402, 409.

Największa liczba duchownych urodzonych w dekanacie pszczyńskim pochodziła z Pszczyny (12), Bierunia (10), Lędzin (7) oraz Mikołowa (7). W gronie duchowieństwa dekanatu pszczyńskiego znajdowali się ponadto księża pochodzący nie tylko spoza dekanatu, ale także spoza diecezji krakowskiej.

Tabela 8 Duchowni pochodzący spoza dekanatu pszczyńskiego według miejsca urodzenia Miejsce urodzenia Liczba Imię i nazwisko duchownych Żywiec 4 W. Białkowicz, F. Jędrkowicz, S. Jędrkowicz, (diec. krakowska) M. Taleński Wilamowice 1 F. Danecki (diec. krakowska) Bytom 4 F. Cebulka z Litultowic – szlachcic, A. Dzieżowicz, (diec. krakowska) J. Niedbała, W. Wolnitius Mysłowice 2 B. Juchowicz, S. Zygmuntowicz (diec. krakowska) Chechło (diec. 1 J. Fabricius krakowska)

87 Miejsce urodzenia Liczba Imię i nazwisko duchownych Chochołów 1 A. Pluciński (diec. krakowska) Bogucice 1 J. Krupski (diec. krakowska) Bodzentyn 1 M. Szafrankowicz (diec. krakowska) Koziegłowy 1 M. Nowacki (diec. krakowska) Płaz 1 J. Wołkowicz (diec. krakowska) Żory 2 P. Bargieł, J. Słonimski (diec. wrocławska) Wodzisław 1 J. Bodeman (diec. wrocławska) Cieszyn 1 T. Salentarius z Salzental – szlachcic (diec. wrocławska) Studzionka 1 J. Nalepka (diec. wrocławska)

Bujaków 1 F. Osiecki z Osecka – szlachcic (diec. wrocławska) Zabrze 1 M. Passonius (diec. wrocławska) Pyskowice 1 H. Szalastowicz (diec. wrocławska) Rzeczyce 1 H. Zmieszkal z Domanowic – szlachcic (diec. wrocławska) SUMA 23

Źródło: ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, s. 371, 391, 393, 415, 417, 419, 454, 514; inv. č. 6, s. 10, 83; inv. č. 7, s. 182, 223, 467; AAW, sygn. II c 4, k. 132, 137–139; A. Komoniecki, Chronografia albo dziejopis żywiecki, wyd. S. Grodziski, I. Dwornicka, Żywiec 2005, s. 577, 578; J. Szczepaniak, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 97, 260, 261, 292; Protokolarz albo „Czerwona Księga” Mysłowic, wyd. A. Kowalska, A. Piwowarczyk, red. A. Barciak, Mysłowice 2002, s. 434; L. Musioł, Parafia mysłowicka. Uzupełnienia i sprostowania do pracy J. Kudery: Historia parafii mysłowickiej, mps (1956) w AAKat, s. 98.

W grupie 68 duchownych, w odniesieniu do których udało się ustalić miejsce ich urodzenia, 23 wywodziło się spoza dekanatu pszczyńskiego (33,8%), a 9 spoza samej diecezji krakowskiej (13,2%). W kolejnych trzech przypadkach posiadamy jedynie informacje o diecezji, z której wywodzili się duchowni,

88 jednak bez określenia miejsca narodzin (ołomuniecka, wrocławska)126. Skład personalny duchowieństwa dekanatu pszczyńskiego w całym badanym okresie zdominowany był zatem przez księży wywodzących się nie tylko z diecezji krakowskiej, ale przede wszystkim z samej ziemi pszczyńskiej. Kolejnym ważnym czynnikiem opisującym badaną grupę duchownych jest ich pochodzenie stanowe.

Tabela 9 Pochodzenie stanowe księży dekanatu pszczyńskiego w latach 1691–1756 Pochodzenie stanowe Liczba duchownych Liczba duchownych w procen- tach szlachta 8 7,4% mieszczaństwo 23 21,3% bogate chłopstwo 12 11,1% służba kościelna (nauczy- 5 4,6% ciel, dzwonnik, kościelny, witryk) rzemieślnicy 2 1,9% karczmarze 1 0,9% urzędnicy pana pszczyń- 1 0,9% skiego brak danych 56 51,9%

Źródło: AAKat, KM, sygn.: 50/1732, k. 90; 50/33, k. 26; 50/101, k. 35, 39; 50/98, k. 104; 50/102, k. 23, 96; 50/101, k. 9, 10; 50/100, k. 13, 34; 50/652, k. 89; 50/818, nlb; 50/164, nlb; 50/28, k. 140; 50/18, k. 5; Protokolarz albo „Czerwona Księga” Mysłowic, wyd. A. Kowalska, A. Piwowarczyk, red. A. Barciak, Mysłowice 2002, s. 434.

Dokładne dane o pochodzeniu stanowym duchowieństwa dekanatu pszczyń- skiego udało się ustalić w odniesieniu do 52 księży (48,1%). Ze stanu miesz- czańskiego wywodziło się 23 duchownych (21,3%), 8 ze stanu szlacheckiego (7,4%), a 12 reprezentowało bogate chłopstwo (11,1%)127. Warto w tym miejscu zwrócić ponadto uwagę na naturalne zaplecze, jakim dla wybierających stan duchowny było zatrudnienie ojca w charakterze organisty, nauczyciela, dzwonnika,

126 Byli to księża: Szymon Leopold Nowak z diecezji ołomunieckiej, Jan Bernard Smieszkowicz (Smieszek) oraz Jan Küttel z diecezji wrocławskiej. 127 Do zbieżnych z naszymi wniosków odnośnie do mieszczańskiego pochodzenia duchownych doszedł również P. Górecki, badający dzieje archiprezbiteratu toszeckiego w latach 1618–1740. Ustalił on bowiem, że np. w 1679 oraz 1687 r. na 18 kapłanów pracujących w tym archiprezbiteracie aż 12 posiadało korzenie mieszczańskie, a 6 – chłopskie. Autor ten nie stwierdził natomiast w badanym archiprezbiteracie ani jednego przypadku duchownego wywodzącego się ze stanu szlacheckiego. Zob. J. Górecki, Archiprezbiterat toszecki, dz. cyt., s. 169–170.

89 kościelnego lub witryka. Z grona synów tych właśnie urzędników kościelnych (służby kościelnej) wywodziło się łącznie 5 kapłanów dekanatu pszczyńskiego (4,6%)128. Dokładna analiza kryterium pochodzenia stanowego w odniesieniu do duchowieństwa dekanatu pszczyńskiego w badanym okresie pozwoliła na zauważenie, iż w odróżnieniu od ustaleń badaczy dawniejszych (T. Korzon, A. Liedtke, J. Pałyga)129, ale także współczesnych (T. Nowicki, M. Różański, A. Ko- piczko)130, stan szlachecki nie był najliczniej reprezentowany wśród badanej grupy duchownych. Rację natomiast miał J. Kracik, zauważający bezpośredni zwią- zek pomiędzy intratnością beneficjów, a szlachecką proweniencją obejmujących je duchownych131. Przypadek ks. Piotra Antoniego Zborowskiego ze Zborowa – w latach 1713–1715 plebana w Lędzinach, natomiast w latach 1715–1720 plebana w Pszczynie, a zarazem dziekana pszczyńskiego – wskazuje, jak odmienną miarą władza biskupia w Krakowie mierzyć musiała efektywność pracy duszpasterskiej plebana szlachcica i plebejusza. Jak już wcześniej podano, ks. P. Zbo- rowski nie pojawił się nigdy na kartach ksiąg metrykalnych zarządzanych przez siebie parafii (zatem w nich najprawdopodobniej nie rezydował). W taki sam zresztą sposób postępował, pełniąc funkcję plebana parafii w Kamieniu w są- siednim dekanacie bytomskim w latach 1699–1711(?)132. Jako dziekan pszczyń- ski nie zwołał także ani jednego konwentu dekanalnego, choć nie można mu od- mówić hojności na rzecz wyposażenia kościołów w Lędzinach i Pszczynie. Na ile jednak było to raczej budowaniem pomnika sobie samemu oraz rodowi zgod- nym z duchem epoki i własnym stanem (pochodzenia, rzecz jasna), a nie troską o codzienność powierzonych sobie parafian – pozostaje pytaniem otwartym. Z zaprezentowanych danych liczbowych wyłania się obraz określonych ten- dencji. Łatwiejszy dostęp do stanu duchownego posiadali w badanym okresie synowie mieszczańscy, co niewątpliwie determinowane było przede wszystkim

128 Byli to następujący księża: Franciszek Lubecki, Andrzej Matuszewicz, Melchior Matuszkowicz, Jerzy Nalepka, Andrzej Tomicki. Według ustaleń J. Szczepaniaka do tej grupy dodać można syna organisty i nauczyciela parafii w Łące ks. Wojciecha Makowskiego urodzonego 25 III 1694 r. Stu- diował w seminarium wrocławskim, święcenia kapłańskie przyjął w Krakowie 22 V 1723 r., jako wikariusz pracował jednak poza terenem dekanatu pszczyńskiego, a mianowicie w Kętach (1722– 1726), a jako pleban w Kozach (1726–1753). Zmarł w Kozach w 1753 r. Zob. J. Szczepaniak, dz. cyt., s. 637; AAKat, KM, sygn. 50/401, k. 28. 129 T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764–1794), T. 1, Kraków 1897, s. 100; A. Liedtke, Początkowe dzieje seminarium chełmińskiego, „NP”, 1960, T. 11, s 164–166; J. Pałyga, Duchowieństwo parafialne dekanatu kazimierskiego w XVII i XVIII wieku, „RH”, T. 14: 1966, z. 2, s. 26–29. 130 T. Nowicki, Plebani archidiakonatu pomorskiego w XVIII w., Lublin 2004, s. 69–90; M. Różański, Duchowieństwo parafialne archidiakonatu uniejowskiego w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Łódź 2010, s. 98–125; A. Kopiczko, Duchowieństwo katolickie diecezji warmińskiej w latach 1525–1821, Cz. 1, Olsztyn 2000, s. 38–44. 131 J. Kracik, Potrydencki system, dz. cyt., s. 491. 132 Protokół kongregacji dekanalnej dekanatu bytomskiego z 8 VII 1699 r. oraz 20 V 1711 r., [w:] AAKat, ADB, sygn. 150/1, k. 11, 13.

90 przez status materialny ich rodzin, ale także możliwość kształcenia już na poziomie szkoły parafialnej w miejscu urodzenia. Nie bez znaczenia był bowiem fakt, że stan szkolnictwa parafialnego w drugiej połowie XVII w. i na początku XVIII uległ znacznemu pogorszeniu zwłaszcza na skutek zniszczeń wojennych. Nie każ- da z parafii dekanatu pszczyńskiego posiadała własną szkołę. Według ustaleń A. Zaparta w latach 1721–1741 szkół parafialnych nie było w Tychach, Lędzinach, Chełmie, Bieruniu, Łące oraz Ćwiklicach, a w 1748 r. szkoły nie istniały ponadto w Woszczycach, Suszcu i Wiśle, choć powstały w Ćwiklicach i Bieruniu133. W ca- łym archidiakonacie krakowskim odsetek parafii ze szkołą w 1727 r. wynosił jedynie 21%, w 1748 r. – 42%, a w połowie XVIII w. przybliżona liczba uczniów szkół parafialnych w całej diecezji krakowskiej wynosiła 3 tysiące, a zatem zaledwie 3,1 ucznia na jedną parafię134. Zrozumiała w świetle powyższych danych wydaje się zatem duża liczba księży pochodzących w badanym okresie ze stolicy dekanatu – Pszczyny. Decydowało o tym zarówno ich mieszczańskie pochodzenie, jak i nieprzerwana ciągłość w funkcjonowaniu pszczyńskiej szkoły parafialnej. Analizując pochodzenie geograficzne duchowieństwa dekanatu pszczyń- skiego, można zauważyć ponadto wspomnianą wyżej zależność pomiędzy miejscem urodzenia a późniejszym otrzymaniem beneficjum leżącego w jego pobliżu. Jak już zaznaczono w grupie 68 kapłanów, których pochodzenie geograficzne udało się ustalić, aż 43 pochodziło z dekanatu pszczyńskiego (63,2%). Po zakończeniu edukacji oraz otrzymaniu święceń kapłańskich każdy z nich powrócił zatem na teren rodzinnego dekanatu, znajdując w nim zatrudnienie, a częstokroć wiążąc z ziemią pszczyńską całą późniejszą drogę zawodową. W przypadku 20 duchownych stan zachowania ksiąg metrykalnych po- zwolił nie tylko na dokładne ustalenie dziennej daty ich narodzin, ale także na rekonstrukcję fragmentów drzew genealogicznych rodzin, z których się wywodzili, co z kolei dało szansę do dokonanie analizy o charakterze prozo- pograficznym135. Ustalenie społecznej pozycji rodzin przyszłych duchownych, możliwe także dzięki analizie doboru chrzestnych dla dzieci przychodzących w nich na świat, rzuciło nowe światło na strategię pozyskiwania beneficjów przez tychże duchownych dekanatu pszczyńskiego. Na dokładne wyjaśnienie zasługuje natomiast fakt zaliczenia do grona pochodzących z ziemi pszczyńskiej tych księży, których dziennych dat

133 A. Zapart, Szkolnictwo parafialne w archidiakonacie krakowskim od XVII do XVIII wieku, Lublin 1983, s. 117. 134 J. Kracik, G. Ryś, Dziesięć wieków diecezji krakowskiej, Kraków 1998, s. 174. 135 Odtworzono fragmenty drzew genealogicznych następujących duchownych: M. Matuszkowicz (Bojszowy), A. Choroba (Mikołów), G. Eichberger (Pszczyna), J. Gay (Lędziny), M. Hitretius (Pszczyna), J. Holas (Pszczyna), P. Hus (Pszczyna), L. Kosmeli (Pszczyna), J. Krupski (Boguci- ce), F. Latosiński (Bieruń), J.K. Murzynkowicz (Pszczyna), J. Odrobiński (Pszczyna), J. Orawski (Mikołów), F. Osiecki z Osecka (Bujaków), A. Tomicki (Pszczyna), K.M. Posadowski z Postelwic (Suszec), J. Drabik (Tychy), J. Sztajer (Mikołów), J. Szromek (Mikołów), F. Lubecki (Lędziny).

91 urodzenia – ze względu na brak zachowanych ksiąg metrykalnych – nie udało się odnaleźć. Najliczniejszą grupę stanowią wśród nich duchowni wywodzący się prawdopodobnie z Lędzin oraz Bierunia. W tym wypadku zdecydowano się oprzeć na ustaleniach źródłowych dokonanych przez badaczy mających dostęp do ksiąg metrykalnych jeszcze przed ich zaginięciem (Bieruń), zwłaszcza na badaniach m.in. Konstantego Prusa oraz Ludwika Musioła, aczkolwiek także i w tych przypadkach powstałe niejasności weryfikowano w oparciu o ustalenia własne136. Wspomniana wcześniej zależność pomiędzy miejscem narodzin a późniejszym miejscem pracy duszpasterskiej skierowała naszą uwagę na źró- dła metrykalne jako zbiór potencjalnych danych o rodowodzie duchownych. Zauważyliśmy ponadto, że często – choć oczywiście nie było to bezwzględną regułą – pierwszym bądź jednym z pierwszych miejsc zatrudnienia dla mło- dych księży była parafia ich własnego pochodzenia. Spostrzeżenia te pozwoliły na wskazanie prawdopodobnego miejsca narodzin kolejnych 7 duchownych. Chodzi tutaj także o najstarszą generację kapłanów dekanatu pszczyńskiego, z których kilku było urodzonych jeszcze w pierwszej połowie XVII stulecia.

Tabela 10 Prawdopodobne miejsce pochodzenia w powiązaniu z tytułem kanonicznym święceń oraz późniejszym zatrudnieniem duchownych na terenie dekanatu pszczyńskiego Imię, nazwisko / rok Prawdopodob- Tytuł kanoniczny święceń / Zatrudnienie urodzenia / rok świę- ne miejsce uro- ceń kapłańskich / rok dzenia śmierci Jerzy Aleksy StachurskiI Lędziny tytuł kanoniczny święceń: wikariat w Pal- ur. ok. 1621 czowicach (dekanat Zator) zm. po 20 I 1693II wikariusz w Lędzinach (1651–1654) pleban w Ćwiklicach (1654–1690) pleban w Łące (1690–1693)

136 Np. K. Prus podał, że ks. Józef Gay, wikariusz w Mikołowie (1736–1739) i pleban w Mokrem (1759–1762) miał pochodzić z okolic Opola. Tymczasem według L. Musioła miejscem jego urodzenia były Lędziny. Zob. K. Prus, Z przeszłości Mikołowa i jego okolicy, Mikołów 1932, s. 330; L. Musioł, Lędziny. Monografia historyczna (1954), mps w zbiorach AAKat, s. 112. Kwerenda w zakresie ksiąg metrykalnych potwierdziła opinię L. Musioła. Ks. Józef Feliks Gaj urodził się w Lę- dzinach 17 I 1720 r. jako syn tamtejszego leśniczego Kaspra Gaja i Jadwigi Stebliczonki (Steblic- kiej). Chrzestnymi przyszłego duchownego byli: ks. Marcin Matuszewicz (pleban w Bojszowach) oraz Generosa Domina Anna Beckcholdin capitaneissa Lendinensis. Zob. AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 104. Z naszych ustaleń wynika ponadto, że matka ks. J. Gaja – Jadwiga – była prawdopodobnie siostrą ks. Mikołaja Steblickiego, wikariusza oraz plebana w Lędzinach w latach 1716–1726. W dniu 16 VII 1717 r. Ks. M. Steblicki udzielił w Lędzinach ślubu leśniczemu Kasprowi Ga- iowi oraz Jadwidze Stebliczonce. Zob. AAKat, KM, sygn. 50/99, k. 42. Z kolei w opracowaniu R. Kubiciela błędnie podano inną wersję miejsca urodzenia ks. J. Gaja. Według tego autora miał to być Bieruń. Zob. R. Kubiciel, Kościół pod wezwaniem świętego Bartłomieja Apostoła w Bieruniu, Bieruń 1996, s. 161.

92 Imię, nazwisko / rok Prawdopodob- Tytuł kanoniczny święceń / Zatrudnienie urodzenia / rok świę- ne miejsce uro- ceń kapłańskich / rok dzenia śmierci Jerzy Lepold Frankowicz Lędziny tytuł kanoniczny święceń: wikariat ur. ok. 1650/1655 w Brzeszczach (dekanat Oświęcim) zm. ok. 1693 wikariusz w Pszczynie (przed 1683) pleban w Bieruniu (1682–1693) Tomasz Kiełtyka Mikołów tytuł kanoniczny święceń: wikariat w Mi- ur. ok. 1659 kołowie zm. ? wikariusz w Mikołowie (1681–1687) pleban w Tychach (1687–1694) Szymon Kośmiński Lędziny tytuł kanoniczny święceń: prowizja Semina- ur. 8 X 1699 rium Zamkowego w Krakowie zm. ? wikariusz w Lędzinach (1715) Szymon MyszkowiczIII Lędziny tytuł kanoniczny święceń: wikariat w Żywcu ur. ok. 1650/1655 (dekanat Żywiec) zm. ok. 1713–1714 pleban w Lędzinach (1693–1713) Fabian Sebastian Pszczyna tytuł kanoniczny święceń kapłańskich: wika- RostabińskiIV riat w Osieku (dekanat Oświęcim) ur. ok. 1650 pleban w Osieku dek. Oświęcim (1679–?) zm. 1714V dziekan dekanatu oświęcimskiego (1686–) pleban w Łące (1695–1696) pleban w Mikołowie (1698–1714) Walenty Szalowicz Mikołów tytuł kanoniczny święceń: wikariat w Mi- ur. ok. 1664 kołowie zm. 1722 wikariusz w Mikołowie (1690–1712) pleban w Brzeźcach (1712–1722) I Według L. Musioła ks. J.A. Stachurski miał się urodzić w 1621 r. w Pszczynie i tamże uczęszczał do szkoły parafialnej. Zob. L. Musioł, Lędziny, dz. cyt., s. 109. Nie wiadomo jednak, w oparciu o jakie źródła L. Musioł doszedł do takiej konkluzji. Księgi chrztów parafii w Pszczynie zachowały się dopiero od 1686 r. II Nb. Post mortem admodum reverendi domini Georgii Stachurski (po 20 I 1693), [w:] AAKat, KM, sygn. 50/401, k. 121. III Według L. Musioła Ks. Sz. Myszkowicz pochodził z Lędzin, w których jego rodzice posiadali wolne gospodarstwo. Krewnym ks. Myszkowicza był rektor szkoły w Mikołowie w latach 1679–1701 – An- drzej Miska. Ks. Sz. Myszkowicz ok. 1679 r. pracował jako wikariusz w Żywcu, a jego brat – ks. Walenty Miskiewicz – posiadał godność kanonika kieleckiego. Zob. L. Musioł, Lędziny, dz. cyt., s. 110. W dn. 21 i 31 I 1706 r. w Lędzinach ślubu udzielił Illustris et admodum reverendus dominus Valentinus Myskiewicz canonicus Kielcensis, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/99, k. 23. IV Według K. Prusa ks. F.S. Rostabiński (Rustabinski) miał się urodzić w Pszczynie, a jego ojcem był Krzysztof Rustabius, matką – Dorota. Zob K. Prus, Z przeszłości Mikołowa, dz. cyt., s. 302. V Zapis o śmierci ks. F.S. Rostabińskiego znajduje się w księdze chrztów parafii w Mikołowie: [19 VIII 1714 r.] NB Obiit in Domino reverendus Fabianus Sebastianus Rostabinski, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/28, k. 128.

Źródło: AAKat, KM, sygn.: 50/51, k. 26, 31, 34; 50/1732, k. 24; 50/102 k. 115.

93 Związek pomiędzy pochodzeniem geograficznym a miejscem zatrudnienia dostrzegł także przywoływany wielokrotnie J. Szczepaniak, choć według ustaleń poczynionych przez nas na podstawie tego samego źródła (Tabele Załuskiego z 1748) nieco inaczej kształtuje się rozkład procentowy pleba- nów pochodzących z dekanatu pszczyńskiego oraz spoza niego. Dla 1748 r. J. Szczepaniak ustalił, iż w dekanacie pszczyńskim większość plebanów z niego pochodziła (71,4%), natomiast pozostali (28,6%) wywodzili się z dekana- tów sąsiednich137. Jednak według naszych ustaleń plebani urodzeni na ziemi pszczyńskiej stanowili w 1748 r. 60% plebanów dekanatu (9 księży), a 40% (6 księży) pochodziło spoza dekanatu138. Najistotniejsza wszakże wydaje się w tym względzie nie różnica procentowa, ale zauważona tendencja wskazują- ca na związek miejsca urodzenia z miejscem zatrudnienia. Według obliczeń J. Szczepaniaka podobna sytuacja – jeśli chodzi o dostrzeżone tendencje – pano- wała także w innych dekanatach diecezji krakowskiej: Oświęcim (76,9% ple- banów z dekanatu), Lelów (76,9%), Nowa Góra (69,9%), Nowy Sącz (65,0%), Żmigród Nowy (62,5%). Badacz ten wskazał, że tylko w dwóch dekanatach plebani wywodzący się z nich stanowili mniejszość: Lipnica Murowana (19%) oraz Skawina (18,8%)139. Wyliczenia te pokrywają się zatem z tendencją wyni- kającą z naszych ustaleń poszerzonych jednak o grupę wikariuszy. Historycy badający pochodzenie duchowieństwa staropolskiego wskazywali na powyższą zależność także w odniesieniu do innych diecezji polskich. We- dług S. Olczaka na początku XVII w. 64% duchownych zatrudnionych w archidiakonacie warszawskim diecezji poznańskiej właśnie tam posiadało swoje rodzinne korzenie140. Ten swoisty „ruch wsobny” w zakresie angażowania księży wydaje się mieć podstawy przede wszystkim w potrydenckim systemie rekrutacji kandydatów na duchownych. Jeśli bowiem o zatrudnieniu kapłana w konkretnej parafii nie decydował ośrodek centralny (władze diecezjalne), lecz pleban będący realnym pracodawcą, to nie zaskakuje fakt, iż stosowane przez niego kryterium doboru współpracowników związane było ze znanym mu najbliższym otoczeniem. Była to zresztą bardzo często reakcja zwrotna.

137 J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej, dz. cyt., s. 163. 138 Według Tabel Załuskiego pochodzenie plebanów dekanatu pszczyńskiego w 1748 r. wyglądało następująco: Bieruń – ks. L. Kosmeli ur. w Pszczynie, Bojszowy – ks. J. Latosiński ur. w Bieruniu, Brzeźce – ks. P. Hus ur. w Pszczynie, Chełm – ks. M. Passonius ur. w Zabrzu, Ćwiklice – ks. F. Latosiński ur. w Bieruniu, Łąka – ks. F. Danecki ur. w Wilamowicach, Lędziny – ks. G. Eichberger ur. w Pszczynie, Miedźna – ks. B. Juchowicz ur. w Mysłowicach, Mikołów – ks. W. Węgrzynek ur. w Bieruniu, Mokre – ks. W. Węgrzynek ur. w Bieruniu, Pszczyna – ks. F. Cebulka ur. w Bytomiu, Suszec – ks. J. Słonimski ur. w Żorach, Tychy – ks. A. Tomicki ur. w Pszczynie, Wisła – ks. P. Bieroński ur. w Bieruniu, Woszczyce – ks. J. Krupski ur. w Bogucicach. AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 19–32. 139 J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej, dz. cyt., s. 163–164. 140 S. Olczak, Duchowieństwo parafialne diecezji poznańskiej w końcu XVI i w pierwszej połowie XVII wieku, Lublin 1990, s. 71–73.

94 Ordynand zobowiązany przecież do przedstawienia kanonicznego tytułu do święceń zmuszony był do samodzielnego zabiegania o przyszłą posadę. Tak- że i on w sposób naturalny odwoływał się zatem do koneksji oraz możliwości wynikających z curriculum vitae własnego oraz bliższych i dalszych krewnych. Jak zwięźle zauważył badacz tych zagadnień: „Struktura systemu była taka, że sprzyjała bardziej obrotnym niż wartościowym”141. Wydaje się ponadto, że wspomniana obrotność była cechą charakterystyczną zwłaszcza dla kapłanów wywodzących się z zamożnych rodzin mieszczańskich oraz szlacheckich. Du- chowni ci już na początku drogi zawodowej dysponowali argumentami niedo- stępnymi dla kapłanów plebejuszy. Z pozycji zamożnego szlachcica bądź mieszczanina nie schodziło się na poziom ubogiego beneficjum, lecz raczej – tak jak to czynił m.in. ks. P.A. Zborowski ze Zborowa, ale także ks. F.S. Rostabiński i ks. H. Zmieszkal z Domanowic142 – rozpoczynało wędrówkę po intratnych posa- dach położonych często w różnych dekanatach przy jednoczesnym wyręczaniu się w pracy duszpasterskiej licznymi wikariuszami. Nasuwa się w tym miejscu pytanie, czy stratyfikacja społeczeństwa staropolskiego oraz związana z nią nieuchronnie sarmatyzacja katolicyzmu nie generowały zjawiska swego rodzaju klientelizmu także w środowisku duchownych?

3. EDUKACJA

Duchowni dekanatu pszczyńskiego rozpoczynali swoją edukację na poziomie szkoły parafialnej. Wyjątkiem byli zapewne ci księża, którzy wywodzili się z rodzin szlacheckich, a zatem pobierali naukę w domach rodzinnych143. Pierwszy etap nauczania nie był zresztą ujmowany w zachowanych i zbadanych przez nas nielicznych źródłach dokumentujących biografie śląskich duchownych urodzonych i wykształconych w XVII stuleciu oraz pierwszej połowie XVIII. Je- dynie w przypadku ks. Wojciecha Gawińskiego udało się ustalić, że pierwszym miejscem, w którym pobierał naukę, był Maków pod Raciborzem, w którym

141 J. Kracik, Potrydencki system rekrutacji duchowieństwa w diecezji krakowskiej XVI–XVIII wieku, [w:] AC, T. X (1978), s. 490. Autor ten wskazuje także na liczne zagrożenia i pułapki systemu beneficjalno-patronackiego, których występowanie dostrzegamy także na kartach Acta et Decreta: „Korzenie protekcji rozrosły się głęboko w glebie beneficjalnej ziemi, istniejącej nie jako całość podporządkowana optymalnej obsłudze duszpasterskiej, lecz traktowanej również jak mrowie różnej wielkości dożywotnich folwarków”. Zob. J. Kracik, Potrydencki system, dz. cyt., s. 491–492. 142 Ród Zmieszkal z Domanowic herbu własnego był wzmiankowany w księstwie opawskim, raciborskim oraz cieszyńskim. Zob. J. Horwat, Z. Jedynak, Z. Kiereś, dz. cyt., s. 474–475; J. Pilnáček, Rody, dz. cyt., s. 405. 143 W 1719 r. w Rudziczce (parafia Suszec) – majątku należącym do szlacheckiej rodziny Posadow- skich z Postelwic, a od 1719 r. do Twardawów z Twardawy – edukacją synów właściciela zajmował się Joannes Rigert tunc temporis praeceptor apud iunioribus. Zob. AAKat, KM, sygn. 50/18, k. 17. Z tej właśnie rodziny wywodził się urodzony w 1704 r. ks. Karol Maurycy Posadowski z Postelwic.

95 duszpasterstwo prowadzili joannici144. Inaczej rzecz miała się natomiast ze szko- łami średnimi, których ukończenie warunkowało możliwość wstąpienia do seminarium duchownego, a czasem także dalszego kształcenia na uniwersytetach. Śląskie gimnazja humanistyczne doby nowożytnej śmiało można nazwać wrotami do uczestnictwa w dorobku kulturowym ówczesnej Europy. W opinii badacza tych zagadnień „w pełni bowiem zorganizowane szkoły humanistyczne średniego stopnia, czyli łacińskie gimnazja, działające na Śląsku w okresie od połowy XVI do drugiej połowy XVIII w., spełniały wówczas całkiem zadowa- lająco wymagania i oczekiwania większości światłego społeczeństwa śląskiego. Popularność typowo humanistycznej edukacji, z niejakim nawet ograniczeniem kształcenia filozoficzno-przyrodniczego, zwłaszcza w katolickich szkołach po- trydenckich, mniej programowo elastycznych i otwartych na zmiany niż szkoły protestanckie, brała się z powszechnego wówczas przeświadczenia, że retorycz- no-literackie wykształcenie stanowi dobre przygotowanie do działalności publicznej i właściwie otwiera drogę do uczestnictwa w kulturze”145. Śląskie gimnazja w omawianym okresie stanowiły zatem szkoły typu humanistycznego działające w ugruntowanej już od XVI stulecia konwencji programowo-dydaktycznej. Najbardziej uniwersalnym oraz najczęściej występującym modelem szkoły średniej było kolegium jezuickie obejmujące sześcio- bądź też siedmioletni kurs nauk. Według jezuickiej Ratio studiorum zatwierdzonej ostatecznie w 1599 r. materiał realizowany był w układzie pięciu klas (dwie klasy były dwuletnie: retoryka) obejmujących nauczanie zarówno języka łacińskiego, jak i greckiego (greka nauczana była jako przedmiot dodatkowy): I – gramatyka niższa (infima), II – gramatyka średnia, III – gramatyka wyższa (syntaksa), IV – poetyka (humaniora) oraz V – retoryka146. W jezuickim programie nauczania

144 Ecclesiae Sanctorum Petri et Pauli crucigerorum ad Oderam Rattiboriae extra civitatem, ubi prima fundamenta litterarum sumpsi lego imperiales decem, [w:] AKMK, sygn. AOff. 166,Approbatio testamenti Gawinski z 9 VIII 1713 r., s. 453. Co prawda protokół wizytacji kanonicznej parafii w Makowie (archiprezbiterat raciborski) z 1652 r. wykazał, że Scholae similiter aedificium nullum, zatem zalecono ut parochia scholaque aedificetur. Kolejna wizytacja z 1679 r. zawierała już infor- mację, iż Scholaris Joannes Iussura horto et agello contentatur atque accidentibus. Zob. J. Jungnitz, Visitationsberichte der Diözese Breslau. Archidiakonat Oppeln. Erster Teil, Breslau 1904, s. 10–11, 139. Wydaje się, że w swoim testamencie ks. W. Gawiński błędnie jednak podał wezwanie kościo- ła w Makowie – św. Piotra i Pawła – podczas gdy kościół ten zgodnie z krzewionym w zakonie joannitów kultem św. Jana Chrzciciela nosił właśnie jego wezwanie. Zob. Joannici i ich związki z ziemiami polskimi, red. P. Deles, P. Mrozowski, Warszawa 2014, s. 135. R. Heś, Joannici na Śląsku w średniowieczu, Kraków 2007, s. 139. 145 J. Budzyński, Paideia humanistyczna, czyli wychowanie do kultury. Studium z dziejów klasycznej edukacji w gimnazjach XVI–XVIII wieku (na przykładzie Śląska), Częstochowa 2003, s. 472; K. Bobková-Valentová, Každodenní žívot učitele a žáka jezuitského gymnázia, Praha 2006, s. 280. 146 W infimie (najniższej klasie gramatykalnej) opanowywano podstawowe zasady gramatyki ła- cińskiej Emmanuela Alvareza oraz tłumaczono najłatwiejsze listy Cycerona. W średniej klasie gramatykalnej przerabiano drugą księgę E. Alvareza: od składni do konstrukcji figuralnych. Tłumaczono także listy rodzinne Cycerona oraz najłatwiejsze poezje Owidiusza. W syntaksie

96 nacisk kładziony był zatem przede wszystkim na treści filologiczno-retoryczne przydatne dla przyszłych mówców politycznych, prawników oraz duchownych. Podstawą takiego programu było rozbudowane studium języka łacińskiego oraz w mniejszym stopniu greckiego147. Na fundamencie, którym było pamię- ciowe opanowanie gramatyki tych języków, budowano sztukę wymowy w połą- czeniu z erudycją w zakresie klasyków literatury starożytnej oraz historiografii łacińskiej i greckiej. Przedmiotem nauczania w kolegiach jezuickich była także geografia i historia, jednakże w ograniczonym zakresie. Językiem wykładowym w tych szkołach była łacina, a główną metodą nauczania było pamięciowe opanowanie materiału przewidzianego dla każdej z klas połączone z dyktowaniem tekstu przez nauczyciela148. We wszystkich klasach obowiązkowa była natomiast

(najstarszej klasie gramatykalnej) przewidywano doskonałe opanowanie całej gramatyki łaciń- skiej. Lekturą obowiązkową były wówczas listy i księgi Cycerona, m.in. O przyjaźni oraz Para- doksy, wybrane utwory Owidiusza, fragmenty Katullusa, Tibullusa, Propercjusza i łatwiejsze utwory Wergiliusza. Z kolei program humaniorów (klasy poetyki) stanowił przygotowanie do cycerońskiej wymowy obejmujące zarówno znajomość języka łacińskiego, zdobycie odpowied- niej erudycji oraz zapoznanie się z krótkim streszczeniem reguł retoryki. Dla tej klasy przewidziane zostały następujące lektury: dzieła filozoficzne Cycerona, z historiografii dzieła Cezara, Salustiusza, Liwiusza, Kurcjusza, a z poezji – utwory Wergiliusza oraz ody Horacego. Podstawy retoryki opanowywano w oparciu o podręcznik Cypriana Soareza oraz łatwiejsze mowy Cyce- rona. Program klasy retoryki składał się trzech części: reguły przemówień w oparciu o dzieła Cycerona i Arystotelesa, kształcenie stylu oraz erudycji. W podobny sposób rozłożony został materiał nauczania z języka greckiego. W infimie i średniej klasie gramatykalnej uczono czytania i pisania w języku greckim oraz początków gramatyki. W syntaksie kontynuowano naukę gramatyki greckiej w oparciu o teksty św. Jana Chryzostoma, Ezopa, Agapeta i innych. W klasie poetyki doskonalenie znajomości składni języka greckiego wzbogacone było wypracowaniami pisem- nymi i lekturą (oracje Isokratesa i św. Jana Chryzostoma, listy Platona i Synesiusa, fragmenty z Plutarcha, poezja Focylidesa, Teognisa, św. Grzegorza z Nazjanzu, Synezjusa i innych). W klasie retoryki lektura miała być rozszerzona o dzieła Demostenesa, Homera, Tukidydesa oraz Hezjoda. Zob. Ratio atque institutio studiorum SJ, czyli Ustawa szkolna Towarzystwa Jezusowego (1599), wstęp i opracowanie K. Bartnicka, T. Bieńkowski, Warszawa 2000, s. 40, 105–106, 102, 99, 96, 91; L. Piechnik, Powstanie i rozwój jezuickiej Ratio Studiorum (1548–1599), Kraków 2003, s. 125–128. 147 W wszystkich kolegiach jezuickich kurs gramatyki języka łacińskiego opierał się na podręczniku Emmanuela Alvareza De institutione grammatica libri tres (Lisboa 1572), retoryki zaś – Cypriana Soareza, De arte rhetorica libri tres (Coimbra 1560). Jak zauważył S. Bednarski, każda prowincja jezuicka posiadała własne tłumaczenie popularnego Alwara. Na terenie Polski tylko w czasach Komisji Edukacji Narodowej (a zatem już po zniesieniu Towarzystwa Jezusowego) podręcznik Alvareza wydany został 14-krotnie. Zob. S. Bednarski, Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Pol- sce. Studium z dziejów kultury i szkolnictwa polskiego, Kraków 1933, s. 158–170. Nie przygotowano natomiast podobnego podręcznika do nauki greki, toteż w użyciu znajdowały się dwie książki: Mikołaja Clenarda Institutiones linguae graecae (Lovanii 1530) oraz chętniej wykorzystywana w kolegiach niemieckich Jana Wareniusa Syntaxis linguae graecae (Basileae 1536). Zob. L. Piech- nik, Powstanie i rozwój, dz. cyt., s. 127. 148 W języku łacińskim miały być prowadzone dialogi oraz dysputy przygotowywane przez uczniów. Co więcej, w myśl Ratio studiorum: Należy surowo doglądać, by uczniowie mówili po łacinie, z wy- jątkiem tych klas, których uczniowie łaciny nie znają oraz Niech rektor troszczy się, aby w domu uczniowie także pilnie przestrzegali mówienia po łacinie. Nie należy zwalniać ich z tego obowiązku poza dniami wolnymi lub podczas obowiązku. Zob. Ratio atque institutio studiorum SJ, czyli Usta- wa szkolna Towarzystwa Jezusowego (1599), opr. K. Bartnicka, T. Bieńkowski, Wrocław 1959, s. 85.

97 nauka religii. Porządek dnia przewidywał wspólną modlitwę poranną i wie- czorną, modlitwy przed i po zakończeniu nauki oraz uczestnictwo we mszy św. W klasie gramatyki religii uczono, posługując się Małym Katechizmem św. Pio- tra Kanizjusza (Catechismus Minor seu Parvus Catechismus Catholicorum, Köln 1558–1559), w klasach wyższych zaś koncentrowano się na poznawaniu żywo- tów świętych. Klasy najwyższe (poezja i retoryka) używały z kolei Dużego Ka- techizmu św. Piotra Kanizjusza149. Praktyki religijne oraz pobożność rozwijano także poprzez comiesięczną obowiązkową spowiedź uczniów, nabożeństwa eu- charystyczne (adoracja Najświętszego Sakramentu), wspólne odmawianie lita- nii oraz modlitw do świętych, zwłaszcza jezuickich (Ignacy Loyola, Franciszek Ksawery, Alojzy Gonzaga). Modlitwom tym towarzyszył śpiew uczniów, często organizowane były uroczyste procesje bądź też głośne recytacje fragmentów Pisma Świętego150. Ważne miejsce w programie wychowania realizowanym w kolegiach jezuickich zajmowały także spektakle teatralne. W sposób naturalny wzbogacały oprawę uroczystości szkolno-religijnych, a z drugiej strony były rzeczywistym sprawdzianem zdobywanych umiejętności poetycko-ora- torskich. Teatr szkolny istniał w organizacyjnych ramach kolegiów i zaspokajał przede wszystkim ich wewnętrzne potrzeby (jubileusze, inauguracje, rocznice, święta patronalne), jednak był także otwarty dla widowni spoza samej szkoły, uświetniając obchody ważnych wydarzeń w życiu miast151. Autorami sztuk byli zazwyczaj profesorowie kolegiów, natomiast aktorami oraz odpowiedzialnymi za przygotowanie kostiumów i dekoracji – uczniowie. W pierwszej połowie XVIII w. w kolegium jezuickim w Opawie przygotowano spektakl o męczeń- stwie i śmierci Chrystusa, w którym poszczególne partie tekstu były śpiewane przez cztery osoby: Anima (soprano), Fides (tenor), Ratio (alto) oraz Amor (basso)152. Uczniowie opawskiego kolegium rozwijali zatem nie tylko swoje umiejętności retoryczne i recytatorskie, ale także wokalne. Ideałem przyświecającym jezuickiej Ratio studiorum było działanie w myśl zasady Pietas et Litterae bądź też Pietas et Eruditio. Nauczanie oraz wychowanie nie były sobie przeciwstawiane, raczej wzajemnie miały się przenikać, two- rząc spójny system edukacyjno-wychowawczy, którego celem było ukształto- wanie dojrzałej pobożności, stanowiącej zarazem fundament życia moralnego obywateli153.

149 B. Burda, Szkolnictwo średnie na Dolnym Śląsku w okresie wczesnonowożytnym (1526–1740), Zie- lona Góra 2007, s. 80–81. 150 B. Duhr, Studienordnung der Gesellschaft Jesu, Freiburg 1896, s. 84; H. Hoffmann, Die Jesuiten in Glogau, Breslau 1926, s. 65; Z. Lec, Jezuici we Wrocławiu (1581–1776), Wrocław 1995, s. 93. 151 J. Budzyński, Dramat i teatr szkolny na Śląsku (XVI–XVIII wiek), Katowice 1996, s. 13–17. 152 ZAO, JO, inv. č. 55, Velikonoční hra o smrti Ježíše Krista, prováděná v jesuitském kostele sv. Jiří v Opavě, k. 2. 153 W sprawach wychowania do pobożności Konstytucje jezuickie wprost zalecały, aby uczniowie „razem z wiedzą nabywali dobrych, godnych chrześcijan obyczajów. Bardzo do tego pomogą

98 Biografie tych duchownych dekanatu pszczyńskiego, w których na podstawie zachowanych źródeł można było zrekonstruować przebieg ich kształce- nia, stanowią dobrą egzemplifikację powyższych ustaleń, ale jednocześnie nie ukrywają przed współczesnym badaczem niedociągnięć opisywanego systemu wychowawczo-edukacyjnego.

Tabela 11 Duchowni dekanatu pszczyńskiego w kolegiach jezuickich w XVII/XVIII w. Kolegium Imię i nazwisko duchownego Suma Imię i nazwisko duchownego bez wskazania miejsca Brno B. JuchowiczI 1 J. Holas (1710 – retoryka)II Cieszyn (szko- F. LatosińskiIII; J. LatosińskiIV; L. KosmeliV 3 ła nie posia- dała rangi kolegium) Nysa F. CebulkaVI 1 Ołomuniec W. Białkowicz (1677)VII; P. Bargieł (1681)VIII; 26 P. Bieroński (1739)IX; F. Cebulka (1719)X; J. Fabrowicz (1681–1688)XI; W. Gniłka (1725)XII; P. Hus (1721)XIII; F. Latosiński (1733)XIV; J. LatosińskiXV; F. Lubecki (1734)XVI; M. Ma- tuszkowicz (1682)XVII; F. Murzynkowicz (1738)XVIII; J. Murzynkowicz (1738)XIX; J. Na- lepka (1725–1727)XX; W. Orawski (1665)XXI; J. Pacutek (1696)XXII; M. Passonius (1730)XXIII; B. Pietrzycki (1740)XXIV; P. PiszczekXXV; J. Puntz (1725)XXVI; T. Salentarius (1681)XXVII; J. Szromek (1737)XXVIII; F. Tremblowicz (1683)XXIX; W. Volnitius (1677)XXX; J. Wę- grzynek (175)XXXI; P. Zborowski (1691)XXXII Opawa F.S. RostabińskiXXXIII; W. GawińskiXXXIV; W. 4 WęgrzynekXXXV; J. OdrobińskiXXXVI Opole A. TomickiXXXVII 1 RAZEM 36 I J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej, dz. cyt., s. 603. II W dniu 6 X 1710 r. chrzestnym w Mikołowie był Eruditus ac honestus iuvenis Gergius Hollass stu- diosus rhetoricae de civitate Plessna, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/28, k. 99.

praktyki pobożnościowe: codzienna msza św., spowiedź przynajmniej raz w miesiącu, wysłucha- nie kazania w święto, nauka chrześcijańska raz w tygodniu, deklamacja scholastyka co tydzień, by doskonalić obyczaje”. Zob. Konstytucje Towarzystwa Jezusowego, Kraków-Warszawa 2001, s. 176; J. Budzyński, dz. cyt., s. 317.

99 III J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789) J–M, Kraków 2008, s. 596. IV Tamże. V AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 22. VI AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 29. VII ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, s. 391. VIII Tamże, s. 417. IX ZA Olomouc, UO, inv. č. 7, dz. cyt., k. 187. X ZA Olomouc, UO, inv. č. 7, dz. cyt., k. 182; AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 29. XI ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, dz. cyt., s. 415, 454. XII ZA Olomouc, UO, inv. č. 7, dz. cyt., k. 527. XIII Tamże, k. 423. XIV ZA Olomouc, UO, inv. č. 6, dz. cyt., s. 118. XV AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 19. XVI ZA Olomouc, UO, inv. č. 6, dz. cyt., s. 185. XVII ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, dz. cyt., s. 425. XVIII ZA Olomouc, UO, inv. č. 7, dz. cyt., s. 175. XIX Tamże, s. 173. XX ZA Olomouc, UO, inv. č. 6, s. 10; ZA Olomouc, UO, inv. č. 7, dz. cyt., k. 223. XXI ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, dz. cyt., s. 331. XXII Tamże, s. 514. XXIII ZA Olomouc, UO, inv. č. 7, dz. cyt., s. 83. XXIV Tamże, s. 191. XXV ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, dz. cyt., s.499. XXVI ZA Olomouc, UO, inv. č. 6, dz. cyt., s. 8. XXVII ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, dz. cyt., s. 419. XXVIII Tamże, s.164; ZA Olomouc, UO, inv. č. 7, k. 282. XXIX ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, dz. cyt., s. 426. XXX Tamże, s. 393. XXXI ZA Olomouc, UO, inv. č. 6, dz. cyt., s. 286. XXXII ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, dz. cyt., s. 475. XXXIII K. Prus, Z przeszłości Mikołowa i jego okolicy, Mikołów 1932, s. 302. XXXIV Approbatio testamenti Gawinski z 9 VIII 1713 r., [w:] AKMK, sygn. AOff. 166, k. 453. XXXV Tamże, s. 307; J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej, dz. cyt., s. 715. XXXVI APP, sygn. AKP IX 723, k. 90. XXXVII AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 31.

Źródło: AKMK, sygn. AOff.165, k. 451v–461v, 1428r–1438r; AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 19–32; AKP, APP, sygn. IX 723, k. 88–95; AAKat, KM, sygn. 50/28, k. 99; J. Szczepaniak, Ducho- wieństwo diecezji krakowskiej w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Kraków 2010, s. 568, 603, 709, 715; Tenże, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), T. 2: J–M, Kraków 2008, s. 596.

Edukacyjne peregrynacje pszczyńskich duchownych na poziomie szkoły średniej odbywały się raczej w okolicy bliższej aniżeli dalszej. Poza jednym przypadkiem (Brno – 190 km) odległość od stolicy dekanatu – Pszczyny – do siedzib kolegiów jezuickich nie przekraczała 129 km w linii prostej (Ołomu- niec – 129 km, Opole – 105 km, Opawa – 75 km, Cieszyn – 34 km). Sieć kolegiów jezuickich zakładanych na Śląsku już od XVI stulecia była nie tylko gęsta, ale także skoncentrowana w mniejszych miastach, co w naturalny

100 sposób zwiększało szanse młodzieży śląskiej na ich ukończenie. Najstarszym ośrodkiem akademickim, do którego już w XVI w. swoje kroki kierowali nie tylko Górnoślązacy, ale także Niemcy, Francuzi, Włosi, a nade wszystko Mora- wianie, było kolegium jezuickie w Ołomuńcu na Morawach, działające już od 1566 r. w postaci trójklasowego gimnazjum. Kolegia jezuickie, zwane również akademiami, mogły posiadać trzy wydziały: filozofii, teologii oraz humanio- rów. Już w 1574 r. cesarz Maksymilian II podniósł kolegium ołomunieckie do rangi akademii, a w 1582 r. utworzono w jej ramach fakultet teologiczny, w 1679 – fakultet prawa, natomiast w XVIII stuleciu wydział matematyczno- chirurgiczny154. Zachowana od 1576 r. księga immatrykulowanych przynosi imponującą statystykę, jeśli chodzi o młodzież śląską: w latach 1576–1631 na łączną liczbę 3550 zapisanych studentów aż 1625 wywodziło się ze Śląska155. Akademia w Ołomuńcu przyciągała młodzież ze Śląska jako pierwszy tego rodzaju w regionie ośrodek edukacyjny, ale także ze względu na powstałe tam już w 1580 r. kolegium papieskie, a w 1624 r. konwikt dla 20 alumnów156. Oło- munieckie kolegium od początku swego istnienia znajdowało się także w orbicie zainteresowań młodzieży wywodzącej się z ziemi pszczyńskiej. W latach 1576–1629 naukę tam rozpoczęło w sumie 11 osób, z których aż 8 urodziło się w Pszczynie, 2 w Mikołowie oraz 1 – w Bieruniu157. Według ustaleń H. Gerli- ca z samych tylko Gliwic w okresie 1576–1746 na naukę oraz studia dotarło 155 młodzieńców158. Tymczasem z terenu dekanatu pszczyńskiego w 1690 r. do klasy fizyki zapisany został pochodzący z Bierunia Tomasz Smilowski159, a do klasy logiki nobilis Franciscus Roth a Rothenberg Silesius Plesnensis160, który w 1699 r. pojawił się w sprawach testamentalnych przed dziekanem pszczyń- skim W. Gawińskim jako minorum ordinum clericus oraz krewny zmarłego plebana z Mikołowa ks. Teofila Salentariusa161. Naukę w klasie logiki wspólnie

154 J. Nevěřil, Fakulta bohoslovecká v Olomouci do roku 1918, [w:] Ročenka Cyrilometodějské Fakulty Bohoslovecké v Olomouci za dobu od r. 1918 do r. 1928, Olomouc 1929, s. 6–7; E. Gerber, Die schlesischen Polen und die Olomützer Universität, „Zeitschrift für Geschichte und Kulturgeschichte Österreichisch–Schlesiens”, 8 (1913), Hf. 4, s.153. 155 A. Müller, Schlesier auf der Akademie in Olomütz 1576–1631, [w:] „Archiv für schlesische Kir- chengeschichte”, Bd. 12 (1954), s. 62. 156 A. Kroess SJ, Geschichte der böhmischen Provinz de Gesellschaft Jesu. Bd. III, Die Zeit von 1657 zur Aufhebung der Gesellschaft Jesu im Jahre 1773, Praha-Olomouc 2012, s. 178, 480–513. 157 Z Pszczyny pochodzili: Albert Kozubius (1576), Paulus Brocovius (1580), Laurentius Georum- ka (1586), Georgius Swiderus (1588), Balthasar Choderowski (1590), Thomas Rustabius (1611), Mathias Karkoszka (1615). Z Mikołowa: Adamus Tabernator (1622), Andreas Vurbinssky (1629). Z Bierunia: Venceslaus Benczik (1616). Zob. F. Cinek, Matricula Academiae Olomucensis, „Ročenka Cyrilometodějské Fakulty”, dz. cyt., s. 45, 47, 48, 50, 55, 70, 102, 112, 117, 130, 150. 158 H. Gerlic, Młodzież gliwicka wśród uczniów i studentów Akademii jezuickiej w Ołomuńcu w latach 1576–1829, „RMG”, T. XVII (2002), s. 25–60. 159 ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, dz. cyt., s. 469. 160 Tamże. 161 AeD, f. 18r.

101 z ks. Piotrem Zborowskim ze Zborowa z Ćwiklic rozpoczął w 1691 r. prawdopodobnie jego brat – Józef Zborowski ze Zborowa162. Paweł Węgrzikow- ski Silesius Beronensis zapisany został w 1695 r. do klasy logiki, podobnie jak w 1696 r. Jan Hitretius Silesius Nicopoliensis – później zresztą jezuita163. Do jezuitów również wstąpił (a od 1742 był przełożonym kolegium w Pradze) pochodzący z Pszczyny Jerzy Szlezina – w 1682 r. zapisany w Ołomuńcu do klasy logiki164. Wśród pochodzących z Mikołowa późniejszych duchownych wymienić należy wpisanego do klasy gramatyki w 1677 r. Walentego Miskę (występującego później jako Miskiewicz bądź Myszkowic)165, a w 1737 r. Waw- rzyńca Surowczyka (klasa poezji)166. W 1748 r. do klasy logiki zapisany zo- stał pochodzący z Tychów Jan Drobik, urodzony w Bieruniu Jan Węgrzynek zaś został zaliczony w 1750 r. w poczet słuchaczy pierwszego kursu filozofii167. W miarę powstawania kolegiów jezuickich położonych w odległości bliższej od miejsca urodzenia, liczba uczniów i studentów Górnoślązaków w Ołomuń- cu malała na rzecz nowych ośrodków edukacyjnych. Kolejne po Ołomuńcu kolegium jezuickie powstało w Kłodzku w 1599 r., a od 1602 r. dysponowało osobnym gmachem szkolnym, od 1614 r. zaś konwiktem dla 30 uczniów168. Już w 1624 r. do rangi kolegium podniesiona została szkoła prowadzona przez jezuitów w Nysie, a zatem słynne fundowane przez arcyksięcia i biskupa Karola Habsburga (1608–1624) Carolinum, w którym oprócz przedmiotów humanistycznych prowadzony był kurs filozofii oraz teologii zarówno dla studentów Towarzystwa Jezusowego, jak i dla alumnów wro- cławskiego seminarium duchownego, które w latach 1575–1656 swoją siedzi- bę miało właśnie w Nysie. Jako ośrodek kształcenia przyszłych duchownych odgrywało więc niebagatelną rolę. Istniejący przy kolegium od 1630 r. konwikt przeznaczony był dla 40 wychowanków169. W 1629 r. jezuici założyli kolegium w Żaganiu, a w 1658 r. uruchomili przy nim konwikt dla 32 młodzieńców170. W Opawie placówka jezuicka uzyskała prawa kolegium w 1642 r., 26 uczniów

162 ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, dz. cyt., s. 475. 163 Tamże, s. 504, 510. 164 Tamże, s. 421. 165 Tamże, s. 399. 166 ZA Olomouc, UO, inv. č. 6, dz. cyt., s. 164. 167 Tamże, s. 164, 286. 168 Z. Lec, Kolegia jezuickie na Śląsku do 1740 roku, „Perspectiva. Legnickie Studia Teologiczno-His- toryczne”, Rok IX 2012, nr 2 (21), s. 91–92. 169 H. Hoffmann, Die Geschichte der Breslauer Alumnats. Ein Beitrag zur Geschichte der Priesterbil- dung in Schlesien, Breslau 1935, s. 49–76; W. Harendza, Das staatliche katholische Gymnasium Carolinum in Neisse, „Archiv für schlesische Kirchengeschichte”, Bd. 8 (1950), s. 117–120. Nie za- chowały się spisy uczniów kolegium jezuickiego w Nysie. Zob. M. Klos, Jesuité v Nise (1622–1754). Sdřužený inventár, Opava 1965 (mps w ZAO). 170 H. Hoffmann, Die Saganer Jesuiten und ihr Gymnasium, Breslau 1928, s. 104–110.

102 zaś mogło znaleźć miejsce w konwikcie powstałym w 1652 r.171. Wydaje się, że opawskie kolegium mogło się cieszyć sporą popularnością wśród młodzień- ców pochodzących z ziemi pszczyńskiej. W trzech zachowanych testamentach duchownych pracujących w dekanacie pszczyńskim (ks. F.S. Rostabiński, ks. W. Gawiński, ks. J. Odrobiński) znalazły się zapisy właśnie na rzecz kolegium w Opawie, które w chwilach największego rozkwitu kształciło od 400 w 1688 r. aż po 603 uczniów w 1714 r.172. Zachowane wyłącznie dla lat 1719–1765 (i to w formie niekompletnej) scrutinia candidatorum do prowadzonego przy kolegium opawskim seminarium duchownego (Ignatianum) nie pozwalają na zbadanie udziału w tej formie kształcenia duchownych pochodzących z ziemi pszczyńskiej173. Warto jednak zauważyć, że w 1714 r. w gronie nauczycieli szkoły jezuickiej w Cieszynie (rezydencja cieszyńska podlegała kolegium w Opawie) znalazł się wspomniany wcześniej pochodzący z Mikołowa jezuita Józef (Jan) Hitretius – magister filozofii – przypuszczalnie spokrewniony z ks. Marcinem Hitretiusem urodzonym w Pszczynie w 1698 r.174. Dopiero w 1964 r., jako piąte w porządku chronologicznym, założone zo- stało kolegium jezuickie we Wrocławiu. Jednak już od 1644 r. wykładano tutaj filozofię, a od lat 60. XVII w. prowadzono także kursy teologiczne. W kolegium wrocławskim zatrudniano profesorów o wysokich kwalifikacjach (m.in. matematyka Adama Kochańskiego, 1631–1700), toteż cieszyło się ono dużą popularnością. Pod koniec XVII w. liczba słuchaczy przekroczyła 700, a u pro- gu powstania we Wrocławiu Uniwersytetu Jezuickiego w 1702 r. wzrosła do 896175. Kolejne śląskie placówki jezuickie w randze kolegium utworzone zostały w 1651 r. w Głogowie i w 1652 r. w Świdnicy, głogowski konwikt przeznaczony dla 24 uczniów został zaś otwarty w 1662 r.176. W orbicie zainteresowań przyszłych teologów górnośląskich znajdowało się także kolegium jezuickie w Opolu. Co prawda opolska szkoła podniesiona została do tej rangi dopiero w 1714 r., jednakże już od 1669 r. jezuici prowadzili w mieście gimnazjum dla

171 Z. Lec, Szkolnictwo jezuickie na Górnym Śląsku do kasaty, [w:] Kultura edukacyjna na Górnym Śląsku, red. A. Barciak, Katowice 2002, s. 121. 172 ZAO, JO, inv. č. 54, Historia collegii Opaviensis Societatis Jesu ab anno MDCLXXXIIX usque ad annum LXIX inclusive, k. 12; ZAO, JO, inv. č. 430, Historia Collegii Oppaviensis Societatis Jesu ab anno 1714 usque ad A. 1716, k. 113. Testamentalne legaty pszczyńskich duchownych nie zostały jednak odnotowane w opawskiej Liber benefactorum bądź też zapisane zostały bez podania perso- naliów darczyńcy. Zob. Kniha dárců jesuitské koleje v Opavě (1680–1760), [w:] ZAO, JO, inv. č. 52. 173 ZAO, JO, inv. č. 432, Seznamy kandidátů jesuitské koleje v Opavě (1719–1765). 174 Pater Joannes Hitretius Silesius Nicopoliensis, natus 1678 XXIII Decembris, Societatem ingressus 1699 IX Octobris absolvit philosophiam et theologiam in Societas. Philosophiae magister, [w:] ZAO, JO, inv. č. 431, Catalogus residentiae Teschinensis Societatis Jesu anni 1714, nlb. 175 M. Pater, Historia Uniwersytetu Wrocławskiego do roku 1918, Wrocław 1997, s. 26–28. 176 H. Hoffmann, Die Jesuiten in Glogau, Breslau 1926, s. 13; Z. Lec, Biblioteka kolegium oo. Jezuitów w Świdnicy Śląskiej w latach 1629–1776, Wrocław 1987, s. 36–50.

103 190 uczniów, a od 1672 r. także konwikt św. Franciszka Borgiasza177. Od 1700 r. jezuici prowadzili ponadto w Legnicy kolegium dla 200 uczniów (wraz z konwiktem dla 30)178. Najmniejsza odległość dzieliła natomiast wywodzących się z ziemi pszczyńskiej uczniów od szkoły jezuickiej w Cieszynie (zaledwie 34 km), istniejącej tamże od 1672 r. wraz z konwiktem od 1709 r.179. Jezuici docierali zresztą do Pszczyny przy okazji głoszonych kazań oraz prowadzonych misji. W dniu 29 III 1735 r. w kościele Wszystkich Świętych w Pszczynie gościł jezuita ks. Jan Jerzy Hermann180, który w tym dniu ochrzcił pochodzą- cego z Gdańska menonitę181. Wcześniej jezuita ten głosić musiał w pszczyń- skiej świątyni kazania, co stało się przyczyną do wysuwania pod jego adresem nieznanych w szczegółach pretensji ze strony plebana z Woszczyc ks. Jerzego Drabika ukaranego ostatecznie za swoje zachowanie przez dziekana w czasie kongregacji dekanalnej w dn. 28 IV 1735 r.182. Z kolei w 26 VIII 1741 r. chrztu w kościele pszczyńskim udzielił superior jezuicki z Cieszyna ks. Karol Dupeni183. W latach 20., 30. oraz 40. XVIII w. jezuici objęli zresztą progra- mem misji niemal wszystkie parafie dekanatu pszczyńskiego: Bieruń (1736),

177 H. Hoffmann, Die Jesuiten in Oppeln, Breslau 1934, s. 52–62. 178 Z. Lec, Jezuici w Legnicy (1689–1776), Wrocław 2001, s. 63. 179 J. Franek, Dzieje placówki jezuickiej w Cieszynie w okresie kontrreformacji, Cieszyn 1939 (mps pracy doktorskiej w KCC), s. 42–69; J. Kiedos, Jezuici i ich udział w katolickiej reformie kościelnej na Śląsku Cieszyńskim w XVII i XVIII w., „SSHT”, T. XXIII/XXIV (1990–91), s. 248–251. 180 Jan Jerzy Hermann, ur. 2 XI 1699 r. w Kłodzku, wstąpił 31 VII 1717 w Krakowie, ks. VII 1728 w Krakowie, zm. 22 III 1751 w Białej na Podhalu. Syn Daniela. Misjonarz 1732–39 i superior 1739–51 w Białej na Podhalu. Miał nawrócić do Kościoła część mieszkańców Białej. Zob. Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995, opr. Ludwik Grzebień, Kraków 1996, s. 214. 181 Admodum reverendus pater Joannes Hermann Societas Jesu cum licentia ordinarii post sufficientem in Fide Orthodoxa informationem solenniter baptizavit mennonistam Gedano cognomine Jeger im- positis nominibus Sanctorum Josephi Joannis et Felicis tenentibus Patrinis Perillustri Magnifico, et Generosissimo Domino Joanne Christophoro Miroschowski de Miroschowitz Hereditario Domino Bonorum Myslovicensium et iudice terrestri Liberi Baronatus Plesnensis, et Praenobili ac Generosa Domina Anna Maria Grebąkin cive Plesnensi, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/100, s. 238; AKMK, bez sygn. Tabele Załuskiego 7, k. 29. 182 Admodum reverendo romino Gerogio Drabik parocho Wosczycensi recommendata est melior sobrietas, nam accusatus ab instygatore[!] nostro de certo scandalo anno currenti 22 Martii in ecclesia Plesnensi tempore concionis, quam depredicabat unus ex Societate Jesu praedicator, perpetrato. Iu- dicatus est ad dandos 10 bohemicos ecclesiae Plesnensi in recompensam vini et cereorum die Con- gregationis absumptorum, [w:] AeD, f. 68r. 183 AAKat, KM, sygn. 50/119, k. 11; Ks. Karol Dupeni SJ superiorem w Cieszynie był w latach 1737– 1743. Pochodził z Moraw, urodził się w Brnie 30 IV 1691 r., do zakonu wstąpił w 1706 r. Władał biegle językiem niemieckim oraz czeskim, w zakonie studiował dwa lata teologię spekulatywną i filozofię. W szkole jeuickiej w Cieszynie był nauczycielem w klasach gramatyki. Zm. 7 VII 1754. ZAO, JO, inv. č. 431, Katalogy členů jesuitské koleje v Opavě a jesuitské residence v Těšiné, (1651– 1773), Catalogus personarum et officionum collegii Societatis Jesu Oppaviae. Residentia Teschinen- sis (1738), k. 395; Catalogus ad annum 1737, k. 406; Catalogus ad annum 1740, k. 370; Catalogus ad annum 1743, k. 35; http://www.sjweb.info/arsi/documents/Defunti_1740-1773.pdf [dostęp 27 XI 2014]. Malo invidiam quam misericordiam. Wybór pism i dokumentów dotyczących Leopol- da Jana Szersznika, wyd. J. Spyra, G. Chromik, Cieszyn 2014, s. 466–467, 469.

104 Bojszowy (1737), Brzeźce (1737), Chełm (1743), Lędziny (1736), Miedźna (1726), Pszczyna (1735), Suszec (1739) oraz Tychy (1738)184. Wyjątek stano- wiła jedynie parafia w Mikołowie, w której misje w 1729 r. prowadzili księża ze zgromadzenia Misjonarzy św. Wincentego à Paulo185. Jezuici przybywają- cy zatem na teren dekanatu pszczyńskiego stanowili znakomitą wizytówkę prowadzonych przez siebie placówek dydaktycznych (a zarazem praktyczny przykład możliwości, jakie dawało ich ukończenie), a ich wizyty stawały się zapewne okazją do nawiązywania bezpośrednich kontaktów także z rodzinami przyszłych kandydatów do kapłaństwa. Ukończenie średniej szkoły humanistycznej otwierało drzwi do dalszego etapu kształcenia, jakim dla adeptów teologii były seminaria duchowne oraz rzadziej uniwersytety. Wybór konkretnego seminarium wiązał się ściśle z die- cezją pochodzenia przyszłego duchownego, co z kolei znajdowało swoje odzwierciedlenie w miejscu otrzymania święceń kapłańskich.

Tabela 12 Księża dekanatu pszczyńskiego w seminariach duchownych i na uniwersytetach w latach 1664–1753 Seminarium du- Imię i nazwisko duchownego Suma chowne oraz uniwersytet Kraków – semina- A. Choroba (1714–1715)I; F. CebulkaII; J. Dłubi- 35 rium zamkowe siński (1730–1732)III; J. Drabik (1716–1717)IV; A. Dzieżowicz (1716–1717)V; G. EichbergerVI; J. GayVII; W. Gawiński (1682–1684)VIII; M. Hitretius (1719–1721)IX; P. Hus (1726–1727)X; B. JuchowiczXI; L. Kosmeli (1744–1745)XII; S. Kośmiński (1713– 1715)XIII; J. Kuczewicz (1735–1737)XIV; J. KüttelXV; F. LatosińskiXVI; J. Latosiński (1741–1743)XVII; F. Lu- becki (1743–1747)XVIII; J. Łaczyński (1712–1713) XIX; J. Niedbała (1734–1737)XX; M. Nowacki (1694– 1695)XXI; J. Odrobiński (1703–1704)XXII; J. Oraw- ski (1732–1734)XXIII; P. Piszczek (1702–1703)XXIV; W. Piszczeński (1720–1721)XXV; A. Pluciński (1694– 1695)XXVI; T. Salentarius (1682–1686)XXVII; J. Smie- szkowicz (1713–1715)XXVIII; J. Sobczykiewicz (1700– 1703)XXIX; M. SzafrankowiczXXX; J. Sztajer (1738–1740) XXXI; M. TaleńskiXXXII; W. Węgrzynek (1731–1732)XXXIII; W. Zabrzeski (1718)XXXIV; K. Zarzyna (1713–1715)XXXV. Kraków – semina- G. EichbergerXXXVI; F. Latosiński (1736–1738)XXXVII; 4 rium księży misjona- F. Osiecki (1746–1748)XXXVIII; T. Trzebień (1752–1753) rzy (Stradom) XXXIX.

184 AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 19, 21, 22, 25, 26, 29, 30, 31. 185 Tamże, k. 27.

105 Seminarium du- Imię i nazwisko duchownego Suma chowne oraz uniwersytet Kielce J. RogawskiXL 1 Sandomierz W. Węgrzynek (1732)XLI 1 Tyniec – opactwo J. SłonimskiXLII 1 benedyktyńskie Wrocław – Kolegium A. TomickiXLIII; W. WęgrzynekXLIV; 4 i Uniwersytet Jezuicki J. BodemanXLV; L. KosmeliXLVI (od 1702) Akademia Krakowska S. Zygmuntowicz (1664–1666) – doktorat z filozofiiXLVII ; 4 J. Kubeszowski (1696–1698) – bakalaureat z filozofii XLVIII; G. Eichberger (1728)XLIX – bakalaureat z filozofii; F. DaneckiL

Praga B. JuchowiczLI 1 Rzym A. TomickiLII 1 RAZEM 72

I J. Szczepaniak, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego (1678–1800), Kraków 2004, s. 5. II AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 29. III J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej, dz. cyt., s. 568. IV Tamże, s. 86. V Tamże, s. 97. VI AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 25. VII J. Szczepaniak, Katalog alumnów, dz. cyt., s. 113. Według J. Szczepaniaka ks. J. Gay urodzić miał się w Jordanowie 17 I 1720 r. z ojca Kaspra. Przeprowadzona kwerenda w księgach metrykalnych dekanatu pszczyńskiego pozwoliła jednak na odnalezienie jego chrztu w parafii w Lędzinach, na której tytuł kanoniczny został zresztą później wyświęcony. Zgadza się natomiast zarówno data narodzin, jak i imię ojca. Zob. AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 104. VIII J. Szczepaniak, Katalog alumnów, dz. cyt., s. 112. VIX Tamże, s. 64; W Mikołowie 22 VII 1721 r. chrzcił Reverendus Martinus Chytrecius ex seminario Cracoviae p.t. Mikułovii existens presbyter, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/28, k. 173. X AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 21. XI Tamże, k. 26. XII J. Szczepaniak, Katalog alumnów, dz. cyt., s. 181. XIII Tamże, s. 181. XIV Tamże, s. 206. XV Tamże, s. 168. XVI Tamże, s. 217 XVII AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 19 XVIII J. Szczepaniak, Katalog alumnów, dz. cyt., s. 217. XIX Tamże, s. 209. XX Tamże, s. 260. Według J. Szczepaniaka ks. Niedbała (Niedbalski) miał na imię Józef, tymczasem w księgach metrykalnych parafii w Lędzinach, w której pracował jako wikariusz w latach 1742– 1746, zapisywany był zawsze jako Joannes Leopoldus Niedbala. Zob. AAKat, KM, sygn. 50/97, k. 16, 21, 23, 27–32, 34. XXI J. Szczepaniak, Katalog alumnów, dz. cyt., s. 261.

106 XXII Tamże, s. 267; W Pszczynie 12 V 1705 r. chrzcił Admodum reverendus dominus Georgius Odro- binski alumnus seminarii Cracoviensis, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/101, k. 32. XXIII J. Szczepaniak, Katalog alumnów, dz. cyt., s. 272; W Mikołowie 13 I 1734 r. chrzcił Joannes Oraw- ski diaconus ex Arcae Cracoviensis, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/116, k. 101. XXIV Tamże, s. 291. XXV Tamże, s. 291; W Pszczynie 3 III 1697 r. chrzestnym był Valentinus Pisczek clericus 4tuor minorum ordinum, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/102, k. 160. XXVI J. Szczepaniak, Katalog alumnów, dz. cyt., s. 292. XXVII Tamże, s. 336. XXVIII Provisio obligatoria Swieszkowic [!] z 8 VIII 1713 r., [w:] AKMK, sygn. AOff. 166, s. 451r. XXIX Tamże, s. 338; W Lędzinach 18 IX 1699 r. chrzestnym był Venerabilis Jacobus Sopczykowic, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 21. XXX J. Szczepaniak, Katalog alumnów, dz. cyt., s. 357. XXXI Tamże, s. 347. XXXII Tamże, s. 365. XXXIII AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 27. XXXIV J. Szczepaniak, Katalog alumnów, dz. cyt., s. 402. XXXV Tamże, s. 409. XXXVI AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 25. XXXVII AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 23. XXXVIII J. Szczepaniak, Katalog kleryków Seminarium Stradomskiego, dz. cyt., s. 125. XXXIX J. Szczepaniak, Katalog kleryków Seminarium Stradomskiego (1732–1800), Kraków 2006, s. 177. XL W dotychczasowych zestawieniach plebanów w Chełmie nie wspominano nigdy o ks. Józefie Rogaw- skim. Co więcej, nie wzmiankowała o nim także kronika parafialna w Chełmie. Jego poprzednik ks. S. Mąkocki – wedle zapisów w edytowanym źródle – musiał umrzeć przed 17 V 1731 r.: Ecclesia Heł- mensis tempore Congregationis vacabat post obitum reverendi Stanislai Mąkocki. W Acta et Decreta ks. J. Rogawski wymieniony został tylko raz, jako pleban parafii w Chełmie oraz uczestnik kongregacji dekanalnej 21 V 1732 r.: Verbum Dei vero habuit admodum reverendus Rogawski parochus Hełmensis. Nie podano jednak jego imienia. Przypuszczamy zatem, że chodzić może właśnie o ks. Józefa Rogaw- skiego, który święcenia kapłańskie otrzymał 1 VI 1731 r. ad titulum seminarii Kielcensis. Ks. J. Rogawski sprawował obowiązki plebana w Chełmie do września 1732 r., a od 17 X 1732 r. do 1783 r. był plebanem w Jaworznie. Jako pleban z Jaworzna pojawił się w dekanacie pszczyńskim 21 II 1742 r. w charakterze chrzestnego w parafii w Lędzinach: Admodum reverendus dominus Josephus Rogawsky plebanus Javorz- nenis, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/97, k. 14. Jeśli natomiast chodzi o jego następcę w Chełmie, dopiero w trakcie kongregacji dekanalnej 8 VII 1738 r. jako kolejny pleban wymieniony został ks. Walenty Gnił- ka. Zob. AeD, f. 70r.; Archiwum parafii św. Trójcy w Chełmie, bez sygn. Documenta aliaque additamenta historia villae et ecclesiae Chełmensis, k. 28–47; AKMK AEp. 69, k. 942; AKMK Lord. 5, k. 152v, 198v; Monografia gminy i parafii Chełm Śląski, red. J. Myszor, Chełm Śląski 2004, s. 282–283; J. Szczepaniak, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), s. 91, 122. XLI AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 27. XLII Tamże, k. 30. XLIII Tamże, k. 31; W Brzeźcach 7 II 1736 r. chrzestnym był Andreas clerico Thomicki, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/3, k. 26. XLIV AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 27. XLV AAW, sygn. II c 4, s. 132–139. XLVI AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 22. XLVII Statuta nec non liber promotionum ordinis in universitate studiorum Jagiellonicae ab nno 1402 ad annum 1849, ed. J. Muczkowski, Cracoviae 1849, s. 333, 335. XLVIII Tamże, s. 366–367. XLIX Tamże, s. 390. L AKMK, Tabele Załuskiego 7, k. 24. W opracowaniu J. Muczkowskiego ks. F. Danecki nie zo- stał wymieniony w gronie posiadaczy stopnia bakalaureata, co nie wyklucza jednak możliwości kształcenia na tej uczelni. Zob. Statuta nec non liber promotionum ordinis in universitate studiorum Jagiellonicae ab nno 1402 ad annum 1849, ed. J. Muczkowski, Cracoviae 1849.

107 LI AKMK, Tabele Załuskiego 7, k. 26. LII Tamże, k. 31.

Źródła: AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego, k. 19–32; Statuta nec non liber promotionum ordinis in universitate studiorum Jagiellonicae ab nno 1402 ad annum 1849, ed. J. Muczkowski, Cracoviae 1849, s. 333, 335, 366–367, 390; J. Szczepaniak, Katalog kleryków Seminarium Stradomskiego (1732–1800), Kraków 2006, s. 94, 125, 177.

Informacje źródłowe o różnych etapach kształcenia (kolegium/seminarium/ uniwersytet) posiadamy zatem dla grupy 72 spośród 108 badanych duchownych, a więc dla 66,6%. Największa liczba duchownych kształciła się w krakowskim Seminarium Zamkowym – 35 osób (48,6%) oraz w Kolegium Jezuic- kim w Ołomuńcu – 26 osób (36,1%). W pozostałych seminariach duchownych diecezji krakowskiej naukę pobierało łącznie 7 duchownych (9,7%)186, a inne kolegia jezuickie ukończyło 10 księży (13,8%). Studia na poziomie uniwersy- teckim odbyło łącznie 10 duchownych dekanatu pszczyńskiego (13,8%). Dla 36 księży (33,3%) czynnych zawodowo na terenie badanego dekanatu nie posiadamy żadnych przekazów źródłowych o ich kształceniu tak w kolegiach, jak i seminariach duchownych bądź uniwersytetach. Brak źródeł (przede wszystkim ksiąg immatrykulowanych) nie pozwala na precyzyjne w ich przypadku określenie miejsca studiów. Wydaje się jednak, że wybór tych duchownych z dużym prawdopodobieństwem padać mógł zarówno na Opawę, jak i Wro- cław, przy czym naszym zdaniem atrakcyjność uczelni wrocławskiej dla księ- ży wywodzących się z dekanatu pszczyńskiego wzrastała w miarę upływu lat. Już w 1713 r. w swoim testamencie dziekan pszczyński ks. W. Gawiński, sam przecież wykształcony w Krakowie, zapisał 10 imperiałów pupillo Ferdinando Głowac studioso Vratislaviensi consanguineo meo, a zatem swemu nieletniemu krewnemu studiującemu właśnie we Wrocławiu187. Wspomniany wyżej brak źródeł do pewnego stopnia wypełnić może kore- lacja danych o edukacji seminaryjnej z danymi dotyczącymi miejsca otrzymania święceń kapłańskich, a zwłaszcza czasu, jaki upływał między datą święceń niższych a prezbiteratem. Zwykle pomiędzy pierwszymi i ostatnimi święceniami upływało co najmniej od 2 do 3 lat, choć bywało to nawet 8 do 9 lat – jak w przypadku ks. Andrzeja Cholińskiego (1681–1689)188 lub nawet 17 lat w przypadku ks.

186 Do grona absolwentów seminariów duchownych diecezji krakowskiej innych niż Zamkowe zaliczono także ks. J. Słonimskiego, który w czasie wizytacji parafii w Suszcu w 1748 r. podał, iż do kapłaństwa przygotowywał się in archicennobio Tinnecensi. AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 30. 187 AKMK, sygn. AOff. 166, k. 457. 188 AKMK, sygn. LOrd. 5, k. 119, 238, 243.

108 Ryc. 1 Czas pomiędzy przyjęciem święceń najniższych i święceń kapłańskich przez księży dekanatu pszczyńskiego w latach 1659–1754

30 liczba 25 osób

0 mniej niż 1–1,5 2 lata 3 lata 4 lata powyżej 1 rok roku 5 lat

Źródło: AAWr, sygn. II c 4, k. 100, 101, 132, 137, 138, 139, 180, 181; J. Szczepaniak, Katalog ducho- wieństwa diecezjalnego, dz. cyt., s. 23, 40, 54, 65, 106, 139, 140, 186, 197, 208, 236, 259, 269, 278, 281, 303, 360, 361, 363, 414, 420, 439, 464, 511, 551, 563, 567, 583, 590, 586, 623, 631, 686, 687, 692, 751, 754, 757, 767, 774, 785, 786, 800, 813, 817, 829, 831, 840, 843, 851, 857, 870, 872, 875, 880, 881, 883, 884, 900, 923, 949, 961, 993, 994, 1003, 1046, 1054, 1059, 1070, 1073, 1075, 1090, 1127, 1128, 1129, 1164, 1175, 1180, 1227, 1228, 1266, 1269, 1282, 1296, 1315, 1323, 1351, 1357, 1405; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego, dz. cyt., s. 5, 112, 113, 168, 181, 206, 209, 217, 260, 261, 267, 272, 291, 292, 336, 347, 357, 365, 402, 409; Tenże, Katalog kleryków seminarium Stradomskiego, dz. cyt., s. 94, 177.

Karola Maurycego Posadowskiego (1732–1749)189. W kilku przypadkach czas, jaki upływał pomiędzy pierwszymi a ostatnimi święceniami, nie przekraczał jednego roku190 lub nawet dwóch miesięcy191. Krótki czas dzielący daty po- między święceniami niższymi i wyższymi wynikać mógł z faktu zakończenia przez ordynanda edukacji w ośrodku innym niż miejsce święceń. Ks. Henryk Szalastowicz kształcący się we Wrocławiu święcenia subdiakonatu otrzymał w Krakowie 17 VII 1711 r., natomiast prezbiteratu tamże już 30 VIII 1711 r., przy czym tytułem dla nich była prowizja wpisana w krakowskim konsystorzu przez ks. W. Gawińskiego na wikariat w Pszczynie 23 VI 1711 r.192. Ks. Bartło-

189 AKMK, sygn. LOrd. 9, k. 162, 425, 428, 430. 190 Ks. B. Juchowicz pierwsze święcenia przyjął 28 II 1733 r., a prezbiterat – 19 XII 1733 r. AKMK, sygn. LOrd. 9, k. 191, 201, 206, 212. 191 Ks. J. Kuczewicz pierwsze święcenia przyjął 16 III 1737 r., a prezbiterat – 20 IV 1737 r. AKMK, sygn. LOrd. 9, k. 261, 263, 265. 192 AKMK, sygn. AOff. 165, k. 168–169. Informacja o wrocławskiej edukacji ks. H. Szalastowicza pochodzi z pracy P. Góreckiego (Archiprezbiterat toszecki w latach 1618–1740. Kościelne dzieje

109 miej Juchowicz (ur. 1706 w Mysłowicach) studiował w Krakowie, Brnie oraz Pradze, a święcenia na prowizję w Mysłowicach otrzymał w Krakowie w na- stępujących terminach: 28 II 1733 r. (święcenia niższe), 30 V 1733 r. (subdiakonat), 19 IX 1733 r. (diakonat) oraz 19 XII 1733 r. (prezbiterat)193. Biografie tych duchownych, w których przypadku mamy do czynienia z przedstawioną wyżej prawidłowością, wskazują naszym zdaniem na podobny przebieg edu- kacji194. Związani z diecezją krakowską przez fakt pochodzenia geograficznego, kształcili się na etapie zarówno kolegiów humanistycznych, jak i seminariów poza Krakowem, natomiast powracali doń z zamiarem otrzymania święceń kapłańskich, a po uzyskaniu pierwszego wpisu prowizyjnego w miejscu (lub niedalekiej odległości) swego pochodzenia rozpoczynali w diecezji krakowskiej pracę zawodową. Inne zgoła przyczyny leżały u podstaw wydłużenia okresu interstycji. Ks. Andrzej Tomicki (ur. 1702 w Pszczynie) uczył się w Opolu, Wrocławiu oraz w Rzymie. Minorki otrzymał w Krakowie 9 IV 1735 r., a kolejne święcenia tamże w następującej kolejności: 2 IV 1740 r. (subdiakonat), 11 VI 1740 r. (diakonat), 24 IX 1740 r. (prezbiterat)195. Przypuszczalnie zatem pomiędzy 1735 a 1740 r. przebywał na studiach w Rzymie. Inna mogła być natomiast motywacja wydłużenia okresu oczekiwania na przyjęcie święceń kapłańskich w przypadku pochodzącego ze szlacheckiej196 (od 1705) rodziny ks. Karola Maurycego Posadowskiego z Postelwic (ur. ok. 1704 w Rudziczce, parafia Suszec), o którego edukacji nie posiadamy żadnych przekazów źródłowych. Święcenia najniższe otrzymał on w Krakowie 8 III 1732 r. (zatem jako 28-latek), a dopiero po 17 latach – 5 IV 1749 r. (jako 45-latek) – święcenia kapłańskie na prowizję w Kochłowicach w dekanacie bytomskim197. Dlaczego święceń nie przyjął wcześniej oraz ad provisionem sui patrimonii, można tylko domniemy- wać. Być może wpływ miały na to względy rodzinno-majątkowe. Jego ojciec – Sylwiusz Maurycy Posadowski z Postelwic – zmarł w Suszcu w 1716 r., matka

Toszka, Pyskowic i okolic w czasach reformy Kościoła katolickiego na Śląsku, Gliwice 2009, s. 264– 265). Nie udało się jej nam potwierdzić w oparciu o żadne dostępne źródła, toteż nie umieścili- śmy ks. H. Szalastowicza w gronie absolwentów uczelni we Wrocławiu. Jednak naszym zdaniem zarówno pochodzenie geograficzne tego duchownego (Pyskowice, diec. wrocławska), jak i póź- niejsze objęcie parafii w Warszowicach (archiprezbiterat Żory, diec. wrocławska) w charakterze plebana uzasadniać może takie przypuszczenie. 193 AKMK, sygn. LOrd. 9, s. 191, 201, 206, 212. 194 Byli to m.in. następujący księża (w nawiasie podaję daty dzienne święceń najniższych i prezbiteratu): W. Kapłanek (21 XII 1709–19 IV 1710), J. Krupski (19 XII 1739–16 IV 1740), J. Puntz (subdiakonat 21 II 1728–18 IX 1728), J. Ścierski (19 XII 1711–21 V 1712), A. Spodynkowski (subdiakonat 29 III 1664–20 IX 1664). 195 AKMK, sygn. LOrd. 9, s. 232, 308, 311, 350. 196 Ród Posadowskich z Postelwic herbu Abdank wzmiankowany był już w połowie XIV wieku. Zob. J. Horwat, Z. Jedynak, Z. Kiereś, dz. cyt., s. 323. 197 AKMK, sygn. LOrd. 9, s. 162, 425, 428, 430.

110 zaś – Dorota Posadowska de domo Starzyńska – wyszła powtórnie za mąż za Karola Wacława Twardawę z Twardawy, z którym do 1727 r. miała w Suszcu jeszcze sześcioro dzieci198. Nie mniej istotną przyczyną oczekiwania na święcenia wyższe było także poszukiwanie wolnego beneficjum oraz plebana gotowego zatrudnić na nie wikariusza. Koneksje rodzinne oraz środowiskowe nie zawsze pomagały apli- kującym do stanu duchownego w skutecznym radzeniu sobie na specyficznym rynku pracy, którym również w omawianym okresie rządziły podaż i popyt. Parafie bogato uposażone znajdowały się poza zasięgiem możliwości duchownych pochodzących z uboższych rodzin mieszczańskich. Szansą dla studentów teologii stawały się one dopiero wówczas, gdy zamożny pleban poszukiwał wikariuszy wyręczających go w codziennej pracy duszpasterskiej, zwłaszcza w sytuacji kumulacji beneficjów. Przypadki odległych dat pomiędzy minorkami a prezbiteratem u takich księży, jak Andrzej Choliński (1681–1689), Jó- zef Gay (1741–1748), Stanisław Mąkocki (1690–1696), Bartłomiej Pietrzycki (1741–1747) lub Józef Rogawski (1725–1731), wskazują na kolejną – poza stu- diami na uniwersytecie oraz względami natury osobistej – przyczynę opóźnie- nia w przyjęciu święceń kapłańskich. Analiza danych przedstawionych w tabelach opisujących edukację duchownych dekanatu pszczyńskiego w XVII oraz w pierwszej połowie XVIII w. wskazuje na jeszcze jedną ważną prawidłowość. Z grupy 108 badanych duchownych jedynie dwóch (1,8%) otrzymało święcenia kapłańskie we Wrocławiu (J. Bodeman, A. Pisula)199, natomiast aż 102 (94,4%) wyświęconych zostało w Krakowie. W odniesieniu do 4 duchownych (3,7%) nie posiadamy źródło- wych przekazów dotyczących miejsca otrzymania święceń kapłańskich200. Z przedstawionych obliczeń wyłaniają się wyraźnie określone tendencje do- tyczące zarówno ścieżki edukacyjnej duchownych śląskich w badanym okresie, jak i przebiegu ich dalszej kariery zawodowej. Miejsce urodzenia przyszłego duchownego determinowało przede wszystkim wybór ośrodka kształcenia na poziomie szkoły średniej. W nieco mniejszym stopniu determinacja ta doty- czyła również wyboru seminarium duchownego. Miejsce otrzymania święceń kapłańskich wynikało natomiast bezpośrednio z przynależności diecezjalnej miejsca urodzenia ordynanda. Upraszczając, można stwierdzić, że to wła- śnie Śląsk kształcił przyszłych kapłanów diecezji krakowskiej zatrudnionych później w jej przygranicznych dekanatach. Edukacja seminaryjna badanej grupy duchownych obywała się zatem najczęściej – jak zauważono w 1748 r.

198 AAKat, KM, sygn. 50/18, k. 5, 16, 21, 26, 35, 44.; sygn. 50/18, k. 110. J. Pilnáček, Rody, dz. cyt., s. 935–936. 199 AAW, sygn. II c 4, k. 100–101, 132, 137–139, 180–181. 200 J. Fabricius, P. Psociński, S. Szepeciński, F. Szafrański.

111 w Tabelach Załuskiego – partim in Silesia partim in seminario (jedno z se- minariów należących do diecezji krakowskiej)201. Zdarzało się jednak, że wybory konkretnej jednostki wykraczały poza wskazane wyżej zależności. Wspomniany już wcześniej, a urodzony w Pyskowicach (diecezja wrocław- ska) w 1681 r. ks. Henryk Ksawery Szalastowicz studia teologiczne odbyć miał na Leopoldinie we Wrocławiu, wszakże święcenia subdiakonatu, diakonatu oraz kapłańskie otrzymał w Krakowie w krótkim czasie, albowiem pomiędzy 17 VII a 30 VIII 1711 r., przy czym kanonicznym dla nich tytułem była prowizja ad vicariatum Plesnensem wpisana przez ówczesnego plebana pszczyńskie- go ks. W. Gawińskiego202. Ks. H. Szalastowicz w latach 1711–1717 pracował zatem jako vicarius provisus w Pszczynie, a od 1717 r. już jako pleban w nie- odległych, aczkolwiek należących do diecezji wrocławskiej Warszowicach203. W tym przypadku decydujące znaczenie zdawały się posiadać tak pochodzenie geograficzne, jak i realia beneficjalnego systemu zatrudnienia, w którym polityka personalna – jak już wcześniej wspomniano – nie była strategią władz diecezjalnych, lecz w większym stopniu zależała od kolatora oraz zaradności samego duchownego. Zdaniem J. Szczepaniaka dla duchownych wywodzących się z południowych dekanatów diecezji krakowskiej naturalnym wyborem miejsca edukacji seminaryjnej był Kraków204. Tymczasem w odniesieniu do badanej grupy 108 duchownych zatrudnionych w okresie 1691–1756 w dekanacie pszczyńskim źródłowo potwierdzić można fakt studiów w Krakowie dla 42 osób, z których 36 ukończyło Seminarium Zamkowe w Krakowie, kolejne 3 – seminarium stradomskie w Krakowie, 1 – seminarium sandomierskie, 1 – seminarium kieleckie, natomiast w przypadku 1 duchownego wiadomo, iż teologię stu- diował w opactwie benedyktyńskim w Tyńcu205. Kraków ponad wszelką wąt-

201 AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 22. 202 Provisio Henrico olim Venceslai Szalastowicz M.[inorum]O.[rdinum] clerico, [w:] AKMK, sygn. AOff. 165, kk. 168–169. AKMK, sygn. LOrd. 6, k. 364, 366–367. 203 AAKat, KM, sygn. 50/101, k. 98–111; Schematismen des Fürstbistums Breslau 1724–1738, wyd. J. Pater, Köln-Weimar-Wien 1994, s. 138; F. Maroń, Parafia górnośląska w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w., „SSHT”, T. 5 (1972), s. 185. 204 J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej, dz. cyt., s. 213. 205 Dwóch duchownych, a mianowicie G. Eichberger oraz W. Węgrzynek, odbywało studia teologiczne w dwóch seminariach. G. Eichberger ukończył Seminarium Zamkowe oraz Seminarium na Stradomiu w Krakowie, natomiast W. Węgrzynek najpierw Seminarium w Sandomierzu, później zaś Seminarium Zamkowe. Być może takie przejścia pomiędzy seminariami związane były z materialnym położeniem kleryka (niekoniecznie złym), ale mogły mieć także bezpośredni związek z przewidywanym przez ordynanda zatrudnieniem po otrzymaniu święceń kapłańskich. Np. ks. G. Eichberger po otrzymaniu w Krakowie święceń kapłańskich 3 VI 1730 r. pracował jako wikariusz w parafii w Dąbrowie Tarnowskiej k. Żabna, a od połowy 1731 r. już na terenie dekanatu pszczyńskiego jako wikariusz w Lędzinach. Z kolei dla ks. W. Węgrzynka kanonicznym tytułem do święceń było ukończone Seminarium Zamkowe. Zob. J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej, dz. cyt., s. 549, 716–716. W tym miejscu warto sprostować oraz uzupełnić ustalenia

112 pliwość stanowił naturalny punkt odniesienia, jeśli chodzi o fakt przyjęcia święceń kapłańskich przez Górnoślązaków wywodzących się z ziemi pszczyń- skiej. Wydaje się jednak, że na etapie kształcenia wachlarz możliwości był szer- szy i w tym względzie przyszli duchowni śląscy kierowali swoje kroki zwłaszcza do Ołomuńca, Opawy, Brna, ale także coraz liczniej do Wrocławia. Był to dla nich wybór równie naturalny jak późniejsze związanie się z diecezją krakow- ską poprzez fakt przyjęcia w Krakowie święceń kapłańskich. Brak źródłowych wykazów studentów teologii w kolegiach jezuickich w Opawie, Wrocławiu (od 1702 uniwersytecie), Nysie czy Kłodzku stanowi dla badacza poważną przeszko- dę w dokonaniu precyzyjnych ustaleń, jednak znamienny wydaje się fakt, że we wszystkich odnalezionych przez nas testamentach księży dekanatu pszczyńskie- go wymieniona została właśnie Opawa jako miejsce odbywania studiów. Górnoślązacy podejmujący decyzję o studiach w Krakowie kształcili się przede wszystkim w dwóch seminariach duchownych: Seminarium Zamko- wym (powstało w 1602, od 1682 powierzone misjonarzom przez bp. J. Mała- chowskiego) oraz seminarium na krakowskim Stradomiu (erygowane w 1732). W pojedynczych przypadkach byli także alumnami seminarium sandomierskiego, mającego siedzibę poza miastem biskupim (dokument fundacyjny z 1635 r., lecz kształcono już od 1613 w kolegium) oraz Seminarium w Kiel- cach (powstało w 1726). Wspólnym mianownikiem wszystkich tych zakładów naukowo-wychowawczych była niewielka liczba studiujących w nich klery- ków. Pierwotna fundacja przewidująca miejsce dla 12 kleryków w Seminarium Zamkowym na Wawelu powiększona została w 1643 r. przez bp. Piotra Gem- bickiego o kolejne 6 miejsc i w połowie XVII w. wynosiła od 20 do 24 miejsc. Powstałe w 1635 r. i prowadzone przez jezuitów seminarium w Sandomierzu oferowało kandydatom do kapłaństwa 10 miejsc, a seminarium misjonarskie na krakowskim Stradomiu – 20 miejsc206. Według ustaleń J. Kracika bp Kon- stanty Felicjan Szaniawski obejmujący rządy w diecezji krakowskiej w 1720 r. we wszystkich seminariach tej diecezji zastał łącznie 26 kleryków, a po urucho- mieniu dwóch kolejnych seminariów (w Kielcach w 1726 oraz w Krakowie-

ks. J. Szczepaniaka dotyczące obydwu kapłanów, zwłaszcza że w publikacji tego autora ks. W. Węgrzynek ujęty został dwukrotnie, lecz za każdym razem z nieco innymi danymi, choć ponad wszelką wątpliwość chodzi o tę samą osobę. Ks. Godfryd Eichberger urodził się w Pszczynie w 1706 r., w latach 1731–1734 był wikariuszem w Lędzinach, w latach 1734–1749 – plebanem w Bojszowach, a w latach 1749–1763 plebanem w Lędzinach. Według ks. J. Szczepaniaka miał umrzeć 13 VII 1764 r., jednak w księdze pogrzebów parafii w Lędzinach brak wpisu dotyczącego jego śmierci i pochówku. Z kolei ks. Wojciech Węgrzynek urodził się w Bieruniu w 1706 r. W latach 1734–1746 był plebanem w Mokrem, w latach 1746–1755 w Mikołowie. Sprawował funkcję instygatora dekanalnego w dekanacie pszczyńskim. Zm. 27 IX 1755 r. w Mikołowie i został tam pochowany w krypcie kościoła parafialnego. AAKat, KM, sygn. 50/27, k. 34. 206 J. Dukała, Szkoła księży misjonarzy, [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, T. 2: Od odrodzenia do oświecenia, Cz. 2: Teologia neoscholastyczna i jej rozwój w akademiach i szkołach zakonnych, red. M. Rechowicz, Lublin 1975, s. 113.

113 -Stradomiu w 1732), liczba miejsc fundacyjnych wzrosła do 95 przy jednocze- snej liczbie 950 istniejących w diecezji parafii207. Zgłaszający się do seminarium duchownego diecezji krakowskiej kandydat zobowiązany był przedłożyć świa- dectwo moralności, metrykę urodzenia, deklarację o braku zobowiązań i wol- ności od kar kościelnych, dokument poświadczający ukończenie kształcenia humanistycznego na poziomie szkoły średniej (zatem zaliczone klasy retoryki) oraz potwierdzenie znajomości języka łacińskiego i śpiewu gregoriańskiego. Kandydaci powinni mieć ponadto ukończony co najmniej 20. rok życia (u misjonarzy – 22. rok), a zarazem nie mogli być byłymi nowicjuszami bądź też zakonnikami po ślubach czasowych208. Dopiero w 1692 r. bp Jan Małachowski określił, że pobyt kleryka w seminarium duchownym powinien trwać dwa lata, jednak praktyka w tym względzie – jak wykazano wcześniej – często odbiegała od określonej przez biskupa normy209. Jedną z charakterystycznych cech ówczesnych seminariów był brak stałego okresu rekrutacji: alumnów przyjmowano przez cały rok w zależności od zwal- niających się miejsc210. Pozostawało to w ścisłym związku z celami dydaktycz- nymi realizowanymi przez seminaria. Użycie wobec nich określenia zakłady naukowo-wychowawcze wydaje się czasami nieadekwatne zarówno wobec programu nauczania, jak i kadry wykładowców. Jak ujął to J. Kracik: „Studiów bowiem nie zamykano w systematyczne cykle dydaktyczne. […] Czas nauki zależał także od tempa opanowania wymaganej wiedzy i umiejętności – jak w rzemiośle. Dla zdolniejszych nawet Szaniawski przewidywał dyspensę od dwuletniej nauki. Deklarowanym uzasadnieniem pośpiechu bywał także brak księży i szczupłość środków. Organizacyjnie seminarium przypominało dzi- siejszy przyspieszony kurs przyuczenia do zawodu i nie było jedyną do niego drogą jeszcze w XVIII w.”211. Aż do 1682 r. przełożonym, a zarazem wykładow- cą i wychowawcą kleryków w Seminarium Zamkowym był jego prefekt, będący jednocześnie profesorem Akademii Krakowskiej, zwykle kanonistą212. Szczu- płość kadry w sposób naturalny przekładała się na skromność programu na-

207 J. Kracik, Niełatwe początki seminarium duchownego w Krakowie (w 375 rocznicę założenia), [w:] ABMK, T. 35 (1977), s. 240. 208 S. Wysocki, Seminarium Zamkowe w Krakowie, jego dzieje i rozwój, Lwów 1910, s. 95–116. W przypadku ks. J. Słonimskiego deklarowany przez niego w 1748 r. pobyt i studia teologiczne w opactwie benedyktyńskim w Tyńcu – jeśli wiązały się z wcześniejszym jego wstąpieniem do zakonu – musiały zatem zakończyć się co najmniej przed złożeniem ślubów czasowych. 209 J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej, dz. cyt., s. 206. 210 W seminarium stradomskim przyjmowanie kandydatów odbywać się miało we wrześniu oraz w lutym (początek pierwszego i drugiego semestru), jednak w praktyce przyjmowano chętnych także w innych miesiącach roku. Zob. J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej, dz. cyt., s. 185–186, A. Petrani, Szkolnictwo teologiczne w Polsce, [w:] Księga tysiąclecia katolicyzmu w Polsce, Część I, red. M. Rechowicz, Z. Sułowski, Lublin 1969, s. 273–283. 211 J. Kracik, Niełatwe początki, dz. cyt., s. 242. 212 S. Wysocki, Seminarium Zamkowe, dz. cyt., s. 319–321.

114 uczania. Kleryków kształcono przede wszystkim w zakresie znajomości teologii moralnej ograniczonej jednak niemal wyłącznie do praktyki spowiedniczej ujmowanej kazuistycznie (rozróżnienie między grzechem lekkim i ciężkim, rodzaje pokut, cenzury zastrzeżone, tajemnica spowiedzi). Jeszcze w połowie XVIII stulecia tylko w niektórych seminariach diecezji krakowskiej wykładano dogmatykę, jednak we wszystkich teologię moralną, ceremonie oraz śpiew. Jezuici związani z Sandomierzem już od 1602 r., a od 1613 r. prowadzą- cy kolegium (Academia Gostomiana), od 1636 r. zaś seminarium dla ducho- wieństwa diecezjalnego, kształcili w nim zgodnie z zasadami własnego ratio studiorum. Edukacja w seminarium odbywała się zatem w cyklu pięcioletnim i obejmowała zarówno filozofię, jak i teologię, zwłaszcza moralną i kontrower- syjną. Duży nacisk kładziono ponadto na ćwiczenia z zakresu kaznodziejstwa, katechizacji, dydaktyki, rozwiązywania casus conscientiae, ale także na śpiew gregoriański, naukę rubryk mszalnych i brewiarzowych oraz opanowanie ka- lendarza kościelnego213. Różnica pomiędzy jezuickim a misjonarskim ratio studiorum dotyczyła w głównej mierze czasu pobytu kleryka w seminarium. W zakładach prowadzonych przez księży misjonarzy ograniczony był on bowiem do dwóch lat (próba podjęta w 1728 r. przez bp. K.F. Szaniawskiego wy- dłużenia studiów do czterech lat nie powiodła się), a w trakcie studiów nacisk kładziono na praktyczny wymiar przygotowania do kapłaństwa214. Duszpasterz omawianej doby opuszczał zatem seminarium duchowne wypo- sażony w narzędzia przede wszystkim do sprawnego administrowania sakramen- tów, głoszenia kazań, znajomości rubryk liturgicznych, sprawowania ceremonii oraz związanego z nimi śpiewu. Były to zresztą elementy do pewnego stopnia mierzalne i podlegające kontroli zarówno ze strony biskupa (wizytacje kanoniczne), dziekana (wizytacje dziekańskie), jak i lokalnej społeczności wiernych. I choć nie można wykluczyć, że ówczesne seminaria kształtowały nie tylko umysł, ale także postawy ascetyczne kandydatów do kapłaństwa, to jednak biografie badanych przez nas duchownych wskazują na rozdźwięk pomiędzy tymi wymiarami.

4. STRUKTURA ZATRUDNIENIA

Otrzymanie święceń kapłańskich zasadniczo zamykało etap kształcenia oraz otwierało przed neoprezbiterem perspektywy zawodowej i materialnej stabilizacji. Trydencki nakaz uzyskania tzw. kanonicznego tytułu święceń (titulus ordina- tionis) gwarantować miał co prawda miejsce godnie opłacanej pracy dla każdego

213 L. Piechnik SJ, Seminaria diecezjalne w Polsce prowadzone przez jezuitów od XVI do XVIII wieku, Kraków 2001, s. 180–181, 193–196. 214 J. Dukała CM, „Ratio studiorum” w seminariach diecezjalnych pod zarządem księży misjonarzy (1675–1864), „NP”, T. 61 (1984), s. 158–160.

115 ordynanda, jednak beneficjalno-patronacki system zatrudniania z natury rzeczy nie był nastawiony na optymalizację wymagań moralno-intelektualnych wobec księży215. Do stanu duchownego – jak zauważył J. Kracik – garnęło się zatem „wielu kandydatów szukających w nim chleba i awansu społecznego”216. W takiej sytuacji pochodzenie geograficzne oraz stanowe stawały się – jak wspomniano już wcześniej – niezbędnymi narzędziami, za pomocą których duchowni poszu- kiwali odpowiednich dla siebie placówek duszpasterskich. W dekanacie pszczyńskim w badanym okresie występowały trzy kategorie duchownych: plebani (praepositi, parochi, curati), prebendarze (praebendarii) oraz wikariusze (vicarii). Jako osobnej kategorii nie wyodrębniono natomiast komendarzy (commendarii). Po analizie wszystkich tego rodzaju przypadków występujących na terenie dekanatu pszczyńskiego uzasadnione wydawało się zaliczenie komendarzy do grona wikariuszy, za czym przemawiał fakt, iż w zbadanych źródłach określani byli oni naprzemiennie jako commendarii bądź vicarii, ich cechą wspólną było zaś pojawianie się w parafiach w chwili wakatu na stanowisku plebana bądź też w sytuacji zastępowania właściwych plebanów w parafiach kumulowanych217. Na określenie rządcy parafii zarówno protokolarz pszczyńskich kongregacji dekanalnych, jak i księgi metrykalne dekanatu pszczyńskiego używały syno- nimicznych pojęć parochus, plebanus, curatus oraz rzadziej rector ecclesiae. Ich wybór oznaczał wyłącznie preferencje piszących, nigdy zaś różnicę formalno- -prawną218. Do grona plebanów zaliczono w tabeli numer 13 również rządców parafii w Mikołowie, których zarówno tamtejsze księgi metrykalne, jak i protokolarz dekanalny konsekwentnie określały mianem praepositi lub praepositi et parochi, nigdy zaś wyłącznie parochi. Tymczasem tytułem prepozyta aż do końca XVIII w. mógł posługiwać się tylko ten duchowny, który stał na czele kolegium mansjonarzy, a funkcjonowanie takiego kolegium przy kościele parafialnym powodowało, że plebanowi z natury rzeczy przysługiwał także tytuł prepozyta. Fundatorami kolegiów mansjonarskich powstających przede wszystkim w ośrodkach miejskich mogli być zarówno duchowni, jak i zamożni świeccy.

215 J. Zubka, Tytuł kanoniczny do święceń dla duchowieństwa świeckiego, Lublin 1932, s. 2–9. 216 J. Kracik, Duszpasterstwo parafialne w dekanacie Nowa Góra w pierwszej połowie XVIII wieku, „SKH”, Lublin 1977, T. 2, s. 160. 217 Np. ks. F. Danecki zatrudniony od czerwca 1721 r. w parafii w Miedźnej jako vicarius provisus w okresie od sierpnia 1722 r. do września 1724 r. notowany był w księgach metrykalnych tej parafii jako commendarius pro tunc Miedznensis. Co więcej, w kwietniu 1723 r. zaledwie czterech chrztów dokonał zapisany także jako commendarius pro tunc Miednensis ks. W. Zabrzeski. We wrześniu 1724 r. parafię objął kolejny pleban ks. F. Tremblowicz, co zakończyło etap występo- wania w niej komendarzy. AAKat, KM, sygn. 50/39, k. 92, 97–106. Zob. S. Litak, Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Lublin 2006, s. 44. 218 J. Nowacki, Plebanus, parochus, praepositus, „Miesięcznik Kościelny Diecezji Poznańskiej”, T. 1, z. 4 (1946), s. 198–201.

116 Do obowiązków mansjonarzy – oprócz pracy duszpasterskiej – należało prakty- kowanie życia wspólnego, odmawianie godzin kanonicznych (oficjum) o NMP, o męce Pańskiej lub Eucharystii, a także codzienne poranne msze wotywne w intencji fundatorów219. Fakt utworzenia prepozytury w Mikołowie nie znalazł odzwierciedlenia w dotychczasowych badaniach historycznych220. Jednak na kartach protokolarza dekanalnego pojęcia praepositus konsekwentnie używano jedynie w odniesieniu do dwóch plebanów. Jednym z nich był ks. S. Zygmun- towicz, pleban w Mysłowicach (dek. bytomski), a jednocześnie w Lędzinach (dek. pszczyński 1691–1693). Wszakże znany badaczom jest fakt powstania już w 1671 r. prepozytury mysłowickiej ufundowanej dla czterech mansjonarzy przez tamtejszego plebana M. Gosławskiego221. Być może zatem fundacja kolegium mansjonarzy w Mikołowie nastąpiła w zbliżonym do Mysłowic okresie. Już bowiem najstarsze wpisy w księdze metrykalnej parafii w Mikołowie, po- chodzące z 1679 r., określały ówczesnego plebana ks. Wojciecha Chłądowicza mianem praepositum eiusdem ecclesiae oraz praepositum Mikuloviensem222. Do kategorii niższego duchowieństwa parafialnego zaliczali się prebendarze (praebendarii, promotores) wykonujący obowiązki związane z określonymi fundacjami oraz cieszący się stosunkowo dużą niezależnością od plebanów. Dokumenty fundacyjne oraz erekcyjne prebend wyznaczały prebendarzom pewną liczbę mszy odprawianych w tygodniu w intencji fundatora, jak rów- nież opiekę nad członkami bractwa pobożnego, jeśli takie przy kościele ist- niało. Uposażenie prebendy często nie było wystarczające dla utrzymania zarządzającego nią duchownego, stąd też prebendarze niejednokrotnie łączy- li swoją pracę z funkcją wikariuszy, rzadziej plebanów. Na terenie dekanatu pszczyńskiego w badanym okresie istniały dwie prebendy. Najstarszą z nich utworzył w Pszczynie w 1690 r. ks. F. Szafrański, wiążąc ją z tutejszym bractwem różańcowym oraz kaplicą zwaną odtąd Capella Szafransciana223. W 1714 r. ko- lejną prebendę różańcową ufundował w Mikołowie tamtejszy pleban ks. F.S. Rostabiński, tworząc już w 1711 r. przy kościele parafialnym bractwo różań- cowe224. Fundatorem ostatniej z prebend był w 1746 r. pleban bieruński ks. J. Odrobiński. Napięta sytuacja polityczna i niesprzyjające warunki materialne sprawiły, iż kapitał przewidziany na uruchomienie prebendy ostatecznie przeznaczony został na utrzymanie miejscowego wikariusza225.

219 S. Litak, Parafie w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku. Struktura, funkcje społeczno-religijne i edukacyjne, Lublin 2004, s. 158–159. 220 B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, T. 3, Kraków 2000, s. 531–435. 221 Tamże, s. 433. AeD, f. 1r, 2v, 3v. 222 AAKat, KM, sygn. 50/1732, k. 16–17. 223 AKMK, sygn. AOff. 161, Erectio praebendae SS. Rosarii in ecclesia Plesnensi, k. 511–524 224 AKMK, sygn. AOff. 165, Approbatio testamenti parochi in Mikulow, k. 1428–1438. 225 APP, sygn. AKP IX 723, Testament ks. J. Odrobińskiego z 11 VI 1746 r., k. 91–93.

117 Najliczniejszą, a zarazem najbardziej ruchliwą i zróżnicowaną kategorię niższego duchowieństwa parafialnego stanowili wikariusze manualni określa- ni w dokumentach kościelnych jako vicarii provisi oraz vicarii applicati. Rożni- ca pomiędzy tymi dwoma formami zatrudnienia wikariuszy już od lat stanowi przedmiot badań kolejnych generacji historyków. Wikariusz provisus zatrud- niany był przez plebana na podstawie kontraktu (prowizji, umowy o pracę), w którym obydwie strony zobowiązywały się do określonych powinności (wikariusz – obowiązki w duszpasterstwie, pleban – roczne wynagrodzenie i utrzymanie wikariusza). Dokument prowizyjny – provisio obligatoria – wpisywany był do krakowskich akt konsystorskich i w XVII, a zwłaszcza w XVIII w. stawał się także tytułem kanonicznym święceń. Jednak analiza pierwszych posad wikariuszowskich neoprezbiterów zatrudnionych w dekanacie pszczyń- skim wskazuje, iż provisio obligatoria często była dokumentem warunkującym wyłącznie możliwość otrzymania święceń kapłańskich, a młodzi księża jako wikariusze podejmowali pracę w zupełnie innych parafiach226. Druga forma angażowania wikariuszy – vicarii applicati – według ustaleń S. Litaka wytworzyć miała się w diecezji krakowskiej dopiero po 1737 r. za sprawą listu pasterskiego kard. J.A. Lipskiego, który zabronił plebanom zatrudniania wikariuszy bez uprzedniej zgody władzy kościelnej227. Tymczasem już badania J. Kracika dotyczące archidiakonatu krakowskiego w XVII–XVIII w., jak również M. Różańskiego nad XVIII-wiecznym duchowieństwem archidiakonatu uniejowskiego wskazują, że preferowaną przez plebanów formą zatrudnienia była właśnie wystawiana na określony czas aplikata, nie zaś bez- terminowa prowizja, utrudniająca rządcy parafii zwolnienie wikariusza w sytuacji jakichkolwiek problemów z nim228. Analiza wszystkich przypadków zatrudnienia wikariuszy w dekanacie pszczyńskim od końca XVII aż po połowę XVIII w. także każe skłaniać się ku tym ostatnim opiniom.

226 Np. Ks. P. Bargieł: kanoniczny tytuł – ołtarz św. Michała w kościele mariackim w Krakowie, a pierwsza posada wikariuszowska w Pszczynie; ks. J. Drabik: kanoniczny tytuł – kościół katedralny w Kra- kowie, pierwsza posada – wikariusz w Mysłowicach; ks. J. Gajowicz: kanoniczny tytuł – wikariat w Rabie Wyżnej, pierwsza posada – wikariusz w Miedźnej; ks. K. Kuczowicz: kanoniczny tytuł – wikariat w Piotrowicach, pierwsza posada – wikariusz w Bogucicach; ks. Sz. Nowak: kanoniczny tytuł: wikariat w Pszczynie, pierwsza posada: wikariusz w Mikołowie; ks. F. Osiecki: kanoniczny tytuł – wikariat w Mikołowie, pierwsza posada – wikariusz w Pszczynie; ks. Jan Paszczykowski: kanoniczny tytuł – wikariat w Paszkówce, pierwsza posada – pleban w Bojszowach. Zob. Clerus decanatus, s. 221, 222, 228, 233, 234–236. 227 S. Litak, Parafie, dz. cyt., s. 157. 228 J. Kracik, Potrydencki system rekrutacji, dz. cyt., s. 484–488; Tenże, Vix venerabiles. Z dziejów społecznych niższego kleru parafialnego w archidiakonacie krakowskim w XVII–XVIII wieku, Kraków1982, s. 50–67; M. Różański, Duchowieństwo parafialne archidiakonatu uniejowskiego w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Łódź 2010, s. 57

118 Funkcja w dekanacieFunkcja – – – – asesor: 1692 – – 1727–1734 instygator: asesor: 1734 1741–1768 dziekan: 1743–1751 notariusz: – – – – – – – 1690–1715 dziekan: 1724–1750† Pleban (parochus, curatus, praepositus) 1693–1720† – 1748–1784† 1688–1712† 1687–1693† – – 1725–1768† – 1720–1745† – 1734–1764† – 1683–1693† 1756–1768† 1691–1715† Prebendarz (praebendarius) – – – – – – 1716 –1727† – – – – – – – 1739–1756 – Wikariusz (vicarius Wikariusz provisus) applicatus, 1691–1693 1696–1697 1746– 1748 – 1665–1687 1694–1695 – – 1716–1724 1732–1747 – 1727 1731–1734 1698–1701 ?–1683 1735–1739 – Święcenia kapłańskie 1691 1683 1745 1687 1665 1689 1715 1722 1716 1732 1717 1717 1730 danych brak 1679 1735 1684 Nazwisko oraz imię oraz Nazwisko duchownego Bargieł Paweł Bargieł Wojciech Białkowicz Piotr Bieroński Bodeman Jan Wacław Brzozowski Andrzej Choliński Andrzej Choroba Cebulka Fryderyk Franciszek Danecki Jan Dłubisiński Jerzy Drabik Antoni Dzieżowicz GodfrydEichberger Jan Fabricius Jerzy Frankowicz Józef Gajowicz Wojciech Gawiński Tabela 13 Tabela 1691–1756 w latach pszczyńskim w dekanacie duchowieństwa zatrudnienia Struktura

119 Funkcja w dekanacieFunkcja – – – – 1734–1739 instygator: asesor: 1739–1741 1751–1756 (?) notariusz: – – – – – – 1748–1756 (?) instygator: – – – – – Pleban (parochus, curatus, praepositus) 1756–1768 1690–1707? 1732–1749† 1730–1737† 1722–1743† 1735–1776† – 1696–1735† 1741–1756 1718–1730† 1687–1694 1746–1787† – 1745–1756 – 1749–1756 – – 1742–1785† Prebendarz (praebendarius) – – – 1727–1730 – 1731–1735 – – 1736–1741 1715–1718 – – – – – – – – 1742 I Wikariusz (vicarius Wikariusz provisus) applicatus, 1748–1756 1683–1690 – – – 1727–1731 1696–1699 – – 1710–1715 1681–1687 – 1715 1742 1714–1715 – 1737–1738 1715–1717 1739–1742 Święcenia kapłańskie 1748 1648 1730 1721 1716 1727 1695 (diakonat) 1681 1733 1710 1681 1745 1715 1740 1704 1745 1737 danych brak 1738 Nazwisko oraz imię oraz Nazwisko duchownego Gaj Józef Gaj Tomasz Gaydzik Walenty Gniłka Marcin Hitretius Jerzy Holas Paweł Hus Franciszek Jędrkowicz Stanisław Jędrkowicz Bartłomiej Juchowicz Wawrzyniec Kapłanek Kiełtyka Tomasz Ludwik Kosmeli Szymon Kosmiński Krupski Jan Krupski Jan Kubeszowski Kaspar Kuczewicz Jakub Kuczewicz Küttel Jan Franciszek Latosiński

120 Funkcja w dekanacieFunkcja – – 1720–1727 instygator: – 1699–1713 instygator: 1721–1748 dziekan: – – – – – – – – – – 1713–1719 instygator: 1720–1730 notariusz: – – – Pleban (parochus, curatus, praepositus) 1749–1788† – 1720–1742† 1693–1718 1695–1748† 1690–1694† 1707–1731† – 1746–1748† – 1693–1714 1737–1746† – – – 1712–1746† – 1675–1690 1752–1795† Prebendarz (praebendarius) 1743–1749 – 1719 – – – – – – – – – – – – – – – – Wikariusz (vicarius Wikariusz provisus) applicatus, – 1748–1749 – – 1688–1695 – – 1749–1763 – 1740–1747 – 1730–1736 1742–1746 1699–1702 1710–1723 1708–1711 1734–1735 – 1748–1752 Święcenia kapłańskie 1743 1747 1713 1675 1688 1691 1696 1748 1745 1738 1681 1731 1742 1695 1710 1704 1734 1748 Nazwisko oraz imię oraz Nazwisko duchownego Latosiński Jan Latosiński Franciszek Lubecki Łaczyński Jan Andrzej Matuszewicz Marcin Matuszewicz Melchior Matuszkowic Stanisław Mąkocki Franciszek Murzynkowicz Józef Murzynkowicz Jan Muszyński Szymon Myszkowic Jerzy Nalepka Jan Niedbała Mikołaj Nowacki Szymon Nowak Jerzy Odrobiński Jan Orawski Wawrzyniec Orawski Franciszek Osiecki

121 Funkcja w dekanacieFunkcja – – asesor: 1692 – – – – – – – asesor: 1720, 1722 – – – – – – 1731–1743 (?) notariusz: – Pleban (parochus, curatus, praepositus) ?–1724† – 1665–1720† 1749–1761† – 1694–1714? – – – – 1708–1721† 1714–1728 – – – 1751– 1785 (1789†) – 1724–1733 – Prebendarz (praebendarius) – – – – – – – – – – – 1703–1715 1716 – 1698–1710 – – – 1742–1752† Wikariusz (vicarius Wikariusz provisus) applicatus, – 1692 – – 1744 – 1697–1701 1754–1755 1721 1703 – 1703–1715 – 1691 1696–1698 – 1729 – 1735–1737 (1742) Święcenia kapłańskie 1709 1682 1665 1734 1742 1688 1684 1747 1720 1685 1696 1703 danych brak 1681 1695 1749 danych brak danych brak 1728 Nazwisko oraz imię oraz Nazwisko duchownego Pacutek Jan Pacutek Sebastian Pajęcki Jan Paszczykowski Marcin Passonius Jan Paszek Paweł Pazurowicz Jan Petricius Bartłomiej Pietrzycki Pilarski Paweł Wojciech Pintor Andrzej Pisula Piotr Piszczek Walenty Piszczek Marcin Pitaszowic Andrzej Pluciński Karol Posadowski Paweł Psociński Pukiński Jan Jan Puntz

122 Funkcja w dekanacieFunkcja – – – – – – – – – – asesor: 1720, 1722 – 1675–1690 dziekan: – – – – – – – Pleban (parochus, curatus, praepositus) 1732 1695–1714† 1712–1722† 1687–1696 1746–1752† – – – – 1654–1693† 1716–1741 1692–? 1675–1691† – – – 1757–1762† 1728–1745† – 1744–1773† Prebendarz (praebendarius) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – Wikariusz (vicarius Wikariusz provisus) applicatus, – – 1690–1712 – 1722–1745 1715–1721 1703–1709 1723–1731 1688–1696 1651–1654 – – – 1711–1717 1690–1691 1745–1746 – 1718–1724 1734–1736 – Święcenia kapłańskie 1731 1686 1690 1686 1722 1715 1703 1723 1664 1648 1713 1686 danych brak 1711 danych brak 1743 1740 1712 1714 1740 Nazwisko oraz imię oraz Nazwisko duchownego Rogawski Józef Rogawski Rostabiński Fabian Walenty Salowicz Teofil Salentarius Jan Słonimski Jan Smieszkowicz Sobczykiewicz Jakub Stanisław Sowiński Spodynkowski Adam Jerzy Stachurski Mikołaj Steblicki Marcin Szafrankowicz Franciszek Szafrański Henryk Szalastowicz Szepeciński Stanisław Jan Szromek Jerzy Sztajer Ścierski Jan Mateusz Taleński Andrzej Tomicki

123 Funkcja w dekanacieFunkcja asesor: 1720, 1722 1784– 1787 dziekan: – 1739–1748 instygator: asesor: 1748–? – – – (?)1691– instygator: 1699 (?); asesor: 1720, 1722 – 1715–1720 dziekan: – – – Pleban (parochus, curatus, praepositus) 1697–1734† 1768 – 1787† – 1733–1755† – – ?–1707† 1683–1735† – – 1715–1720† 1736–1745 1691–1693 – Prebendarz (praebendarius) 1694–1697 1752– 1768 – – – – – – 1718–1739† – – – – – II Wikariusz (vicarius Wikariusz provisus) applicatus, 1694–1697 1753– 1768 1755– 1762 1733 1688–1689 1717–1718 1685–? 1682–1683 – 1715 – – – 1722–1727 Święcenia kapłańskie 1694 1752 1755 1732 1686 1695 1686 1682 1718 1715 1698 danych brak 1667 1722 icarius oraz vices supplens vicarius. Zob. AAkat, sygn. 50/90, k. 85. AAkat, Zob. vicarius. supplens vices oraz w Lędzinach vice jako v icarius był zatrudniony Zarzyna – podobnie jak ks. Sz. Kośmiński – Ks. Kaspar Ks. Szymon Kośmiński zatrudniony był w parafii w Lędzinach jako vice vicarius. Zob. AAkat, sygn. 5 0/98, k. 85. AAkat, w Lędzinach vice jako Zob. vicarius. w parafii był zatrudniony Kośmiński Ks. Szymon

I Nazwisko oraz imię oraz Nazwisko duchownego II Tremblowicz Franciszek Tremblowicz Tomasz Trzebień Jan Węgrzynek Wojciech Węgrzynek Walenty Wolnitius Jan Wołkowicz Mikołaj Wróblowski Andrzej Zabrzeski Wawrzyniec Zabrzeski Zarzyna Kaspar Zborowski Piotr ze Zborowa Piotr Zborowski Zmieszkal Henryk- z Doma nowic Stanisław Zygmuntowicz Michał Żurkowicz Clerus decatanus, s. 217–250 . Clerus decatanus, Źródła: Zob. w dekanacie zatrudniony nie był że duchowny – oznacza, zgonu † data

124 Spośród 108 księży zatrudnionych w badanym okresie na terenie dekanatu pszczyńskiego 33 (30,5%) związało z nim wszystkie etapy swojego życia za- wodowego: od wikariusza, czasem poprzez prebendarza, aż po plebana. W tej liczbie 16 duchownych urodziło się na terenie dekanatu pszczyńskiego, kolejnych 9 pochodziło spoza niego, a w odniesieniu do 8 nie posiadamy prze- kazów źródłowych o miejscu urodzenia. Niemal taką samą grupę – 32 osoby – tworzyli księża, którzy pojawili się w dekanacie dopiero w chwili objęcia stanowiska plebana (29,6%). W grupie tej 15 kapłanów wywodziło się z ziemi pszczyńskiej, 9 urodziło się poza dekanatem pszczyńskim, natomiast dla 8 plebanów nie posiadamy danych o ich miejscu narodzin. Duchowni spra- wujący wyłącznie obowiązki prebendarzy, niełączący ich z funkcją wikariuszy ani też nie awansujący w dekanacie w późniejszych etapach życia stanowili zdecydowaną mniejszość, choć wszyscy wywodzili się z dekanatu pszczyń- skiego (5 duchownych – 4,6%). Najliczniejszą (38 osób – 35,1%), a co za tym idzie najbardziej ruchliwą grupę tworzyli jednak księża, dla których dekanat pszczyński stanowił najczęściej początkowy etap w ich staraniach o zawodo- wą stabilizację w gronie duchownych. W liczbie owych wikariuszy jedynie 10 urodziło się na terenie dekanatu, 10 pochodziło spoza niego, a dla 18 duchownych brak informacji źródłowych. Statystyczne ujęcie pochodzenia geograficznego wszystkich księży zatrudnionych w badanym okresie na terenie dekanatu pszczyńskiego wskazuje, że niemal połowa z nich (42,5%, 46 osób) tutaj się urodziła oraz pracowała. Kolejnych 28 duchownych wywodziło się spoza ziemi pszczyńskiej (25,9%), natomiast dla grupy 34 księży (31,4%) nie posiadamy danych źródłowych. Wyniki przeprowadzonych badań są zbieżne z opiniami historyków analizujących kwestię związku pomiędzy pochodzeniem geograficznym a przebiegiem zatrudnienia w odniesieniu do duchownych w innych diecezjach polskich w XVII–XVIII w. Zaprezentowana tabela pozwala na dokonanie jeszcze jednej interesującej analizy dotyczącej wieku, w którym duchowni obejmowali urząd plebana na terenie dekanatu pszczyńskiego, a zatem osiągali etap zawodowej, społecznej oraz materialnej stabilizacji.

Objęcie stanowiska plebana bezpośrednio po otrzymaniu święceń wyższych bądź też wkrótce po nich nie było zjawiskiem częstym, aczkolwiek dotyczyło 10 z 65 plebanów dekanatu pszczyńskiego (15,3%). W jednym przypadku fak- tyczne objęcie parafii nastąpiło jeszcze przed przyjęciem święceń kapłańskich. Od kwietnia 1690 r. parafią w Bojszowach zarządzał bowiem ks. Melchior Ma- tuszkowicz, wyświęcony w Krakowie dopiero 28 I 1691 r.229.

229 Zob. Clerus decanatus, s. 231.

125 Ryc. 2 Wiek duchownych w chwili obejmowania urzędu plebana w dekanacie pszczyńskim w okresie od końca XVII do połowy XVIII w.

51–

liczba 41–50 duchownych

31–40

23–30

0 5 10 15 20 25 30 35

Źródło: Zob., Clerus decanatus, s. 218–249.

Na kartach bojszowskiej księgi metrykalnej kapłan ten nie omieszkał zresz- tą zanotować faktu odprawienia przez siebie mszy prymicyjnej w dniu 2 II 1691 r.230. W gronie plebanów dekanatu pszczyńskiego niezatrudnionych nigdy na stanowisku wikariuszy byli zwłaszcza pochodzący z zamożnych rodzin mieszczańskich oraz szlacheckich następujący księża: J. Murzynkowicz, J. Paszczykowski, K.M. Posadowski z Postelwic, T. Salentarius oraz P.A. Zbo- rowski ze Zborowa. Z kolei J. Bodeman, M. Wróblowski oraz J. Rogawski naszym zdaniem musieli się wykazać dużą zaradnością bądź (i) koneksja- mi rodzinno-towarzyskimi, by start w „karierze” zawodowej rozpocząć od razu od pozycji plebana. Grupę duchownych obejmujących parafię w wieku poniżej 30 lat tworzyło w sumie 17 księży (26,1%), jednak niemal połowa wszystkich badanych plebanów (30 księży – 46,1%) zostawała plebanami między 30 a 40 rokiem życia. Po przekroczeniu tego wieku liczba duchownych pojawiających się w dekanacie w charakterze plebanów zmniejszyła się w widoczny sposób. W przedziale wiekowym pomiędzy 41. a 50. rokiem życia było to już tylko 11 księży (16,9%), natomiast w wieku powyżej 50 lat – zaledwie 2 (3%). Zauważyć także należy, że 32 plebanów z dwóch najmłod- szych kategorii wiekowych (25–30, 31–40) obejmowało urząd plebana po raz pierwszy, a dla 9 spośród nich było to już drugie bądź kolejne probostwo,

230 Utinam felix utilisque fiat saluti omnium in quo ego M[elchior] Joannes Mathuszkowic primum tremendum Sacrum Missae Officium, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/818, nlb.

126 natomiast dla 3 plebanów nie posiadamy w tym względzie danych źródło- wych.

5. BIBLIOTEKI PARAFIALNE I KSIĘGOZBIORY PRYWATNE

Stabilizacja materialna osiągana w chwili objęcia stanowiska samodzielnego rządcy parafii sprzyjać mogła skierowaniu uwagi duchownych także ku rozwijaniu swoich zainteresowań intelektualnych. Trudno odpowiedzieć jednoznacznie na pytanie, jaką rolę pełniła książka i jej lektura w życiu badanej grupy duchownych, jednak dzięki zachowanym protokołom wizytacji dokonanej w parafiach dekanatu pszczyńskiego w 1720 r. przez archidiako- na krakowskiego ks. Dominika Lochmana posiadamy dokładne dane o istnieniu i zawartości trzech księgozbiorów parafialnych w dekanacie pszczyń- skim: w Chełmie, Pszczynie oraz w Brzeźcach. Podkreślić należy w tym miejscu, że wizytator odróżniał księgozbiory będące własnością parafii od zbiorów prywatnych (których zawartości nie zapisywał) oraz zaznaczał ten fakt w protokole wizytacyjnym231. W przypadku Brzeźc zamieścił bowiem następującą uwagę: Te księgi, ktorych jest in summa 15. piętnaście są lego- wane i applikowane pro usu kościoła Brzesckiego przez teraźniejszego księ- dza Walentego Szalowica plebana, które podczas wizyty teraźniejszej wyżej pomienionemu kościołowi kondonował in perpetuum232. Podobnie w parafii w Chełmie ofiarodawcą księgozbioru, a zatem jego twórcą i właścicielem, był ówczesny pleban ks. Stanisław Mąkocki, o którym wizytator zapisał: Item książek różnych sto trzydziesci i pięć, które reverendus Stanislaus Joannes Mąkocki teraźniejszy kościoła Chełmskiego pleban ex summa pietate sua do zażywania sukcesorom swoim plebanom darował i aby były ingrossowane ad perpetuam rei memoriam do inwentarza233. Na 15 zatem parafii istniejących w dekanacie pszczyńskim zaledwie 3 posiadały własne księgozbiory, z tych zaś jedynie zbiór chełmski doczekał się merytorycznego opracowania234. Te- matyka książek zgromadzonych przez plebana w Chełmie koncentrowała się przede wszystkim wokół dyscyplin teologicznych. Były w niej zatem dzieła

231 J. Kracik, Biblioteki parafialne a prywatne księgozbiory duchowieństwa. Dekanat Nowa Góra w XVII–XVIII wieku, [w:] ABMK, T. 32 (1976), s. 250. 232 AKMK, sygn. AV 19, k. 372. 233 Tamże, k. 336. 234 W. Myszor, Biblioteka ks. Stanisława Mąkockiego, [w:] Monografia gminy i parafii Chełm Śląski, red. J. Myszor, Chełm Śląski 2004, s. 385–394. Zidentyfikowane publikacje podaję za tym autorem.

127 z zakresu liturgiki235, pomoce w przygotowaniu kazań236 oraz publikacje do- tyczące nauczania katechizmowego237, jak i teologii moralnej238. Na głębsze zainteresowanie nauką wskazuje natomiast obecność dzieł z zakresu teologii polemicznej i dogmatycznej239, a także dzieł filozoficznych240 oraz z literatury klasycznej241. Ks. S. Mąkocki posiadał ponadto w swym zbiorze dzieła o charakterze ogólnym, np. Jana Ursinusa, Methodicae grammaticae libri quatuor (Lwów 1592; Zamość 1640, 1698) czy też Szymona Starowolskiego Reforma- cyę obyczaiów polskich (Warszawa 1692)242. Księgozbiory parafialne znajdujące się w Brzeźcach oraz w Pszczynie róż- niły się między sobą zarówno wielkością (Brzeźce – 15 książek, Pszczyna – 42 książki), jak i zakresem tematycznym. Zbiór ofiarowany parafii w Brzeź- cach przez ks. W. Szalowicza tworzyły niemal wyłącznie różnego rodzaju pomoce kaznodziejskie oraz katechetyczne: 1) Ks. Franciszek Rychłowski, Kazania dwojakie na niedziele całego roku, Kraków 1672, 1695; 2) Meffreth, Hortvlvs Reginae, Sive Sermones Meffreth, Fidei Catholicae In Misnia Praeconis Qvondam Celeberrimi. Sremonvm [!] Meffret, Verbi Dei Pra- econis Qvondam Celeberrimi, Quos anno Domini M.CCCC.XLIX. se conscrip- sisse fatetur: & vulgo Hortvlvs Reginae appellantur; De Tempore. Pars aestiu- alis; Pars aestivalis, Monachii 1610, wiele wydań; 3) Piotr Skarga SJ, Kazania na niedziele i święta całego roku, Kraków 1595, wiele wydań; 4) Ambroży Szymon Nieszporkowic OSPPE, Officina emblematum, qua praecipuos Virginis et Matris Dei Mariae titulos et elogia complectuntur, per… proposita et exposita, Cracoviae 1680, Cracoviae 1691; 5) Aleksander Lorencowic SJ, Kazania Na Niedziele Całego Roku , Część 1–2, Kalisz 1671; 6) Stanisław Hozjusz, Verae christianae catholicaeque doctrinae solida pro- pugnatio una cum illustri confutatione Prolegomenorum, quae primum Joan- nes Brentius…scripsit, Coloniae 1558, wiele wydań;

235 Np. Jan Foks, Rituale sacramentorum ac alienarum Ecclesiae caeremoniarum ex decreto synodi provincionalis Petricoviensis…ac uniformem Ecclesiarum Regni Poloniae usum recens editum, Cra- coviae 1531, 1634, 1647. 236 Np. Sz. Makowski, Conciones dominicales, pars hiemalis, Cracoviae 1668. 237 Np. G. Baldesano, Stimuli virtutum adolescentiae christianae dicati, libri tres, Coloniae 1593, 1594, 1604. 238 Np. H. Busenbaum, Medulla theologiae moralis (do 1675 r. wydana 45 razy). 239 Np. P. Lilia, Salomon sive pro religione catholica et dignitate sacerdotali ac serenissimum Sigismun- dum Tertium Poloniae regem, Cracoviae 1588 oraz J. Morawski, Quaestiones theologicae de admi- rabili Verbi Incarnati Matre Virgine, Cracoviae 1684. 240 Np. J. Morawski, Totius philosophiae principia, Posnaniae 1666. 241 Np. Rufus Curtius, De rebus gestiis Alexandrii Magni, Coloniae 1625. 242 W. Myszor, dz. cyt., s. 393.

128 7) Jan Gzowski SJ (?), Kazania na niedziele i niektóre święta uroczyste243; 8) Paweł Kaczyński SJ, Kazania na niedziele całego roku, Kalisz 1675; 9) O. Antoni Stefanowicz OFM, Dzieło zbawienia ludzkiego wystawione to jest przedniejsze żywota P. Jezusowego i Przenajświętszej Jego Rodzicielki P. Mariey tajemnice na kazaniach po różnych kościołach krakowskich przez… objaśnione, Kraków 1678; 10) Ferdynand Ohm OP, Sententiae morales conscientiae directivae tum ex Angelici Doctoris discipulis, tum ex alijs Theologis desumptae et quatuor libros distinctae , Cracoviae 1687; 11) Antonius Davroultius SJ [Antonine d`Averoult], Flores exemplorum sive Catechismi historialis, Coloniae 1614, wiele wydań; 12) Abraham a Sancta Clara, Grammatica religiosa, quae pie docet declinare a malo, et facere bonum, amplecti perfectum in praesenti, et respuere imperfec- tum, ad obtinendum futurum infinitum, cum participio salutis […], Salzburg 1691, wiele wydań; 13) Mszał nowy; 14) Mszalik rekwialny; 15) Rytuał wielki i mały244.

Księgozbiór pszczyński podzielony został natomiast przez wizytatora D. Lochmana na cztery części według kryterium językowego, ale odnieść można wrażenie, że spisywanie autorów oraz tytułów dzieł sprawiało mu sporo trud- ności. Znajdowały się w nim bowiem książki łacińskie, polskie, niemieckie oraz włoskie. W trakcie badań nad tym księgozbiorem udało się nam ustalić również jedną publikację w języku angielskim, której D. Lochman nie wyod- rębnił. Ze względu na nietypowy charakter zawartości księgozbioru parafialnego w Pszczynie oraz fakt, iż nie stał się on dotychczas przedmiotem badań, uzasadnione wydaje się zamieszczenie wykazu wszystkich znajdujących się w nim pozycji.

243 Opis tego druku dokonany przez wizytatora nie zawierał imienia autora ani też jego przynależ- ności zakonnej. Jeśli przyjmiemy, że wizytator poprawnie zapisał nazwisko – Gzowski – wówczas w rachubę wchodzi jedynie jezuita ks. Jan Gzowski, jednak druku o tytule podanym przez D. Lochmana nie odnaleziono w Bibliografii polskiej K. Estreichera, choć wykazane zostały inne publikacje autorstwa ks. Jana Gzowskiego: Prześwietny do chwały ingres Woj. Max. Hosiusza, Ka- lisz 1711 oraz Multiplex coronae sive conclusio ad Joan. Fr. Regis inaugurationem, Sandomiriae 1716 (także w j. polskim jako Wieloraka korona albo konkluzya przy Jana Franc. Regis inauguracyi, Sandomierz 1716). Zob. K. Estreicher, Bibliografia polska, T. IX, Kraków 1970. Można też założyć, że wizytator popełnił jednak błąd w zapisie nazwiska (w przypadku Nieszporkowica imię błędnie zapisał jako Andrzej, a nie Ambroży) i być może chodziło o postyllę autorstwa dominikanina Abrahama Stanisława Bzowskiego, o której istnieniu pisał J. Pelczar: Zarys dziejów kaznodziejstwa w Kościele katolickim, Cz. II, Kaznodzieje polscy, Kraków 1896, s. 174–176. 244 AKMK, sygn. AV 19, k. 372.

129 Tabela 14 Księgozbiór parafialny w Pszczynie według wykazu ks. D. Lochmana z 1720 r. Książki Joannes Weyer SJ, Filius Dei adopitivus cum Filio Dei naturali Christo Jesu ex w języku Principis Theologicis comparatus eiusque imagini ut conformis sit eundem im- łacińskim mitans, Ingolstadii 1672 Ks. Szymon Stanisław Makowski, Pars hiemalis concionum dominicarum a prima adventus usque ad pentecostes, Cracoviae 1668 Józef Flaviusz, Antiquitatum LiberI Ks. Szymon Starowolski, Monumenta Sarmatarum viam universae carnis in- gressorum, Cracoviae 1655 Thomas Stapleton, Promptuarium morale super Evangelia Diminicalia totius anni ad instructionem Concionatorum, Reformationem Peccatorum, Consola- tionem Piorum ex Sacris Scripturis, SS. Patribus et optimis quibusque authoribus studiose collectum, Antverpiae 1592; częste wydania Adam Opatowczyk, Tractatus theologiae de sacramentis, Cracoviae 1642 Andrzej Lipski, Decas quaestionum publicarum regni: in quibus ecclesiastica iura, et immunitates ecclesiastici status elucidantur, Gedanum 1646 Amand Hermann OFM, Desertum Pharan mystice explicatum, cum quadraginta duabus in eo mansionibus filiorum Israel ad Palaestinam pergentium; id est, quadragesima sacra, in quadraginta duas stationes catholicas distributa, Calis- sii 1685, Brunae 1711 Ludovicus de Ponte (Luis de la Puente) SJ, De christiani hominis perfectione in quolibet eius vitae genere, officiisque Reipubl.secularis, ecclesiasticae, ac religiose: nominatim vero secularis, Tomus I–IV, Coloniae 1615 Jacobus Janidlo, Processus iudiciarius ad praxim fori spiritualis Regni Poloniae, Cracoviae 1643 Georgius Knapius, Thesaurus polonolatinograecus, Cracoviae 1621 Andrzej Trzebicki, Lucubrationes oratoriae, Regum, Principum, Antistitum, caeterorumque Illustrium Viroroum Panegyricis et Elogiis insignitae. Sub Auspi- ciis et principe patrocinio Celsissimi ac Reverendissimi Principis ac Domini, D. Andreae Trzebicki Episcopi Cracoviensis, Ducis Severiae, In lucem dari caeptae a P. Andrea Kanon, Societ. Iesu, Olim compluribus annis Rhetoricae Professore. Anno Pontificis Christi M. DC. LXXVI, Cracoviae 1676 Juan Osorio SJ, Concionum Epitome: de sanctis ecclesiae Dei, qvorvm festa per totum annum in catholica ecclesia celebrantur, T. 1–5, Coloniae 1598, wiele wydań Joannes Petrus Moneta, Tractatus tres beneficiales: cum summariis, ac duplici indice, altero capituum et questionum, altero rerum singularium copiosissimo: allegatis quoque a textu nunc primum varietate characterum distinctis, Colo- niae Agrippinae 1620 Laurentius Beyerlinck, Promptuarium morale super euangelia festorum totius anni, Coloniae Agrippinae 1634 Antonio de Molina, Instructio sacerdotum ex SS. patribus et ecclesiae doctoribus concinnata, opus sane aureum, Antverpiae 1644

130 Książki Richard Archdekin (Arsdekin) SJ, Theologia tripartita sive resolutiones pole- w języku micae, speculative, practicae, controversiarum et quaestionum, quae hodie per łacińskim omnia usum praecipuum habent. Tam missionariis, quam aliis passim accom- modatae: uti capitum copiosor index docebit. Cum novo apparatu ad doctrinam sacram in quavis materia facile et erudite proponendam et ad reliqua sacerdotis ministeria Auctore […], Antverpiae 1678II Paulus Piasecki, Episcopalis praxis, 1613 Ferdinand Hauck, Epinomia Parochorum Quam Selectis SS. Canonum, Decre- torum, Concilij Tridentini, Bullarum Pontificiarum, Decisionum SS. Congrega- tionum Romanarum, Constitutionum Synodalium Pragensium, Privilegiorum Iubilei, nec non Optimorum quorumcunq[ue] Authorum, disseminatam flosculis, curiose obeundam, & utiliter delibandam, Monachii 1652, wiele wydań Martino BonacinaIII Jacobus de Voragine OP, Sermones de tempore et de sanctis, Lyon 1484, wiele wydań Conrado Dieterico, Anticatechetica Seu errores a […]. In institutionibus cate- cheticis Pontificis affricati, quas vindicat P. Jo. Bap. Reggianus de S. Felice, Leut- schoviae 1673 Diego de la Vega, Paradisus gloriae sanctorum, eorumque triumphus. Concio- nes et exercitia pia super festa totius anni, Coloniae 1610, Coloniae 1612 Friedrich Bartsch [Fridericus Barscius] SJ, Conciones Controversae, Sive De- monstrationes Catholicae, contra quasuis nostri saeculi haereses, ex ordinariis Dominicarum Festorumque Evangeliis petitarum: Evangelia Sex Dominicarum, quae intra Epiphaniam D. & Septuagesimam intercurrunt complectens, Tomus 1–2, Coloniae 1610 Książki Adam Opatowiusz, Poseł zbawienia panien zakonnych klasztoru Swiętego An- w języku drzeia, adwentowe nabożenstwa podawaiący […], Kraków 1644 polskim Jan Kochanowski, PhenomenaIV Stanisław Grodzicki, O iedney osobie w uzywaniu Sakramentu Ciała Panskiego, w Kosciele Bozym zwyczayney kazan sześ, [b.m.w.] 1589 Klemens Bolesławiusz, Korwin dla wdziecznego i Bogu przyjemnego głosu pierscieniem złotoszczęsnej wieczności nasycony w osobie świetej pamięci… Jana Kazimierza…Krasińskiego podskarbiego w. koronnego… pogrzebowym kazaniem…pokazany, Poznań 1670 Ks. Sylwester Rodkiewicz, Columba gemens et dolens albo gołębica stękaiąca y boleiąca bolesna panna Marya, Kraków 1688 Jacek Liberiusz, Gwiazda morska najświętsza Panna Maria trzydziestą kazań na hymn Ave Maris Stella po różnych w Krakowie kościołach zalecona, Kraków 1670 Książki Daniel Schwartz SJ, Doctrina Morum solida, Sittenlehre auf die Wehre: aus dem w języku Heil. Evangelio An Sonntagen durchs Jahr ausgelegt in unterschiedlichen Stadten, niemiec- Nürnberg 1686 kim Nicolaus Polius (Pol), Historia incendiorum. Historischer Brand- und Fewer- spiegel, oder ordentliche Erzehlunge vieler schadlicher Fewerssbrunste, so im Lande Schlesien, sonderlich zu Bresslaw … auffgeschuret … sind, etc. MS. notes., Breslau 1629

131 Książki Teofilo Basile, Il Cibo Divino discorsi predicabili: Oue con ingegnose Iinuenzioni, w języku pie Moralità, e nuoui pensieri fondati in teologia, e Santi Padri si tratta appieno. włoskim Delle Grandezze, Marauiglie, e de’ stupendi Effetti Dell’ Avgvstissimo Sacramen- to De’ Sacramenti. […]., Roma 1638 Petrus di Valderrama (Pedro de Valderrama), Quadragesimale Divisio in tre partii per tutti li giorni di Quaresima in Essercitii Spirituali Come ancho per le Domeniche di Settuagesima e Quinquagesima, Venetia 1617, wiele wydań Alessandro Calamato, Nova Sylva conceptuum fundatorum in auctoritate Sa- crae Scripturae, et SS. Patrum, et aliorum gravissimorum Ecclesiae Doctorum, qui aptari possunt omnia Evangelia tum ferialia quadragesimalia, tum domini- calia, et festiva per annum […], Francfurti Ad Moenum 1668, wiele wydańV Predica della conversione delle genti. Predicata il giorno dell’Epifania corrente il Vangelo, [w:] Ippolito Chizzola, Prediche theologiche, & morali sopra li Vangeli di tutti i santi principali …, Brescia 1617, s. 17–31. Callisto Puccinelli, Firmamento della Chiesa Illustrata dal Merito De’ Gloriso- sissimi Apostoli: Panegirici Sacri Del Padre […], Venetia 1658 Gregorio Leti, Relatione della Corte di Roma: e de’ riti da osseruarsi in essa, e de’ suoi magistrati, e officii; con la loro distinta giurisdittione. Dettata, e fatta dal signor Caualier Girolamo Lunadoro [pseud.], Padua 1611, wiele wydań Sebastian Izquierdo SJ, Considerationi de’ quattro novissimi dell’huomo: morte, giuditio, inferno e paradiso dal p. Sebastiano Izquierdo. Espresse in ispagnuolo e di nuovo da italiana mano fedelmente tradotte, Roma 1673 Luigi Giuglaris SJ, Panegirici, Venetia 1648VI Pietosi affettiVII Cesare Franciotti, Delle pratiche di meditationi per avanti e dopo la santissima comunione sopra i Vangeli dell’anno;… Divisa in doi volumi… del padre […] della religione della Madre di Dio, Venetia 1615, kilka wydań Książka Nathaniel Whiting, Le hore de recreatione: or, The pleasant historie of Albino w języku and Bellama Discovering the severeall changes of fortune, in Cupids journey to angiel- Hymens joyes. To which is annexed, Il insonio insonadado, or a sleeping-waking skim dreame, vindicating the divine breath of poesie from the tongue-lashes of some cynical poet-quippers, and stolicall philo-profers, London 1637; 1638 I Prawdopodobnie chodziło o następujące dzieło: Flavii Josephi Antiquitatum Judaicarum libri quatuor priores, et pars magna quinti, gr., lat. Antiquitates Judaicae cum exemplaribus mss. collati, & illustrati notis amplissimis Edvardi Bernardi; item Historiarum de bello Judaico liber primus, et pars secundi, gr., lat ; ad codices mss. itidem recogniti & emendati Antiquitatum Judaicarum libri quatuor priores Jose- phus, Flavius, Bernard, Edward Epiphanius Rufinus 1700. II W latach 1678–1718 Teologia tripartita R. Archdekina SJ posiadała 11 wydań. Z opisu dokonanego przez wizytatora D. Lochmanna nie wynika, które z nich znajdowało się w pszczyńskim księgozbio- rze. Zob. C. Sommervogel, Bibliothèque de la Compagnie de Jesus, T. 1, Mansfield 1998, s. 515–520. III Wizytator nie podał tytułu dzieła Martina Bonaciny (1585–1681). Zasłynął on jednak przede wszystkim jako autor wielokrotnie wznawianego Compendium omnium operum de theologia morali… colletcum et ordine al- phabetico digestum per Antonium Goffar, Aschaffenburg 1631. Mogły być to jednak także Opera, Lugduni 1624. IV Utwór J. Kochanowskiego o takim tytule nigdy nie został opublikowany osobno, lecz stanowił część zbioru prac poety wydawanych Krakowie w latach 1585–1639 pod wspólnym tytułem: Jan Kochanow- ski. Pierwszym po przedmowach utworem były właśnie Phenomena, stąd wnosić można, że wizytator, opisując książkę, wykorzystał tytuł pierwszego zamieszczonego w niej po przedmowach utworu. Zob. K. Piekarski, Bibliografia dzieł Jana Kochanowskiego. Wiek XVI i XVII, Kraków 1934, s. 4–13.

132 V Wizytator wpisał tę książkę w wykazie dzieł w języku włoskim, tymczasem była to pozycja w języku łacińskim. VI Dzieło wydawane było w Wenecji pomiędzy 1648 a 1676 co najmniej 7 razy. VII Pod takim tytułem drukowane były we Włoszech w XVI–XVIII w. bardzo liczne zbiory pieśni religijnych, trudno zatem wskazać konkretną publikację znajdującą się w pszczyńskim księgozbiorze. Popularne i wielokrotnie wznawiane były zbiory pieśni w opracowaniu np. Arcangelo Borsaro (Pie- tosi affetti, Venetia 1597), Angelo Grillo (Pietosi affetti: canzonezzte spirituali a quattro voci, Venetia 1616), czy też Diego Mansi (Pietosi affetti per aiuto de’moribondi […], Torino 1683), Zob. http:// www.printed-sacred-music.org/manuscripts?wheel=mnskrpt_ii&page_number=16 [dostęp: 18 XI 2014].

Źródło: AKMK, sygn. AV 19, k. 362–363.

W bibliotece pszczyńskiej obok działu kaznodziejstwa, teologii moralnej, sa- kramentologii i liturgiki znajdowały się także liczne dzieła prawnicze oraz z zakresu teologii polemicznej. Stosunkowo niedużo natomiast zgromadzono w niej książek o charakterze dewocyjnym, co zdecydowanie wyróżnia go spo- śród pozostałych bibliotek dekanatu. Duży zbiór literatury panegirycznej za- równo polskiej, jak i włoskiej wskazywać może, naszym zdaniem, na kierunki edukacyjnych peregrynacji twórcy (twórców?) księgozbioru. Na szczególną uwagę zasługuje także zbiór włoskich pieśni religijnych (Pietosi affetti), któ- rych dokładną identyfikację bibliograficzną uniemożliwia lakoniczność opisu dokonanego przez wizytatora. Sądzimy natomiast, że obecność tego właśnie dzieła (lub większej liczby dzieł) wskazywać może na pobyt któregoś z pszczyń- skich plebanów we Włoszech. Książki znajdujące się w pszczyńskiej kolek- cji mogły zostać wydane pomiędzy 1491 a 1718 r., jednak zdecydowana ich większość to druki XVII-wieczne pochodzące z różnych europejskich oficyn wydawniczych. Który zatem z pszczyńskich plebanów mógł zgromadzić książ- ki w czterech językach obejmujące tematykę zarówno teologiczną, historycz- ną, prawniczą, jak i słownik polsko-łacińsko-grecki czy też dzieła z literatury polskiej oraz klasycznej? W zbiorze zastanawiać może obecność pism teologa angielskiego ThomasaStapletona (1535–1598), jak i poemat angielskiego poety Nathaneela Whitinga (ok. 1617–1682). Przypuszczamy, że pszczyński księgozbiór nie został stworzony przez jedną osobę – mogą na to wskazywać daty wydania książek – zatem jego powstanie wiązać możemy z co najmniej czterema następującymi po sobie plebanami i dziekanami, a mianowicie ks. Stanisławem Blochem (1630–1653), ks. Baltazarem Przerębskim (1654–1659), ks. Janem Rakowskim (1659–1675) oraz ks. Franciszkiem Szafrańskim (1675– 1691). Być może wskazówką dla określenia proweniencji jakiejś części owego księgozbioru jest zapis z Chronografii Andrzeja Komonieckiego dotyczący ks. S. Blocha: A ten był człowiek ludzki, szczodrobliwy, wieku sędziwego, który się gospodarstwem nierad parał, ale tylko polityką. A ten za życia swego przejżdża- jąc się z Żywca do Pszczyny apparamentów kościelnych pożyczował, gdzie tam

133 niektóre pozostały, nie chcąc ich po śmierci jego wydać245. Może zatem wśród owych apparamentów były także prywatne książki dziekana S. Blocha. Są- dzimy, że zawartość owego księgozbioru jest swego rodzaju śladem podróży edukacyjnych górnośląskich duchownych w XVII w. Być może wśród kształ- cących się na włoskich uniwersytetach był nie tylko urodzony w Pszczynie w 1702 r. ks. Andrzej Tomicki, ale także któryś z wymienionych plebanów i dziekanów pszczyńskich? Problem istnienia oraz zawartości księgozbiorów w parafiach dekanatu pszczyńskiego w XVII–XVIII stuleciu należy naszym zdaniem uznać za otwarty. Według badań J. Kracika w sąsiednim dekanacie Nowa Góra również znaj- dowały się dzieła F. Rychłowskiego, A. Stefanowicza, J. Osorio, T. Stapletona, A. Opatowczyka oraz M. Bonacina246. Powstałe w 1748 r. w wyniku wizytacji zarządzonej przez bp. A.S. Kostkę Załuskiego tabele także wskazywały na fakt posiadania książek przez każdego bez wyjątku plebana dekanatu pszczyńskie- go, choć lakonicznie określano je jako sufficientes et pro usu coeremoniali et pro studio (Bojszowy), varios necessarios utiles et non utiles (Bieruń), servientes ritus ecclesiae, doctrinae et devotioni (Brzeźce), necessarii et utiles (Miedźna, Pszczy- na), pro usu ecclesiae et pro administrandis sacramentis (Tychy)247. Kwerenda przeprowadzona w archiwach oraz zachowanych do dziś księgozbiorach parafialnych wyraźnie wskazuje, że biblioteki powstawały w interesującym nas okresie prawdopodobnie we wszystkich parafiach dekanatu w sposób ciągły drogą raczej darowizn czynionych przez kolejnych plebanów aniżeli zakupów. Najbardziej intrygujący wydaje się w tym względzie księgozbiór parafii w Brzeź- cach, który w 1720 r. składał się zaledwie z 15 tytułów, tymczasem inwentarz sporządzony w 1855 r. zawierał tytułów 71, spośród których 28 to publikacje wydane pomiędzy 1571 a 1760 rokiem248. Księgozbiory zarówno o charakterze parafialnym, jak i prywatnym tworzone były zatem – co zrozumiałe – także po 1720 r. i naszym zdaniem powiększane były sukcesywnie przez następne pokolenia duchownych. Kwerenda przeprowadzona w księgozbiorze parafii w Brzeźcach wykazała, że znajdują się tam trzy dzieła niewymienione w spisie ks. D. Lochmana z 1720 r., jednak uwzględnione w inwentarzu z 1855 r.249.

245 A. Komoniecki, Chronografia albo dziejopis żywiecki, wyd. S. Grodziski, I. Dwornicka, Żywiec 2005, s. 192–193. 246 J. Kracik, Biblioteki parafialne, dz. cyt., s. 262–265. 247 AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 19, 21, 22, 24, 26, 29, 31. 248 AAKat, AL, sygn. 46/240, Besetzungs Acta der Parochie Brzesc, vol. 1 (1809–1883), Verzeichniss der bei der Pfarrei in Brzescz Decanat Pless verhandene theologische Büchern und Schriftsbände z 4 VI 1855 r., k. 93–94. 249 Amand Herman OFM, Desertum Pharan misticae explicatum […], Calissi 1685; Antiquitatum romanarum corpus absolutissimum […], Genewa 1632; G. Hildebrand, Ius problematicum ex praecipuis Decretalium Gregorii IX, Breslau 1737.

134 Przekazy źródłowe nie zawierają również żadnej informacji o książkach w parafii w Wiśle (w 1748 r. stwierdzono jedynie, że pleban habet libri sufficientes pro se et ecclesiae250), tymczasem – podobnie jak w przypadku Brzeźc – księgozbiór badany współcześnie zawiera dzieło wskazujące na możliwość posługiwania się nim w interesującej nas epoce251. Według ustaleń J. Kude- ry także w parafii w Mokrem znajdował się księgozbiór będący własnością ks. Wojciecha Węgrzynka252. Przypuszczalnie jego pozostałością były wydane w Antwerpii w 1586 r. Pastorum instructiones, odnalezione we współcze- snym księgozbiorze tej parafii253. J. Kudera pisał ponadto o znacznej bibliotece ks. Jerzego Odrobińskiego w Bieruniu, jednakże w testamencie tego plebana wymienionych zostało zaledwie kilka dzieł, które darował on parafii spośród innych libros meos, dla których nie pozostawił żadnych dyspozycji254. Bada- nia nad zachowanym księgozbiorem parafii w Bieruniu pozwoliły na ustalenie obecności w nim czterech dzieł, które pochodzić mogą właśnie ze zbioru ks. J. Odrobińskiego255. Powstały w 1842 r. spis dzieł tworzących księgozbiór parafii w Miedźnej liczy aż 139 tytułów i również wskazuje na ich odległą w czasie prowenien- cję256. W parafii św. Marii Magdaleny w Tychach pierwszy zachowany inwentarz książek pochodzi dopiero z 1864 r., aczkolwiek najstarsze wymieniane w nim dzieło to Katechizm wydany w 1577 r.257. Wizytujący parafie dekanatu pszczyńskiego w 1791 r. z polecenia biskupa krakowskiego Feliksa Turskiego ks. F. Bartuzel zastał w Mikołowie następujące książki będące własnością tutej- szej parafii: […] 3 części Brewiarza iusz wytartego Antwerpskiego druku, Biblia S. Wiedenskiego druku łacinska cale dobra, Polska Gotzkim charakterem druko- wana, Concordantiae Bibliorum w dobrej iescze oprawie, Kazania X. Samuela

250 AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 32. 251 Andrzej Karp (cysters), Lutnia wdzięczno-brzmiąca na uroczyste Bogarodzicy Panny święta w pa- negirycznych kazaniach wyciągniona […], Kraków 1695. 252 AAKat, SJK, sygn. 82/495, Spuścizna ks. Jana Kudery, Ks. Jerzy Antoni Odrobiński, pleban bie- ruński, mps, s. 11. 253 K. Boromeusz, Pastorum instructiones, ad concionandum, confessionisque et Eucharistiae sacramenta ministrandum utilissimae ab […] editae, Antverpiae 1586. 254 AAKat, SJK, sygn. 82/495, dz. cyt., s. 4; APP, sygn. IX 723, k. 91. 255 Rituale sacramentorum sc aliarum Ecclesiae coeremoniarum ex decreto synodi provinc. Petric. Ad uniformem Ecclesiarum Regni Poloniae recens editum, Cracoviae 1647; A. Szczepanowius, Proces- sionale. Responsoria, antiphonas, aliaque in supplicationibus decantari solita complectens, Craco- viae 1621; Psalterium Secundum ritum […], Cracoviae 1620; A. Węgrzynovius, Syllabus marianus […], Lwów 1717. 256 AAKat, AL, sygn. 46/1390, Besetzungs Acta der Parochie Miedzna, vol. 1 (1842–1868), Inventa- rium zu Miedzna z 30 III 1842 r., k. 21–22. 257 AAKat, AL, sygn. 46/2307, Besetzungs Acta der Parochie Tichau, vol. 1 (1811–1865), Verzeich- niss der inventarischen Gegenstände bei der Pfarr-Kirche zu Tichau, Archipresbiterat Nicolai aus dem Jahre 1864, k. 154–155.

135 Wysockiego258 na post wielki in folio iescze wcale dobre, Kazania Niedzielne ca- łego roku X. Wawrzina Rydzewskiego259 in quarto maiori, Brackie Xiązki dwie iedna czerwonym pluszem obita, do ktorey się Bracia y Siostry Konfraternii wpi- suią, druga Ogród duchowny opisuiąca sposób odprawiania Rozanca S.260. Na podstawie przeprowadzonych badań nad księgozbiorami tak parafialnymi, jak i prywatnymi duchowieństwa dekanatu pszczyńskiego w XVII oraz pierwszej połowie XVIII w. można z całą pewnością stwierdzić, że poza wy- mienionymi w 1720 r. trzema zbiorami, będącymi własnością parafii (Chełm, Pszczyna, Brzeźce), książki znajdowały się w niemal wszystkich interesują- cych nas parafiach. Faktu tego nie traktujemy oczywiście jako równoznacz- nego z ich czytaniem przez właścicieli. Analiza dysput kazuistycznych toczonych w ramach kongregacji dekanalnych pszczyńskich oraz przywoływani w ich trakcie autorzy oraz tytuły dzieł teologicznych wskazują na niewielki stopień wykorzystania nawet tych zasobów bibliotecznych, o których istnieniu w badanym okresie posiadamy przekazy źródłowe. Duchowni dekanatu pszczyńskiego odwołali się bowiem zaledwie trzykrotnie do autorytetu św. Tomasza z Akwinu, Joannesa Possevinusa oraz Emmanuela Sa, których dzieł zachowane inwentarze w ogóle nie wymieniły. Być może zatem na potrzeby rozwiązywanych kazusów księża wykorzystywali własne notatki z wykładów wysłuchanych w kolegiach jezuickich oraz seminariach duchownych? W zbiorach archiwalnych parafii w Bieruniu zachował się kilkusetstronicowy ręko- pis nieznanego autora z połowy XVIII w. podzielony na następujące części: Classis adversariae, Classis lemmatica, Classis historica261. Zbiór zawiera różne notatki oraz wypisy z literatury teologicznej, ale także pięknej, wzory kazań oraz modlitw, np. Modlitwa dla uproszenia dobrego pożycia żonom służąca262. Każda z trzech zasadniczych części rękopisu (adversaria, lemmatica, historica) poprzedzona została wyjaśnieniem zawartości wraz z powołaniem się na jezuickiego teologa Jeremiasza Drexeliusa: Adversaria ea censet Drexelius, quid quid historia non est, Lemmata secundum Drexelium, Historia a Drexelio vo- cantur quid quid historia est, vel ut dicimus exemplum263. Sądzimy, że obec-

258 Ks. Samuel Wysocki, Adwent z postem kazaniami o sądzie bożym, o męce Pańskiej, o pokucie, o umartwieniu pięciu ciała zmysłów i innych prawdach wiary chrześcijańskiej, ku większej chwale Boskiej i pożytkowi dusz ludzkich po różnych katedrach z regestem kaznodziejskim na wszystkie roku niedziele zapowiedziany, Warszawa 1749, 1752, 1760. 259 Ks. Wawrzyniec Rydzewski, Kazania na Niedziele całego roku y niektóre Święta, cz. 1, 2, Wilno 1760. 260 AAKat, P Mikołów, sygn. 18/2, Urząd parafialny w Mikołowie (1622–1825), Układy abo Opis na podane Artykuły od Jasnie Oswieconego Xiązęcia Jego Mosci Biskupa Krakowskiego Xiązęcia Siewierskiego Felixa Pawła Turskiego, a oraz opis stanu koscioła y plebanii Mikułowskiey roku 1791 dnia 10 kwietnia, nlb. 261 AAKat, P Bieruń, sygn. 1/67, Classis adversariae (poł. XVIII wieku), nlb. 262 Tamże, nlb. 263 Tamże, nlb.

136 nością w prywatnych bibliotekach takich właśnie rękopiśmiennych zbiorów należy tłumaczyć sięganie po dzieła jezuickich teologów, z których dorobkiem duchowni śląscy zapoznawali się na kolejnych etapach edukacji, a których dzieł nie wymieniały spisy wizytatorów lub zachowane testamenty. Lektura duchowa towarzysząca wspólnemu spożywaniu posiłków w trakcie kongregacji dekanalnych wskazuje natomiast, że w posiadaniu duchownych dekanatu pszczyńskiego musiały znajdować się książki jeszcze innych autorów. W 1726 r. odczytywany był rozdział pierwszy z dzieła ks. Marcina Rychalskiego noszące- go tytuł Quadriga sacerdotum ad caelum: Sive praedestinatio sacerdotalis, per quatuor novissima jungiter expensa (Olivae 1686; Vilnae 1703; Cracoviae 1706; Vilnae 1707), w 1756 r. zaś fragment De vitio linguae contentiosae z przywoły- wanego już wcześniej dzieła Jeremiasza Drexeliusa264.

6. DZIAŁALNOŚĆ LITERACKA

Słowo mówione było podstawowym narzędziem pracy każdego z badanych przez nas duchownych. W przestrzeni duszpasterskiej pojawiało się ono przede wszystkim w postaci kazań i nauczania katechizmowego, ale także przybierało kształt pouczeń w konfesjonale. Z lektury Acta et Decreta wyłania się obraz duchownych śląskich, którzy chętnie uczestniczyli w żywej wymianie opinii na temat dyskutowanych kazusów oraz zdecydowanie mniej chętnie przygotowywali zlecone przez dziekana wypracowania pisemne im poświęcone. Za- chowane źródła przynoszą nam nader szczupły materiał do analizy twórczości literackiej duchownych dekanatu pszczyńskiego w czasach wczesnonowożyt- nych. W sąsiednim dekanacie Nowa Góra spod pióra plebana w Płazie ks. Bła- żeja Biskupskiego wyszło liczące 1270 stron hagiograficzno-historyczne dzieło noszące tytuł Vitae sanctorum, martyrum, beatorum, venerabilium etc, quos genuit Polonia265. Dwóch innych plebanów – Jaworzna oraz Zalasu – swoje prace wydało w Krakowie drukiem266. Dekanat pszczyński nie mógł się po- szczycić duchownym posiadającym wydany drukiem dorobek literacki bądź naukowy, co nie oznacza jednak, że obca była ówczesnym księżom śląskim wrażliwość na piękno języka. Kaznodzieje na mszach konwentualnych podlegali przecież surowej ocenie konfratrów. W 1727 r. pleban z Woszczyc ks. Jerzy Drabik pochwalony został przez dziekana za wygłoszenie kazania cum gustu omnium tam spiritualium, quam saecularium, ale w 1731 r. ten sam pleban

264 Prawdopodobnie chodziło o fragment dzieła J. Drexeliusa SJ noszącego tytuł: Słonecznik albo porównanie woli ludzkiej z wola Bożą, Lublin 1630. 265 J. Kracik, Duszpasterstwo parafialne w dekanacie Nowa Góra, dz. cyt., s. 275. 266 P. Grocholicki, Katechizm katolicki, Kraków 1684; P. Gawlikowski, Pustynia szczęśliwej pokuty, Kraków 1715.

137 upomniany został przez ówczesnego instygatora ks. F. Cebulkę, że w trakcie kazania textus aliquod non fideliter citasse, sensumque falsificasse267. Nie zachowały się żadne zbiory kazań z terenu dekanatu pszczyńskiego, co wskazywać może na praktykę częstego posługiwania się postyllami, których nie brakowało w księgozbiorach tak parafialnych, jak i prywatnych268. Kweren- da archiwalna pozwoliła na odnalezienie szkicu tylko jednego kazania, któ- rego autorem był pleban w Suszcu ks. Franciszek Osiecki. Dokument nie był datowany, pochodzi jednak prawdopodobnie z początku lat 60. XVIII w. Zapis ten choć w niewielkim stopniu przybliża nam szczegóły warsztatu kaznodziejskiego owego plebana, toteż podajemy go w pełnym brzmieniu:

Hodie in domo tua oportet me manere269. Nie masz teraz Nb: takiego krolestwa, panstwa, prowincyi, miasta, wsi y domu, do którego by się sam Pan Jezus zaprosieł tak, iak do domu Za- cheuszowego. Secundo. Nie ma u nas teraz Bog mieysca i my w domu naszym nie zatrzymamy. Czemu? bo tam pełno przeklęstw i dla tego niżac się musi dla naszey niewdzięczności y niezboznosci. Jeden tylko dom Marthy znayduię błogosławiony, w którym Pan Jezus czę- sto przebywał. Jeden tylko dom Zacheuszow scęsliwy, do którego Pan Je- zus się kwapieł. I za przięciem Jezusowym ten dom Zacheuszów w kościeł się obrócieł. O sczęsliwe czasy były, gdy domy chrzescianskie w koscioły się obracały. Teraz domy swieckie większą uczciwość niż Domy Boskie Koscioły Swięte maią. A przecię ieżeli tedy w kosciołach czesc y chwała Bogu bydz powinna. O tym mowic będę.270

W krótkim szkicu do kazania osnutego na fragmencie z Ewangelii św. Łuka- sza ks. F. Osiecki zawarł elementy krytyki panujących obyczajów: przekleń- stwa, brak pobożności oraz wystawność domostw ludzkich – zapewne szlacheckich, nie zaś chłopskich – a zarazem ubóstwo kościołów. Przeciwstawił temu obrazowi ewangeliczne domy Marty i Zacheusza, które przyjmując Boga, stawały się świątyniami. Koncept ks. F. Osieckiego – mimo swej szczupłości – stanowi ciekawy przyczynek do ówczesnego oglądu zjawisk należących do przestrzeni sacrum i profanum. Można w nim jednocześnie dostrzec użycie

267 AeD, f. 53v, 61v. 268 Brak zachowanych zbiorów kazań dotyczy nie tylko badanego przez nas dekanatu pszczyńskiego. Dla terenu całej diecezji wrocławskiej podnosił go już J. Kopiec. Zob. J. Kopiec, Zainteresowanie katolickiego duchowieństwa parafialnego na Śląsku w XVII w. kulturą antyczną, [w:] Tradycje kultury antycznej na Śląsku, red. J. Rostropowicz, Opole 1997, s. 280. 269 Ewangelia według św. Łukasza, 19, 1–5. 270 AAKat, KM, sygn. 50/20, k. 87.

138 charakterystycznego dla kaznodziejstwa barokowego środka ekspresji, jakim był kontrast271. Nadzwyczajna skuteczność towarzyszyć miała natomiast kazaniu wygłoszo- nemu w Żywcu 5 VIII 1725 r. przez ks. Antoniego Dzieżowicza, który dwa lata później pracował już jako wikariusz w Mikołowie: Pod który czas odpra- wował się nieszpór solenny z wystawieniem Najświętszego Sakramentu w ko- ściółku Przemienienia Pańskiego […] Na którym nieszporze miał kazanie do ludzi ksiądz Antoni Dzieżynski rodem z Bytomia, wikary natenczas żywiecki, przywodząc ludzi do modlitwy i do poprawy, a osobliwie, że Pan Bóg tego po nich chce, aby to święto Przemienienia Pańskiego zawsze w poszanowaniu mieli i ono święcili, założywszy themę z psalmu: „Constituite diem solennem in con- densis usque ad cornu altaris”, Psalm 117 („Postanówcie dzień uroczysty w gę- stości zebrania ludu aż do samego ołtarza”), obiecując miłosierdzie Boskie i tak wielkiej powodzi poprzestanie. Jakoż tak Pan Bóg dał i przemienił, że zaraz tej nocy deszcz ustał i na drugi dzień na to święto Przemienienia Pańskiego pogoda piękna nastąpiła i nabożeństwo się pięknie skończyło272. W tym przypadku the- mą, a więc osnową kazania, był werset z psalmu, a osobliwym konceptem ks. A. Dzieżowicza było powiązanie pobożności z jej wpływem na pogodę. Także i tutaj zauważyć zatem można właściwą dla barokowego kaznodziejstwa formę wyrazu myśli, stanowiącą pole do popisu dla wyobraźni i fantazji. Kaznodziejstwo było jednym z głównych obowiązków duszpasterskich każdego duchownego działającego na terenie badanego dekanatu. Jednak ze względu na brak zachowanych zbiorów kazań nie jesteśmy w stanie stwier- dzić dla ilu (i czy w ogóle) ówczesnych księży ten obowiązek stawał się także sztuką pisania i głoszenia kazań. Twórczość literacka podejmowana z wyboru, z potrzeby wyrażenia własnych przeżyć w określonej konwencji językowo- -estetycznej – to zjawisko w badanej grupie duchownych występowało nader rzadko. Studiujący w Rzymie ks. Andrzej Tomicki, w latach 1744–1773 pleban parafii św. Marii Magdaleny w Tychach, był autorem pamiętnika, które- mu nadał tytuł Malae notae, a który w opinii J. Wycisły zaginąć miał w latach 70. XX w., jednak w niewielkich fragmentach jest znany z pozostającej w ma- szynopisie pracy Emila Drobnego SVD273. Z przytoczonych przez tego autora fragmentów Malae notae wynika, że pamiętnik napisany został przez ks. A. Tomickiego w języku łacińskim oraz że przeplatały się w nim wydarzenia z ży-

271 B. Rok, Wstęp, [w:] Kultura staropolska – poszukiwanie sacrum, odnajdywanie profanum, red. B. Rok, F. Wolański, Toruń 2013, s. 9; M. Brzozowski, Teoria kaznodziejstwa (wiek XVI–XVIII), [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, T. II: Od Odrodzenia do Oświecenia, Cz. I: Teologia humanistyczna, red. M. Rechowicz, Lublin 1975, s. 395. 272 A. Komoniecki, dz. cyt., s. 554–555. 273 E. Drobny SVD, Kronika tyska (przed 1939 r.), mps w archiwum parafii św. Marii Magdaleny w Tychach.

139 cia osobistego autora i historii tyskiej parafii274. Ks. A. Tomicki pozostawił po sobie także chronostychy, którymi opisał karty tytułowe każdej z założonych przez siebie w 1749 r. ksiąg metrykalnych. W księdze chrztów zapis ks. A. To- mickiego przybrał następującą postać:

NIsI qVIs renatUs fUerIt eX aqVa aC SpIrItU San- Cto non potest Intrare In RegnUM DeI. Joa.3

EXUL IUCUnDUs qVIVIs BaptIsMate Lo- tUs.275

W księdze ślubów parafii w Tychach zapis przy użyciu chronostychów wyglą- dał następująco:

Chara sponsa sUI CorporIs potestateM non habet seD VIr parIter UXoratUs, est UXor. 1a Cor.7 sensus.

UXor et eJUs VIr DUo sUnt, hInC CorporIs UnUM. 276

Z kolei w księdze pogrzebów ks. A. Tomicki zamieścił tylko jeden chronostych, aczkolwiek poprzedzony namalowanym (ręką ks. A. Tomickiego?) wizerunkiem czaszki i piszczeli.

DUra trIUMphatrIX CUnCtos eXtIngVere qVaerIt.277

274 Ultra sex quadrantes anni, ob diversa martis ompedimenta occulta, proprio vacante pastore, cum institutione ipsissimo incursionis tempore, comparui, in eoque plurima devastata, spoliata, putrefacta, desolata, ruinata, partim per malitiam, partim per negligentiam et inoboedientiam parochianorum, deprehendi, de quibus suo loco dicetur in libello seorsivo malae notae dicto, [w:] Tamże, s. 53. 275 AAKat, KM, sygn. 50/25, k. 1. 276 AAKat, KM, sygn. 50/34, k. 1. 277 AAKat, KM, sygn. 50/26, k. 1.

140 Litery – cyfry zapisane zostały przez ks. A. Tomickiego nie tylko majuskulnie, ale także – dla ułatwienia odczytu – atramentem koloru czerwonego. Konstruk- cyjnie chronostych tworzył zatem skomplikowaną łamigłówkę, a zarazem inte- lektualną zabawę twórcy i czytelnika polegającą na tym, by wszystkie łacińskie litery – cyfry ułożyły się nie tylko w ściśle określoną roczną datę, ale także po- zwoliły zacytować tekst już istniejący, najczęściej biblijny278. Chronostychy ks. A. Tomickiego stanowiły przemyślaną kompozycję dowodzącą nie tylko bardzo dobrej znajomości łaciny, ale także niewątpliwego talentu literackiego. Jak za- uważył badacz barokowych chronostychów: „Nietrudno sobie wyobrazić, jak żmudne muszą być poszukiwania takich wersów, które w swojej niezmienionej postaci zawierałyby ściśle określoną liczbę liter niezbędnych do wyrażenia konkretnej, nieprzypadkowej daty. Można odnieść wrażenie, iż powodzenie tej swoiście intertekstualnej zabawy graniczy niemal z cudem, w każdym jednak razie wymaga anielskiej cierpliwości”279. Skalę trudności zadania ks. A. Tomic- kiego uzmysławia nam fakt, że tylko jeden z jego chronostychów – pierwszy w księdze chrztów – jest dosłownym cytatem z Ewangelii św. Jana. Chrono- stychy w księdze ślubów są natomiast parafrazą rozdziału 7 z Pierwszego Listu św. Pawła do Koryntian. Pozostałe chronostychy są naszym zdaniem twórczo- ścią własną tyskiego plebana. Czytając lub raczej rozwiązując chronostychy ks. A. Tomickiego, odnieść można wrażenie, że ich tworzenie sprawiało autorowi przyjemność. Tym prawdopodobnie tłumaczyć można zastosowanie dwóch chronostychów tak w księdze chrztów, jak i ślubów, przy czym każdy z nich informował o tej samej rocznej dacie założenia księgi metrykalnej – 1749 r. Księgi metrykalne z terenu dekanatu pszczyńskiego, czy raczej zawarte w nich wpisy o udzielonych chrztach, ślubach i dokonanych pochówkach, raz jeszcze stały się swego rodzaju natchnieniem bądź też tworzywem dla twórczo- ści, tym razem poetyckiej. W latach 1741–1746 ks. Godfryd Eichberger, wów- czas pleban parafii św. Jana Chrzciciela w Bojszowach, zapisał we wszystkich trzech seriach metrykaliów (chrzty, śluby, pogrzeby) kilkanaście łacińskich wierszy. Według jego zamysłu każdy kolejny rok w księgach metrykalnych miał się kończyć stosowną kompozycją poetycką. Spod pióra ks. G. Eichber- gera – nota bene absolwenta Akademii Krakowskiej z tytułem bakalaureata – wyszło zatem łącznie 16 utworów280. Poezja plebana bojszowskiego wskazuje

278 T. Aleksandrowicz, Łacińskie chronostychy cieszyńskie, [w:] Tradycje kultury antycznej na Śląsku II, red. J. Rostropowicz, Opole 2003, s. 193. 279 Tenże, Barokowe chronostychy łacińskie w Cieszynie, [w:] Dzieło literackie i książka w kulturze. Studia i szkice ofiarowanie Profesor Renardzie Ocieczek w czterdziestolecie pracy naukowej i dydaktycznej, red. I. Opacki, B. Mazurek, Katowice 2002, s. 115. 280 Twórczość poetycka ks. G. Eichbergera dwukrotnie została dostrzeżona przez XX-wiecznych duchownych śląskich. W 1906 r. w kronice parafii w Bojszowach jej ówczesny pleban ks. Aleksander Spendel zacytował kilka spośród kilkunastu wierszy swojego XVIII-wiecznego poprzednika. Zob. AAKat, P Bojszowy, sygn. 3/2, s. 82–84. W 1932 r. na łamach „Gościa Niedzielnego” ks. J. Kudera

141 na miejsce i rolę, jaką w dziejach kultury śląskiej zajmowali renesansowi oraz barokowi poeci śląscy – według opinii B. Gaj – szerzej dzisiaj nieznani zarów- no na Śląsku, jak i w Polsce281. Tymczasem poezja ks. G. Eichbergera wskazuje na twórczy udział duchowieństwa górnośląskiego w kulturze literackiej oraz intelektualnej doby późnego baroku. Co więcej, wydaje się z nich w sposób naturalny wynikać. Jaka zatem była wrażliwość duszpasterska oraz refleksja teologiczna zamknięta w kształcie łacińskiego wiersza? W zakończeniu 1744 r. w księdze ślubów ks. G. Eichberger zapisał zaskakujące – jeśli chodzi o czas, w którym powstały – słowa dotyczące wartości sakramentalnych związków małżeńskich:

Dicentes fatui solum connubia fallunt Puros contractus vincla profana fore. Vincula sunt via, Sunt Thalami intemerati. Eadem secreta haec Mystica Paulus habet.282

(Głupcy, którzy mówią, że śluby przywodzą do upadku, Że czyste związki będą związkami świeckimi. Więzy są drogą, są nią niezepsute małżeństwa, Te same tajemnice duchowe objawia Paweł).

Pochwałę miłosierdzia Bożego głosił natomiast utwór w księdze pogrzebów w zakończeniu 1743 r.:

Lex Tua mortali spoliavit corpore scriptos Nunc veste aeterna miseratio vestiat illos.283

(Jako że wyrok Twój pozbawił ciała tu zapisanych Teraz niech miłosierdzie otuli ich wieczną szatą).

Najdłuższy z kolei utwór zapisany został przez ks. G. Eichbergera w zakończe- niu księgi chrztów w 1742 r.:

zauważył, że G. Eichberger „[…] miał żyłkę poetycką i pozostawił w księgach kościelnych szereg niezłych poezyj łacińskich”. Zob. „Gość Niedzielny”, 1932, R. X, nr 30, s. 4–6. 281 Iuvenalia poetica. Śląscy poeci łacińscy w przekładzie licealistów, wybór, opracowanie i asysta translacyjna B. Gaj, Strzelce Opolskie-Opole 2014, s. 3. W tym miejscu chciałabym podziękować prof. Beacie Gaj za konsultację oraz pomoc w tłumaczeniu wierszy ks. G. Eichbergera oraz cenne uwagi dotyczące kultury śląskiej w XVII–XVIII w. 282 AAKat, KM, sygn. 50/22, k. 195. 283 AAKat, KM, sygn. 50/22, k. 266.

142 Da O Sanctissime Pastor et vere Zelator Animarum, ut hi receptam Innocentiae candorem per Lavacrum Baptismatis In vita (retineant ? maneant?) ne mortali ingredient stupor. Qvos vero pro fragilitate humana tunc primum Candorem detersisse (detrivisse?) contigerit et donum (?) per poenitentiam Veram restitutam sis propitious per viscera misericordiae Plena Genitricis tuae te supplex et proprius oro.284

(Daj, o najświętszy Pasterzu i zaprawdę Zbawco dusz, by oni zachowali przyjęty przez kąpiel chrztu blask niewinności, kroczyli drogą życia, a nie grzechu śmiertelnego. Bo gdyby ze względu na ułomność natury ludzkiej zdarzyło się, że Ów pierwszy blask zgasł, mają od Ciebie nowy – odzy- skany przez szczerą spowiedź. Dla mnie zaś niegodnego grzesznika bądź miłosierny Przez łono Twej Rodzicielki miłosierdzia pełne. Błagam Cię pokornie i ja sam).

Odkryty oraz po raz pierwszy prezentowany dorobek poetycki ks. G. Eichber- gera – choć niewielki285 – każe nam w zupełnie innej perspektywie badawczej spojrzeć na grupę społeczną tworzoną przez górnośląskie duchowieństwo doby nowożytnej. Dokonując próby syntetycznego opisu jego formacji intelektualnej oraz wpływu na kształtowanie się wizerunku śląskiego duszpasterza, nie wolno nam bowiem zapominać, że to właśnie na Śląsku spotykały się i wzajemnie przenikały „[…] różnorakie i wielorako uwarunkowane, także z racji swoistych tradycji historyczno-etnicznych, nurty ideowo-kulturalne”286. Co więcej, analizując zapisy pszczyńskiej Acta et Decreta w kontekście innych dokumentów archiwalnych powstałych w środowisku duchownych dekanatu

284 AAKat, KM, sygn. 50/22, k. 39. 285 Ze względu na niewielką liczbę zachowane wiersze ks. G. Eichbergera nie pozwalają nam sta- wiać tej twórczości w gronie takich śląskich poetów jak Piotr Wacheniusz (ok.1550–1612), Waw- rzyniec Korwin (ok. 1465–1527), Hieronim Arkonat (1533–1599), Kacper Ursyn Welius (ok. 1493–1539). Nie sposób jednak nie zauważyć wspólnych wątków bądź pewnego podobieństwa refleksji chociażby nad przemijaniem pomiędzy utworami G. Eichbergera a poezją innego Śląza- ka – Johanna Georga III von Oppersdorffa (1588–1651). 286 J. Budzyński, Dramat i teatr szkolny na Śląsku (XVI–XVIII wiek), Katowice 1996, s. 7.

143 pszczyńskiego bądź pozostających w bezpośrednim z nim związku, odnieść można wrażenie, że ciągle istnieje potrzeba wszechstronnej kwerendy oraz badań nad funkcjonowaniem tej grupy społecznej. Duchowni śląscy wy- kształceni w znakomitej większości w kolegiach jezuickich na Śląsku, w Cze- chach i na Morawach tworzyli kulturę własnego stanu, czerpiąc z dorobku minionych pokoleń, a zatem pozostając w ugruntowanej tradycją konwencji językowo-artystycznej. Nie powinno nas zatem dziwić także kolejne odkry- cie wśród archiwaliów kościelnych, a mianowicie pochodzący z Pszczyny z lat 1725–1728 anonimowy łaciński Dialogus Pasquiny et Morpholii, będący zapisem rozmowy pomiędzy różnymi polskim biskupami, książętami oraz dostoj- nikami dworu Augusta II Mocnego, a dotyczący pobytu w dobrach śląskich Jakuba Ludwika Sobieskiego287. Poezja ks. G. Eichbergera z Bojszów, tyskie chronostychy oraz niezachowany pamiętnik Mala notae ks. A. Tomickiego, pszczyński Dialogus, ale także odnalezione w archiwaliach urzędu parafialnego w Mikołowie utwory sowizdrzalskie wskazują na wspomniane wcześniej przenikanie się na Śląsku rozmaitych nurtów kulturowo-ideowych oraz języ- kowych.

7. TESTAMENTY

Lektura Acta et Decreta budzi wiele pytań dotyczących duchowieństwa parafialnego zatrudnionego w dekanacie pszczyńskim od końca XVII aż do poło- wy XVIII stulecia. Wyodrębniona grupa społeczna, którą tworzyli górnośląscy księża omawianej doby, nie była jednak – co wykazano – homogeniczna pod względem pochodzenia społecznego, wykształcenia, zamożności czy też szerzej pojmowanego dorobku duszpasterskiego. Miejsce plebanii w krajobrazie kulturowym nowożytnej wsi górnośląskiej związane było ściśle z wzorcami postaw prezentowanych przez ówczesnych duchownych. Czy byli oni – jak trafnie ujął to D. Główka288 – przewodnikami duchowymi, inicjatorami przemian, czy też czasem adwersarzami w sporach toczonych w społeczności lokalnej? Protokoły kongregacji dekanalnych pszczyńskich dają bardzo rzadką okazję spojrzenia na duchownych ich własnymi oczami. Jednak obraz ten należy uzupełnić o inne źródła, wśród których szczególne miejsce zajmują testamenty górnośląskich duchownych. Każdy z księży zobowiązany był do spisania przed śmiercią swojej ultimae voluntatis oraz wyznaczenia jej egze-

287 APP, sygn. AKP IX 690, k. 201–202. 288 D. Główka, Przewodnik, inicjator, adwersarz? Uwagi o miejscu plebana w społeczności wiejskiej w XVII–XVIII wieku na przykładzie diecezji płockiej, [w:] Dwór, plebania, rodzina chłopska: szkice z dziejów wsi polskiej XVII i XVIII wieku, red. M. Ślusarska, Warszawa 1998, s. 55; Obraz wsi pszczyńskiej w świetle testamentów chłopskich z połowy XIX wieku, wyd. B. Sopot-Zembok, Pszczyna 2009.

144 kutorów. Sobór Trydencki, stojąc na straży nienaruszalności dóbr kościelnych, karą ekskomuniki obłożył wszystkich je uszczuplających, jednak dopiero ko- ścielne ustawodawstwo partykularne uregulowało w szczegółach kwestie te- stamentów kapłańskich289. Epistola Pastoralis Bernarda Maciejowskiego z 1601 roku uczyniła dziekana osobą odpowiedzialną za opiekę nad kościołem parafialnym po śmierci duchownego. Do obowiązków dziekana należało także sporządzenie pośmiert- nego inwentarza (inventarium rerum derelictarum), który winien obejmować rzeczy osobiste oraz uposażenie zmarłego. Warto zwrócić uwagę na wprowadzony w Pastoralnej zakaz czynienia jakichkolwiek zapisów na rzecz konkubin oraz ich dzieci, co wskazywać mogłoby na aktualność tego rodzaju proble- mów290. Synod prowincjonalny zwołany w 1628 r. przez arcybiskupa gnieź- nieńskiego Jana Wężyka usankcjonował stanowisko Kościoła wobec dóbr materialnych gromadzonych przez duchownych. Zobowiązani oni zostali do sporządzania testamentu w obecności dwóch kapłanów bądź też dwóch godnych zaufania mężów (proborum virorum). Wykonanie woli testatora stawało się możliwe dopiero po spisaniu przez egzekutorów inwentarza pośmiertnego w obecności świadków, jednak czynność ta nie mogła trwać dłużej niż jeden rok. Po jego upływie egzekutorzy zobowiązani byli do przedstawienia biskupowi rozliczenia (calculus, calculatio) sum testamentowych zarówno w oparciu o postanowienia testatora, jak i sporządzony po jego śmierci inwentarz dobytku291. Testament nabierał mocy prawnej po wyrażeniu przez biskupa zgody na zawartą w nim treść oraz wpisaniu go in extenso (choć można się spotkać z aprobacjami bez wpisu treści testamentu) do ksiąg konsystorskich wraz z formułą akceptacyjną określaną jako approbatio. W realiach diecezji krakowskiej decydujące znaczenie dla formalno-prawnego aspektu testamen- tów osób duchownych posiadały uchwały synodu biskupa M. Szyszkowskiego z 1621 r. ogłoszone w postaci Reformationes generales292, a zwłaszcza uchwały synodu odprawionego w 1711 r. przez biskupa K. Łubieńskiego i opublikowa- ne w tym samym roku jako zbiór statutów synodalnych293. Statuty zachęcały zatem duchowieństwo diecezji krakowskiej do czynienia pobożnych legatów na rzecz zarówno seminariów duchownych i zakonów działających w diecezji,

289 D. Główka, Podstawy prawne testamentów i inwentarzy pośmiertnych duchowieństwa katolickiego w Polsce w epoce potrydenckiej, „Archaeologia Historica Polonia. Studia z archeologii i historii”, T. 5, Toruń 1997, s. 203. 290 S. Nasiorowski, dz. cyt., s. 189. 291 D. Główka, Majątek osobisty duchowieństwa katolickiego w Koronie w XVII i XVIII wieku, War- szawa 2004, s. 42. 292 M. Szyszkowski, Reformationes generales, dz. cyt., s. 102–107. 293 Synodus dioecesana ab Illustrissimo et Reverendissimo Domino D. Casimiro a Łubna Łubieński, dz. cyt., s. 21–22, 26.

145 jak i kościołów parafialnych we własnych dekanatach oraz wsparcia finansowego Domu Księży Emerytów w Krakowie294. Przeprowadzona kwerenda pozwoliła na odnalezienie trzech testamentów duchownych z terenu dekanatu pszczyńskiego, jednego inventarium rerum derelictarum wraz z calculatio oraz sześciu przekazów źródłowych wskazu- jących na fakt istnienia kolejnych zapisów testamentowych295. Tak niewielka liczba zachowanych testamentów skłania do przypuszczeń, że część księży badanego dekanatu pomimo wyraźnych zaleceń synodów krakowskich oraz ich przypominania w trakcie wizytacji biskupich nie sporządzała spisów swej ostatniej woli. Trudno jednak założyć taką ewentualność w przypadku pleba- nów zamożnych bądź wywodzących się z rodzin szlacheckich oraz jeszcze za swego życia chętnie łożących na utrzymanie oraz upiększanie zarządzanych przez siebie przez wiele lat świątyń. Z grona pięciu dziekanów pszczyńskich zachował się testament bodaj najmniej zasobnego spośród nich – ks. W. Ga- wińskiego – skłaniającego się raczej ku ascetycznemu trybowi życia. Nie są nam znane zapisy testamentowe ks. Piotra Zborowskiego, ks. Fryderyka Ce- bulki czy też ks. Marcina Matuszewicza, testament ks. F. Szafrańskiego zacho- wał się zaś tylko we fragmencie dotyczącym prebendy różańcowej w kościele parafialnym w Pszczynie. Tym większe znaczenie posiadają naszym zdaniem pozostałe odnalezione testamenty pochodzące z 1713, 1714 oraz 1746 r. oraz pośmiertny inwentarz dobytku wraz z calculatio z 1724 r. Na dwa lata przed swoją śmiercią testament sporządził oraz aprobatę biskupią dla niego uzyskał ks. W. Gawiński. Jego osobisty dobytek nie przedstawiał się imponująco. Skła- dało się nań w sumie 8 łyżek srebrnych, zegarek w srebrnej obudowie (horologium pectorale cum operculo argenteo), 3 dzbany cynowe (stanneas lagenas), 4 cynowe półmiski (scutelas stenneas) i 4 takież talerze (orbes stanneas), pusz- ka szyldkretowa posrebrzana (pixidem testudineam), a z ubioru – 2 pary poń- czoch futrzanych/skórzanych (?) (tibialium pellibus) oraz 1 koszula płócienna. Nieco lepiej wyposażona musiała być sypialnia ówczesnego dziekana pszczyń- skiego. Znajdowało się w niej bowiem łóżko z firąnkami murum Hispani- cum296 dictum w dużej izbie, 9 poduszek i poduszeczek z powłoczkami, a in camera obraz Matki Bożej, obraz św. Wojciecha oraz krzyż srebrny297. Wśród rzeczy osobistych ks. W. Gawiński wymienił ponadto 1 komżę oraz 4 części

294 Tamże, s. 39. 295 Przekazy źródłowe dotyczą niezachowanych testamentów następujących księży dekanatu pszczyńskiego: F. Szafrański (zm. 1691), S. Pajęcki (zm. 1706), A. Matuszewicz (zm. ok. 1718), P. Bargieł (zm. 1720), F. Tremblowicz (zm. 1734) oraz F. Zabrzeski (zm. 1736). AKMK, sygn. AOff. 161, k. 511–524, 545–546, 309–310; sygn. AOff 167, k. 574–578; sygn. AOff. 173, s. 25–26; sygn. AAdm 21, s. 558; APP, sygn. AKP IX 753, k. 2–3; APP, sygn. AKP IX 700, k. 108–110. 296 Murum hispanicum – parawan. 297 AKMK, sygn. AOff. 166, Approbatio testamenti Gawinski z 27 VII 1713 r., k. 451v–461r.

146 brewiarza. Jak lapidarnie ujął to sam autor testamentu: „Niewiele zostawiam następcy, gdyż nic od poprzednika nie otrzymałem”298. Gospodarski majątek dziekana i plebana pszczyńskiego tworzyły: bydło (pecora), wóz (currus), pług, motyki, zbiory znajdujące się w farskim spichlerzu oraz chmiel299. Zmarły w 1714 r. pleban z Mikołowa ks. Fabian Sebastian Rostabiński wprowadza nas w zupełnie inne realia obyczajowe i majątkowe. Duchowny ten nie tylko drobiazgowo opracował scenariusz własnej uroczystości pogrzebowej, ale przede wszystkim posiadał niemały majątek osobisty oraz pokaźną liczbę potencjalnych beneficjentów. Godność stanu i pozycji społecznej, o którą za życia zabiegał ks. F.S. Rostabiński, potwierdzona miała zostać wolą jego samego tak- że w ostatniej odsłonie: Naprzód post anima mea extirpationem zaraz corpus do trumny, która już jest gotowa włożyć, szafiru czarnego łokci pięć kupiwszy ćwie- kami żółtemi, które w skrzynce we dwóch papierach są obie każda. […] Pogrzeb ten żeby był sine magno apparatu, ale ubogi, sześć tylko kapłanów pobliskich na pogrzeb zaproszą i jednemu każdemu po trzy orty dadzą. Na kazanie JMCi Xię- dza Boyszowskiego, jeżeli jego wola będzie zaproszą. […] Przy trumnie w kościele przez nabożeństwo dziesięć świec […] woskowych zaświecą. Ciało moje zaś przed ołtarzem Najświętszej Panny pochować każą. Po pogrzebie prandium modestis- simum, pięć tylko porcyjek dobrych, a jarzyny szóstą dadzą. Pół wiadra wina za pięć twardych, wiadro piwa, garniec wódki do obiadu dla kapłanów dadzą. A drugi garniec wódki dadzą ubogim przy pogrzebie […]. Bratom różańcowym, co w kapach pójdą jeden garniec wódki dadzą. Na obiad dla kapłanów cieluszka dwuletniego, co napasły jest u Rychlika w Mokrem, zabić każą. Na epitaphium marmorowe czarne z wyzłoconemi literami […] dadzą300. Ks. S.F. Rostabiński podzielił swój majątek na 11 kategorii: srebro, złoto, cyna, miedź i mosiądz, sprzęty domowe, ubiór, sprzęty kuchenne, powozy, sprzęty gospodarskie, księ- gi oraz inwentarz żywy. Zarówno liczba tych przedmiotów, jak i surowce, z któ- rych je wykonano, świadczą o stylu i poziomie życia plebana mikołowskiego.

Tabela 15 Majątek osobisty ks. S.F. Rostabińskiego według testamentu z 1714 r. Kategoria Przedmiot Liczba Srebro Łańcuszek złoty pancerzowej roboty 1 Czarka 2 Łyżki 9

298 Illustri et admodum reverendo domino successori meo parocho Plesnensi pauculas tantum res in domo parochiali relinquo, in seorsiva scheda specificatas, quia ego etiam nihil post antecessorem accepi, [w:] Tamże, k. 457v. 299 Tamże, k. 457r. 300 AKMK, sygn. AOff. 165, Approbatio testamenti parochi in Mikulow z 17 IX 1714 r., k. 1431r–1433r.

147 Kategoria Przedmiot Liczba Srebro Widelce brak danych AgnusekI srebrny 1 Sygnet srebrny 1 Solniczka była srebrna, która ważyła 1 dziewiętnaście […], a srebro było proby dziewiątej […], a tak, że ją ukradziono podczas choroby mojej ciężkiej Złoto Manelik alias orpanti złote 1 Cyna Misy cynowe wielkie 4 Talerze cynowe 12 Dzbanek cynowy półgarcowy 1 Konewki cynowe 3 Flasza półgarcowa cynowa 2 Dzbanuszki 3 Koneweczka szara armianskiej robo- 1 ty oblewana w cenę Dzbanek błękitny malowany 1 Półmiski, w tym 2 głębokie a okrągłe 11 z wąskim krajem Przystaweczki 4 Talerzyki wybijane 2 Miedź i mosiądz Świeczniki 6 AlembikII do przypalania wotki 1 Panewki 3 Sprzęty domowe Puzdra wielkie zcynowemi szrubami 4 Puzderko pięćkwartowe slifowane 1 Puzderko małe kieleckie do którego 1 brakuje flaszeczek Szkatuła kielecka 1 Ubiór Suknie dwie nowe iedna sutanna 2 druga wierzchnia Sutanna stara kamlerowa 1 Pas jedwabny 1 Płaszcz akademicki 1 Płaszcz sukienny 1 Kaptur lisem podszyty 1 Rękaw wydrzany 1

148 Kategoria Przedmiot Liczba Ubiór Czapka ogonkowa 1 Wierzchnie suknie sukienne brak danych Kafton z futrem 1 Kafton 1 PludryIII skórzane 1 Suknia z popielicami 1 Czapka sobolowa 1 Czapka lisia 1 Zegarek kołowy 1 Sprzęty kuchenne Konwie brak danych SzaflikiIV brak danych Radka brak danych BlechowniaV brak danych Żeleźniki 4 Brytwanka żelazna 1 Siekacz rożny 1 Tarło 1 DurszlakVI 1 Powozy Wozek nakryty alias karetka 1 Kolaska na paskach 1 Kolaska pleciona 1 Woz kowany 1 Wóz 2 Inwentarz żywy Konie 2 Woły 2 Krowy 10 NazimiętaVII 8 Maciorka 1 Sprzęty gospodarskie Brony 2 Radło 1 Spichlerz/spiżarnia Żyto Słonina 2 połcie Sól brak danych Chmiel brak danych

149 Kategoria Przedmiot Liczba Księgi Tem podzielił między krewnych, osta- brak danych tek, co zostaje niechaj exekutorowie rozdziela i sobie pobiorą […] Kronika Litewska PolskaVIII 1 Directorium do pojęcia terminowIX 1 I Agnusek – medalionik z odciśniętym wizerunkiem Baranka Bożego oraz św. Jana Chrzciciela. Zob. Encyklopedia Kościelna, red. M. Nowodworski, Warszawa 1873, T. I, s. 79–80. II Alembik – naczynie służące do destylacji alkoholu. III Pludry – z j. niemieckiego: pludern, odstawać. Krótkie sukienne spodnie sięgające powyżej kolan. IV Szaflik – drewniane naczynie kuchenne lub gospodarcze, rodzaj cebrzyka lub miednicy. Zob. Słow- nik staropolski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981, T. VIII, z. 7, s. 530–531. V Blechownia – pochodzi od słowa blech (blich), oznaczającego miejsce, gdzie bieli się (blichuje) płótno. Zob. Słownik staropolski, T. I, z.1, Warszawa 1953, s. 99. VI Durszlak – specjalny czerpak z dziurkami do odcedzania wody. Zob. Słownik staropolski, Warszawa 1957, T. 2, z. 3, s. 220. VII Prosięta. VIII Maciej Stryjkowski, Kronika Polska Litewska, Zmodzka, y wszystkiey Rusi Kijowskiey, Moskiewskiey, Siewierskiey, Wołynskiey, Podolskiey, Podgorskiey, Podlaskiey, etc. Y rozmaite przypadki woienne y domowe, Pruskich, Mazowieckich, Pomorskich, y inszych krain Krolestwu Polskiemu y Wielkiemu Xięstwu Litewskiemu przyległych […], Kólewiec 1582. IX Marek Korona, Directorium albo raczej wprowadzenie do pojęcia terminów elementów logicznych i filozoficznych, z których przychodzimy do formowania syllogismów i wszelkich demonstracji […], Lwów 1639, 1640; Kraków 1644.

Źródło: AKMK, sygn. AOff 165, k. 1433r–1437r.

W bogatym spisie wyposażenia domu i gospodarstwa plebańskiego w Miko- łowie zastanawiający wydaje się jedynie brak jakiejkolwiek wzmianki o me- blach, co skłania nas do przyjęcia przekonania D. Główki, że często nie były one własnością duchownych, lecz „składnikiem majątku beneficjum i służyły kolejnym jego użytkownikom”301. Następca ks. F.S. Rostabińskiego – ks. Pa- weł Antoni Bargieł – sporządził 26 I 1715 r. inwentarz parafialny, w którym wskazywał na sprzęty pochodzące z donacji zmarłego poprzednika: Przi tym kościele sa dwa budynki plebańskie ieden stary, a drugi nowy. Nowy od Nieb. [oszczyka] Antecessora p[ie] m[emoriae] Xiędza Fabiana Rostabinskiego przed lat 12 własnym iego kosztem zbudowany, w którym iedna mała a druga wielka izba, komora, spizarnia, sionka y kuchenka. W tym budynku z wuli ostatniej nieb. zostawiono trzi stoły, stołek ieden modrem suknem obity; w wielkiej izbie obicia na płutnie grubem malowane, szaffa malowana na szkło y obrazow osm. Stary zas budynek na czeladnik obrocony, w którym ad praesens iedna tylko- mizba przestronna, a iedna komora, trzi chlewy dla roznego bydła […] iest przi tem suszarnia na chmiel a na len. Item sołek nad piwnicą, dwie wozownie,

301 D. Główka, Majątek osobisty, dz. cyt., s. 122.

150 a stodoła niedawno tesz zbudowana. Item z ostatniej wuli Nieb. Rostabinskiego przi plebanii dla gospodarstwa zostawiono wuz kowany stary, 2 brony, a płużek stary302. Wydaje się natomiast, że sporządzone w 1720 r. przez plebana Wisły ks. W. Kapłanka Inventarium supellectilis profanae ad domum plebanalem spectantis quem successori p.m. Reverendus Dominus Andreas Franciscus Mathuszewic re- lictavit testamento stanowiło typowy wykaz rerum derelictarum.

Tabela 16 Majątek osobisty ks. Andrzeja Matuszewicza według Inventarium z 1720 r. Kategoria Przedmiot Liczba Sprzęty gospodarskie Woz kowany bez klarynkow zieleznych y 1 bukszeI jedney, koło tesz jedno jusz złe Pług z zielazem 1 Waga kowana 1 Lada ze stabicą 1 Klodki 3 Hak do gnoju 1 Drzewko (?) na kapustę 1 Koryto mięsne 1 Koryto chlebowe 1 Ratki do warzenia piwa […] stare 2 Drzewek pywnych (piwnych?) 5 Kadłub dla sypania zboża 1 Rybne beczki 4 FasyII drewniane 4 Słomianki na zboże 3 Meble Łoszko 1 Stołki 3 Stoł szpetny ze szuffladką 1 Stolik mały ze szuffladką 1 Szaffa z kratką na wierzchu y ze szaffką 1 spodnią zawierająca się clausurami Szaffeczka mała na ręcznik 1

302 AAKat, P Mikołów, sygn. 18/2, Mikołów. Dokumenty różne (XVII–1825), Inventarium rerum Ecclesiae Parochialis Mikułoviensis sub titulo Sancti Adalberti Episcopi et Martyris, Dioecesis Cra- coviensis, Decanatus Plesnensis in Anno Domini 1715 conscriptum (26 I 1715), k. 7.

151 Kategoria Przedmiot Liczba Meble AlmareykaIII w izbie […] z zameczkiem 1 Credensarz u drzwi na półmiski z szuf- 1 fladką spodnią y z clausurami I Buksza – z j. niemieckiego (Büchse), rura żelazna albo spiżowa wewnątrz piasty, łożysko. Zob. A. Kowalska, Dzieje języka polskiego na Górnym Śląsku w okresie habsburskim (1526–1742), Katowice 1986, s. 118. II Fasa – beczka. Zob. Słownik staropolski, Wrocław-Kraków-Warszawa 1958, T. 2, z. 5, s. 357. III Almaryjka – z j. łacińskiego armarium, szafka.

Źródło: APP, sygn. AKP IX 700, k. 108–110.

Po zmarłym w maju 1724 r. plebanie parafii w Mokrem ks. Janie Pacutku pozo- stały dokumenty określone przez egzekutora jego testamentu dziekana Marci- na Matuszewicza jako Specificatio percepty oraz Specificatio expensy303, noszą- ce wszelkie znamiona pośmiertnego spisu mienia wraz z kalkulacją wpływów i wydatków związanych z realizacją ostatniej woli duchownego. Na ich podstawie można dokonać rekonstrukcji majątku kolejnego plebana, kosztów zwią- zanych z organizacją jego uroczystości pogrzebowych, a nawet przebiegiem tej ostatniej. Przypadek Mokrego jest o tyle interesujący, że jeszcze w 1696 r. poprzednik ks. J. Pacutka, ks. Tomasz Gajdzik zgłosił w trakcie kongregacji dekanalnej konfratrom zamiar rezygnacji z urzędu plebana, gdyż se non posse subsistere in suo beneficio z powodu jego wielkiego ubóstwa304. Czy zatem ks. J. Pacutek umiejętnie pomnożył zasoby parafii, która w dekanacie w istocie była zarówno najmniejsza, jak i najuboższa, czy też raczej jego wymagania wobec przychodów z beneficjum oraz wyobrażenia o poziomie życia wiejskiego plebana były po prostu inne niż ks. T. Gajdzika?

Tabela 17 Majątek osobisty ks. Jana Pacutka według pośmiertnego spisu mienia z 1724 r. Kategoria Przedmiot Liczba Wyposażenie sy- Uboga posciołka […] to iest podu- 4 pialni szeczki Obłoczki na pierzynę 2 Obłoczki na poduszki 4 Prześcieradło 1 Czapka sypialna 1 Pierzyna 1

303 AKMK, bez sygn., Producta (1724–1746), nlb. 304 AeD, f. 16r.

152 Kategoria Przedmiot Liczba Wyposażenie sy- Materac 1 pialni Kołdra do nakrycia łóżka bawełniana 1 przeszywana Materia, co przy łóżku była 1 Inwentarz żywy Woły 4 Konie 2 Krowy 4 Czorny dobytek (świnie?) 7 Ciele roczne 1 Gęsi 5 Ubiór Koszule 6 Sutanna calamaykowa przechodzona 1 Suknia wierzchnia z futrem dobrze 1 przetarta Suknia wierzchnia kwinetowa barzo 1 słaba Pas jedwabny 1 Czapka confederacka 1 JamułkaI 1 Czapka z wydrzaną opuszką 1 Komże 3 Alba stara 1 Sprzęty gospodar- Pług z żelazami, z kolcami i z wicią 1 skie żelazną Brony 2 Radło z żelazem 1 Widły sienne 1 Drabiny sienne 1 Lada z kosą 1 Żelaza klepne brak danych Łopata kuta 1 Siekiera dobra 1 Rozenek żelazny 1 Prutak 1 SzkopiecII 1 Cepy 1 FasaIII na zboże 1

153 Kategoria Przedmiot Liczba Sprzęty gospodar- Jarzma nowe dla wołów 2 skie Stempa na kapustę 20 Meble Stoły 2 Stołki 5 Łożko chędogie 1 Szaffa na garce 1 Sprzęty kuchenne Konwie 2 Misy 3 Talerze Kilka Szkło Kilka kąsków Sprzęty kuchenne Masnica nowa 1 Cebrzyki 3 Szafarnie na mąkę i kaszywo 2 Dzieżka dla chleba 1 Inne sprzęty Obrazki proste w ramkach 8 Lampki 2 Kłódki 3 Kilimki brak danych Puzderka brak danych Rzeczy drobne z książkami brak danych Pojazdy Sanie 1 Woz kowany 1 Spichlerz/spiżarnia Owies 6 kop Jęczmień 5 mądeli Młociony jęczmień 3 korce Proso 10 korców Tatarka krupna 10 korców Groch 3 korce Len nasienny 5 mac Pszenice bardzo paskudnej brak danych Len 20 klubów Proso niebilone 2 półsetki Słonina stara i barzo gorzka 1 połeć Sadło stare brak danych I Inaczej jarmułka. Rodzaj nakrycia głowy. Zob. Słownik Etymologiczny Języka Polskiego, red. A. Brück- ner, Kraków 1927, s. 198.

154 II Szkopiec, skopiec – naczynie, także miara określonej objętości. Zob. Słownik staropolski, Wrocław- -Warszawa-Kraków 1980, T. VIII, z. 4, s. 246. III Fasa – beczka. Zob. Słownik staropolski, Wrocław-Kraków-Warszawa 1958, T. II, z. 5, s. 357.

Źródło: AKMK, bez sygn., Producta (1724–1746), nlb.

Gdyby w powyższym wykazie pominąć charakterystyczne dla duchownego elementy stroju, wówczas odnieść można by wrażenie, że dokument dotyczy dobrze wyposażonego gospodarstwa chłopskiego, nie zaś plebańskiego. Przebieg uroczystości pogrzebowych ks. J. Pacutka z 1724 r. również odsłania przed nami obyczajowy koloryt górnośląskiej wsi z dokładnością pozwalającą nawet na odtworzenie jadłospisu w trakcie stypy: Na trzeci dzien pochowało sie ciało niebosz- czyka w przytomności czterech kapłanow […] uczyniło sie na wodke dla nich i ka- pele Mikułowskiej […]. Dla chłopcow, co ciało niebosczyka niesli i dla grobarzow, iako też i koscielnych na wodkę. Ubogim przy kościele w tenże dzień – 4 czeskie. Item dla czeladzi na chleb i dla różnej chalastry przy pogrzebie i exequiach dało sie do młyna korce dwa. Cyrulikowi, który był przy nieboszczyku – 9 czeskich […] za mięso na exequie: za cielę, za flaki, za pare zaięcy, za indyka, za chleb dla kapła- now, za rozne korzenia do potraw, za powidła, za orzechy na wety, za pierniczki ku wodce, za ser olenderski, za zemle do potraw. Na swiece łojowe przez dwie niedzieli w Mokrym. Za libre papieru na rożne pisma. Na wina garcy siedem dla exorty, za piwo, za gorzałkę na też exequie. Posłowi do Krakowa z testamentem […]. Iura cancellariey przy approbatiey testamentu. Do S. Marcina pro infirmis sacerodtibus. […]. Za gwoździe do trumny stolarzowi, stolarzowi od trumny […] za oliwe i ocet. Kucharce która na exequie gotowała […] dług niebosczykowski […]. W drogę na chleb bratom niebosczykowskim i matce. Za trzech śledziów dla nas na kolacyą. Na piwo i wódkę na noc przy porachunkach w Mikułowie305. Ostatni z zachowanych testamentów pochodzi z 1746 r. i dotyczy zmarłego plebana z Bierunia ks. Jerzego Odrobińskiego. Duchowny ten nie tylko wy- znaczył osobę kaznodziei na mszy żałobnej (dziekan żywiecki ks. Błażej Ma- rinczak), ale także wskazał temat przyszłego kazania: Colligite fragmenta, ne pereant306. Wspomniana przez dziekana M. Matuszewicza w 1724 r. chalastra przy pogrzebie i exequiach musiała być zjawiskiem powszechnym w dekanacie pszczyńskim, toteż ks. J. Odrobiński zdecydował, że służba kościelna ma otrzymać trzy czeskie w ramach pogrzebu, jednak nie będzie uczestniczyła w posiłku, gdyż zachowuje się w sposób nieobyczajny i przeszkadza zgroma- dzonym kapłanom307.

305 AKMK, bez sygn., Producta (1724–1746), nlb. 306 APP, sygn. AKP, IX 723, k. 88; ks. Błażej Marynczak święcenia kapłańskie otrzymał we Wrocławiu 20 IX 1710 r. Zob. Katalog duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego, dz. cyt., s. 438. 307 Tamże, k. 89.

155 Tabela 18 Majątek osobisty ks. J. Odrobińskiego według testamentu z 1746 r. Kategoria Przedmiot Liczba Wyposażenie sypialni Łożko […] z firęgami zielonemi 1 Spodnia pierzyna 1 Poduszka 1 Poduszka długa spodnia 1 Pierzyny 13 Ubiór Pileum aestivalemI 1 Rękawice letnie 1 Rękawice zimowe 1 Ubiór Hustki brak danych ChalstuchyII brak danych Koszule brak danych Kafton futrem podszyty 1 Suknie letnie 2 Suknia szlamami podszyta na zimę 1 Płaszcz 2 Sprzęty kuchenne Panew rybna większa 1 Moździerz z tłuczkiem 1 Zieleźnik 1 Noże stołowe oprawne w srebro 20 Kubek srybrny wyzłocony wewnątrz 1 kwaterkowy, z deklem Łyżki 13 Flasze garcowe z cyny 2 Flasza półgarcowa z cyny 1 Kubek z deklem 1 Flasza kwartowa z cyny 1 Flaszka mała miedziana 1 Misy wielkie różne z cyny 4 Półmiski cynowe 9 Misa głęboka 1 Miski małe 2 Przyśtawki 2 Talerze rożne 21 Lichtarze cynowe 2

156 Kategoria Przedmiot Liczba Sprzęty kuchenne Solniczka mała 1 Kocieł wielki na kaffe 1 Rożen wielki 1 Rozen mały 1 Skrzynia kaszna 1 Noże kieszenne brak danych Cochlear argenteumIII 1 Cochlear arundinem argento superius 1 et inferius obductoIV Talerze cynowe z literami A.G.D.P.V 2 Kubek cynowi z literami A.G.D.P. 1 Butelka cynowa z srubą 1 Kuchenne naczynia drzewiane i gli- brak danych niane Sprzęty gospodarskie Ryl 1 Motyka 1 Siekiery 2 Skrzynie zamczyste 2 Naczynia kapustne brak danych Koryto wielkie 1 Koryto małe 1 Pług z żelazami i otką 1 Waga 1 Brony brak danych Siodła 2 Uzda krygowa 1 NoszykiVI brak danych Uździenice brak danych Sierpy 2 Kosy sieczne 2 Kosy rzezalne 2 Motyczki 2 Żelaza klepne brak danych Inwentarz żywy Krowy 5 Cieslica 2 Pszczoły 12 pniaków

157 Kategoria Przedmiot Liczba Inwentarz żywy Owce brak danych Meble Stare łożko w czeladniku 1 Szafka z kratami zamczysta z zawia- 1 sami z kluczami na szkło i cynę i insze rzeczy Szafka zamczysta z trojakim przegro- 1 dzeniem na księgi i insze rzeczy Stołki drewniane 2 Statki skorzane z krzesłem 6 Stołek czerwoną skórą obity 1 Obrazy Obrazy ścienne pergaminowe brak danych Obrazy papierowe z romami brak danych Obraz w romach Cordis Jesu 1 Imaginem S. Francisci Salesii 1 Obrazki na blachach brak danych Książki Biblia starego druku 1 Vitas Sanctorum Authora Piotra 1 Skarga SJVII Breviarium mensale magnum 1 Constitutiones SzyskovianasVIII 1 Constitutiones LubienscianasIX 1 Epistolas Patorales duorum episcopo- 1 rumX Inne sprzęty Reliqiarz u domu będący 1 Ampułki srybrne 2 Miednica srybrna 1 Baldachim 1 Krucyfiks srybrny u łóżka mego wi- 1 szący Tabakierka srybrna 1 Pektoralik srybrny cihy ale lancuszek 1 starganyXI Sciana spanielskaXII 1 Obrusy brak danych Ręczniki brak danych Kłódki z kluczami 5 Sznury do suszenia chust 2

158 Kategoria Przedmiot Liczba Inne sprzęty Puzderko małe z białemi flaszkami 1 i kubkami dwiema Puzdro na trzy garce czirwonem kie- 1 rem futrowane Większe puzdro na cztyry garce z fla- 1 szami Powozy Wóz z drabinami 1 Kolasa 1

Spichlerz/spiżarnia Żyto 3,5 korca Proso 1,5 korca Spichlerz/spiżarnia Jęczmień ½ korca Masło 10 fasek Słonina, sadło, smalec gęsi brak danych Mięso wędzone brak danych I Czapka letnia. II Halstuch – z j. niemieckiego (das Halstuch), rodzaj chustki na szyję. III Chochla srebrna. IV Chochla wewnątrz i zewnątrz posrebrzana. V A.G.D.P. – prawdopodobnie: Adalbertus Gawinski Decanus Plesnensis, zatem dwa talerze cynowe oraz jeden cynowy kubek były wcześniej własnością dziekana W. Gawińskiego. W swoim testamencie z 1713 r. ks. W. Gawiński zapisał ks. J. Odrobińskiemu stanneas lagenas tres, unius ollae mediae et quartae et quatuor orbes stanneas (trzy dzbany cynowe, jeden średni kociołek i cztery talerze cynowe). Zob. AKMK, sygn. AOff. 166, k. 455. VI Noszyk – może chodzi o nożyk, mały nóż. Zob. Słownik staropolski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, T. V, z. 4, s. 300. VII P. Skarga, Żywoty Świętych Starego i Nowego Testamentu. Od pierwszego wydania aż do 1746 roku ukazało się 11 wydań tego dzieła. Być może zatem ks. J. Odrobiński posiadał dwutomowe wydanie poznańskie z lat 1700–1702. VIII M. Szyszkowski, Reformationes generales, Cracoviae 1621. IX Synodus dioecesana ab Illustrissimo et Reverendissimo Domino D. Casimiro a Łubna Łubieński Dei et Apostolicae Sedes gratia episcopo Cracoviensi, duce Severiae, celebrata Cracoviae in Ecclesia Ar- chipresbyterali, anno Domini 1711 die 6 Octobris et aliis duobus sequentibus diebus, Cracoviae 1711. X F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis, Cracoviae 1720; J.A. Lipski, Epistola pastoralis, Cracoviae 1737; A.S. Kostka Załuski, Epistola pastoralis ad clerum dioecesis Cracoviensis Celsissimi, Illustrissimi et Reverendissimi Domini D. Andreae Stanislai Kostka comitis in Załuskie Zaluski, episcopi Cracovien- sis, Ducis Severiae, Supremi Regni Cancellarii, ex madato eiusdem impressa […], Cracoviae 1746. XI Zegarek na łańcuszku. XII Parawan.

Źródło: APP, sygn. AKP IX 723, Bieruń: akta kościelne, Testament ks. J. Odrobińskiego z 11 VI 1746 r., k. 88–95.

Odnalezione testamenty stanowią bezcenne źródło poznania kultury zarówno materialnej, jak i duchowej księży dekanatu pszczyńskiego w badanym okresie.

159 Są świadectwem mentalności tych samych kapłanów, których na kartach Acta et Decreta widzimy co prawda w roli uczestników dysput nad przypadkami z praktyki duszpasterskiej (casus), ale o wiele częściej w sporach toczonych wokół rozmaitych kwestii finansowych i obyczajowych. Skromność dyspozycji pogrzebowych dziekana W. Gawińskiego kontrastuje z deklarowanym werbalnie przez ks. F.S. Rostabińskiego ubóstwem, które w rzeczywistości przybrało jednak formę lokalnej pompae funebris308. Spis dobytku pośmiertnego wiejskiego plebana w Mokrem, jak i praktyczna realizacja jego niebosczykowskiej woli wskazują na silne – choć dostosowane do niezamożnego beneficjum – przy- wiązanie do wystawności towarzyszącej ostatniej uroczystości z udziałem tego duchownego. Co ciekawe, to właśnie w trakcie stypy w Mokrem w 1724 r. na stole pojawiły się nie tylko cielęcina, zające oraz indyk i flaki, ale także korzenie do potraw, powidła, orzechy, pierniczki, a nawet ser olenderski oraz wina garcy siedem. Wspólną natomiast cechą wszystkich omawianych testamentów był – oprócz ich formalnej konstrukcji, na którą składały się zawsze inwoka- cja, arenga, dyspozycja pogrzebowa i majątkowa, pożegnanie i podsumowa- nie309 – dokładny wykaz sprzętów tworzących wyposażenie plebańskiego gospodarstwa wiejskiego. Rozłożenie akcentów nie jest tutaj bez znaczenia, gdyż wskazuje nie tylko na zasobność plebana, ale także na ten rodzaj aktywności, który – obok obowiązków duszpasterskich – stanowił główny nurt jego za- interesowań i zabiegów. Zrozumiałej oraz wymaganej prawem kanonicznym pieczy o beneficjum w wymiarze mesznego, pół, łąk, stawów rybnych, narzę- dzi rolniczych oraz inwentarza żywego nie zawsze towarzyszyła analogiczna dbałość o księgozbiory. W odnalezionych testamentach nawet w przypadku doktora filozofii – ks. F.S. Rostabińskiego – pojawiła się wzmianka jedynie o dwóch książkach, natomiast ks. J. Odrobiński darował parafii w Bieruniu zaledwie sześć książek, do których zaliczył Biblię, brewiarz, Reformationes generales, uchwały synodu krakowskiego z 1711 r., listy pasterskie biskupów J.A. Lipskiego i A.S. Kostki Załuskiego oraz P. Skargi Żywoty Świętych. I choć nie twierdzimy, że badana grupa duchownych niechętnie zajmowała swój czas lekturą, to jednak otwarte pozostaje pytanie, skąd księża pozyskiwali książki, skoro ich gromadzenie nie znalazło odzwierciedlenia w zachowanych testamentach.

308 J.A. Chruścicki, Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, Warszawa 1974, s. 54–57. 309 B. Popiołek, Woli mojej ostatniej testament ten…Testamenty staropolskie jako źródło do historii mentalności XVII i XVIII wieku, Kraków 2009, s. 30–32. III. DE VITA ET MORIBUS

1. PROBLEMATYKA KONGREGACJI DEKANALNYCH W ASPEKCIE FORMACYJNYM

Protokoły kongregacji dekanalnych pszczyńskich zachowały ciągłość w okresie blisko siedemdziesięciu lat, co daje szansę prześledzenia wybranych za- gadnień w okresie długiego trwania. Taka perspektywa badawcza wydaje się szczególnie ważna w przypadku tych analiz, które dotyczą formacji intelektu- alno-duchowej księży górnośląskich w dobie wczesnonowożytnej, ale także ich specyfiki moralno-obyczajowej. Bliskie nam jest przekonanie W. Krawczu- ka, że edycji tekstu źródłowego towarzyszyć powinna „[…] możliwość analizy długiego trwania i przemian formuł językowych, zjawisk fonetycznych, mor- fologicznych, cech dialektycznych, kontynuacji używania starego słownictwa, tzw. rywalizacji wyrazów, innowacji leksykalnych. Daje nam to możliwość spojrzenia na twórcę źródła poprzez język, jakiego używa; czy jest dla danej epoki nowoczesny, czy archaiczny, czy pojawiają się w nim cechy jakiegoś dialektu, zapożyczenia? To informacje bardzo cenne dla opisania formacji kulturowej twórcy źródła, ważne i dla historyka”1. Zgodnie z założeniami potrydenckiej reformy urzędu dziekana, jak i z na- uczaniem kolejnych biskupów krakowskich, głównym zadaniem kongregacji dekanalnych było uzupełnianie wiedzy teologicznej, jak i kształtowanie postawy moralnej duchowieństwa. Już w 1602 r. bp B. Maciejowski w Pastoralnej, a w 1621 r. bp M. Szyszkowski w Reformationes generales jako jeden z głównych celów stawianych przed kongregacjami dekanalnymi widzieli systematyczne uzupełnienie wiedzy teologicznej duszpasterzy2. Samokształceniowy aspekt kongregacji podkreślali też kolejni biskupi krakowscy: w 1711 r. synod diecezjalny bp. K. Łubieńskiego3,

1 W. Krawczuk, Aspekt historii języka w edytorstwie nowożytnych źródeł historycznych, [w:] Teoria i praktyka edycji nowożytnych źródeł w Polsce (XVI–XVIII w.), red. A. Perłakowski, Kraków 2011, s. 205–206. 2 S. Nasiorowski, dz. cyt., s.187–189; M. Szyszkowski, Reformationes generales, dz. cyt., s. 10–11. 3 Synodus dioecesana ab Illustrissimo et Reverendissimo Domino D. Casimiro a Łubna Łubieński Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopo Cracoviensi, duce Severiae, celebrata Cracoviae in Ecclesia Ar- chipresbyterali, anno Domini die 6 Octobris et aliis duobus sequentibus diebus, Cracoviae 1711, s. 18.

161 w 1720 r. Epistola pastoralis bp. F.K. Szaniawskiego4 oraz w 1749 r. Processus ad decanos foraneos bp. A.S. Załuskiego5. Funkcję formacyjną oraz edukacyjną kongregacje dekanalne wypełniały, wykorzystując cztery sposoby: 1) kazania wygłaszane na mszach konwentualnych, 2) egzorty dziekańskie, 3) lekturę to- warzyszącą wspólnym posiłkom oraz 4) dyskusje nad przypadkami sumienia (casus conscientiae). Ze względu na analityczny charakter omówienia dysput teologicznych uzasadnione wydaje się osobne oraz tabelaryczne zestawienie tematów egzort dziekańskich wygłaszanych w trakcie mszy konwentualnych kazań oraz autorów lektur czytanych głośno podczas wspólnych posiłków.

Tabela numer 19 dobrze opisuje z jednej strony charakterystyczne cechy rzą- dów kolejnych dziekanów pszczyńskich, z drugiej natomiast kierunek zacho- dzących nieuchronnie przemian. Wydaje się, że gorliwości dziekana W. Ga- wińskiego w osłabianiu wpływów protestantyzmu na ziemi pszczyńskiej oraz w naprawie obyczajów podległego sobie duchowieństwa nie towarzyszyła rów- nie intensywna kampania na rzecz lektur duchowych. Tylko w przypadku drugiej konferencji dekanalnej prowadzonej przez ks. W. Gawińskiego w 1691 r. pojawiła się bowiem lakoniczna wzmianka o lectio spiritualis, aczkolwiek bez podania autora oraz tytułu dzieła6. Nigdy nie zostały również podane tematy wygłaszanych kazań oraz nazwisko kaznodziei, jedynie w przypadku dwóch kongregacji protokoły poinformowały, że w łacińskich egzortach dziekan po- uczał o godności kapłańskiej (1694) oraz o niebezpieczeństwach zagrażają- cych duchownym, a wynikających z ich obowiązków pasterskich (1695)7. W 1721 r. z chwilą objęcia urzędu dziekana przez ks. Marcina Matuszewicza sytuacja zmieniła się diametralnie. Choć egzorty były z natury rzeczy krótki- mi łacińskimi (ideomate latino) wystąpieniami dziekana poświęconymi nauce o obyczajach kapłańskich, to w 1722 r. ks. M. Matuszewicz zwrócił konfratrom uwagę na doskonałość i świętość, jakich wymaga stan kapłański oraz ciężar win popełnianych przez kapłanów i związanych z nimi kar Bożych8. W 1725 r. w miejsce dziekańskiej egzorty odczytany został rozdział z listu pasterskiego bp. F.K. Szaniawskiego z 1720 r. o kongregacjach dekanalnych9, a w latach póź- niejszych dziekan M. Matuszewicz wygłaszał zazwyczaj brevis sed utilissimae pouczenia o uczciwym życiu kapłańskim (1728, 1731, 1732, 1735, 1743)10 oraz

4 F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis ad clerum et populum dioecesi Cracoviensis, Cracoviae 1720, s. 19–23. 5 A.S. Załuski, Processus ad decanos foraneos, Cracoviae 1749, k. 2–3. 6 AeD, f. 7v. 7 AeD, f. 10r, 13r. 8 AeD, f. 37v. 9 Epistola pastoralis Celsissimi, Illustrissimi et Reverendissimi Domini Domini Constantini Feliciani Szaniawski episcopi Cracoviensis, Ducis Severiae anno Domini 1720, Cracoviae 1720; AeD, f. 48v. 10 AeD, f. 55v, 61v, 63r, 67v, 72r.

162 ) Lektor/Lektura – duchowne – / czytanie ( lectione spirituali – – – – – – Kaznodzieja – – – – – – – Drabik Ks. Jerzy ) ) ) ) ) Kazanie –* – Msza śpiewana do Ducha Św. z kaza - Św. do Ducha Msza śpiewana niem solemni Sancto Spiritu de cantata ( missa cum concione Msza śpiewana z kazaniem Msza śpiewana ( Missa cum concione cantata z kaza - Św. do Ducha Msza śpiewana niem cantata Sancto Spiritu de solemni ( missa cum concione z kazaniem Św. do Ducha Msza wotywna cum Sancto Spiritu de solemni ( votiva concione z kaza - Św. do Ducha Msza śpiewana niem solemni Sancto Spiritu de cantata ( missa cum concione – ) ) Egzorta dziekana Krótka egzorta o obyczajach Krótka ) exhortatio more de (brevis – O godności kapłańskiej ( de sacerdotali dignitate O niebezpieczeństwach O niebezpieczeństwach duchownym zagrażających status ex dignitate salutis periculis ( de ) imminentibus pastori cuique – – braci pouczenie Krótkie ( brevis admonitione ad fratres – Rok 1691 1692 1694 1695 1696 1701 1720 1721 Tabela 19 Tabela 1691–1756 w latach lektur oraz kazań egzort, Tematy

163 ) Lektor/Lektura Ks. Jerzy Drabik, pleban pleban Drabik, Ks. Jerzy / Z Listu z Woszczyc F.K. bp. Pasterskiego Szaniawskiego ( ex Epistola Pastorali) pleban Holas, Ks. Jerzy - / O prze w Tychach Słowa powiadaniu o nauce Bożego oraz z Listu chrześcijańskiej F.K. bp. Pasterskiego Szaniawskiego de Divini Verbi ( de de tum praedicatione, ex Christiana doctrina Epistola Pastorali) Za - Ks. Wawrzyniec prebendarz brzeski, / rozdział w Pszczynie pierwszy trzeci oraz ani [nie podano autora dzieła] tytulu ( librum spiritualem tertio et uno […] finito capitulo Kaznodzieja - Kapła Ks. Wawrzyniec - Nie w Wiśle pleban nek, mieckiej Holas, pleban pleban Holas, Ks. Jerzy w Tychach pleban Pukiński, Ks. Jan w Mokrem ) ) Kazanie O stanie i powołaniu kapłańskim kapłańskim i powołaniu O stanie ( competentissime de et statu vocatione ecclesiasticorum – w jaki sposóbO pasterzach, kierować do nieba owce mają - dirigen aviculae quomodo pastoribus ( de dae ad caelos - ) Egzorta dziekana - egzorta jak wielkiej doskona Krótka łości i świętości ka - wymaga stan kapłanów i jak winy ciężko płański Boski i jakie Bóg Majestat obrażają kary dopuszcza […] quanta exortationem ( brevem in requiratur sanctitas et perfectio crimina graviter quam sacerdotibus Divinamsacerdotum laedant Maie statem, quamque severe puniat Deus puniat severe quamque statem, ) etc. etc. admissas a sacerdotibus culpas Krótka egzorta o obyczajach Krótka ) exhortatio more de ( brevis dziekana Egzorta - reveren admodum ab ( exhortatione do decano Rok 1722 1723 1724

164

mum - ) , Olivae 1686; Vilnae 1686; Vilnae , Olivae Lektor/Lektura – – Żurkowicz, Ks. Michał z Mikołowa wikariusz pierwszy/ rozdział z książki Ks. Michała Quadriga Rychalskiego: sacerdotum ad caelum: sa Praedestinatio Sive quatuor per cerdotalis, - expen jugiter novissima sa 1706; 1703; Cracoviae 1707. Vilnae 1 caput legere ( incepit ex authore quadriga quadriga ex authore Sacerdotum – – Kaznodzieja Danecki,Ks. Franciszek w Łącepleban Ks. Fryderyk Cebulka, w Bojszowach pleban Jędrkowicz, Ks. Stanisław w Brzeźcach pleban Piszczek, pleban pleban Piszczek, Ks. Piotr w Suszcu pleban Drabik, Ks. Jerzy w Woszczycach – Kazanie – – – - ) Egzorta dziekana nalibus Krótka egzorta Krótka ) exhortatiunculam ( brevem odczy - W miejsce dziekana ezgorty z Listu został jeden rozdział tany Szaniawskiego F.K. bp. Pasterskiego dekanalnych o kongregacjach ex Epistola caput unum est ( lectum dePastorali Congregationibus Deca – – – Rok 1725 1725 1726 1726 1727

165 - ) Lektor/Lektura / Hitretius Ks. Marcin - syno z uchwał rozdział - K. Łubień bp. dalnych - o urzędach i oby skiego duchownych czajach […] ex Synodo ( caput officiis de Lubiensciana ecclesia et conversatione sticorum – – wika - Hus, Ks. Paweł / – z Pszczyny riusz – – – Pukiński, pleban pleban Pukiński, Ks. Jan w Mokrem Kaznodzieja – pleban Pukiński, Ks. Jan w Mokrem pleban Drabik, Ks. Jerzy w Woszczycach - ple Rogawski, Ks. Józef z Chełmu ban Węgrzynek, Ks. Wojciech w Mokrem pleban wikariusz Puntz, Ks. Jan w Lędzinach ) ) – Kazanie – dnia O święcie tego ( de festo diei – – świata O marności ( de vanitate mundi ) ) - duchowień obyczajach O godnych umiarkowania i przykładach stwa et clericali conversatione honesta ( de ) etc. exemplari modestia Egzorta dziekana Krótka, lecz egzorta pożyteczna Krótka, kapłańskim o uczciwym życiu utilissimam sed quidem, ( brevem de exhortationem clericali statui vitaeprobitate sacerdotalis – duchownych i obyczajach O życiu ) clericorum moribus et vita ( de - duszpa i opiece duchowym O życiu sterskiej ) pastorali cura et spirituali vita ( de – - egzorta i pożyteczna do kon Krótka duchownym o stanie fratrów praesentes confratres ad ( brevem peru - clericali statui exhortationem tilem 1729 Rok 1728 1730 1731 1732 1734 1735

166 ) Lektor/Lektura Kuczewicz, Ks. Jakub z Lędzinwikariusz i godności / O życiu z listu duchownych J.A. kard. pasterskiego z 1737 r. Lipskiego ( de vita et honestate clericorum ex Epistola Pastorali – wika - Niedbała, Ks. Jan z Lędzinriusz / – – – – – Kaznodzieja Ks. Henryk Zmieszkal pleban z Domanowic, w Mikołowie - ple Hitretius, Ks. Marcin Niemieckiej w Wiśle ban Juchowicz, Juchowicz, Ks. Bartłomiej w Miedźnej pleban Tomicki, Ks. Andrzej w Tychach pleban Latosiński, Ks. Franciszek w Ćwiklicach plebanz pleban Krupski, Ks. Jan w Woszczycach pleban Latosiński, Ks. Jan w Bojszowach Kazanie – – – – – ) ) Egzorta dziekana – – Krótka i wymowna egzorta o życiu egzorta o życiu i wymowna Krótka duchowym - spiri vita de exhortationem ( brevem facundotuali sermone – – – zachęta Krótka ( brevi beneventatione Rok 1738 1739 1743 1748 1749 1750 1751

167 Lektor/Lektura – – – - Pietrzyc Ks. Bartłomiej ki / – - Kaznodzieja PassoniusKs. Marcin w Chełmie pleban Kuczowicz, Ks. Kaspar w Mokrem pleban Maurycy PosaKs. Karol w Łące pleban dowski, Ks. Godfryd Eichberger, w Lędzinach pleban - ) ) ) Kazanie i parafian plebanów O obowiązkach et parochia parochorum ( de obligatione norum - 10 o roz Mt według Przepowiadajcie sądach w dobrych aż do końca tropności życia de 10. Propositio Math. ( Praedicate bene in vitae finem ad usque constantia captis moich owiec Czynię cię dozorcą Temat: consisteret cum meo ori custodiam (Posui adversum me peccator Temat: J 15, 17–23 invicem. diligatis ut vobis mando (Haec Propono de charitate pastorum respectu ) concreditum sibi plebem ad - - - - ) Egzorta dziekana mutuam et fraternam charitatem bus se quod vituperuit observantiam, invicem debito honore non praeve prio vocatione Fratrum mendavit, Krótka mowa o braterskiej miło - o braterskiej mowa Krótka Zga - szacunku. ści i wzajemnym się nieszanujących nił [dziekan] Zalecił wzajemnie. najmłodszym - prze głosu słuchanie konfratrom wobec nich i odpowiedni łożonych szacunek ( brevi sermone commendavit omni Iunioribusniant. Confratribus com ) aestimationem decentem rum, powitanie Krótkie ( brevi salutatione konfratrów zachęta Krótka ) fratribus breviter ( beneventatio o mi - do konfratrów mowa Krótka łości fratres beneventavit sermone ( brevi Dei legem summam uti charitatem contentiones eisdem commendavit ) vituperavit fraternas Rok 1752 1753 1754 1755

168 Lektor/Lektura – / fragment książki – / fragment jezuity Jeremiasza Drexeliusa - conten linguae vitio ( de ) ex Drexelio tiosae Gajowicz, pleban pleban Gajowicz, Kaznodzieja Ks. Józef Józef Ks. w Łące ) Kazanie O godności kapłańskiej ( propositio de officiopotestate dignitate et sacerdotali - - ) Egzorta dziekana Krótka mowa o braterskim szacunku szacunku o braterskim mowa Krótka zycia przykładnego i o prowadzeniu frater dilectionem sermone ( brevi nam commendavit contentiones vitu commendavit contentiones nam exemplarem vitam quatenus peravit inculcavit ducant Rok 1756 Źródło: AeD, f. 1r, 10r, 12v, 13r, 15r, 22r, 31r, 37r, 37v, 39r, 41r, 42r, 45r, 46r, 46v, 48v, 52r, 55v, 57r, 57v, 60v, 61v, 63r, 64v, 67v, 71r, 72r, 84v, 87r, 87v, 89v, 89v, 87v, 87r, 84v, 72r, 71r, 67v, 64v, 63r, 61v, 60v, 57v, 57r, 55v, 52r, 48v, 46v, 46r, 45r, 42r, 41r, 39r, 37v, 37r, 31r, 22r, 15r, 13r, 12v, 10r, 1r, f. Źródło: AeD, 97r. 96r, 95r, 94v, 93r, 90r, danych. brak * – oznacza

169 o obyczajach duchowieństwa i przykładach umiarkowania (1729)11. Dzięki szczegółowym danym zawartym w publikowanych protokołach odtworzyć można (od czasów dziekana M. Matuszewicza) także niemal pełną imienną listę konwentualnych kaznodziejów. Warto zwrócić uwagę na fakt powie- rzania tego zadania zwykle najmłodszym beneficjatom w dekanacie. Była to zapewne okazja do zaprezentowania umiejętności kaznodziejskich młodych plebanów gremium kondekanalnemu, niepozbawiona jednakże krytyki tego ostatniego. W 1727 r. stwierdzono, że kazanie plebana z Woszczyc ks. Jerzego Drabika było cum gustu omnium tam spiritualium, quam saecularium12, z kolei w 1731 r. ten sam duchowny upomniany został przez ówczesnego instygatora dekanalnego ks. F. Cebulkę, że textus aliquod non fideliter citasse, sensumque falsificasse13. W 1734 r. pleban z Mokrego Wojciech Węgrzynek swoje kazanie poświęcił marności świata14, a w 1735 r. zaprotokołowano nie temat kazania, ale fakt jego wygłoszenia przez wikariusza z Lędzin non ex obligatione sed ex charitate fraterna15. Widocznie na zebranych większe wrażenie niż tekst samego kazania zrobiła postawa wikariusza ks. Jana Puntza, który zastąpił w funkcji kaznodziei dekanalnego ochrypniętego (raucedinem vocis) ks. Godfryda Eichbergera16. W czasach dziekana M. Matuszewicza bogatszy stał się także katalog lektur odczytywanych przy wspólnych posiłkach. Regularnie pojawia- ły się fragmenty listów pasterskich kolejnych biskupów krakowskich: Epistola Pastoralis bp. F.K. Szaniawskiego z 1720 r. odczytywany był w 1722 oraz 1723 r., w 1738 r. zaś fragment o życiu i godności duchownych z Epistola Pastoralis kard. J.A. Lipskiego z 1737 r. Z kolei w 1728 r. przypomniany został zebranym na posiłku duchownym rozdział o urzędach oraz obyczajach duchowieństwa z uchwał synodalnych bp. K. Łubieńskiego z 1711 r. Jeszcze cenniejsza wydaje nam się informacja z 1726 r. o głośnym czytaniu przez wikariusza z Mikołowa ks. Michaela Żurkowicza pierwszego rozdziału z dzieła ks. Michała Rychal- skiego Quadriga sacerdotum ad coelum: Sive Praedestinatio sacerdotalis (Oliwa 1686; Wilno 1703; Kraków 1706; Wilno 1707)17. Przypuszczać można, że tak- że w kolejnych latach urzędowania dziekana M. Matuszewicza nie pomijano lektury duchowej podczas wspólnych posiłków, jednak protokoły przekazały jedynie nazwiska lektorów (1731, 1743)18.

11 AeD, f. 57v. 12 AeD, f. 53v. 13 AeD, f. 61v. 14 AeD, f. 65v. 15 AeD, f. 67v. 16 Tamże. 17 AeD, f. 52r; Z. Galoch, Rychalski Michał ks. (1645–1688), [w:] PSB, T. XXXIII, s. 365–366. 18 AeD, f. 62v, 73r.

170 Wydaje się, że kolejny dziekan ks. Fryderyk Cebulka nieco większą wagę przywiązywał do swoich egzort i dokładniej je opisał w protokołach kongregacji dekanalnych. W 1752 r. zwrócił kondekanalnym uwagę na miłość bra- terską i wzajemny szacunek oraz zganił tych, którzy go sobie nie okazywali. Zalecił także najmłodszym konfratrom słuchanie głosu przełożonych, szacunek należny starszym pod względem powołania braciom19. W przypadku tego dziekana uwagę zwracają jednak przede wszystkim dokładne opisy te- matów wygłaszanych kazań. W 1752 r. były to obowiązki plebanów i parafian, w 1753 r. – przepowiadanie oparte na rozdziale 10 Ewangelii według św. Mate- usza (propozycja: wytrwajcie dokońca życia w dobrych uczynkach); w 1754 r. – kazanie na podstawie wersetu 2 z psalmu 38: Nałożę na usta wędzidło, dopóki naprzeciw mnie jest występny, w 1755 r. – To wam zostawiam, abyście się wzajemnie miłowali20. Zwrócenie uwagi na miłość pasterzy względem ludu sobie powierzonego oraz w 1756 r. – o władzy i godności kapłańskiej21. W czasach dziekana F. Cebulki tylko w jednym przypadku podana została konkretna lektura duchowa. W 1756 r. czytany był fragment dzieła niemieckiego jezuity i pisarza ascetycznego Jeremiasza Drexeliusa odnoszący się do niedoskonałości kłótliwego języka (de vitio linguae contentiose)22. Najtrudniejszą w realizacji, ale jednocześnie najbardziej efektywną meto- dą formacji intelektualnej duchowieństwa dekanalnego były dyskusje teologiczne w ramach rozpatrywania tzw. casus conscientiae (przypadki sumienia). Naszym zdaniem była to ta część kongregacji dekanalnych, w której najsilniej dochodziły do głosu reminiscencje nauczania w kolegiach jezuickich, seminariach duchownych oraz na uniwersytetach. Duchowni stosowali bowiem zasady scholastycznej dysputy (lectio, disputatio, determinatio) na wybrane wcześniej tematy przy użyciu specjalnie opracowanych przykładów (exempla). W sposób naturalny sięgali zatem do zaplecza intelektualnego wypracowanego w trakcie edukacji na poziomie tak szkół średnich, jak i seminariów duchownych oraz rzadziej uniwersytetów. W seminariach księży misjonarzy – a część duchownych dekanatu pszczyńskiego w nich właśnie się kształciła23 – wykład

19 AeD, f. 87r. 20 J 15, 17. 21 AeD, f. 87r, 89v, 93r, 94v. 22 AeD, f. 97r. Nie odnaleziono. Zob.: Jeremias Drexelius: De aeternitate considerationes, Monachium 1620; Zodiacus christianus, Köln 1622; Recta intentio omnium humanarum actionum, Monachium 1626; Heliotropium seu conformatio humanae voluntatis cum divina, Monachium 1627; Infernum damnatorum, Monachium 1631; Tribunal Christi seu Arcanum ac singular cuiusvis hominis in morte iudicium, Monachium 1632; Deliciae gentis humanae, Monachium 1638. Zob. F. Schubert, Drexel (Dräxl, Drexelius) Jeremias SJ (1581–1639), [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. III, Freiburg im Breisgau 1931, s. 457–458; L. Grzebień, Drexel, Drexelius Jeremias SJ, [w:] EK, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, T. IV, Lublin 1989, s. 209. 23 Zob. Clerus decanatus, s. 105, 115.

171 podzielony był na trzy części: recitatio, discussio oraz explicatio. Jeśli potraktu- jemy publiczne odczytywanie wypracowań jako recitatio (scholastyczne lectio), to następująca po nim wymiana zdań na temat powstających trudności lub rozbieżności opinii stanowiła klasyczny element discussio (disputatio). Z kolei rozstrzygnięcia podawane ostatecznie przez solutora (zwanego również defi- nitorem lub resolutorem) przybierały postać explicatio (determinatio), a zatem syntetycznego wykładu materiału oraz wskazania prawidłowych rozwiązań24. W Reformationes generales bp M. Szyszkowski proponował, by owe casus do- tyczyły zwłaszcza udzielania sakramentów świętych oraz by wyznaczeni przez dziekana duchowni przygotowywali wskazane problemy w postaci podpisanych swoim imieniem oraz nazwiskiem wypracowań i przedkładali je dziekanowi na kongregacji dekanalnej25. Na kolejnym zebraniu dekanalnym po publicznym odczytaniu przygotowanych wcześniej wypracowań wskazani przez dziekana kapłani (w liczbie dwóch do analizy jednego przypadku) mieli kwestionować zapropono- wane w wypracowaniach rozwiązania. Dziekan natomiast oraz kolejnych dwóch lepiej wykształconych duchownych winien ocenić słuszność racji wszystkich stron teologicznego sporu26. W praktyce kongregacji dekanalnych pszczyńskich kapła- ni lepiej wykształceni, którym dziekan wyznaczał rolę zarówno krytyków, jak i moderatorów dysput określani byli mianem solutor27, resolutor28 oraz definitor29. Przewidując jednak problem z wyegzekwowaniem przez dziekanów obowiązku pisemnego opracowania tematów dyskusji teologicznych, bp M. Szyszkowski za- powiedział w Reformationes generales stosowne kary pieniężne, które dziekani pszczyńscy także zmuszeni byli niejednokrotnie nakładać na kondekanalnych30.

Powyższe zestawienie pozwala stwierdzić, że jedynie w przypadku 18 na łącz- ną liczbę 51 konferencji dekanalnych (35,2%) zrealizowany został w dekanacie pszczyńskim wymóg przeprowadzenia dyskusji teologicznej nad trudnymi przypadkami z praktyki duszpasterskiej. Już w 1691 r. dziekan W. Gawiński upomniał się o realizację tego wymogu Reformationes generales, jednak kondekanalni zaoponowali, argumentując, że w czasach dziekana F. Szafrańskie- go takiej praktyki po prostu nie było, jednocześnie wskazując na fakt odbywania wówczas kongregacji dekanalnych31. Dopiero w 1692 r. rozpoczęło się

24 J. Dukała, Szkoła księży misjonarzy, dz. cyt., s. 131–132. 25 M. Szyszkowski, Reformationes generales, dz. cyt., s. 11, 15–16. 26 Tamże. 27 AeD, f. 7r, 9v, 59r. 28 AeD, f. 60v, 61v, 66v, 78r. 29 AeD, f. 62r. 30 M. Szyszkowski, Reformationes generales, dz. cyt., s. 11. 31 Casus vero occurrentes nulli sunt propositi ex ratione, quia hucusque sub tempus Officii Decanalis propria manu admodum reverendi Francisci Szaffranski eosdem proponere non fuit praxis, uti tota Congregatio praesens affirmavit, [w:] AeD, f. 2v.

172 ) - definitor , resolutor ( III VI VIII I Ks. Jerzy Frankowicz Ks. Jerzy Ks. Mikołaj Steblicki Ks. Mikołaj Kapłanek Ks. Wawrzyniec Odrobiński Ks. Jerzy Gajdzik Ks. Tomasz Ks. Wawrzyniec Kapłanek Ks. Wawrzyniec Steblicki Ks. Mikołaj Odrobiński Ks. Jerzy Drabik Ks. Jerzy MąkockiKs. Stanisław Łaczyński Ks. Jan – / – Uczestnicy dyskusji / solutor Uczestnicy dyskusji Ks. Teofil Salentarius Ks. Teofil Paszczykowski Ks. Jan Matuszewicz Ks. Marcin Zygmunto Bodeman / Ks. dr Stanisław Ks. Jan wicz . V

II IV . VII 1 przypadek: Jeśli ktoś z powodu wstydu opuści jakiś grzech na spowiedzi, wie jakiś- grzech spowiedzi, na opuści wstydu z powodu ktoś Jeśli 1 przypadek: to nieważności sakramentu, faktu leczdząc, że źle czyni, nie będąc świadomym czy tylko całą spowiedź, część opuszczoną? jest powtórzyć czy zobowiązany jakiś grzech spowiedzi? na opuścić dobrowolnie Czy można 2 przypadek: wielkiej liczby części z powodu spowiedzi jest odbycie Czy możliwe 3 przypadek: grzechów? o ilość popeł - pytany penitent Co4 przypadek: spowiednik, gdy uczynić powinien spowiedzi poprzednich odpowiedział, że w czasie grzechu konkretnego nionego powtórzyć spowiedzi poprzednie ma penitent i czy zatem pytany o to nie był Problematyka casus conscientiaeProblematyka – O odpuszczeniu grzechów O odpuszczeniu grzechów O odpuszczeniu z pokuty, penitenta niedbałość zwolnił swoją przez Spowiednik 1 przypadek: błąd następnie Poznawszy zobowiązany. był w tym tenże przypadku do której na uwagę zwrócił penitentowi temu okazji najbliższej przy i powinność swoją, odmówił. się błahostkami, wymówiwszy penitent, lecz tenże pokuty, konieczność sytuacji? w tej penitenta na Czy więc naciskać spowiednik powinien się zastanawiając penitenta, od spowiednik po siebie odesłaniu Inny 2 przypadek: popełniania grze - o częstotliwość spostrzegł, spowiedzią, że nie zapytał jego nad naprawić? zaniedbanie swoje więc to ma Jak chów. sobie, przypomniał spowiedzi spowiednik jakiś po czas odbytej Inny 3 przypadek: Pytał ciężkie grzechy. penitentowi odpuścił rozproszeń pewnych że z powodu czynićwięc, ma co teraz 1722 Rok 1692 1693 1694 1723 Tabela 20 Tabela 1692–1756 w latach teologicznych uczestnicy oraz dysput conscientiae casus Tematyka

173 ) definitor , resolutor ( XIII XV XVI XVIII XX X Ks. Mikołaj Steblicki Ks. Mikołaj Kapłanek Ks. Wawrzyniec Ks. Fryderyk Cebulka Kapłanek Kapłanek Ks. Wawrzyniec Drabik Ks. Jerzy Łaczyński Ks. Jan bez podania nazwisk 6 duchownych Steblicki Ks. Mikołaj Kapłanek Ks. Wawrzyniec MąkockiKs. Stanisław Łaczyński Ks. Jan Choroba Ks. Andrzej Ks. Fryderyk Cebulka Ks. Fryderyk Cebulka Ks. Fryderyk Cebulka – – Uczestnicy dyskusji / solutor Uczestnicy dyskusji Ks. Fryderyk Cebulka XXI Lecz . . XIV XXII XIX XI XVII IX XII jeśli po śmierci Petroneli jej siostra urodziłaby córkę, to czyż ta nie byłaby również również czyż ta nie byłaby to córkę, jej urodziłaby siostra Petroneli jeśli po śmierci między nią mieć miejsca małżeństwo tak, ważne że nie mogłoby Pawła krewną się nie tylko żyjących na - krew rozciąga iż pokrewieństwo z powodu, To a Pawłem. się narodzili którzy lecz także krewnych, na żony, tej za życia urodzonych lub nych po jej śmierci. kapłana wpada magiczne w ekskomunikę Czy spożywający napoje 2 przypadek: siły osoba – ponieważ nie wprowadza nie? Tak, czy też kary, ustalonej z powodu tak, wniosek powstał: zaś po sądzili Różnie - różni, lecz natura. kanon – co mówi oddzielić odnieważ nie można osoby natury O małżeństwie O małżeństwie zarezerwowanych O grzechach O karach duszpasterskiej Przypadki z praktyki Problematyka casus conscientiaeProblematyka Przypadki moralnej z teologii - pokre zostaje czy zachowane to Pawła, żona umrze Petronela, Jeśli 1 przypadek: Gdy pokrewień - Petroneli. tejże a wszystkimi krewnymi między Pawłem wieństwo z Akwinu Tomasza trwa podstawie św. wiecznie, na raz się wytworzy, stwo – przypadki Różne moralnej przypadki z teologii Różne sakramentów wszystkich dotyczące przeważnie moralnej, przypadki z teologii Różne O pokucie O małżeństwie O karach 1725 1737 Rok 1724 1725 1729 1731 1734 1735 1723

174 ) definitor , resolutor ( XXV – Juchowicz Ks. Bartłomiej – Uczestnicy dyskusji / solutor Uczestnicy dyskusji – . XXIV XXVII XXVIII . Odpowiedź dana plebanom: w tym ciężkim punkcie ich ich w tym ciężkim punkcie plebanom: dana . Odpowiedź XXVI XXIII , [w:] AeD, f. 9v. f. , [w:] AeD, , [w:] AeD, f. 12v. f. , [w:] AeD, praktyki nic nie można odpowiedzieć, lecz należy skierować zapytanie do instancji do instancji zapytanie odpowiedzieć, lecz należy nic nie można skierować praktyki wyższej poszukać indziej i gdzie rozwiązania. pe - Jubileuszowego w trakcie Roku się w Krakowie Spowiadając przypadek: Inny spowiednika jej swego i nie mogąc wypełnić, prosił ciężką pokutę otrzymał nitent inną. na o zamianę od niej lub o uwolnienie Łaski obciążył Roku pe w czasie spowiednik, który źle uczynił ten - Odpowiedź: inną na pokuty o zamianę prosić zatem może penitent Tenże taką pokutą. nitenta o jej połączenie z inną lub O odpuszczeniu grzechów O odpuszczeniu Problematyka casus conscientiaeProblematyka - katolicz a kobietami Rzeczywiste protestantami przypadki między mężczyznami przeszkody mimo protestanckiego ministra zostali przez poślubieni którzy kami, w sakra - z tymi kobietami postąpić jak mają Pytają [duchowni], pokrewieństwa. nie gdyż w grzechu, ślub że zawarły się bowiem, Przypuszcza spowiedzi. mencie zakaz i wpadły w najnowszy władzy kościelnej zezwolenia posiadały stosownego władzy papieskiej Pewne przypadki Pewne przypadków Rozważanie Casus: Quid agendum sit Confessario cum poenitate qui interrogatus de numero, dicit se non esse solitus in praecedentibus Confessionibus illum exprimere, exprimere, illum Confessionibus praecedentibus in solitus esse se non dicit numero, de interrogatus qui poenitate cum Confessario sit agendum Quid Casus: s Casus: An qui prae verecundia aliquid omittit in confessione, sciens quidem se male agere, sed nesciens confessionem non valere, teneatur omnia repetere, repetere, omnia teneatur valere, non confessionem nesciens sed agere, se male quidem sciens confessione, in omittit aliquid verecundia prae qui An s Casus: Casus resoluti 39r. 38v, AeD, Casus de restitutione AeD, f. 9v. f. AeD, 1mu relicta? sola vel - praemen concursum magnum ob Confessio dimidiari possit An Casus: 3tius Confessione? in omitti peccatum aliquod possit voluntarie quandoque An Casus: 2dus tium se in Confessione? 4rtus 38v. 38r, f. [w:] AeD, praecedentes? confessiones repetere debeat talis an interrogari, hoc de nec AeD, f. 7r. f. AeD,

I II V 1749 Rok 1753 III IV VI 1743 1755

175 VII [Primus casus] Confessarius quidam per ignorantiam crassam poenitentem ab onere restitutionis liberum pronuntiavit in eo casu, in quo is ad eam tenebatur. Cognito deinde errore et obligatione sua ad eum admonendum proxima occasione suo muneri satisfecit, sed poenitens eam se facturum negavit, frivolas quasdam rationes obiiciens, tenebiturne Confessarius eius loco satisfacere damnum propter suam priorem culpam paleo. [2dus casus] Alius post dimissum a se poenitentem reflectendo se super eius Confessionem, animadvertit, quod non satis species et numerum peccatorum eius examinaverit, petit utrum et quomodo defectum hunc suum supplere debeat. [3tius casus] Alius post dimissum a se aliquantum temporis a peracto Confessione reminiscitur quod ob nonnullas distractiones quaedam sibi gravia peccata confessum absolvere oblitus fuerit, quaeritur quid ei facto opus sit. w: AeD, f. 41v. VIII AeD, f. 44r. IX AeD, f. 43r. X Tamże. XI AeD, f. 46r. XII AeD, f. 48r. XIII Tamże. XIV Si ex vivis excedat Petronella uxor Pauli, perseverat in Paulo affinitas cum omnibus Petronellae consanguineis, quia affinitas semel orta perpetuo manet, teste Sancto Thoma Angelico Doctore. Sed quid si post mortem Petronellae nascatur ex sorore eius dictae Petronellae puella aliqua haec puella eritne affinis ipsi Paulo, ita ut inter ipsum et Paulum nequeat validum Matrimonium intercedere. Respondeo esse affinem et inter ipsos nullum Matrimonium. Ratio quia affinitas non solum extenditur ad consanguineos viventes vel natos vivente ipsa uxore, sed etiam ad consanguineos propter commixtionem sanguinis, ad quem casum varii varia respondebant […] […]de censuris, utrum propinans venenum Sacerdoti incurrat excommunicationem latae sententiae nec ne? Ratio quia non infert vim personae quod canon sonat, sed naturae. Varii sensere varie, conclusum quod incurrat. Ratio quia natura non potest separari a persona, [w:] AeD, f. 49r. XV AeD, f. 48r. XVI AeD, f. 59r. XVII AeD, f. 62r. XVIII Tamże. XIX AeD, f. 66r. XX Tamże. XXI AeD, f. 68v. XXII AeD, f. 69v. XXIII AeD, f. 73r. XXIV AeD, f. 77r. XXV AeD, f. 78v. XXVI Zakaz Stolicy Apostolskiej dotyczący małżeństw mieszanych. XXVII Casus factos inter mares acatholicos, et foeminas catholicas in gradibus consanguinitatis a lutherano ministro copulatis, et interrogabant, qualiter se se gerere possunt in admittendo, ad sacramentum poenitentiae Foeminas Catholicas. Supponitur enim quia contraxerunt in peccato et manent in peccato quia sine Dispensatione contraxerunt, quam nullo modo in Officio Catholico Ordinario impetrare Petentes poterant ob novissimam Romanam Prohibitionem, nisi revocarent vel saltem iuramento revocationem promitterent quod facere multo Labore Parochorum tentati noluerunt. Re- sponsum datum Illis Parochis: in hoc tam duro Puncto pro Praxi Illorum nihil potest responderi, sed debet interrogari altior Instantia et alibi, quid in Praxi sequendum Resolutio expectari. Casus Propositus alter: Poenitens Cracoviae in Iubilaeo a Confessario, non facile implebili Poeniten- tiae, petit Liberari a Confessario Nostro vel mutari in aliam. Respondit: male fecit confessarius, qui in Anno gratiae Poenitentem tali Poenitentia oneravit, Poeni- tens in considerati acquievit huic Poenitentiae modo se vult hic Liberari hic numerice confiteatur, si non vult numerice saltem specifice, et sic potest iniungi alia Poenitentia, [w:] AeD, f. 91r, 91v. XXVIII AeD, f. 95r. Źródło: AeD, f. 7r, 9v, 12v, 38r, 38v, 39r, 41v, 43r, 44r, 46r, 48r, 49r, 59r, 66r, 68v, 69v, 73r, 77r, 78v, 91r, 91v, 95r.

176 regularne wyznaczanie duchownych oraz tematów do dyskusji, jednak w latach 1695–1715 protokoły nie przekazały żadnej wzmianki o pszczyńskich dysputach teologicznych. Wydaje się, że jedną z przeszkód nie do pokonania dla ówczesnych księży była konieczność pisemnego opracowania zadanego tematu. Duchowni chętnie włączali się do dyskusji, jednak stosunkowo rzadko przygotowywali swoje wystąpienia na piśmie. Być może brak determinacji w tym względzie ze strony dziekana W. Gawińskiego wynikał również z na- gromadzenia innych problemów w okresie sprawowania przez niego urzędu, zwłaszcza licznych konfliktów z urzędnikami pana pszczyńskiego. Wyraź- na zmiana jakościowa nastąpiła dopiero z chwilą objęcia godności dziekana przez ks. Marcina Matuszewicza w 1720 r. Wydaje się jednak, że wysiłki ks. W. Gawińskiego, by przypomnieć i zakorzenić wśród duchowieństwa dekanatu pszczyńskiego praktykę dysput teologicznych, przyniosły owoce, aczkolwiek dopiero po jego śmierci. Cechą charakterystyczną zaś okresu urzędowa- nia dziekana M. Matuszewicza było, że nie pomijano dyskusji teologicznych, tak że stały się one integralną częścią niemal każdej kongregacji dekanalnej, a bardziej lub mniej szczegółowe relacje z ich przebiegu zamieszczały kolejne protokoły. Tematyka dysput koncentrowała się niemal wyłącznie wokół kwestii sakramentalnych, a dokładniej sakramentu małżeństwa oraz sakramentu spowiedzi. Tylko raz – na jesiennej kongregacji w 1729 r. – rozważano kwestię popadania w ekskomunikę przez osobę spożywającą napoje magiczne, co na- leży naszym zdaniem wiązać z pewnym nasileniem praktyk wróżbiarskich za- uważanym i piętnowanym właśnie przez dziekana M. Matuszewicza zarówno na terenie parafii w Bojszowach, jak i w całym dekanacie pszczyńskim32. Próba porównania liczby oraz zakresu tematycznego dysput teologicznych duchowieństwa dekanatu pszczyńskiego z dysputami księży z sąsiedniego dekanatu Nowa Góra w tym samym okresie wskazuje na duże różnice pomiędzy nimi33. W latach 1691–1756 w dekanacie nowogórskim pomimo często wystę- pujących przerw (1701–1702, 1704–1707, 1712–1715, 1728–1736, 1738–1739, 1741–1744, 1747, 1753) odbyło się w sumie 36 dyskusji, zatem dokładnie o połowę więcej niż w pszczyńskim. Dyskutowana problematyka także wy- kraczała poza teologiczno-pastoralne zainteresowania księży śląskich34. Duże

32 Zob. Clerus decanatus, s. 182, 192–195. 33 J. Kracik, Najstarsze akta kongregacji dekanalnych w Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, [w:] ABMK, T. 29 (1974), s. 265–267. 34 Dla przykładu warto podać następujące tematy dysput księży w dekanacie Nowa Góra: 1698 – warunki celebrowania w kaplicach dworskich. Kto ważnie uczestniczy tam we mszy niedzielnej?; 1699 – przymioty spowiednika: łagodność czy surowość?; 1700 – na czym polega pokuta?; 1716 – warunki udzielania chrztu poza kościołem; 1717 – błogosławienie matek po chrzcie dzieci; 1721 – czy wszyscy powinni przyjmować sakrament bierzmowania i w jakim wieku?; 1722 – częsta Ko- munia św. Możliwość udzielania jej dzieciom przed wiekiem rozeznania; 1728 – brak stanu łaski u spowiednika a udzielenie rozgrzeszenia; 1729 – nadużywanie pokarmu, alkoholu, strojów – czy

177 znaczenie posiadała w tym względzie zapewne specyfika wyznaniowa dekanatu pszczyńskiego. Problem małżeństw mieszanych katolicko-protestanckich był obecny w praktyce duszpasterskiej niemal wszystkich plebanów dekanatu pszczyńskiego w skali, z którą z kolei duchowni sąsiedniego dekanatu zapewne nigdy nie mieli do czynienia. Pewne różnice spostrzec można ponadto w zakresie cytowanej w wypracowaniach oraz dyskusjach literatury teologicznej. Duchowni dekanatu Nowa Góra najczęściej sięgali do dzieł Piotra de Soto, Dominika Báneza, Marcina Bonacina, św. Tomasza z Akwinu, Kajetana de Vio oraz Adama Opatowczyka35. W przypadku dysput pszczyńskich z przywoły- wanych autorów pojawił się jedynie św. Tomasz z Akwinu (1725), Jan Possevi- nus oraz Emmanuel Sa (1723)36. Problemy poruszane przez księży dekanatu pszczyńskiego z jednej strony odzwierciedlały istotne trudności duszpasterskie doby saskiej, z drugiej wszakże wskazywały na poziom teologicznego przygotowania duchownych śląskich do podejmowania i rozwiązywania kwestii innych aniżeli wyłącznie kazuistyczne. Nigdy w ich dyskusjach nie pojawił się wątek ascetyczny, zatem analiza treści protokołów kongregacji dekanalnych pszczyńskich każe nam przyznać rację J. Kracikowi, który zauważył, że „ujmowanie tematyki moralnej cechowała kazuistyczna skłonność do wyważenia wielkości każdego grzechu, negatywizm. Nie zastanawiano się, jak człowiekowi ukazać atrakcyjnie wartość dobra, przekonać go do wielu szczegółowych norm moralnych, lecz skrupulatnie dociekano zakresu ich stosowalności”37. Być może czynnikiem determinującym taki ton i charakter dyskusji był kontrolny walor samych kongregacji nastawionych z natury rzeczy na ujawnianie i piętnowanie błę- dów oraz uchybień zarówno u duchownych, jak i wiernych. Księża ujmowali zresztą dyskutowane zagadnienia dokładnie w taki sam sposób, jak to czyniły ówczesna teologia dogmatyczna, moralna oraz kanonistyka znane im z okresu studiów teologicznych38. Taka jednak perspektywa oraz kontekst nie pozwa- lają nam na dostrzeżenie troski duszpasterskiej będącej fundamentem działa- nia wielu duchownych, których nazwiska oraz funkcje pojawiły się na kartach księgi protokołów.

jest grzechem ciężkim; 1740 – czy wolno rozciąć łono umierającej matki dla ratowania dziecka i udzielenia mu chrztu?; 1746 – obowiązek udzielania sakramentów w czasie epidemii. Możliwość pobierania opłat z okazji spowiedzi. Moc wiążąca zarządzeń przełożonych i uchwał kongregacji dekanalnych;1750 – który z dwu obowiązków jest większy: katechizacja czy kaznodziejstwo; 1754 – kiedy przestało obowiązywać prawo Starego, a zaczęło Nowego Testamentu?, [w:] Tamże. 35 Tamże, s. 265. 36 AeD, f. 38v, 49r. 37 J. Kracik, Najstarsze akta kongregacji, dz. cyt., s. 267. 38 J. Bajda, Teologia moralna (kazuistyczna) w XVII–XVIII wieku, [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, T. II, Od Odrodzenia do Oświecenia, Cz. I, red. M. Rechowicz, Lublin 1975, s. 272, 278, 291.

178 Na pograniczu natomiast funkcji ściśle formacyjnej, ale zarazem posiadają- cej znamiona kontroli dziekana nad realizacją wymagań władzy zwierzchniej, znajdował się problem katechizacji oraz kaznodziejstwa w parafiach dekanatu pszczyńskiego. W przypadku zaledwie 4 na 51 protokołów konferencji dekanalnych (1691, 1722, 1723, 1732) potwierdzić możemy fakt podjęcia przez dziekanów owej kwestii. Znaczące wydaje się, że wszystkie te konferencje dekanalne były pierwszymi bądź jednymi z pierwszych sprawowanych pod przewodnictwem nowych dziekanów, co świadczyć może o naturalnej gorliwości i sumienności towarzyszącej początkom sprawowania przez nich urzędu dziekańskiego. W 1691 r. ks. Wojciech Gawiński zalecał księżom, by katechizując, posługiwali się jasnymi i prostymi przykładami, łatwymi do zrozumienia przez wiernych, oraz by katechizowali, zadając im pytania. Dziekan W. Gawiński zalecał ponadto swego rodzaju naprzemienność katechizowania i głoszenia kazań, gdyż, jak zauważył: Siquidem experientia compertum est plus fructus et utilitatis potessimum homines in pagis rudes ex catechizmo quam ex concione haurire39. Prowadzenie natomiast w XVIII w. kazań w formie dialo- gowanej potwierdził źródłowo także J. Kracik w przyległym do pszczyńskiego dekanacie Nowa Góra40. W 1722 oraz 1723 r. kolejny rozpoczynający urzę- dowanie dziekan pszczyński, a zarazem pleban bojszowski ks. Marcin Matu- szewicz, podkreślił już nie tylko zasadność naprzemiennego głoszenia kazań i katechizowania (zwłaszcza kandydatów do małżeństwa), ale zalecił także, by kapłan uczył katechizmu per ecclesiam deambulando41. Dziekan M. Matusze- wicz nie był w tym względzie oryginalny. Powtórzył dokładnie zalecenia krakowskiego wizytatora biskupiego ks. Dominika Lochmanna, który w 1720 r., wizytując parafię w Bojszowach, wskazał, że ksiądz ma nauczać katechizmu nie z ambony, lecz przechadzając się po kościele oraz zadając wiernym pytania. To samo zalecenie ks. D. Lochmann przypomniał jeszcze w trakcie wizytacji w parafii w Lędzinach, Mokrem oraz Wiśle Małej42. Przykład ten dobrze obrazuje wysiłek włożony we wdrażanie norm oraz praktyk duszpasterskich na kolejnych szczeblach władz kościelnych (biskup, wizytator, dziekan, pleban). W tym kontekście wartość prezentowanego źródła polega na możliwości – do pewnego stopnia – konfrontacji zaleceń władz kościelnych z ich realizacją na płaszczyźnie najniższej, tzn. duszpasterstwa parafialnego. Naszym zdaniem

39 Quaesitum an doctrina catechistica fidelibus Christi promulgetur et explicetur more consueto claris et simplicibus pro captu per interrogativa verbis, [w:] AeD, f. 1v. 40 J. Kracik, Katolicka indoktrynacja doby saskiej w parafiach zachodniej Małopolski, „RTK”, T. 20, z. 6, 1973, s. 13–27; Tenże, Duszpasterstwo parafialne w dekanacie Nowa Góra w pierwszej połowie XVIII wieku, „SKH”, Lublin 1977, T. 2, s. 192. 41 Item serio inquirebatur, utrum omnes et singuli hucusque soleant saltem una Dominica concionari, et altera per ecclesiam deambulando cathehisare, pariter utrum aspirantes ad sacramentum matrimonii rudimenta fidei doceantur., [w:] AeD, f. 39r, 41r. 42 AKMK, sygn. AV 19, k. 34–42, 75–79, 80–86.

179 należy jednak zachować pewną ostrożność w ostatecznym formułowaniu ocen. Kongregacje dekanalne z natury rzeczy nastawione były bowiem na roz- wiązywanie problemów, zatem to właśnie te ostatnie na kartach protokołów pojawiały się zdecydowanie najczęściej. Korekta rozmaitych wad duszpasterstwa parafialnego przeprowadzana przez duchownych we własnym gronie nie pozwala nam dostrzec niewątpliwych sukcesów, którymi zebrani na kongregacjach dekanalnych po prostu się nie dzielili. Pamiętając o powyższych zastrzeżeniach, warto jednak zwrócić uwagę na te fragmenty inquisitio interna, w których wezwani na przesłuchania świadkowie (księża, organiści, nauczyciele, dzwonnicy) informują o niedoskonałościach w obszarze katechizacji i kaznodziejstwa. Z reguły świadkom przesłuchania stawiane były dwa pytania: 1) czy księża głoszą kazania w każdą niedzielę i święta? 2) czy nauczają katechizmu?43 Pytania takie nie pojawiały się jednak na każdej kongregacji. Protokoły pozwalają na stwierdzenie, że dziekani badali problemy w tym względzie w 10 na 51 zebrań dekanalnych. W 1692 r. ks. Marcin Matuszewicz, wówczas jeszcze wikariusz w Lędzinach, na pierwsze pytanie odpowiedział: zda mi się, ze nie wszyscy, tylko kazanie superficialiter, natomiast zapytany o to samo organista z Bierunia Józef Dzieszkowski: Tyl- ko nasz X.[iądz] pleban przed consekracyą kościoła miewał [kazania- HD]44. Z kolei w 1695 r. pleban z Mokrego ks. Tomasz Gajdzik na pytanie o katechi- zowanie odpowiedział, odnosząc się prawdopodobnie do własnej praktyki: In concione simpliciter się podawa nauka45. Wspomniany wcześniej organista J. Dzieszkowski stwierdził wówczas ponadto, że kazanie tylko miewają, również nauczyciel z Brzeźc Grzegorz Ryguła zeznał podobnie: Kazanie tylko bywa. W ostrzejszym tonie wypowiedział się natomiast Grzegorz Zimanski, nauczyciel z Wisły Małej: Kazanie tylko biwa u nas, bo bi żaden nie przyszedł na ka- techizm46. Skłonność parafian do absentowania się od nauk katechizmowych wspomniana została także w 1700 r. przez mikołowskiego dzwonnika Jana Kli- metiusa: nie bywa [katechizm – HD], bo nan nie przychodzą. Grzegorz Ryguła, nauczyciel z Brzeźc, odpowiadając na podane pytania, jednocześnie wskazał na przyczynę absencji: U nas kiedy się swieto trafi uroczyste, to żaden do kościo- ła nie przydzie, y nie ma komu kazac X.[iądz] pleban, bo to luterstwo, odnośnie katechizmu zaś: Zadenby nie przyszedł, choć X.[iądz] pleban próbował. Jednak w tym samym roku pytany o naukę katechizmu Mateusz Poliański, nauczyciel

43 An catechetisticam doctrinam singulis Dominicis promoveant (1692); An aliquis parochorum decanatus concionem diebus festivis non omittat; An catechetisticam doctrinam diebus Dominicis promoveant parochi (1694); an cathehesticam doctrinam singulis Dominicis promoveant in medio ecclesiae deambulando, non autem de ambona (1722), [w:] AeD, f. 5v, 11v, 39r. 44 AeD, f. 7r. 45 AeD, f. 14v. 46 AeD, f. 14r.

180 z Ćwiklic, odpowiedział: Katechism bywa zawsze przede mszą u nas, o inszych nie wiem47. W 1722 r. ks. Jan Łaczyński, pleban z tychże Ćwiklic, skarżył się: W kościele Psczynskim nie cathehisuią48, w 1723 r. zaś pleban z Bierunia ks. Jerzy Odrobiński stwierdził, że X. pleban Tyski Georgius Hollas ladaiako tak cathechism iako y kazania miewa, non sciendo modum cathechisandi, tak iż godna rzecz smiechu. X. pleban Chełmski sub concursum magnum populi, ani kazania ani cathechismu niemiał, dla iakiey przyczyny nie wiem49. Po raz kolejny powrócił problem braku katechizacji w parafii w Pszczynie w następnych latach. Wezwany w trakcie scrutinium w 1725 r. jako świadek ks. Franciszek Tremblowicz, pleban z Miedźnej, zeznał, ze we Psczynie nigdy cathechismu nieczynią wymawiając się ze rozaniec przeszkadza, tak de mane iako tez post meridiem50. W 1728 r. ks. Jan Łaczyński, pleban z Ćwiklic, zauważył, że kazania miewają ale cathehismu nie wiem, osobliwie we Psczynie nigdy cathehismu niemiewaią o co ludzie mruczą51. Największą trudność w krytycznej ocenie powyższych przekazów źródło- wych stanowi brak zachowanych zbiorów kazań autorstwa duchownych z terenu badanego dekanatu. Kwerenda przeprowadzona we wszystkich parafiach dekanatu pszczyńskiego, ale również w zasobach archiwów diecezjalnych, jak i działach rękopisów bibliotek polskich, przyniosła wynik negatywny52. Wszelka analiza dokonana zatem być musi do pewnego stopnia w oparciu o analogie z dorobkiem kaznodziejskim sąsiednich dekanatów (Nowa Góra, Oświęcim), dla których zachowała się nieco bogatsza baza źródłowa, choć i w tych przypadkach stan źródeł nie pozwala niestety na wysuwanie zbyt daleko idących wniosków.

2. PROBLEMATYKA KONGREGACJI DEKANALNYCH W ASPEKCIE KONTROLNYM

Ta część zebrań duchowieństwa dekanalnego nie była zorientowana wprost na formację umysłową, choć takiego jej oddziaływania nie można całkowicie wykluczyć. Chodziło jednak raczej o bieżącą korektę zachowań – nie tylko zresztą duchownych –postrzeganych jako naganne bądź o niejasnej kwalifika- cji moralnej. Celowi temu służyły przede wszystkim przesłuchania wewnętrz- ne (scrutinia interna), nad których przebiegiem czuwał instygator dekanalny

47 AeD, f. 21v, 21r. 48 AeD, f. 39v. 49 AeD, f. 43v. 50 AeD, f. 49r. 51 AeD, f. 56r. 52 Odnaleziono zaledwie jeden szkic do kazania autorstwa ks. F. Osieckiego, plebana z Suszcza. Zob. Clerus decanatus, s. 138–139.

181 wraz z notariuszem oraz asesorowie dziekana (seniores patres)53. Wyłączenie osoby dziekana z procesu przesłuchań służyć miało zapewnieniu mu warun- ków do podjęcia jak najbardziej bezstronnej decyzji, zwłaszcza w sytuacji udowodnienia któremuś z księży winy i konieczności nałożenia na niego kary bądź skierowania sprawy bezpośrednio do oficjalatu krakowskiego. Taki był zresztą wymóg Reformationes generales, przywołujących w tym względzie fragment Ewangelii według św. Mateusza o belce i źdźble w oku54. Oprócz przesłuchań wewnętrznych kwestie sporne, zwłaszcza finansowe, poruszane były na forum zgromadzenia dekanalnego w postaci wzajemnych oskarżeń i zarzutów stawianych sobie bezpośrednio przez zgromadzonych duchownych. Analiza protokołów kongregacji dekanalnych pozwoliła na wyodrębnienie 25 grup za- gadnień pojawiających się z różną częstotliwością w trakcie posiedzeń ducho- wieństwa pszczyńskiego.

Tabela 21 Problemy poruszane na kongregacjach dekanalnych pszczyńskich w latach 1691–1756 Problem Częstotliwość występowania Pijaństwo 31 Kobiety (wspólne podróże, konkubinat) 25 Spory między księżmi w sprawach finansowych 13 Protestanci 13 Służba kościelna (nauczyciele oraz organiści) 12 Żydzi 9 Podatki 9 Ubiór oraz wygląd duchownych (strój, tonsura, broda) 7 Wróżbiarstwo, czary, praktyki magiczne, pakt z diabłem 6 Udzielanie sakramentów obcym parafianom (również 6 inne nieprawidłowości przy udzielaniu sakramentów) Kolatorzy 5 Księża wagabundzi 5 Apostazja 4 Muzyka, tańce 3 Tytoń 3 Gra w karty 3 Polskie pieśni w liturgii 3

53 Zob. Clerus decanatus, s. 48, 58–61. 54 M. Szyszkowski, Reformationes generales, dz. cyt., s. 12; Mt 7, 3.

182 Problem Częstotliwość występowania Lichwa i nielegalny handel 2 Pożar kościoła 2 Rekolekcje kapłańskie 2 Kary kościelne 1 Krzyże przydrożne 1 Zachęta do dobrej lektury i formacji umysłowej 1 Odłączenie dekanatu pszczyńskiego od diecezji krakow- 1 skiej Dokumenty erekcyjne parafii dekanatu pszczyńskiego 1

Źródło: AeD, f. 1r–97r.

Alkohol i celibat Przedstawiona w tabeli statystyka wymaga omówienia w pierwszej kolejności problemu pijaństwa oraz nieprzestrzegania celibatu. Nie były to zjawiska marginalne, choć jednocześnie w gronie kondekanalnych nie dawano na nie przy- zwolenia, stąd tak częste śledztwa wszczynane przez instygatorów pszczyń- skich w sytuacji jakichkolwiek podejrzeń, zwłaszcza o łamanie celibatu. W grupie 108 duchownych pracujących na terenie dekanatu pszczyńskiego w latach 1691–1756 problem nieprzestrzegania celibatu podnoszony był w odniesieniu do 13 księży (12%). W omawianym okresie zjawisko to dotknęło 9 z 15 parafii dekanatu pszczyńskiego, a mianowicie: Brzeźce, Tychy, Miko- łów, Woszczyce, Suszec, Mokre, Miedźną, Pszczynę oraz Łąkę. W odróżnie- niu od badań J. Kracika nad osobistym przykładem życia dawanym w tym względzie przez duchownych dekanatu Nowa Góra w pierwszej połowie XVIII w.55, stwierdzić zatem musimy, że skandale wywoływane przez księży nieprze- strzegających celibatu były stosunkowo często popełnianym wykroczeniem w dekanacie pszczyńskim. Od końca XVII w. aż po lata 40. XVIII stulecia niemal wszystkie kongregacje dekanalne, a zatem także wszyscy kolejni dziekani pszczyńscy musieli zmagać się z problemem nie tylko samego udowodnienia winy w tak trudnej materii, ale także skutecznego przeciwdziałania. Jest rzeczą charakterystyczną, że zarzuty stawiane łamiącym celibat duchownym – podobnie zresztą także zarzut pijaństwa – niemal zawsze umieszczane były przez instygatorów w kontekście odbioru i oceny takiego postępowania przez prote- stantów: magnum scandalum inter haereticorum, cum scandalo lutheranorum.

55 J. Kracik, Duszpasterstwo parafialne w dekanacie Nowa Góra, dz. cyt., s. 216.

183 Piętnowana przez dziekanów pszczyńskich była jakakolwiek manifestacja rzeczywistej bądź tylko przypuszczalnej nieodpowiedniej zażyłości pomiędzy księżmi a ich kucharkami, ekonomkami, żonami organistów i nauczycieli szkol- nych bądź innymi kobietami. Już w 1692 r. dziekan W. Gawiński zapowiedział wprowadzenie kary w wysokości dwóch marek na rzecz szpitala w Pszczynie dla podróżujących z kucharkami księży (decretum contra deambulantes cum cocis)56. W kolejnych latach wielokrotnie jednak powracał problem wspól- nych przejażdżek powozami bądź kolaskami duchownych wraz z kucharkami na targ, jarmark czy po prostu przez miasto lub wieś (1706, 1707, 1710, 1711, 1720, 1739), jak również tańców z kobietami (1707). Analizując z kolei wszystkie stwierdzone w protokołach kongregacji dekanalnych pszczyńskich przypadki oskarżeń o łamanie celibatu, możemy nakreślić schemat zachowania się obydwu stron (instygator, potem dziekan contra oskarżony) w takiej sytuacji. Informacja najpierw docierała do instygatora za pośrednictwem duchownych lub parafian bądź też była wynikiem skandalu publicznego. Kolej- nym krokiem było przesłuchanie w trakcie dekanalnego scrutinium internum świadków w osobach innych księży oraz służby kościelnej. Po zebraniu odpo- wiedniego materiału dowodowego instygator, czasem także dziekan, oskarżał (accusavit) duchownego na forum kondekanalnym o łamanie celibatu, poda- jąc związane z tym okoliczności oraz zebrane dowody (np. fakt posiadania dzieci). Kolejny ruch należał do oskarżonego, który niemal zawsze w takiej sytuacji stwierdzał, iż postawione zarzuty oparte zostały wyłącznie na kłam- stwie i pomówieniach nieżyczliwych bądź mściwych parafian, a nawet księży. W tak zarysowanym schemacie zaskakuje jednak brak ostatniej – wydawałoby się naturalnej – sekwencji, a mianowicie adekwatnej kary w przypadku nie- podważalnego udowodnienia winy, a zatem reakcji kurii lub sądu biskupiego w Krakowie po otrzymaniu tego rodzaju informacji od dziekana. Warto w tym kontekście dokładnie prześledzić przypadek ks. Jerzego Holasa (1689–1743), plebana parafii św. Marii Magdaleny w Tychach w latach 1722–1743. Już w 1723 r. – a więc na początku sprawowania funkcji plebana – występujący jako świadek w czasie przesłuchania pleban bieruński ks. Jerzy Odrobiński zeznawał, że parocho Tychensi fassus, ze kucharkę ma młodą malitiosam, ktora maledicit et vereberat familiam inebriando se. Matka sama gani mu to, y nato stoi aby ią odprawił, a on jescze matke pofukał57. Na konferencji dekanalnej w maju 1724 r. dziekan M. Matuszewicz oskarżył ks. J. Holasa o utrzymywanie kontaktów z ową kucharką in lubrica materia oraz nakazał mu jej odprawienie

56 AeD, f. 7v. 57 AeD, f. 43v.

184 do dnia św. Jana Chrzciciela (24 czerwca)58. W trakcie kongregacji dekanalnej w maju 1725 r. ks. J. Holas został po raz kolejny upomniany przez dziekana oraz jego asesorów, by kucharkę wreszcie oddalił oraz zaczął wieść życie po- zbawione skandali. Braterskie upomnienie spotkało się jednak z zaskakująco ostrym kontratakiem ks. J. Holasa, który stwierdził, że nie boi się dziekana ani biskupa, a dużo mniej kapitana pszczyńskiego, gdy przedstawiane będą im do osądzenia oskarżenia związane z jego osobą59. Bezradność dziekana M. Matu- szewicza wyraziła się w ponownym zobowiązaniu ks. J. Holasa do odprawienia kucharki do dnia 24 czerwca bieżącego roku oraz określenia nieposłusz- nego kapłana mianem sroki (picam), a plebana suszeckiego mianem kruka (corvum)60. Jeszcze na tej samej kongregacji dekanalnej instygator przedstawił ks. J. Holasowi zarzut nielegalnego handlu solą sprowadzaną z Polski, a na- stępnie po zawyżonej cenie sprzedawaną na plebanii tyskiej61. Problemy obyczajowe ks. J. Holasa wikłały go zatem także w nadużycia finansowe. Jednak w kolejnych latach ks. J. Holas konsekwentnie udowadniał kondekanalnym brak lęku przed decyzjami przełożonych oraz brak szacunku wobec nich. Już jesienią 1725 r. instygator do znanych zarzutów dodał podróże na jarmarki, podczas których ks. J. Holas miał ze swoją kucharką quasi maritum cum uxore deambulare, co przecież było surowo zakazane62. W 1728 r. zeznający jako świadek w przesłuchaniu wewnętrznym pleban z Mokrego ks. Jan Pukiński

58 […] accusavit admodum reverendum Georgium Hollas parochum Tychensem, quod habeat cocam potatricem aeconomiae ignoram et domui inutilem, insuper cum domino parocho, tanquam iuvenem, suspectam in lubrica materia, adeoque inhibitum est ipsi a domino decano a festo Sanctae Joannis Baptistae alienare, et aliam honestam, aetatis provectioris et sobriam assumere, [w:] AeD, f. 45v. Wydaje się, że warto zwrócić uwagę na wyznaczony przez dziekana termin odesłania gospodyni z tyskiej fary. W powszechnym przekonaniu 24 czerwca (wspomnienie św. Jana) był jednym z tych dni, kiedy bardzo wiele kobiet odprawiało różne czarodziejskie zabiegi. Być może zatem termin ten wybrany został nie tylko ze względu na bliskość w czasie w stosunku do odprawianej kongregacji dekanalnej (17.05.1725). Zob. J. Wijaczka, Procesy o czary w Prusach Książęcych (Brandenburskich) w XVI–XVII wieku, Toruń 2007, s. 247. 59 […] in verba stupida prorumpit ad comminationes fraternas dicendo: non timeo decanum neque episcopum, multo minus capitaneum Plesnensem quod ad trutinandum et diiudicandum Illustris- simae et Reverendissimae dominationi praesentatur., [w:] AeD, f. 47r. Należy dodać, że w krótkim okresie 1722–1728 (być może także później) można odnaleźć w źródłach informacje o co najmniej trzech kucharkach ks. G. Hollasa: Mariannie Kwasnionce (1722), Agnieszce Wirzbickiej (1724–1728) oraz Agnieszce Przystołce (1729). 60 Picam descripsimus Tychensem, corvum Susecensem plebanum admodum reverendum Petrum Pis- czek ab aliquot annis obiurgatum publice in Congregatione admodum reverendorum confratrum, ratione aeconomae potatricis dissolutae feminae et suspectae, quomodo describeremus non novimus, dolemus omnes et ingemiscimus, quod in aegestatem per aeconomam suam quam ad mandata nostra non vult, neque curat absolvere et alienare, devenerit, [w:] AeD, f. 47r. 61 AeD, f. 47v. 62 AeD, f. 50v.

185 informował, że X. pleban Tyski suspectus de concubinatu ex quo gospodini iego w jalkierzu sypia a nie w czeladniku63. Kilka lat później w biografii tyskiego plebana nastąpił zaskakujący i trudny do zrozumienia zwrot. W latach 1734–1739 ks. J. Holas pełnił bowiem w dekanacie odpowiedzialną funkcję instygatora, do której objęcia doszło jednak w niejasnych okolicznościach. W dniu 6 VI 1734 r. obradom kongregacji dekanalnej z powodu choroby nie mógł przewodniczyć dziekan M. Matuszewicz. Kongregację poprowadził zatem jako plenipotentiarius oraz vice agens dziekana pleban z Bierunia ks. Jerzy Odrobiński. Wówczas także z funkcji instygatora odwołany został bez podania przyczyny ks. F. Cebulka, a na jego miejsce kondekanalni wybrali plebana z Woszczyc ks. Jerzego Drabika, który jednak wyboru nie przyjął. Kolejnym więc instygatorem dekanalnym wybrany został ks. J. Holas64. W ciągu czterech lat sprawowania funkcji oskarżyciela pleban tyski gorliwie tępił różne wykroczenia swoich konfratrów także w dziedzinie kontaktów z kobietami65. W 1739 r. ks. J. Holas pozbawiony został urzędu instygatora, gdyż dziekan M. Matuszewicz oskarżył go o spowodowanie ciąży kucharki na tyskiej plebanii66. Jednocześnie na tym samym posiedzeniu dekanalnym ks. J. Holas zaliczony został do grona doradców dziekana (assessores, seniores patres). Zaskakuje w tej sytuacji co najmniej kilka niezrozumiałych wątków. Przyczyna pozbawienia ks. J. Holasa urzędu instygatora nie zosta- ła przekazana w trybie pilnym do wiadomości biskupa krakowskiego, zatem nie zostało wszczęte dochodzenie w sprawie stwierdzonego przez dziekana pszczyńskiego konkubinatu67. Nie sposób także oprzeć się wrażeniu o niezro- zumiałym braku konsekwencji w postępowaniu władz dekanalnych: na tej samej kongregacji dekanalnej obciążony poważnymi zarzutami pleban tyski zaliczony został jednocześnie do grona doradców dziekana (assessor, senior pater). Problem łamania celibatu wraz z wszystkimi tego konsekwencjami trwał zatem w analizowanym przypadku ponad 20 lat. Z protokołów kongregacji dekanalnych pszczyńskich wnosić można, że w całym tym okresie był on znany zarówno parafianom tyskim, konfratrom, jak i dziekanowi. Jednak kościelny system wewnętrznej kontroli i karania okazał się w tym przypadku zupełnie

63 AeD, f. 56r. 64 AeD, f. 65r. 65 W 1737 r. ks. J. Holas oskarżył komendarza z Suszca ks. J. Dłubisińskiego o częste odwiedzanie karczem i tańce z dziewczętami. Zob. AeD, f. 69v. 66 Parochus Tychensis Georgius Hollas accusatus in hac Synodo de impraegnatione alicuis mulieris in parochia Tychensi seu domo plebanali in Tychy, [w:] AeD, f. 71v. 67 W żadnym z zespołów Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie nie odnaleziono dokumen- tów dotyczących przypadku ks. J. Holasa.

186 bezsilny. Wina udowodniona, co więcej – nosząca wszelkie znamiona recydy- wy, pozostała do końca bezkarna68. Szczegółowa analiza wszystkich stwierdzonych źródłowo przypadków ła- mania celibatu w dekanacie pszczyńskim w badanym okresie każe jeszcze po- stawić pytanie o przyczyny braku zainteresowania ze strony samych kondekanalnych, ale także władz kościelnych wszystkich szczebli losem kobiet i dzieci związanych z duchownymi. W 1727 r. na kongregacji dekanalnej podnoszony był przez dziekana M. Matuszewicza trudny przypadek ks. Franciszka Danec- kiego, ojca trójki dzieci, gdyż – jak zaprotokołowano – […] dum Oswięcimii commendarius fuisset unam ancillam, alteram dum vicarius Miedznae fuisset, nunc autem in parochia sua Łącensi tertiam impraegnatam esse[…]69. Ścieżka zawodowa tego kapłana rozwijała się jednak w strukturach dekanalnych bez przeszkód aż po urząd plebana w Łące oraz sprawowanie funkcji notariusza w dekanacie pszczyńskim w latach 1743–1751. Rozpatrywanie takich przy- padków w gronie księży kondekanalnych skupiało uwagę na winie duchownego, natomiast o kobietach oraz skutkach tego rodzaju konkubinatów nie wspomniano poza jasno wyrażanymi obawami przed scandalum inter haereticorum. Nawet uruchomienie konsystorskiej machiny sądowo-administracyjnej – tak jak to miało miejsce w przypadku dziekana F. Szafrańskiego w 1690 r. – nie stanowiło skutecznego antidotum na moralne bolączki duchowieństwa parafialnego ani ostrzeżenia dla innych kapłanów. Wypada zgodzić się z opinią J. Kracika, że „brak możliwości definitywnego usunięcia ze stanu duchownego nawet degeneratów moralnych i przestępców kryminalnych przysparzał spraw sądom kościelnym i obniżał społeczny prestiż kleru, a przecenianie roli skruchy podsądnego, przypisywanie zbyt wielkich możliwości wolnej woli nałogowca, interwencje osób trzecich, koszty utrzymania więźnia – powo- dowały nie zawsze proporcjonalny, a często wręcz pogłębiający zło wymiar kary”70. Dodajmy jeszcze, że oprócz dziekana F.J. Szafrańskiego – ukaranego zresztą nie za konkubinat, lecz za kumulację beneficjów – w badanym okresie tylko jeden z duchownych dekanatu pszczyńskiego oskarżonych o nie-

68 Ks. J. Holas jako jedyny pleban dekanatu pszczyńskiego w badanym okresie wprowadził w parafii tyskiej zwyczaj osobnej rejestracji urodzeń pozamałżeńskich, za których chrzest pobierał zresztą opłatę podwójną. Ani jego poprzednik, ani też następca nie praktykował takich zapisów i zwy- czajów. Zob.: AAKat, KM, sygn. 50/32, Illegitimi thori. Liber comparatus est per me reverendum Georgium Adalbertum Hollas parochum Tychensem, k. 124–127. W kontekście przedstawionych ustaleń źródłowych nie można bezkrytycznie zgodzić się z oceną postawy moralno-religijnej ks. J. Holasa wyrażoną przez J. Wycisłę w monografii parafii tyskiej. Dużą trudność stanowi ponadto brak niektórych dokumentów źródłowych w archiwum parafii w Tychach, na które powołuje się ten autor. Zob. J. Wycisło, Dzieje parafii pod wezwaniem św. Marii Magdaleny w Tychach w zapiskach kronikarskich, Tychy 2000, s. 69–75. 69 AeD, f. 54v. 70 J. Kracik, Prawie wielebni, Kraków 2011, s. 207.

187 przestrzeganie celibatu został ukarany odebraniem mu beneficjum. W latach 1692–1694 sąd biskupi w Krakowie po uprzednim dwukrotnym upomnieniu kanonicznym prowadził dochodzenie w sprawie plebana tyskiego ks. Tomasza Kiełtyki, który praktykował cum summo scandalo variorum hominum praesertim haereticorum in Comitatu Plesnensi et catholicis commanentium cohabi- tationem et conversationem cum muliere71. Wyrok odbierający ks. T. Kiełtyce parafię w Tychach zapadł w Kielcach 22 XII 1694 r.72. Jednakże aż do lutego 1697 r. ks. T. Kiełtyka pozostawał w parafii tyskiej, natomiast w księgach metrykalnych wpisywany był nieodmiennie jako plebanus Tychensis73. Przepro- wadzenie dochodzenia oraz wyznaczenie kary było więc prostsze aniżeli jej rzeczywiste wyegzekwowanie. Następca ks. T. Kiełtyki – ks. S. Jędrkowicz – dekret ustanawiający go plebanem tyskim otrzymał bowiem dopiero 1 VIII 1696 r.74. Otwarte pozostaje pytanie: dlaczego upłynąć musiało półtora roku (a w istocie ponad dwa lata) pomiędzy tymi dwoma decyzjami biskupa krakowskiego? W trudnym położeniu znajdował się przecież zarówno dziekan pszczyński, jak i nowo mianowany rządca parafii tyskiej. Ukarany pleban nadal bowiem rezydował w Tychach i sprawował swój urząd, podważając niejako zasadność biskupiego wyroku. Realne zatem kary dziekana za różne wykroczenia sprowadzały się jedynie do wielokrotnych upomnień, nałożenia kary pieniężnej lub też – dużo jednak rzadziej – pobytu ukaranego duchownego w miejskim karcerze w Pszczynie. Słabość władzy dziekana w tym względzie doskonale obrazuje przypadek plebana z Wisły Małej ks. Marcina Hitretiusa z 1735 r. Ukarany przez dziekana M. Matuszewicza 2 markami na rzecz szpi- tali oraz 3 dniami w karcerze pszczyńskim ks. M. Hitretius marki wpłacił, lecz w karcerze przebywać nie chciał (in carceribus sedere noluit )75. Topografia wykroczeń związanych z celibatem nie pokrywała się w badanym okresie ze stwierdzonymi źródłowo przypadkami nadużywania alkoholu przez duchownych. Problem ten dotyczył w sumie 16 na 108 duchownych (14,8%) i tylko w czterech przypadkach występował łącznie z konkubinatem. Na każdej z kongregacji dekanalnych duchowni wzywani byli przez dzieka- nów do zachowania trzeźwości tak w parafiach, jak i zwłaszcza w trakcie obrad dekanalnych. W 1692 r. dziekan W. Gawiński wprowadził obowiązek wspól- nego spożywania posiłku przez kondekanalnych – zatem sądzić można, że w czasach dziekana F. Szafrańskiego duchowni jadali osobno oraz w dowolnie

71 APP, sygn. AKP IX 699, Wyrok sądu biskupiego w sprawie ks. Tomasza Kiełtyki z Tychów, Kielce 22 XII 1694 r., k. 10. 72 Tamże, k. 10–12. 73 AAKat, KM, sygn. 50/33, k. 29–32. 74 AKMK, sygn. AOff. 167, s. 1225. 75 Marcas quidem dedit, sed in carceribus sedere noluit, tantum per duas horas. Itaque ut decreto satis fiat, in futura Congregatione residuum poenae obligandus erit adimplere., [w:] AeD, f. 68r.

188 wybranych przez siebie miejscach – oraz składki nań (symbolum) wnoszonej bezpośrednio na ręce dziekana76. Towarzyski charakter zgromadzeń duchownych w ramach kongregacji dekanalnych niósł bowiem ze sobą uzasadnioną obawę przed wykroczeniami w tej mierze. Ks. J. Kitowicz uznawał wszakże biesiadowanie w ramach kongregacji za element naturalny, pożądany i bynajmniej nie piętnowany przez władze duchowne: Takowe raczenie się, że było w zwyczaju powszechnym całego kraju u wszystkich stanów, na wszystkich zgro- madzeniach, na wszystkich zjazdach, na wszystkich odpustach, na wszystkich weselach, na wszystkich postrzyżynach, na wszystkich chrzcinach, na wszystkich pogrzebach, przeto też i kongregacjom duchownym nie było od zwierszchnio- ści duchownej za występek poczytane77. W trakcie kongregacji pszczyńskich zbyt często dochodziło jednak do nadużyć, które szerokim echem odbijały się w środowisku protestanckim. Upomnieni w 1693 r. za pijaństwo w czasie kongregacji dekanalnej plebani z Suszca i Bierunia oraz wikariusz z Mi- kołowa tłumaczyli się naiwnie, że przecież pili prywatnie, a nie w miejscach publicznych78. Dziekan M. Matuszewicz w 1722 r. profilaktycznie zabronił natomiast konfratrom pod karą powiadomienia kurii w Krakowie spożywania alkoholu w ramach kolędowego poczęstunku w domach parafian. Nie spotkał się jednak z aprobatą podległych księży. Co więcej, pleban Łąki ks. F. Trem- blowicz – nawiasem mówiąc, sam borykający się z problemem nadużywania alkoholu – stwierdził, że jesc y pic zaden nam nie zabroni po kolędzie79. Po raz kolejny zatem władza dziekana wyrażona w zdecydowanej formie werbalnej (prohibuimus) w konfrontacji z rzeczywistymi normami obyczajowymi (może czasem raczej z ich brakiem) duchowieństwa pszczyńskiego pozostawała bez- silna.

76 Fuit et haec antea consuetudo, ut parochi absoluta Congregatione Decanali per domos externas, et hospitia cibos caperent, sed quia talis disordo fuit occasio mulatrum exorbitantiarum uti sunt excessivi potus, cantilenae, contentiones etc. ideo his scandalosis offendiculis admodum reverendus decanus viam praecludere cupiendo proposuit, quatenus reverendi parochi in domo decanali cibum sumerent et potum caperent, pro quibus symbola faciant, [w:] AeD, f. 7v. 77 J. Kitowicz, dz. cyt., s. 101. 78 […] detulit admodum reverendos parochos Susecense et Bieruniensem, nec non vicarium Mikułovi- ensem, quia ipsi obliti modestiae sacerdotalis, contemptoque decreto antecedaneae Congregationis tempore nundinarum in publico hospitio compotationibus operam dederunt, unde et contentiones mutuae ortae sunt. Delati autem responderunt se non in publico loco fuisse, sed in privato videlicet in cubiculo seorsivo nullumque de externis inibi, qui scandalizaretur extitisse, simulque allegarunt de decreto hac in materia se nullam notitiam, utpote novi parochi, habuisse et ideo submisse petierunt, quatenus a mulcta et aliis poenis liberi pronunciarentur., [w:] AeD, f. 8v. 79 Item serio prohibuimus, ne ullus parochorum et aliorum ex clero praesumat quidquam tempore strenae comedere et bibere sub poena delationis ad Curiam Celsissimi Principi […], [w:] AeD, f. 40r.

189 Tytoń, gra w karty Odwiedzaniu karczem i nadużywaniu alkoholu w naturalny sposób towarzy- szyły nie tylko zarzuty o tańce z dziewczętami, ale także o grę w karty oraz pa- lenie tytoniu. To ostatnie było zresztą domeną raczej organistów aniżeli księży. Zwyczaj palenia tytoniu w fajkach przywędrował do Polski za pośrednictwem krajów niemieckich, toteż przygraniczne tereny – a do nich należała ziemia pszczyńska – w naturalny sposób stawały się dla handlarzy tabaką dobrym terenem zbytu80. Zjawisko palenia tytoniu występowało zapewne już w XVII w., jednak stosunek jednoznacznie negatywny do owego nałogu wypracowa- ny został przez ówczesną medycynę dopiero w kolejnym stuleciu, choć już w 1634 r. papież Urban VIII wydał bullę grożącą ekskomuniką palaczom i używającym tabaki podczas nabożeństw, zniesioną dopiero sto lat później przez Benedykta XIII (1724–1730), zwolennika tabaki81. Nie bez znaczenia były także wzorce zachowań przenikające do szeregów duchowieństwa ze śro- dowiska szlacheckiego. Zwyczaj zażywania tabaki oraz palenia tytoniu fajko- wego był bowiem rozpowszechniony zarówno wśród szlachty, jak i magnaterii, a co więcej, przypisywano mu czasem właściwości wręcz lecznicze82. O arcy- biskupie gnieźnieńskim Adamie Ignacym Komorowskim (1748–1759) ks. J. Kitowicz pisał, iż dla szkorbutu z rady doktorów żując często tytoń, wprawiał się w nałóg przewracania ustawicznie językiem, jakby dużą jaką sztukę w gębie ma- stykował, co czynił nawet przy ołtarzu lub siedząc na biskupim tronie83. Dziekan M. Matuszewicz trzykrotnie (1723, 1724, 1725) zakazywał tak księżom, jak i organistom oraz nauczycielom palenia tytoniu, zasądzając nawet karę jedno- dniowego karceru84. Jednak pomimo kar i swego rodzaju dziekańskiej kampanii antytytoniowej skłonność do zażywania tabaki charakteryzowała nawet tak przykładnych duchownych, jak ks. Jerzy Odrobiński z Bierunia. W jego testamencie z 1746 r. jako jeden z darów dla clerico pauperi wymieniona zo- stała właśnie tabakierka srybrna85. Jednak chętniej aniżeli paleniu fajek duchowni dekanatu pszczyńskiego oddawali się grze w karty, także na pieniądze. Wprowadzone przez dziekana kary nie stanowiły jednak skutecznej obrony przed takim sposobem spędza- nia wolnego czasu. W 1721 r. dziekan M. Matuszewicz upomniał prebendarza pszczyńskiego ks. J. Łaczyńskiego, iż grze oddawał się przez całe noce, wciągając

80 A. Dziubiński, Z dziejów nałogu tytoniowego i produkcji wyrobów nikotynowych w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku, „KH”, R. CV, 1998, s. 38. 81 Tamże, s. 35. 82 G. Vigarello, Historia zdrowia i choroby. Od średniowiecza do współczesności, Warszawa 1997, s. 118–121; Z. Kuchowicz, Człowiek polskiego baroku, Łódź 1992, s. 52–58. 83 J. Kitowicz, Pamiętniki czyli Historia polska, Warszawa 1971, s.114. 84 AeD, f. 44v, 45r, 45v, 48r. 85 Testament ks. J. Odrobińskiego z 11 VI 1746 r., [w:] AKP, sygn. IX 723, k. 90.

190 do niej ludzi z miasta, a przecież została ona zakazana jako bezsensowna (absurdum)86. W 1722 r. tenże dziekan napominał z kolei grających w karty księży, by raczej poświęcili się lekturze książek z zakresu teologii moralnej, gdyż to niewątpliwie posłuży zbudowaniu ich samych oraz wiernych87. Nałóg karciany zwalczany był jeszcze w 1754 r. przez dziekana F. Cebulkę88. Wydaje się, że geneza niemal każdego z omówionych wyżej problemów moralnych (konkubinat, pijaństwo, tytoń, gry karciane), sięgała co najmniej kilku stuleci w głąb. Już najstarsze polskie kanony synodalne za konieczne uważały uporządkowanie nie tylko kwestii ubioru i tonsur duchownych89, ale także wielokrotnie odnosiły się do wady pijaństwa90, konkubinatu91 oraz gier losowych92. Silne zakorzenienie tych nałogów w obyczajowości duchownych stawało się tym groźniejsze oraz tym bardziej się ujawniało, im większemu rozluźnieniu ulegały normy ogólnospołeczne. A z takim właśnie zjawiskiem mamy do czynienia w przypadku epoki późnego baroku. W materiałach archiwalnych parafii w Mikołowie zachowały się unikatowe relikty poezji so- wizdrzalskiej, dobrze obrazujące klimat oraz problemy moralne opisywanej epoki:

Trzi bryły złota noszę w swym klenocie Za odebraną Wdową we swey Cnocie. Trzi odebrałem trzi znowu prziczynię Żeby wikary winny wtym był nie czynię Wszak wikarygo wtym winnym nie czynię.93

Tekst powyższy stanowi integralną część wykazu Płat od poddanych far- skich pro anno 1704 oraz zapisany został tym samym charakterem pisma co

86 Dominus praebendarius Plesnensis in domo sua cum hominibus ex oppido Plesna per totas noctes soleat ludere carthifoliis, adeoque ipsi hoc vitium quae absurdum prohibitus est, [w:] AeD, f. 35r. 87 […] legant potius libros casisticos, vel se condigne parent pro Verbo Dei cum aedificatione populi., [w:] AeD, f. 40r. 88 Instigator contra parochum Mokrensem quod ludat foliis frequenter pro pecunia etiam cum scholiregis., [w:] AeD, f. 93v. 89 Np. synod sieradzki arcybiskupa Pelki z 1233 r. czy też pierwsza konstytucja synodu uniejowskiego arcybiskupa Jarosława z 1326 r. Zob. J. Fijałek, Życie i obyczaje kleru w Polsce średniowiecznej na tle ustawodawstwa synodalnego, Kraków 1997, s. 18–19. 90 Np. synod krakowski biskupa Jana Grota (1331), statuty krakowskie biskupa Nankera (1323). Zob. Tamże, s. 32–39. 91 Np. Statut legata Gentilisa (1309), statuty kaliskie (1357, 1420). Zob. Tamże, s. 66–89. 92 Wśród gier losowych w średniowieczu najbardziej powszechna była gra w kości, ciesząca się prawdopodobnie taką samą popularnością jak późniejsze gry karciane. Marnowania czasu na gry w kości, także za pieniądze, zabraniał już statut budziński (1279) oraz statuty synodalne biskupa Grota (1331). Według J. Fijałka gry karciane przywędrowały na tereny Polski z Niemiec, a na pierwszy ich ślad natrafić można w Krakowie już w początkach XVI w. Zob. Tamże, s. 39–44. 93 AAKat, P Mikołów, sygn. 18/2, nlb.

191 mikołowskie rachunki parafialne. Oczywiście w żadnym wypadku nie wskazuje to na konkretnego autora, co najwyżej wyznacza krąg osób związanych w różny sposób z parafią (nauczyciel, organista, witryk, duchowni). Być może tekst był śpiewany (powtarzalność ostatniego wersetu), zapewne natomiast odnosił się do osoby duchownej. Był rubaszny, pobudzał wyobraźnię słucha- cza i nie tyle informował go o mających miejsce wydarzeniach, ale raczej paro- diował rzeczywistość mu znaną94. Kolejny tekst nosił już znamiona wyraźnych wulgaryzmów:

Sam nie zgadnę temu panna lezy czemu wznak gdy się ztym biere ktury na nie wlezie.95

Przytaczamy w tym miejscu owe nietypowe i rzadkie – jeśli chodzi o zasób archiwów parafialnych – dokumenty, by wskazać, jak wzajemnie przenikały się oraz funkcjonowały tuż obok siebie światy, wydawałoby się, przeciwstawne.

Wróżby, gusła, szatan W tym kontekście warto również przyjrzeć się dokładniej przypadkom oskar- żeń o stosowanie magii, guseł, wróżb oraz przywoływanie diabła, gdyż dobrze charakteryzowały one wspomniany wcześniej klimat epoki. W badanym okresie przeplatały się ze sobą wojny, nieurodzaje oraz epidemie dziesiątku- jące także ludność ziemi pszczyńskiej. Społeczność wsi i miast, ale również pojedyncze jednostki ludzkie zmagające się z tego rodzaju klęskami, sięgały do arsenału dostępnych środków, które jeśli nawet nie usuwały nieszczęść, to przynajmniej dawały człowiekowi poczucie przeciwstawiania się im. Jeszcze raz warto w tym miejscu przytoczyć fragment nietypowych zapisów z rachun- ków parafii św. Wojciecha w Mikołowie z 1704 r.:

Amuletum contra pestiferum in Regno Poloniae […] armaturam contra haereticorum praevitalem dum ex benignitate Domini Domini Clementis recipimus, clementiam Dei cum populo implorare debemus quod ego iuxta Diploma perstabo[?] in quorum fidem manu propria a me Subscribo.96

94 J. Tazbir, Sowizdrzalskie zagadki, „Przegląd Historyczny”, T. 74, z. 2 (1983), s. 338. 95 AAKat, P Mikołów, sygn. 18/2, dz. cyt., nlb. 96 AAKat, P Mikołów, sygn. 18/2, nlb.

192 Tekst powyższy stanowił swego rodzaju zaklęcie mające chronić przed zarazą panującą w Polsce, ale także broń przeciwko heretykom, nadal postrzeganym jako zagrożenie dla stabilnego trwania społeczności katolickiej. W XVI oraz XVII stuleciu Europę ogarnęło duże ochłodzenie klimatu (tzw. mała epoka lodowcowa), powodujące skrócenie okresu wegetacyjnego, zmniejszenie plo- nów, a w ślad za nimi epidemie głodu, liczne choroby oraz spadek populacji97. W latach 1702–1707 w Rzeczypospolitej panowała zarówno epidemia ospy, jak i cholery, które przenikały także na teren Górnego Śląska. Latem 1712 r. ziemię pszczyńską nawiedziły długotrwałe deszcze, po nich powódź, a na przednówku 1713 r. głód i wywołane przezeń choroby. Kolejna klęska gło- du, a w konsekwencji epidemia tyfusu miała miejsce w latach 1736–1738 oraz w 1740 r., który ponadto zaznaczył się ciężką i długotrwałą zimą. Zboża do wypieku chleba oraz karmy dla zwierząt gospodarskich zabrakło ponownie w 1746 oraz 1758 r.98. Częstotliwość klęsk elementarnych w połączeniu z brakiem opieki lekarskiej kierowała uwagę dotkniętych nieszczęściami ludzi ku praktykowanym we wcześniejszych okresach gusłom, czarom i przepowiada- niu pogody. Uzależnienie bytu społeczności rolniczych od klimatu, a zatem od jego wpływu na zbiory, plony, a w konsekwencji także na odżywianie zwierząt i ludzi, powodowało zatem skłonność do sięgania po środki co prawda zabro- nione, ale w przekonaniu powszechnym skuteczne. Pszczyńskie kongregacje dekanalne w okresie pomiędzy 1693 a 1734 r. ośmiokrotnie zajmowały się problemem guseł, wróżbitów bądź nawet oskar- żeniami o zażyłość z szatanem. Już w 1693 r. instygator dekanalny ks. Andrzej Zabrzeski upominał plebanów z Wisły i Tychów, że nie przeciwdziałają sta- nowczo aktywnym na terenie ich parafii wróżbitom (augures seu divinatores). Dziekan W. Gawiński polecił owym plebanom, by odnaleźli trzech świadków przeciwko wróżbitom oraz skorzystali z brachium saeculare w wykorzenieniu takich praktyk wśród wiernych99. Najbardziej charakterystyczny wydaje się w tym względzie przypadek nauczyciela z parafii w Ćwiklicach Macieja Poliań- skiego. W 1694 r. oskarżony on został przez dziekana W. Gawińskiego o praktyki mające na celu odegnanie burzy, przy czym scholirega ów wykorzystywał w tym celu instrumentum alias chlebową lopatę cum inscriptione sacrorum no- minum100. Zdaniem etnografów wiara w magiczną moc narzędzi piekarskich

97 J. Wijaczka, dz. cyt., s. 270–271. 98 J. Kwak, Klęski elementarne w miastach górnośląskich (w XVIII i w pierwszej połowie XIX w.), Opo- le 1987, s. 17–19. Historia Śląska, T. I do roku 1763, red. K. Maleczyński, Wrocław-Warszawa-Kra- ków 1963, s. 7. 99 AeD, f. 8r, 8v. 100 Idem detulit scholiregam Cwiklicensem, quod communiter vanis observantiis et divinationibus inhaeret, et coram simplicibus fidem in iisdem ponentibus easdem practicaret uti sunt auxilia pecorum, depulsio nulium et grandinum, et insuper exponebat quoddam instrumentum alias chlebową lopatę cum inscriptione sacrorum nominum ante domum suam, vertebatur illud quocunque nubes

193 sięga czasów pogańskich, a wystawianie na zewnątrz domostwa łopaty chle- bowej oraz innych narzędzi służących do wypieku chleba skutecznie chronić miało przed burzą i gradem. Panowało także przekonanie, że łopata chlebowa jako narzędzie mające bezpośredni kontakt z żarem pieca jest w stanie zatrzy- mać grad101. Sytuację nauczyciela z Ćwiklic pogarszał fakt, że wykorzystał do swoich praktyk imiona świętych (sacrorum nominum) wyryte na łopacie, co zapewne wzmocnić miało skuteczność stosowanej praktyki. Ukaranie winnego miało posiadać charakter powszechnego pouczenia dla wiernych oraz ostrze- żenia skierowanego do innych nauczycieli. W kościele wypełnionym wierny- mi scholirega, klęcząc przed Najświętszym Sakramentem, miał pięciokrotnie ucałować ziemię, następnie zaś na oczach wszystkich parafian ćwiklickich miał spalić dowód swego wykroczenia, czyli łopatę chlebową. Wszystko to zaś do- konać się miało przed sumą niedzielną, tak aby zebrani widzieć mogli karę, jakiej został poddany nauczyciel trudniący się gusłami. W przypadku powrotu do zakazanych praktyk dziekan zapowiedział zastosowanie kary karceru oraz wykluczenie z Kościoła. Po 13 latach sprawa M. Poliańskiego powróciła jako oskarżenie o trudnienie się wróżbiarstwem, jednak wykonano tylko część za- powiedzianej przed laty kary, a mianowicie spędzenie trzech dni w karcerze. Ostatecznie oskarżony przebywał w nim tylko dwa dni102. Podejrzenia oraz oskarżenia o trudnienie się zawracaniem chmur pojawiły się jeszcze w 1725 r. w stosunku do nauczyciela szkoły w Goczałkowicach, który chmury żegna y insze vanas observationes czyni103. Kongregacje piętnowały ponadto wszelkie nadużycia postrzegane jako lekceważenie Kościoła (także w rozumieniu budynku) bądź czynności sakralnych. W 1693 r. nauczyciel z Wisły Nie-

verterentur. Quo audito admodum reverendus dominus decanus cum suis assessoribus benigne pro hac prima vice cum ipso procedendo, solum iniunxit eidem quatenus publice coram Venerabili Sanctissimo genua flectens quinquies oscularetur terram, et praetextum instrumentum idem ipse in persona sua ad admodum reverendum parochum suum futuro die Dominico concremandum adferret, in praesentiaque parochianae familiae ad maiorem sui confusionem traderet. Et hoc quidem immediate ante summum sacrum, ud parochiani ad ecclesiam congregati videant eius poenitentiam, qui viderunt delictum: quod decretum pro exemplo aliorum scholiregarum publice coram omnibus tum dominis parochis tum scholiregis decanatus lectum est. Insuper inhibitum ei talia in posterum sub poena carceris et alienationis ab Ecclesia, [w:] AeD, f. 10v, 11r. 101 F. Czyżewski, Sposoby zażegnywania burzy, „Twórczość Ludowa”, R. VIII, Nr 1–2 (23), 1993, s. 34–35. 102 […] ille contemnende inhibitionem poenalem anterius contra se latam ratione divinationum, et variarum vanarum observationum, iterum recidivavit, utpote, quia quinque personis tum ratione furtorum, tum ratione aliorum casuum per divinationes consilia et modum res deperditas recuperandi dedit. Et cum idem scholirega vocatus et interrogatus de veritate obiectorum fasus est culpam suam, idcirco praesens Officium condemnavit illum, et condemnat ad sessionem carceris per tres dies, quem cras et sequentibus duobus diebus sedere tenebitur, absoluta autem sessione, quod haec, et similia amplius non attentabit, coram illustri et admodum reverendo domino decano iuramentum praesentare tenebitur., [w:] AeD, f. 27v, 28r. 103 AeD, f. 47v.

194 mieckiej oskarżony i ukarany został trzema godzinami karceru za kropienie wodą święconą dziewcząt tańczących w karczmie104, natomiast w 1720 r. zabroniono organistom dekanatu pszczyńskiego odgrywania w kościołach w noc wigilijną bliżej nieokreślonych comedias (być może chodziło o jasełka)105. Z kolei w 1729 r. pleban z Woszczyc ks. J. Drabik upomniany został za trzymanie u siebie i korzystanie z usług wiejskiego wierszoklety lub muzyka (liripipistam seu musicum)106. W trakcie przesłuchań wewnętrznych świadkom stawiano również pytanie o złorzeczenie oraz wzywanie diabła. Najpoważniejsze oskarżenie pojawiło się w 1704 r. i skierowane było wobec ks. Jakuba Sobczykiewicza, wikariusza w Lędzinach, przez ks. Piotra Piszczka, wikariusza w Pszczynie. Według relacji ks. P. Piszczka wikariusz lędziński już jako kleryk zachowywał się dziwnie: nienaturalnie wykręcał kark, wzywał pomocy diabła, wszczynał gwałtowne kłótnie. Dziekan zlecił plebanowi z Lędzin ks. Szymonowi Myszkowiczowi obserwację podejrzanego i zapowiedział ewentualne skierowanie sprawy do oficjalatu krakowskiego107. Popularność wróżbitów oraz stosowanych przez nich zabiegów magicz- no-guślarskich stanowiła niewątpliwie cechę charakterystyczną dla klimatu obyczajowego epoki pomiędzy późnym barokiem a oświeceniem. Śląsk jednak w porównaniu z innymi częściami Niemiec nie był centralnym obszarem prześladowania tego rodzaju praktyk, aczkolwiek w latach 1580–1671 w jego granicach główny ośrodek procesów o czary stanowiła nie tylko Nysa, ale tak- że Racibórz, Karniów, Ziębice, Kłodzko oraz Ołomuniec108.

104 AeD, f. 8v. 105 Et quia aliqui organarii moris habeant in Nocte Nativitatis Domini Nostri Jesu Christi in domo Domini in die parasceves comedias producere, inde plus risus quam devotionem habere videntur homines, ideo in praesenti Synodo inhibitum ipsis est impositorum eiusmodi comedias sine scitu illustrissimi et admodum reverendi domini decani promovere., [w:] AeD, f. 31v. 106 quod apud se servet aliquem Rusticum liripipistam iucunditatis suae causa quando incrapulatur, ad quem convenientes homines ex pago, et subinde aliunde, strepitum et rixas maiores edunt in Paro- chia quam subinde in popina, quod ipsi prohibitum et inculcatum, ut praedictum liripipistam seu musicum a Festo Sancti Joannis absolvat et inposterum eum non servet., [w:] AeD, f. 59r. 107 Reverendus dominus Petrus Pisczek vicarius Plesnensis accusavit reverendum dominum Jacobum Sobczykowic vicarium in Lendziny, quia ipse Sobczikowic dum adhunc clericus esset suadente diabolo violentas manus sibi etiam tunc temporis clerico iniecit, per capillos anipuit, pugnis concussit, collum notabiliter intorsit. Pro quo ausu et iniuria sibi nullam satisfactionem, aut deprecationem debitam hucusque praestare vult. Et dum certo tempore idem percussor de satisfaciendo monitus fuisset, reposuit haec formalia: Illo tempore uterque clerici fuimus, modo sacerdotes adhuc meliorari priora possunt. Cum vero accusatus praesens hic non adsit, Officium Decanale causam istam admodum reverendo domino Simoni Myszkowic uti, et tanquam eiusdem vicarii delinquentis praelato commisit, quatenus eundem suum Vicarium admoneret, ut abseque mora, et tergiversatione parti laesae (si ita est) satisfaciat; alioquin causa haec, ad Officium Ordinarium remittetur., [w:] AeD, f. 24r, 24v. Zarzut o kontakty z diabłem (złym duchem) był poważny, jednak oskarżenie to zwykle dotyczyło kobiet. Mamy zatem do czynienia z nietypową sytuacją, gdy zarówno oskarżony, jak i oskarżający był osobą duchowną. Zob. J. Wijaczka, dz. cyt., s. 176–197. 108 N. Conrads, Książęta i Stany. Historia Śląska 1469–1740, Wrocław 2006, s. 134–135.

195 Kwestie finansowe Do grupy zagadnień często podnoszonych w trakcie kongregacji dekanalnych należały spory natury finansowej pomiędzy księżmi. W głównej mierze chodziło o realizację zapisów zawartych w testamentach zmarłych kapłanów, których wykonaniem z woli testatorów zajmowali się wskazani przez nich egzekutorzy. Nadużycia popełniane przez nich w tej materii, niewypełnio- ne zapisy testamentalne czy wreszcie roszczenia osób trzecich wnoszone na forum kondekanalne stanowiły przedmiot burzliwych dyskusji zgromadzonych duchownych. W 1691 r. kondekanalni rozstrzygali spór pomiędzy ów- czesnym plebanem z Bierunia ks. Jerzym Frankowiczem a plebanem Brzeźc ks. Janem Bodemanem. Spór dotyczył sumy 4 imperiałów zapisanych parafii w Bieruniu przez ks. Jana Herbsta, plebana w Brzeźcach w latach 1683–1687, a zatrzymanych właśnie przez ks. J. Bodemana109. W trakcie tej samej kongregacji dekanalnej skargę na plebana w Łące ks. Jerzego Stachurskiego wniósł pleban z Mikołowa ks. Teofil Salentarius, jej przedmiotem była zaś alba po zmarłym w Łące w 1690 r. ks. Wawrzyńcu Orawskim nieprzekazana zgodnie z jego wolą do Mikołowa110. Dobrą ilustracją tego zagadnienia był także problem z realizacją testamentu zmarłego w 1714 r. plebana w Mikołowie ks. F.S. Rostabińskiego. Egzekutorami byli ks. F. Tremblowicz, pleban w Łące, oraz ks. S. Jędrkowicz, pleban w Tychach. Ks. F. Tremblowicz niemal do swojej śmierci w 1734 r. tłumaczył się przed duchownymi z zatrzymywania legatów przezna- czonych w testamencie dla kościoła w Mikołowie oraz dla osób prywatnych. Sprawa testamentu ks. F.S. Rostabińskiego rozpatrywana była także przez sąd biskupi w Krakowie. Już w 1715 r. na zwłokę w wykonaniu woli zmarłego ka- płana skarżyła się rodzina Wilczków z Mikołowa111. Sprawa legatów poczynionych przez ks. F.S. Rostabińskiego, a niezrealizowanych przez egzekutorów testamentu, podnoszona była aż dziesięciokrotnie pomiędzy 1725 a 1734 rokiem. Sąd biskupi w Krakowie rozpatrywał także sprawę testamentu zmarłego 25 I 1720 r. kolejnego plebana w Mikołowie ks. Pawła Bargieła. Egzekutorzy tego testamentu (ks. Mikołaj Steblicki oraz ks. Andrzej Choroba) rozliczali się z jego wykonania jeszcze w 1724 r.112. Tylko w jednym przypadku kongregacje zarejestrowały skargę wikariusza na swego plebana: w 1693 r. o niesprawiedliwie zaniżane salarium oskarżył ks. Teofila Salentariusa, plebana z Mikołowa, jego wikariusz ks. Walenty Szalo- wicz113. Niemożność utrzymania się plebana z dochodów własnej parafii zgło- szona została również tylko w jednym przypadku: w 1696 r. pleban parafii

109 AeD, f. 2r. 110 Tamże. 111 AKMK, sygn. AOff. 166, Wilczkowie contra execut. Rostabinski z 29 III 1715 r., k. 255–258. 112 AKMK, sygn. AOff. 167, Instigator cum Chorobinski et Steblicki, k. 574–578. 113 AeD, f. 9r.

196 w Mokrem zgłosił kondekanalnym zamiar rezygnacji z beneficjum jako zbyt ubogiego dla utrzymania nawet jednego kapłana. Zebrani postanowili sprawę przekazać do decyzji biskupa krakowskiego114. Kwestie finansowe powodujące ożywione dyskusje zebranego na kongregacjach dekanalnych duchowieństwa dotyczyły również ciężarów publicznych, czyli podatków. Monarchia habsburska zaangażowana w wojnę o sukcesję hiszpańską (1701–1714) uzupełniała swoje zasoby finansowe poprzez wzmo- żoną politykę fiskalną. W dniu 4 VI 1705 r. Józef I Habsburg ogłosił wprowadzenie podatku pośredniego zwanego akcyzą (Vermögen Steuer)115. Cesarz nakazał wprowadzenie tego podatku najpierw na Górnym Śląsku, natomiast od 1706 r. na terytorium całego Śląska116. Skuteczność w ściąganiu podatku była jednak mierna. W latach 1706–1735 dekanat pszczyński skutecznie opierał się płaceniu tego podatku, jak i kolejnych, kierując supliki, protesty i odwo- łania do kolejnych biskupów krakowskich, biskupa wrocławskiego, a zarazem generalnego starosty Śląskiego Urzędu Zwierzchniego Franza Ludviga von Pfalz Neuburga (1664–1732), a także do nuncjusza papieskiego w Wiedniu kard. Giulio Piazzy (1663–1726)117. Opodatkowanie duchownych przyjęte zo- stało przez księży dekanatu pszczyńskiego jako zuchwałość (violentia), na którą w 1711 r. zebrani na kongregacji dekanalnej postanowili odpowiedzieć w swoim rozumieniu adekwatnie: vim vi repellere licet118. Porządek prawny Ślą- ska stanowił oczywiście swego rodzaju symbiozę wyłączności ustawodawczej monarchy absolutnego z prawem ogólnośląskim oraz dużą liczbą partykular- nych praw księstw i państw stanowych, jednak problem związany z płaceniem cesarskich podatków przez księży doskonale obrazuje stan swego rodzaju cha- osu: z jednej strony duchowni dekanatu pszczyńskiego byli poddanymi cesarza habsburskiego, z drugiej podlegali władzy biskupa krakowskiego, z trzeciej natomiast zmuszeni byli współpracować z protestanckim kolatorem większo- ści parafii tego dekanatu. Co więcej, w 1700 r. Baltazar Erdmann Promnitz wraz ze swoimi urzędnikami po raz kolejny czynił starania o przyłączenie dekanatu pszczyńskiego do diecezji wrocławskiej. Wywołało to konsternację du-

114 AeD, f. 16r, 16v. W aktach Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie nie odnaleziono korespondencji dotyczącej beneficjum w Mokrem. 115 Vermögen Steuer, [w:] S.G. Herrenleben, T. von Pöck, Sammlung Oesterreichischen Gesetze und Ordnungen wie solche Zeit zu Zeit ergangen und publiciret worden, so viele deren über die in Partei I & II CODICIS AUSTRIACI eingedruckten bis auf das Jahr 1720, Leipzig 1748, s. 481–485. K. Orzechowski, Podatek szacunkowy na tle systemu daninowego dawnego Śląska 1527–1740. Studium historycznoprawne, Acta Universitatis Wratislaviensis 2150, Prawo 265, Wrocław 1999, s. 160–161. 116 K. Orzechowski, Historia ustroju Śląska 1202–1740, Wrocław 2005, s. 193. 117 AeD, f. 29v. Zob. J. Kopiec, Opawa schronieniem papieskich nuncjuszy w Polsce w latach 1705– 1709, [w:]Polská papežská nunciatura (Slezsko v církevních dějinách 18. století), red. Z. Jirásek, Opava 2009, s. 12; I. Korbelářová, Opava v době polské papežské nuncjatury (1705-1709), [w:] tamże, s. 39. 118 AeD, f. 29r.

197 chownych tego dekanatu, którzy postanowili wysłać do Krakowa swoich de- legatów (wspólnie zresztą z przedstawicielami dekanatu bytomskiego) w celu poinformowania władzy biskupiej o zabiegach Promnitza119. Integralną częścią dochodów duchownych dekanatu pszczyńskiego były opłaty za udzielane sakramenty (iura stolae). Na tym tle również dochodziło do sporów pomiędzy kondekanalnymi zabiegającymi niejednokrotnie o po- mnożenie własnego majątku kosztem dochodów rządców sąsiednich parafii.

Protestanci Wydaje się, że w całym omawianym i obejmowanym przez prezentowane źró- dło okresie stosunki pomiędzy katolikami i protestantami zamieszkującymi dekanat pszczyński były w różnym stopniu, ale zawsze napięte. Zrozumiałe zatem, że tego rodzaju problemy podejmowane były w trakcie obrad kongregacji dekanalnych co najmniej tak często jak kwestie finansowe. Kontrreformacyjna w duchu i metodach działalności dziekana W. Gawińskiego ostro oceniana była przez dotychczasowych historiografów120. Publikowane źródło pozwala jednak na pewną relatywizację tych opinii w oparciu o nowe fakty. Kolejna – po 1629 r.121 – próba oderwania w 1700 r. od diecezji krakowskiej dekanatu pszczyńskiego oraz polityka personalna Promnitzów w zakresie obsady stanowisk plebańskich w tym dekanacie wskazują na klimat raczej rywalizacji o zakres realnych wpływów aniżeli współpracy pomiędzy biskupami krakowskimi a właścicielami wolnego państwa stanowego. W każdej z potencjalnych sytuacji spornych (szkoła, utrzymanie parafii, obsada stanowisk, morale du- chowieństwa) zauważyć zatem można jeśli nie walkę, to co najmniej próbę sił pomiędzy stroną katolicką i protestancką. Jak już wspomniano wcześniej, dziekan W. Gawiński nie zawsze mógł liczyć na wsparcie ze strony własnego biskupa, co więcej, dwukrotne odebranie mu urzędu dziekańskiego zapewne osłabiło nie tylko jego osobisty prestiż, ale stanowiło mocne uderzenie w pozy- cję Kościoła na silnie sprotestantyzowanym terenie. Tymczasem dla duchownych pracujących w parafiach dekanatu pszczyńskiego problemy dotyczące

119 Ex quo fama volat, quod officiales Plesnenses cum suo Comite intendant decanatum Plesnensem dioecesi Wratislaviensi adiungere., [w:] AeD, f. 20v. 120 L. Musioł, Pszczyna. Monografia historyczna, Katowice 1936, s. 331: „Ks. Gawiński był ostatnim plebanem w Pszczynie, który tkwił jeszcze w walce z luteranizmem”; J. Koserczyk, Kronika parafii Wszystkich Świętych w Pszczynie od jej początków do 1950 roku, Pszczyna 2008, s.108: „[…] ks. Gawiński na skutek notorycznego pieniactwa i licznych zatargów, które miewa z obywatelami miasta, wpada po raz wtóry w niełaskę kurii krakowskiej […]. Jego awanturnicza natura wcale nie sprzyja powrotowi do kościoła licznych ewangelików […]”; J. Myszor, Parafia pszczyńska przy kościele pw. Wszystkich Świętych w Pszczynie po okresie reformacji, [w:] Pszczyna. Monografia historyczna, red. J. Sperka, R. Kaczmarek, 2014, s. 464. 121 J. Kopiec, Umocnienie katolicyzmu w dekanatach bytomskim i pszczyńskim za biskupa Marcina Szyszkowskiego (zm. 1630), [w:] „RTK”, T. XXXI, z. 4 (1984), s. 81–83.

198 protestantów najczęściej posiadały wymiar duszpasterski oraz praktyczny: jak postąpić w przypadku zawierania tzw. małżeństw mieszanych122, czy protestanci mogą być chrzestnymi dziecka katolickiego123, czy wolno księdzu gło- sić kazanie na pogrzebie ewangelika124, jak postąpić z protestantką w szpitalu w Pszczynie125 oraz czy wolno spowiadać katoliczkę, która świadomie zawarła ślub w kościele protestanckim126. Kongregacje dekanalne stanowiły także swego rodzaju bezpośredni kanał informacyjny, poprzez który do biskupa docierały relacje o wydarzeniach w poszczególnych parafiach. Oś konfliktów protestancko-katolickich wyzna- czały w tym czasie dwie miejscowe osobistości: dziekan W. Gawiński oraz radca kamery pszczyńskiej Godfryd Hoffman. Nie znamy dokładnie okolicz- ności pierwszej odsłony owego sporu, jednak już w 1697 r. ks. W. Gawiński pozbawiony został na okres jednego roku godności dziekańskiej. Odzyskał ją dopiero po przedstawieniu przed sądem biskupim w Krakowie świadków po- twierdzających prawdziwość jego zeznań127. Jednak już w 1698 r. prebendarz pszczyński ks. A. Pluciński zgłosił kondekanalnym trudności, jakie miała procesja z Najświętszym Sakramentem, którą w tymże roku urządzili członkowie Bractwa Różańcowego w oktawie Bożego Ciała na rynku w Pszczynie. Urzęd- nicy pana pszczyńskiego wezwali czterech uczestników procesji na zamek, gdzie przetrzymywani byli przez cały dzień bez jedzenia i picia jak w areszcie (absque cibo et potu quasi in aresto) oraz oskarżeni zostali o zakłócanie po- rządku w mieście (procesja odbywała się bowiem cum sclopis et tympanis – ze strzelbami i bębnami). Urzędnicy wyznaczyli im karę finansową, natomiast interweniujący w sprawie zatrzymanych prebendarz A. Pluciński skarżył się zebranym duchownym, że Godfryd Hoffman nie okazywał żadnego szacunku dla stanu kapłańskiego, używał szorstkich słów (verbis acrioribus) i, co wię- cej, zabronił organizowania w przyszłości tego rodzaju procesji128. Dziekan W. Gawiński już latem 1698 r. złożył przed sądem biskupim w Krakowie skargę na Godfryda Hoffmana129. Jej efektem było wszczęcie dochodzenia przeciw

122 AeD, f. 55v. 123 AeD, f. 35v. 124 AeD, f. 18v, 65v. 125 AeD, f. 34r. 126 AeD, f. 91v. 127 AKMK, sygn. AOff. 163, Inductionis testium per parochum Plesnensem […] in causae occasione admissionis in domos ut asseritur civitatae et extra Plesnensis praedicantium fidei lutheranae per eosdem exercitii z 16 XI 1696 r., k. 1255–1256. Świadkami byli: ks. Marcin Matuszewicz (pleban w Brzeźcach), ks. Szymon Myszkowicz (pleban w Lędzinach), ks. Jan Bodeman (pleban w Brzeź- cach), ks. Paweł Pazurowicz (pleban w Suszcu), ks. Andrzej Choroba (pleban w Wiśle), Jerzy Ryguła (nauczyciel z Brzeźc). 128 AeD, f. 17r, 17v. 129 AKMK, sygn. AOff. 164, Cancellarius Dinastiae Plesnensi cum parocho Plesnensi z 25 VIII 1698 r., k. 690–691.

199 niemu ex causa summi odii contra fidem catholicam ac scandalose status spiritualis Ecclesiae Universali130. Dziekan W. Gawiński postawił wówczas nie tylko zarzut dotyczący zakłócenia przebiegu procesji w oktawie Bożego Cia- ła w Pszczynie, ale także 20 innych, wśród których najpoważniejszymi były : 1) sprowadzanie przez Godfryda Hoffmana na teren państwa pszczyńskie- go wraz z Maciejem Więckiem – radcą kameralnym w Pszczynie – kazno- dziejów protestanckich wbrew obowiązującemu prawu cesarskiemu, 2) prze- trzymywanie w zamkowym karcerze luteranina Stanisława Fayki pragnącego w 1698 r. powrócić na łono Kościoła katolickiego, 3) wydanie pozwolenia na wyszynk wódki w Pszczynie w dzień Bożego Ciała dla Judaeo Hersle dicto, co stało się przyczyną pijaństwa w tym dniu, 4) poniżanie duchownych katolickich, a zwłaszcza plebana w Miedźnej131. Już 25 II 1699 r. odbyła się przed sądem biskupim w Krakowie kolejna rozprawa ex causa summi odii132. Jednak wydarzeniem, które naszym zdaniem mogło stać się bezpośrednią przyczyną powtórnego pozbawienia ks. W. Gawińskiego urzędu dziekana w latach 1701– 1702, było pochwycenie 10 IV 1699 r. oraz przesłuchanie w ramach kongregacji dekanalnej 6 V 1699 r. pastora Alberta Warmosiusa133. Zamieszkały od sześciu lat w Bielsku 71-letni Warmosius od ponad 30 lat pracował jako duchowny protestancki. Jako powód swego przybycia na teren dekanatu pszczyń- skiego podał udzielanie Komunii Świętej (ad communicandum populum), zwłaszcza mieszkańcom tych wsi (np. Goczałkowic), którzy od lat pozbawie- ni byli posługi duszpasterskiej. Jego wizyta miała mieć charakter dobrowolny, aczkolwiek zaproszenie do jej odbycia skierował zarządca kamery pszczyńskiej Maciej Wientzek, w którego domu kaznodzieja gościł oraz odprawiał nabo- żeństwa. Wydaje się, że ta próba sił między urzędnikami pana pszczyńskiego i dziekanem zakończyła się jednak sukcesem zamku pszczyńskiego. Godfryd Hoffman skutecznie sprzeciwił się odesłaniu A. Warmosiusa do dyspozycji władzy biskupiej, dziekan W. Gawiński zaś skierował już w maju 1699 r. kolejną skargę do sądu biskupiego w Krakowie134. W tym kontekście napięte stosunki

130 Tamże, Puncta gravia et criminalia odium fidei z 17 IX 1698 r., k. 731–732; Tamże, Parochus Ple- snensis cum cancellario Plesnensi z 4 II 1699 r., k. 910–915. 131 Tamże, k. 911–915. 132 Tamże, k. 1029–1032. 133 Fakt ten został już odnotowany w literaturze przedmiotu. Zob. m.in. L. Musioł, Pszczyna, dz. cyt., s. 331–332. Nie można jednak zgodzić się z opinią tego autora, że A. Warmosiusowi wytoczono w ramach kongregacji jakikolwiek proces. W rzeczywistości bowiem kaznodziei zadano osiem pytań (wiek, miejsce zamieszkania, od kiedy działa jako predykant, powód przybycia do dekanatu pszczyńskiego, miejsce celebrowania mszy, częstotliwość odprawiania mszy, dobrowolność przybycia czy też na polecenie kancelarii pszczyńskiej, sposób przemieszczania się po dekanacie). Odebrano mu kielich, patenę, komunikanty oraz komżę, a do Godfryda Hoffmana z kancelarii zamku pszczyńskiego wysłano dla dalszego zbadania sprawy delegację księży w składzie: Mikołaj Wróblowski (Woszczyce), Paweł Pazurowicz (Suszec), Tomasz Gajdzik (Mokre). 134 AKMK, sygn. AOff. 164, Decanatus Plesnensis cum praedicante z 18 V 1699 r., k. 1029–1032.

200 pomiędzy dziekanem a rektorem szkoły parafialnej w Pszczynie wydają się jedynie wątkiem uzupełniającym, tym bardziej że skargi na ingerencje urzęd- ników pszczyńskich w obsadę stanowisk nauczycieli zgłaszał w 1699 r. także pleban z Brzeźc ks. Jan Bodeman135. Choć zatem ewangelicy na ziemi pszczyń- skiej po 1661 r. (konwersja na katolicyzm Erdmanna I Leopolda Promnitza) stanowili w istocie kościół podziemny (w ukryciu gromadzono się na nabo- żeństwach oraz organizowano nauczanie dla dzieci), ich wpływy oraz pozycja zależały od osobistych przekonań panów pszczyńskich oraz ich urzędników. Realizacja restrykcyjnego względem ewangelików ustawodawstwa cesarskiego w realiach wolnego państwa stanowego przebiegała w formie dużo łagod- niejszej136. Ochrona, jaką w nieformalny sposób roztaczali nad ewangelickimi poddanymi Promnitzowie, będący faktycznymi protektorami luteranizmu w swoich dobrach, spotykała się ze sprzeciwem duchowieństwa katolickiego powołującego się na obowiązujące normy prawne. Nie dziwi zatem fakt, iż wydane przez Karola VI Habsburga edykty odstraszające od konwersji na wiarę ewangelicką (1721, 1725) niemal natychmiast znalazły swoje odzwierciedlenie w obradach duchowieństwa dekanatu pszczyńskiego137. Najostrzejsza faza sporu międzywyznaniowego wiązała się w omawianym okresie niewątpliwie z latami urzędowania dziekana W. Gawińskiego, jednak nie wydaje się – jak chciał L. Musioł – by dopiero jego śmierć w 1715 r. zakończyła nieodwra- calnie etap otwartej walki z luteranizmem na ziemi pszczyńskiej138. Już po wejściu w życie w 1707 r. ustaleń konwencji z Altranstädt z 1 IX 1707 r. sytuacja prawna ewangelików w cesarstwie habsburskim uległa poprawie. Odtąd wolno było urządzać prywatne nabożeństwa domowe, wysyłać dzieci do szkół ewangelickich oraz dokonywać jawnie wszelkich czynności sakramentalnych (chrzty, śluby, pogrzeby), niedozwolone zaś było przymusowe ustanawianie katolickich opiekunów prawnych dla sierot protestanckich. Z kolei na mocy recesu wykonawczego z 1709 r. do tejże konwencji wznowiono i uregulo- wano prawnie działalność kilku konsystorzy ewangelickich oraz wzniesiono sześć tzw. kościołów łaski, między którymi znajdował się także nieodległy

135 AeD, f. 20r. 136 Formalnie ewangelicy w pszczyńskim wolnym państwie stanowym mieli obowiązek święcenia wszystkich świąt katolickich, podlegali katolickiemu plebanowi i dziekanowi pszczyńskiemu. Dotyczył ich zatem przymus uczęszczania na msze katolickie, przystępowania do spowiedzi, zawierania małżeństw i chrzczenia dzieci w kościołach katolickich oraz obowiązek opłacania iura stolae. Zakazywano zawierania małżeństw mieszanych, sieroty ewangelickie zaś miały być wy- chowywane w wierze katolickiej. Zob. A. Barwicka-Makula, Protestanci, [w:] Pszczyna. Monogra- fia historyczna, red. J. Sperka, R. Kaczmarek, Pszczyna 2014, s. 497. 137 AeD, f. 35v, 48r. Zob. J.T. Maciuszko, Protestantyzm na Śląsku. XVI–XX wiek, [w:] Miejsce i rola Kościoła wrocławskiego w dziejach Śląska, red. K. Matwijowski, Wrocław 2001, s. 201. 138 L. Musioł, Pszczyna. Monografia historyczna, dz. cyt., s. 331.

201 w stosunku do ziemi pszczyńskiej Kościół Jezusowy w Cieszynie139. Argumen- ty ks. W. Gawińskiego wynikające wprost z obowiązującego w państwie Habs- burgów prawa straciły zatem po 1707 r. swoją moc, a w aktach krakowskiego oficjalatu nie pojawiła się już ani jedna sprawa wnoszona przeciw urzędnikom pana pszczyńskiego ex causa summi odii contra fidem catholicam140.

Żydzi Obraz koegzystencji z ludnością żydowską wyłaniający się z lektury dekanalnych Acta et Decreta wskazuje zarówno na obszary pewnej współpracy (np. legaty testamentalne lokowane przez duchownych katolickich u Żydów w Mi- kołowie lub Pszczynie141), jak i możliwych konfliktów, których pierwotnym podłożem było między innymi wspomniane wcześniej niechętne katolikom stanowisko Promnitzów. Jego najbardziej charakterystycznym przykładem było pozwolenie na sprzedaż wódki w Pszczynie w 1698 r. przez tamtejszego Żyda w dzień Bożego Ciała oraz podobna zgoda dla żydowskiego karczmarza w Suszcu wydana w 1707 r. przez Erdmanna II Promnitza, a dotycząca sprze- daży wódki w niedzielę142. Ziemię pszczyńską aż do połowy XVIII stulecia zamieszkiwały nieliczne rodziny żydowskie trudniące się przede wszystkim arendą143. Według Tabel Załuskiego z 1748 r. na terenie całego dekanatu pszczyńskiego zamieszkiwało wówczas 17 rodzin żydowskich, lecz tylko w jednym przypadku (Lędziny) podano, iż rodzina składała się z 4 osób. Prawdopodobnie zatem całkowita liczba Żydów w roku objętym biskupim sprawozdaniem wynosiła od 70 do 80, przy czym najwięcej rodzin (po 4) zamieszkiwało Bieruń oraz Mikołów, natomiast nie było ich w ogóle w Bojszowach, Brzeźcach, Miedźnej, Mokrem oraz w Wi- śle144. Wspomniany na kartach Acta et Decreta w 1707 r. karczmarz Lewek z Suszca otrzymał od Erdmanna II Promnitza pozwolenie na handel piwem

139 A. Kossert, Ostatni okres rządów Habsburgów 1707–1740, [w:] Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011, s. 162. 140 Jedynymi wpisami w aktach kurii krakowskiej z okresu po 1707 r. są: prowizja dla kleryka Hen- ryka Szalastowicza z 23 VI 1711 r. oraz umowa o wynagrodzenie pomiędzy plebanem W. Gawiń- skim a organistą w Pszczynie Walentym Mileckim z 5 X 1712 r. AKMK, sygn. AOff.165, Provisio Szalastowicz; Approbatio inscriptionis census pro organario Plesnensi, k. 168–169, 707–711. 141 AeD, f. 46r. 142 AeD, f. 17r, 17v, 27v. 143 B. Kalinowska-Wójcik, Żydzi, [w:] Pszczyna. Monografia historyczna, dz. cyt., s. 510; Taż, Židé v hospodářství svobodného stavovského panství Pština od poloviny 17. do počátku 18 století, [w:] Šlechticův Žid, Žid šlechticem. Židovské elity a židovská šlechta v novověku a moderní době, red. J. Spyra, A. Zářicky, J. Županič, Ostrava – Częstochowa 2013, s. 65–82. 144 Liczba rodzin żydowskich w dekanacie pszczyńskim w 1748 r.: Bieruń – 4, Chełm – 1, Ćwikli- ce – 1, Lędziny – 1, Mikołów – 4, Pszczyna – 2, Suszec – 2, Tychy – 2. AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 19–32.

202 wraz z towarzyszącą mu muzyką w karczmie w Łące po zakończeniu nabo- żeństw niedzielnych. O wydanym pozwoleniu pan pszczyński osobiście poin- formował plebana w Łące ks. Franciszka Tremblowicza 1 VII 1707 r. Kondeka- nalni określili decyzję Promnitza mianem skandalicznej dyspensy (scandalosa dispensatione), jednak ich sprzeciw wyraził się jedynie w zaprotokołowaniu samego wydarzenia oraz skierowaniu do kancelarii pszczyńskiej pisemnego protestu. Obydwie te czynności – poza aspektem informacyjnym względem biskupa krakowskiego jako odbiorcy z urzędu protokołów posiedzeń dekanalnych – nie posiadały ciągu dalszego, a zatem także żadnego praktycznego znaczenia. W latach 1720–1722 w trakcie obrad kongregacyjnych podnoszona była ponadto kwestia opłat za pochówki żydowskie w Mikołowie, które pobie- rane były przez ówczesnego plebana tej parafii ks. Andrzeja Zabrzeskiego145. W kontekście jednoczesnych oskarżeń o nadużywanie alkoholu kierowanych wobec tego duchownego przez kondekanalnych, zarzut pobierania opłat za pogrzeby żydowskie posiadał podwójnie negatywny wydźwięk, choć nie moż- na także wykluczyć zazdrości o dodatkowe źródło dochodów niedostępne dla pozostałych plebanów dekanatu. W latach 1729–1730 na kongregacjach poja- wił się jeszcze jeden wątek tematyczny przywołujący żydowskich mieszkańców ziemi pszczyńskiej. W 1729 r. ks. Andrzej Zabrzeski oskarżony został o nie- dbałe zabezpieczenie Najświętszego Sakramentu, którego skutkiem miała być kradzież dwóch hostii przez nieznanych z imienia Żydów146. W 1730 r. ks. Jan Pukiński, pleban parafii w Mokrem, ponownie oskarżył plebana w Mikołowie o nieodpowiednie zabezpieczenie tabernakulum, a w związku z tym obawy przed dostaniem się hostii w ręce czarownic lub Żydów147. Jest to charakterystyczne echo licznych jeszcze w XVI, XVII, a nawet w XVIII w. oskarżeń o profanację hostii kierowanych wobec Żydów. W stuleciach tych wytoczono w Polsce ponad 20 procesów sądowych, w których Żydom stawiano taki wła- śnie zarzut148. Nie bez znaczenia wydaje się ponadto fakt, że jeszcze w XVIII w. ukazywały się cieszące się dużą poczytnością antyżydowskie utwory utrwa- lające stereotyp Żyda stanowiącego niebezpieczeństwo dla religii i państwa149.

145 Tamże, s. 518; AeD, f. 31v, 33r, 40r. Jeszcze w 1748 r. Tabele Załuskiego podawały fakt istnienia w tej parafii podwójnego cmentarza: na pochówki katolickie oraz żydowskie (sepultura Judeorum seu coemeterium duplex). AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 27. 146 AeD, f. 58r. 147 W Mikułowskim kosciele kluczyk a cymborio na ołtarzu tymze pod cymborium chowaią cum periculo zeby y chłopcy nie otwarli, a nie wydali particulam consecratam Żydom abo czarownicom, [w:] AeD, f. 61r. 148 Z. Guldon, J. Wijaczka, Procesy o mordy rytualne w Polsce XVI–XVIII wieku, Kielce 1995, s. 7; J.M. Rosenthal, Desecration of Host, [w:] Encyclopedia Judaica, Jerusalem 1971, s. 1559–1560; M. Teter, Jews and Heretics in catholic Poland. A Beleagnered Church in Post-Reformation Era, Cambridge 2005, s. 41–58. 149 Ks. Sebastian Żuchowski, Odgłos Processów Criminalnych na żydach o rozne excessy także morder- stwo, dzieci osobliwie w Sandomierzu w r. 1698 poświęcone. Zarazem: Zbiór wyroków, Sandomierz

203 Wydaje się, że taka lektura nie była obca także duchownym dekanatu pszczyń- skiego. W zachowanym spisie księgozbioru należącego do parafii w Brzeźcach znajdowało się m.in. dzieło autorstwa reformata Marchiana Wierzbickiego wydane w oficynie krakowskiej w 1767 r., a zatytułowane Demonstratio caecitatis, imperitiae ac impietatis iudaicae150, prezentujące analizę porównaw- czą religii katolickiej oraz żydowskiej, a ponadto udowadniające wyższość tej pierwszej. Surowej krytyce M. Wierzbicki poddał również sam Talmud151. Zupełnie inną odsłoną relacji żydowsko-katolickich w dekanacie pszczyń- skim były z kolei konwersje Żydów na katolicyzm. Problem taki poruszony został w trakcie kongregacji dekanalnych co prawda tylko w 1750 r. i doty- czył chrztu 20-letniej Racheli, córki arendatora z Orzesza (parafia w Woszczy- cach)152. Nie tyle jednak owa konwersja, ile raczej jej okoliczności stanowiły dla kondekanalnych zarówno problem, jak i kolejny dowód na nieżyczliwe Ko- ściołowi katolickiemu stanowisko lokalnych władz podległych panu pszczyń- skiemu (officia terrestia). Ostatecznie dziewczyna ochrzczona została nie w parafii, z której pochodziła i zapewne do sakramentu chrztu była przygoto- wywana (Woszczyce), lecz w Żorach w dniu 30 XII 1749 r. przez tamtejszego dziekana i plebana ks. Godfryda Leopolda Szymońskiego z Szymoni w licznej

1700; Tenże, Proces Kryminalny o Niewinne Dziecie Jerz. Krasnowskiego od żydów zamord., San- domierz 1713; Ks. Gaudenty Pikulski, Złość żydowska przeciwko Bogu y bliźniemu, prawdzie y sumieniu na objaśnienie Talmudystow, na dowod ich zaslepienia y religii dalekiey od prawa boskie- go przez Moyżesza danego rozdzielona na trzy części, Lwów 1758. Zob. K. Estreicher, Polnische Bibliographie des XVIII. Jahrhunderts chronologisch georgnet mit Nachträgen zur chronologischen Bibliographie des XV. bis XVII. Jahrh., Krakau 1888, s. 6, 47, 289. 150 AAKat, AL, sygn. 46/240, Besetzungs Acta der Parochie Brzesc, vol. 1 (1809–1883), Spis ksią- żek sporządzony 24.06.1855r. przez ks. A. Pawelka, k. 92–94. Ks. A. Pawełek podał nieco inny opis tytułu (bez autora) oraz daty wydania dzieła: Demonstratio caecitatis imperitiae, ac impietatis judaicae – perfidorum et impriorum et caet. – Cracoviae typis Seminarii episcopali academico. MDCCLX. Pełny i prawidłowy opis bibliograficzny tego druku: Marchian Wierzbicki, Demon- stratio caecitatis, imperitiae, an impietatis judaicae: XXXIII articulis, in honorem ac venerationem 33 annorum SSmae vitae D.N. Jesu Christi, per quo sille, dum esset rex noster ante saecula, operatus est salutem in medio terrae comprehensa, Cracoviae 1767. Zob. K. Estreicher, dz. cyt., s. 364. 151 W. Gmiterek, Staropolskie oficyny Krakowa i ich wydawnictwa w zbiorach Biblioteki Głównej UMCS w Lublinie, [w:] Zbiory specjalne i regionalia w polskich bibliotekach naukowych i publicznych. Materiały z III ogólnopolskiej konferencji naukowej zorganizowanej przez Bibliotekę Główną Uniwersytetu Szczecinskiego 9–11 września 2009, red. R. Gaziński, Szczecin 2010, s. 179. 152 Admodum Reverendus Joannes Krupski Congregationi supplicavit pro subsidio in ferendis sumptibus ex occasione baptizatae puellae Iudaicae filiae arendatoris in Orzesze nomine Rachel annorum duodecim, quae Iudaica puella est baptizata Sorae, in Dynastia Plesnensi non potuit commode baptizari quia officia Terrestria hunc baptismum ad petiotionem iudaicam, impediebant et puellam nondum baptizatam, sibi extradi petebant etiam per militarem executionem, quam debuit sustentare parochus Woszcicensis ea traditione urgebant. Sed quia famam acatholici fecerunt, quod puella non baptizatitur ritu catholico, sed acatholico, adtrahentes Leopoldi Illustrissimi Imperatoris, ad hunc casum, sanctionem, qui statuerat, ut Iudaei si baptizari volunt in religione praedominante baptizantur qui baptismus, clero, sed praecipui parocho Woszcicensi multas curas, incommoda, damna, expensas procuravit. Promiserunt fratres aliquid contribuere pro dictis expensis, sed nihil certi designarunt., [w:] AeD, f. 83r, 83v.

204 asyście znaczących chrzestnych. Otrzymała imiona Marianna Katarzyna Ne- pomucena i nazwisko Orzeska153. Zjawisko konwersji żydowskich na katolicyzm w dekanacie pszczyńskim w badanym okresie było marginalne – podobnie zresztą na całym Górnym Śląsku – udzielono bowiem jedynie 8 chrztów154. Przeprowadzone w tym zakresie badania wskazują jednak na inny aspekt problemu żydowskich konwersji, a mianowicie postępujący pomimo niesprzyjają- cego ustawodawstwa cesarskiego proces asymilacji przedstawicieli społeczno- ści żydowskiej w środowisku chrześcijańskim155. Pszczyńskie XVIII-wieczne konwersje – jeśli można użyć takiego sformułowania – posiadają jeszcze jeden istotny dla badacza walor: w co najmniej dwóch przypadkach można bardzo dokładnie prześledzić społeczno-ekonomiczne reperkusje dokonanego aktu konwersji. Ochrzczony w Pszczynie w 1723 r. Franciszek Józef Kazimierz No- wokrzczeński (Przechrzta, Przechrzciński) w chwili chrztu miał 18 lat. Otrzy- mał charakterystyczne nazwisko: Nowochrzczenski, czasem później notowa- ne jako Przechrzcinski, Przechrzta lub nawet Neophita. Nieco ponad półtora roku później – w 1724 r. – ożenił się z mieszkanką Ćwiklic Anną Cmaydu- szanką, z którą doczekał się dziewięciorga dzieci. Jeszcze w 1736 r., zamiesz- kując w Ćwiklicach, małżonkowie byli jednocześnie zapisywani jako Villici in praedio Kępa, a zatem zarządcy folwarku pana pszczyńskiego na Kępie156. Już jednak w tym samym 1736 r. księgi metrykalne notowały zawód Franciszka Przechrzcińskiego jako caupo, popinator, a zatem karczmarz (oberżysta), a od

153 Irradiante Divina Spiritus Sancti gratiae huc per 2 nobiles personas sponte conscentiente, et suppli- cantae Haebraea puella, qvondam in perfidissima Haebraea cacitate usqve ad 17 circiter annum educta Rachel Orszesio devectu, ed a me parocho et archipresbytero locibaptizata est 30 curr. men: [30 XII 1749] nominibus Marianna, Catharina Nepomucena, ac apposato cognomine Orsezko, cuius patrini praeter assistentes 7 presbyteros parochos nobiles personas utriusqve sexus, fuerunt Praeno- bilis Consultissimus ac Clarissimus Dominus Joannes Venceslaus Lazinsky Regiae Civitatis Sorensis Dirigens Consulis Providus ac Consuetissimus Dominus Franciscus Ferdinandus Frisztatzki, Senior Assessor Magistratus et Regius Quaestor Praenobilis ac Clarissimus Dominus Paulus Hallatsch Mag- istratus Assessor, Collector servisiorum et Aeconomius Civitatis Praenobili Domina Maria Elisabeth Lazinskiana, Consulissa Renata Hallatschin et Marianna Bromboszczin, […] Magistratibus, et vix non tota Communitate Cwitalensi congregata, Praesente et Assistente Praenobili ac Clarissimo Dom- ino Sigismundo Francisco Antonio Rauer utpote etiam assistente Patrino, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/939, k. 120. 154 1705 r., Pszczyna – chrzest Joannesa Marcusa Berka z Koniecpola ante mortem in carcere (chrzcił ks. W. Gawiński); 1723 r. Pszczyna, – chrzest 18-letniego Franciszka Józefa Kazimierza Nowo- krzczeńskiego (chrzcił ks. F. Tremblowicz z Łąki); 1725 r., Bieruń – chrzest Lewka z Bierunia i czworga jego dzieci (chrzcił ks. J. Odrobiński); 1735 r., Pszczyna – chrzest 18-letniej córki pszczyńskiego Żyda Lewka Singera (chrzcił ks. Mikołaj Steblicki). Zob. H. Dudała, Konwersje Ży- dów na katolicyzm na Górnym Śląsku w okresie od XVIII do początków XX wieku (zarys problematyki), [w:] Śląsk Opolski. Wokół aspiracji społecznych ludności Śląska Opolskiego, red. W. Musialik, Opole 2006, s. 56, 61–62. 155 J. Goldberg, Zróżnicowanie aspektów konwersji Żydów w dawnej Rzeczypospolitej, [w:] W poszukiwaniu religii doskonałej? Konwersja a Żydzi, red. A. Jagodzińska, Wrocław 2012, s. 19–29. 156 AAKat, KM, sygn. 50/21, Chrzest 4 X 1736 r. oraz 30 X 1736 r., nlb.

205 1740 r. również jego funkcję społeczną iudex – sędzia w Ćwiklicach. Nazwi- sko nadane na chrzcie nie utrzymało się już za życia samego Franciszka No- wochrzczeńskiego. W 1747 r. występował jako świadek na ślubie w Ćwiklicach i podany został wówczas jako Franciscus Cmayduch, a zatem pod nazwiskiem żony, które okazało się silniejsze i bardziej akceptowalne w społeczności lokal- nej157. Z kolei w dniu 11 II 1749 r. odbył się Ćwiklicach ślub jego córki Anny (nota bene ochrzczonej jako Anna Przechrzta w 1725), o której zapisano, że ex patre Przechrzcinska, ex matre vero Cmayduszanka158. Podobnie pod nazwiskiem matki występowały podczas swoich ślubów inne dzieci tej pary: Agnes Przechrzcińska (ślub w 1756 jako Cmayduszanka), Valentinus Nowochrzczeń- ski (ślub w 1764 jako Cmayduch) oraz Sophia Przechrzta (ślub w 1759 jako Cmayduszanka)159. Co więcej, wdowa po Franciszku Nowochrzczeńskim – Anna – wychodząc po raz wtóry za mąż w 1749 r., zapisana została również jako wdowa Cmayduszanka160. Ciekawie kształtuje się ponadto statystyka chrztów oraz ślubów, na których jako świadek bądź chrzestny występował Franciszek Przechrzciński. W okresie od 1724 do 1748 roku, a zatem w ciągu 24 lat życia w Ćwiklicach po przyjęciu chrztu, ojcem chrzestnym był łącznie 27 razy (w 1736 r. w Ćwiklicach ochrzczonych zostało łącznie 4 dzieci, dla 3 z nich F. Przechrzciński był chrzestnym), natomiast 23 razy – świadkiem na zawieranym ślubie. Oczywiście można wnioskować, że wykonywana profesja poniekąd predestynowała go do występowania w takich właśnie rolach, niemniej wydaje się, że wysoki musiał być stopień akceptacji społeczności lokalnej dla jego odmienności. Franciszek Nowochrzczeński zmarł w tragicznych i niewyjaśnionych okolicznościach. Zapis źródłowy pozostawia więcej pytań aniżeli odpowiedzi. W dniu 24 IV 1748 r. pochowano w Ćwiklicach Francisz- ka Nowokrzczeńskiego, o którego zgonie zapisano: Franciszek Nowochrzczen- ski Karczmarz. W nieszczęśliwym wypadku przez pewnego Żyda tak został zbity, że w ciągu dwóch godzin skonał; do którego wezwany zostałem (ks. Franciszek Latosinski), a tenże nie miał żadnych oznak bólu, udzieliłem ostatniego namasz- czenia. Miał około 42 lat. Pochowany został na cmentarzu. Na wschód (tłuma- czenie własne – H.D.)161. Dodajmy tylko, że owa tragiczna śmierć nie musiała być karą ze strony dawnych współwyznawców za dokonaną przed laty kon- wersję. Apostazja uznawana była za wielki grzech, jednak droga powrotu była

157 AAKat, KM, sygn. 50/6, Ślub 5 VI 1747 r., nlb. 158 Tamże, Ślub 16 II 1749 r., nlb. 159 Tamże, Ślub 19 I 1756 r., nlb; ślub 16. X 1764 r., nlb; ślub 10 IX 1759 r., nlb. 160 Tamże, Ślub 31 VIII 1749 r., nlb. 161 [24 IV 1748] Mortuus est Franciscus Nowochrzczenski Popinator. Casu infortuno per unum Ju- deum ita vereberatur ut intra duas horas emisera [nieczytelne], ad quem vocatus fui, et cum nulla signa dolororis [nieczytelne] habere, eum tamen conditionate absolvi. Fuit annorum circiter 42. Se- pultus in coemeterio. Ad orientem”, [w:] AAKat, KM, sygn. 50/2, k. 36.

206 otwarta. Inną rzeczą było jednak okazywanie przez Żydów niechęci wobec meszumadim (czyli apostatów w języku hebrajskim). Kolejnym przypadkiem wartym dokładnej analizy jest konwersja związana z późniejszym wejściem neofity w szeregi stanu duchownego. W 1725 r. ks. Jerzy Odrobiński ochrzcił bieruńskiego karczmarza Lewka wraz z czwórką jego dzieci162. Z tej właśnie rodziny wywodził się późniejszy ks. Piotr Józef Bieruński, w chwili chrztu liczący zaledwie 5 lat, po święceniach kapłańskich wikariusz w Lędzinach, a następnie pleban w Wiśle, Miedźnej oraz Lędzinach, w których zmarł 13 IV 1784 r.163. W tym przypadku mamy do czynienia z nie- zmiernie rzadko występującą w XVIII w. drogą awansu społecznego i zawo- dowego poprzez późniejsze wejście neofity do stanu duchownego. Droga ta jednak – jak się okazuje – nie była niemożliwa164.

162 Na wieczną pamiątkę historii Bieronia zapisuje się w niniejszej książce metrykalnej, jako w roku 1725 pewien Żyd, Lewek nazwiskiem, w Bieroniu urodzony i wychowany, mając z natchnienia Ducha Św. skłonność ku naszej jedynie prawdziwej rzymsko-katolickiej wierze, nauczywszy się w krótkim czasie na pamięć tajemnic i zasad wiary, jako to Ojcze nasz, Zdrowaś, Wierzę w Boga i dziesięcioro przykazań Bożych z małoletnimi swojemi dziećmi, a to dwoma synami i dwoma cór- kami, prosił o chrzest i jako wszyscy po wyznaczeniu na to dnia 29. maja bądź przeze mnie bądź przez niżej wymienionych kapłanów zostali ochrzczeni. Działo się to w takim porządku: Ja ks. Jerzy Antoni Odrobiński, pleban bieroński, ochrzciłem żyda Lewka, dając mu imię św. Jana Chrzciciela; chrzestnymi byli wielmożny pan Franciszek Piegłowski ze wsi Jedliny i żona jego wielmożna pani Anna Piegłowska. Również ja ochrzciłem bezpośrednio potem starszego syna wyżej wymienionego Jana, dając mu imię św. Piotra [uwaga ks. Kudery na dole: Ten Piotr stał się później kapłanem i plebanem lędzińskim. Znany jest jako ks. Piotr Bieruński albo też Bieruńczyk], księcia aposto- łów; chrzestnymi tego byli wielmożny i przewielebny ks. Marcin Matuszewicz, dziekan pszczyń- ski a pleban lędziński, wielmożna pani Katarzyna Osiecka z Bierunia i pan Wawrzyniec Gębic obywatel bieruński. Drugiego młodszego syna powyżej wymienionego Jana ochrzcił wielmożny i przewielebny dziekan pszczyński a pleban lędziński ks. Marcin Matuszewicz, dając mu imię św. Pawła, doktora narodów; chrzestnymi tego byli przezacny Nigrini, komisarz faktorii soli w Pszczy- nie, wielebny ks. Wawrzyniec Piszczek, wikary kościoła parafialnego w Mysłowicach i szanowna Marianna Delakotówna, panna z miasta Bieronia. Ten sam wielmożny i przewielebny ks. Marcin Matuszewicz ochrzcił natychmiast tego samego dnia, miesiąca i roku starszą córkę wyżej mianowanego Jana, dając jej imię Marianna; chrzestnymi byli szanowny Jan Latocha, burmistrz bieruński, Maciej Kocurowski, sędzia bieruński i Jadwiga Chylczykowa z miasta Bierunia. Przewielebny ks. Wawrzyniec Piszczek, wikary mysłowski, ochrzcił najmłodszą córkę wyż mianowanego z judaizmu nawróconego Jana Bierończyka, dając jej imię św. Anny babki Pana Jezusowej; jej chrzestnymi byli przezacny pan Baltazar Latocha poborca cesarskiego cła, Andrzej Chylczyk, Jerzy Schmitt myśliwiec z Tychów i uczciwa pani Marianna Latochowa z miasta Bierunia, [w:] AAKat, SJK, sygn. 82/495, Ks. Jerzy Antoni Odrobiński pleban bieruński, mps, s. 17–20. 163 AAKat, KM, sygn. 50/96, k. 124. 164 Drugi tego rodzaju przypadek jest już znany w literaturze przedmiotu. Urodzony w 1747 r. w Bo- gucicach k. Buska Lejzer (po chrzcie w 1758 r. wraz z ojcem i starszym bratem – Józef Jan Kanty Bogucicki), syn Berka Lewkowicza, studiował w Akademii Krakowskiej, był alumnem Semina- rium Akademickiego i bakałarzem sztuk wyzwolonych oraz obojga praw. Studiował ponadto i doktoryzował się w Rzymie, a w latach 1780–1797 był profesorem historii Kościoła w Szkole Głównej Koronnej. Pracował także jako wizytator generalny szkół koronnych, senior bursy praw- niczej w Krakowie, a nadto pleban w Muchaczu oraz Igołomii, w której zmarł w 1798 r. Zob. H. Barycz, Bogucicki Józef Jan Kanty, [w:] PSB, T. 2, Kraków 1936, s. 195–196; W. Murawiec,

207 Przeprowadzona szczegółowa analiza przypadków konwersji żydowskich w dekanacie pszczyńskim nasuwa jednak pytanie o przyczyny niemal zupeł- nej nieobecności owego zjawiska w trakcie obrad tutejszych kongregacji dekanalnych. Przygotowaniem katechumena do przyjęcia chrztu zajmował się zwykle pleban parafii, w której później ten sakrament był udzielany. Pleban z Woszczyc skarżył się kondekanalnym na wiele trosk, niewygód, strat i wy- datków, jakich przysporzyło mu przygotowanie do chrztu Racheli z Orzesza. Czy zatem sama katechizacja i wprowadzenie w obyczaje życia chrześcijań- skiego nie nastręczały duchownym pszczyńskim żadnych wątpliwości bądź trudności wymagających omówienia w szerszym gronie? W każdym z udo- kumentowanych źródłowo przypadków duchowni (ale także społeczność lo- kalna) mieli do czynienia z sytuacją, której niecodzienność sami podkreślali, czyniąc w księgach metrykalnych zapisy na poły kronikarskie. W badanym okresie chrzty żydowskie odbywały się zawsze w asyście szlachetnie urodzonych chrzestnych i posiadały charakter widowiskowy także ze względu na inny rytuał przewidziany przez Kościół dla takich okoliczności165. Tragiczna śmierć Franciszka Przechrzcińskiego w 1748 r. również nie znalazła w obradach kondekanalnych jakiegokolwiek odzwierciedlenia, podobnie jak fakt wejścia do środowiska duchownych neofity Piotra Bieruńskiego.

Apostazje W odróżnieniu od konwersji żydowskich zjawisko apostazji omawiane było czterokrotnie w trakcie obrad kongregacji dekanalnych pszczyńskich: 1738 – sprawa Michała Czyża166, 1749 – sprawa diakona Mikołaja Kyszczyca w po- wiązaniu z osobą niepodanego z nazwiska eksdominikanina oraz rzekomego księdza Antoniego167, 1750 – sprawa Jana Richtera w powiązaniu z osobą En- gelberta Krana168. W pierwszym przypadku chodziło o publiczną apostazję, o której dekanat pszczyński postanowił poinformować archiprezbitera w Biel- sku. Na terenie jego jurysdykcji przebywać miał apostata. Okres wojen śląskich

Bogucicki Józef Jan Kanty (1747–1798), [w:] SPTK, red. H. Wyczawski, T. 1, Warszawa 1981, s. 178–180; J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej w XVIII wieku…, dz. cyt., s. 558. 165 Rituale sacramentorvm ac aliarvm ecclesiae caeremoniarvm ex rituali iuxta decretu[m] Synodi Pro- uinc. Petricouien. edito, depromptum ad vniformem ecclesiarum Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae vsum insuper aliquibus auctum […]., Cracoviae 1679; Ritulae Vratislaviense ad usum Romanum accommodatum pro sacramentorum administratione aliisque Ecclesiae publicis func- tionibus rite et uniformiter in hac Dioecesi obeundis. Jussu et authoritate reverendissimi Capituli Ecclesiae Cathedralis Vratislaviensis sede episcopali vacante editum ac promulgatum. Nissae 1682. 166 AeD, f. 70v. 167 AeD, f. 78v. Mikołaj Kysczyc (Kyszczyc), syn Jana, ur. 9 XII 1723 r. w Lubinie (diec. krakowska). Studiował w Seminarium Zamkowym w Krakowie. Święcenia subdiakonatu otrzymał 1 IV 1747 r., natomiast diakonatu, po którym opuścił jednak krakowskie seminarium – 27 V 1747. Zob. J. Szczepaniak, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego (1678–1800), Kraków 2004, s. 184. 168 AeD, f. 82r, 82v.

208 destabilizował dotychczasowy ład społeczny i w konsekwencji przynosił także wydarzenia ekstremalne właściwe rozluźnieniu obyczajów. W 1749 r. kondekanalni ustalali wszystkie znane im fakty dotyczące zbiegłego z więzienia diakona Mikołaja Kyszczyca, który zaciągnąć miał się do wojska jako rajtar. W tej właśnie roli widziany był w karczmie w Chełmie. W tym samym roku (24 I) w Pszczynie widziany był ksiądz (podawał, że na imię ma Antoni) – jak zapisano – o ciemnej twarzy i słusznej posturze, który jednak też w rzeczywistości był żołnierzem. Z kolei w lutym 1749 r. pojawił się w Pszczynie następny duchowny, który twierdził, że jest dominikaninem powracającym z Rzymu. Do- konał on jednak publicznej konwersji na protestantyzm. Wielu mieszkańców Pszczyny było świadkami kazania, które z tej okazji kaznodzieja protestancki wygłosił, mówiąc: Sczesliwys Człowiecze zes Swiatło wiary prawdziwey uznał a Ciemnosci Rzymskie porzucieł169. Jeszcze bardziej spektakularne wypadki odnotowano w protokole kongregacji dekanalnej w 1750 r. Przebywał wów- czas w Lędzinach Jan Richter, o którym zebrani ustalili, że zbiegł z prowincji węgierskiej zakonu franciszkańskiego, pociągając za sobą także innych współ- braci, m.in. Engelberta Krana, kaznodzieję zakonnego, znakomitego muzyka, poliglotę władającego językami łacińskim, niemieckim, węgierskim i słoweń- skim(?). Sam natomiast Jan Richter w 1749 r. dokonał publicznej apostazji, uczestnicząc we mszy sprawowanej przez duchownego kalwińskiego w Bieru- niu (communicavit publice ex manibus ministri calvinistici), a ponadto rozpo- czął w Lędzinach nauczanie chłopców w wierze kalwińskiej. Ostatecznie Jan Richter miał zostać zatrudniony w Niepołomicach w majątku należącym do Krzysztofa Dittmanna170. Podobnie jak w przypadku konwersji, tak również przy omawianiu apostazji uwaga duchownych koncentrowała się wyłącznie na w miarę możliwości drobiazgowym ustalaniu faktów, nigdy natomiast wydarzenia tego rodzaju nie stały się impulsem do refleksji teologicznej. Konstatowano fakty, werbalnie piętnowano winnych (perversissimus apostata) oraz ostrzegano potencjalnie zagrożonych działalnością apostatów przed niebezpieczeństwem. Wszystkie te racjonalne czynności, jak najbardziej uzasadnione niejednorodnością wy- znaniową dekanatu pszczyńskiego oraz kontrolnym charakterem kongregacji dekanalnych, pozostawiają jednak otwartą kwestię wrażliwości duszpasterskiej badanej grupy duchownych.

Pozostałe zagadnienia Na kartach pszczyńskiej Acta et Decreta poruszone zostały także problemy będące zaledwie jednorazową reakcją na bieżące wydarzenia lub wymagania

169 AeD, f. 79r. 170 AeD, f. 82r.

209 biskupów krakowskich. Tak stało się w czasie kongregacji dekanalnej w 1721 r., podczas której analizowano kolejne punkty Epistolae Pastoralis biskupa F.K. Szaniawskiego z 1720 r. Jako odrębne – nigdy wcześniej nieporuszane – poja- wiły się wówczas następujące kwestie: miejsce odbywania rekolekcji kapłań- skich, dbałość o krzyże przydrożne, zachęta do lektury teologicznej i stałej formacji umysłowej oraz sposób postępowania z duchownymi wagabundami. Dla współczesnego historyka bezcenne, albowiem rzadko pojawiające się w innych źródłach, pozostają dane o rekolekcjach kapłańskich XVIII-wiecznych duchownych dekanatu pszczyńskiego. Dotychczasowe opracowania badające problem formacji ascetycznej księży w okresie XVIII stulecia uwa- gę skupiały przede wszystkim na edukacji seminaryjnej, zawartości księgo- zbiorów ówczesnego duchowieństwa katolickiego oraz analizie ich dorobku kaznodziejskiego, naukowego oraz literackiego171. Tymczasem już w 1721 r. dziekan M. Matuszewicz, powołując się na Epistolam Pastoralem bp. F.K. Sza- niawskiego z 1720 r., zobowiązał duchownych dekanatu pszczyńskiego do przedstawienia zaświadczeń o odprawieniu rekolekcji kapłańskich172. W Ta- belach Załuskiego z 1748 r. także wskazywano na odbywanie przez plebanów dekanatu pszczyńskiego recollectiones, czasem wraz z informacją o miejscu oraz prowadzących je zakonach173. Z kolei w 1749 r. oraz w 1750 r. dziekan F. Cebulka przypominał kondekanalnym o obowiązku zarówno odbycia rekolekcji, jak i dostarczenia stosownych zaświadczeń174. W lipcu 1751 r. rekolekcje kapłańskie odprawił także pleban z Suszca ks. Franciszek Osiecki, co zanoto- wane zostało w księdze chrztów tejże parafii wraz z nazwiskiem zastępującego go w obowiązkach duszpasterskich ks. Jana Krupskiego, plebana z Woszczyc175. Coroczne rekolekcje kapłańskie (określane początkowo jako ćwiczenia duchowne) wprowadzone zostały do powszechnej praktyki Kościoła katolickiego po Soborze Trydenckim. Fundamentalną rolę odegrały w tej mierze Ćwiczenia duchowne św. Ignacego Loyoli. Jezuici, a potem także inne zakony (benedyktyni, karmelici, dominikanie, franciszkanie), wprowadzili jako stały element swojej działalności organizację rekolekcji w specjalnie do tego celu wznoszonych bądź przystosowywanych w obrębie zabudowań klasztornych

171 B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do 1765 r., T. 4, Kraków 2002, s. 643–656. 172 AeD, 33r, 33v, 34r. 173 Ks. K.P. Hus odbył rekolekcje 30 IV 1748 r. (nie podano miejsca), ks. M. Passonius – u domini- kanów, ks. F. Danecki – u reformatów w Kętach, ks. G. Eichberger – u franciszkanów w Bytomiu, ks. B. Juchowicz – u jezuitów w Białej, ks. W. Węgrzynek – u franciszkanów w Bytomiu, ks. F. Cebulka – u franciszkanów (w Bytomiu?), ks. J. Słonimski – u reformatów w Gliwicach, ks. P. Bieroński – u franciszkanów w Kętach. AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 21, 22, 24, 25, 26, 29, 30. Zob. S. Litak, Atlas, dz. cyt., s. 401, 405, 411, 418. 174 AeD, f. 77r, 83v. 175 [25 V 1751] admodum reverendus Joannes Krupski parochus Wosczycensis in absentia me dum fuissem in exercitiis spiritualibus […], [w:] AAKat, KM, sygn. 50/20, k. 25.

210 domach rekolekcyjnych176. W XVII i XVIII w. wzrastało także znaczenie dwóch innych nurtów duchowości katolickiej, a mianowicie praktyka medyta- cji w ujęciu kard. Pierra de Bérulla (1575–1629) oraz św. Wincentego à Paulo (1581–1660)177.

Tabela 22 Rekolekcje kapłańskie plebanów dekanatu pszczyńskiego w latach 1720–1721 (1725) Imię i nazwisko plebana Parafia Miejsce odprawienia rekolekcji ka- płańskich Ks. Franciszek Tremblowicz Łąka Klasztor ojców franciszkanów refor- matów w Kętach Ks. Jan Łaczyński Ćwiklice Klasztor ojców franciszkanów refor- matów w Kętach Ks. Wawrzyniec Zabrzeski Mikołów prebenda Klasztor ojców franciszkanów refor- matów w Kętach Ks. Jerzy Drabik Woszczyce Klasztor ojców franciszkanów refor- matów w Gliwicach Ks. Stanisław Jędrkowicz Tychy Klasztor ojców franciszkanów refor- matów w Gliwicach Ks. Wawrzyniec Kapłanek Wisła Niemiecka Klasztor ojców franciszkanów refor- matów w Kętach Ks. Jerzy Odrobiński Bieruń Klasztor ojców franciszkanów refor- matów w Kętach Ks. Tomasz Gajdzik Mokre Brak danych Ks. Walenty Szalowicz Brzeźce Brak danych Ks. Piotr Piszczek Suszec Brak danych Ks. Stanisław MąkockiI Chełm Klasztor ojców dominikanów w Oświęcimiu (1725) I Ks. S. Mąkocki ze względu na problemy z nadużywaniem alkoholu nie odprawił swoich rekolekcji kapłańskich w 1720 r. i z tego obowiązku wywiązał się dopiero w 1725 r. Zob. AeD, f. 48v.

Źródło: AeD, f. 33r, 33v, 34r.

176 S. Kisiel, Rekolekcje i misje w aspekcie historycznym, AK, nr 104 (1985), s. 361–373. 177 K. Górski, Teologia ascetyczno-mistyczna (wiek XVI–XVIII), [w:] Dzieje teologii katolickiej w Pol- sce, T. II Od Odrodzenia do Oświecenia, Cz I. Teologia humanistyczna, red. M. Rechowicz, Lublin 1975, s. 462–463.

211 Duszpasterze dekanatu pszczyńskiego najchętniej wybierali zatem konwenty franciszkańskie prowincji małopolskiej w Kętach178 (5) oraz Gliwicach179 (2), tylko w jednym przypadku zaś miejscem odprawienia rekolekcji był klasztor dominikanów prowincji polskiej w Oświęcimiu180. Wydaje się, że były to główne kierunki rekolekcyjnych peregrynacji księży dekanatu pszczyńskiego, co znalazło także swoje odzwierciedlenie w testamencie ks. J. Odrobińskiego, w którym przeznaczył on 10 talarów śląskich na msze za swoją duszę u fran- ciszkanów w Kętach oraz 20 imperiałów na naprawę klauzury w klasztorze dominikanów w Oświęcimiu, jak również kolejne 10 na msze za jego duszę odprawione przez oświęcimskich dominikanów181. Otwarte pozostaje jednak pytanie o uczestnictwo wikariuszy w rekolekcjach kapłańskich, o nich bowiem publikowane źródło poza jednym przypadkiem milczy. W 1721 r. informację o odprawieniu rekolekcji kapłańskich w Krakowie – jednak bez wskazania konkretnego klasztoru – przekazał dziekanowi M. Matuszewiczowi wikariusz z Miedźnej ks. F. Danecki182. Być może zatem barierą nie do pokonania dla większości wikariuszy były koszty takiego przedsięwzięcia. Prawno-ekonomiczne położenie wikariuszy niemal całkowicie uzależniało ich od plebanów i w związku z tym warunkowało realia codziennego życia. Wolnonajemny charakter pracy wikariusza – według określenia J. Kracika183 – niejako ska- zywał jego byt na ciągłą niestabilność, awans zawodowy zaś odsuwał w bliżej nieokreśloną przyszłość. Symptomatyczne wydaje się także, że w protokołach tylko raz zanotowano skargę wikariusza na plebana o zaniżanie umówionego wynagrodzenia184. Sądzić można raczej, że takich przypadków mogło być wię- cej, jednak wspomniana zależność wikariusza od plebana skutecznie kładła tamę głośno wyrażanym opiniom i protestom. Na kartach Acta et Decreta odzwierciedlony został natomiast jeszcze jeden charakterystyczny dla omawianego okresu problem, a mianowicie włó- częgostwo duchownych określanych w pszczyńskiej księdze mianem vagae personae, vagabundi, religiosi vagabundi oraz presbyteri vagabundi. Pierwsza

178 Konwent bernardyński w Kętach ufundowany został w 1699 r. Należał do prowincji małopolskiej, natomiast kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP został wzniesiony w latach 1705–1712. Zob. Katalog zabytków sztuki w Polsce, red. J. Szablowski, T. 1, Warszawa 1953, s. 16–17; S. Litak, Atlas, dz. cyt., s. 418 179 Z. Jedynak, Kronika klasztoru reformatów w Gliwicach (1674–1753) – nieznane źródło do dziejów sztuki, „RMG”, T. 9 (1993), s. 437–445; B.B. Kurowski, Franciszkanie w Gliwicach, „Quaestiones Selectae”, nr 9 (1999), s. 117–134; S. Litak, Atlas, dz. cyt., s. 418. 180 Kościół dominikański w Oświęcimiu wraz z kaplicą św. Jacka zbudowany został w 1 połowie XIV w. Oświęcimscy dominikanie należeli do prowincji polskiej. Zob. Katalog zabytków sztuki w Pol- sce, dz. cyt., s. 25; S. Litak, Atlas, dz. cyt., s. 405. 181 APP, sygn. AKP IX 723, k. 90. 182 AeD, f. 33v. 183 J. Kracik, Prawie wielebni, dz. cyt., s. 190. 184 Zob. s. 169–170.

212 wzmianka o działalności duchownego wagabundy pojawiła się w 1704 r. na kanwie skargi plebana z Suszca ks. Pawła Pazurowicza na pszczyńskiego wikariusza ks. Piotra Piszczka, który miał odmówić odpuszczenia grzechów su- szeckiemu organiście Janowi Rzadkowicowi. Tenże uzyskał jednak absolucję dzięki usługom niepodanego z imienia cuiusdam religiosi presbyteri vagabun- di185. Z kolei w 1722 r. w trakcie scrutinium internum pleban pszczyński ks. Mikołaj Steblicki pytany o personae vagae sam wyznał: U mnie we Psczynie semel admissus quidam religiosus per inadvertentiam vicarii me absente ad altare vagabundus (Tylko raz w czasie mojej nieobecności, a z powodu niedbal- stwa wikariusza dopuszczony do ołtarza został włóczęga)186. Egzekwowanie dyscypliny kościelnej czasami jednak przynosiło efekt w postaci zakończenia – przynajmniej tymczasowego – samowolnych migracji duchownych. W lipcu 1734 r. ówczesny instygator ks. F. Cebulka zgłosił kondekanalnym problem z ks. Janem Puntzem przebywającym w Pszczynie niczym wagabunda (tamquam vagabundum morari)187. Instygator zlecił zatem plebanowi w Pszczynie, by dzięki częstej braterskiej rozmowie nakłonił ks. J. Puntza do zatrudnienia się w jakiejś parafii, w przeciwnym bowiem razie dziekan będzie musiał powia- domić o nim kurię biskupią w Krakowie188. Braterskie rozmowy przyniosły oczekiwany efekt: już w październiku 1734 ks. J. Puntz pracował jako vicarius applicatus w parafii św. Anny w Lędzinach189, jednak w 1739 r. w zapisach metrykalnych tej parafii pojawiły się nazwiska innych duchownych, co może wskazywać na jego nieobecność190. W latach 1742–1748 ks. J. Puntz zatrudniony był z kolei jako prebendarz w Pszczynie, jednak niespokojna natura nie- dawnego wagabundy dawała o sobie znać. W 1743 r. instygator oskarżył ks. J. Puntza o gwałtowne zachowanie oraz obrazę i kłótnie z kilkoma osobami. Po- mimo zaprzeczeń oskarżonego dziekan wyznaczył bardzo szczegółową karę,

185 AeD, f. 24r. 186 AeD, f. 39v. 187 K. Jan Puntz (Puncz) urodził się w Pszczynie 29 VIII 1705 r. z Mateusza i Zuzanny. Wykształcenie seminaryjne odbył częściowo zapewne poza Krakowem, na co wskazują następujące w krótkich odstępach czasu daty otrzymania kolejnych (poza minorkami) święceń w Krakowie: 21 II 1728 r. (subdiakonat), 22 V 1728 r. (diakonat) oraz 18 IX 1728 r. (prezbiterat) na prowizję parafii w Wila- mowicach w dekanacie oświęcimskim. Od czerwca do października 1734 r. chrzcił w kościele parafialnym w Pszczynie i notowany był w księgach metrykalnych jako vicarius Vilamovicensis, ale także presbyter ecclesiasticus. AAKat, KM, sygn. 50/101, k. 35; sygn. 50/100, k. 118–120. AKMK, sygn. LOrd. 8, s. 62; sygn. LOrd. 9, s. 23, 42. 188 Idem reverendus Cybulka instigator, proposuit aliquem praesbyterum Joannem Puntz Plesnae existentem tamquam vagabundum morari. Itaque commissum est admodum reverendo domino curato Plesnensi, ut frequenter apud se comparenti fratrene persuaderet ad suam provisionem si potest redire aut si non datur accessus, aliam sibi providere, alias sicut vagabundus ad Officium describetur., [w:] AeD, f. 66r. 189 AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 200–201. 190 Nie zachowała się księga chrztów z parafii w Lędzinach obejmująca lata 1735–1738, toteż nie jest możliwe ustalenie okresu pobytu ks. J. Puntza w tejże parafii.

213 która pozwala nam odtworzyć skalę i rodzaj wykroczeń: 1) osobiste przeprosiny dwóch księży, 2) pokorne przeprosiny Karola de Larischa, 3) absolutny zakaz odwiedzania karczem oraz picia alkoholu, 4) przeprosiny za krzywdy wy- rządzone plebanowi w Ćwiklicach, 5) nakaz dobrego współżycia w przyszłości z wikariuszem w Pszczynie bez mieszania się w jego sprawy, 6) w czasie kazań z ambony pouczanie wiernych w sposób łagodny (suaviter), nie zaś w ciężkich słowach, 7) kara pieniężna w wysokości jednej marki na światło w kościele w Lędzinach lub na biednych w tamtejszym szpitalu191. Po 1748 r. w parafiach dekanatu pszczyńskiego nie ma jakiegokolwiek śladu działalności duszpasterskiej ks. J. Puntza. Ostatnia wzmianka o nim pojawiła się w 1750 r. Na ów- czesnym zebraniu dekanalnym księża powiadomieni zostali przez dziekana F. Cebulkę o usunięciu ks. J. Puntza ze stanowiska prebendarza pszczyńskiego i skierowaniu go decyzją krakowskiego konsystorza do parafii w Bieruniu na stanowisko wikariusza aplikata192. Jeśli zatem mówimy o ekonomicznym podłożu zjawiska włóczęgostwa księ- ży diecezji krakowskiej, krytycznie przy tym analizując potrydencki system zatrudniania duchownych i związaną z nim wewnętrzną stratyfikację najniż- szego kleru, nie możemy zapominać, że bycie duchownym wagabundą było także swego rodzaju stylem życia z wyboru. Przypadek ks. J. Puntza wskazuje, że nawet braterskie wsparcie kondekanalnych i realne propozycje pracy w duszpasterstwie dekanalnym (a nawet pewnego awansu: z wikariusza na prebendarza) nie były w stanie opanować burzliwego temperamentu tego duchownego. Ostatni z omawianych w trakcie obrad dekanalnych przypadek włóczęgostwa osoby duchownej miał miejsce w 1735 roku. Samowolne opusz- czenie parafii (jednak nie w dekanacie w pszczyńskim) zarzucono wówczas pochodzącemu z Mikołowa ks. Marcinowi Piórko. Kondekanalni stwierdzili, że podstępnie (fraudulenter) usiłował zdobyć wakujące po śmierci ks. Stani- sława Jędrkowicza beneficjum w Brzeźcach. Tymczasem zauważono, że nie jest on zdolny do wykonywania obowiązków duszpasterskich, gdyż nie wła- dał dość dobrze łaciną, w której popełniał „grube błędy” (crassos errores in latinismu), z teologii zaś nie umiał prawie niczego (ex theologicis forte nihil)193.

191 AeD, f. 72v, 73r. 192 Admodum reverendus decanus Congregationi intimavit quod reverendus Joannes Puntsch officiose a ministerio ecclesiae Plesnensis et capellanatu Plesnensi amotus et privatus, per idem Reverendis- simum Consistoriale Officium ecclesiae parochiali Beronensi ad curam animarum et vicariatus munia obeunda sit applicatus. Parochus enim Bieronensis vicarium ex fundatione olim Georgii Odrobinski fovere necesse habens, hucusque nullum suscipere voluit, pro vicario, excusationes fingens, quod residentiam pro vicario non habeat. A quod cives ad aedificationem domus pro vicario, nolint concurrere, [w:] AeD, f. 81v. 193 Praeterea denuntiatum est nobis, aliquem praesbyterum Martinum Piorko natione Mikułovien- sem fraudulenter concurrere pro beneficio Brzescensi pro tunc vacante ad quod non videtur esse capax, uti constat ex multis, praecipue eius manu scriptis in quibus apparet illum non esse bonum

214 Negatywna opinia pszczyńskich duchownych nie przeszkodziła jednak ks. M. Piórko w uzyskaniu stabilizacji zawodowej poza granicami nieprzyjaznego mu dekanatu. W latach 1734–1741 pracował jako wikariusz w Kozłowie, w latach 1741–1787 jako pleban w Tarnawie (dekanat Jędrzejów), a zarazem w latach 1775–1776 jako pleban w Drochlinie. W latach 1787–1788 mieszkał w Domu Księży Emerytów w Krakowie. Zmarł tamże 1 II 1788 r.194.

grammaticum propter crassos errores in latinismu commissos, neque orthographiam bene calere, ex theologicis forte nihil. Itaque tamquam vagus, ne admittatur ad altare Dei in decanatu nostro Ple- snensi, serio admodum reverendis parochis inhibitum est ob rationem hanc: ne occasionem habeat absentandi a sua provisione, quam obtendo ordine praesbyteratus deseruit. Sed elapsis aliquot diebus, conveniendo praementionatus Martinus Piorko admodum reverendum decanum in oppido Mikułow, petiit dominum decanum ad minimum, per unam hebdomadam dari sibi facultatem, accedendi ad altare Dei., [w:] AeD, f. 68v, 69r. 194 Ks. Marcin Piórko (Piorecki, Piorkowski, Pierkowski) urodził się w Mikołowie 13 X 1706 r. jako syn Wojciecha Piórko oraz Doroty. Święcenia subdiakonatu otrzymał we Wrocławiu 18 IX 1734 r. Święcenia kapłańskie otrzymał w Krakowie 8 XII 1734 r. AAKat, KM, sygn. 50/28, k. 74; Kata- log duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego na podstawie ksiąg święceń biskupów wrocławskich 1650–1810/1812, opr. S. Jujeczka, H. Gerlic, W. Könighaus, Wrocław 2014, s. 438; J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej, dz. cyt., s. 502, 666.

IV. BIOGRAMY DUCHOWIEŃSTWA DEKANATU PSZCZYŃSKIEGO W LATACH 1691–1756

Lektura pszczyńskiego protokolarza, jak i pozostałych źródeł wytworzonych przez duchownych dekanatu pszczyńskiego oraz w związku z ich działalnością nawet doświadczonemu badaczowi sprawia nie lada kłopot. Jego główną przy- czyną jest brak słownika biograficznego duchowieństwa działającego na tym terenie w XVII–XVIII wieku. Stwarza to trudności w identyfikacji konkretnych osób, zwłaszcza w sytuacji powtarzania się w tym samym czasie i miejscu podobnie zapisywanych i brzmiących nazwisk oraz imion (np. księża Andrzej i Wawrzyniec Zabrzescy lub też księża Józef Gay i Józef Gajowicz). Wydaje się, że przed takim właśnie problemem stanął wielokrotnie przywoływany przez nas J. Szczepaniak – świadomy zresztą trudności z pozyskaniem oraz wery- fikacją danych na temat duchowieństwa staropolskiego1. Tymi trudnościami należy naszym zdaniem tłumaczyć wiele rozbieżności pomiędzy ustaleniami tego badacza a tymi, które wynikały z kwerendy przeprowadzonej przez nas w oparciu o źródła inne niż krakowskie. Ks. Ludwik Kosmeli (pleban w Bie- runiu w latach 1746–1756) w protokolarzu zapisywany był jako Kosmeli lub Cosmeli, natomiast według J. Szczepaniaka inną formą jego nazwiska mia- ło być Kosmek2. Z kolei pleban z Suszca ks. Piotr Piszczek w dokumentach krakowskich zapisany został jako Prisczynski, ks. Jan Bodeman zaś jako Bo- demom3. Dziekan pszczyński Fryderyk Cebulka nigdy nie podpisywał pism wychodzących z kancelarii dziekańskiej bądź parafialnej inaczej jak Cebulka, Cybulka albo Cebulcka, czasem z dodatkiem szlacheckiego predykatu. Według ustaleń J. Szczepaniaka w źródłach krakowskich notowany był natomiast tak- że jako Cybulla lub Cybulski4. Duże różnice dotyczą również imion. Wspo- mniany ks. Cebulka nosił ponad wszelką wątpliwość imię Fryderyk, nie zaś Paweł, ks. Posadowski z Postelwic to Maurycy Karol, nie Stanisław, ks. Zyg- muntowicz to z kolei Stanisław, a nie Franciszek, ks. Zmieszkal z Domanowic to Henryk, a nie Wojciech, w końcu ks. Drabik to Jerzy, nie Grzegorz5. W jednym przypadku różnica w zapisie nazwiska pomiędzy źródłami krakowskimi

1 J. Szczepaniak, Spis prepozytów, dz. cyt., s. 1. 2 Tamże, s. 121, 124. 3 Tamże, s. 124–125. 4 J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej, dz. cyt., s. 568. 5 Tenże, Spis prepozytów, dz. cyt., s. 121–126.

217 a pszczyńskimi (pleban Mokrego w źródłach krakowskich to Mikołaj Gubiński, natomiast w protokolarzu pszczyńskim Mikołaj Pukiński) – potęgowana przez dodawanie temu duchownemu w krakowskich Acta Officialia tytułu doktora filozofii nienotowanego nigdy przez źródło pszczyńskie – sprawiała wrażenie, że mamy do czynienia z dwoma różnymi osobami6. Jeszcze trudniejsza sytuacja związana była z plebanem Wisły w latach 1718–1730 ks. Wawrzyńcem Kapłankiem znanym J. Szczepaniakowi wyłącznie pod nazwiskiem Kapturek7. Wątpliwości pojawiające się w trakcie kwerendy archiwalnej rozstrzygaliśmy, przyznając prymat źródłom o proweniencji lokalnej, w nich bowiem interesu- jący nas duchowni notowani byli najczęściej, stąd też ryzyko błędu w formie zapisu imienia oraz nazwiska wydawało się najmniejsze. Biogramy duchowieństwa dekanatu pszczyńskiego posiadają stałą kon- strukcję, na którą składają się następujące elementy: 1) nazwisko oraz imię (imiona) wraz z występującymi w źródłach wszystkimi obocznościami zapisu; 2) data i miejsce urodzenia, imiona rodziców; 3) informacje o przebiegu edukacji; 4) informacje o datach uzyskania święceń wszystkich stopni; 5) tytuł kanoniczny święceń kapłańskich; 6) przebieg zatrudnienia; 7) data i miejsce śmierci; 8) wykaz źródeł, na podstawie których ustalono biogram.

Bargieł (Bargiel, Barlowic, Bargłowicz) Paweł Antoni, syn Pawła, ur. w Żo- rach w diecezji wrocławskiej; kształcił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1681); t.m. 13 VII 1688, sd. 20 V 1690, d. 23 IX 1690, p. 25 II 1691 (tytuł kanoniczny: ołtarz św. Michała w kościele Mariackim w Krakowie); wikariusz w Pszczynie (1691–1693); pleban w Bieruniu (1693–1711); pleban w Mikoło- wie (1714–1720). Zm. 25 I 1720 w Mikołowie. Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, s. 417; AKMK, sygn. AAdm. 24, k. 676– 677; AKMK, sygn. AOff. 161, k. 607; AAKat, sygn. 50/28, k. 39; AAKat, ADP, sygn. 21/2, f. 32r; AAKat, KM, sygn. 50/6, k. 34; APP, sygn. AKP IX 759, k. 19; APP, sygn. AKP IX 1302, k. 79; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), A–I, Kraków 2008, s. 40.

Białkowicz (Bialkowicz, Białkiewicz) Wojciech Maksymilian, syn Piotra, ur. w Żywcu; kształcił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1677); t.m. 1 III 1681, sd. 20 XII 1681, d. 19 IX 1682, p. 12 VI 1683r. (tytuł kanoniczny: wikariat w Rychwałdzie); komendarz w Łące (1696–1697); wikariusz w Pszczynie (1697). Zm. w 1712 jako komendarz we Włosienicy.

6 AKMK, sygn. AOff. 168, s. 45–46; J. Szczepaniak, Katalog prepozytów, dz. cyt., s. 124. 7 Tamże, s. 125.

218 Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, s. 415; AAKat, KM, sygn. 50/401, k. 29, 122; AAKat, KM, sygn. 50/102, k. 85; A. Komoniecki, Chronografia albo dziejopis żywiecki, wydał S. Grodziski, I. Dwornicka, Żywiec 2005, s. 577; J. Szcze- paniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), A–I, Kraków 2008, s. 54.

Bieroński (Bieronski, Bironski) Piotr, syn Jana, ur. w 1720 w Bieruniu, kon- wertyta z judaizmu; kształcił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1739); t.m. 7 VII 1743, sd. 19 IX 1744, d. 19 XII 1744, p. 17 I 1745 (tytuł kanoniczny: wikariat w Nagłowicach, dekanat Jędrzejów); wikariusz w Lędzinach (1746– 1748); pleban w Niemieckiej Wiśle (1748–1757); pleban w Lędzinach (1756– 1784). Zm. 13 IV 1784 w Lędzinach. Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 7, k. 187; AKMK, bez sygn., Tabele Zału- skiego 7, k. 32; AKMK, sygn. AOff. 188, k. 107; AKMK, sygn. AOff. 189, k. 22; AAKat, KM, sygn. 50/96, k. 124; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), A–I, Kraków 2008, s. 65.

Bodeman (Bodemon) Jan Ignacy, pochodził z diecezji wrocławskiej; ur. w Wodzisławiu; kształcił się w Nysie i Wrocławiu (1685–1687); t.m. 22 IX 1685 w Nysie, sd. 21 IX 1686 w Nysie, d. 21 XII 1686 w Nysie, p. 5 III 1687 w Nysie; pleban w Brzeźcach (1688–1712). Zm. przed 23 IX 1712. Źródła: AAW, sygn. II c 4, k. 132, 137–139; AKMK, sygn. AAdm. 18, k. 658; AKMK, sygn. AEp. 76, k. 471; AAKat, KM, sygn. 50/1, k. 40; Katalog ducho- wieństwa diecezjalnego i zakonnego na podstawie ksiąg święceń biskupów wro- cławskich: 1650–1810/12, opr. Stanisław Jujeczka, Henryk Gerlic, Waldemar Könighaus, Wrocław 2014, s. 226.

Brzozowski Wacław, syn Kaspra, ur. ok. 1640 w diecezji krakowskiej; t.m. 18 XII 1660, sd. 21 III 1665, d. 30 V 1665, p. 19 IX 1665 (tytuł kanoniczny: wikariat w Pszczynie); pleban w Tychach (1677–1687); pleban w Suszcu (1687– 1693). Zm. przed 12 I 1693 r. w Suszcu. Źródła: AKMK, sygn. AOff. 157, k. 1033, 1179–1181; AAKat, KM, sygn. 50/33, k. 2, 17; sygn. 50/1, k. 30; APP, sygn. AKP IX 785, k. 63–64; J. Szczepaniak, Ka- talog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), A–I, Kraków 2008, s. 106.

Choliński (Cholinski) Andrzej Kazimierz, syn Grzegorza, ur. w diecezji krakowskiej; t.m. 31 V 1681, sd. 13 III 1688, d. 8 VIII 1688, p. 31 I 1689 (tytuł

219 kanoniczny: wikariat w Chodlu, dekanat Chodel); wikariusz w Pszczynie (1694–1695). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/102, k. 58–70; J. Szczepaniak, Katalog ducho- wieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), A–I, Kraków 2008, s. 139.

Choroba (Chorobinski, Chorobiński) Andrzej Augustyn, syn Jakuba i Agnieszki, ur. 16 XI 1690 w Mikołowie; alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 23 XII 1713, sd. 16 III 1715; p. 14 VI 1715 (tytuł kanoniczny: wikariat w Stradowie, dekanat Sokolina); prebendarz różańcowy w Mikołowie (1716–1727). Zm. przed 9 III 1727 w Mikołowie. Źródła: AKMK, sygn. AOff. 167, k. 574–578; AKMK, sygn. AOff. 169, k. 1098; AAKat, KM, sygn. 50/28, k. 139–180; sygn. 50/116, k. 4–38; APP, sygn. AKP IX 681, k. 218; APP, sygn. AKP IX 681, k. 374–375; AAKat, KM, sygn. 50/1732, k. 90; AAKat, ADP, sygn. 21/2, f. 55v; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), A–I, Kraków 2008, s. 140; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 5; F. Maroń, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 292.

Cebulka z Litultowic (Cybulcka, Cybulka) Fryderyk Tomasz Izydor, syn Je- rzego, ur. 20 XII 1699 w Bytomiu; kształcił się w kolegiach jezuickich w Nysie i Ołomuńcu (1719) oraz w Seminarium Zamkowym w Krakowie (1720–1723); t.m. 21 XII 1720, sd. 20 IX 1721, d. 21 III 1722, p. 20 II 1723 (tytuł kanoniczny: prowizja Seminarium Zamkowego); wikariusz i altarzysta NMP w Czeladzi (1722–1725); pleban w Bojszowach (1725–1734); pleban w Miedźnej (VIII 1734– IX 1741), pleban i dziekan w Pszczynie (1741–1768). Zm. w Pszczynie w 1768. Źródło: ZA Olomouc, UO, inv. č. 7, k. 182; AKMK, bez sygn., Tabele Załuskie- go 7, k. 29; AKMK, sygn. AOff. 172, k. 65–66; AKMK, sygn. AOff. 177, k. 359; AAKat, KM, sygn. 50/22, k. 2–27, 184–189, 255–261; AAKat, KM, sygn. 50/16, k. 1–10; sygn. 50/119, k.13–362; J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Kraków 2010, s. 568; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 62.

Danecki Franciszek Jan, syn Jana, ur. w 1684 w Wilamowicach w diecezji krakowskiej; t.m. 14 VI 1715, sd. 7 III 1716, d. 28 III 1716, p. 11 IV 1716 (tytuł kanoniczny: prowizja w Miedźnej); student Akademii Krakowskiej; wikariusz w Miedźnej (1716–?); wikariusz w Oświęcimiu (?); pleban w Łące (1724–1750); notariusz dekanatu pszczyńskiego (1743–1750). Zm. 28 IX 1750.

220 Źródło: AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 24; AKMK, Producta (1724–1746), bez sygn., nlb; AAKat, sygn. 50/39, k. 92–106; AAKat, KM, sygn. 50/401, k. 51–75, 129–140; AAKat, KM, sygn. 21/2, f. 85r; J. Szczepaniak, Ka- talog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), A–I, Kraków 2008, s. 187.

Dłubisiński (Dłubisz, Dłubisinski, Dłubiszynski) Jan Kanty, syn Alberta, ur. w Bieruniu; alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 25 III 1731, sd. 22 IX 1731, d. 20 XII 1731, p. 20 XII 1732 (tytuł kanoniczny: prowizja Semina- rium Zamkowego w Krakowie oraz wikariat w Suszcu); komendarz w Suszcu (1732–1746); wikariusz w Pszczynie (1746–1747). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/18, k. 66–98; sygn. 50/119, k. 45–60; APP, AKP IX 698, k. 86; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), A–I, Kraków 2008, s. 197; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Krakowie (1678– 1800), Kraków 2004, s. 82.

Drabik Jerzy Ignacy, syn Szymona i Zofii, ur. 21 III 1693 w Tychach jako Georgius Zagała vel Drabik; alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 19 IX 1716, sd. 22 V 1717, d. 10 X 1717, p. 18 XII 1717 (tytuł kanoniczny: prowizja kościoła katedralnego w Krakowie); wikariusz w Mysłowicach (1717– 1720); pleban w Woszczycach (1720–1745). Zm. 25 III 1745 r. w Woszczycach. Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/33, k. 26; AAKat, P Woszczyce, sygn. 171/2, k. 25, 39– 42, 69–71, 85; AAKat, ADP, sygn. 21/2, f. 80r; J. Szczepaniak, Katalog duchowień- stwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), A–I, Kraków 2008, s. 208; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Kra- kowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 86; F. Maroń, Parafia górnośląska w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w., „SSHT”, T. V (1972), s. 220; Tenże, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 308.

Dzieżowicz (Dziezowicz, Dzieżyński) Antoni, syn Andrzeja, ur. 4 VI 1693 w By- tomiu; alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 15 IV 1713, sd. 19 IX 1716, d. 18 X 1716, p. 20 II 1717 (tytuł kanoniczny: prowizja seminarium w Krako- wie i wikariat kościoła w Opolu, dekanat Chodel); wikariusz w Mikołowie (1727). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/116, k. 48; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), A–I, Kraków 2008, s. 236; Tenże, Duchowieństwo diecezji krakowskiej w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Kraków 2010, s. 579; Tenże, Katalog alumnów Semina- rium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 97.

221 Eichberger (Auchberger, Eichynberger, Albergert, Eichmberger, Anchien- berges) Godfryd Karol, syn Wawrzyńca i Marianny, ur. 18 I 1706 w Pszczy- nie; alumn Seminarium Księży Misjonarzy na Stradomiu oraz Zamkowego w Krakowie; studiował na Akademii Krakowskiej i uzyskał tamże bakalaureat z filozofii (1727); t.m. 17 III 1726, sd. 25 III 1730, 8 IV 1730, p. 3 VI 1730 (tytuł kanoniczny: wikariat w Dąbrowie Tarnowskiej, dekanat Tarnów); wikariusz w Lędzinach (1731–1734); pleban w Bojszowach (X 1734–1749), pleban w Lę- dzinach (1749–1764). Zm. 13 VII 1764. Źródła: AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 25; AKMK, sygn. AOff. 172, k. 294–205; AKMK, sygn. AOff. 182, k. 240–241; AAKat, KM, sygn. 50/101, k. 39; sygn. 50/96, k. 30; Statuta nec non liber promotionum ordinis in universitate studiorum Jagiellonicae ab nno 1402 ad annum 1849, ed. J. Muczkowski, Cra- coviae 1849, s. 390; APP, sygn. AKP IX 678, k.171–173; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg świę- ceń (1646–1789), A–I, Kraków 2008, s. 23.

Fabricius (Faber) Jan, pochodził z Chechła k. Lublińca (diecezja wrocław- ska); kształcił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1681–1688); wikariusz w Pszczynie (1698–1701). Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, s. 415, 454; AAKat, KM, sygn. 50/102, k. 31–32.

Frankowicz Jerzy Leopold, syn Macieja, z diecezji krakowskiej; t.m. 13 III 1677, sd. 1 IV 1679, d. 27 V 1679, p. 11 VI 1679 (tytuł kanoniczny: wikariat w Brzeszczach, dekanat Oświęcim); wikariusz w Pszczynie (przed 1683); pleban w Bieruniu (1683–1693). Zm. w Bieruniu przed 21 X 1693. Źródła: AKMK, sygn. AOff. 161, k. 607; J. Szczepaniak, Katalog duchowień- stwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646– 1789), A–I, Kraków 2008, s. 259.

Gajowicz (Gaiowitz, Gajowitz, Gaiewicz, Gaiowicz) Józef, syn Mateusza, z diecezji krakowskiej; t.m. 19 IX 1733, sd. 26 III 1735, d. 26 V 1735, p. 4 VI 1735 (tytuł kanoniczny: wikariat w Rabie Wyżnej, dekanat Nowy Targ); wikariusz w Miedźnej (1735–1736); wikariusz w Mikołowie (1736–1739); prebendarz różańcowy w Mikołowie (1739–1756); pleban w Łące (1756–1768). Zm. 6 XI 1768 w Łące. Źródła: AKMK, sygn. AOff. 171, k. 874–876; AKMK, sygn. AOff. 175, k. 874– 875; AAKat, KM, sygn. 50/401, k. 82–98, 143–144; AAKat, KM, sygn. 50/403, k. 6; AAKat, KM, sygn. 50/16, k. 9–12; AAKat, KM, sygn. 50/29, k. 2–142; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), A–I, Kraków 2008, s. 269.

222 Gawiński (Gawinski) Wojciech Ksawery, syn Walentego, ur. ok. 1658 w Bie- runiu (dekanat Pszczyna); kształcił się w Kolegium Jezuickim w Opawie; alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 14 III 1682, sd. 12 VI 1683, d. 18 XII 1683, p. 26 II 1684 (tytuł kanoniczny: prowizja seminarium zamkowego w Krakowie oraz wikariat w Książu Wielkim, dekanat Książ Wielki); wikariusz w Książu Wielkim (1684–?); kapelan w Domu Księży Emerytów przy kościele św. Marcina w Krakowie (?–1690); pleban i dziekan w Pszczynie (1690–1715). Zm. w lipcu 1715 w Pszczynie. Źródła: AKMK, sygn. AEp. 77, k. 441–442; AKMK, sygn. AOff. 160, k. 568– 569; AKMK, sygn. AOff. 163, k. 1255–1266, 1295–1296; AKMK, sygn. AOff. 164, k. 690–691, 731–732, 910–915, 921–923, 1029–1032; AKMK, sygn. AOff. 165, k. 66; AKMK, sygn. AOff. 166, k. 451–461; AAKat, sygn. 50/102, k. 28– 112, 122–172; sygn. 50/101, k. 1–106, 125–159; APP, sygn. AKP IX 1216, k. 235–236; APP, sygn. M 1373, k. 7, 9, 12; APP, sygn. M 1371, k. 44; APP, sygn. AKP IX 687, k. 135; APP, sygn. AKP IX 688, k. 119–124, 178, 181–190, 192– 196; APP, sygn. AKP IX 634, k. 1–3, 93, 105, 114–117; APP, sygn. AKP IX 636, k. 5; APP, sygn. AKP IX 753, k. 68, 70; APP, sygn. AKP IX 723, k. 32–35, 122–124; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), A–I, Kraków 2008, s. 278; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 112.

Gay (Gai, Goy) Józef Kasper Feliks, syn Kaspra i Jadwigi, ur. 17 I 1720 w Lę- dzinach; t.m. 23 IX 1741, sd. 23 XII 1747, d. 9 III 1748, p. 30 III 1748 (tytuł kanoniczny: wikariat w Lędzinach); wikariusz w Lędzinach (1748–1756). Źródła: AKMK, sygn. AOff. 188, k. 50; AKMK, sygn. AAdm. 26, k. 551–552; AAKat, KM, sygn. 50/97, k. 41–93; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), A–I, Kraków 2008, s. 281.

Gajdzik (Gaydzik, Gaudzik, Gaidzik) Tomasz, syn Pawła, ur. w 1658 w diecezji krakowskiej; t.m. 31 V 1681, sd. 18 IX 1684, d. 28 X 1684, p. 1 XI 1684 (tytuł kanoniczny: wikariat w Mokrem); wikariusz w Mokrem (1683–1690); pleban w Mokrem (1690–1706?). Źródła: AKMK, sygn. 163, k. 800; AKMK, sygn. AOff. 164, k. 733–735; AAKat, KM, sygn. 50/1732, k. 86; AAKat, ADP, f. 3v.; J. Szczepaniak, Katalog ducho- wieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), A–I, Kraków 2008, s. 281; F. Maroń, Parafia górnośląska w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w., „SSHT”, T. V (1972), s. 217; Tenże, Materiały

223 źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 312.

Gniłka (Gniełka, Gnielski, Gnilski) Walenty, syn Walentego, ur. w Koszto- wach (parafia Lędziny lub Chełm, dekanat Pszczyna); kształcił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1725); t.m. 7 VI 1727, sd. 17 XII 1729, d. 4 III 1730, p. 8 IV 1730 (tytuł kanoniczny: wikariat w Rakowie, dekanat Bodzentyn); pleban w Chełmie (1732–1749). Zm. 1749. Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 7, k. 527; J. Szczepaniak, Katalog duchowień- stwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646– 1789), A–I, Kraków 2008, s. 303; Tenże, Nekrologium. Księża diecezji krakowskiej zmarli w latach 1749–1810, Kraków 2010, s. 50.

Hitretius (Chytreus) Marcin, syn Marcina i Elżbiety, ur. 28 IX 1698 w Pszczy- nie; alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 4 III 1719, sd. 21 XII 1720, d. 8 III 1721, p. 7 VI 1721 (tytuł kanoniczny: prowizja seminarium w Krakowie, wikariat w Oleksowie, dekanat Zwoleń), prebendarz w Czeladzi (przed 5 XI 1727); prebendarz różańcowy w Mikołowie (1727–1730); pleban w Wiśle Niemieckiej (1730–1737). Zm. przed 26 II 1737. Źródła: AKMK, sygn. AOff. 170, k. 1100–1101; AAKat, KM, sygn. 50/102, k. 96; AAKat, KM, sygn. 50/116, k. 48; AAKat, KM, sygn. 50/15, k. 55–161; AAKat, ADP, sygn. 21/2, f. 70v; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), A–I, Kraków 2008, s. 360; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Kra- kowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 64.

Holas (Hollas, Halas, Holasinski, Hollasinski) Jerzy Wojciech, syn Seba- stiana i Ludmiły, ur. 9 IV 1689 w Pszczynie; alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 20 II 1712, sd. 21 IX 1715, d. 21 XII 1715, p. 7 III 1716 (tytuł kanoniczny: ad psalteriam w katedrze w Krakowie); pleban w Tychach (1722– 1743). Zm. po 15 III 1743. Źródła: AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 21; AAKat, KM, sygn. 50/102, k. 23; AAKat, KM, sygn. 50/32, k. 35–173; J. Szczepaniak, Katalog du- chowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), A–I, Kraków 2008, s. 361.

Hus (Huss, Husinski, Hussinski, Husienski, Husek, Hussek) Paweł, syn Godfryda i Anny, ur. 25 I 1703 w Pszczynie; kształcił się w Kolegium Jezu- ickim w Ołomuńcu (1721); alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 23 IX 1725, d. 20 IX 1727, p. 20 XII 1727 (tytuł kanoniczny: wikariat

224 w Mikołowie); wikariusz w Mikołowie (1727–1731); prebendarz różańcowy w Pszczynie (1731–1736); pleban w Brzeźcach (1735–1776); notariusz dekanalny (1750–?). Zm. w Brzeźcach 12 IV 1776. Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 7, s. 423; AKMK, sygn. AOff. 172, k. 691; AKMK, sygn. AOff. 173, k. 77; AAKat, KM, sygn. 50/101, k. 10; AAKat, KM, sygn. 50/116, k. 50–77; AAKat, KM, sygn. 50/100, k. 102–128; sygn. 50/3, k. 45–49; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), A–I, Kraków 2008, s. 363; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 140.

Jędrkowicz (Jędrkowic) Franciszek, syn Alberta, ur. w Żywcu (dekanat Ży- wiec); t.m. 5 VI 1694, sd. 28 V 1695, d. 17 XII 1695, (tytuł kanoniczny: wikariat Lędzinach); wikariusz w Lędzinach (V 1696–II 1699); wikariusz w Żyw- cu (1700–?); w 1703 r. skazany na 2 lata więzienia za zabójstwo karczmarki w Rychwałdzie. Zbiegł jednak z więzienia biskupiego, by odbyć pieszą piel- grzymkę do Rzymu (1704). Zm. w Zebrzydowicach w 1720. Źródła: A. Komoniecki, Chronografia albo dziejopis żywiecki, wyd. S. Grodzi- ski, I. Dwornicka, Żywiec 2005, s. 578; AKMK, sygn. AOff. 163, k. 242–243; AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 15–23; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 414.

Jędrkowicz (Jędrkowic, Jędrkiewitz) Stanisław Józef, syn Alberta, ur. ok. 1660 w Żywcu (dekanat Żywiec); t.m. 1 IV 1679, sd. 15 VI 1680, d. 1 III 1681, p. 22 III 1681 (tytuł kanoniczny: wikariat w Kozach – dekanat Oświęcim); pleban w Tychach (1696–1722); pleban w Brzeźcach (1723–1734). Zm. po 7 VII 1734. Źródła: AKMK, sygn. AOff. 172, k. 691; AAKat, KM, sygn. 50/33, k. 33–41, 54– 76; AAKat, KM, sygn. 50/32, k. 2–36, 197–204; AAKat, KM, sygn. 50/3, k. 29– 66; APP, sygn. AKP IX 1196, k. 66–67; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 414; F. Maroń, Parafia górnośląska w pierwszym ćwierćwie- czu XVIII w., „SSHT”, T. V (1972), s. 219; Tenże, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 299; A. Komoniecki, Chronografia albo dziejopis żywiecki, wyd. S. Grodziski, I. Dwornicka, Żywiec 2005, s. 577.

Juchowicz (Juchowitz, Juchovic) Bartłomiej, syn Jana, ur. w Mysłowicach ok. 1702; kształcił się w Krakowie, Brnie oraz Pradze; t.m. 28 II 1733, sd. 30 V 1733,

225 d. 19 IX 1733, p. 19 XII 1733 (tytuł kanoniczny: wikariat w Mysłowicach); prebendarz w Pszczynie (III 1736–VIII 1741); pleban w Miedźnej (1741–1756); pleban w Mysłowicach (1756–1768). Zm. 14 II 1768 r. w Mysłowicach. Źródła: AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 26; AKMK, sygn. AOff. 173, k. 77; AKMK, sygn. AOff. 177, k. 359, 529–530; AKMK, sygn. AOff. 188, k. 107; AAKat, KM, sygn. 50/100, k. 128–134; AAKat, KM, sygn. 50/119, s. 10–11; AAKat, KM, sygn. 50/16, k. 33–112; AAKat, KM, sygn. 50/39, k. 123; AAKat, KM, sygn. 50/489, k. 6–53; APP, sygn. AKP IX 691, k. 249–251; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 420; Tenże, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008, s. 55, 123; Tenże, Nekrologium. Księża diecezji krakowskiej zmarli w latach 1749–1810, Kraków 2010, s. 69.

Kapłanek (Kapplanek) Wawrzyniec Antoni, syn Henryka, ur. ok. 1678 w diecezji krakowskiej; t.m. 21 XII 1709, sd. 5 III 1710, d. 5 IV 1710, p. 19 IV 1710 (tytuł kanoniczny: wikariat w Lędzinach); wikariusz w Lędzinach (1710–1715); prebendarz w Pszczynie (1715–1718); pleban w Wiśle Niemiec- kiej (1718–1730). Zm. po 6 VIII a przed 23 XI 1730. Źródła: AKMK, sygn. AOff. 166, k. 215–216; AKMK, sygn. AOff. 170, k. 1100–1101; AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 53–84; AAKat, KM, sygn. 50/101, k. 106–123; AAKat, KM, sygn. 50/15, k. 37–50; APP, sygn. AKP IX 700, k. 101; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 439, F. Maroń, Parafia górnośląska w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w., „SSHT”, T. V (1972), s. 220; Tenże, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 310.

Kiełtyka Tomasz Franciszek, syn Tomasza, ur. w Mikołowie; t.m. 27 V 1679, sd. 15 VI 1680, d. 22 III 1681, p. 31 V 1681 (tytuł kanoniczny: wikariat w Miko- łowie); wikariusz w Mikołowie (1681–1687); pleban w Tychach (1687–1694). Po procesie kanonicznym stracił w 1694 r. urząd plebana, jednak przebywał w Tychach jeszcze do lutego 1697. Dalsze losy nie są znane. Źródła: AKMK, sygn. AOff. 157, k. 1179–1181; AAKat, KM, sygn. 50/1732, k. 22–42; AAKat, KM, sygn. 50/33, k. 17–32; APP, sygn. AKP IX 699, k. 7, 10–12; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 464.

Kosmeli (Kosmala, Kosmelius, Cosmeli, Cosmelli) Ludwik Nepomu- cen, syn Teofila i Marianny, ur. 11 IX 1721 w Pszczynie w małżeństwie

226 katolicko-protestanckim; kształcił się w Cieszynie, Wrocławiu oraz Semina- rium Zamkowym w Krakowie; t.m. 21 IX 1743, sd. 12 VI 1745, d. 29 VI 1745, p. 28 IX 1745 (tytuł kanoniczny: ołtarz św. Marcina w katedrze w Krakowie); pleban w Bieruniu (1746–1756); pleban w Mikołowie (1756–1787). W 1749 r. tytułowany jako sekretarz biskupa krakowskiego oraz doktor filozofii. Zm. 2 VIII 1787 r. Źródła: AKMK, sygn. AAdm. 26, k. 450; AKMK, sygn. AOff. 188, k. 39–40; AKMK, Tabele Załuskiego 7, k. 22; AAKat, KM, sygn. 50/100, k. 34; AAKat, KM, sygn. 50/13, s. 10–298; AAKat, KM, sygn. 50/16, k. 66; APP, sygn. AKP IX 1409, k. 30–32; APP, sygn. AKP IX 1188, k. 2–3; J. Szczepaniak, Katalog du- chowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 511; Tenże, Nekrologium. Księża diecezji krakowskiej zmarli w latach 1749–1810, Kraków 2010, s. 86; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 181.

Kośmiński Szymon (Kosminski, Kosma), syn Grzegorza, ur. 8 X 1699 w diecezji krakowskiej; alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 17 XII 1712, sd. 22 XII 1714, d. 14 VI 1715, p. 21 IX 1715 (tytuł kanoniczny: prowizja seminarium w Krakowie); wikariusz w Lędzinach (1715). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 85; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 511; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 181.

Krupski (Krupa, Crupski) Jan Chryzostom Józef, syn Błażeja i Marianny, ur. 26 I 1705 w Bogucicach (dekanat Bytom) t.m. 19 IX 1739 we Wrocławiu; sd. 19 XII 1739, d. 12 III 1740, p. 16 IV 1740 (tytuł kanoniczny: wikariat w Boguci- cach); wikariusz w Bogucicach (1740–1742); wikariusz w Lędzinach (1742); wikariusz w Mysłowicach (1743–?); pleban w Woszczycach (1745–1756); pleban w Mysłowicach (1768–1779). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/652, k. 89; AAKat, sygn. 50/653, k. 9–16, 19; AAKat, sygn. 50/97, k. 14–15; AAKat, KM, sygn. 50/489, s. 58–169; AAKat, P Woszczyce, sygn. 171/2, k. 123–151; Katalog duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego na podstawie ksiąg święceń biskupów wrocławskich 1650–1810/1812, opr. S. Jujeczka, H. Gerlic, W. Könighaus, Wrocław 2014, s. 438; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 551; Tenże, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008, s. 55, 126.

227 Kubeszowski Jan, syn Szymona, ur. w diecezji krakowskiej; dr filozofii; t.m. 24 IX 1701, sd. 2 VI 1703, d. 22 IX 1703, p. 16 II 1704 (tytuł kanoniczny: wikariat w Pisarzowicach, dekanat – Oświęcim); prebendarz w Kętach (1706); wikariusz w Mikołowie (1714–1715). Źródła: AKMK, sygn. AAdm. 21, k. 411–414; AAKat, KM, sygn. 50/28, k. 128–131; Statuta nec non liber promotionum ordinis in universitate studiorum Jagiellonicae ab nno 1402 ad annum 1849, ed. J. Muczkowski, Cracoviae 1849, s. 366–367; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 563.

Kuczowicz (Kuczewic, Kuczewic, Kuczewitz) Kaspar, syn Kaspra, ur. w My- słowicach (dekanat Bytom); t.m. 23 XII 1741, sd. 19 IX 1744, p. 27 V 1745 (tytuł kanoniczny: wikariat w Piotrowicach, dekanat Zator); wikariusz w Bo- gucicach (1745); wikariusz w Mysłowicach (1745–1749); pleban w Mokrem (1749–1756); pleban w Czeladzi (1757–?). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/653, k. 28, 140; AAKat, KM, sygn. 50/29, k. 90, 93, 97; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 567; Protokolarz albo „Czerwona księga Mysłowic”, wyd. A. Kowalska, A. Piwowar- czyk, red. A. Barciak, Mysłowice 2002, s. 435.

Kuczewicz (Kuczowicz, Kuttchewitz) Jakub, syn Wawrzyńca, ur. 22 VII 1712 w Mikołowie (Podlesie); alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; sd. 16 III 1737, d. 6 IV 1737, p. 20 IV 1737 (tytuł kanoniczny: prowizja seminarium zamkowego w Krakowie oraz wikariat w Lędzinach); wikariusz w Lędzinach (1737 – 1738). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/99, k. 75-77; AAKat, KM, sygn. 50/97, k. 1–2; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 583; Tenże, Ka- talog alumnów Seminarium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 206.

Küttel (Kittel, Kuttel, Kyttel, Kitelski) Jan, syn Jerzego, ur. 15 V 1687 w diecezji wrocławskiej; t.m. 26 III 1712, sd. 24 IX 1712 (tytuł kanoniczny: prowizja seminarium), d. 23 X 1712; opuścił seminarium 10 III 1713 na kapelanię be- nedyktynek w Staniątkach; wikariusz w Mikołowie (1715–1717). Źródło: AAKat, KM, sygn. 50/28, k. 130; sygn. 50 /98, k. 84; J. Szczepaniak, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 168.

228 Latosiński (Latoszynski, Latosienski, Latocha) Franciszek Józef, syn Balta- zara, ur. ok. 1710–1712 w Bieruniu; kształcił się w Cieszynie, Ołomuńcu (1733), alumn Seminarium Misjonarzy na Stradomiu oraz Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 17 XII 1735, sd. 15 VI 1737, d. 21 XII 1737, p. 26 I 1738 (tytuł kanoniczny: wikariat w Pszczynie); wikariusz w Lędzinach (1739–1742); prebendarz w Pszczynie (1742); pleban w Ćwiklicach (1742–1785). Zm. w Ćwi- klicach 15 X 1785. Źródła: AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 23; ZA Olomouc, inv. č. 6, s. 118; AKMK, sygn. AOff. 177, k. 529–530, 749–750; AAKat, KM, sygn. 50/97, k. 1–14; AAKat, KM, sygn. 50/119, k. 15–17; AAKat, KM, sygn. 50/21, k. 43–60; AAKat, KM, sygn. 50/5, k. 3–124; AAKat, KM, sygn. 50/4, k. 16; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 597.

Latosiński (Latoszynski, Latosienski, Latocha) Jan Józef, syn Jakuba, ur. 23 VI 1720 w Bieruniu; kształcił się w Cieszynie oraz Ołomuńcu; alumn Semina- rium Zamkowego w Krakowie; t.m. 24 IX 1740, sd. 8 VI 1743, d. 7 VII 1743, p. 13 VII 1743 (tytuł kanoniczny: wikariat w Bieruniu); prebendarz w Bieruniu (1743–1749); pleban w Bojszowach (1749–1788). Zm. w Bojszowach 15 VII 1788. Źródła: AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 19; AAKat, KM, sygn. 50/22, k. 48–319; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 597; Tenże, Nekrologium. Księża diecezji krakowskiej zmarli w latach 1749–1810, Kraków 2010, s. 102; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Kra- kowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 211.

Lubecki (Lubeczki, Lubetzki) Franciszek Antoni, syn Dominika i Zuzanny ur. 29 IX 1717 w Lędzinach; kształcił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1734); alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 23 IX 1741, sd. 27 V 1747, d. 23 IX 1747, p. 23 XII 1747 (tytuł kanoniczny: wikariat w Chlinie, dekanat Wolbrom oraz prebenda różańcowa w Kalinie Wielkiej, dekanat Książ Wielki); wikariusz w Mikołowie (1748–1749). Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 7, k. 185; AAKat, KM, sygn. 50/29, k. 68–78; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 623; Tenże, Kata- log alumnów Seminarium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 217.

229 Łaczyński (Laczynski, Laczinski, Łaczynski) Jan Antoni, syn Grzegorza, ur. ok. 1688; alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 11 III 1712, sd. 24 IX 1712, d. 5 II 1713, p. 11 III 1713 (tytuł kanoniczny: prowizja seminarium duchownego w Krakowie); prebendarz w Pszczynie (I 1719); pleban w Ćwikli- cach (1720–1742). Zm. w Ćwiklicach 10 VI 1742. Źródła: AKMK, sygn. AOff. 177, k. 149–750; AAKat, KM, sygn. 50/101, k. 123, 166; AAKat, KM, sygn. 50/6, k. 51–70; APP, sygn. AKP IX 1282, k. 2; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 590, 631; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 209; F. Maroń, Parafia górnośląska w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w., „SSHT”, T. V (1972), s. 214; Tenże, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 294.

Matuszewicz (Matuszewic, Matuszowic, Mathuszewicz) Andrzej Franci- szek, syn Grzegorza z diecezji krakowskiej; t.m. 24 IX 1672, d. 9 III 1675, p. 21 XII 1675 (tytuł kanoniczny: wikariat w Skarżycach, dekanat – Lelów); pleban w Wiśle (1691–1718). Źródła: AKMK, sygn. AOff. 157, k. 931; AAKat, KM, sygn. 50/15, k. 1–37; APP, sygn. AKP IX 700, k. 32–33; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 686.

Matuszewicz (Matuszewic, Matuszowic) Marcin Jan Franciszek, syn Grze- gorza, ur. ok. 1661 w diecezji krakowskiej; t.m. 22 II 1687, sd. 20 IX 1687, d. 13 III 1688, p. 17 IV 1688 (tytuł kanoniczny: prowizja w Wiśle i wikariat w Pszczy- nie); wikariusz w Pszczynie (1688–1691); wikariusz w Lędzinach (1692–1695); pleban w Bojszowach (1695–1724); pleban w Lędzinach (1724–1748); dziekan pszczyński (1721–1748). Zm. w Lędzinach 4 X 1748. Źródła: AKMK, sygn. AOff. 157, k. 931; AKMK, sygn. AOff. 182, k. 240–241; AAKat, KM, sygn. 50/102, k. 13–32; sygn. 50/98, k. 2–10, 134–201; sygn. 50/818, nlb; sygn. 50/96, k. 26; APP, sygn. AKP IX 621, k. 7–8; APP, sygn. AKP IX 678, k. 147, 149, 152, 155, 158–159; APP, sygn. AKP IX 1409, k. 30–32; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 686; F. Maroń, Parafia górnośląska w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w., „SSHT”, T. V (1972), s. 212; Tenże, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 288.

230 Matuszkowicz (Matuszowic, Matuszkowic, Matuszek) Melchior Jan, syn Andrzeja i Małgorzaty, ur. 6 I 1667 w Bojszowach jako Melchior Sklarz; kształ- cił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1682); t.m. 20 V 1690, sd. 23 IX 1690, d. 23 XII 1690, p. 28 I 1691 (tytuł kanoniczny: wikariat w Bojszowach, dekanat Pszczyna); pleban w Bojszowach (1690–1694). Zm. w Bojszowach w XI 1694. Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, s. 425; AAKat, KM, sygn. 50/818, nlb; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 687.

Mąkocki (Muchowski, Mąchocki) Stanisław, syn Stanisława ur. w 1661 w diecezji krakowskiej; t.m. 23 XII 1690, sd. 28 V 1695, d. 17 XII 1695, p. 21 IV 1696 (tytuł kanoniczny: wikariat w Babicach, dekanat – Nowa Góra); pleban w Chełmie (1707–1732). Zm. w Chełmie przed 28 VI 1731. Źródła: AKMK, sygn. AEp. 81, k. 219; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 692–693; Tenże, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008, s. 122; F. Maroń, Parafia górnośląska w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w., „SSHT”, T. V (1972), s. 213; Tenże, Ma- teriały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 286.

Murzynkowicz (Murzinkowic, Murzinkowitz, Murzynkowic) Franciszek, syn Jana i Anny Marii, ur. w Pszczynie ok. 1720; kształcił się w Kolegium Je- zuickim w Ołomuńcu (1738); t.m. 8 VI 1743, sd. 9 III 1748, d. 8 VI 1748, p. 21 XII 1748 (tytuł kanoniczny: wikariat w Pszczynie); wikariusz w Pszczynie (1749–1763). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/119, s. 85–307; ZA Olomouc, UO, inv. č. 6, s. 175; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 751.

Murzynkowicz (Murzinkowic) Józef Karol Leopold, syn Jana i Anny Marii, ur. 9 II 1720 w Pszczynie; kształcił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1738); t.m. 22 IX 1742, sd. 17 IV 1745, d. 12 VI 1745, p. 8 IX 1745 (tytuł kanoniczny: wikariat w Wojkowicach Kościelnych, dekanat Bytom); pleban w Wiśle Niemieckiej (1746–1748). Zm. w Wiśle Niemieckiej 29 XII 1748. Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/100, k. 13; ZA Olomouc, UO, inv. č. 6, s. 173; AAKat, KM, sygn. 50/15, k. 75–76, 204; AKP IX 810, k. 40; J. Szczepaniak, Ka- talog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 751.

231 Muszyński (Muszinski, Muszynski) Jan, syn Andrzeja, z diecezji krakowskiej; t.m. 22 VI 1736, sd. 15 VI 1737, d. 21 IX 1737, p. 1 III 1738 (tytuł kanoniczny: wikariat w Michałkowicach – dekanat Bytom); wikariusz w Mikoło- wie (1740–1747); pleban w Zawichoście i Wsoli (1758–1764). Zm. 13 II 1764. Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/29, k. 16–67; J. Szczepaniak, Katalog duchowień- stwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646– 1789), J–M, Kraków 2008, s. 754; Tenże, Nekrologium. Księża diecezji krakowskiej zmarli w latach 1749–1810, Kraków 2010, s. 127.

Myszkowicz (Myszkowic, Miskiewicz, Miska) Szymon, syn Wawrzyńca, ur. w Lędzinach; t.m. 27 V 1679, sd. 15 VI 1680, d. 1 III 1681, p. 22 III 1681 (ty- tuł kanoniczny: wikariat w Żywcu); wikariusz w Żywcu (1679–1688?); pleban w Lędzinach (1693–1714). Źródła: A. Komoniecki, Chronografia albo dziejopis żywiecki, wyd. S. Grodzi- ski, I. Dwornicka, Żywiec 2005, s. 246, 274–275; AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 9–71; AKMK, sygn. AOff. 163, k. 632–633; APP, sygn. AKP IX 678, k. 53–55, 66–67; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), J–M, Kraków 2008, s. 757.

Nalepka (Nolepka) Jerzy Antoni Michał, syn Michała, ur. w Studzionce (diecezja wrocławska); kształcił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1725– 1727); t.m. 25 III 1730, sd. 29 IX 1730, d. 10 III 1731, p. 24 III 1731 (tytuł kanoniczny: wikariat w Brzeźcach, dekanat Pszczyna); wikariusz w Brzeźcach (1730–1736); wikariusz w Mysłowicach (1736); pleban w Wiśle Niemieckiej (1737–1746). Zm. w Wiśle Niemieckiej 7 IV 1746. Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 6, s. 10; ZA Olomouc, UO, inv. č. 7, k. 223; AAKat, KM, sygn. 50/3, k. 55 – 74; AAKat, KM, sygn. 50/15, k. 63–75, 203; L. Musioł, Parafia mysłowicka. Uzupełnienia i sprostowania do pracy ks. J. Kude- ry: Historia parafii mysłowickiej, mps (1956) w AAKat, s. 81; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 767.

Niedbała (Niedbala, Niedbalski) Jan Leopold, syn Jerzego, ur. w Bytomiu (dekanat Bytom); alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 27 IX 1738, sd. 25 II 1741, d. 23 XII 1741, p. 24 III 1742 (tytuł kanoniczny: wikariat w Lędzinach, dekanat Pszczyna); wikariusz w Lędzinach (1742–1746). Źródła: AKMK, sygn. AOff. 174, k. 53–54; AKMK, sygn. AOff. 177, k. 54–55; AAKat, KM, sygn. 50/97, k. 16–35; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789),

232 N–S, Kraków 2008, s. 774; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 260.

Nowacki Mikołaj, syn Melchiora z diecezji krakowskiej; alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 27 III 1694, sd. 17 XII 1694, d. 13 III 1695, p. 28 V 1695 (tytuł kanoniczny: prowizja seminarium w Krakowie oraz wikariat w Mysłowicach, dekanat Bytom); wikariusz w Mysłowicach (1695–1699); wikariusz w Lędzinach (1699–1702); wikariusz w Kamieniu, dekanat Bytom (1702–1705); pleban w Bielszowicach (1705–1713). Zm. w Bielszowicach w 1713 r. Źródła: AAKat, ADB, sygn. 150/1, k. 7; AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 23–34, 42; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 785; Tenże, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008, s. 47; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 261.

Nowak Szymon Leopold, syn Grzegorza, ur. w diecezji krakowskiej; t.m. 1 VII 1708, d. 21 XII 1709, p. 12 I 1710 (tytuł kanoniczny: wikariat w Pszczynie, dekanat Pszczyna); wikariusz w Mikołowie (1712–1713); wikariusz w Brzeź- cach (1722–1723). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/28, k. 115–120; AAKat, KM, sygn. 50/3, k. 25– 30; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 786; F. Maroń, Parafia górnośląska w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w., „SSHT”, T. V (1972), s. 218–219; Tenże, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 300.

Odrobiński (Odrobinski, Odrobina) Jerzy Antoni, syn Krzysztofa i Marian- ny, ur. ok. 1680 w Pszczynie; kształcił się w Kolegium Jezuickim w Opawie; alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 22 XII 1703, sd. 20 IX 1704, d. 28 IX 1704, p. 26 X 1704 (tytuł kanoniczny: wikariat w Cmolasie, dekanat Miechocin); wikariusz w Pszczynie (1708–1711); pleban w Bieruniu (1712– 1746). Zm. w Bieruniu 7 XI 1746. Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/102, k. 5; AAKat, KM, sygn. 50/101, k. 58–84; AAKat, ADP, sygn. 21/2, f. 80v; AKMK, sygn. AOff. 165, k. 66; AKMK, sygn. AOff. 167, k. 496–498; AKMK, sygn. AOff. 181, k. 797–804; AKP, sygn. IX 723, k. 88–95; APP, sygn. AKP IX 1188, k. 2–3; J. Szczepaniak, Katalog du- chowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 800; Tenże, Katalog alumnów Seminarium

233 Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 267; F. Maroń, Parafia górnośląska w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w., „SSHT”, T. V (1972), s. 212; Tenże, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 295.

Orawski Jan, syn Melchiora i Marianny, ur. 14 VI 1704 w Mikołowie; kształ- cił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu; alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 19 V 1731, sd. 19 IX 1733, d. 19 XII 1733, p. 20 III 1734 (tytuł kanoniczny: prowizja seminarium w Krakowie); wikariusz w Miedźnej (1734–1735). Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, s. 469; AAKat, KM, sygn. 50/28, k. 54; AAKat, KM, sygn. 50/16, k. 2–9; AAKat, KM, sygn. 50/116, k. 102; AAKat, ADP, sygn. 21/2, f. 1r, f. 2r; APP, sygn. AKP IX 753, k. 2–3; J. Szczepaniak, Ka- talog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 813; Tenże, Katalog alumnów Se- minarium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 272.

Orawski Wawrzyniec Franciszek, syn Jana, ur. w Mikołowie; kształcił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1665); p. 20 IX 1670 (tytuł kanoniczny: wikariat w Pszczynie, dekanat Pszczyna); pleban w Łące (1675–1690). Zm. przed 19 VII 1691. Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, s. 331; AKMK, sygn. LOrd. 4, k. 317; AAKat, KM, sygn. 50/401, k. 14–25, 115–120; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 813.

Osiecki z Osecka Franciszek Józef Maksymilian, syn Jana Adama i Barba- ry Franciszki, ur. 19 X 1724 w Bujakowie; alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 24 IX 1746, sd. 23 IX 1747, d. 23 XII 1747, p. 9 III 1748 (tytuł kanoniczny: wikariat w Mikołowie, dekanat Pszczyna); wikariusz w Pszczynie (1748–1749); wikariusz w Mikołowie (1749–1752); pleban w Suszcu (1752– 1795). Zm. w Suszcu 24 XII 1795. Źródła: AKMK, sygn. AOff. 185, k. 214; LOrd.9, s. 405, 405, 408, 412; AMS, bez sygn., Catalogus clericorum (1732–1797), k. 14, 15; AAKat, KM, sygn. 50/164, nlb; AAKat, KM, sygn. 50/119, k. 66–83; AAKat, sygn. 50/24, k. 230– 231; AAKat, sygn. 50/20, k. 156; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 817.

234 Pacutek (Paczutek, Paculek) Jan, syn Alberta, ur. w diecezji krakowskiej (Hlubscensis?); kształcił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1696); t.m. 18 XII 1706, sd. 21 IX 1709, d. 10 XI 1709, p. 21 XII 1709 (tytuł kanoniczny: wikariat w Szczepanowie, dekanat Wojnicz); pleban w Mokrem (?–1724). Zm. w Mokrem w VI 1724. Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, k. 514; AAKat, KM, sygn. 50/164, nlb; AKMK, bez sygn., Producta (1724–1746), nlb; J. Szczepaniak, Katalog ducho- wieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 829.

Pajęcki (Paięcki) Sebastian, syn Stanisława, ur. w diecezji krakowskiej; t.m. 27 V 1679, sd. 20 XII 1681, d. 19 IX 1682 (tytuł kanoniczny: Witkowice, dekanat Oświęcim lub Ropczyce); wikariusz w Tychach (1692); prebendarz w Kę- tach (?–1706). Zm. w 1706 w Kętach. Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/33, k. 25; AKMK, sygn. AAdm.21, k. 411–412, 558; AKMK, sygn. AAdm.22, k.19–20; sygn. AAdm.17, k. 1120–1121; J. Szcze- paniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 831.

Passonius Marcin, syn Walentego, ur. w 1707 w Zabrzu (diecezja wrocław- ska); kształcił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1730), alumn Semina- rium Zamkowego w Krakowie; t.m. 8 III 1732, sd. 20 III 1734, d. 25 III 1734, p. 19 VI 1734 (tytuł kanoniczny: wikariat w Kalinie Wielkiej, dekanat Książ Wielki); wikariusz w Czeladzi (1744); pleban w Chełmie (1749–1761). Zm. w Chełmie 29 VII 1761. Źródła: AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 22; ZA Olomouc, UO, inv. č. 6, s. 83; AAKat, KM, sygn. 50/653, k. 25; J. Szczepaniak, Katalog duchowień- stwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646– 1789), N–S, Kraków 2008, s. 840; Tenże, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008, s. 122; Tenże, Nekrologium. Księżą diecezji krakowskiej zmarli w latach 1749–1810, Kraków 2010, s. 152.

Paszczykowski (Pasczykowski, Pasczekowski, Pasczik) Jan Kazimierz, syn Stanisława, brat księży: Walentego oraz Mikołaja, ur. prawdopodobnie w Lę- dzinach (dekanat Pszczyna); alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 20 IX 1659, sd. 20 XII 1664, d. 28 II 1665, p. 21 III 1665 (tytuł kanoniczny: wikariat w Paszkówce, dawniej: Pobiedr, dekanat Skawina); pleban w Bojszo- wach (1665–1690); pleban w Ćwiklicach (1690–1720). Zm. w Ćwiklicach w V 1720.

235 Źródła: AKMK, sygn. AOff. 160, k. 281, 333–334; AAKat, KM, sygn. 50/51, k. 26; AAkat, KM, sygn. 50/818, nlb; AAKat, sygn. 50/2, k. 3; J. Szczepaniak, Ka- talog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 840.

Paszek Jan, syn Pawła, ur. w diecezji krakowskiej; t.m. 24 IX 1740, sd. 27 V 1741, d. 23 IX 1741, p. 10 III 1742 (tytuł kanoniczny: Oleksów, dekanat Zwo- leń); wikariusz w Mikołowie (1744). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/29, k. 41–45; J. Szczepaniak, Katalog duchowień- stwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646– 1789), N–S, Kraków 2008, s. 843.

Pazurowicz (Pazurowic, Pazura) Paweł, syn Jakuba, ur. ok. 1665 w diecezji krakowskiej; t.m. 30 III 1686, sd. 22 II 1687, d. 20 XII 1687, p. 20 IV 1688 (tytuł kanoniczny: wikariat w Mysłowicach, dekanat Bytom); pleban w Suszcu (1694–1714?). Źródła: AKMK, sygn. AOff. 163, k. 1255–1256; APP, sygn. AKP IX 698, k, 110, 119–120; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 851.

Petricius (Petrycius) Jan, syn Piotra, ur. w diecezji krakowskiej; t.m. 5 IV 1681, sd. 28 III 1682, d. 18 IX 1683, p. 23 XII 1684 (tytuł kanoniczny: altarysta w ko- ściele św. Jana Chrzciciela w Krakowie); wikariusz w Pszczynie (1697–1701). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/102, k. 90–112; J. Szczepaniak, Katalog ducho- wieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 856.

Pietrzycki (Pietrzicki, Pietrziczki) Bartłomiej, syn Stanisława, ur. ok. 1720 w Bojszowach; kształcił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1740); t.m. 23 XII 1741, sd. 1 IV 1747, d. 25 VI 1747, p. 23 IX 1747 (tytuł kanoniczny: wikariat w Będzinie, dekanat Bytom); wikariusz w Bieruniu (1754–1755). Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 6, s. 191; AAKat, KM, sygn. 50/119, k. 122, 124; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 870.

Pilarski Paweł, syn Alberta, ur. w diecezji krakowskiej; t.m. 11 VI 1718, sd. 23 IV 1720, p. 13 VII 1720 (tytuł kanoniczny: wikariat w Witowie, dekanat Witów); wikariusz w Mikołowie (1721).

236 Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/28, k. 166–168; J. Szczepaniak, Katalog ducho- wieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 872.

Pintor Wojciech, syn Tomasza, ur. w diecezji krakowskiej; t.m. 13 III 1683, sd. 17 III 1685, p. 22 IX 1685 (tytuł kanoniczny: wikariat w Lipnikach, dekanat Biecz); wikariusz w Pszczynie (1703); pleban w Przystani, prepozytura pilicka (1705–1716). Zm. w Przystani w 1716. Źródła: AAKat, sygn. 50/101, k. 13; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 875; Tenże, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008, s. 254.

Pisula (Pissula, Pisulski) Andrzej Bernard, z diecezji wrocławskiej. Kształcił się w Ołomuńcu oraz Wrocławiu (1696); sd. 17 III 1696 we Wrocławiu, d. 8 IV 1696 we Wrocławiu, p. 26 VI 1696 we Wrocławiu (tytuł kanoniczny: seminarium w Ołomuńcu); pleban w Woszczycach (1708–1720); pleban w Pszczynie (1720–1721). Zm. w Pszczynie w 1721. Źródła: AAW, sygn. II c 4, s. 180–181; AKMK, sygn. AAdm. 23, k. 26–27; AKMK, sygn. AAdm 24, k. 527; AKMK, sygn. AOff. 167, s. 446; APP, sygn. AKP IX 1302, k. 85; APP, sygn. AKP IX 869, k. 30–37; J. Szczepaniak, Spis pre- pozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008, s. 125–126; F. Maroń, Parafia górnośląska w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w., „SSHT”, T. V (1972), s. 218; Tenże, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 300; Katalog duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego na podstawie ksiąg święceń biskupów wrocławskich: 1650–1810/12, opr. Stanisław Jujeczka, Henryk Gerlic, Waldemar Könighaus, Wrocław 2014, s. 352.

Piszczek (Pisczek) Piotr Józef, syn Bartłomieja, ur. ok. 1677 w Bieruniu. Kształcił się w kolegium jezuickim w Ołomuńcu (1694); alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 11 III 1702, sd. 25 II 1703, d. 2 VI 1703, p. 22 IX 1703 (tytuł kanoniczny: wikariat w Pszczynie, dekanat Pszczyna); wikariusz i prebendarz w Pszczynie (1703–1715); pleban w Suszcu (1714–1728). Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, s. 499; AKMK, sygn. AAdm. 19, s. 409; AKMK, sygn. AOff. 166, k. 215–216; AKMK, sygn. AV 19, s. 92–93; AKMK, sygn. LOrd.6, s. 176, 195, 209, 221; AAKat, KM, sygn. 50/18, k. 1–45; APP, sygn. AKP IX 681, k. 374–375; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 880; Tenże, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej

237 (XVIII w.), Kraków 2008, s. 125; F. Maroń, Parafia górnośląska w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w., „SSHT”, T. V (1972), s. 219; Tenże, Materiały źródło- we do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 314.

Piszczeński (Piszczenski, Piszczynski, Pisczenski, Pisczek) Walenty, ur. prawdopodobnie w Bieruniu oraz spokrewniony z ks. P. Piszczkiem; Jako clericus 4tuor minorum ordinum zapisany został w księdze chrztów w Pszczynie w 1697 r., a jako vicarius Osiecensis w 1701 r. w księdze chrztów parafii w Łące; prebendarz w Mikołowie (1716); wikariusz w Mysłowicach (1721–1727); pleban w Dankowicach, dekanat Oświęcim (1715–1743). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/102, k. 160; AAKat, KM, sygn. 50/401, k. 32; AAKat, KM, sygn. 50/28, k. 133; Protokolarz albo „Czerwona księga Mysłowic”, wyd. A. Kowalska, A. Piwowarczyk, red. A. Barciak, Mysłowice 2002, s. 438; J. Szczepaniak, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kra- ków 2008, s. 108.

Pitaszowic (Pitaszewski) Marcin, syn Tomasza, ur. w diecezji krakowskiej; t.m. 13 III 1677, sd. 1 IV 1679, d. 15 VI 1680, p. 22 III 1681 (tytuł kanoniczny: wikariat w Siemoni, dekanat Bytom); wikariusz w Bieruniu (1691). Źródła: AAKat, sygn. 50/1732, k. 91; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 881.

Pluciński (Plucinski, Pluczinski) Andrzej, syn Łukasza, ur. ok. 1672 w Cho- chołowie w diecezji krakowskiej; alumn Seminarium Zamkowego w Krako- wie; t.m. 27 III 1694, sd. 5 VI 1694, d. 17 XII 1694, p. 17 XII 1695 (tytuł kanoniczny: prowizja seminarium w Krakowie oraz wikariat w Pszczynie, dekanat Pszczyna); wikariusz w Pszczynie (1696–1698); prebendarz w Pszczynie (III 1698–1710); pleban w Radzionkowie, dekanat Bytom (1710–722). Zm. w Ra- dzionkowie 27 I 1722. Źródła: AKMK, sygn. AOff. 163, s. 632–633; AKMK, sygn. AOff. 164, s. 567; AKMK, sygn. AOff. 165, s. 66; AKMK, sygn. 50/102, k. 70–172; AAKat, KM, sygn. 50/101, k. 2–74; AAKat, sygn. 50/31, k. 78; J. Szczepaniak, Katalog du- chowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 883–884; Tenże, Katalog alumnów Semina- rium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 292.

Posadowski z Postelwic Maurycy Karol, syn Sylweriusza (Sylwetiusza), ur. w Rudziczce (parafia Suszec) ok. 1704; t.m. 8 III 1732, sd. 21 XII 1748, d. 22

238 III 1749, p. 5 IV 1749 (tytuł kanoniczny: wikariat w Kochłowicach, dekanat Bytom); pleban w Łące (1751–1756); pleban w Bieruniu (1756–1785). Zm. 21 XII 1789 w Bieruniu. Źródła: AKMK, sygn. AOff. 188, k. 39–40; AAKat, KM, sygn. 50/18, k. 5, 16, 17, 110; AAKat, KM, sygn. 50/401, k. 76–82, 141–143; AAKat, KM, sygn. 50/973, nlb; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 900.

Psociński (Psotzinski) Paweł, komendarz w Łące (1729). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/401, k. 57.

Pukiński (Pukinski) Jan, pleban w Mokrem (1724–1733). Źródła: AAKat, KM, sygn. 21/2, f. 45r, 46r, 48r, 48v, 51r, 52v, 56r, 57v, 58v, 59v, 61r, 62r, 63r.

Puntz (Pontz, Puntsch, Punczmann) Jan, syn Macieja i Zuzanny, ur. 29 VIII 1705 w Pszczynie; kształcił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1725); sd. 21 II 1728, d. 22 V 1728, p. 18 IX 1728 (tytuł kanoniczny: wikariat w Wilamo- wicach, dekanat Oświęcim); wikariusz w Wilamowicach (1728–1735); wikariusz w Lędzinach (1735–1737); prebendarz w Pszczynie (1742–1752). Zm. w Pszczynie w 1752. Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/101, k. 35; ZA Olomouc, UO, inv. č. 6, s. 8; AAKat, KM, sygn. 50/119, k. 19; AAKat, KM, sygn. 50/100, k. 118, 120; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 923; Tenże, Nekrologium. Księża diecezji krakowskiej zmarli w latach 1749–1810, Kraków 2010, s. 157.

Rogawski Józef, syn Andrzeja, ur. w diecezji krakowskiej; alumn seminarium duchownego w Kielcach; t.m. 26 V 1725, sd. 21 I 1731, d. 2 II 1731, p. 1 IV 1731 (tytuł kanoniczny: seminarium duchowne w Kielcach); pleban w Cheł- mie (1732); pleban w Jaworznie, dekanat Nowa Góra (1732–1783). Zm. w Ja- worznie w 1783. Źródła: AKMK, sygn. AEp. 81, k. 219; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 949; Tenże, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008, s. 91, 122; Tenże, Nekrologium. Księża diecezji krakowskiej zmarli w latach 1749–1810, Kraków 2010, s. 161.

Rostabiński (Rostabinski, Rustabinski, Rosztabinski, Rusztabinski, Rusta- bio, Rusztabio) Fabian Sebastian, dr filozofii, syn Krzysztofa, ur. w Pszczynie;

239 kształcił się w Opawie; t.m. 27 V 1684, sd. 25 XI 1685, d. 9 III 1686, p. 13 IV 1686 (tytuł kanoniczny: wikariat w Osieku, dekanat Oświęcim); pleban w Łące (1695–1696); pleban w Mikołowie (1696–1714); pleban w Osieku dekanat Oświęcim (?–1704); dziekan oświęcimski (1695?–1705). Jeszcze w 1713 r. czy- nił w Krakowie starania o otrzymanie fundationem penes ecclesiam collegiatam Accademiae Cracoviensis. Zm. w Mikołowie w 19 VIII 1714. Źródła: AKMK, sygn. AAdm. 20, k. 165; AKMK, sygn. AEp. 73, k. 458–461; AKMK, sygn. AEp 76, k. 735–743; AKMK, sygn. AOff. 163, k. 732–733; AKMK, sygn. AOff. 164, k. 88–90; AKMK, sygn. AOff. 165, k. 1428–1438; APP, sygn. AKP IX 758, k. 1–2, 12; APP, sygn. AKP IX 680, k. 1–15; APP, sygn. AKP IX 681, k. 222–225, 256–259, 274–275, 286–288, 337–338; AAKat, KM, sygn. 50/401, k. 28–29; sygn. 50/1732, k. 181–194; AAKat, KM, sygn. 50/28, k. 31–128; AAKat, KM, sygn. 21/3, nlb; AAKat, KM, sygn. 21/2, f. 51v; J. Szcze- paniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 961; Tenże, Spis prepo- zytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008, s. 124.

Salentarius de Sancental Teofil, syn Jana i Marianny, wyznania ewangelickiego; ojciec – Jan Salentarius – studiował na uniwersytetach w Lipsku i Wittemberdze, pełnił obowiązki pisarza miejskiego i notariusza publicznego w Cieszynie; ur. w Cieszynie ok. 1665; kształcił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1681); alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 19 XII 1682, sd. 9 III 1686, d. 30 III 1686 (tytuł kanoniczny: wikariat w Pszczynie, dekanat Pszczyna); pleban w Mikołowie (V 1687–II 1696). Zm. w XII 1698. Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, s. 419; AKMK, sygn. AOff. 157, k. 2165; AAKat, KM, sygn. 50/1732, k. 63–76, 173–174; AAKat, ADP, sygn. 21/3, nlb; AAKat, sygn. 21/2, f. 18v; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 993; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 318.

Słonimski (Słomina, Słonina, Słoninski) Jan Bernard, syn Pawła, ur. ok. 1697 w Żorach (diecezja wrocławska); kształcił się u benedyktynów w Tyńcu (in seminario in archicennobio Tinnecensi); sd. 21 IX 1720, d. 8 III 1721, p. 28 II 1722 (tytuł kanoniczny: wikariat w Pszczynie, dekanat Pszczyna); wikariusz w Pszczynie (1722–1745); pleban w Suszcu (1746–1752). Zm. przed 20 III 1752. Źródła: AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 30; AKMK, sygn. AOff. 185, k. 214; AAKat, KM, sygn. 50/100, k. 43–134 ; AAKat, KM, sygn. 50/119, k. 3–45; AAKat, KM, sygn. 50/24, k. 3–29; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789),

240 N–S, Kraków 2008, s. 1046; Tenże, Nekrologium. Księża diecezji krakowskiej zmarli w latach 1749–1810, Kraków 2010, s. 176.

Smieszkowicz (Smieszek, Szmieszkowic, Swieszkowic) Jan Bernard, ur. w 1688 w diecezji wrocławskiej; alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; p. 16 III 1715 (tytuł kanoniczny: wikariat w Mikołowie, dekanat Pszczyna); wikariusz w Mikołowie (1715–1721); wikariusz w Dobczycach, dekanat Dob- czyce (ok. 1723). Źródła: AKMK, sygn. AOff. 166, k. 451–452; AAKat, KM, sygn. 50/28, k. 132– 166; J. Szczepaniak, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego 1678–1800, Kraków 2004, s. 336; F. Maroń, Parafia górnośląska w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w., „SSHT”, T. V (1972), s. 217; Tenże, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 292.

Sobczykiewicz (Sobczyk, Sobczykowic, Sopczykowic, Szobczykowic) Jakub Jan Józef, syn Michała (Szymona?), ur. w Lędzinach, dekanat Pszczyna; alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 12 II 1698, sd. 17 XII 1702, d. 11 III 1702, p. 18 II 1703 (tytuł kanoniczny: wikariat w Lędzinach, dekanat Pszczyna); wikariusz w Lędzinach (1703–1709); prebendarz w Będzinie (1709–?). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 21, 23, 32–51; J. Szczepaniak, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego 1678–1800, Kraków 2004, s. 338; Tenże, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 1059; F. Maroń, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 i 1721 r., „SSHT”, T. XII (1979), s. 302.

Sowiński (Sowinski) Stanisław Józef, syn Szymona, ur. w diecezji krakowskiej; t.m. 28 II 1722, sd. 13 III 1723, d. 27 III 1723 (tytuł kanoniczny: wikariat w Lędzinach, dekanat Pszczyna); wikariusz w Lędzinach (1723–1731). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 132–174; Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 1070.

Spodynkowski (Spodyniusz) Adam Jan, syn Jana, ur. w diecezji krakowskiej; sd. 29 III 1664, d. 12 IV 1664, p. 20 IX 1664 (tytuł kanoniczny: kaplica św. Krzyża w katedrze w Krakowie); wikariusz w Makowie (1682); wikariusz w Lędzinach (1688–1691); wikariusz w Łące (1695–1696). Źródła: AKMK, sygn. AAdm.17, k. 1431; AAKat, KM, sygn. 50/99, k. 7–9; AAKat, KM, sygn. 50/401, k. 28–29; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa

241 diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 1072.

Stachurski (Stachura, Stachorski) Jerzy Aleksy, syn Stanisława, ur. ok. 1621 w Lędzinach (dekanat Pszczyna); sd. 13 IV 1647, d. 21 IX 1647, p. 6 V 1648 (ty- tuł kanoniczny: wikariat w Palczowicach, dekanat Zator); wikariusz w Lędzi- nach (1651–1654); pleban w Ćwiklicach (1654–1690); pleban w Łące (1690– 1693). Zm. w Łące przed 20 I 1693. Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/51, k. 34, 38–43; AAKat, KM, sygn. 50/6, k. 17– 32; AAKat, KM, sygn. 50/ 401, k. 26–27, 121; AKMK, sygn. AOff. 160, s. 269– 270; APP, sygn. AKP IX 1265, k. 21; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 1076.

Steblicki Mikołaj Józef, syn Jerzego, ur. ok. 1685 w diecezji krakowskiej; t.m. 17 XII 1712, sd. 25 VI 1713, d. 29 VI 1713, p. 29 VI 1713 (tytuł kanoniczny: seminarium duchowne w Krakowie); pleban w Lędzinach (1716–1724); pleban w Pszczynie (1724–1741). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 87–113; AAKat, KM, sygn. 50/100, k. 61– 127; AKMK, sygn. AOff. 167, s. 446, 574–578; APP, sygn. AKP IX 636, k. 5; APP, sygn. AKP IX 758, k. 9–11; APP, sygn. AKP IX 690, k. 112; APP, sygn. AKP IX 1340, k. 76; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 1090; F. Maroń, Parafia górnośląska w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w., „SSHT”, T. V (1972), s. 212; Tenże, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 297.

Szafrankowicz (Szaffrankowic Szafrankowic) Marcin, syn Marcina, ur. w Bodzentynie (diecezja krakowska); t.m. 23 XII 1684, sd. 16 VI 1685, d. 9 III 1686, p. 21 XII 1686 (tytuł kanoniczny: prowizja seminarium duchownego w Krakowie); pleban w Chełmie (1692). Źródła: AAKat, ADP, sygn. 21/2, f. 1r, 3r; J. Szczepaniak, Katalog duchowień- stwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646– 1789), N–S, Kraków 2008, s. 1127.

Szafrański (Szafranski) Franciszek Jan, pleban w Groszowicach w diecezji wrocławskiej (przed 1674); pleban w Pszczynie, Lędzinach i Goczałkowicach (1683–1690); protonotariusz apostolski, kanonik opolski, kanonik kamieniecki; dziekan pszczyński. Zm. w Lędzinach 11 V 1691.

242 Źródła: AKMK, sygn. AEp. 71, s. 275–276; AKMK, sygn. AOff. 160, k. 533– 534; AKMK, sygn. AOff. 161, k. 511–529, 545–546; AKMK, sygn. AOff. 162, k. 309–310; APP, sygn. M Pszczyna 1371, k. 35–36; APP, sygn. AKP IX 1298, k. 53–54; APP, sygn. AKP IX 678, k. 28, 30; APP, sygn. AKP IX 687, k. 39–41; APP, sygn. AKP IX 625, k. 65–67; APP, sygn. AKP IX 744, k. 24; APP, sygn. AKP IX 785, k. 130–175; APP, sygn. AKP IX 1360, k. 1–21.

Szalastowicz (Szalestowicz, Schalast, Schalastowicz) Henryk Ksawery, syn Wacława, ur. ok. 1681 w Pyskowicach (diecezja wrocławska); kształcił się we Wrocławiu na Leopoldinie; sd. 17 VII 1711, d. 16 VIII 1711, p. 30 VIII 1711 (tytuł kanoniczny: wikariat w Pszczynie, dekanat Pszczyna); wikariusz w Pszczynie (XII 1711–I 1717); pleban w Warszowicach, archiprezbiterat Żory, diecezja wrocławska (od 1717). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/101, k. 89–111; AKMK, sygn. AOff. 165, s. 168– 169; AKMK, sygn. AOff. 162, k. 452; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 1129; F. Maroń, Parafia górnośląska w pierwszym ćwier- ćwieczu XVIII w., „SSHT”, T. V (1972), s. 185.

Szalowicz (Szalowic, Szalovic, Szalewicz, Saliewicz, Salowitz, Salewic, Sala, Szala) Walenty, syn Marcina, ur. ok. 1664 prawdopodobnie w Mikołowie, dekanat pszczyński (diecezja krakowska); sd. 9 IV 1689, d. 17 XII 1689, p. 25 III 1690 (tytuł kanoniczny: wikariat w Mikołowie, dekanat Pszczyna); wikariusz w Mikołowie (1690 –1712); pleban w Brzeźcach (1712–1722). Zm. w Brzeź- cach przed 7 V 1722. Źródła: AKMK, sygn. AEp. 76, k. 471; AKMK, sygn. AOff. 157, k. 2165; AAKat, KM, sygn. 50/1732, k. 88–131; AAKat, KM, sygn. 50/28, k. 15–113; AAKat, KM, sygn. 50/102, k. 86; AAKat, KM, sygn. 50/3, k. 2–28; AAKat, ADP sygn. 21/2, f. 37v; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 992, 1128; Tenże, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008, s. 122; F. Maroń, Parafia górnośląska w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w., „SSHT”, T. V (1972), s. 213; Tenże, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 306.

Szepeciński (Szepecinski, Szefecinski) Stanisław, komendarz w Pszczynie (1690–1691); pleban w Brzesku Starym, dekanat Witów (VII 1696–X 1726). Zm. w Brzesku Starym w 1726.

243 Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/102, k. 28–30; J. Szczepaniak, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008, s. 152.

Szromek (Sromek, Szramek, Szrąmek) Jan, syn Michała, ur. w Mikołowie; kształcił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1737); t.m. 25 II 1741, sd. 9 III 1743, d. 20 III 1743 (tytuł kanoniczny: wikariat w Bieżanowie, dekanat Wieliczka); wikariusz w Bieżanowie (1743–1745); wikariusz w Mikołowie (1745–IX 1746); pleban w Tarnowicach Starych, dekanat Bytom (VI 1747– 1782). Zm. 1782. Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 6, s. 164; ZA Olomouc, UO, inv. č. 7, k. 282; AAKat, KM, sygn. 50/29, k. 53–59; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 1075; Tenże, Nekrologium. Księża diecezji krakowskiej zmarli w latach 1749–1810, Kraków 2010, s. 194.

Sztajer (Sztaier) Jerzy, syn Szymona i Zofii, ur. 7 IV 1717 w Mikołowie; alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; p. 24 IX 1740 (tytuł kanoniczny: wikariat w katedrze na Wawelu); pleban w Wiśle Niemieckiej (II 1757–1762). Zm. 6 V 1762 w Wiśle Niemieckiej. Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/28, k. 140; AAKat, KM, sygn. 50/15, k. 86–95, 210; AKMK, sygn. AAdm. 26, k. 551–552; AKMK, sygn. AOff. 189, k. 22; APP, sygn. AKP IX 1303, k. 14, 18; J. Szczepaniak, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego (1678–1800), Kraków 2004, s. 347; Tenże, Nekrologium. Księża diecezji krakowskiej zmarli w latach 1749–1810, Kraków 2010, s. 194; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 347.

Ścierski (Scierski) Jan Józef, syn Mateusza, ur. w 1684 w Lędzinach; t.m. 19 XII 1711, sd. 11 III 1712, d. 26 III 1712, p. 21 V 1712 (tytuł kanoniczny: wikariat w Solcu, dekanat Solec); wikariusz w Solcu (1712–1718); wikariusz w Lę- dzinach (1718–1724); pleban w Suszcu (1728–1745). Zm. w Suszcu w 1745. Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 82, 84–134; AAKat, KM, sygn. 50/18, k. 45–100; AAKat, KM, sygn. 50/20, k. 25; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), N–S, Kraków 2008, s. 1003; F. Maroń, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 297.

Taleński (Talenski, Talinski) Mateusz, syn Bartłomieja, ur. w Żywcu 23 IX 1680; t.m. 21 V 1712, sd. 1 IV 1713, d. 23 IX 1713, p. 22 IX 1714 (tytuł

244 kanoniczny: prowizja Seminarium Zamkowego w Krakowie oraz wikariat w Książu Wielkim); wikariusz w Mikołowie (1734–1736). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/116, k. 102–121; J. Szczepaniak, Nekrologium. Księża diecezji krakowskiej zmarli w latach 1749–1810, Kraków 2010, s. 1164.

Tomicki (Thomicki, Tomiczki) Andrzej, syn Pawła i Rosiny, ur. 15 XI 1702 w Pszczynie; kształcił się w Opolu, Wrocławiu oraz Rzymie; t.m. 9 IV 1735, sd. 2 IV 1740, d. 11 VI 1740, p. 24 IX 1740 (tytuł kanoniczny: wikariat w Zbylitow- skiej Górze, dekanat Tarnów); wikariusz w Zbylitowskiej Górze (1740–1744); pleban w Tychach (1744–1773). Zm. w Tychach 6 II 1773. Źródła: AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 30; AKMK, sygn. AOff. 181, k. 797–804; AAKat, KM, sygn. 50/101, k. 9; AAKat, KM, sygn. 50/32, k. 178– 195, 251–260; AAKat, KM, sygn. 50/25, k. 1–159; AAKat, KM, sygn. 50/34, k. 1–60; AAKat, KM, sygn. 50/26, k. 66; AAKat, KM, sygn. 50/3, k. 26; J. Szcze- paniak, Nekrologium. Księża diecezji krakowskiej zmarli w latach 1749–1810, Kraków 2010, s. 1175.

Tremblowicz (Trembla, Tremblowitz, Tręmblowitz) Franciszek Józef, syn Macieja, ur. w Pszczynie; kształcił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1683); t.m. 13 III 1688, sd. 19 XII 1693, d. 6 III 1694, p. 27 III 1694 (tytuł kanoniczny: prebenda różańcowa w Pszczynie, dekanat Pszczyna); prebendarz i wikariusz w Pszczynie (1694–1697); pleban w Łące (1697–1724); pleban w Miedźnej (1724–1734). Zm. w Miedźnej przed 6 VII 1734. Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, s. 426; AAKat, KM, sygn. 50/102, k. 61–83; AAKat, KM, sygn. 50/401, k. 30–51; AAKat, KM, sygn. 50/39, k. 106–124; AAKat, KM, sygn. 21/2, f. 65v; AKMK, sygn. AOff. 164, s. 88–90, 565; AKMK, sygn. AOff. 172, k. 65–66; AKMK, Producta (1724–1746), bez sygn., nlb; APP, sygn. AKP IX 687, k. 222; APP, sygn. AKP IX 679, k. 48; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), T–Ż, Kraków 2008, s. 1180; F. Maroń, Parafia górnośląska w pierwszym ćwierćwie- czu XVIII w., „SSHT”, T. V (1972), s. 215; Tenże, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 304.

Trzebień (Trzebiń, Trzebien) Tomasz, syn Szymona, ur. w 1726 w diecezji krakowskiej; jako kleryk po święceniach niższych otrzymał prebendę różań- cową w Pszczynie (1752); p. 1753; prebendarz i wikariusz w Pszczynie (1753– 1768); pleban w Pszczynie i Goczałkowicach (1768–1787); dziekan pszczyński (1784–1787). Zm. w Pszczynie 30 IV 1787.

245 Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/119, k. 168–395; AAKat, KM, sygn. 50/54, k. 3–414; AAKat, KM, sygn. 50/132, k. 101; J. Szczepaniak, Katalog duchowień- stwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646– 1789), T–Ż, Kraków 2008, s. 1405.

Volnitius (Wolnicki, Volnicius, Wolnicius) Walenty, syn Alberta, ur. w By- tomiu ok. 1660; kształcił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1677); t.m. 12 VI 1683, sd. 9 III 1686, d. 23 V 1686, p. 3 VI 1686 (tytuł kanoniczny: wikariat w Pilicy Nowej, dekanat Wolbrom); wikariusz w Mikołowie (1688–1689); pleban w Kochłowicach, dekanat Bytom (1690–1709). Zm. w Kochłowicach między 19 VI a 2 X 1709. Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, s. 393; AAKat, KM, sygn. 50/1732, k. 70– 80; AAKat, ADB, sygn. 150/1, k. 5; AAKat, KM, sygn. 50/85, k. 42, 48–62; AAKat, KM, sygn. 50/84, k. 1–35; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), T–Ż, Kraków 2008, s. 1266.

Węgrzynek (Węgrzinek, Wegrzineck) Jan, syn Walentego, ur. w Bieruniu; kształcił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1750); t.m. 8 VI 1754, sd. 22 II 1755, d. 24 V 1755, p. 20 IX 1755 (tytuł kanoniczny: wikariat w Mikołowie, dekanat Pszczyna); wikariusz w Mikołowie (1755–1762). Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 6, s. 286; AAKat, KM, sygn. 50/13, k. 5–90; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), T–Ż, Kraków 2008, s. 1227.

Węgrzynek (Węgrzinek, Węgrzinecki) Wojciech, syn Jakuba, ur. w Bieruniu ok. 1705; kształcił się w Opawie, Wrocławiu oraz Sandomierzu; alumn Semi- narium Zamkowego w Krakowie; alumn seminarium duchownego w Sando- mierzu; t.m. 22 IX 1731, sd. 8 III 1732, d. 29 III 1732, p. 12 IV 1732 (tytuł kanoniczny: wikariat w parafii w Mokrem); komendarz w Tychach (1743–1744); wikariusz, potem pleban parafii w Mokrem (1733–1749) oraz pleban w Miko- łowie (1746–1755). Zm. w Mikołowie 7 IX 1755. Źródła: AKMK, bez sygn., Tabele Załuskiego 7, k. 27; AKMK, sygn. AAdm. 26, k. 144–145; AKMK, sygn. AOff. 174, k. 178–180; AKMK, sygn. AOff. 181, k. 797–804; AKMK, sygn. AOff. 182, k. 812; AAKat, KM, sygn. 50/32, k. 173– 176; AAKat, KM, sygn. 50/27, k. 34; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), T–Ż, Kraków 2008, s. 1229; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 383.

246 Wołkowicz (Wolkowic, Wałkiwicz) Jan, syn Jana, ur. w 1672 w Płazie (diecezja krakowska); sd. 18 IX 1694, d. 17 XII 1695 (tytuł kanoniczny: wikariat w Giebułtowie, dekanat Skała); wikariusz w Pszczynie (1717–1718). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/101, k. 111–123; J. Szczepaniak, Katalog du- chowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), T–Ż, Kraków 2008, s. 1269.

Wróblowski (Wroblowski) Mikołaj, syn Pawła, ur. w diecezji wrocławskiej; t.m. 1 IV1684, sd. 18 IX 1684, d. 22 XII 1685, p. 21 IX 1686 (tytuł kanoniczny: wikariat w Woszczycach); wikariusz, potem pleban w Woszczycach (1685– 1706/1707). Zm. w Woszczycach przed 24 II 1707. Źródła: AKMK, sygn. AAdm. 18, s. 853–855; AKMK, sygn. AAdm. 23, k. 26– 27; AKMK, AOff. 164, k. 606; AKMK, sygn. AOff. 156, k. 1388–1390; AKMK, sygn. AOff. 162, k. 452; AKMK, sygn. AOff. 164, k. 606; J. Szczepaniak, Ka- talog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), T–Ż, Kraków 2008, s. 1282.

Zabrzeski (Zabrziski) Andrzej, syn Andrzeja, ur. ok. 1658 w diecezji krakowskiej (prawdopodobnie w Miedźnej, dekanat Pszczyna); t.m. 22 III 1681, sd. 20 XII 1681, d. 28 III 1682, p. 5 VII 1682 (tytuł kanoniczny: wikariat w Miedźnej, dekanat Pszczyna); wikariusz w Miedźnej (1682–1683) pleban w Miedźnej (1683–1724); pleban w Mikołowie (1720–1735). Zm. w Mikołowie w 1735. Źródła: AKMK, sygn. AAdm. 17, k. 446–447; AKMK, AAdm. 24, k. 676–678; AKMK, sygn. AOff. 173, k. 25–26, 35–36; APP, sygn. AKP IX 681, k. 384–387; APP, sygn. AKP IX 964, k. 1–26; APP, sygn. AKP IX 689, k. 46–48; AAKat, KM, sygn. 50/116, k. 2; APP, sygn. AKP IX 753, k. 71–72, 79, 81, 83; J. Szcze- paniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), T–Ż, Kraków 2008, s. 1296; F. Maroń, Parafia górnośląska w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w., „SSHT”, T. V (1972), s. 216; Tenże, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 290, 292.

Zabrzeski (Zabrzewski) Wawrzyniec Dionizy, syn Piotra, ur. w Miedźnej 8 VIII 1694; alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 6 VI 1716, sd. 11 VI 1718, d. 4 IX 1718, p. 24 IX 1718 (tytuł kanoniczny: ołtarz Św. Trój- cy w katedrze w Krakowie); wikariusz w Pszczynie (1719–1720); prebendarz w Pszczynie (1720–1731); prebendarz w Mikołowie (do VII 1739). Zm. w Mi- kołowie przed 8 VII 1739. Źródła: AKMK, sygn. AOff. 171, k. 874–876; AKMK, sygn. AOff. 175, k. 874– 875; AAKat, KM, sygn. 50/39, k. 97, 99; AAKat, KM, sygn. 50/100, k. 3–102;

247 J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), T–Ż, Kraków 2008, s. 1296; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 402.

Zarzyna (Zarzina, Zarzynski) Kaspar, syn Wawrzyńca, ur. w Bieruniu w 1692; alumn Seminarium Zamkowego w Krakowie; t.m. 23 IX 1713, sd. 26 V 1714, d. 16 III 1715, p. 21 IX 1715 (tytuł kanoniczny: wikariat w Szydłowie, dekanat Pacanów); zastępca wikariusza (vice vicarius) w Lędzinach (1715). Źródła: AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 85; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), T–Ż, Kraków 2008, s. 1315; Tenże, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego w Krakowie (1678–1800), Kraków 2004, s. 409.

Zborowski ze Zborowa Piotr Antoni, syn Wacława, ur. w Ćwiklicach; kształ- cił się w Kolegium Jezuickim w Ołomuńcu (1691); t.m. 12 II 1696, sd. 12 II 1698, d. 24 V 1698, p. 20 IX 1698 (tytuł kanoniczny: ad provisionem sui patrimonii); pleban w Kamieniu, dekanat Bytom (1699–1713); pleban w Lędzinach (1715–1720); pleban i dziekan w Pszczynie (1717–1720); pleban w Goczałko- wicach (1715–1720). Zm. przed 11 VI 1720. Źródła: ZA Olomouc, UO, inv. č. 5, s. 475; AAKat, ADB, sygn. 150/1, k. 11, 13; AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 73; AAKat, ADP, sygn. 21/2, f. 34r; AKMK, sygn. AEp. 77, k. 441–442; AKMK, sygn. AAdm. 24, k. 527; APP, sygn. AKP IX 1216, k. 254–255; APP, sygn. AKP IX 688, k. 232–233, 247; J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg świę- ceń (1646–1789), T–Ż, Kraków 2008, s. 1323; Tenże, Spis prepozytów i pleba- nów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008, s. 52, 122.

Zmieszkal z Domanowic (Smeskal, Smeszkal, Smeszkał, Zmeszkal) Hen- ryk, prawdopodobnie wywodził się z diecezji wrocławskiej i był bratem ks. Jerzego Zmieszkala urodzonego w Rzeczycach; pleban w Bogucicach (przed 1736); pleban w Mikołowie (1736–1745). Losy po 1745 r. nie są znane. Źródła: AKMK, sygn. AOff. 173, k. 35–36; AKMK, sygn. AOff. 177, k. 203– 204; AKMK, sygn. AAdm. 26, k. 145–146; AAKat, KM, sygn. 50/29, k. 1–50.

Zygmuntowicz (Zygmuntowic) Stanisław Krzysztof, syn Krzysztofa, ur. ok. 1640 prawdopodobnie w Mysłowicach (dekanat Bytom) w diecezji krakowskiej; studiował na Akademii Krakowskiej (1664–1666); doktor filozofii; t.m. 19 IX 1665, sd. 19 VI 1666, d. 18 XII 1666, p. 16 I 1667 (tytuł kanoniczny:

248 wikariat w Małoszowie, dekanat Książ Wielki); pleban w Mysłowicach (?– 1692); pleban w Lędzinach (1691–1693). Źródła: AKMK, sygn. AEp. 71, k. 275–276; AKMK, sygn. AOff. 161, k. 545– 546; AKMK, sygn. LOrd. 4, k. 187; AAKat, KM, sygn. 50/1732, k. 155; AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 1; J. Szczepaniak, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008, s. 122; L. Musioł, Parafia mysłowicka. Uzu- pełnienia i sprostowania do pracy ks. J. Kudery: Historia parafii mysłowickiej, (1956) mps w AAKat, s. 98; Statuta nec non liber promotionum ordinis in universitate studiorum Jagiellonicae ab nno 1402 ad annum 1849, ed. J. Muczkow- ski, Cracoviae 1849, s. 333, 335.

Żurkowicz (Żurkowic, Żurkiewicz) Michał Józef, syn Tomasza, ur. w diecezji krakowskiej; sd. 28 II 1722, d. 4 IV 1722, p. 19 IX 1722 (tytuł kanoniczny: wikariat w Mikołowie, dekanat Pszczyna); wikariusz w Mikołowie (1722–1727). Źródła: AKMK, Producta (1724–1746), bez sygn., nlb; AAKat, KM, sygn. 50/18, k. 118; AAKat, KM, sygn. 50/116, k. 12–42; J. Szczepaniak, Katalog du- chowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), T–Ż, Kraków 2008, s. 1351.

ZAKOŃCZENIE

W 1938 roku, publikując protokoły konwentów pastorskich ziemi pszczyńskiej z lat 1588–1628, Józef Bańka stwierdził: samo jednak otwieranie archiwów nie wystarcza; źródła muszą być nadto uprzystępnione jak największej liczbie badaczy przez wydrukowanie ich. Wydanie źródeł drukiem, to słuszny i konieczny postulat nauki historycznej, kiedy chodzi o okresy dziejowe, w których panuje wielka nieraz rozbieżność zdań nawet w kwestiach zasadniczych1. Spostrzeżenie o rozbieżności zdań autor odniósł do okresu reformacji na ziemi pszczyńskiej. J. Bańka, publikując źródło protestanckie, wskazywał na trzy powody, dla któ- rych posiadało ono szczególną wagę dla historyków Śląska: ukazanie rozwoju reformacji na ziemi pszczyńskiej, odzwierciedlenie poglądów teologicznych ówczesnych pastorów oraz charakterystyka etycznego wymiaru funkcjonowania pszczyńskiego środowiska protestanckiego2. J. Bańka dostrzegał zatem różne warstwy znaczeniowe publikowanych dokumentów źródłowych oraz wskazywał kierunki, w których mogą być prowadzone dalsze badania, choć sam nie był wolny od stosowania stereotypów w interpretacji źródła3. We wstępie wspominaliśmy o determinantach procesu poznania historycznego, jakimi są źródło archiwalne oraz jego rozumienie. Lektura pszczyńskich Acta et Decreta z lat 1691–1756 utwierdza nas w przekonaniu, że w procesie poznania i rozumienia dziejów dokument źródłowy stanowić może w istocie otwarcie nowej perspektywy badawczej. Wskazany we wstępie wyjątkowy charakter edytowanego protokolarza wynika jednak nie tylko i nie przede wszystkim z faktu niewielkiej liczby tego typu źródeł zachowanych w polskich archiwach. Pozycję pszczyńskiej księgi wśród innych źródeł do dziejów Kościoła katolickiego na Górnym Śląsku w dobie nowożytnej określa bowiem jej treść – nieporównywalna z treścią jakichkolwiek innych urzędowych dokumentów kościelnych. Spotkania duchowieństwa odbywały się w określonej tradycją i przepisami kościelnymi konwencji kongregacji dekanalnej. Posiadały ten

1 Księga konwentów pastorskich ziemi pszczyńskiej (1588–1628), opracował ks. dr Józef Bańka, Ka- towice 1938, s. 5. 2 Tamże, s. 11. 3 Stosowaniem stereotypów interpretacyjnych tłumaczyć można, naszym zdaniem, sformułowania o deprawacji oraz destrukcyjnym wpływie pastorów na życie religijno-społeczne mieszkańców ziemi pszczyńskiej. Zob. J. Bańka, Dekanat pszczyński w czasie reformacji protestanckiej i odrodzenia katolickiego na tle stosunków kościelnych Śląska, Chorzów 1937, s. 55.

251 walor, że za zamkniętymi drzwiami świątyni, bez świadków oraz wyłącznie we własnym gronie grupa duchownych nie tylko rozstrzygała rozmaite casus conscientiae, ale także oskarżała się nawzajem i rozliczała z popełnionych błę- dów. Choć zatem formalnie dziekan był wówczas przedstawicielem biskupa, to jednak jego rzeczywista władza (zwłaszcza karania) nie była na tyle silna, by powstrzymać swobodę wyrażania sądów, czasem nawet przybierającą postać głośnych sporów i demonstracyjnych zachowań jak w przypadku ks. Ludwika Kosmelego w trakcie kongregacji w maju 1756 r. Paradoksalnie nawet można zauważyć, że to niezbyt mocnej pozycji dziekana w gronie kondekanalnych – by przypomnieć tylko non timeo decanum ks. Jerzego Holasa z 1724 r. – za- wdzięczamy szczerość słów i swobodę zachowań w trakcie posiedzeń ducho- wieństwa dekanalnego. Z urzędowych protokołów kościelnych wyłania się zatem zbiorowy auto- portret grupy społecznej tworzonej przez duchowieństwo dekanatu pszczyń- skiego w okresie od końca XVII aż po połowę XVIII stulecia. Górnośląscy księża mówili sami o sobie, częstokroć nie przebierając w słowach i okazywa- nych emocjach. Z jednej strony dostrzegali wagę pełnionej przez siebie misji i funkcji społecznej wraz z wynikającymi z nich normami postępowania, z drugiej wszakże jawią się nam jako ludzie należący w każdym calu do swojej epoki. Tworzyli grupę niezwykle barwną. Obok ascetycznego ks. Wojciecha Gawińskiego spostrzegamy bowiem także duchownych niestroniących tak od wódki, kart i tytoniu, jak też od zażyłości z gospodyniami plebańskimi. Obok rezydujących w parafiach i regularnie udzielających sakramentów wiernym plebanów byli zatem również i tacy, dla których ich własna parafia stanowiła kolejne źródło dochodów, nie zaś przede wszystkim przedmiot osobistej duszpasterskiej troski. Jednak większość księży pojawiających się na kartach pszczyńskiej Acta et Decreta mieściła się pomiędzy tymi dwoma skrajnymi typami osobowości i postaw. Odczytaniu protokołów kongregacji dekanalnych zawsze zatem to- warzyszyć musi świadomość historiograficznego (literackiego) gatunku tego źródła, determinująca określoność znaczeń oraz ograniczająca wielość inter- pretacji4. Protokolarz dekanalny stanowi źródło o charakterze normatywnym, kongregacje z natury rzeczy nastawione były bowiem na analizę i eliminowa- nie zjawisk negatywnych zarówno w praktyce duszpasterskiej ówczesnych duchownych, jak i w ich życiu prywatnym. Księża nie dzielili się w trakcie obrad dekanalnych swoimi osiągnięciami, z czego oczywiście nie można wnosić, że takich w ogóle nie było. Rodzaj oraz topografia problemów podnoszonych w dekanalnych dyskusjach wymagały natomiast, naszym zdaniem, ich analizy

4 T. Buksiński, Interpretacja źródeł historycznych pisanych, Warszawa-Poznań 1992, s. 9.

252 w kontekście źródeł o innej proweniencji. Każdą z pojawiających się w trakcie kongregacji kwestii konfrontowaliśmy zatem z aktami wytworzonymi przez centralny ośrodek władzy kościelnej (biskupi krakowscy, konsystorz krakowski, wizytatorzy) oraz świeckiej (pan pszczyński i jego urzędnicy). Kolejnym ważnym punktem odniesienia były także akta wytworzone przez samych duchownych, a zatem zespoły wszystkich archiwów parafialnych dekanatu pszczyńskiego zawierające księgi metrykalne, kroniki, inwentarze i rachunki parafialne oraz korespondencję. Naszym założeniem było dotarcie do wszystkich zachowanych źródeł opisujących badaną grupę społeczną. Chodziło bowiem o uniknięcie takiej sytuacji, w której jednoznacznie negatywny wy- dźwięk przekazu zawartego w pszczyńskim protokolarzu nie byłby równowa- żony bądź uzupełniany informacjami płynącymi z innych źródeł. O plebanie chełmskim ks. Stanisławie Mąkockim protokolarz przekazał niemal wyłącznie dane dotyczące jego problemów z nadużywaniem alkoholu. Tymczasem ten sam duchowny był twórcą jednego z największych i najcenniejszych księgo- zbiorów znajdujących się na terenie dekanatu, który zresztą w 1720 r. ofiaro- wał parafii w Chełmie. Dopiero uwzględnienie szerokiego spektrum źródeł archiwalnych pozwo- liło nam na uchwycenie charakterystycznych cech oraz specyfiki duszpasterza górnośląskiego doby nowożytnej. Analiza zachowanych źródeł – w tym zwłaszcza pszczyńskich protokołów kongregacji dekanalnych podnoszących wielokrotnie wątek finansowy – pozwala na wysunięcie twierdzenia, że system beneficjalny tak silnie łączył osobę plebana z majątkiem kościelnym, że badanie funkcjonowania samego beneficjum w aspekcie gospodarczo-finan- sowym precyzyjnie opisuje miejsce duchownego w strukturze społecznej XVIII-wiecznego społeczeństwa śląskiego. Z kolei testamenty duchownych dekanatu pszczyńskiego oraz zachowane inwentarze rerum derelictarum ukazały nam księży w roli zarządców mniejszych bądź większych folwarków. Zaskaku- je, z jak wielką dokładnością – by nie rzec drobiazgowością – sami testatorzy, a później wykonawcy ich ultimae voluntatis wyliczali wszystkie owe naczynia kapustne i kaszne, koryta mięsne oraz chlebowe, beczki do warzenia piwa, brony, pługi, wozy kowane, kolaski, motyki, łopaty, drabiny, pnie z pszczoła- mi, a nawet sznury do suszenia prania. Śmierć duchownego pozwalała zatem jemu samemu z wyprzedzeniem, a później także konfratrom na podsumowa- nie zgromadzonego w ciągu całego życia majątku. Zapobiegliwi księża gospodarze pozostawiali po sobie nie tylko plebanie i budynki gospodarcze dobrze wyposażone w narzędzia rolnicze i sprzęty codziennego użytku, ale także naj- częściej wypełnione zapasami spiżarnie, zarybione stawy oraz konie, krowy, woły czy prosięta. Postępowanie ks. W. Gawińskiego oraz kolejnych plebanów pszczyńskich w konflikcie o dziesięcinę z gospodarzami z Cielmic wskazuje

253 natomiast na przenoszenie ówczesnych zróżnicowań i konfliktów społecznych także na stan duchowny. W tym sporze nie tylko pszczyńscy plebani jedno- myślnie i z pomocą Promnitzów stawali na stanowisku skrupulatnej obrony ekonomicznych interesów Kościoła, wpisując się zresztą w praktykę zwięk- szania obciążeń chłopskich na ziemi pszczyńskiej. Z drugiej wszakże strony długotrwały upór cielmiczan, ale też spisanie przez parafian mikołowskich w 1714 r. po śmierci plebana F.S. Rostabińskiego swoich oczekiwań wobec jego następcy wskazują, że także chłopi – stosując tę samą co księża meto- dę, czyli uzyskanie poparcia pana pszczyńskiego – potrafili zorganizować się wokół obrony swoich praw5. Pszczyński protokolarz dekanalny ukazuje nam zatem stanowy i hierarchiczny obraz świata odciśnięty w zachowaniach i po- glądach badanej grupy duchownych. Przeprowadzone na podstawie pszczyńskiej Acta et Decreta badania wska- zują naszym zdaniem na kolejne kierunki i obszary poszukiwań przede wszystkim w zakresie zachowanych źródeł do dziejów Kościoła na Górnym Śląsku w okresie nowożytnym, a w konsekwencji także pogłębionego studium funkcjonowania lokalnego duchowieństwa zarówno w aspekcie jego kultury umysłowej, duchowej, ale także materialnej. Jako zupełnie dotychczas niezna- ny oraz niepodejmowany przez historyków wątek jawią nam się wspomniane wyżej testamenty duchowieństwa górnośląskiego z XVII oraz XVIII w., sta- nowiące niezwykle cenne źródło poznania nie tylko pobożności tej grupy społecznej, ale także podejścia jej członków do dóbr doczesnych6. Zapisy testamentalne pozostają w ścisłym związku z materialnym funkcjonowaniem plebańskich beneficjów na Górnym Śląsku, co z kolei otwiera przed badaczem dziejów tego regionu możliwość odtworzenia struktury gospodarstw i folwar- ków parafialnych7. Być może za H. Suchojadem należałoby postawić z pozoru

5 Puncta które przyszłemu X. Fararzowi Mikułowskiemu dla lepszego porządku a pobozney zgody publikowane być maią z 30 VIII 1714 r., [w:] APP, sygn. AKP IX 758, k. 6–7. 6 Dotychczas podejmowane badania nad testamentami duchowieństwa polskiego nie dotyczyły Górnego Śląska. Zob. M. Kowalczyk, Testament biskupa krakowskiego Floriana z Mokrska, „Studia Źródłoznawcze”, R. XLI (2003), s. 65–70. T. Żebrowski, Testament ks. Pawła Głogowskiego (1502– 1580) – dziekana kapituły katedralnej płockiej, „Studia Płockie”, T. 35 (2007), s. 207–228. Cui contingit nasci, restat mori. Wybór testamentów staropolskich z województwa sandomierskiego, opr. M. Lubczyński, J. Pielas, H. Suchojad, Warszawa 2005. M. Gołębiowski, Kilka uwag o testamentach z XVII i XVIII wieku w księgach biskupstwa chełmińskiego, [w:] W kręgu stanowych i kulturowych przeobrażeń Europy Północnej w XIV–XVIII wieku, red. Z.H. Nowak, Toruń 1988, s. 159–177. Z. Kropidłowski, Inwentarz pośmiertny ks. Kitowskiego (1733), UG, R. 18 (2002), nr 1, s. 127–133. 7 W ostatnich latach daje się zauważyć wzrost zainteresowania historyków materialnymi podstawa- mi funkcjonowania struktur parafialnych. Zob. np. Z. Kropidłowski, Dobra materialne, wyposaże- nie i dochody parafii, duchowieństwa i służby kościelnej dekanatu puckiego w okresie staropolskim, Gdańsk 2007. Tenże, Dobra materialne i dochody parafii puckiej od 1583 r. do 1766 r, SCH, R. XII (2005), nr 1, s. 15–40. Tenże, Dobra materialne i dochody parafii w Górze i Wejherowie, UG, R. 17 (2005), nr 1 (29), s. 51–76. Tenże, Dobra materialne, wyposażenie i dochody parafii w Łebczu oraz jej proboszczów i organistów w okresie staropolskim, UG, R. 19 (2006), nr 1 (31), s. 113–125.

254 proste pytanie o to, jak zamożni byli górnośląscy plebani doby nowożytnej, by w oparciu o zachowane testamenty, spisy dobytku pośmiertnego, ale też inwentarze i rachunki parafialne oraz korespondencję w sprawach finansowych podjąć próbę opisu miejsca i roli tej grupy społecznej w gospodarczej historii Górnego Śląska w czasach nowożytnych8. Badacz kultury umysłowej regionu w minionych stuleciach oraz uważny czytelnik prac w tym zakresie odczuwać może natomiast niedosyt, jeśli chodzi o zawarty w nich opis formacji intelektualnej oraz dorobku kulturowego katolickiego duchowieństwa górnośląskiego w XVII i XVIII w. W odróżnie- niu od zaawansowanych prac nad rozwojem ewangelickiego piśmiennictwa religijnego na Śląsku, aktywność literacka księży katolickich pozostaje w dużej mierze obszarem nierozpoznanym9. We wstępie wskazywaliśmy na międzypo- koleniową ciągłość, będącą w naszym przekonaniu warunkiem sine qua non pojawienia się na dziejowej scenie wybitnych XIX-wiecznych górnośląskich kapłanów. Wydaje się, że źródła żywotności oraz atrakcyjności wzorców duszpasterza i duszpasterstwa na Górnym Śląsku w okresie jego industrializacji biją już we wcześniejszych stuleciach, aczkolwiek w badaniach historiograficz- nych zajmują one pozycję niemal marginalną10. Tymczasem poezja wiejskiego plebana ks. Godfryda Eichbergera z Bojszów, ale także chronostychy plebana tyskiego ks. Andrzeja Tomickiego umiejscawiają dorobek literacki górnoślą- skiego duchowieństwa tamtej doby w nurcie oratorsko-retorycznych tradycji kształtowanych już od XVI stulecia w humanistycznych kolegiach na Śląsku, w Czechach i na Morawach. Nie bez znaczenia jest także naszym zdaniem fakt, że odnalezione fragmenty twórczości literackiej powstały nie tylko w związku z duszpasterską pracą swoich autorów, ale też zapisane zostały przez nich niejako na jej marginesie, czyli na kartach parafialnych ksiąg metrykalnych. Nie wahamy się w tym miejscu przed użyciem stwierdzenia, że w odniesieniu do XVII oraz XVIII stulecia mówić możemy o twórczości ksiąg metrykalnych11. W niemal żadnym ze zbadanych w dekanacie pszczyńskim przypadków nie

8 H. Suchojad, Jak zamożni byli staropolscy plebani? Na przykładzie testamentów pięciu proboszczów z województwa sandomierskiego, [w:] Czas daleki, czas bliski, red. J. Szczepański, Kielce 2007, s. 19–20. 9 J.T. Maciuszko, Ewangelickie piśmiennictwo religijne na Śląsku w XVI–XVIII wieku, [w:] Piśmien- nictwo i grafika chrześcijańska w XV–XVIII wieku na Śląsku, red. D. Żylska-Kobiałko, Opole 1994, s. 39–66. 10 Do nielicznych wyjątków należy m.in. opracowanie J. Kopca, Ks. Jakub Roczkowski – górnośląski duszpasterz końca XVII wieku, [w:] Ludzie Kościoła katolickiego na Ziemi Śląskiej: zbiór studiów, red. K. Matwijowski, Wrocław 1994, s. 65–77. 11 Problem ksiąg metrykalnych zawierających wpisy pozametrykalne podjął ostatnio Janusz Spyra, analizując zagadnienie związków pomiędzy historiografią a tożsamością regionalną w czasach nowożytnych na przykładzie Śląska Cieszyńskiego. Autor, badając tamtejsze księgi metrykalne, zauważył zwłaszcza wpisy o charakterze kronikarskim, tworzące swego rodzaju podwaliny pod rodzimą twórczość historiograficzną motywowaną wyznaniowo. Zob. J. Spyra, Historiografia

255 pełniły one bowiem roli wyłącznie urzędowego rejestru udzielonych wiernym sakramentów. Dzięki znajdującym się tam również kronikarskim i poetyckim zapisom, sentencjom, aforyzmom oraz ewangelicznym cytatom, modlitwom, ale także dzięki ich kunsztowi graficznemu (zdobienia, rysunki) księgi metrykalne ukazują nam wrażliwość swoich twórców, której nie dostrzeżemy na kartach żadnych innych źródeł z epoki. Co więcej, analiza zapisów czynionych w górnośląskich księgach metrykalnych pozwala na precyzyjne wskazanie kresu owej twórczości. Wprowadzenie przez władze pruskie już 7 I 1766 r. ujednoliconego wzoru rubrykowanych i drukowanych ksiąg metrykalnych uniemożliwiło czynienie w nich zapisów innych niż przewidziane rubryka- mi12. Twórczość wyzwalana przez niezapisane karty dawnych ksiąg metrykalnych przegrała w zderzeniu z rubryką o zdefiniowanej z góry zawartości. W niniejszej pracy zasygnalizowano już jako otwarty problem istnienia oraz zawartości księgozbiorów tak parafialnych, jak i prywatnych, będących własnością duchowieństwa dekanatu pszczyńskiego omawianej doby. Do- tychczasowe badania koncentrowały się bowiem głównie na kolekcjach XIX- -wiecznych kapłanów górnośląskich13, tymczasem przeprowadzone przez nas ustalenia źródłowe wskazują na możliwość rozszerzenia analiz w tym wzglę- dzie na XVII oraz XVIII stulecie. Lektura protokołów pszczyńskich kongregacji dekanalnych otwiera przed badaczami jeszcze jeden interesujący, aczkolwiek rzadko podejmowany obszar tematyczny, a mianowicie istnienie oraz funkcjonowanie kancelarii dzie- kańskiej na Górnym Śląsku w XVII oraz XVIII w. Przywołany we wstępie badacz polskich archiwów kościelnych zauważał, że „nie wytworzyli również własnych kancelarii dziekani, którzy wszakże, będąc równocześnie plebanami jednej z parafii w swym dekanacie, posługiwali się kancelariami parafialnymi także w swych czynnościach dziekańskich”14. W świetle przeprowadzonych badań nad pszczyńskim protokolarzem nie można jednak zgodzić się z powyższą opinią. Stanowisko dziekana integralnie związane było zarówno z urzędnikami różnego szczebla, a zwłaszcza o różnych kompetencjach, jak również z wytwarzanymi przez nich dokumentami, tworzącymi wielokrotnie przywoływane na kartach Acta et Decreta archiwum dziekańskie. We wstę- pie wskazywaliśmy na fakt, że tego rodzaju kancelarie oraz archiwa należą do rzadko występujących zespołów w polskich archiwach kościelnych. Główną,

a tożsamość regionalna w czasach nowożytnych na przykładzie Śląska Cieszyńskiego w okresie od XVI do początku XX wieku, Częstochowa 2015, s. 156–169. 12 H. Dudała, Wprowadzenie, [w:] Księgi metrykalne w Archiwum Archidiecezjalnym w Katowicach. Przewodnik po zespole, opr. H. Dudała, W. Schäffer, Katowice 2013, s. 18. 13 W. Pawłowicz, Księgozbiory polskiego duchowieństwa katolickiego na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku (do 1939 r.), Katowice 2009. 14 H.E. Wyczawski OFM, Przygotowanie do studiów, dz. cyt., s. 385.

256 ale też naturalną przyczyną takiego stanu było przemieszczanie zasobów kancelarii dziekańskich pomiędzy parafiami, w których rezydowali kolejni dziekani. Wędrówki akt doprowadzały zatem do uszczuplenia zasobu doku- mentów bądź nawet do jego całkowitej destrukcji. Protokolarz pszczyński z lat 1691–1756 powstał w toku prac kancelarii dziekańskiej i pozostaje w ścisłym związku z innymi dokumentami wytworzonymi przez dziekanów pszczyń- skich i podległych im urzędników. Wydaje się, że w tym względzie konieczne byłoby podjęcie szczegółowych badań nad przechowywanym w Archiwum Archidiecezjalnym w Katowicach zespołem tworzącym archiwum dziekanów pszczyńskich15. Nie mniej ważne byłoby zbadanie dokumentów pochodzą- cych z pszczyńskiej kancelarii dziekańskiej omawianej doby, znajdujących się zarówno w Archiwum Książąt Pszczyńskich, jak i w zespołach akt przecho- wywanych w Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie. Szczególnie jednak należałoby uwzględnić rzadko wykorzystywany przez historyków zespół o nazwie Producta, zawierający zbiór pism powstających na różnych etapach postępowania procesowego krakowskiego konsystorza, do których zaliczały się pozwy, zeznania świadków, odpisy wyroków, ale także prezenty na benefi- cja, rozliczenia sum spadkowych czy pisma plebanów w sprawie zatrudniania wikariuszy16. Studium urzędu dziekana pszczyńskiego ukazać może współcze- snemu historykowi nieznane dotychczas procesy związane z rozwojem kultury dokumentu na Górnym Śląsku w dobie nowożytnej.

15 AAKat, ADP, sygn. 21/1 (1912), sygn. 21/2 (1691–1756), sygn. 21/3 (1564–1695), sygn. 21/4 (1564–1695), sygn. 21/5 (1564–1693), sygn. 21/6 (1787–1858). 16 J. Kracik, Zasoby Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, AC, T. IX (1977), s. 483–484.

CZĘŚĆ II WPROWADZENIE DO EDYCJI

KANCELARIA DZIEKANÓW PSZCZYŃSKICH

Edycja źródłowa pszczyńskiej księgi protokołów kongregacji dekanalnych z lat 1691–1756 jako jeden z problemów ukazuje badaczowi funkcjonowanie staropolskiej kancelarii dziekańskiej. Ten rodzaj kancelarii kościelnej w dotychczasowych badaniach był pomijany1, sygnalizowany2 bądź też wyrażano nawet opinię o jej niewytworzeniu, a zatem o posługiwaniu się przez dzieka- nów ich własnymi kancelariami parafialnymi w celu obsługi urzędu dziekana3. Poglądu tego nie da się jednak utrzymać w całej rozciągłości w świetle lektury pszczyńskich Acta et Decreta informujących nie tylko o czynnościach kolejnych dziekanów, ale także o działaniach urzędników organizujących ich pracę i dbających o stan zachowania dziekańskiego archiwum. Pszczyński protokolarz dekanalny stanowi przykład najbardziej rozpo- wszechnionej – także w urzędach kościelnych – staropolskiej formy kancela- ryjnej, jaką była księga wpisów, w tym przypadku dokumentująca w sposób chronologiczny czynności dziekanów pszczyńskich związane przede wszystkim z odbywaniem kolejnych kongregacji. Jak zostało to wcześniej omówione, protokołowaniem obrad duchowień- stwa dekanalnego zgodnie z normami Reformationes generales M. Szyszkow- skiego z 1621 r. zajmować miał się notariusz, od którego wymagano w związ- ku z tym umiejętności kaligraficznego prowadzenia zapisów4. W praktyce pszczyńskich kongregacji dekanalnych czystopisy protokołów sporządzane były niemal zawsze przez kolejnych dziekanów: Wojciecha Gawińskiego, Mar- cina Matuszewicza, Fryderyka Cebulkę. Analiza porównawcza kroju pisma, jakim sporządzono protokoły pochodzące z lat 1691–1756, z wpisami tych duchownych w księgach metrykalnych parafii, w których pracowali jako plebani, a także z zachowaną w pszczyńskim Archiwum Państwowym w zespole Ar-

1 M. Koczerska, Kancelarie i dokumentacja kościelna, [w:] Dyplomatyka staropolska, red. T. Jurek, Warszawa 2015, s. 339–388. 2 S. Nawrocki, Rozwój form kancelaryjnych na ziemiach polskich od średniowiecza do końca XX wieku, Poznań 1998, s. 53. 3 H.E. Wyczawski, Przygotowanie do studiów, dz. cyt., s. 385. 4 Zob. Clerus decanatus, s. 36.

259 chiwum Książąt Pszczyńskich i Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie korespondencją owych księży wskazuje, że pomimo regularnego obsadzania stanowiska notariusza dekanalnego, dziekani osobiście przygotowywali ostateczne wersje protokołów. Wymienionych dziekanów pszczyńskich różniła jednak inna kwestia formalna. Dziekan W. Gawiński nie podpisał żadnego z protokołów powstałych w okresie swojego urzędowania (1691–1715), a dziekan M. Matuszewicz podpisał niemal wszystkie protokoły z lat 1721–1748 (podpisu dziekana nie posiadały jedynie protokoły z lat 1732, 1735, 1738) , natomiast w 1723 r. po raz pierwszy protokół kongregacji dekanalnej podpisany został przez ówczesnego notariusza ks. Jerzego Odrobińskiego. Pierwszy protokół sporządzony przez notariusza, jak i podpisany przez niego wespół z urzędującym dziekanem pochodził dopiero z 1743 r. Taką samą niekonsekwencję w uwierzytelnianiu protokołów zauważyć można w okresie urzędowania dziekana F. Cebulki (1748–1756)5. Spośród dziewięciu protoko- łów powstałych do 1756 r. trzy nie zostały w ogóle podpisane, a notariusz swój podpis złożył jedynie w 1749 r. Do wyjątków należał także protokół z 1756 r. pozbawiony jakichkolwiek podpisów oraz sporządzony ręką kolejnego notariusza ks. Pawła Husa6. Na łączną liczbę 51 protokołów pszczyńskich kongregacji dekanalnych zaledwie dwa sporządzone zostały zatem przez notariuszy. Urzędnicy owi niewątpliwie protokołowali „na gorąco” przebieg obrad duchowieństwa pszczyńskiego, ponieważ dziekan odpowiedzialny za całość posiedzenia nie uczestniczył np. w scrutinium internum, z którego szczegóło- we relacje znajdują się na kartach protokołów. Jednakże tylko w wyjątkowych wypadkach (podeszły wiek lub choroba dziekana) notariusze sporządzali ostateczne wersje protokołów. To kolejna – oprócz braku skarbnika dekanalnego – różnica pomiędzy normami ustalonymi w Reformationes generales a praktyką wytworzoną w warunkach dekanatu pszczyńskiego. Reasumując, zauważyć trzeba, że w edytowanym źródle sześciokrotnie na- stąpiła zmiana piszącego: 1) Ks. Wojciech Gawiński (1691–1713; f. 1r–30v); 2) ks. Marcin Matuszewicz (1720–1739; f. 31r–71v); 3) prawdopodobnie ks. Jerzy Odrobiński (jedynie dopisek w zakończeniu protokołu z 1732 r.; f. 64r); 4) ks. Franciszek Danecki (1743; f. 72r–73r); 5) ks. Fryderyk Cebulka (1748–1755; f. 73v–95v); 6) ks. Paweł Hus (1756; f. 96r–97r). W Acta et Decreta na szczególną uwagę zasługują ponadto wpisy niebędące protokołami z obrad duchowieństwa dekanalnego. Protokolarz zawiera siedem tego rodzaju wpisów (1697, 1699, 1702, 1709, 1714, 1721, 1750), z których

5 Dziekan F. Cebulka sprawował swój urząd w latach 1741–1768, jednak protokoły ze zwoływanych przez niego kongregacji dekanalnych pochodzą z lat 1743–1756. 6 Ks. Paweł Hus, pleban w Brzeźcach, w latach 1735–1776 osobiście prowadził księgi metrykalne, stąd analiza porównawcza duktu pisma w protokole z 1756 r. z wpisami w księgach metrykalnych pozwoliła na potwierdzenie, że protokół sporządzony został ręką tego księdza.

260 pięć stanowiło wyjaśnienie przyczyn niezwołania kongregacji w danym roku, natomiast jeden – z 1699 roku – świadczyć może naszym zdaniem o funkcjonowaniu pszczyńskiego oficjalatu foralnego7. Notatka z 1721 r. stanowiła obszerne uzupełnienie do protokołu kongregacji odprawionej w tym samym roku, a dotyczące zwłaszcza przedłożenia przez duchownych zaświadczeń o odbytych rekolekcjach kapłańskich. Protokolarz dekanalny wchodzi w skład szczątkowo zachowanego zespołu archiwum dziekanów pszczyńskich przechowywanego w Archiwum Archi- diecezjalnym w Katowicach. Zespół ten liczy sześć tomów akt pochodzących z lat 1564–19148. W jednym z nich zachował się spis dokumentów prawdopodobnie tworzących w kancelarii dziekanów pszczyńskich tom pierwszy akt zawierający w sumie opis 110 pism wpływających do kancelarii dziekańskiej, a pochodzących z lat 1474–17399. Zgodnie z normami Reformationes generales z 1621 r. protokół odprawionej kongregacji dekanalnej sporządzony miał zostać in folio oraz przesłany do wia- domości biskupa w jak najszybszym czasie po zakończeniu obrad10. Format in folio uznany został przez ustawodawcę za najbardziej praktyczny z punktu widzenia późniejszego zszycia dokumentów. Co więcej, wymagano, by zapisane karty zawierały margines o szerokości nieco większej niż dwa palce, a zatem dający możliwość czynienia uwag i notatek11. Otwarte musimy w tym miejscu pozostawić pytanie o realizację tej części uchwał synodalnych, która dotyczyła niezwłocznego przekazywania biskupowi protokołów kongregacji dekanalnych. Kwerenda przeprowadzona w zasobie Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie przyniosła w tym względzie wynik negatywny. Czy zatem dziekani pszczyńscy regularnie – oprócz dziekana P. Zborowskiego – zwołujący posiedzenia duchowieństwa dekanalnego i dopełniający obowiązku sporzą- dzania z nich protokołów nie zabiegali o ich przesyłanie do kolejnych bisku- pów krakowskich? Analiza pszczyńskich protokołów dekanalnych wskazuje raczej na sytuację odwrotną. Już w zakończeniu pierwszego protokołu pocho- dzącego z 21 VIII 1691 r., a dotyczącego kongregacji odprawionej w Pszczy- nie 19 VII 1691 r., dziekan W. Gawiński zapisał: Quam tamen ob meliorem fidem omnium et singulorum supra connotatorum propria subscripsi manu et sigillo decanali communivi […]12, z czego wnosić możemy, że protokół opa-

7 Zob. Clerus decanatus, s. 40–41. 8 AAKat, ADP, sygn. 21/1–21/6. 9 AAKat, ADP, sygn. 21/5, Consignatio derer in fasciculo 1.mo befindliche actorum, nlb. 10 M. Szyszkowski, Reformationes generales, dz. cyt., s. 16–17. 11 Nam si alia erit in folio, alia in quarto, alia in octavo, alia in sedecimo (uti quidem multoties vidimus), difficillima est, talia filo coniugendi ratio; ideoque distracta aegre conservari, legi, ac corrigi possunt. Ad corrigendum autem ut apta sint, habeant margines paulo plus duobus digitis latiores, [w:] M. Szyszkowski, Reformationes generales, dz. cyt., s. 16. 12 AeD, f. 3r.

261 trzony pieczęcią i podpisem dziekana został jednak sporządzony i wysłany do Krakowa. Podobną formułą dziekan ten zakończył protokół kongregacji odprawionej w 1694 r. (choć bez wskazania dziennej daty jego przygotowania)13. Jeszcze dwukrotnie (1722, 1730) kolejny dziekan pszczyński M. Matuszewicz w zakończeniu protokołów posiedzeń dekanalnych użył formuły wskazującej na ich przekazanie do Krakowa, przy czym wpis z 1722 r. był wierną kopią zakończenia protokołu z 1694 roku14.

PROTOKOŁY PSZCZYŃSKIE

Podstawą niniejszej edycji jest przechowywana w zasobie Archiwum Archi- diecezjalnego w Katowicach księga o sygnaturze 21/2, wchodząca w skład zespołu tworzonego przez archiwum dziekanów pszczyńskich, zawierająca protokoły kongregacji dekanalnych pszczyńskich pochodzące z lat 1691–1756. Karta tytułowa posiada wpis zakładającego księgę dziekana pszczyńskiego ks. Wojciecha Gawińskiego o następującej treści i formie graficznej:

13 […] cuius acta fideliter conscripta Illustrissimo et Reverendissimo Domino Domino et Benefacto- ri meo, non ut tanto conspectu digna, sed ut ex officio meo debita transmitto, humillime rogans, quatenus non tam rem ipsam aut aliquam diligentiam, quam animum et voluntatem pensare non dedignetur, quod dum indubius fore spero, gratiae me suae reverendissimae paternitatis, quam humanissime iteratis vicilus recommendo, AeD, f. 12v. 14 AeD, f. 40v, f. 61r.

262 Acta et DECRETA CONGREGATIONUM Synodalium Decanatus Plesnensis sub Illustrissimo et Admodum Reverendo Domino Domino Adalberto Gawinski Decano Plesnensi Inchoata Anno Domini 1691, Die 19 Iulii. Possessionis Beneficii Plesnensis eiusdem Anno primo. usque ad annum 1756.15

Księga o wymiarach 21,5 × 32,5 cm oprawiona została w skórę z wytłoczony- mi wzorami geometrycznymi oraz roślinnymi. Stan zniszczenia oprawy nie pozwala na dokładną analizę jej ikonograficznych elementów. Z trudem moż- na odczytać imiona świętych: JOANNE B.[aptista] – w trzech miejscach – oraz

15 Ostatnie zdanie oraz podkreślenie daty rocznej linią falistą dopisane inną ręką. Tytuł tłumaczyć można w następujący sposób: Czynności i uchwały kongregacji synodalnych dekanatu pszczyńskie- go rozpoczęte za rządów wielebnego Wojciecha Gawińskiego dziekana pszczyńskiego Roku Pańskie- go 1691 dnia 19 lipca. W pierwszym roku posiadania tegoż beneficjum pszczyńskiego. Do roku 1756.

263 S.[ancta] ANNA – w jednym miejscu. Naszym zdaniem napisy wskazują na powstanie okładziny w czasach, gdy dziekanem pszczyńskim był ks. Marcin Matuszewicz (1721–1748), pleban w Bojszowach (1695–1724) oraz w Lędzi- nach (1724–1748). Kościół w Lędzinach nosił bowiem wezwanie św. Anny, w Bojszowach zaś – św. Jana Chrzciciela. Księga protokołów założona przez ks. Wojciecha Gawińskiego w 1691 r. pierwotnie pozbawiona musiała być zatem okładzin lub też stanowiła zbiór luźnych kart poszczególnych protokołów kongregacji dekanalnych. Oprawa posiada uszkodzony grzbiet, nosi ponadto ślady po nieistniejących już skórzanych wiązaniach oraz niewielki fragment będący pozostałością pie- częci lakowej. Na oprawie księgi znajduje się zapisany atramentem numer: No XXIX, oznaczający naszym zdaniem kolejny tom akt w archiwum dziekanów pszczyńskich, o którego istnieniu protokoły dekanalne wielokrotnie wspo- minały. Księga zawiera 146 kart, z których 43 są niezapisane. Karta tytułowa oraz dwie pierwsze karty rękopisu nie zostały sfoliowane, natomiast kolejnych 100 kart posiada foliację dokonaną kredką koloru czerwonego. Karty niezapisane (101–143) sfoliowane zostały współcześnie ołówkiem. Księga protoko- łów nie była nigdy poddawana zabiegom konserwatorskim, nie została także zmikrofilmowana bądź zdigitalizowana. Na kartach 98–100 znajduje się ponadto spisany w języku niemieckim protokół kongregacji dekanalnej odbytej w Pszczynie w dniu 22 V 1848 roku, a zatem ponad sto lat po zapisie ostatniej XVIII–wiecznej kongregacji. Tekst tego protokołu nie został uwzględniony w niniejszej edycji źródłowej jako należący do innego okresu historycznego. Jego edycja źródłowa będzie przedmiotem osobnego opracowania. Fizyczny stan zachowania pszczyńskiego protokolarza pozwolił na niemal kompletny odczyt wszystkich zawartych w nim zapisów. Zaledwie w czterech przypadkach niewielki ubytek karty uniemożliwił odczytanie pojedynczych wyrazów, w kolejnych 20 – wyrazy były nieczytelne, gdyż zostały przez twór- ców protokołów przekreślone, natomiast w 19 przypadkach zanotowano lek- cję wątpliwą. Pszczyński protokolarz znany był historykom dzięki powstałym w latach 50. XX wieku pracom lokalnego historyka Ludwika Musioła (1892–1970), autora kilkudziesięciu monografii gmin i parafii górnośląskich, w tym zwłaszcza leżą- cych na ziemi pszczyńskiej16. Przeprowadzając kwerendę w zasobach archiwów parafialnych, L. Musioł korzystał z protokolarza, który w latach 1953–1954 przechowywany był w archiwum parafii Wszystkich Świętych w Pszczynie17.

16 S. Krupa, Ludwik Musioł (1892–1970) – szkic do portretu, „Szkice Archiwalno-Historyczne”, Nr 4, Katowice 2008, s. 67–68. 17 Taką lokalizację protokolarza wskazywał L. Musioł m.in. w następujących pracach, których ma- szynopisy znajdują się w zbiorach AAKat: Bieruń. Miasto, kościół i parafia. Monografia historyczna, 1953, s. 3; Bojszowy. Gmina i parafia, 1953, s. 2; Lędziny. Monografia historyczna, 1954, s. 2. Jest ona

264 Co ciekawe, ten sam badacz nie uwzględnił księgi pszczyńskich protokołów dekanalnych w opublikowanej w 1936 roku monografii historycznej Pszczyny, z czego wnosić można, że nie była mu ona jeszcze wówczas znana18. Podkre- ślić natomiast należy, że pszczyński protokolarz dekanalny wykorzystywany był przez L. Musioła w jego późniejszych pracach właściwie niemal wyłącznie jako źródło uzupełniające w stosunku do ksiąg metrykalnych przy odtwarza- niu katalogu duchownych zatrudnionych w poszczególnych parafiach. L. Mu- sioł nigdy także nie zamieścił odpisu żadnego z protokołów dekanalnych bądź też ich fragmentów w opracowanych przez siebie monografiach. Nie są znane okoliczności oraz dokładny moment przekazania protokolarza do Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach, jednak już przed 1989 r. księga znajdowała się w jego zasobie19. Uzasadnione zatem wydaje się sprostowanie w tym miejscu informacji J. Wycisły, jakoby w 2000 r. pszczyński protokolarz dekanalny przechowywany był w archiwum parafii św. Marii Magdaleny w Tychach20. W ostatnich latach omawiana księga wykorzystana została w badaniach nad duchowieństwem parafii w Chełmie Śląskim, Bieruniu Starym oraz Pszczynie21. Protokoły kongregacji dekanalnych pszczyńskich jako urzędowe dokumenty kościelne spisane zostały w języku łacińskim. Nieliczne fragmenty w języku polskim dotyczyły niemal wyłącznie tych części kongregacji, w czasie których przeprowadzane były przesłuchania świadków w ramach śledztwa instygatora dekanalnego bądź też dotyczyły pojedynczych słów wprowadzanych do proto- kołów przez sporządzających je dziekanów lub notariuszy. W tekście edytowanego źródła zastosowano zatem kursywę dla ich wyróżnienia. Uzasadnieniem takiej decyzji jest analiza polszczyzny występującej na kartach protokolarza dekanalnego z Pszczyny.

zgodna ze spisem zawartości archiwum parafialnego w Pszczynie sporządzonym w 1925 r. Spis archiwum i registratury przy parafii Pszczyńskiej w dziekanacie Pszczyńskim G.Śl. Pszczyna (1925 r.), [w:] AAKat, AL, sygn. 46/1862, Besetzungs-Acta der Parochie Pless, Vol. IV (1891–1989), k. 38. 18 L. Musioł, Pszczyna. Monografia historyczna, Katowice 1936. 19 Nie wydaje się jednak, by miało to związek z przygotowaniami do obchodów millenium chrztu Polski w 1966 r. W 1964 r. proboszczowie wszystkich parafii z terenu ówczesnej diecezji katowickiej zobowiązani zostali do wypełnienia ankiety na temat zabytków oraz archiwaliów parafialnych w związku z planowaną wystawą. W ankiecie z Pszczyny mowa była już jednak tylko o Protokołach zebrań dekanalnych z czasów luterańskich, wydanych drukiem już w 1938 r. przez J. Bańkę. Wszystko zatem wskazuje na to, że w latach 1954–1963 Acta et decreta zdeponowane zostały w ówczesnym Archiwum Diecezjalnym w Katowicach. Zob. Ankieta parafii w Pszczynie, [w:] AAKat, sygn. 47/2457, k. 83. 20 J. Wycisło, Dzieje parafii pod wezwaniem św. Marii Magdaleny w Tychach, dz. cyt., s. 772. 21 H. Dudała, J. Myszor, Duchowieństwo parafialne, [w:] Monografia gminy i parafii Chełm Śląski, red. J. Myszor, Chełm Śląski 2004, s. 281–293; H. Dudała, Duchowieństwo w parafii św. Bartłomieja w Bieruniu, [w:] Bieruń. Monografia historyczna, red. R. Kaczmarek, J. Myszor, Bieruń 2007, s. 245–266; J. Myszor, Parafia pszczyńska przy kościele pw. Wszystkich Świętych w Pszczynie po okresie reformacji, [w:] Pszczyna: monografia historyczna, red. R. Kaczmarek, J. Sperka, T. II, Pszczyna 2014, s. 452–481.

265 POLSZCZYZNA PROTOKOŁÓW PSZCZYŃSKICH: ORTOGRAFIA, FONETYKA, FLEKSJA, SŁOWOTWÓRSTWO, SKŁADNIA ORAZ STYL Cechą charakterystyczną polszczyzny protokołów pszczyńskich kongregacji dekanalnych była duża wariantywność zapisu: te same wyrazy posiadały inną postać graficzną w protokołach pochodzących z różnych lat, co pozwala badaczowi na dostrzeżenie odmiennych konwencji przyjętych przez autorów. Jednak nawet w obrębie protokołu pochodzącego z jednego tylko roku za- uważalne są wahania. Trudności sprawiała piszącym adaptacja graficzna za- pożyczeń łacińskich, np. dioecesiei (1692), katechism (1695, 1700), cathehismu (1725). Występują także formy hybrydalne, np. copulovał (1692), przed konse- kracią (1692). Pod wpływem grafii łacińskiej dochodziło do podwajania liter: supplice (1700), offiarę (1700). Łaciński zapis nazw własnych także wskazuje na trudność, z jaką zmagali się autorzy protokołów: in Ląka // in Łąkam // Łacensis (1695), Mikułoviensis (1692), Suszecensis (1722). Pisarz zastosował tutaj polskie znaki ą, ł oraz sz. W polszczyźnie protokolarza pszczyńskiego powszechne było ponadto niestosowanie znaków diakrytycznych powodujące wielofunkcyjność wielu liter. Zjawisko to było zresztą charakterystyczne także dla innych śląskich rękopisów pochodzących z badanego okresu22. Autorzy protokołów nie stosowali jeszcze znaku ź oraz dwuznaku dź, incydentalnie umieszczali kropkę nad z, czego efektem jest brak opozycji pomiędzy z a ž. Po- wszechnie występują następujące formy: Boze, męzatei, tymze, zadnym (1730), dłuzey (1734), wielmoznego (1753), bardzo rzadko natomiast formy: Żyda (1722), Żydom (1730), gdyż (1723), żyje, jużem (1700), iż (1692). Zgodnie z konwencją grupę głosek šč konsekwentnie oddawano przez scz: proboscz (1692), Pasczikowski (1692), Psczynski (1722), Wosczicki (1694), iescze (1723), sczesliwys (1749). Autorzy protokołów regularnie natomiast za- znaczali samogłoski nosowe, jednak wyjątek stanowiły konkurujące ze sobą formy zaimka zwrotnego się // sie. Być może było to świadectwo staropolskiej oboczności, występującej właśnie w dialekcie śląskim23. Najbardziej charak- terystyczną cechą badanych rękopisów była również wielofunkcyjność liter i oraz y, które mogą oznaczać nie tylko odpowiednie samogłoski, ale również zastępować j. Protokolanci nie zawsze przestrzegali obowiązującej wówczas konwencji, zgodnie z którą i występowało przed samogłoską, zaś y w wygło- sie wyrazu: iest, absentuie (1692), po iarmarkach (1695), iako (1700), dioecesiei (1692), iezdzi (1732), pierwei (1700), swoiei (1694). Co ważne, przykła- dy typu: pierwey (1722), iakiey (1723), moy (1723), iey (1725), prawdziwey

22 A. Kowalska, Dzieje języka polskiego na Górnym Śląsku w okresie habsburskim (1526–1742), Wro- cław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986, s. 31; Taż, Uwagi o pisowni i języku „Księgi mysło- wickiej”, [w:] Protokolarz albo „Czerwona Księga” Mysłowic, red. A. Barciak, Mysłowice 2002, s. 33. 23 K. Długosz-Kurczabowa, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 2001, s. 123.

266 (1749), dłuzey (1753) wynotowane są z protokołów późniejszych, choć i tutaj funkcję j może pełnić jeszcze i. Dwukrotnie y występuje w miejscu spójnika i (1722, 1723). Litera i niekiedy oznacza całą grupę -ij-, co może powodować problemy komunikacyjne, np.: pia, bie (pija, bije – 1725). Autorzy rękopisów pszczyńskich niekiedy stosowali jednak literę j. J majuskulnym posługiwali się, zapisując rzeczowniki własne: Jozephus (1695), Jadwiga (1700), Joannes (1700, 1722, 1725, 1728, 1730, 1731, 1743), Jędrkowic (1725), a ponadto w słowach: Jego, Jużem, Jesc (1722). Znak j dość często występował w różnych formach fleksyjnych wyrazów bić, pić oraz derywatach od nich (które w protokołach miały bardzo wysoką frekwencję). Jako swoistą manierę pierwszego autora protokołów (ks. W. Gawińskiego) wskazać należy mieszanie znaków i oraz y. Litera i w miejsce y pojawia się nagminnie w dokumentach powstałych w latach 1692–1700: biwa, abi, biło, Tiski (1692), tilem, biwać (1694), bilo, zebi, biwa, bobi, tim, tylko (1695), biwało, zadenbi (1700). Być może zjawisko to uwarunkowane jest wpływem języka czeskiego, którym wszak posługiwała się kancelaria w Pszczynie24. Trzeba tu jednak zaznaczyć, że wspomnianym formom już w najwcześniejszym okresie towarzyszą zapisy z y: Tychy (1692), tylko (1692), Tyski (1695), tym (1700). W dokumentach z lat 1722–1753 zjawisko to zanika (przykład gospodini – 1728 – zaliczyć należy do wyjątkowych). Odrębnym problemem jest sposób zapisywania grup czy // czi, rzy // rzi, szy // szi, ży // żi, gdyż obserwowane tutaj wahania mogą mieć podłoże fonetyczne. Z kolei wahania obserwowane w zapisie hałasy (1692, 1700) // chałasy (1728, 1734), mogą wskazywać na to, że kapłani nie odróżniali już h (dźwięcznego) od ch (bezdźwięcznego). Język rękopisów świadczy o tym, że ich autorzy znali polszczyznę ogólną i wystrzegali się raczej cech dialektalnych. Brak tu bowiem m.in. poświadczeń innej niż języku ogólnym realizacji samogłosek nosowych (wyjątek stanowią tu jedynie formy: Łąncki – 1700, Tręmblowitz – 1722, wska- zujące na niesynchroniczną ich realizację), charakterystycznej dla Śląska realizacji samogłosek pochylonych a jak o, incydentalnie pojawia się przykład wymowy e jak i lub y – tysz (1753). Na wąską realizację o pochylonego wskazywać mogą jedynie dwa wspomniane już zapisy: mówią (1694), próbował (1700). Głoski pochylone zapisywane są jak odpowiednie jasne. W badanych dokumentach nie ma również przykładów wąskiej realizacji pochylonego e przed wygłosowym j w przymiotnikowo-zaimkowej końcówce -ej: z Wisły Niemiec- kiei (1692), Chełmskiei (1694), wielkiei (1725 I). Brak też poświadczeń przej- ścia e w y (i) przed spółgłoskami nosowymi m, n: wiem, plebanem (1692), czasem, dziekanem (1695), zgorszeniem (1722), księdzem praebendarzem (1725).

24 Por. S. Rospond, Polszczyzna śląska, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970, s. 43.

267 W ostatnich protokołach sporadycznie odnaleźć można formy, w których pod wpływem spółgłosek półotwartych poprzedzająca je samogłoska i przeszła w e: porzucieł (1749), przezywieł (1753). Może to dziwić, zważywszy na fakt, że inne rękopisy XVII-wieczne obfitują w przykłady obniżenia artykulacyjnego i, y przed sonornymi25. Warto zaznaczyć, że wspomniane zjawisko traktowano jako naruszenie normy języka ogólnego26. Problematyczna jest interpretacja zapisów: przitrafia sie(1692), trzi, prziszedł, przidą (1695), przi (1700), przichodzą (1700), prziszedł (1734). Ich postać mogła- by wskazywać na archaiczną, palatalną (miękką) wymowę rzi, charakterystyczną do dzisiaj dla gwar śląskich. Jednak analizując teksty, trzeba zauważyć, że formy z miękkim rzi dominują w pierwszych protokołach (do 1700 roku); w kolejnych zostają wyparte przez ogólnopolskie: pacierzy, ztrzymuią, obrzydliwego (1733), przyczyny, przyidą, przywodzi, zatrzymuie, przyodziewu (1723), pacierzy (1730), skrzypki (1734), Rzymskiey (1749). Tych drugich jest wyraźnie więcej – stanowią one 71% wszystkich omawianych powyżej form. Występowanie postaci z mięk- kim rz można traktować także jako cechę dialektalną, której wyzbył się kolejny protokolant – wszak, jak poświadczają źródła, na Śląsku nawet ludzie wykształ- ceni wymawiali rzi, co ganił gramatyk J. Schlag27. Trzeba tu jednak uwzględnić, że pierwszy z piszących miał manierę oznaczania głoski y przez i, dlatego należy tutaj zachować ostrożność w formułowaniu sądów. O tym, że rz nie uległo jeszcze dyspalatalizacji, może świadczyć zapis pochodzący z drugiego okresu (ks. M. Matuszewicz): prziszedł (1734). Prawdopodobnie wpływem czeskim tłumaczyć trzeba pojawienie się form z jeszcze niedyspalatalizowanymi š, ž, č: czini (1692), rzeczi (1694), poziczil (1694), uczini (1695), teraznieiszi (1692), wsziscy (1695). Kapłani unikali też mazurzenia, czyli wymowy š, ž, č jak s, z, c. Niemal powszechne są zapisy: zawsze, nasz, owczarz (1692), rzeczi (1694), słyszę (1722), tysz (1753). Niezwy- kle rzadko przenikają do tekstu dialektalne: susecki (1692), insich (1700). Nie- konsekwencja w stosowaniu znaków diaktrytycznych nie pozwala stwierdzić, czy wyrazy Boze, męzatei (1730) można traktować jako przykłady mazurzenia. W przypadku derywatów od nazw własnych możemy mieć do czynienia z oddziaływaniem lokalnego uzusu: sucecki (1700), woscicki (1692). To jednak przykłady odosobnione – nawet tutaj większą frekwencję mają postacie: Suszeckim (1722, 1725, 1725), Wosczicki (1694, 1695, 1728, 1734). Podobnie jak w innych dokumentach śląskich z okresu habsburskiego występuje tutaj postać archaiczna grupy spółgłoskowej krz- w leksemie: krztu (1723). Typowe

25 Por. A. Kowalska, Dzieje języka polskiego, dz. cyt., s. 56–57. 26 Por. Z. Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Warszawa 1999, s. 293. 27 Tamże, s. 295.

268 dla gwar zjawisko prejotacji dostrzec natomiast można w przykładzie jalkierzu (alkierzu – 1728). Zjawiska fleksyjne dostrzeżone w badanych tekstach są typowe dla języka ogólnego przełomu XVII i XVIII wieku. Do najbardziej charakterystycznych zaliczyć trzeba: • przyjmowanie końcówki -a w mianowniku liczby mnogiej rzeczowni- ków rodzaju męskiego zapożyczonych z języka niemieckiego lub łaciny: interesa (1692), grunta (1692); • występowanie w dopełniaczu liczby mnogiej: parafianow (1694), popu- larnej również w drukach XVII-wiecznych; • rywalizacja dwóch form narzędnika liczby mnogiej męskich rzeczow- ników twardotematowych – starszej -y (-i) oraz nowszej -ami: z chłopy (1722) // z chłopami (1694, 1695); • występowanie końcówki -ej w dopełniaczu liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego rzeczowników zapożyczonych z języka łacińskiego, zakoń- czonych w mianowniki na -ija, -yja: z parochiei, dioecesiei (1692), plebaniei (1694), rzeczowników miękkotematowych zakończonych na dawne a długie: mszei (1692) i rzeczowników żeńskich należących do dawnej deklinacji -ja-tematowej: paniej (1694); • przyjmowanie końcówki –ą w bierniku liczby pojedynczej przez rzeczowniki rodzaju żeńskiego zapożyczone z języka łacińskiego: na pere- grinatią (1734); • zachowanie archaicznej formy liczby podwójnej mianownika i biernika rodzaju żeńskiego: dwie godzinie (1692); • zachowanie starej formy biernika liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego zaimka: onę (1725) i liczebnika jednę (1694). • pojawienie się nowej formy narzędnika liczby mnogiej przymiotnika z końcówką -emi w miejsce starszej -ymi, -imi: z kościelnemi (1700). Na uwagę zasługuje ponadto sposób derywowania nazwisk kobiet za pomo- cą typowych dla gwary śląskiej formantów -ina (Chorobina – 1730) oraz -ka (Kręzelka – 1725). Zastosowana składnia nie różni się znacząco od składni języka innych źró- deł powstałych w XVII i XVIII wieku. Czasem piszący mają problem z właści- wym zredagowaniem wypowiedzi ustnych – zeznań świadków – stąd pojawia- ją się tzw. potoki składniowe: Ze zas znowu przyidą, x. pleban moy kucharkę przeszłą, o ktorą iuz miał pozwy, aby ią odprawił, bo iest in suspicione, ze z nią miewa społeczność, gdyż oto i czeladz iego szemrze przed ludzmi, a do tego iego wniwecz obraca i do ubostwa przywodzi, dlatego długow, ktore poczynił za wino uspokoic nie może (1723).

269 Kapłani redagujący protokoły musieli sprostać wyzwaniu, jakim było zachowanie oficjalnego stylu wypowiedzi, typowego dla tekstów kancelaryjnych, i przekazanie informacji, które trudno było wyrazić, stosując charakterystyczne dla tego stylu szablony językowe. Być może wprowadzenie fragmentów napisanych polszczyzną miało nieco osłabić napięcie pomiędzy oficjalnością formy a treścią. Łatwiej było ująć niektóre kwestie, posługując się językiem (czasem niewykształconych) świadków. Dziekani pszczyńscy nie musieli przy tym łamać zasady decorum. Wprowadzenie polszczyzny prawdopodobnie sy- gnalizowało dystans nadawcy wobec spisywanego komunikatu. Zgodnie z konwencją obowiązującą w tekstach z przełomu XVII i XVIII wieku piszący makaronizują, przeplatając wypowiedź wstawkami łacińskimi. Odwołania do łaciny są tu (jak i w innych źródłach tego okresu) bardzo bogate – od cytatów począwszy, do wyrazów w różnym stopniu zaadaptowanych, np. z parafiei Chełmskiei copulavit unum par[ochianum] (1694) // x. Łącki copulo- vał (1694) // x. Łącki miał copulare (1694). Protokoły obfitują też w wyrażenia i zwroty schematyczne, powtarzalne, charakterystyczne dla stylu urzędowego. Dbając o zachowanie zasady stosowności, kapłani stosowali eufemizmy: iest in suspicione, że z nią miewa społeczność (1722). W tej funkcji mógł pojawić się wyraz łaciński: iz z swoią kucharką bił się i posteriora na niego wipinała (1692). Specyfika protokołów zawierających spisane zeznania świadków decyduje o tym, że do tekstów przenikają cechy charakterystyczne dla języka mówio- nego, np. elipsy: X. to Wislski ma cos z Brzeskim (1694), Nasz to x. pleban siostrze swoiei dał bez wszelkiei opowiedzi (1694); wyrażenia i zwroty oceniające lub ekspresywizmy: Smolę onemu było wozic, a nie dziekanem bidz (1695), tak iż godna rzecz smiechu (1722), na potęge piią (1732), zaplac mi popie (1725). O wpływach języka mówionego świadczy też nadużywanie zaimków: Nasz to x. pleban siostrze swoiei dał bez wszelkiei opowiedzi (1694); Tiski to x. pleban upija się często (1694); Nasz to x. pleban zaprzedał kilka kęsow pola (1694).

ZASADY EDYCJI

Przygotowując edycję tekstu źródłowego, zastosowano główne zasady Instruk- cji wydawniczej dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku28. Ko- rzystano także ze wskazówek zawartych w Projekcie instrukcji wydawniczej dla pisanych źródeł historycznych do połowy XVI w.29, jak i z Zasad wydawania

28 Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku, red. K. Lepszy, Wro- cław 1953. 29 A. Wolff, Projekt instrukcji wydawniczej dla pisanych źródeł historycznych do połowy XVI w., „Stu- dia Źródłoznawcze”, T. 1 (1957), s. 155–184.

270 staropolskich źródeł historycznych XVI–XVIII wieku30. Brak możliwości korzystania z doświadczeń badaczy zajmujących się edycją nowożytnych protokolarzy dekanalnych wymagał od nas opracowania własnych rozwiązań szczegóło- wych31. Towarzyszyło nam jednak nadrzędne przekonanie, że „praca edytora źródeł jest bliska pracy tłumacza”32. Starano się zatem przyjąć takie założe- nia edytorskie, by czytelnik mógł dostrzec specyficzny klimat epoki i miejsca, a zwłaszcza formację kulturową oraz świadomość językową środowiska, w którym źródło powstało. Konsekwencją powyższych założeń było pozosta- wienie polszczyzny występującej w pszczyńskim protokolarzu w formie niezmienionej. Naszym zdaniem pozwala to czytelnikowi dostrzec dynamikę ję- zyka używanego przez ówczesnych duchownych górnośląskich (a także przez służbę kościelną), wskazującą na występowanie w nim wpływów zarówno niemieckich, jak i czeskich. Zastosowanie – jeśli można tak powiedzieć – innych standardów edytorskich dla tekstu łacińskiego, innych natomiast dla tekstu zapisanego w języku polskim wymagało dokonania pogłębionej analizy polszczyzny protokołów pszczyńskich zarówno w aspekcie ortografii, fonetyki oraz fleksji, jak i słowotwórstwa, składni i stylu33. W naszym przekonaniu dopiero wnioski wynikające z takiej analizy uzasadniły odejście w wielu punktach od Instrukcji K. Lepszego. Język pszczyńskiego protokolarza charakteryzuje się wyraźnymi odręb- nościami regionalnymi, czasem także zauważalnymi nieporadnościami sty- listycznymi oraz gramatycznymi, ale nade wszystko odzwierciedla językową różnorodność środowiska i regionu, w którym powstał. Względy te sprawiły, że główną zasadą, na której oparto przygotowanie niniejszej edycji, była zasa- da transliteracji pozwalająca na uniknięcie zniekształceń języka źródła przez obce mu ingerencje oraz wiernie – w miarę możliwości – oddająca wszystkie cechy pisowni i układu graficznego. Błędy językowe popełniane przez autorów pszczyńskiego protokolarza stanowiły w trakcie jego opracowania spore wyzwanie. Łacina protokołów wskazuje bowiem na różny stopień opanowania tego języka przez ówczesnych

30 Zasady wydawania staropolskich źródeł historycznych XVI–XVIII wieku: strona językowa tekstu źródłowego, oprac. H. Turska, Warszawa 1966 (mps powielony). 31 W orbicie zainteresowań wydawców źródeł o proweniencji kościelnej znajdują się ciągle przede wszystkim akta wizytacji biskupich, inwentarze, akta rachunkowe, akta klasztorów oraz dokumenty watykańskie. Zob. Editionswissenschftliches Kolloquium 2011. Quellen kirchlicher Proveni- enz. Neue Editionsvorhaben und aktuelle EDV-Projekte, Herausgegeben von H. Flachrenecker und Janusz Tandecki, Toruń 2011. 32 W. Krawczuk, Aspekt historii języka w edytorstwie nowożytnych źródeł historycznych, [w:] Teoria i praktyka edycji nowożytnych źródeł w Polsce (XVI–XVIII w.), red. A. Perłakowski, Kraków 2011, s. 207. 33 Szczególne słowa podziękowania należą się w tym miejscu dr Danieli Dylus za konsultację polszczyzny występującej na kartach pszczyńskiego protokolarza.

271 duchownych. Twórcom protokołów nieobce było nadto zjawisko swego rodzaju „słowotwórstwa”. Posługiwali się np. utworzonym przez siebie czasow- nikiem oeconomisare oznaczającym – tak bowiem wynika z kontekstu, w jakim pojawiał się ów termin – prowadzenie przez gospodynie gospodarstwa plebańskiego34. Ponadto w obszarze górnośląskiego pogranicza języki nie tylko wzajemnie się przenikały, ale także konkurowały ze sobą, toteż starano się zachować daleko idącą ostrożność we wskazywaniu błędów, które w niniejszej edycji przy pierwszym ich wystąpieniu opatrzono znakiem [!]35. Za błędy uznawano natomiast jedynie takie formy językowe, których nie sposób uzasadnić stosowaniem archaizmów bądź też regionalizmów. Nazwy własne (miejscowości oraz osób) oddajemy zawsze tak jak w ręko- pisie, także w przypadku wielu różnych form ich zapisu. Ujednoliconą wersję nazwisk oraz imion podajemy natomiast zawsze w przypisach tekstowych. Charakterystyczną cechą pszczyńskiego protokolarza były licznie wystę- pujące w nim podkreślenia, używane jednak wyłącznie przez dziekana W. Gawińskiego, a zatem w latach 1691–1715. Dla ich oznaczenia zastosowano przyjętą w serii Bibliotheca Tessinensis formę: (pfragment podkreślonyp), po- zwalającą na zachowanie przejrzystości tekstu źródłowego, zwłaszcza w przypadku podkreśleń czynionych linią falistą36. Ze względu na normatywny (do pewnego stopnia) charakter zebrań ducho- wieństwa dekanalnego edytowany protokolarz służył także do wnoszenia wpi- sów dotyczących czynności prawnych, do których podejmowania upoważnie- ni byli dziekani. Na kartach źródła te ostatnie wpisy przybierały postać uwag na marginesie protokołów. W tekście całego źródła występują łącznie 32 glosy, z których jednak większość (25) była charakterystyczna – podobnie jak pod- kreślenia – dla okresu urzędowania dziekana W. Gawińskiego (1691–1715)37, natomiast zanikła zupełnie w czasach dziekana F. Cebulki (1748–1756). Wyni- kające z zasady transliteracji wierne odtworzenie układu graficznego zadecy- dowało o umieszczeniu owych glos w miejscach dokładnie odpowiadających ich występowaniu w tekście źródła. Modernizacja tekstu źródłowego objęła jego łacińską część w następujących elementach:

34 AeD, f. 71v, f. 75r. 35 J. Tandecki, K. Kopiński, Edytorstwo źródeł historycznych, Warszawa 2014, s. 175. 36 J. Spyra, G. Chromik, Zasady edycji, [w:] Malo invidiam quam misericordiam. Wybór pism i doku- mentów dotyczących Leopolda Jana Szersznika, wyd. J. Spyra i G. Chromik, Cieszyn 2014, s. 104. 37 Np. Decretum ratione missalium (1691, AeD, f. 2v), Poena ratione cursoriae (1692, AeD, f. 4r), De- cretum et poena contra ebriosos Plesnae (1692, f. 4v), Decretum poenale qui casus non feret (1692, f. 7r), Decretum contra deambulantes cum cocis (1692, f. 7v), In absentes ab officio defunctorum poena (1693, f. 9r), Poena contra divagantes cum famulabus culinae in eodem curru (1710, f. 29r), Poena contra dominum parochum Mokrensem a Synodis continuo se absentantem (1711, f. 29v).

272 • wyraz zapisywany w źródle konsekwentnie jako litera oddawano zawsze jako littera, nie zaznaczając wprowadzanej zmiany; • wyrazy zapisywane w tekście źródła jako prouti, sicuti, idiomate, inprimis oraz fermatas oddawano w wersji poprawnej jako prout, sicut, ideomate, imprimis oraz formatas, nie zaznaczając dokonanej zmiany; • wyrazy zapisywane rozłącznie jako supra dictus oraz infra scriptus oddano w wersji poprawnej supradictus oraz infrascriptus, nie zaznaczając dokonanej zmiany; • pozostawiono w formie niezmienionej wyraz scholirega (l.mn. scholiregae) od 1751 r. zapisywany w protokołach jako scholi rega lub scholi-rega (scholi-regae). Nie traktowano tej zmiany jako błąd, lecz jako przykład wpływów języka niemieckiego; • ujednolicono – bez zaznaczania w tekście – zapis wyrazów zawierają- cych dyftongi ae i oe konsekwentnie w tekście źródła pomijane (np. obe- dientia) bądź też tworzone (np. quaerelae, effoecatis, foemina); • wyraz zapisywany w protokołach jako bochemicus / boemicus oddano w tekście w wersji poprawnej bohemicus, nie zaznaczając dokonanej zmiany; • wyraz zapisywany jako luteranus oddano w tekście w wersji poprawnej lutheranus, nie zaznaczając dokonanej zmiany; • zmodernizowano stosowanie dużych liter, pozostawiając je wszakże wszędzie tam, gdzie ich użycie wskazywało na chęć okazania szacunku autora protokołu wobec wymienianej osoby bądź instytucji; • pozostawiono duże litery w pojęciach stosowanych na określenie kongregacji dekanalnych: Congregatio Decanalis, Synodus Decanalis, Convo- catio, Sessio, Actus Congregationis, jak również oznaczających sam urząd dziekański (Officium Decanali Plesnensi). W tym ostatnim przypadku chodziło o odróżnienie Officium pojmowanego jako urząd od officium oznaczającego modlitwę brewiarzową oraz sprawowanie mszy św.; • konsekwentnie skrót x. oznaczający księdza pozostawiano w formie nierozwiązanej, gdyż w źródle używano go wyłącznie w tym znaczeniu; • nielicznie występujące w tekście źródła sygle służące do oznaczenia dostojeństwa lub tytułu (W.P. – Wielmożny Pan, J.M.P. – Jego Mość Pan) rozwiązywano; • skróty konwencjonalne pozostawiono w formie nierozwiązanej (np. etc – et cetera); • łaciński tekst źródła uzupełniono o konieczne znaki przestankowe, umożliwiające współczesnemu czytelnikowi zrozumienie treści. Protokół każdej kongregacji dekanalnej poprzedzony został zwięzłymi informacjami zawierającymi: kolejny numer kongregacji dekanalnej oraz datę

273 i miejsce odprawienia kongregacji. Układ ten zachowano także w przypadku siedmiu wspomnianych wcześniej notatek informujących o pozostałych czyn- nościach dziekanów pszczyńskich, jak i przyczynach niezwoływania kongregacji dekanalnych, z tą różnicą, że nie nadawano notatkom kolejnych nume- rów, lecz opatrywano je numerami poprzedzającej kongregacji wraz z dodaną literą a (np. 6a). Zdecydowano także, by w przypadku każdego z protokołów nazwisko oraz imię urzędującego dziekana wyjaśnić tylko przy pierwszym po- jawieniu się w tekście protokołu terminu decanus. Edycję opatrzono – zgodnie z zaleceniami Instrukcji K. Lepszego – przy- pisami tekstowymi oznaczonymi małymi literami alfabetu łacińskiego, a zare- zerwowanymi dla uwag dotyczących postaci zewnętrznej i brzmienia tekstu źródłowego38. Przypisy tekstowe numeryczne służą natomiast przede wszystkim do identyfikacji osób pojawiających się na kartach protokołów, rzadziej zaś dotyczą opisywanych zdarzeń, te bowiem omówione zostały w części pierwszej, poprzedzającej edycję źródłową.

38 J. Tandecki, K. Kopiński, dz. cyt., s. 176.

274 Oprawa księgi protokołów kongregacji dekanalnych pszczyńskich z lat 1691–1756

275 Pierwsza karta z księgi protokołów kongregacji dekanalnych pszczyńskich z lat 1691–1756

276 Glosy na kartach z księgi protokołów kongregacji dekanalnych pszczyńskich z lat pszczyńskich zakończenie zawierają dekanalnych Karty 1691–1756. kartachz księgi na Glosy kongregacji protokołów Gawińskiego) Wojciecha dziekana protokół (ostatni z 1713 r. protokołu początek oraz z 1712 r. protokołu

277 Księga chrztów parafii pw. Wszystkich Świętych w Pszczynie. Karta z pierwszym wpisem dziekana Wojciecha Gawińskiego z 1690 r. oraz wpisem ówczesnego wikariusza pszczyńskiego, a późniejszego dziekana ks. Marcina Matuszewicza

278 Karta z księgi protokołów kongregacji dekanalnych pszczyńskich z lat 1691–1756. Zakończenie protokołu pierwszej kongregacji dekanalnej prowadzonej przez dziekana Marcina Matuszewicza w 1721 r. zawierające podpis dziekana oraz notariusza dekanalnego ks. Jerzego Odrobińskiego

279 Karta z księgi protokołów kongregacji dekanalnych pszczyńskich z lat 1691–1756. Zakończenie protokołu pierwszej kongregacji dekanalnej prowadzonej w 1748 r. przez dziekana Fryderyka Cebulkę zawierające podpis dziekana. Początek proto- kołu z 1749 r.

280 Acta ET DECRETA CONGREGATIONUM

Synodalium Decanatus Plesnensis sub Illustri

Admodum Reverendo Domino Domino

Adalberto Gawinski

Decano Plesnensi

inchoata

Anno Domini 1691 die 19

Iulii.

Possessionis Beneficii Plesnensis

eiusdem

Anno primo.

ausque ad annum (p1756.p)a1

a–a Zdanie dopisane inną ręką, podkreślenie linią falistą.

281 1 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 19 VII 1691 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

[f. 1r] Anno Domini 1691 die Iovis ante festum Sanctae Mariae Magdalenae, quae fuit dies 19 Iuli ex intimatione decani1 infrascripti celebrata est praesens Congregatio in facie ecclesiae Plesnensis praesentibus admodum reverendis parochis eiusdem decanatus Plesnensis congregatis, in qua sequentia tractabantur. 1. Praemissis iuxta Reformationes Szyszkovianas cap[ut] 6 de Synodis Decanalibus2 praemittendis admodum reverendus Adalbertus Gawinski parochus Plesnensis coram omnibus admodum reverendis parochis decanatus Plesnensis personaliter comparentibus litteras patentes seu mandatum ex Curia Celsissimi Principis Illustrissimi et Reverendissimi Domini Domini Joannis de Małachovice Małachowski3 Episcopi Cracoviensis Ducis Severiae 22 Martii emanatum pro Officio Decanali Plesnensi authentice produxit, atque rae aliqui de hoc dubitarent, de verbo ad verbum clare et distincte legere mandavit. 2. In locum pie defunctorum parochorum Łącensis4 et Medinensis electi sunt assessores Congregationis seu consiliarii illustris et admodum reverendus Stanislaus Zygmuntowic et Theophilus Salentarius in Misłowice et Mikułow praepositi. Quibus peractis habita est a decano ad fratres brevis de more exhortatio. 3. Demandatum est admodum reverendis parochis decanatus Plesnensis et vicariis omnibus et singulis iuxta tenorem cursoriae, seu processus intimatorii omnia requisita praesentare scilicet litteras formatas5, institutiones6,

1 Ks. Wojciech Gawiński. 2 Caput VI: De Synodis Decanalibus, [w:] Reformationes Generales ad Clerum et populum Dioecesis Cracoviensis pertinentes. Ab Illustrissimo et Reverendissimo Domino Domino Martino Szyszkow- ski Die et Apostolicae Sedis Gratia Episcopo Crac. Duce Sever.in Synodo Dioecesana Sancitatae et promulgatae, A.M.DC.XXI die decima Februar, Cracoviae 1621, s. 8–18. Reformationes Genera- les określane na kartach źródła również jako Constitutiones Generales, Ordinatione Sziszkoviana, a zwłaszcza Reformationes Szyszkovianas były zbiorem ustaw synodu przeprowadzonego w diecezji krakowskiej w 1621 r. przez bp. Marcina Szyszkowskiego. B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej, T. 1, dz. cyt., s. 521. 3 Jan Małachowski herbu Nałęcz, w latach 1681–1699 biskup krakowski. Zob. E.H. Wyczawski, Ma- łachowski Jan, PSB, T. 19, Kraków 1974, s. 306. 4 Ks. Wawrzyniec Orawski, pleban w Łące w latach 1675–1690. Zmarł przed marcem 1690 r. Zob. Clerus decanatus, s. 234. 5 Litterae formatae – dokument biskupi stwierdzający udzielone święcenia. 6 Institutio – zgodne z prawem kanonicznym przedzielenie urzędu kościelnego.

282 approbationes ad excipiendas confessiones7, breviaria8, rubricellas9, decreta seu reformationes perillustrum visitatorum10, indulta celebrandi in ecclesiis non consecratis11, litteras, qui ex aliena sunt dioecesi, dimissoriales12, approbationes vicariis datas13. Et inventi sunt omnes et singuli omnia et singula habere. Excepto admodum reverendo Brzozowski14 parocho Susecensi, cui approbatio est deprehensa ante unum annum exspirasse. Ex quo dum quaereretur causa tantae negligentiae? Reposuit, se non potuisse, nec posse adire Cracoviam tum ob debilitatem senilis aetatis, tum ob defectum sumptus pro viatico, tum etiam quod a pridie mortem domino Szaffranski15 decano Plesnensi verbalem habuerit approbationem. Cui, ut intra tres septimanas talem approbationem sibi procuraret et Officio Decanali praesenti offerret, demandatum et ne imposterum similia praesumeret serio inhibitum est. Admodum reverendus item Georgius Frankowicz parochus Bierunensis et admodum reverendus Thomas Kiełtyka parochus Tychensis retulerunt, se primo pro impetrandis approbationibus [f. 1v] Cracoviam misisse. Ideo etiam intra duas speptimanas[!] easdem illis iniunctum est decano praesentare: alias forent ad Officium Ordinarium deferendi. 4. Quaesitum est a dominis parochis an decretis reverendorum dominorum visitatorum satisfecerint, singulariter decretis visitationis16 recentis reverendi domini Vladislai Opacki archidiaconi Cracoviensis? Responderunt satisfecisse aliqui antecedentibus decretis pro modo possibili. Signanter autem admodum reverendus parochus Medinensis17 affirmavit, se ecclesiam bene advenisse et alia, quae magis erant necessaria procurasse. Reverendus parochus Vislensis18 circa ecclesiam et circa parochiam multum se laborasse et pleraque procurasse. Reverendus parochus Woscicensis19 ecclesiam de novo totaliter exstruixisse.

7 Approbationes ad excipiendas confessiones – zezwolenie na sprawowanie sakramentu spowiedzi. 8 Breviarium – brewiarz. 9 Rubricella – kalendarz liturgiczny. 10 Ks. Władysław Opacki, w latach 1685–1703 archidiakon krakowski. Zob. B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej, T. 4, dz. cyt., s. 36. W styczniu 1691 r. z polecenia bp. Jana Małachowskiego wizytował parafie dekanatu pszczyńskiego. Kontroli podlegały także księgi metrykalne, w któ- rych wizytator pozostawił własnoręcznie czynione wpisy. Zob. np. AAKat, KM, sygn. 50/1, k. 29; AAKat, sygn. 50/401, k. 26; AAKat, KM, sygn. 50/1732, k. 91. 11 Indulta celebrandi in ecclesiis non consecratis – zezwolenie na odprawianie mszy św. w kościołach ponownie niepoświęconych po okresie ich protestantyzacji. 12 Litterae dimissoriales – pismo zwalniające. 13 Approbationes vicariis – świadectwo uprawniające do wykonywania obowiązków wikariusza. 14 Ks. Wacław Brzozowski. 15 Ks. Franciszek Szafrański zmarł 11 V 1691 r. w Lędzinach. Zob. Clerus decanatus, s. 242–243. 16 Decretum visitationis, decretum reformationis – zarządzenia wizytacyjne, których wykonanie nad- zorował dziekan. 17 Ks. Andrzej Zabrzeski. 18 Ks. Andrzej Matuszewicz. 19 Ks. Mikołaj Wróblowski.

283 Admodum reverendus praepositus Mikuloviensis20 domum parochialem funditus aedificasse et quaedam pro ecclesia procurasse. Reverendus parochus Tychensis21 domum etiam parochialem funditus erexisse. Reverendus parochus Bierunensis22 post exustienem omnia penitus nova exstruxisse et providisse affirmarunt. Reverendus parochus Chelmensis23 sumptibus benefactorum ecclesiam domum actu construit. Reliqui vero vix aliquid fecerunt ob inopiam. Quod vero attinet recens decretum visitationis recentis illustrissimi supradicti archidiaconi huic se nihil satisfacere potuisse intra tam breve tempus omnes unanimiter dixerunt. Sed tamen post conori asserunt pro posse. 5. Quaesitum an doctrina catechistica fidelibus Christi promulgetur et explicetur more consueto claris et simplicibus pro captu per interrogativa verbis. Et non est inventus, qui tam salubre opus conservaret. Quinimo excusaverunt, se concionem pro populo sufficere et esse onerosum parochis abseque vicario existentibus eodem festivo die et catechizare et concionari. Quam ob rem admodum reverendus decanus iniunxit, quatenus alternis festis et concionentur et catechizent, id est uno festo die habeant concionem et altero catechismum. Siquidem experientia compertum est, plus fructus et utilitatis potessimum homines in pagis rudes ex catechismo quam ex concione haurire. 6. Instigator24 decanatus contra reverendos parochos personaliter proposuit, quia [f. 2r] cursorias notabili tempore apud se detinere et incultae, maculatae, atque erroneae executiones annotare soleant. Nominatim vero reverendus Thomas Kiełtyka parochus Tychensis et admodum reverendus decanus audita iusta instigatoris querela, ne postmodum similes fiant negligentiae et ineptiae serio inhibuit. 7. Reverendus Georgius Frankowicz parochus Bierunensis contra reverendum Joannem Bodeman parochum Brzescensem proposuit, quod suae ecclesiae Berunensi debeat quatuor imperiales per defunctum antecessorem suum parochum Brzescensem25 legatos et nunc apud illum in relicta substantia remanentes. Ad quod Conventus reposuit nullam apud se pie defuncti substantiam esse et ad probandum id quietationem suam producere velle. Decanus vero auditis partibus eandem praetensam quietationem intra spatium duarum septimanarum eidem parocho Brzescensi producere iniunxit et demandavit.

20 Ks. Teofil Salentarius. 21 Ks. Tomasz Kiełtyka. 22 Ks. Jerzy Frankowicz. 23 Ks. Marcin Szafrankowicz. 24 Ks. Andrzej Zabrzeski. 25 Ks. Jan Antoni Herbst, pleban parafii w Brzeźcach w latach 1683–1687, a jednocześnie kanonik kapituły w Głogowie. Od 1688 r. plebanem w Brzeźcach był ks. Jan Ignacy Konrad Bodeman. Zob. Clerus decanatus, s. 219.

284 8. Admodum reverendus Theophilus Salentarius praepositus Nicopoliensis proposuit contra reverendum Georgium Stachurski parochum Łącensem, quia ipse albam ad ecclesiam Mikułoviensem per pie defunctum Orawski26 parochum Łącensem legatam nullo retineret iusto titulo, petiitque ut eadem alba suae reddatur ecclesiae. Et parocho praedicto Łącensi reponente eadem alba suam egere ecclesiam. Admodum reverendus decanus actori eiusque ecclesiae praenominatam albam intra duarum hebdomadarum spatium reddere mandavit. 9. Etiam reverendus Georgius Stachurski parochus Łącensis conquestus est contra reverendum Joannem Pasczikowski parochum Cwiklicensem ratione casula coloris albi proprio sumptu commoditati suae comparatae, quod eandem oblitam in ecclesia Cwiklicensi extradere sibi nollet, in qua materia petiit decisionem. Et parocho Cwiklicensi27 respondente nolle se casulam ex respectu certo collatoris extradere. Admodum reverendus decanus suprascriptam casulam ad reverendum parochum Łącensem de iure et iustitia spectantem quam primum extradere decrevit et demandavit. 10. In eadem Congregatione totus decanatus conquerebatur de gravaminibus ab haereticis sibi illatis, idque ex occasione inhibitionis ex Curia Illustrissimi et Reverendissimi Domini Domini Loci Ordinarii28 sub die 22 Martii anni praesentis emanatae. Signanter vero admodum reverendus decanus Plesnensis, reverendus praepositus Mikułoviensis29, reverendus Łącensis30, Vislensis31, Brzescensis32, Susecensis33, Woscicensis34, Tychensis35, Bierunensis36, [f. 2v] Medinensis37, Cwiklicensis38 parochi supplicantis Illustrissimo Loci Ordinario39, quatenus praetexta inhibitio in favorem alimentorum cleri et ministrorum ecclesiarum relaxetur. Et quidem obviando ulterioribus gravaminibus ab haereticis inferendis, qui retentione missalium, decimarum et reliquorum proventuum procedere volunt, allegantes nullibi tam in ecclesiis Superioris Silesiae, quam Inferioris similem inhibitionem esse et practicari (uti testimonia a variis parochis a decanatu Teschinensi petita sonant). Excepta

26 Ks. Wawrzyniec Orawski zmarł przed przed marcem 1690 r. Zob. Clerus decanatus, s. 234. 27 Ks. Jan Paszczykowski. 28 Bp Jan Małachowski. 29 Ks. Teofil Salentarius. 30 Ks. Grzegorz Stachurski. 31 Ks. Andrzej Matuszewicz. 32 Ks. Jan Bodeman. 33 Ks. Wacław Brzozowski. 34 Ks. Mikołaj Wróblowski. 35 Ks. Tomasz Kiełtyka. 36 Ks. Jerzy Frankowicz. 37 Ks. Andrzej Zabrzeski. 38 Ks. Jan Paszczykowski. 39 Bp Jan Małachowski.

285 sola et unica civitate Teschinensi, in qua vigore edicti olim lati a Celsissima Elisabetha Lucretia40 ducissa haereditaria quondam Teschinensi, similia practicantur. Ea propter admodum reverendum Stanislaum Zigmuntowicz praepositum Mislovicensem praesens Congregatio conscripto supplici libello ad Illustrissimum Loci Ordinarium41 misit. 11. Reverendi parochi specialiter vero reverendus Vislensis42 et reverendus Brzescensis43 et Medinensis44 proposuerunt sibi missalia a parochianis solere Decretum extradi pulveribus paleis aliisque pulverulentis faecibus media ex parte infecta, ratione missalium. petieruntur modum missalia in gravis mundis bene effecatis ventilatisque, prout fas est colligendi. Admodum vero reverendus decanus coram Officio Arcensi Plesnae querelam, accusationemque proponere iussit et si hoc non invenit sibi postmodum tale frumentum praesentare iniunxit postea omni meliori modo res componendi visurus. 12. In eadem Congregatione nulla fuit interna de vita et moribus inquisitio utpote, quia anno praesenti 24 Ianuarii perillustris et reverendi domini archidiaconi45 Cracoviensis antecessit visitatio, ex qua nonnulli ad iudicium Illustrissimi et Reverendi Domini Domini Loci Ordinari46 sunt accitati et necdum per decreta definitiva absoluti. Attamen admodum reverendus decanus parochos et vicarios decanatus quatenus sobrie, caste, pie et exemplariter viverent serio admonuit. Et reformationes seu decreta visitatorum ad effectum deduci mandavit excessivosque, si qui posthac fuerint, tum et decretis reverendorum visitatorum, potessimum vero decretis reverendi domini archidiaconi recentis visitatoris contravenientes ad Officium Ordinarium deferendos esse declaravit. Casus vero occurrentes nulli sunt propositi ex ratione, quia hucusque sub tempus Officii Decanalis propria manu admodum reverendi Francisci Szaffranski eosdem proponere non fuit praxis, uti tota Congregatio praesens affirmavit. [f. 3r] Tandem examinatis cantoribus, organariis, scholiregis de sufficientia artis cuivis propriae et litterarum, illisque serio admonitis de oboedientia, sobrietate et vita exemplari, poenaque alienationis ab Ecclesia proposita in casu contraventionis finita est per cantum hymni TE DEUM LAUDAMUS Congregatio, quae sub Altissimum Illustrissimi et Reverendissimi Domini Domini et Benefactoris mei Clementissimi iudicium, quinimo ad pedes prosternitur. Quam tamen ob meliorem fidem omnium et

40 Elżbieta Lukrecja (1599–1653), księżna cieszyńska oraz ostatnia przedstawicielka rodu Piastów cieszyńskich. Wychowana w religii protestanckiej, w wieku 12 lat przeszła na katolicyzm. Zob. F. Popiołek, Szkice z dziejów Cieszyna, Katowice 1957, s. 26. 41 Bp Jan Małachowski. 42 Ks. Andrzej Matuszewicz. 43 Ks. Jan Bodeman. 44 Ks. Andrzej Zabrzeski. 45 Ks. Władysław Opacki. 46 Bp Jan Małachowski.

286 singulorum supra connotatorum propria subscripsi manu et sigillo decanali communivi Plesnae 21 Augusti anno millesimo sexcentesimo nonagesimo primo.

287 2 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 22 X 1692 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

Anno Domini 1692 die Mercurii ante festum Sanctorum Apostolorum Simonis et Judae, quae fuit dies 22 Octobris ex intimatione decani1 infra positi celebrata est praesens Congregatio Decanalis in facie ecclesiae Plesnensis praesentibus reverendis parochis eiusdem decanatus Plesnensis congregatis. I. Pridie2 et ipsa die Congregationis praemissis de Ordinatione Sziszkoviana3 cap[ut] 6 praemittendis admodum reverendus decanus et parochus Plesnensis in absentia per litteras missivas4 legitimata admodum revererendorum assessorum Stanislai Zygmuntowic in Misłovice praepositi et Theophili Salentarii in Mikułow parochi, nec non Georgii Stachurski in Łąka, associavit sibi pro interim assessores reverendum Venceslaum Brzozowski in Susec, reverendum Joannem Bodeman in Brzesce parochos. Ubi praemissa exhortatione consueta iuxta processus tenorem requisita praesentare mandavit nimirum breviaria, rubricellas, reformationis antecedanea decreta, approbationes ad excipiendas confessiones, nec non indulta celebrandi in ecclesiis non consecratis. Et quia aliqui absentes, ut iam mentio facta erant: (pscilicet admodum reverendusp) Stanislaus Zigmuntowic praepositus Misłovicensis parochus Lendinensis, qui se per litteras et suum vicarium5 sistere ad Synodum non potuisse excusavit, rationale gravis et diuturnae infirmitatis hucusque durantis excusavit. (pSecundusp) reverendus Theophilus Salentarius parochus Mikułoviensis, qui itidem suae abstinentiae per litteras et suum vicarium6 causam infirmitatem allegavit.(p Tertius p) reverendus Martinus Szaffrankowic, [f. v3 ] qui propter praesentiam apud se ad supellectilem ecclesiae revidendam, tum ad solvendum variis artificibus in ecclesia Chełmensi laborantibus magnifici domini capitanei Lipoviecensis7 non se

1 Ks. Wojciech Gawiński. 2 21 X 1692 r. 3 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.). 4 Litterae missivae – pisma urzędowe skierowane do określonego odbiorcy. 5 Ks. Marcin Matuszewicz. 6 Ks. Walenty Szalowicz. 7 W Lipowcu już od XIII w. znajdował się jeden z zamków biskupów krakowskich. Od XV w. osadza- li oni tam w areszcie znaczniejsze osoby. W 1657 r. zamek został spalony przez Szwedów. W pierwszej połowie XVIII w. bp K.F. Szaniawski zainicjował przerowadzenie prac konserwatorskich i budowlanych, a w 1732 r. oddał budynek pod opiekę księży misjonarzy z zamiarem utworzenia

288 […]a potuisse Congregationi adesse per litteras et scholiregam dixit. (pQuartusp) reverendus Georgius Stachurski parochus Łącensis per suum scholiregam gravi dolore pedis laborare se et ideo Synodo adesse non potuisse retulit. Qui supra memorati quoniam ex certis circumstantiis omnia requisita habere praesumuntur, ideo pro nunc liberi ad illorum praesentatione sunt pronunciati. Reverendus parochus Vislensis Andreas Matuszewic Congregationi praesens omnia requisita praesentavit. Reformationique antecedaneae satisfecit, excepto eo, quod aedituos necdum novos habeat ob procrastinatam commissionem ad hoc quis iuxta antiquam et continuam praxim requisitam arcis Plesnensis dominorum. Reverendus Joannes Bodeman parochus Brzescensis omnia requisita habet et satisfecit decreto reformationis antecedaneae, praeter, quia aedituos noviter eligendos necdum habet ob rationem immediate superius positam. Reverendus Venceslaus Brzozowski parochus Susecensis omnia requisita monstravit, reformationisque antecedentis decretum nullum sibi traditum allegavit. Reverendus Nicolaus Wroblowski parochus Wosczicensis omnia exhibuit requisita praeter reformationis antecedaneae decretum et institutionem, cui eadem iniunctum est intra octiduum apud admodum reverendum decanum praesentare. Reverendus Thomas Gaudzik parochus Mokrensis omnia requisita praesentavit. Sed hoc fassus est, quia decreto reformationis antecedentis non potuit satisfacere. Signanter in sternendo pavimento et comparando pro sacris oleis conservatorio ratione addita ob defectum sumptuum. Reverendus Thomas Kieltyka Tychensis parochus omnia requisita habet, satisque fecit solum in aliquibus decreto recentis reformationis in hoc tamen maxime culpabilis, quia personam, quam ablegare ex decretis tum Celsissimi Principis8, tum ilustrissimi visitatoris9 tenebatur, non ablegavit. De quo ausu ex commissione recenter expedita definitivum praestolatur decretum. Reverendus Georgius Frankowicz parochus Bierunensis omnia requisita habet, decretoque reformationis satisfecit. Eo excepto, quia centum aureos non curat repetere et recuperare hospitali ecclesiae suae, rationem dando tot ante se fuisse curatos eiusdem ecclesiae, atque hospitalis et nullam circa hoc investigationum fecisse, nec sibi repetendi eandem quotum vestigium reliquisse. Insuper

w nim domu poprawczego dla księży (Domus correctionis pro sacerdotibus). B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, T. 1, Kraków 1998, s. 455–457; Tamże, T. 3, s. 515–517; O. Za- górowski, Lipowiec – zamek biskupi i dom poprawczy dla księży, [w:] NP, T. 12 (1960), s. 178–191. a Wyraz przekreślony i nieczytelny. 8 Bp Jan Małachowski. 9 Ks. Władysław Opacki.

289 praesens domina boni Zawada [f. 4r] haeres10 habet ab oppido Bierunensi, cui principalis cura de hospitali est, datum sibi testimonium authenticum, ubi expresse, uti praesens supra memoratus parochus11 allegat, capitalem summam hospiatli refusam esse cives Bierunenses affirmant, testanturque12. Reverendus Melchior Matuszkowic parochus Boiszoviensis omnia requisita praesentavit. Reformationis tamen decreto recenti nondum satisfecit, ex eo quod adhuc decretum in Curia Celsissimi latum pro eiusdem reformationis decreto prolixius ad satisfaciendum assignat tempus. Et ratio est. Nam magnis opus sublevationis ecclesiae et quercuum subductionis indiget expensis, proventusque ecclesiae eiusdem Boiszoviensis vix ad tenuissimam parochi sustentationem sufficiunt. Pixidem etiam pro conservando Venerabili argenteam in sua ecclesia a pago remotissima non esse necessariam, sed sufficere stanneam allegavit, dicendo: quod iam sacrilegi homines tribus vicibus ex eadem ecclesia pixidem argenteam furto abstulerunt cum summa irreverentia Venerabilissimi conculeati. Pro sublevatione tamen ecclesiae iam quereus subsidio parochianorum seu collatorum, ad quos de iure et antiqua loci consuetudine reparatio ecclesiae pertinet, convexit. Reverendus Andreas Zabrziski parochus in Miedzna omnia requisita habet, reformationisque decreto satisfecit, praeter, quia partem assignatam domus non reparavit parochialis ex causa, quia parochiani, quibus hoc onus de antiqua et continua praxi incumbit, difficiles sunt ad reparandum et quia necdum est tanta huius reparationis necessitas. Reverendus Cwiklicensis13 omnia requisita habet, praeter approbationem, quae ipsi 17 Octobris anni 1692di exspiravit adhibuitque diligentiam per praesentiam Cracoviae personalem adhuc ante, ut asseruit, exspirationem, sed quia Officium tam Ordinarium, quam delegatum, uti dicit, abfuit huc temporis, eandem approbationem assequi se non potuisse affirmavit. Sequuntur querelae, quaesita et inquisitio de vita et moribus. Poena Reverendus instigator14 decanatus proposuit quorundam parochorum ratione cursoriae. incuriam, quia solent cursorias atramento inepto subscribere, maculaturasque foedas in iisdem passim relinquere. Et admodum reverendus decanus cum suis assessoribus, ne tales amplius ineptiae fiant 6 bohemicos in poenam pro ecclesia Plessnensi assignavit et ne imposterum similia fiant serio inhibuit.

10 Prawdopodobnie chodziło o Baltazara Fryderyka Widlaka (Widłoka), który w 1698 r. sprzedał Zawadę rodzinie Wyplerów. Zob. Cz.T. Witowski, Herbarz, dz. cyt., s. 54. 11 Ks. Jerzy Frankowicz. 12 W Bieruniu co najmniej od XV w. istniał szpital, którego zabudowania spłonęły w pożarze miasta w 1677 r. Zob. L. Musioł, Bieruń. Miasto, kościół i parafia. Monografia historyczna, mps (1953 r.) w zbiorach AAKat, s. 53. 13 Ks. Jan Paszczykowski. 14 Ks. Andrzej Zabrzeski.

290 Idem qui supra15 retulit in civitate Plesnensi per aliquos confratres fieri plerumque scandala propter excessivos potus, qui frequentissima causa fuit titubationum [f. 4v] per plateas, cursitationum in equis, contentionum in publicis hospitiis et conventionum tum cum fratribus, tum etiam cum externis. Et admodum reverendus decanus cum suis assessoribus audita et bene perspecta causa obviando scandalis potissimum inter haereticos Decretum contra tales exorbitantes, poenam unius marcae Germanicae pro ecclesia et poena contra Plesnensi applicandae et sessionem unius diei carceris. Quod si talis excedens ebriosos aut delinquens contumaciter carcerem sedere et mandato perillustris et Plesnae. admodum reverendi domini decani obtemperare neglexerit post futuram Congregationem duas marcas Germanicas in poenam praenominatae ecclesiae numerare et carcerem duarum dierum sedere tenebitur. Vel etiam ad Officium de in oboedientia et scandalosa vita deferetur. Ita statutum praesentibus et consentientibus omnibus ad Synodum congregatis fratribus. Idem proposuit, quia vix aliquis dominorum confratrum iuxta dispositionem iuris dioecesani16 conveniat pro Congregatione pridie ante solis occasum ad recitandas litanias maiores, ex quo magna emergit incongruentia, vix enim unus et alter in iisdem litaniis adesse solent. Et illustris et admodum reverendus decanus audita iusta propositione serio ne amplius tales negligentiae fiant inhibuit et in delinquentes mulctam pecuniariam 12 bohemicorum pro hospitali extra portam17 existenti applicandorum declaravit praesentibus et crastinentibus parochis decanatus ad Synodum congregatis. Idem accusavit reverendum Venceslaum Brzozowski18 ratione conviventiae, quam commisit dissimulando parochianos suos Georgium Figura et Mariannam Frankowna in putatitio matrimonio coram praedicante in quatro gradu consanguinitatis contracto. Quo audito admodum reverendus decanus quaesivit ex memorato parocho, quapropter in tam gravi materia sese simulanter habeat? Reposuit, quia tot vicibus ex ambonis coram populo ad divina congregatio nullum esse hoc matrimonium publicavit, ad reparationemque diligentiam pro posse adhibuit. Insuper volendo ad hoc brachium adhibere saeculare generosum dominum Matthiam Więcek camerae Plesnensis praefectum adiit et instantissime separationem, tum etiam castigationem condignam tanto censui expetiit. Generosus vero camerae praefectus respondit, hanc causam utpote gravem non sui iuris esse, sed pro interim ad cancellariam Plesnensem spectare. Quibus allegatis

15 Tenże. 16 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.). 17 W Pszczynie znajdowały się wówczas dwa szpitale: miejski (fundacja sprzed 1467 r.) oraz zamko- wy poza miastem (fundacja biskupa wrocławskiego Baltazara Promnitza z 1569 r.). Zob. L. Musioł, Pszczyna. Monografia historyczna, Katowice 1936, s. 438–442. 18 Pleban w Suszcu.

291 auditis admodum reverendus [f. 5r] dominus decanus reverendo praedicto parocho Susecensi supplicem libellum ad cancellariam memoratam porrigere in hac materia iniunxit et quid imposterum hoc in puncto determinabitur, sibi informationem dare demandavit. In qua materia si iustitia difficile et negligenter protraheretur, praetextus reverendus parochus a sua Celsitudine Instantiam ad Illustrissimum Comitem19, a[… … …]a ut eos separere curet petere debet. Reverendus parochus Vislensis20 accusavit reverendum parochum Łącensem21, quod ipse contemptis causuibus in sua iura involavit, quando parochianis Vislensibus matrimonio ausus assistere, illudque benedicere. Quam causam tamquam gravem et extra suam iurisdictionem existentem ad Officium Ordinarium deferre quam primum iniunxit admodum reverendus decanus. Interea plerique decanatus parochi conquesti sunt contra parochianos suos, quod missalia in frumento faecibus obsito et paleis, illique levissimo et nullius pretii sibi ab illis extradantur. Et admodum reverendus decanus ad decretum antecedentis Congregationis in hac materia latum sese retulit. Reverendus Woscziczensis parochus22 conquestus est contra generosum Venicet Pełka23 et contra itidem generosum Belka Joannem hunc catholicum, illum haereticum, quia ipsi nullam habendo reverentiam status clericalis et respectum censurarum, nocturno tempore in via publica sibi insidias ponendo gravissime baculo se contindere ausi sint et praesumpserint. Ad quod probandum admodum reverendo decano manum lividam, latus laesum, os ferie defecdatum[!] praesentavit, duoque strophia in praesenti Congregatione adhuc tabo et sanguine derubrata exhibuit. Instat itaque ad Celsissimum Principem24, quatenus sibi in casu non administrandae iustitiae auxilium, manusque relevans daretur, utpote in causa toti clero contemptuosa et noxia et ne imposterum impunitatis praeiudicatum hac in parte saeculares habeant. Quaesitum est, utrum parochi decanatus tonsuram decentem portent, competentem barbam nutriant, commam[!] moderate praecisam gerent? Et deprehensus est reverendus Susecensis25, reverendus Medinensis26 et a-a Wyrazy przekreślone i nieczytelne. 18 Baltazar Erdmann Promnitz. 20 Ks. Andrzej Matuszewicz. 21 Ks. Jerzy Stachurski. 22 Ks. Mikołaj Wróblowski. 23 Prawdopodobnie chodzi o Wacława Jerzego Pełkę, właściciela Gardawic w 1692 r., oraz Jana Godfryda Balkę, syna Godfryda, który w 1686 r. kupił od Albrechta Ohm-Januszowskiego dział w Gardawicach. Zob. J. Pilnáček, Rody, dz. cyt., s. 43, 270–271; Cz.T. Witowski, Herbarz pszczyń- ski, dz. cyt., s. 10. 24 Baltazar Erdmann Promnitz. 25 Ks. Wacław Brzozowski. 26 Ks. Andrzej Zabrzeski.

292 Cwiklicensis27 parochi tonsuram decentem non portare, barbam prolixam habere et capillos oblongos nutrire. Quibus omnibus licet reluctantibus admodum reverendus decanus Congregatione absoluta […]a vocatoque tonsure domi suae decanali omnia praedicta emendare curavit. Quaesitum item an habitum clericalem et talarem, pileosque non Germanicos rostratos colorisque non competentis deportent? Et inventi sunt reverendus parrochus[!] Brzescensis28 modice curtam vestem habere, reverendus vero Susecensis29 et Woscicensis30 parochi pileos rostratos deportare. Quo deprehenso admodum reverendus decanus, ne simili amplius vestitutantur[!], [f. 5v] supra dictis parochis inhibuit et ut illo abiecto non Vratislaviensis, utpote alienae, verum Cracoviensis suae dioecesis moribus et consuetudinibus, iuribusque sese accommodarent serio sub poenis futura Congregatione statuendis demandavit. Expeditis querelis et quaesitis admodum reverendus decanus progrediendo ad inquisitionem vitae et morum allocutus est fratres de hoc opere maxime necessario cum omni diligentia tractando et obtestatus omnes sub virtute sanctae oboedientiae, quae decanis in hac parte tanquam episcopi delegatis debetur, tum sub onere conscientiae, quatenus nihil celarent, sed omnia quaecunque sciunt, quaecunque audiverunt, quaecunque viderunt in veritate dicerent tam de sacerdotibus decanatus, quam de scholiregis aliisque ecclesiarum ministris. Sed ne decano obiiciatur illud: Eiice primum trabem de oculo tuo etc.31, ideo duos decanatus seniores patres nimirum reverendum Venceslaum Brzozowski et Joannem Pasczikowski in Susec et Cwiklice parochos, qui de vita eius et moribus ex confratribus et aliis quaererent et investigarent, elegit et ipse ad sacristiam discessit. Tandem per acta de vita sua et moribus inquisitione cepit ipse de omnium vita et moribus inquisitionem vocatis singulis ad locum sacristiae, cuius quidem inquisitionis haec, ut sequuntur, interrogaturia[!] fuerunt: 1. An parochi penes suas ecclesias continuo resideant. 2. An catechisticam doctrinam singulis Dominicis promoveant. 3. An in alicuius parochia scandala aliqua fiant. 4. An personae vagae ad sacrificia missae vel ad sacramenta administranda admittantur . 5. An aliquis parochorum decanatus bona ecclesiae aut fundos alienavit. a Wyraz nieczytelny. 27 Ks. Jan Paszczykowski. 27 Ks. Jan Bodeman. 29 Ks. Wacław Brzozowski. 30 Ks. Mikołaj Wróblowski. 31 Albo jak możesz mówić swemu bratu: Pozwól, że usunę drzazgę z twego oka, gdy belka [tkwi] w twoim oku? (Ewangelia według św. Mateusza 7,4).

293 6. An aliqui in iurisdictionem alterius parochi involaverint. 7. An aliquis in gradu prohibito copulaverit vel alteri copulare non comiserit. 8. An divina diebus festivis tempore oportuno absolvantur et non una hora aut altera post meridiem cum scandalo et incommoditate parochianorum protrahantur aut etiam mane statim cum detrimento parochianorum anticiperitur. 9. An missalia cum praeiudicio successorum parochianis condonentur vel levissimo pretio commutentur. [f. 6r] 10. An aliquis de quacunque decanatus parochia absque sacramentis culpa parochi decesserit. 11. An ex alia dioecesi aliqui copulaverint. 12. An aliquis in fornicationibus vel concubinatu vivat. 13. An aliquis parochorum decanatus vel alius sacerdos inebrietur et utrum frequenter. 14. An aliquis sacerdos decanatus tabernas frequentet, inibi saltet, patet et alias inconvenientias faciat. 15. An aliquis sacerdos in decanatu sit usurarius vel simoniacus. 16. An aliquis non sit litigiosus vel percussor etiam in ecclesia. 17. An aliquis sacerdos in decanatu maledicat, diabolos aliis imprecetur, aliasque exorbitantias faciat. 18. An aliqui sacerdotes inter se odia aut rancores habeant. In summa an aliquid mali de quibuscunque sacerdotibus decanatus sciatur vel audiatur, quod Deum offendere, statumque clericalem dehonestare possit.

P r i mu s t e s t i s reverendus Andreas Matuszewic parochus Vislensis ad generalia interrogatus respondit. Ad specialia vero ad (p 1MUM p) . Mikułowski32 sie często absentuie. Ad (p 2dum p) nescit. Ad (p 3tium p) W Tichach iest nieiaki początek. Ad (p 4tum p) nescit. Ad (p 5tum p) X. Łącki33 interessa zasiedziałe odpuscił. Ad (p 6tum p). X. Łącki34 dał slub z moiei parochiei me inscio i z inszei dioecesiei trzema iako słiszę. Ad (p 7mum p). X. Susecki35 to słiszę pozwolił dac komus . Ad (p 8vum p). Bierunski36 to tak czini dla gorzałki, iż rano odprawuje w swięta. Ad (p 9num p). Łącki37 to pleban da leda za co viertel. Ad (pdecimump) nescit. Ad (pUndecimump).

32 Ks. Teofil Salentarius. 33 Ks. Jerzy Stachurski. 34 Tenże. 35 Ks. Wacław Brzozowski. 36 Ks. Jerzy Frankowicz. 37 Ks. Jerzy Stachurski.

294 X. Łącki38 i Woscicki39 słiszę dawali. (pAd 12p). Była juz słiszę commissia o to na Mikułowskiego40. Ad 13. Łącki41 to słiszę barzo się upija i widziałem to nieraz. (pAd 14p), (p15p), (p16p) nescit, ad (p17p) et (p18p) et (pultimump) nescit. S e c u n d u s t e s t i s reverendus Joannes Bodemon parochus Brzescensis ad communia interrogatus respondit, ad specialia Ad (p 1mum p), (p 2dum p), et (ptertiump) nescit. Ad (p 4tum p) nescit. Ad (p 5tum p). Łącki42 słiszelismi [f. 6v] dał z Wisłi Niemieckiei. Ad (p 6tum p) Słyszę Susecki43. Ad (p 7mum p) Susecki44 to słiszę i dwie godzinie po południu miewa. Ad (p 8vum p) et (p 9num p) nescit. Ad (p 11mum p). Na xiędza Ląckiego45 i Woscickiego46 to mowią. Ad (p10p) nescit. Ad (p12p). nescit. Ad (p13p). Lącki47 to xiądz tak słyszę czini i nie wiem iako celebruie, bo sie i nie wispi. Ad (p14p), (p15p), (p16p) nescit. Ad 17. Xiądz Wislki48 to tak czini. Ad (pultimump)nescit. Te r t i u s t e s t i s reverendus Thomas Gaudzik49 parochus Mokrensis ad communia interrogatus respondit. Ad specialia vero ad (p 1mum p), (p 2dum p), (p 3tium p), (p 4tum p), (p 5tum p), (p 6tum p), (p 7mum p), (p 8vum p), (p 9num p), decimum nescit. Ad (pundecimump). Xiądz Lącki50 to słiszę dawał. Ad (p12p). O Xiędzu to Tiskim51 mowią. Ad (p13p) et (p14p) O Xiędzu Tiskim52 to mówią, iz chodzi do Zida i tam sobie podpija. Ad reliqua omnia nescit. Q u a r t u s t e s t i s reverendus Martinus Matuszewic vicarius Lendinensis ad generalia interrogatus respondit, ad specialia: Ad (pPrimump) nescit. Ad (p 2um p) zda mi sie, ze nie wszisci, tylko kazanie superficialiter. Ad (p 3tium p) O Xiędzu Tiskim53 to słichać, iz z swoią kucharką bił się i posteriora na niego wipinała. Xiądz Bierunski54 takze non perfecte audit et absolvit a peccatis, bo communiter na niego mowią parafianie, ze taka spowiedz nie płatna. Ad (p 4tum p) nescit. Ad (p 5tum p). O Xiędzu to Łąckim55 mowią, iz miał w Cwiklicach będąc plebanem

38 Tenże. 39 Ks. Mikołaj Wróblowski. 40 Ks. Teofil Salentarius. 41 Ks. Jerzy Stachurski. 42 Tenże. 43 Ks. Wacław Brzozowski. 44 Tenże. 45 Ks. Jerzy Stachurski. 46 Ks. Mikołaj Wróblowski. 47 Ks. Jerzy Stachurski. 48 Ks. Andrzej Matuszewicz – pleban w Wiśle. 49 Ks. Tomasz Gajdzik. 50 Ks. Jerzy Stachurski. 51 Ks. Tomasz Kiełtyka. 52 Tenże. 53 Tenże. 54 Ks. Jerzy Frankowicz. 55 Ks. Jerzy Stachurski.

295 fundum alienare i teraznieiszi pleban x. Pasczikowski56 nie dba amissa recuperare. Ad (p 6tum p) nescit. Ad (p 7mum p). Xiądz Bierunski57 to o godzinie osmei konczi nabozenstwo, na ktorim ledwo czasem osm osob będzie. Ad (p8p), (p9p), (p10p) nescit. Ad (pundecimump). Słiszałem to teraz, iz xiądz Łącki58 copulovał. Ad (p12p) nescit. Ad (p13p). Xiądz to Cwiklicki59 i Łącki60 tak czinią. Ad (p14p) Xiądz to Tiski61 tak czini. Ad (p15p) et ad reliqua omnia nescit. Q u i nt u s t e s t i s reverendus Andreas Zabrziski parochus Medinensis ad generalia respondit interrogatus ad specialia sic. Ad (pPrimump) et (p 2dum p) nescit. Ad (p 3tium p) W Tichach to iest nieiaki początek i w Wisle [f. 7r] Niemieckiei owczarz oba wrogowie. Ad (p 4tum p) nescit. Ad (p 5tum p). W Cwiklicach to pan62 kosciołowi grunta pewne odebrał. Ad (p 6tum p). O xiędzu Ląckim63 to słichać, ze slub dał z Wisli Niemieckiei. Ad (p 7mum p). Xiądz Susecki64 to miał pozwolic. Ad (p 8vum p), (p9p), (p10p), (p11p), (p12p) et ad subsequentia omnia nescit. S e x t u s t e s t i s discretus Josephus Dzieszkowski organarius Bierunensis ad generalia interrogatus respondit, ad specialia autem tacto pectore ad Primum. Biwa zawsze. Ad (p 2dum p). Tylko nasz x. pleban65 przed konsecracią koscioła miewał. Ad (p 3tium p), (p4p), (p5p), et (p6p) nescit. Ad (p 8vum p) Nasz x. pleban w swięta wielkie o godzinie osmei odprawia i ludzie ze wsi mszei s[więtej] nie mogą słuchac. Ad (p 9num p), (p10p), (p11p), (p12p) nescit. Ad (p13p). Przitrafia sie często i nieszpor tez opuscza, gdy się zapije nasz ks. pleban. Ad (p14p), (p15p), (p16p), (p17p), et 18, nescit. Ad ultimum. Nasz xiądz pleban wątpię, abi o pacierzach kiedi wiedział. S e p t i mu s t e s t i s discretus Andreas Miszkowic rector scholae et chori Mikułoviensis ad generalia interrogatus respondit, ad specialia vero ad (pPrimump), (p 2dum p), (p 3tium p) et (p 4tum p) nescit. Ad (p 5tum p) Mikułowski66 dluzen kosciołowi kilkadziesiąt talarow i nie daie od nich interesow. Ad (p 6tum p) nescit. Ad (p 7mum p)O xiędzu Suseckim67 to słichać biło. Ad (p8p), (p9p), (p10p), (p11p) nescit. Ad (p12p). Mikułowski68 to zawsze po bankietach jezdzi, gdzie piękne panni czuie

56 Ks. Jan Paszczykowski. 57 Ks. Jerzy Frankowicz. 58 Ks. Jerzy Stachurski. 59 Ks. Jan Paszczykowski. 60 Ks. Jerzy Stachurski. 61 Ks. Tomasz Kiełtyka. 62 Prawdopodobnie chodziło o Wacława ze Zborowa Zborowskiego. Zob. J. Pilnáček, Rody, dz. cyt. s. 399–400. 63 Ks. Jerzy Stachurski. 64 Ks. Wacław Brzozowski. 65 Ks. Jerzy Frankowicz. 66 Ks. Teofil Salentarius. 67 Ks. Wacław Brzozowski. 68 Ks. Teofil Salentarius.

296 i wiele złego o nim słichać. Ad (p13p) et (p14p) nescit. Tylko to, że Tiski69 przecię wlezie. Ad (p15p) nescit. Ad (p16p). Xiądz proboscz Mikułowski70 rad hałassi robi. Ad (p17p), (p18p), et ultimum nescit. O c t av u s t e s t i s discretus Pajanski71 scholirega Cwiklicensis ad omnia nescit. Postquam vero admodum reverendus decanus inquisitioni de vita et moribus finem imposuerit, rediit ad ecclesiam, ubi casus conscientiae de restitutione pro sequenti Congregatione resolvendos et inscripto cum inscriptione cuiusque manus propriae ferendos assignavit. Moxque duos reverendos parochos scilicet admodum reverendum Mikułoviensem72 et Cwilklicensem73, ut opponant dubia contra decisiones productus elegit. Elegit insuper duos Decretum poenale qui parochos nimirum Lendinensem74 et Brzescensem75, qui secum falsa, dubia, casus non singularia a veris, certis et communiter receptis discernent et separabunt. Hac feret. etiam sub poena quinque marcarum [f. 7v] in Constitutione Sziskovianis76 Electi opposituros assignatarum parochis decanatus demandatum, quatenus unusquisque in et solutores scripto et cum subscriptione sui nominis et cognominis talem decisionem casuum. casuum ferat. Et serio iniunctum, ut casus in suis parochis occurentes consciebant, in futuraque Congregatione decano praesentent. Proposuit etiam admodum reverendus decanus sibi a quadam persona delatum esse, quod aliqui parochi decanatus tum tempore nundinarum, tum alias cum Decretum contra suis culinae famulabus res coemendo familiariter per civitatem Plesnensem deambulan- cum scandalo lutheranorum deambulare non vereantur. Et subticendo pro tes cum cocis. nunc illorum per quos hae inconvenientiae factae nomina et cognomina, ne amplius eadem audeant et praesumant serio inhibuit et demandavit sub poenis contra tales transgressores et exorbitantes in sequenti Congregatione statuendis. Fuit et haec antea consuetudo, ut parochi absoluta Congregatione Decanali per domos externas et hospitia cibos caperent, sed quia talis disordo fuit occasio multarum exorbitantiarum, uti sunt excessivi potus, cantilenae, contentiones etc. Ideo his scandalosis offendiculis admodum reverendus decanus viam praecludere cupiendo proposuit, quatenus reverendi parochi in domo decanali cibum sumerent et potum caperent, pro quibus symbola faciant. Communis mensa et Itaque admodum reverendi parochi rem decentem considerando unanimiter symbola.

69 Ks. Tomasz Kiełtyka. 70 Ks. Teofil Salentarius. 71 Mateusz Paliański. 72 Tenże. 73 Ks. Jan Paszczykowski. 74 Ks. Stanisław Zygmuntowicz. 75 Ks. Jan Bodeman. 76 M. Szyszkowski, Reformationes generales, dz. cyt., s. 11. Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.).

297 consenserunt et ni vim talis refectionis certa symbola quotannis facienda constituerunt. Atque etiam hac vice prima in domo decanali prandium absolverunt adhibita lectione spirituali et exclusis scholiregis, aliisque saecularibus. Tandem examinati sunt scholiregae de arte cuique propria per rectorem Plesnensem77, qui Congregationi retulit illos utcunque scire sua. Quibus advocatis et de sobria vita, de oboedientia suis parochis, deque diligentia in ecclesiis et scholis administris, finita est praesens Congregatio per hymnum TE DEUM LAUDAMUS. Cuius acta praesentia licet conspectu Illustrissimi et Reverendissimi Domini Domini78 omni ex parte negligentiae et inscitiae plena et ideo indignissima, tamen circumspecto iudicio, ac singulari erga me benevolentia qua indignos fovet, fretus eadem manu mea conscripta et subscripta sigilloque consignata ad pedes Illustrissimi et Reverendissimi Domini Domini ac Benefactoris mei Clementissimi prosternere non crubesco. Plesnae 26 Novembris anni quo supra. [f. 8r]

77 Walenty Zaremba. 78 Bp Jan Małachowski.

298 3 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 4 XI 1693 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

Iuxta Constitutiones Sziszkovianas1 celebrata est Congregatio praesens anno 1693tio die 4ta Novembris in qua sicut et pridie ipsius praemissis praemittendis admodum reverendi domini parochi omnia necessaria et in processu admodum reverendi decani2 pro eadem Congregatione expressa exhibuerunt exceptis infrascriptis. 1. Reverendo Georgio Stachurski parocho Łącensi, qui se asseruit nullum habuisse decretum ex antecedanea visitatione perillustris et reverendi domini visitatoris3. 2. Reverendo Nicolao Wroblowski parocho Woscicensi et Medinensi4, quibus iniunctum est sub poena trium marcarum intra octiduum coram decano decretum reformationis antecedaneae praesentare. Allegavit tamen reverendus parochus Woscicensis se satisfecisse decreto reformationis antecedaneae pro posse eo excepto, quod ecclesiam ad perfectionem in aedificatione deducere non possit, ob sumptus magnos et quod parochiani haeretici existentes parum aut nihil faciant pro aedifico. Item allegavit ad parochiae aedificationem non se teneri. Quia hoc onus proprie parochianis incumbit et si decreto reformationis satisfacere hac in parte vellet, in praeiudicium parochianoruma suorum succesorum satisfaceret. S e q u u nt u r St at u t a . 3. In eadem Congregatione (licet per multos annos suis antecessoribus omnes et singulae decanatus parochiales ecclesiae ratione expensarum circa sacra olea decem bohemicos grossos dabant), admodum reverendus decanus constituit, Reforma- tio ratione quatenus ecclesia Vislensis, Woscicensis, Mokrensis, Tychensis, Chelmensis, sacrorum oleorum Bierunensis et Boiszoviensis per sex bohemicos id est per unum fertonem in pro certis futurum tantum darent et hoc ob tenues earundem ecclesiarum proventus. ecclesiis. Reliquae autem ecclesiae more antiquo per decem semper reponent. 4. Hac etiam in Congregatione reverendi parochi decanatus considerando notabiles sumptus admodum reverendi domini decani pro communi mensa tempore Congregationis ponendos, constituerunt omnes et singuli per unum a Wyraz przekreślony. 1 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.). 2 Ks. Wojciech Gawiński. 3 Ks. Władysław Opacki. 4 Ks. Andrzej Zabrzeski.

299 florenum Rhenensem in posterum pro mensa symbola facturos: Cum hac Quota conditione quatenus haec eorum discretio soli praesenti decano Plesnensi symboli constituta. Adalberto Gawinski currat et non alteri. Ne discretio eorundem trahatur in praeiudicium illis, utpote praedicti decani Adalberti Gawinski humanitatem et generositatem perspectam habentibus. Et haec symbola fieri debent quinino etiam ab absentibus a Congregatione. Ita omnes consenserunt. Sequuntur querelae in Congregatione propositae. 5. Reverendus Andreas Zabrziski instigator Officii decanatus Plesnensis proposuit contra reverendos parochos Vislensem5 et Tichensem6, quia in suis parochiis dissimulanter patiuntur augures seu divinatores, petiitque, quatenus iisdem praedictis [f. 8v] parochis serio demandaretur, ne tales scandalosas divinationes contra stimulum conscientiae suae impunes sinant, sed eosdem adhibito brachio saeculari ad poenas et deserendos tam graves ausus compellant. Reverendi autem praedicti responderunt, se iam contra eosdem delinquentes in Castro Plesnensi querelas fecisse et poenas inhibitionemqve similis augurii petiisse. Ad quam petitionem dum praedicti delinquentes examinati essent per iudicium saeculare nihil nihila simile patebat, ut idem officium castrense Plesnense retulit. Attamen admodum reverendus decanus desiderando huic vulneri medicinam ferre, reverendo Tychensi7, in cuius parochia talis augur magis ex certis rationibus praesumitur esse, serio demandavit, quatenus saltem tres testes contra eundem augurem adinveniat, sibique eos nominet, postea de remedio visurus. 6. Idem qui supra8 detulit admodum reverendos parochos Susecensem9 et Bieruniensem10 nec non vicarium Mikułoviensem11, quia ipsi obliti modestiae sacerdotalis, contemptoque decreto antecedaneae Congregationis tempore nundinarum in publico hospitio compotationibus operam dederunt, unde et contentiones mutuae ortae sunt. Delati autem responderunt, se non in publico loco fuisse, sed in privato videlicet in cubiculo seorsivo nullumque de externis inibi, qui scandalizaretur extitisse, simulque allegarunt de decreto hac in materia se nullam notitiam, utpote novi parochi habuisse et ideo submisse petierunt, quatenus a mulcta et aliis poenis liberi pronunciarentur. Et admodum reverendus decanus considerata eorum excusatione et aliis circumstantiis causam praesentem ableviantibus pro nunc eosdem impunes

a Wyraz przekreślony 5 Ks. Andrzej Matuszewicz. 6 Ks. Tomasz Kiełtyka. 7 Tenże. 8 Ks. Andrzej Zabrzeski. 9 Ks. Wacław Brzozowski. 10 Ks. Jerzy Frankowicz. 11 Ks. Walenty Szalowicz.

300 declaravit et ne in posterum talia auderent, ac praesumerent, lecto publice decreto Congregationis antecedaneae contra similes exorbitantes lato eosdem monuit et serio inhibuit ac demandavit sub poena in eodem decreto expressa Poena pro quibusdam irremissibiliter luenda. Cui etiam poenae ipsemet instigator nec non monitioni, Plesnae exorbi- inhibitioni, mandato utpote amplex subiacebit. tantibus 7. Idem qui supra12 accusavit Vislensem scholiregam13, quod notabilem irremi- ssibilis. irreverentiam commisit, aqua benedicta iocose et petulanter in popina ludentes foliis et saltantes ancillas conspergendo, petiitque talem ausum puniri. Admodum vero reverendus decanus pro hac vice benigne cum delinquento praecedendo, eidem carcerem trium horarum formalem sedere assignavit. [f. 9r] Et ne similia postmodum audeat et praesumat districte praecepit. Pra- esentibus omnibus ad Congregationem Synodalem comperentibus. 8. Idem proposuit contra reverendum parochum Tychensem14 qualiter ipse mulierem scandalosam contra duplex mandatum et decretum Illustrissimi Loci Ordinarii15 apud se fovere et cum eadem cohabitare audeat, monitionemque canonicam ab eodem Illustrissimo Loci Ordinario16 unam pro duabus factam spernere praesumat. Et admodum reverendus dominus decanus eandem causam sciens publicam esse praenominatum contravenientem ex Officio suo Decanali monuit et ut eandem mulierem e domo sua quanto eius ablegaret, ampliusque ad cohabitandum non admitteret, neque cum illa conversaretur districte praecepit, alias in casu non paritionis et contraventionis ad Officium Ordinarium deferendus erit17. Praesentibus omnibus ad Synodum Decanalem congregatis. 9. Idem proposuit contra quosdam confratres absentes ab officio defunctorum In absentes ab officio cum magna inconvenientia, petiitque contra tales decretum poenale ferri. defunctorum Et admodum reverendus decanus ob certas et veras delinquentium rationes poena. allegatas liberos pro nunc eosdem pronunciavit. Sed ne amplius confratres similes neglientias[!] committere audeant serio inhibuit in contravenientesque poenam 10 bohemicorum pro ecclesia Plesnensi applicandorum decrevit. Praesentibus omnibus in eadem Congregatione existentibus. 10. Venerabilis Valentinus Szalovic vicarius Mikułoviensis in eadem Congregatione conquestus est contra admodum reverendum Theophilum

12 Ks. Andrzej Zabrzeski. 13 Grzegorz Zimański. 14 Ks. Tomasz Kiełtyka. 15 Bp Jan Małachowski. 16 Tenże. 17 W żadnym z zespołów w Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie nie odnaleziono korespondencji pomiędzy dziekanem pszczyńskim ks. W. Gawińskim a Kurią Biskupią w Krakowie doty- czącej ks. Tomasza Kiełtyki. Wyrok oficjalatu krakowskiego wydany w tej sprawie w Kielcach 22 XII 1694 r. zachował się w Archiwum Książąt Pszczyńskich. Zob. APP, sygn. AKP IX 699, Wyrok sądu biskupiego w sprawie ks. Tomasza Kiełtyki z Tychów, Kielce 22 XII 1694 r., k. 10–12.

301 Salentarium parochum Mikułoviensem provisorem suum, quasi sibi de proventibus, qui antiquitus vicariis dabantur detraheret, sicque provisioni suae non satisfaceret. Cui praedictus provisor18 reposuit eidem a se nihil detractum esse. Cum vero affirmative se se antememoratus vicarius haberet, reverendus provisor ad componenda odia et discordias multas sic constituit, quatenus medietatem omnium accidentium tam de oppido Mikułow, quam de pagis omnibus ad eandem parochiam spectantibus participaret vicarius, alteram vero medietatem accidentium dictorum reverendus provisor sibi reservavit una cum nobilitate de Łaziska et strena de oppido Mikułow. Strenam autem Complana- de pagis omnibus cessit vicario, nec non stolam minorem uti sunt baptismata, tio et con- stitutio introductiones, denunciationes et offertoria exceptis diebus Paschalis, admodum reverendi Nativitatis D[omini], Assumptionis B[eatae] V[irginis] M[ariae] et festo parochi S[ancti] Adalberti. In festo autem S[ancti] Nicolai offertorium cedet ecclesiae Mikuło- viensi praeinsertae. Constitutum praesente et consentiente memorato vicario, qui cum suo proviso. eodem decreto monetur quatenus omnem reverentiam et oboedientiam provisori suo praestet et ne contra eundem coram hominibus saecularibus obloquatur serio illi inhibetur. Sed si [f. 9v] aliquam contra provisorem suum querelam habuerit, ad Officium Decanale si levis, si gravior ad Officium Ordinarium deferat. Praesentibus omnibus ad Synodum congregatis. 11. In eadem Congregatione admodum Christophorus Rozdzinski19, quondam parochus Woscicensis, convenit reverendum Nicolaum Wroblowski praesentem parochum ibidem Woscicensem, quia ipse res quasdam sibi in fidem per eundem Rozdzinski in cista relictas ad conservandum, cistam violaverit, res inibi obseratas distraxerit, frumenta, currum, aratrum venundedit et aliam eiusdem supellectilem contra omne fas dissipaverit. Ad quae omnia Conventus reposuit, nihil simile apud se ab eodem relictum fuisse et in fidem datum, ideoque se ad nullam restitutionem teneri. Et admodum reverendus decanus considerando causam propositam intricatam esse et strepitosam, unamque ex gravioribus existere utpote iniuriosam et restitutioni obnoxiam. Adeoque uti non sui fori et officii eandem ad Officium Ordinarium remisit. Praesentibus omnibus ad Synodum congregatis. 12. Interea resolutiones casuum in anteriori Congregatione propositorum admodum reverendo decano sunt traditae in scriptis, simulque mutuis discursibus ventilatae. Sequentes tamen non attulerunt in scripto casus:

18 Ks. Teofil Salentarius. 19 Ks. Krzysztof Roździeński zrezygnował dobrowolnie z parafii w Woszczycach w 1689 r. Kolejnym plebanem został ks. Mikołaj Wróblowski. AKMK, sygn. AOff. 157,Resignatio ecclesiae parochialis in Wosczyce z 30 I 1689 r., k. 1357–1359.

302 admodum reverendus parochus Chełmensis20, Bierunensis21, Susecensis22, Lendzinensis23 et Łącensis24, qui se absentes fuisse a Congregatione approbarunt Poena in 25 26 non ferentes et ideo nihil de assignatione casuum audisse. Cwiklicensis vero et Woscicensis resolutiones parochi ob negligentiam non praesentarunt, quibus serio demandatum, uti et casuum. aliis omnibus ne amplius similem praesumant committere negligentiam sub In locum p[iae] poena in Reformationibus Szyszkovianis praescripta. Praesentibus omnibus m[emoriae] Zygmunt in Synodo existentibus. Hoc etiam actu electus est solutor controversiarum [owic] admodum parochus Bierunensis27 in locum propria manu admodum reverendi electus solutor Zygmuntowic parochi Lendzinensis. casuum a[dmo- 13. Hic omnes et singuli produxerunt casus de restitutione resolutos, qui dum] in anteriori Congregatione fuerunt per admodum reverendum decanum r[everendus] pa- assignati. Ubi etiam aliquot obiectiones sint propositae et solutae, quibus roch[us] Bieru- solutis, alii casus itidem de restitutione pro futura Congregatione resolvendi nensis29. per admodum reverendum decanum sunt assignati in scripto. Caeterum advocati cantores, organarii et scholiregae per rectorem Plesnensis28 chori et scholae extra ecclesiam examinati de arte cuique propria et sufficientia scientiae competenti. Pro quibus dum praetextus rector sub onere conscientiae dedisset bonum testimonium, finita est per hymnum TE DEUM LAUDAMUS praesens Congregatio ad Maiorem DEI Gloriam. [f. 10r]

20 Ks. Marcin Szafrankowicz. 21 Ks. Jerzy Frankowicz. 22 Ks. Wacław Brzozowski. 23 Ks. Stanisław Zygmuntowicz. 24 Ks. Jerzy Stachurski. 25 Ks. Jan Paszczykowski. 26 Ks. Mikołaj Wróblowski. 27 Ks. Jerzy Frankowicz. 28 Jan Mosler. 29 Ks. Paweł Bargieł.

303 4 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 7 VII 1694 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

Ex intimatione admodum reverendi decani1 infrascripti anno Domini 1694ti die Mercurii ante festum Sanctae Margaretae, quae fuit dies septima mensis Iulii celebrata est praesens Congregatio Decanalis in facie ecclesiae parochialis Plesnensis. Praesentibus parochis decanatus eiusdem Plesnensis congregatis in qua peracta sunt sequentia. 1. Pridie2 Congregationis recitatae sunt perorante admodum reverendo domino decano in ecclesia parochiali Plesnensi litaniae de Omnibus Sanctis cum suis versiculis et oratiunculis ab omnibus ad Synodum congregatis ante maius altare. Quibus absolutis subsecutus est pulsus campanae ad orationem pro defunctis sole occidente et indicta est per admodum reverendum decanum Synodus Decanalis, monitique sunt domini parochi de modestia et sobrietate toto tempore Congregationis servanda sub poenis in Constitutionibus Synodalibus Dioecesanis3 praefixis. Et tum in silentio visis officiis suis prosequenti Congregationis die assignatis et ad fores sacristiae affixis ad hospitia sua discesserunt. 2. Ipsa die Congregationis praemisso post ortum solis officio cantato pro defunctis et lectis missis pro defunctis decanatus fratribus, aliis necessitatibus, absoluta missa cantata de Spiritu Sancto solemni cum concione. Et post missam cantatam exportato de ciborio ad locum sacristiae Venerabilissimo, semotis de ecclesia saecularibus omnibus indicta est per admodum reverendum decanum Congregatio incipi et incepta esse. Quibus peractis facta ob iuxta ordinem officialium ad mensam in medio ecclesiae positam tapete et Crucifixi imagine instructam assessio et reliquorum dominorum parochorum ad scamna. Ubi admodum reverendus dominus decanus habuit sermone Latino de dignitate sacerdotali exhortationema. 3. Finita exhortatione producebant omnes et singuli decanatus parochi iuxta praescriptum processus breviaria, rubricellas, approbationes pro confessionibus excipiendis, indulta celebrandi in ecclesiis non consecratis a Wyraz błędnie powtórzony. 1 Ks. Wojciech Gawiński. 2 6 VII 1694 r. 3 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.).

304 et inventi sunt omnes omnia necessaria habere. Exceptis reverendo domino parocho Mikułoviensi4 et Łącensi5 parochisa, qui se per litteras missivas et suos scholares, ob infirmitatem non posse adesse Synodo excusarunt. Hic etiam admodum reverendus dominus decanus inquisivit, an domini decantus parochi tonsuram decentem habeant? An barbam prolixam gerant? An capillos oblongos nutriant? An habitum clericalem et talarem portent? An pileos more dioecesano et non rostratos more Germanico, habeant. Et nullus inventus est peccans in hac parte. 4. Quidam parochorum proposuerunt querelas contra se. Et in primis quidem reverendus dominus Andreas Zabrziski parochus Miedznensis instigator Officii proposuit [f. 10v] quorundam dominorum parochorum negligentiam, quo die Congregationis non se stiterint ad recidandas[!] litanias de Omnibus Sanctis iuxta mandatum in processu et Constitutiones seu Reformationes Generales6, petiitque quatenus subiacerent poenae statutae in Synodo Decanali anno 1693. Et admodum reverendi domini parochi praesentes Congregationi reposuerunt se tempestive satis ante occasum solis Plesnam stitisse, quod et probaverunt, litaniasque tempestive magis iusto absolutas fuisse. His auditis admodum reverendus dominus decanus cum suis assessoribus, liberos eosdem a poena pronunciavit, in futurumque non prius nisi una hora ante solis occasum recitandas debere debereb esse declaravit. 5. Idem instigator7 ex certis praesumptionibus detulit in communi quasi in eodem curru seu calessac cum suis famulabus culinae domini parochi decanatus maxime ad nundinas per varia oppida pergerent. Et siquidem non poterat probare nisi solo auditu, ideoque solummodo domini parochi decanatus, si qui sunt rei hac in parte serio sunt admoniti. 6. Idem accusavit parochum Woscicensem8, quod se frequentissime a sua parochia absentet et ideo passim conqueruntur eiusdem parochiani non se habere debitam commoditatem in administratione sacramentorum et divinorum. Quibus auditis et ponderatis admodum reverendus dominus decanus serio supra memoratum dominum parochum monuit et ne id amplius praesumeret districte praecepit. 7. Idem detulit scholiregam Cwiklicensem9, quod communiter vanis observantiis et divinationibus inhaeret et coram simplicibus fidem in iisdem a Wyraz błędnie powtórzony. b Wyraz błędnie powtórzony. c Calessa – kolasa, powóz. 4 Ks. Teolfil Salentarius. 5 Ks. Jerzy Stachurski. 6 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.). 7 Ks. Andrzej Zabrzeski. 8 Ks. Mikołaj Wróblowski. 9 Mateusz Paliański.

305 ponentibus easdem practicaret uti sunt auxilia pecorum, depulsio nulium et grandinum, et insuper exponebat quoddam instrumentum alias chlebową lopate cum inscriptione sacrorum nominum ante domum suam, vertebatur illud quocunque nubes verterentur. Quo audito admodum reverendus dominus decanus cum suis assessoribus benigne pro hac prima vice cum ipso procedendo, solum iniunxit eidem quatenus publice coram Venerabili Sanctissimo genua flectens quinquies oscularetur terram et praetextum instrumentum idem ipse in persona sua ad admodum reverendum parochum suum futuro die Dominico concremandum adferret in praesentiaque parochianae familiae [f. 11r] ad maiorem sui confusionem traderet. Et hoc quidem immediate ante summum sacrum, ut parochiani ad ecclesiam congregati videant eius poenitentiam, qui viderunt delictum. Quod decretum pro exemplo aliorum scholiregarum publice coram omnibus tum dominis parochis tum scholiregis decanatus lectum est. Insuper inhibitum ei talia in posterum sub poena carceris et alienationis ab Ecclesia. 8. Interim etiam conquestus est admodum reverendus parochus Chełmensis10 contra parochum Wosczicensem11, quia ipse in iura parochiae suae involaverit et signanter quod ausus fuerit parochianos suos copulare et quidem in tertio gradu consanguinitatis. Conventus autem reposuit totaliter negative. Idcirco cum hac causa sit matrimonii et quidem prohibitorum graduum, tanquam una ad praesens iudicium non spectans, relegata est ad Loci Ordinarium seu Officium Consistoriale, quatenus ibidem praedictus querulans iustitiam quaereret. 9. His resolutis admodum reverendus decanus proposuit potissimam partem esse Synodi internam inquisitionem. Et ne ipsemet a tali inquisitione liber esset assignando duos seniores patres, qui de vita sua et moribus inquisitionem facerent, ipse ad locum sacristiae discessit, quae inquisitio dum esset peracta, ipse in loco sacristiae inquisitionem est aggresus[!] ex articulis ut sequuntur. 1. An aliqui decanatus parochi inter se odia et rancores habeant? 2. An aliqui scholiregarum vanas observantias non faciunt et per verba vel incantationes animalia sanent? 3. An aliquis sacerdos in decanatu maledicat, diabolos aliis imprecetur aliasque exorbitantias faciat? 4. An aliquis sacerdos cocam aut familiam lutheranam servet? 5. An aliquis sit litigiosus vel percussor et insolens in ecclesia? 6. An aliquis in decanatu sacerdos sit usuarius? 7. An aliquis in decanatu parochus aut alius sacerdos tabernas frequentet, inibi saltet vel alias inconvenientias faciat.

10 Ks. Marcin Szafrankowicz. 11 Ks. Mikołaj Wróblowski.

306 8. An aliqui ante copulationem matrimonialem denuntiationes non omittant vel an praemittant omnes semper vel an diebus ferialibus denuncient? [f. 11v] 9. An aliquis parochorum decanatus concionem diebus festivis non omittat? 10. An aliquis parochorum ebietatibris[!] indulget et an frequenter? 11. An aliquis in fornicationibus aut concubinatu vivat? 12. An aliquis de quaqunque parochia absque sacramentis culpa parochi decesserit? 13. An missalia parochianis cum praeiudicio sucessorum condonentur vel levissimo pretio commutentur? 14. An aliquis in gradu a iure prohibito quempiam copulaverit vel alteri commiserit copulare? 15. An aliqui in iurisdictionem alterius parochi involarint? 16. An aliquis bona ecclesiae vel fundos alienaverit? 17. An personae vagae ab aliquo decanatus parocho ad sacrificia ad sacramentorum administrationem admittantur? 18. An in parochia alicuius scandala fiant et admittantur impune? 19. An catechisticam doctrinam diebus Dominicis promoveant parochi? 20. An parochi omnes penes ecclesias suas continuo resideant? In summa an aliquid mali de quibuscunque sacerdotibus decanatus sciatur vel audiatur, quod Deum offendere, statumque clericalem dehonestare possit? P r i mu s t e s t i s admodum reverendus dominus Andreas Matuszowic parochus Vislensis interrogatus ad generalia respondit, ad specialia ad (p 1mum p), (p2.p) (p3.p) (p4.p) (p5.p) nescit. (pAdp) 6tum. Słiszałem od pisarza Wosczickiego, iz xiądz tameczni12 dał kilkadziesiąt talarow na lichwę. (pAdp) 7mum, 8. 9. 10. nescit. (pAd 11.p) O xiędzu Woscickim13 to mowią passim, ze do paniei donatki rzeczi swoie winiosł, tam ma biwac na noc legac i tilem wichodzic rano. (pAdp) 12. nescit. (pAdp) 13. nescit. (pAdp) 14. Słiszelismy o xiędzu Woscickim14, iz z parafiei Chełmskiei copulavit unum par[ochianum]. (pAdp) 15. nescit. (pAdp) 16. 17. 18. 19. nescit. (pAdp) 20. Xiądz to Woscicki15 a habitatione in parochia sie absentuie. (pAdp) reliqua nescit. Et tandem impositum est ei silentium. S e c u n d u s t e s t i s admodum reverendus Paulus Pazurowic parochus Susecensis respondit ad (p 1mum p). Xiądz to Wislski16 ma cos z Brzeskim17. (pAdp) 2. 3. 4. 5. (pAdp) 6tum: Xiądz to Woscicki18 poziczil, ale nie wiem utrum accipiat usuram (p ad 7mum p) 8. 9. 10. 11. 12. 13. nescit. (pAdp) 13 nescit. (pAdp) 14: Xiądz

12 Ks. Mikołaj Wróblowski. 13 Tenże. 14 Tenże. 15 Tenże. 16 Ks. Andrzej Matuszewicz. 17 Ks. Jan Bodeman. 18 Ks. Mikołaj Wróblowski.

307 pleban to Mokrzki19 miał dac ex dioecesi Vratislaviensi i o księdzu Woscickim20 to mowią, ze miał copulare in gradu prohibito parafianow chelmskich. Ad 15 nescit. (pAdp) 16: o księdzu Mikułowskim21 [f. 12r] to mowią, ze miał przedac partem agri. (pAdp) reliqua omnia nescit. Te r t i u s t e s t i s admodum reverendus Melchior Matuszkowic parochus Boiszoviensis interrogatus respondit (padp) 1mum (padp) 2dum 3. 4. 5. 6. nescit. (p Ad 7mum p): Xiądz Tiski22 w naszei karczmie pił z chłopami. (pAdp) 8. 9. 10. 11. 12. nescit. (pAdp) 13: O xiędzu plebanie Łąckim23 to słiszę. (pAdp) 14. 15. 16. et ad reliqua nescit. Q u a r t u s t e s t i s discretus Franciscus Makowski scholirega Łącensis ad generalia interrogatus respondit, ad specialia vero (padp) 1mum 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. nescit. (pAdp) 13: Nasz to xiądz pleban24 iako staruszek miękki dopusci. (pAdp) 14. 15. 16. 17. 18. et ad alia omnia nescit. Q u i nt u s t e s t i s discretus Joannes Dobrzynski scholirega Woscicensis interrogatus respondit (padp) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. nescit. Sed tamen cum reflexione ad (p6p) dixit: Nasz25 to poziczil, ale nie wiem iezeli na lichwę. (p Ad 7mum p) 8. 9. 10. 11. 12. 13. et ad reliqua omnia nescit. S e x t u s t e s t i s Georgius Rygula scholirega Brzescensis (pad primump), (p 2dum p), (p 3tium p) 4. 5. 6tum et omnia reliqua nescit. Septimus testis Andreas Miszkowic rector scholae Mikuloviensis interrogatus ad primum respondit (p Ad 1mum p) 2. 3 . 4. 5 . 6. Nescit. Ad (p 7mum p): Tiski26 to x. pleban iezdzi z swoią kucharką. (pAdp) 8vum: Nasz27 to xiądz pleban siostrze swoiei dał bez wszelkiei opowiedzi. (pAdp) 9. nescit. (pAdp) 10: Tiski28 to xiądz pleban upija sie często. (pAdp) 11. 12. 13. 14. 15. nescit. (pAdp) 16: Nasz29 to xiądz pleban zaprzedał kilka kęsow pola do plebaniei należącego i łąkę iednę. Ad reliqua omnia nescit. Octavus testis Adalbertus Kanski scholirega Miedznensis interrogatus respondit (padp) primum, 2dum, 3tium et ad omnia reliqua nescit. 10. Peracto examine testium admodum reverendus decanus rediit ad ecclesiam, ubi mox admodum reverendus parochus Boiszoviensis30 proposuit admodum reverendum parochum Cwiklicensem31 suae ecclesiae teneri ad procurandam

19 Ks. Tomasz Gajdzik. 20 Ks. Mikołaj Wróblowski. 21 Ks. Teofil Salentarius. 22 Ks. Tomasz Kiełtyka. 23 Ks. Jerzy Stachurski. 24 Tenże. 25 Ks. Mikołaj Wróblowski. 26 Ks. Tomasz Kiełtyka. 27 Ks. Teofil Salentarius. 28 Ks. Tomasz Kiełtyka. 29 Ks. Teofil Salentarius. 30 Ks. Melchior Matuszkowicz. 31 Ks. Jan Paszczykowski.

308 casulam nigram in vim satisfactionis casulae eiusdem coloris acceptae pro indumento ad sepulturam pie defuncti reverendi Fabrowic32 vicarii Lendzinensis. Ad quam propositionem praedictus Cwiklicensis parochus33 fassus est a se acceptam fuisse eiusmodi casulam de ecclesia Boiszoviensi, pro qua promisit a se procurandam fore eiusmodi novam tempore oportuno agnoscens id debere fieri. Cum hac tamen conditione patenus flavi coloris fimbreae de antiqua praedicta accommodata casula seiunctae sibi restituerentur. 11. Interim advocati sunt omnes scholarum rectores decanatus et interrogati, [f. 12v] an aliquas inter se discordias aut aliquas quascunque praetensiones? Et responderunt, se nihil alter alteri debere, multasque inter se discordias habere, quocirca laudata est mutua illorum charitas et commendata omnis modestia, atque sobrietas. Quod vero attinet autem cuique propriam. Discretus rector Plesnensis34, cui hoc examen tum onere conscientiae commissum est, dedit pro ipsis testimonium affirmando artis et litterarum non ignaros esse. 12. Praesentati sunt casus resoluti cum subscriptione nominis cuiusque proprii et cognominis, mutuaque disceptatione trutinati, simulque pro futura Congregatione alii scripto assignati. Atque hic finita est praesens Synodus per hymnum Te D e u m L au d a mu s , cuius acta fideliter conscripta Illustrissimo et Reverendissimo Domino Domino et Benefactori35 meo, non ut tanto conspectu digna, sed ut ex officio meo debita transmitto, humillime rogans, quatenus non tam rem ipsam aut aliquam diligentiam, quam animum et voluntatem pensare non dedignetur, quod dum indubius fore spero, gratiae me suae reverendissimae paternitatis, quam humanissimae iteratis vicilus recommendo.

32 Ks. Grzegorz Wawrzyniec Fabrowicz (Fabrowic), wikariusz w Lędzinach w latach 1670–1675 oraz 1683–1688. Zmarł przed 7 VII 1694 r., zatem błędna jest informacja L. Musioła, że w parafii w Lę- dzinach pracował jako wikariusz do 1697 r. Zob. L. Musioł, Lędziny. Monografia historyczna, mps (1954) w zbiorach AAKat., s. 109. 33 Ks. Jan Paszczykowski. 34 Jan Mosler. 35 Bp Jan Małachowski.

309 5 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 5 X 1695 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

Anno Domini 1695to die 5ta 8bris, quae fuit dies Mercurii ante Dominicam 20. post Pentecostes ex intimatione decani1 infrascripti celebrata est praesens Synodus Decanalis in facie ecclesiae Plesnensis praesentibus admodum reverendis dominis parochis decanatus sic ut sequitur. 1. Die immediato2 ante ipsam Congregationem ante occasum solis absolutis litaniis de Omnibus Sanctis cum suis versiculis et collectis, pulsata campana sole occidente pro Angelica Salutatione, visis quisque suis officiis ab admodum reverendo domino decano pro die sequenti conscriptis et in foribus sacristiae iuxta morem suspensis quilibet ad suum hospitium discesserunt. 2. Postridie seu ipsa die Synodi post pulsum campanarum orto sole convenerunt ad ecclesiam et officium pro defunctis fratribus decanatus absolverunt per cantum sed quo officio absolvebantur lectae missae tum pro defunctis, tum etiam pro variis necessitatibus prout cuique assignatum erat. 3. Absoluto officio subsecuta est solemnis de Spiritu Sancto missa cantata cum concione, tempore cuius missae ante et post concionem absolvebantur lectae missae pro diversis necessitatibus praescriptae. [f. 13r] 4. Post missam cantatam exclusis saecularibus et portis ecclesiae clausis denunciata est Congregatio per admodum reverendum decanum incipi et incepta esse. Ubi flexis omnes genibus omnes decano praeorante absolverunt antyphonam de Spiritu Sancto cum suis collectis praescriptis a Synodo Sziszkoviana3 et locis suis assiderunt. 5. Admodum reverendus decanus habuit exhortationem ad confratres ideomate Latino de periculis salutis ex dignitate status cuique pastori imminentibus, qua exhortatione finita praesentatae sunt ipsi rubricellae, breviaria, approbationes pro confessionibus excipiendis. Simulque externam fecit inquisitionem: utrum habitum clericalem talaremque deportent, utrum pileos rostratos alias more Germanico portent, utrum habeant tonsuram decentem et barbam competentem gerant? Et nihil est deprehensum, quod

1 Ks. Wojciech Gawiński. 2 4 X 1695 r. 3 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.).

310 statui clericali dedecari esset. Breviaria etiam rubricellas, approbationes et alia inventi sunt omnes Synodo praesentes habere. 6. In eadem Synodo admodum reverendus Andreas Matuszewic parochus Vislensis contra illustrem et admodum reverendum Fabianum Rostabinski parochum in Ląka et Osiek et decanum Oswietimensem conquestus est, quasi ille tempore suae introductionis in Łąkam seu eiusdem villae ecclesiam parochialem confratres totius decanatus Plesnensis verbis opprobriosis et scommaticis affecisset contemptuose dicendo:(p kpiscie tu wszisci,p) nec non illustrem et admodum reverendum decanum Plesnensi dicendo ad defensionem totius decanatus admodum reverendi supradicti parochi Łacensisa Vislensisb. Quod decanus sciet de hac suo decanatus infamia: (pSmolę onemu bilo wozic, a nie dziekanem bidzp). Hoc audito suprascriptus cillustris et admodum reverendus dominusc decanus Oswiecimensis reposuit, se nihil de eiusmodi obiectis scire. Quinimo conquestus est contra praetextum admodum reverendum parochum Vislensem4, quod potius ipse magnas inconvenientias in ecclesia Łącensi tempore concionis et prandii in domo parochiali fecisset turbando hospites et verbis offensivis inquietando et quod ipsum in discessu domum inquietasset. Admodum reverendus vero dominus parochus verod Vislensis respondit negative, immo potius respondit, quod admodum reverendus dominus parochus Łącensis5 illum domum redeuntem contumeliose tractavit et verberibus afficere voluit. His querelis et responsis admodum reverendus dominus decanus Plesnensis cum suis admodum reverendis dominis assessoribus auditis et consideratis admodum reverendo domino parocho Vislensi6 supra allegata probare demandavit, terminumque cum concensu utriusque partis futuram Congregationem Decanalem assignavit, nec non e contra iniurias, quae ab admodum reverendo parocho Łącensi7 toti decanatui Plesnensi factae sunt via iuris quaerere vindicare oportere dixit. Praesentibus admodum reverendis dominis parochis decanatus ad Congregationem comparentibus.

[f. 13v] 7. His expeditis processit admodum reverendus decanus ad internam inquisitionem et alloquendo confratres obtestaus est, ut ipsi prius de illius a Wyraz skreślony. b Wyraz nadpisany. c–c Wyrazy dopisane. d Wyraz nadpisany. 4 Ks. Andrzej Matuszewicz. 5 Ks. Fabian Rostabiński. 6 Ks. Andrzej Matuszewicz. 7 Ks. Fabian Rostabiński.

311 vita et moribus inquirant et ad Officium Ordinarium deferant, ad sacristiam discessit. Quam inquisitionem dum confratres seniores, quos ipse admodum reverendus decanus constituit, perfecissent. Ipse in sacristia incepit de vita et moribus omnium inquisitionem iuxta articulos sequentes: 1. An aliquis sacerdos decanatus tabernas frequentet, inibi potet, saltet aut alias exorbitantias faciat? 2. An aliquis sacerdos aut parochus decanatus sit usurarius aut simoniacus? 3. An aliquis parochus decanatus aut vicarius sit percussor etiam in ecclesia? 4. An aliquis parochus aut vicarius familiam lutheranam aut cocam servet? 5. An aliquis sacerdos maledicat, diabolos aliis cum scandalo imprecetur, aliasque indecentias faciat? 6. An aliqui parochi aut vicarii in uno curru ad nundinas aut alio cum suis cocis pergant? 7. An aliqui scholares in decanatu nimias ebrietates, vanas observantias, aliasque scandalosas exorbitantias patrent? 8. An aliqui parochi, vicarii aut scholares decanatus inter se odia foveant? 9. An aliquis parochus bona ecclesiae aut fundos alienaverit. 10. An aliqui parochi in iurisdictionem involaverint? 11. An aliquis parochorum decanatus in gradu a iure prohibito copulaverint aut copulare commiserint? 12. An missalia aut decimae parochianis condonentur aut levissimo protio[!] commutentur? 13. An aliquis absque sacramentis ex quacunque decanatus parochia culpa parochi aut vicarii mortuus sit? [f. 14r] 14. An aliquis tam ex spiritualibus, quam ex saecularibus in fornicationibus aut concubinatu vivat? 15. An aliquis sacerdos decanatus inebrietur et an frequenter? 16. An aliquis parochorum diebus Dominicis aut festis contionem[!] omittat? 17. An aliqui parochi decanatus denunciationes ad sacramentum matrimonii omittant vel an praemittant semper omnes, quidenque diebus Dominicis et festis et non ferialibus et utrum duas uno festo faciant? 18. An aliqua scandala in aliqua parochia fiant? 19. An personae vagae ad sacramenta administranda admittuntur? 20.An parochi decanatus doctrinam catechisticam diebus Dominicis promoveant? 21. An parochi decanatus omnes penes suas ecclesias resideant continuo? In summa an aliquid de quocunque sacerdote et scholirega aut organario decanatus mali sciatur vel audiatur, quod Deum offendere, statumque clericalem dehonestare possit.

312 (pPrimus testisp) ad suprascripta admodum reverendus Martinus Matuszewic parochus Boiszovicensis una cum infrascriptis seorsim in conscientia de veritate dicenda obtestatus et sub mortali oneratus ad (p 1mum p), (p 2dum p), (p 3tium p ) , (p 4tum p ) , (p 5tum p ) , (p 6tum p ) nescit. Ad (p 7mum p ) : Organista to lendzinski8 czasem uczini. Ad (p 8vum p ) , (p 9num p ) , (p10p), (p11p), (p12p), (p13p), (p14p), (p15p) nescit. Ad (p16p): U x. Chełmskiego9 czasem sie trafi. Ad (p17p), (p18p), (p19p) nescit. Ad (p20p): Wątpię o tim, tylko kazanie miewaią. Ad (p21p): Longo tempore, zebi sie absentowali nie wiem, to wiem ze na krotki czas biwa, na dzien albo na trzi, ale zas vicinum proszą, aby gerat curam animarum pro interim. Ad (pultimump) Xiądz Tyski10 pleban swoię kucharkę starą w Mikułowie często nawiedza i z nią po iarmarkach i po gospodach pija. (pSecundus testisp) admodum reverendus Simon Miszkowic parochus [f. 14v] Lendzinensis ad (p 1mum p ) : Tyski 11 to pija i Mikułowski12 z chłopami. Ad (p2p), (p3p), (p4p), (p5p), (p6p), (p7p), (p8p) nescit. (pAd 9p): Mikułowski13 to grunta poprzedał i dziesiecine w tacmo poki ziie obrocił i Zydowi pozwolił, aby tacmo wybierał, o co ludzie barzo narzekaią, ze Zidowi oddawac muszą. Ad (p10p), (p11p), (p12p), (p13p), (p14p), (p15p), (p16p), (p17p), (p18p) nescit. Ad (p19p) et ad ultimum nescit. Et tantum deposuit cui impositum est silentium. (pTertius testisp) Admodum reverendus Thomas Gaidzik parochus Mokrensis (pAd 1p), (p2p), (p3p), (p4p), (p5p), (p6p), (p7p), (p8p) nescit. Ad (p9p): X. Mikułowski14 to udzielił ze swoich rol poddanim plebanskim. Ad (p10p), (p11p), nescit, Ad (p12p): X. Mikułowski15 to decimam na tacmo commutavit. Ad (p13p), (p14p), (p15p), (p16p), (p17p) nescit. Ad (p20p): In concione simpliciter sie podawa nauka. (pAd 21p). X. pleban Woszcicki16 perpetuo non residet. Ad ultimum nescit. (pQuartus testisp) discretus Jozephus Dzieszkowski organarius Bierunensis Ad (p1p), (p2p), (p3p), (p4p), (p5p), (p6p), (p7p), (p8p), (p9p), (p10p), (p11p), (p12p), (p13p), (p14p), (p15p), (p16p), (p17p), (p18p), (p19p) nescit. Ad 20: Kazanie tilko miewaią. Ad (p21p) et ad ultimum nescit. (pQuintus testisp) discretus Georgius Rigula scholirega Brzescensis Ad (p1p), (p2p), (p3p), (p4p), (p5p), (p6p), (p7p), (p8p), (p9p), (p10p), (p11p), (p12p), (p13p),

8 Franciszek Lubecki, organista i nauczyciel w Lędzinach w latach 1693–1695, AAKat, KM, sygn. 50/98, k. 7–16. 9 Ks. Marcin Szafrankowicz. 10 Ks. Tomasz Kiełtyka. 11 Tenże. 12 Ks. Teofil Salentarius. 13 Tenże. 14 Tenże. 15 Tenże. 16 Ks. Mikołaj Wróblowski.

313 (p14p), (p15p), (p16p), (p17p), (p18p), (p19p) nescit. Ad 20: Kazanie tylko biwa. Ad (p21p). X. pleban Wosczicki17 nie mieszka. Ad ultimum nescit. Sextus testis Gregorius Zimanski scholirega Vislensis ad (p1p), (p2p), (p3p), (p4p), (p5p), (p6p), (p7p), (p8p), (p9p), (p10p), (p11p), (p12p), (p13p), (p14p), (p15p), (p16p) nescit. Ad 17: To wiem, ze bywaią opowiedzi. Ad (p18p) et (p19p) nescit. Ad 20: Kazanie tylko biwa u nas, bobi zaden nie prziszedł na katechism. Ad (p21p): Tamci o x. Wosczickim18 plebanie slichac, ze nie mieszka, bo kiedy po niego przidą do chorego, to go trzeba w Zarach szukać u donata19. Et tantum deposuit, cui impositum est silentium. 8. Cum itaque admodum reverendus decanus inquisitionem absolvisset, rediit ex sacristia ad ecclesiam, casusque in anteriori Congregatione [f. 15r] assignatos resolutos collegit et cum admodum reverendis dominis parochis decanatus mutua conferentia et disceptatione emendavit. Sed quia eorundem casuum resolutionem in scriptis multi non tulerunt et ideo puniendi erant benigne pro hac vice cum ipsis procedendo solummodo eos serio monuit, ne eiusmodi negligentias postmodum committere audeant et praesumant, alias in casu contraventionis poena irremissibiliter sequi debet. Ultimo vocatis organariis, scholiregis, aliisque ecclesiarum ministris et de notitia tam litterarum, quam etiam cantus requisitis, quibus rector scholae et chori Plesnensis20, qui eos examinavit, testimonium dedit omnes habere tam litterarum, quam cantus competentem notitiam. Et hic per hymnum TE DEUM LAUDAMUS finita est praesens Synodus ad Maiorem DEI GLORIAM.

17 Tenże. 18 Tenże. 19 Kolatorami parafii w Woszczycach były wówczas m.in. rodziny szlacheckie Frankhen oraz Re- iswitz. Zob. J. Pilnáček, Rody, dz. cyt. s. 178, 284–285. 20 Jan Mosler.

314 6 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 27 II 1696 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

Anno Domini 1696 die 27 Februarii ex intimatione decani1 infrascripti celebrata est praesens Synodus Decanalis in facie ecclesiae parochialis Plesnensis assistentibus admodum reverendis dominis parochis decanatus Plesnensis congregatis in qua sequentia sunt acta. 1. Pridie2 Congregationis ante solis occasum absolutae sunt litaniae de Omnibus Sanctis cum suis versiculis et collectis per admodum reverendum decanum et admodum reverendos dominos parochos decanatus congregatos, quibus absolutis subsecutus est pulsus campanae maioris ad orationem pro fidelibus defunctis et denunciata est ab admodum reverendo domino decano Synodus Decanalis. Monitique sunt admodum reverendi domini parochi de modestia et sobrietate toto tempore Synodi servanda sub poenis in Constitutionibus Synodalibus Dioecesanis3 praefixis. Et tunc in silentio visis unusquisque officis suis pro sequenti Congregationis die assignatis et ad fores sacristiae affixis ad hospitia sua discesserunt ex ecclesia. 2. Ipsa die Synodi Decanalis praemisso post ortum solis officio cantato per fidelibus defunctis, lectis missis pro defunctis decanatus confratribus et pro aliis publicis necessistatibus iuxta ordinationem admodum reverendi decani. Absoluta missa solemni de Spiritu Sancto cantata cum concione et post missam cantatam exportato de ciborio ad locum sacristiae Venerabilissimo Sacramento, semotis de ecclesia saecularibus hominibus, atque occlusis portis denunciata iterum est Congregatio [f. 15v] incipi et incepta esse. Quibus peractis facta est sessio iuxta ordinem officialium ad mensam in medio ecclesiae positam tapete et imagine Crucifici instructam. Reliqui vero domini decanatus admodum reverendi confratres in scamnis assiderunt. 3. Admodum reverendus dominus decanus inquisivit utrum omnes et singuli domini parochi rubricellas, breviaria, approbationes ad confessiones excipiendas habeant et responderunt se habere singuli congregationi praesentes.

1 Ks. Wojciech Gawiński. 2 26 II 1696 r. 3 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.).

315 4. Inquisivit admodum reverendus decanus an omnes admodum reverendi domini parochi decanatus sint Congregationi praesentes. Et deprehendit absentes esse admodum reverendos dominos Lącensem4, Vislensem5, Tychensem6 parochos nec non Lendzinensem7, qui se per litteras missivas tum ob infirmitatem, tum ob alias varias rationes adesse non posse excusarunt. Chełmensis8 vero et Boiszoviensis9 etiam absentes nullam excusationem miserunt ante Congregationem, postmodum vero tamen legitimas dederunt excusationes. 5. Inquisivit idem admodum reverendus decanus utrum domini parochi habitum clericalem talaremque deportent? Pileos decentes habeant? Tonsuram competentam deferant? An non barbam prolixam nutriant? Aut capillos oblongos more Germanico gerant? Et nullam indecentiam, neque defectum aliquem notabilem in supradictis adinvenit. 6. Absoluta inquisitione externa ad internam non iudicavit admodum reverendus decanus ad internam necesse esse descendere in Congregatione praesenti, ex ratione, quia nulla ipsi nota intervenit de aliquo in decanatu scandalo, excessu, aut aliqua inconvenientia, sed eandem inquisitionem ad futuram Congregationem distulit. Proponendo interim, quatenus querelas, si aliquas haberent, dicant. Proposuerunt autem plerique contra admodum reverendum dominum Sebastianum Rustabinski decanum Oswiecinensem parochum in Łąka, quasi toti decanatui nostro Plesnensi sub tempus introductionis suae in Łąka obiecisset aliqua verba scommatica per quoddama iam publicata intentionem suam aperientes in causa eorundem verborum scommaticorum processum cum supradicto Łacensi domino parocho instituendi. Quod admodum reverendus dominus decanus Plesnensis audiendo et bene intelligendo intentionem suam [f. 16r] ad intentionem dominorum confratrum decanatus se velle accomodare declaravit. Postquam vero admodum reverendi domini confratres Synodo Decanali praesentes hac de re discursum inter se fecerint, iudicarunt potius ab intendo processu subsistendum ex ratione 1. quasi dubium esset de re plene probanda. Ex 2da, quia hoc potuit contigisse non tum ex malitia, quam ex occassione alicuius crapulae tum temporis ferte intervenientis. Ex tertia, quia considerarunt litteras ab eodem supradicto inculpato missas et per admodum reverendum decanum Plesnensem productas plenas humilitatis et contestationis fraterim a Lekcja wątpliwa. 4 Ks. Fabian Rostabiński. 5 Ks. Andrzej Matuszewicz. 6 Ks. Tomasz Kiełtyka. 7 Ks. Stanisław Zygmuntowicz. 8 Ks. Marcin Szafrankowicz. 9 Ks. Melchior Matuszkowicz.

316 affectus, in quibus se accusatus partim affirmative, partim negative habet. Et ideo si eadem verba scommatica contra decanatum protulit, iisdem litteris toti Congregationi deprecationem faciat. Quod vero attinet aliqua contra […]a admodum reverendum dominum decanaum Plesnensem tum temporis dicta, eadem fatetur et ideo iisdem litteris admodum reverendum decanum itidem solemnissime deprecatur. Quia autem littera non erubescit omnes et singuli ad praesentem Synodum confratres congregati mutuis convenerunt consiliis, ut praedictus inculpatus personaliter cum duobus dominis ex suo decanatu confratribus tum temporis in Łąka praesentibus, videlicet admodum reverendo domino Stanislao Jędrkowic parocho Witkovicensi et admodum reverendus dominus Twardowski10 vicario Oswiecimensi aut si melius ipsi videbitur coram rectoribus scholarum, scilicet rectore Plesnensi11, organario Łącensi12, scholirega Vislensi13 et Brzescensi14, in futura Congregatione tam totum decanatum, quam admodum reverendum dominum decanum Plesnensem deprecaretur. 7. Protestatus est admodum reverendus parochus Wosczicensis15 contra suos dominos collatores16 et parochianos, quod ausu temerario submiserunt quasdam personas, quae violenter ecclesiam ante divina die dominico, quae fuit dies 19 Februarii raptis in altari iacentibus claribus feris propriis et dum admodum reverendus parochus dictus eandem ecclesiam suis […]b feris occlusisset, illi armati ad eiusdem ecclesiae scholam convenerunt, provocaveruntque admodum reverendum parochum quatenus, si audax sit claves ecclesiae raptas repetat, videatque ne fustibus verberetur, eodemque actu ex schola scholarem eieciebant, nisi humilitate et petitione vim fregisset. Postridie autem venientes ad fores ecclesiae ferramento seu unco alias klamrą seram ipsius domini parochi ad fores violentissime affixerunt cum detrimento divinorum die Dominico omissorum, atque periculo salutis animarum ob a Wyraz przekreślony i nieczytelny. b Wyraz przekreślony i nieczytelny. 10 Ks. Albert Twardowski, święcenia kapłańskie otrzymał w Krakowie 26 III 1689 (tytuł kanoniczny: wikariat w Oświęcimiu). Zob. J. Szczepaniak, Katalog duchowieństwa diecezjalnego, dz. cyt., s. 1189. 11 Jan Mosler. 12 Franciszek Makowski. 13 Grzegorz Zimański. 14 Jerzy Ryguła. 15 Ks. Mikołaj Wróblowski. 16 Kolatorzy parafii w Woszczycach w 1696 r.: Leopold Frankhen (Woszczyce), Karol Zygmunt Spens z Boden (Palowice), Jan Konstanty Trzemeski (Gardawice) oraz Jan Reiswitz (Królówka). Zob. J. Pilnáček, Rody, dz. cyt. s. 178, 284–285, 333; M. Baroch, Rod Spens, [w:] http://www.heraldica. cz/articles/spens.htm. Źródła na temat Karola Zygmunta Spensa z Boden znajdują się w Archi- wum Państwowym w Cieszynie, Komora Cieszyńska, sygn. 266, s. 698. Informacje te zawdzię- czam dr. hab. W. Gojniczkowi.

317 rapinam clavium et occlusionem portarum. Qui dominus parochus licet tamen divina fractis seris et ferramentis libenter absolveret ob metum gravem alicuius mortoferae percussionis minasque in ipsa ecclesia cum clamore totius exageratas, verbaque scommatica intra ecclesiam oboiecta[!] non audet17. 8. Admodum reverendus dominus parochus Mokrensis18 cum summo dolore et angore cordis proposuit, se non posse subsistere in suo beneficio, utpote paucissimos aut prope nullas proventas habenti et hoc quidem ob summam illius pagelli depauperationem et subditorum desolationem petiitque hac [f. 16v] in parte sanum consilium a Congregatione praesenti. Immo declaravit idem beneficium suum se resignaturum. Et admodum reverendus dominus decanus cum tota Synodo Decanali nullum se posse consilium dare hoc in proposito respondit, sed eandem causam et querulantem ad Loci Ordinarium remisit19. 9. Monuit admodum reverendus dominus decanus omnes et singulos parochos ad Synodum congregatos quatenus diligenter attendant, ne praedicantes per eorum parochias divagentur et parochianos sua pestifera doctrina corrumpant. Alias rogavit illos captivare. 10. His actis proposuit coram tota Congregatione admodum reverendus dominus decanus Plesnensis querelas, quorundam dominorum parochorum decanatus apud se depositas, videlicet contra nobile regimen Plesnense illud minime curare administrationem iustitiae in retentis signanter censibus, missalibus et decimis, tum quoque in contemptu iurisdictionis spiritualis, quod excommunicationes minime curant quinimo spernant, iisdemque parituros nunquam declarant, necnon quod passim praedicantes lutherani per parochias decanatus divagentur. Petieruntque dicti decanatus parochi, quatenus suprascriptus dominus decanus Plesnensis modum medendi iisdem excessibus adinveniret. Et idem dictus dominus decanus cum admodum reverendis dominis parochis ad Synodum congregatis inito consilio ad Illustrissimum Loci Ordinarium20 a toto decanatu supplicem libellum in praesenti Congregatione conscriptum porrigere consuluita, cui consilio tota Congregatio consensit et eiusmodi supplicem libellum in suprapositis

a Lekcja wątpliwa. 17 Ks. Mikołaj Wróblowski zawiadomił Kurię Biskupią w Krakowie o zajściach w swojej parafii z udziałem tak kolatorów, jak i parafian. Sprawa toczyła się co najmniej do 1700 r., wówczas bowiem apelacja jednego z oskarżonych – Karola Zygmunta Spensa – została oddalona. AKMK, sygn. AAdm. 18, Parochus in Woszczyce cum Szpentz, s. 853–855. 18 Ks. Tomasz Gajdzik. 19 W Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie nie odnaleziono kwestii zgłoszonej przez ks. To- masza Gajdzika z Mokrego, której skierowanie bezpośrednio do biskupa krakowskiego zapowie- dziano na kongregacji dekanalnej w 1696 r. 20 Bp Jan Małachowski.

318 gravaminibus cum subscriptione manuum suarum ad Loci Ordinarium21 remisit. Et tandem monitis scholiregis de diligentia circa obsequium ecclesiarum, circaque instructionem iuventutis, de oboedientia suis praelatis, de sobria vita, servandaque honestate finita est per TE DEUM LAUDAMUS praesens Congregatio.

21 Bp Jan Małachowski.

319 6a NOTATKA O KONGREGACJI DEKANALNEJ ODPRAWIONEJ W 1697 ROKU W BIERUNIU

N[ota] B[ene] Anno 1697 non fuit hic Plesnae Synodus Decanalis. Nam hoc anno ad machinationes officialium Plesnensium et male narrata ex odio promotionis apud S[anctam] Caesarem Maiestatem fidei catholicae provenientia, ademptum est mihi1 Officium Decanale et collatum admodum reverendissimo parocho Bierunensi2. Et ideo hoc anno ibi fuit Synodus Decanalis. Verum postquam ex inquisitione iuratoria testium3 per dominos commissarios a Venerabilissimo Officio Curiae Episcopalis Cracoviensis deputatos expedita innocentia mea patuit, restitutus sum iterum ad Officii Decanalis onus.

1 Ks. Wojciech Gawiński. O przyczynach jego zawieszenia w czynnościach dziekana pszczyńskiego w 1697 r. Zob. Clerus decanatus, s. 66–73. 2 Ks. Jerzy Frankowicz. 3 Jako świadków swojej niewinności ks. W. Gawiński podał: ks. Marcina Matuszewicza (Bojszowy), ks. Szymona Myszkowicza (Lędziny), ks. Jana Bodemana (Brzeźce), ks. Pawła Pazurowicza (Su- szec), ks. Pawła Bargieła (Bieruń), ks. Andrzeja Zabrzeskiego (Wisła), ks. Franciszka Tremblowicza (Pszczyna, wikariusz) oraz Jerzego Rygułę, nauczyciela parafii w Brzeźcach. AKMK, sygn. AOff. 163, Inductionis testium per parochum Plesnensem z 16 XI 1696, s. 1255–1256.

320 7 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 18 VI 1698 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE (?)

Anno Domini 1698 die 18 mensis Iunii ex intimatione admodum reverendi domini decani1 more cursorio per decanatum facta, praemissisque praemittendis pridie Congregationis iuxta Reformationes Szyszkovianas2 Cap[ut] 6 de Synodis Decanalibus, celebrata est praesens Decanalis Synodus iuxta sequentia conscripta puncta. [f. 17r] 1. Mandavit admodum reverendus decanus, quatenus iuxta contextum innotescentialium domini decanatus parochi producerent institutiones recenter factae, approbationes ad excipiendas confessiones, litteras dimissoriales a suis dioecesanis concessae illis, qui ad hanc dioecesim convolarunt. Et inventi sunt omnia omnes habere excepto admodum reverendo parocho Nicopoliensi3, cui approbatio ante aliquot septimanas exspiravit. Tum iniunctum est eidem quatenus sibi aliisque mora approbationem procuraret. Et admodum reverendo parocho Lendzinensi4, qui allegavit suae approbationis, quam actu habet, se oblitum domi, huic etiam iniuncta est velox coram admodum reverendo decano praesentatio. Et admodum reverendo parocho Cwiklicensi5, cuius approbatio per admodum reverendum dominum decanum Plesnensem transmissa est Cracoviam ad prorogandum. 2. Conquestus est admodum reverendus parochus Boiszoviensis6 ratione certae casulae ex suae ecclesia Boiszoviensi pro funere pie defuncti Gregorii Frabrowic vicarii quondam Lendzinensis. Ab admodum reverendo parocho Cwiklicensi7 modo, pro tunc autem Boiszoviensi8 Joanne Pasczikowski datae, petiitque aliam ecclesiae suae restitui. Et praesens Officium consideratione mature facta qualisnam dicta casula fuerit? An nova an vetus? An nimium trita?

1 Ks. Wojciech Gawiński. 2 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.). 3 Ks. Fabian Rostabiński. 4 Ks. Szymon Myszkowicz. 5 Ks. Jan Paszczykowski. 6 Ks. Melchior Matuszkowic. 7 Ks. Jan Paszczykowski. 8 Ks. Melchior Matuszkowicz.

321 Et quam pretiosa? Et dum suprascriptus querulans ingnorabat qualisnam fuerit, demandavit eidem in futura Congregatione deducere, vel etiam cum praedicto domino parocho amicabilem compositionem facere. 3. Reverendus Andreas Plucinski praebendarius et promotor S[anctissimi] Rosarii B[eatae] V[irginis] M[ariae] in capella ecclesiae parochialis Plesnensis fundati interveniens cum summo dolore et pia querulatione conquestus est contra dominos officiales Plesnenses acatholicos Godefridum Hoffman cancellarium et Mathiam Wietzek Camerae praefectum. Signanter vero contra praedictum cancellarium, qui ex odio (ut praesumitur) fidei orthodoxae volentes processionem confraternitatis eiusdem S[anctissimi] Rosarii antea inductam et in praxi observatam impedire, quae absolvebatur die Dominica infra octavas Corporis Christi per forum publice cum Venerabilissimo Sacramento et sic consequenter cultum divinum et exercitium religionis catholicae tollere, convocatis iisdem, qui in hac processione publica cum sclopis et tympanis eidem processioni astiterunt, eos totissima die sequenti post praedictam Dominicam in arce Plesnensi increpavit increpavita, molestavit, totissima die absque cibo et potu quasi in aresto ibidem tenuit et ne in posterum assistant eiusmodi processioni inhibuit et tandem quasi in exilium toliter sicuti in processione fuerunt by tardiisb instructi ad diversos per dominium Plesnense pagos ad duo tria, quatuor et quinque milliaria relegavit pro poena. Dum interim praedictus reverendus promotor Rosarii9, quo iisdem intercedere et eos liberare volens ab eiusmodi oppressione cancellariam arcis Plesnensis et ipsos officiales adivit, pro iisque, ut liberi essent intercessit. Dominus praedictus cancellarius nullum respectum status spiritualis habendo contra illum insurrexit verbis acrioribus cum furia eidem comminando et ne amplius eosdem assistentes cum sclopis ad processionem rogare auderet, serio inhibuit. [f. 17v] De his omnibus et singulis suprascriptus reverendus promotor Rosarii10 coram Officio praesenti et coram tota Congregatione solemnissime est protestatus. Et ut praesens protestatio in suo robore pro futuris temporibus firmior existeret ad acta eandem inseri expetiit praesentibus omnibus ad Synodum congregatis11. 4. Admodum reverendus Salentarius12 parochus Mikuloviensis in Officio praesenti constitutus petiit inseri in acta quoddam decretum ad supplicationem honesti Blasii Wilczek ecclesiae parochialis Mikuloviensis subditi ab Illustrissimo Domino Balthasaro Erdmanno Comite de Promnitz a Wyraz powtórzony. b–b Lekcja wątpliwa. 9 Ks. Andrzej Pluciński. 10 Tenże. 11 AKMK, sygn. AOff. 164, Parochus Plesnensis cum cancellario Plesnensi z 4 II 1699 r., s. 910–915. 12 Ks. Teofil Salentarius.

322 latum et hoc inseri petiit ob hanc causam, ne authenticum, quod apud se habet depereat. Quod decretum ideomate germanico scriptum et manu Illustrissimi Domini dicti Comitis de Promnitz13 subscriptum praesentavit, interpretarique in Latinum praesentibus omnibus admodum reverendis dominis parochis decanatus ad Congregationem hanc convocatis per admodum reverendum Joannem Bodemon parochum Brzescensem linguae Germanicae bene gnarum curavit. Et praesens Officium inito consilio et per dictum admodum reverendum dominum parochum Brzescensem14 re bene audita et trutinata in sensu Latino an conveniat idem decretum in omnibus ideomati Germanico. Idem decretum in Latinum versum ad acta praesentia inscribi concessit. Cuius quidem tenor est talis. Ad praesens submissum petitum respondetur supplicanti. Siquidem penes factam revisionem remonstratum est, quod dicta pars agri ad fundum Piorko pertineat et sine translatione indicationis adaequatae cum pacto reluitionis impraescribili alienata sit. Quapropter supplicantis iniusto petito non potest deferri, sed tenetur illi Piorko dicta parte agri cedere soluti a Piorko pignore triginta talerorum Silesiticorum quanto. Quo se pro semper informari sciet. Decretum Plesnae die 15 Augusti anno 1681. Balthazar Erdmann Promnitz15. 5. Admodum reverendus dominus Andreas Matuszewitz parochus Vislensis petiit decisionem ratione conseminationis agrorum scholae Vislensis per Gregorium Zimanski anterioris scholiregae tenentis servitia anno currenti ad Maium et inter praesentis obtinentis post eundem Zimanski servitium eiusdem scholae Vislensis. Cui quota pars ex consominatione[!] illius propria ratione agrorum scholae cedere deberet, iteratis vicibus petiit decisionem. Et Officium praesens auditis partibus et trutinatis rationibus, perpendendoque laborem et industriam in consominatione[!] praedicti anterioris scholiregae Zimanski decrevit, quatenus eidem Zimanski de omnibus frumentis tam hiemalibus, quam aestivalibus tres partes cedeant, quarta autem parte subsequens scholirega omnium praedictorum frumentorum sit contentus. [f. 18r] 6. Ratione verborum prolatorum contra totum decanatum per admodum reverendum Fabianum Rustabinski parochum in Mikułow, ex eo quod ob legitima impedimenta ad praesentem Synodum comparere non potuerit. Hac causa ad futuram immediatam Synodum differtur.

13 Baltazar Erdmann Promnitz. 14 Ks. Jan Bodeman. 15 Dokument wystawiony 15 VIII 1681 r. w Pszczynie przez Baltazara Erdmanna Promnitza. Nie- wymienionym z imienia Piorko mogli być Marcin lub Wojciech Piórko pojawiający się w latach 1679–1686 na kartach księgi chrztów parafii w Mikołowie. AAKat, KM, sygn. 50/1732, k. 43–47.

323 7. Ad iteratam instantiam admodum reverendi Nicolai Wroblowski parochi Woscicensis pro iuris processu testimonia bina cum consensu Officii praesentis admodum reverendi domini decanatus parochi notitiam eorundem, quae in iisdem testimoniis expressa erant habentes de nominibus et cognominibus suis subscripserunt. Et (pprimump) quidem in favorem dicti domini parochi Woscicensis in causis ecclesiae et iurium parochiae Woscicensis. Signanter ratione violentae per dominum Szpentz16 collatorem occlusionis ecclesiae eiusdem Woscicensis, interceptionis ne admodum reverendo parocho aditus pateat, clavium ecclesiae, tum quoque ratione non extraditionis missalium per aliquot annos per supramemoratum generosum dominum Carolum Szpentz et subditos eius. (pSecundump) vero pro admodum reverendo Georgio Boscio17 parocho Krzizovicensi dioecesis Vratislaviensis contra officiales Plesnensis cancellariae ratione non administrationis iustitiae in causis ecclesiae, ratione non extraditionis missalium, ratione conniventiae quoad apostatas et quoad illos, qui accedunt contra inhibitiones caesareas ad caenam lutheranam et exercitia eiusdem sectae, atque ratione praepeditionis per labores diebus festivis cultus divini. 8. Ad querimoniam admodum reverendi domini decani Plesnensis in praesenti Synodo unanimiter omnes admodum reverendi domini confratres decanatus Plesnensis collatis consiliis concluserunt, constitueruntque, ut si quis futuris temporibus sacros liquores apud praedictum dominum decanum iuxta N[ota] praxim et consuvetudinem accipere pro ecclesia sua contemneret et ipse sibi B[ene] olea sacra. olea sacra aliunde provideret. Omnino tamen olea sacra in loco loci accipiat et unam marcam ecclesiae parochiali Plesnensi irremisibiliter numeret. 9. Tandem monitis scholiregis de oboedientia suis dominis parochis, de Scholiregae non negligentia circa officia scholastica et ecclesiastica, de sobria vita, de concordia recurare inter se mutua et ne in ullis causis, quae admodum reverendos dominos debent ad officiales parochos concernunt, ad officium saeculare quodcunque recursum faciant saeculares sub poenis. sub poenis amissionis servitii et alienationis seu proscriptionis ex decanatu. Et hic finita est Congregatio cum ceremoniis consuetis ad Maiorem Dei Gloriam.

16 Jeden z kolatorów parafii w Woszczycach – Karol Zygmunt Spens z Boden. Zob. przypisy 16 oraz 17 (kongregacja 1696 r.) 17 Prawdopodobnie mogło chodzić o ks. Jerzego Bozka (Georgius Bozek). Zob. Katalog duchowień- stwa diecezjalnego i zakonnego, dz. cyt., s. 227.

324 8 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 6 V 1699 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE [?]

Anno Domini 1699 die vero 6 Maii, quae fuit Mercurii ante Dominicam 2. post Pascha praemissit iuxta Reformationes Generales1 praemittendis tam pridie2, quam hodie, factaque sessione electus est admodum reverendus dominus Fabianus [f. 18v] Rustabinski decanus in Oswiecinensis parochus in Mikułow et Osiek assessor in locum pie defuncti Theophili Salentarii3 in Mikułow antecessoris sui. 2. Admodum reverendus dominus Andreas Matuszewic parochus Vislensis conquestus et protestatus est contra officium cancellariae Plesnensis, quod sibi in multis ensis nullam administrare velint iustitiam. Signanter vero in causa recenti ratione sponsalium famulae suae Mariannae Sziowna cum Jacobo Miczek eta contractorum et per annuli sponsae traditionem roboratorum succedente ex utraque parte consensus. Insuper negante sponsa se velle cum suprascripto Jacobo Miczek matrimonium inire, nisi primis fidem catholicam actu susciperet, praeinsertus Miczek, quod velit catholicus fieri, ante contractum matrimonialem id est mox post sponsalia facta iuravit trina vice supra imaginem Crucifixi, ac tandem his actis et promissis retento annulo et aliis rebus a sponsa sibi datis promissionem, fidemque iuratam servare recusat. Petiit itaque hanc protestationem in futuram memoriam ad acta praesentia inscribi. Et Officium praesens eandem uti iustam petitionem admisit, protestationemque ad acta praesentia inscribi consessit. 3. Admodum reverendus dominus parochus Boiszoviensis instigator4 Officii Decanalis Plesnensis proposuit contra admodum reverendum Joannem Pasczikowski parochum Cwiklicensem, quia ipse animas haereticorum defunctorum publice in ecclesia sua ex ambonis commendat, ut oretur pro ipsis. Quem notabilem errorem suum idem parochus Cwiklicensis5 confessus est palam et eundem errorem non erubuit temerarie oppugnare. Et quoniam a praesenti Officio iudicatus est crapulatus esse et in praesenti Congregatione a Wyraz powtórzony. 1 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.). 2 5 V 1699 r. 3 Ks. Teofil Salentarius zmarł w grudniu 1698 r. Zob. Clerus decanatus, s. 240. 4 Ks. Marcin Matuszewicz. 5 Ks. Jan Paszczykowski.

325 Synodali turbulentias notabiles fecisse idem admodum reverendus dominus parochus6 in oculis omnium. Ideo admodum reverendus dominus decanus iuxta legem Reformationum Szyszkovianarum7 eundem ab officio et ingressi ecclesiae ad unam septimanam suspendit8. 4. Per praedictum admodum reverendum Martinum Matuszewic parochum Boiszoviensem Officii Decanalis instigatorem ad Officium praesens inductus est Albertus Warmosius9 praedicans lutheranus ab admodum reverendo domino Adalberto Gawinski decano Plesnensi in actuali lutheranae sectae exercitio cum calice, patena, communicantibus, superpelliceo et aliis ad caenam lutheranam spectantibus apparamentis captivatus est die 10 Aprilis anni currentis 1699 in villa Radostovice parochiae Plesnensis. Hic ad instantiam dicti instigatoris10 praevio corporali iuramento ad imaginem Crucifixi iuxta sequentes [f. 19r] articulos ab eodem instigatore porrectos examinatus recognovit. 1. Ubi modo habitastis et quam diu? R[espondit]: Habitavi in antiquo Bilicio circiter sex annis. 2. Quot annos habetis? R[espondit]: Habeo annos septuaginta unum. 3. Quam diu praedicantem existis? R[espondit]: A quo sum praedicans sunt plures quam triginta anni. 4. Quamobrem modo venistis ad hunc decanatum? R[espondit]: Veni ad communicandum populum. 5. Apud quem 9 Aprilis anni currentis in Polonica Vistula coenam administrastis? R[espondit]: Apud scultetum modernum cognomine Widlak communicavi populum. 6. Quoties in hoc Dominio Plesnensi caenam administrastis? R[espondit]: Fui hic circiter ter pro communione. 7. Proprione motu huc veniebatis, an vos vocabant Plesnenses, vel pro vobis mittebant, dicatis, quis pro vobis mittebat, vel quis vos vocabat, aut per quem? R[espondit]: Aliquando veniebam benevole, aliquando pro me mittebant. Hac vice mihi significarunt per Georgium Kandera, ut venirem ad hoc dominium. Camerae praefectus Plesnenensis et iudiciorum cancellariae Plesnensis assessor nomine et cognomine Mathias Więtzek

6 Tenże. 7 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.). 8 Suspensa na okres jednego tygodnia dla ks. Jana Paszczykowskiego, plebana w Ćwiklicach, za pu- bliczną modlitwę za zmarłych protestantów. 9 Albert Warmosius – kaznodzieja protestancki, ordynowany w Kolaczkowie przez Michaela Lief- fmanna dnia 26 VIII 1668 r. Zob. Johann Samuel Klein, Nachrichten von den Lebensumständen und der Schriften evangelischer Prediger in allen Gemeinden des Königsreichs Ungarn, Bd. 1, Leipzig und Ofen 1789, s. 197–198. Na podstawie złożonych w Pszczynie zeznań ustalić ponadto można, że Albert Warmosius urodził się ok. 1628 r., a co najmniej od 1693 r. mieszkał w Bielsku. 10 Ks. Marcin Matuszewicz.

326 semel currum misit pro me, iam sunt elapsi circiter 4. anni, hic currus fuit de villa Goczolkowice. Hic in civitate in domo eius antiqua id est camerae praefecti propria administravi ipsi caenam. Communicavit ipse camerae praefectus uxor eius et filia. Item communicavi modernum consulem Paulum Więtzek fratrem camerae praefecti hoc tempore, quando fui apud dominum camerae prefectum in ipsius propria domo. Dominum autem camerae praefectum communicavi ter in civitate Plesna. 8. Quoties pro vobis mittebant et quomodo an in curru, an in calissaa et in cuius domo admininstrastis caenam dum pro vobis mittebant, an in civitate Plesna, an in suburbio? R[espondit]: Misit etiam pro me modernus iudex civitatis Plesnensis nomine et cognomine Paulus Hetzner in infirmitate existens et fui apud ipsum hic in civitate Plesna cum caena. Item defunctus Elias Hinnitz proventuum Dominii Plesnensis11 notarius misit pro me calissum propter suam dominam et administravi ipsi caenam in civitate Plesna in ipsius propria domo. (pItemp) modo id est anno currenti 1699 nona die Aprilis communicavi in [f. 19v] Polonica Vistula Paulum Wietzek consulem Plesnensem et Wencelaum Cosmelium secretarium cancellariae Plesnensis. Et alios quam plurimos, quos non novi. (pItemp) Andream Wietzek domini camerae praefecit[!] fratrem praefectum villarum Lendzini, Biassowice et aliarum dominii Plesnensis communicavi Bilicii. Deposuit etiam quod modo incolae Vistulae Polonicae ipsi significaverunt et rogaverunt, quatenus cum caena ad eosdem veniret, quia iam uno anno non communicaverunt. Et hoc etiam ultimo deposuit quendam Nicolaum Sandanum praedicantem lutheranum ad hunc decanatum et dominium Plesnense quolibet anno saltem bis Bilicio decendisse. His expeditis admodum reverendus dominus dictus instigator decanatus12 coram admodum reverendis dominis parochis ad Synodum Decanalem praesentem congregatis produxit calicem, patenam, communicantes, superpelliceum[!], aliaque apparamenta ad caenam lutheranam spectantia, petiitque eadem omnia ad praesentia acta Officii Decanalis inseri et connotari. Et illustris ac admodum reverendus dominus decanus suprascriptus attenta eiusmodi petitione iusta dicta apparamenta ad acta inscribi demandavit. Praesentibus omnibus admodum reverendis decanatus parochis ad Synodum congregatis. 5. Discretus Joannes Mokrziski organista Łącensis per libellum supplicem conquestus est contra admodum reverendum Franciscum Treblowic parochum suum Łącensem, qui sibi mercedem deservitam denegasset a Calissa – kolasa, powóz. 11Baltazar Erdmann Promnitz. 12 Ks. Marcin Matuszewicz.

327 durea videlicet corctos siliginis ratione decantationis officii Immaculatae B[eatae] V[irginis] M[ariae] Conceptionis, item solutionem conseminatorum agrorum ad scholiregas pertinentium. Et Officium praesens auditis partibus decrevit, ut dictus admodum reverendus parochus Łącensis13 praeinserto organistae conventam pensionem a decantatione officii, quam primum persolvat, agrosque conseminatos iuxta communem loci consuetudinem. Quod vero attinet conseminationem anterioris anni 1698 eidem etiam organistae ex quatuor avenae sexagenis unam absque mora pendat. 6. Praesens Congregatio delegavit admodum reverendos dominos Nicolaum Wroblowski in Wosczice, Paulum Pasurowic in Susec et Thomam Gaidzik in Mokre parochos ad dominum Godefridum Hoffman cancellarium Plesnensem ad inquirendum. Utrum protestationi coram admodum reverendo domino decano Plesnensi per suos submissos, quod non velint praedicantem captivum ad officium spirituale Crac[oviensi] ex civitate Plesnensi dimittere, factae inhaerent. Qui reposuit, nullam se posse declarationem genuinam in suae quaestione dare, b[… … …]b id enim non illius solum personae, sed totius officii castrensi Plesnensis potestatis esse, asseruit insuper non per se ipsum factam protestationem, [f. 20r] sed per totum regimen Plesnense. Quibus auditis praesens Congregatio in hoc puncto ad Celsissimum Principem et Illustrissimum Loci Ordinarium14 et ad Reverendissimum Dominum Suffraganeum Cracoviensem supplices libellos dedit et subscripsit15. 7. Protestatus est admodum reverendus Joannes Bodeman parochus Brzescensis contra nobilem dominum Mathiam Więtzek camerae praefectum Plesnensem, quia ipse se in iura et iurisdictionem ecclesiasticam ingerat publice proclamando scholiregas non ad parochos, sed ad ipsumet camerae praefectum spectare. Ideoque per expressum coram parochianis Brzescensibus declaravit, se velle prohibere debitos proventus a parochianis scholiregae Brzescensi extradi, subditosque quondam Illustrissimi Domini Comitis16 ad praesens ministeria ecclesiastica praestantes in subiectionem suam cogi velle et nullam iurisdictionem dominos parochos in ministros ecclesiae habere dixit, aliasque minas et terriculamenta verbo et per expressum proclamavit. De quo ausu iteratis vicibus diebus admodum reverendus dominus parochus solemniter est protestatus praesentibus omnibus ad Synodum congregatis. Et hic finita est praesens Synodus per hymnum TE DEUM LAUDAMUS.

a Lekcja wątpliwa. b–b Ubytek karty oraz wyrazy przekreślone i nieczytelne. 13 Ks. Franciszek Tremblowicz. 14 Bp Jan Małachowski. 15 AKMK, sygn. AOff. 164, Decanatus Plesnensis cum praedicante z 18 V 1699 r., s. 1029–1032. 16 Baltazar Erdmann Promnitz.

328 8a NOTATKA O CZYNNOŚCIACH DZIEKANA PSZCZYŃSKIEGO W DNIU 20 VII 1699 ROKU

Anno Domini 1699 die 20 mensis Iulii coram Officio praesenti et actis 1699 constitutus personaliter venerabilis Franciscus Roth1 minorum ordinum clericus illustrem et generosum dominum Joannem Dalewski2 notarium apostolicum in causa cum instigatore curiae episcopalis Cracoviae ratione sinistre ad idem Officium Curiae delatae accusationis. Quasi se se idem dictus Franciscus Roth in dispositionem rerum post pie defunctum germanum suum Theophilum Salentarium parochum Nicopoliensem relictarum ingesisset, atque intrusisset et in omnibus aliis quibuscunque causis occurrentibus mandatarium, atque plenipotentiarium verbis eluisa et per expressum constituit. Petiitque idem mandatum et plenipotentiam ad acta praesentia inseri et inscribi. Praesentibus illustrissimo et admodum reverendo Adalberto Gawinski decano et parocho Plesnensi et me Casimiro Pasczikowski3 parocho Cwiklicensi assessore Officii Decanalis Plesnensis in absentia actuarii notario4.

a Lekcja wątpliwa. 1 Franciszek Roth był krewnym zmarłego plebana Mikołowa ks. TeofilaSalentariusa. Zob. Clerus decanatus, s. 101. 2 Ks. Jan Dalewski, notariusz apostolski. Bliższych danych na jego temat nie udało się ustalić. 3 Ks. Jan Paszczykowski, doradca dziekana W. Gawińskiego. 4 Notariusz dekanalny, którego nazwiska nie wymieniono.

329 9 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 22 IX 1700 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

1700 Anno Domini 1700 die 22 mensis Septembris ex intimatione decani1 celebrata est praesens Congregatio Decanalis in facie ecclesiae parochialis Plesnensis praesentibus admodum reverendis dominis parochis decanatus Plesnensis congregatis modo ut sequitur. 1. Praemissis pridie2 iuxta Reformationes Sziszkovianas3 cap[ut] 6 praemittentis, ipsa die Congregationis ex ordinatione admodum reverendi domini decani divinis absolutis facta est inquisitio, utrum secundum mandatum seu processum intimatum habeant omnes breviaria, rubricellas, approbationes ad confessiones excipiendas et inventi sunt omnes omnia habere excepto admodum reverendo domino Joanne Pasczikowski curato Cwiklicensi, qui retulit sibi approbationem 20 Augusti anni currentis expirasse, dixitque se loci Crac[oviae] perrecturum [f. 20v] et novam approbationem impetraturum. 2. Admodum reverendus dominus Martinus Matuszewic parochus Boiszoviensis Officii praesentis instigator proposuit, quod domini officiales Plesnenses effugundo iurisdictionem Celsissimi Principis Illustrissimi Domini Nostri Loci Ordinarii4 procurarunt sibi ad male narrata apud S[anctam] Caesaream Maiestatem rescriptum, quo prohibetur comparitio ad dicti Illustrissimi Domini Nostri Loci Ordinarii Officium omnibus et singulis tam nobilibus, quam ignobilibus subiectis iurisdictioni dynastiae Plesnensis. Item proposuit se audivisse per cursoriam ab Officio Episcopali Wratislaviensi vicinis decanatui nostro parochis dioecesis Wratislaviensis demandatum esse, quatenus dicto Officio darent informationem, quo iure et praetextu ecclesiae decanatus Plesnensis ad dioecesim Cracoviensem spectent. Ex quo fama volat quod officiales Plesnenses cum suo Comite5 intendant decanatum Plesnensem

1 Ks. Wojciech Gawiński. 2 21 IX 1700 r. 3 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.). 4 Wydaje się, że chodzi jeszcze o osobę bp. Jana Małachowskiego, nie zaś o jego następcę Stanisława Kazimierza Dąmbskiego, formalnie sprawującego rządy w diecezji krakowskiej w okresie od 30 III 1700 r. do 15 XII 1700 r. Zob. K. Piwarski, Dąmbski Stanisław Kazimierz, [w:] PSB, T. 5, Kraków 1939–1946, s. 36–38. 5 Baltazar Erdmann Promnitz.

330 dioecesi Wratislaviensi adiungere. Et Officium praesens cum tota Synodo cupiendo in his novis attentatis Lociordinarium[!] informari, elegit de medio sui admodum reverendos Andream Matuszewic Vislensem et Simonem Miszkowic in Wisła et Lendzinii parochos, qui postquam in hac materia etiam vicinus decantus Bythomiensis de medio sui etiam aliquos dominos parochos deputaverit, diemque Cracoviam discessus designaverit, illo ipso tempore Celsissimum Principem aut ipsius generale officium unitis viribus informabunt6. 3. Admodum reverendus dominus suprascriptus instigator7 praesentavit supplicationem ab incolis villae Brzesce contra discretum Georgium Rigula ad Officium praesens porrectam, in qua supplicatione multas exorbitantias eidem Georgio Rigula Brzescensi scholirega dicti incolae Brzescenses obiiciunt. Sed quoniam eadem obiecta non sunt probata et pleraque interna, de quibus ecclesia non iudicat, solummodo eundem Georgium Rigula scholiregam Brzescensem monuit, quatenus a similibus exorbitantiis desisteret, alias in causae contraventionis et similium excessuum plenae probationis a servitio ecclesiae Brzescensis aliendus erit. Decretum praesentibus admodum reverendis dominis parochis decanatus ad Synodum congregatis. 4. Idem admodum reverendus instigator8 suprascriptus tam contra admodum reverendum Paulum Pazurowic parochus in Susec, quam contra admodum reverendum Franciscum Tręblowic parochum in Łąka certos et graves excessus scandalososque exorbitantias punctatim proposuit. Quibus auditis et trutinatis Officium praesens praeinsertos dominos parochos serio monuit, quatenus a similibus scandalosis exorbitantiis abstineant in futurum, alias ad Officium Ordinarium deferentur [f. 21r] 5. His peractis admodum reverendus dominus decanus procedendo ad internam inquisitionem allocutus est per expressum dominos confratres ad Synodum congregatos, ut antequam ille de aliis inquiret, de ipsius vita et moribus prius inquiratur et si quid deprehenderint, quod iuris et iustitiae erit faciant. Atque pro tali inquisitione relinquendo seniorem patrem admodum reverendum dominum Joannem Pasczikowski curatum Cwiklicensem ipse ad sacristiam discessit. 6. Absoluta eiusmodi de vita et moribus domini decani inquisitio. Idem dominus decanus rediit ad ecclesiam, mandavitque, quatenus Reformationes Generales9 a notario signanter cap[ut] 6 de Synodis Decanalibus legatur et ipse

6 W Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie nie odnaleziono dokumentów świadczących o wizycie delegatów dekanatu pszczyńskiego i bytomskiego w sprawie projektu odłączenia w 1700 r. tychże dekanatów od diecezji krakowskiej i włączenia ich do diecezji wrocławskiej. 7 Ks. Marcin Matuszewicz. 8 Tenże. 9 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.).

331 iterum ad sacristiam discessit, peregitque inquisitionem de vita et moribus totius decanatus iuxta sequentes articulis. 1. An aliquis sacerdos decanatus tabernas frequentet, inibi potet, saltet aut aliquas exorbitantias facit? 2. An aliquis sacerdos decanatus sit usurarius vel simoniacus? 3. An aliquis sacerdos sit litigiosus vel percussor? 4. An aliquis sacerdos decanatus familiam lutheranam servet? 5. An aliquis maledicat, diabolos imprecetur aliis, aliasque indecentias faciat? 6. An aliqui sacerdotes cum suis cocis in uno curru ad nundinas aut alias pergant? 7. An aliqui ecclesiarum ministri nimias ebrietates, aliasque scandalosas exorbitantias patrent? 8. An aliqui sacerdotes aut ecclesiarum ministri inter se odia habeant? 9. An aliquis parochus bona aut fundos ecclesiae alienaverit? 10. An aliqui parochi in iura alterius parochiae involaverint? 11. An aliquis parochorum decanatus in gradibus prohibitis copulaverit vel alteri copulare commiserit? 12. An per aliquos parochos decanatus missalia aut decimae cum praeiudicio successorum condonentur aut levissimo pretio commutentur? 13. An aliquis de quacunque decanatus parochia absque sacramentis culpa parochi mortuus sit? 14. An aliquis ex sacerdotibus, ministris ecclesiae et parochianis in fornicationibus vel concubinatu vivat? 15. An aliquis sacerdotum decanatus inebrietur et an frequenter? 16. An aliquis parochorum diebus Dominicis et festis concionem omittat? [f. 21v] 17. An aliqui parochi decanatus denunciationes ante sacramentum matrimonii omittant, vel an semper tres praemittant et quidem diebus festis et Dominicis non ferialibus? 18. An aliqua scandala in alicuius parochia fiant? 19. An personae vagae spirituales ad sacrificia missae vel ad sacramenta administranda admittantur? 20. An parochi decanatus diebus Dominicis catechisticam doctrinam promoveant? 21. An parochi omnes penes suas parochias resideant? 22. An extra necessitatem in domibus baptizent cum ceremoniis? In summa an aliquid de quibuscunque parochis decanatus et ecclesiarum ministris mali sciatur vel audiatur, quod Deum offendere statumque dehonestare possit? Examen testium.

332 7. (pPrimus testisp) admodum reverendus Andreas Matuszewic parochus Vislensis (padp) (p 1mum: p) X. pleban Brzeski10 i Susecki11 ustannie iezdza z kantorką Rzadkowicową, piją, muziki i tance sprawuią iako to w Strumieniu i gdzieindziey. CSa. Publicum to iest. Ad (p2p) nescit. Ad (p3:p) X. pleban Susecki12 i z kantorką Rzadkowicową hałassi robili. O insych nie wiem. Ad (p4p) et (p5p) nescit. Ad (p6p). X. Susecki13 publice ieździ z cudzą zoną na iednej kolasce. Ad (p7p): X. Susecki14 tak robi i w plebaniei swoiei i po iarmarkach, to iest publicum tak tu w dekanacie, iako gdzieindziei. Ad (p8p). (p9p). (p10p). (p11p). (p12p) nescit. Ad (p13p): X. pleban Susecki15 per suam negligentiam permisit mori sine sacramentis aliquot personas, bo do Bielska do kantorki na ten czas iezdził. Ad (p14p): X. Brzeski16 to tak żyie z Jadwigą kucharką, bo iest o tym magna fama. Ad (p15p): Jużem powiedział. Ad (p16p) et (p17p) nescit. Ad (p18p): Ex parocho Susecensi scandalizantur multi, ze z kantorką Rzadkowicową i z Wirską szaltyską konversuieb. Ad (p19p): X. pleban Łąncki17 dopuscił excommunicatum ad sacrificium missae. Ad (p20p), (p21p), (p22p) et ultimum nescit. (pSecundus testisp) admodum reverendus parochus Berunensis18 ad omnia nescit. (pTertius testisp) admodum reverendus Andreas Zabrziski parochus Miedznensis ad (p1p): O x. Ląckim19 dawna biła infarmacia. Ad (p2p). (p3p). (p4p). (p5p). 6. nescit. Ad 7: Takto Brzeski20 tak robi iako udaią w supplice na niego parochiani. Ad (p8p). nescit. Ad (p9p): X. pleban to Cwiklicki21 dividit offiarę z koscielnemi i koscielnym płaci co kosciołowi słuzą. Ad (p10p) et (p11p). nescit. Ad (p12p): Słichać to, iż x. Cwiklicki22 tak czini. Ad (p13p). (p14p). (p15p). (p16p). (p17p). (p18p). nescit. Ad (p19p): X. Łącki23 to iakiego malarza dopuscił. Ad reliqua nescit. [f. 22r] (pQuartus testisp) Joannes Climetius campanator in Mikulow. Ad (p1p). (p2p). (p3p). (p4p). (p5p). (p6p). (p7p). (p8p). (p9p). (p10p). (p11p). (p12p). (p13p). (p14p). (p15p). a Skrót nierozwiązany. b Lekcja niepewna. Może też być: koncertuie. 10 Ks. Jan Bodeman. 11 Ks. Paweł Pazurowicz. 12 Tenże. 13 Tenże. 14 Tenże. 15 Tenże. 16 Ks. Jan Bodeman. 17 Ks. Franciszek Tremblowicz. 18 Ks. Paweł Bargieł. 19 Ks. Franciszek Tremblowicz. 20 Ks. Jan Bodeman. 21 Ks. Jan Paszczykowski. 22 Tenże. 23 Ks. Jan Bodeman.

333 nescit. Ad (p16p): u nas zawsze biwa o insich nie wiem. Ad (p17p): biwa ostatnia opowiedz przi slubie. Ad (p18p) et (p19p). nescit. Ad (p20p): nie biwa, bo nasi nie przichodzą. Ad (p21p): biwaią przi domu u nas. O inszich nie wiem. 22: Biwało to pierwei, ale teraz nie biwa. Ad 23, et ultimum nescit. (pQuintus testisp) Georgius Rigula scholirega Brzescensis ad (p1p). (p2p). (p3p). (p4p). (p5p). (p6p). (p7p). (p8p). (p9p). (p10p). (p11p). (p12p). (p13p). (p14p). (p15p). nescit. Ad (p16p): U nas kiedi sie swieto trafi urocziste, to zaden do koscioła nie przidzie i nie ma komu kazac x. pleban24, bo to luterstwo. Ad (p17p): biwaią u nas, o insich nie wiem. Ad (p18p). et (p19p). nescit. Ad 20: Zadenbi tam nie przyszedł, choc x. pleban próbował. Ad reliqua nescit. (pSextus testisp) Matthaeus Polianski scholirega Cwiklicensis. Ad (p1p). (p2p). (p3p). (p4p). (p5p). (p6p). (p7p). (p8p). (p9p). (p10p). (p11p). (p12p). (p13p). (p14p). (p15p). nescit. Ad 16: u nas zawsze biwa, o inszich nie wiem. Ad (p17p): Nasz X. pleban25 zawsze 3. opowiedzi czini w swięta. O inszich nie wiem. Ad (p18p) et (p19p) nescit. Ad 20: Katechism biwa zawsze przede mszą u nas, o insich nie wiem. Ad 21: Nasz26 zawsze residuie, o insich nie wiem. Ad reliqua nescit. 8. Absoluta suprascripta inquisitione, vocatisque ecclesiarum ministris et de sobria honestaque vita admonitis finita est praesens Synodus per hymnum decantaturum TE DEUM LAUDAMUS. Ad Maiorem Dei Gloriam.

24 Ks. Jan Bodeman. 25 Ks. Jan Paszczykowski. 26 Tenże.

334 10 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 19 IX 1701 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

Anno Domini 1701 ex processu legitimo incidit[!] Congregatio Decanalis 1701 celebranda die 19 Septembris, quae celebrata est in ecclesia parochiali Plesnensi, pridie1 eiusdem diei iuxta Reformationes Sziszkovianas2 cap[ut] 6 praemissis praemittendis, prout etiam eadem 19 die Septembris praemisso officio defunctorum, missis privatis pro defunctis et aliis pro necessitatibus publicis, praemissa votiva solemni de Spiritu Sancto cum concione. In qua Decanali Congregatione quaesitum erat. 1. Utrum omnes domini decanatus parochi habeant ad suum officium necessaria, signanter breviaria, rubricellasque. Et omnes unanimiter responderunt, se habere suprascripta. Approbationes vero pro confessionibus excipiendis mandatum erat illis realiter et in effectu producere. Prout quidem produxerunt omnes ad Synodum congregati, excepto admodum reverendo domino Nicolao Wroblowski parocho Wosczicensi, qui a se approbationem suam ex oblivione relictam domi affirmavit, promisitque se eandem intra duas hebdomadas ab hodie coram praesenti Officio producturum. Exceptis item admodum reverendis dominis Mikułoviensi3, Chełmensi4, Mokrensi5, Brzescensi6 et Miedznensi7 parochis, quorum postremi tres absentiae suae a Synodo per internuncios legitimas causas allegarunt. 2. Admodum reverendus dominus parochus dominusa Boiszoviensis Martinus Matuszewic instigator Officii praesentis accusavit omnium fere decanatus dominorum parochorum non comparitionem ante solis occasum pridie Synodi ad litanias de Omnibus Sanctis recitandas, petiitque extendi contra eosdem poenam Synodi. Et admodum reverendus dominus decanus8 cum assessoribus suis [f. 22v] auditis variis variorum rationibus et excusationibus a Wyraz powtórzony. 1 18 IX 1701 r. 2 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.). 3 Ks. Fabian Rostabiński. 4 Ks. Marcin Szafrankowicz. 5 Ks. Tomasz Gajdzik. 6 Ks. Jan Bodeman. 7 Ks. Andrzej Zabrzeski. 8 Ks. Wojciech Gawiński.

335 ab extensione poenae supersedit, praemisitque monitionem seriam et comminationem in futurum extendendae synodalis poenae. 3. Idem instigator accusavit admodum reverendum dominum Nicolaum Wroblowski parochum in Wosczice, quasi ille competentem non portaret tonsuram. Qui dominus parochus respondit, se domi non habere hyrurgum, Plesnam vero veniens de competenti tonsura curavit, sed et hic Plesnae domi hyrurgum non deprehendit. Qui tamen dominus parochus monitus est, quatenus competentem et decentem in futurum deportet tonsuram. 4. Idem admodum reverendus dominus Martinus Matuszewic parochus Boiszoviensis instigator Officii praesentis proposuit, quod ille accepta possessione parochiae suae invenit domum parochialem vetustate consumptam, ita, ut vix ulterius cum aliqua commoditate in eadem domo parochiali potuisset. Recursit ad collatores suos generosos dominos Wenceslaum de Zborow Zborowski9 et Joannem Frankenberg10 diligenter eosdem requirens, quatenus de aedificatione domus parochialis omni meliori modo et quamprimum antequam diruatur vetus, cogitent. Qui allegarunt, se non posse huic operi manus apponi hoc potissimum anxio tempore, ubi anni sunt steriles, tributa multa et depauperatio magna subditorum. Quo audito admodum reverendus dominus suprascriptus parochus11 et considerando ex petitione sua nihil secuturum: ex sua spontanea, libera et benevola mente, necnon ex misericordia erga pauperes parochianos suos, obtulit se pro hoc opere aliquid de sua substantia facturum. Caetera autem parochiani tribuerunt feceruntque. Nam omnem materiam de sylvis[!] ad locum domus parochialis aedificandae convexerunt, labores omnes ad idem aedificium spectantes exhibuerunt et insuper expensarum pro hoc aedificio triginta imperiales caesareanae monetae contribuerunt. Reliquas et residuas expensas idem admodum reverendus dominus parochus12 de proprio addidit. Ne autem exillius libera tali voluntate et misericordia successoribus parochis Boiszoviensibus fiat aaliquod praeiudiciuma (ad solos enim parochianos Boiszovienses, prout per totum dominium et decanatum Plesnensem bspectant aedificationes domum parochialiumb consuetudo viget). De hoc coram praesenti Officio et coram

a–a Wyrazy dopisane na boku karty. b–b Wyrazy dopisane. 9 Wacław ze Zborowa Zborowski, pan na Ćwiklicach, Rudołtowicach, Bojszowach i Dolnych Go- czałkowicach. Zob. Słownik biograficzny ziemi pszczyńskiej, dz.cyt., s. 329. 10 Jan Frankenberg z Proslic, przedstawiciel starego rodu szlacheckiego, występującego co najmniej od XV w. w księstwie opolsko-raciborskim, potem także na ziemi pszczyńskiej. Jeszcze w 1719 r. wymieniana była Frankenbergerowa ze Starego Izbicka, wolna pani na Jedlinie i Bojszowach. Zob. J. Pilnáček, Rody, dz. cyt., s. 265–266. 11 Ks. Marcin Matuszewicz. 12 Tenże.

336 omnibus dominis confratribus parochis ad praesentem Synodum congregatis solemnissime est protestatus. 5. Idem admodum reverendus dominus parochus Boiszoviensis13 instigator Officii accusavit ecclesiarum ministros ad praesentem Synodum congregatos, quia sub tempus praesentis Synodi compotationibus excessoris dediti erant, clamores in schola Plesnensi et extra exercebant. Quibus ad eiusdem instigatoris instantiam ad ecclesiam et actum Synodi vocatis, aliqui eorum incrapulati sunt deprehensi. Moniti itaque sunt serio, ne amplius eiusmodi exorbitantias et similes excessus facere audeant sub poena praesentis Officii arbitrio reservanda et statuenda. Inquisitio interna. 6. His decisis et expeditis secuta est inquisitio interna in sacristia iuxta supra in Synodo Decanali anni 1695ti expressos articulos, ad quam vocati erant et examinati a domino decano testes sequentes: admodum reverendus dominus Stanislaus Jędrkowic Tychensis, admodum reverendus Martinus Matuszewic Boiszoviensis, admodum reverendus dominus Nicolaus Wroblowski Wosczicensis parochi, discreti scholiregae Adalbertus Piekarczik Bierunensis, et Jacobus Zamłinski Chelmensis. Qui omnes et singuli licet serio examinati fuerint, nihil tamen, quod esset contra vitam et mores alicuius domini parochi, aut ministri ecclesiae aut aliquam saperet exorbitantiam, per omnes articulos deposuerunt et quod dignum esset ad deferendum Reverendissimo Officio Ordinario. Et sic finita est inquisitio interna. Post quam expeditam rediit dominus decanus ad ecclesiam et interim [f. 23r] intervenit Anna Wurclowa hyrurgi Tessinensis consors, inculpando admodum reverendum dominum Stanislaum Jędrkowic parochum Tychensem, quia ille detrectat extrudere marito ipsius tres corctos siliginis pro sanato certo defectu promissos. Et dum suprascriptus dominus parochus14 hac de re interogatus officiose fuerit, reposuit, se ad nihil teneri ex eo, quod Samuel Wurcel praeinsertus hyrurgus non sanato plene defectu eundem descruerit ita, ut alium hyrurgum ad sanandum defectum curandumque conducere et salarium eidem pendere debuerit. Et dum memorata Anna Wurclowa affirmasset a suo marito plene defectum curatum fuisse, demandata eidem in hoc passu probatio. Et sic ultimo monitis ecclesiarum ministris atque scholiregis de oboedientia suis dominis parochis debita deque honesta et sobria vita praesens Synodus per hymnum Te Deum Laudamus finita est ad Maiorem Dei Gloriam.

13 Tenże. 14 Ks. Stanisław Jędrkowicz.

337 10a NOTATKA O PRZYCZYNACH NIEZWOŁANIA KONGREGACJI DEKANALNEJ W 1702 ROKU

N[ota] b[ene]. Anno Domini 1702 non habuit admodum reverendus Adalbertus Gawinski decanus et parochus Plesnensis Synodum Decanalem ex ratione, quia uti anno 1697 ad male malevolorum narrata quinimo circumventionem Reverendissimi Officii ademptum ipsi erat Officium Decanale et alteri collatum, qui illud postmodum renunciavit[!]1.

1 O przyczynach zawieszenia ks. Wojciecha Gawińskiego w czynnościach dziekana w 1702 r. Zob. Clerus decanatus, s. 66–73.

338 11 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 22 X 1703 ROKU1 W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

1. Anno Domini 1703 admodum reverendus Adalbertus Gawinski decanus et parochus Plesnensis praemissit tam pridie Synodi Decanalis, quam ipsa die ante inchoatam Congregationem de iure, consuetudine praemittendis litteras patentes pro reassumendo Officio Decanali Plesnensi ab Illustrissimo et Reverendissimo Domino Domino Casimiro a Łubna Łubienski, Episcopo Heracliensi, suffraganeo, canonico et episcopatus Cracoviensis ac Ducatus Severiensis generali administratore post liberam renunciationem[!] illustris et admodum reverendi domini Fabiani Rostabinski philosophiae doctoris in Mikulow et Osiek parochi decani Osvetimensis notarii apostolici extraditas produxit et coram omnibus admodum reverendis dominis decanatus curatis ad Synodum congregatis per notarium Officii praesentis publice de verbo ad verbum easdem legi curavit. 2. Hoc facto et iurisdictione decanali fundata mandavita iuxta processum intimatorium pro Synodo praesenti quaesivit, utrum domini decanatus curati rubricellas habeant? Et omnes declararunt se habere. Approbationes autem pro excipiendis confessionibus omnium et singulorum revidit, quorum omnes ad Synodum congregati inventi sunt habere, excepto admodum reverendo domino parocho Mokrensi2, qui promisit se quamprimum procuraturum. Exceptis item admodum reverendis dominis parochis Woscicensi3, Chelmensi4 et Cwiklicensi5, quorum Woscycensis et Cwiklicensis notabili infirmitate absentiam suam excusarunt, Chełmensis autem impedimento et attentione circa reparationem aedificii parochialis nupenime casualiter igne absumpti. 3. Admodum reverendus dominus Andreas Matuszewic curatus Vislensis accusavit discretum Blasium Piotrowski organarium suum, quasi ipse stante ad praesens in Reverendissimo Officio Cracoviensi lite secum et processu ratione violentae manus iniectionis contra eiusdem suprascripti admodum reverendi domini parochi Vislensis personam per memoratum Blasium a Wyraz powtórzony. 1 Zob. przypis 2 (kongregacja 1707 r.). 2 Ks. Tomasz Gajdzik. 3 Ks. Mikołaj Wróblowski. 4 Ks. Marcin Szafrankowicz. 5 Ks. Jan Paszczykowski.

339 Piotrowski factae, verbis scommaticis, calumniosis et imprecatoriis publice cum scandalo haereticorum et catholicorum parochianorum contra illum insurrexerit petiitque Officium praesens, quatenus eundem exorbitantem scandalosum a ministerio ecclesiae et scholae removeret per suum decretum. Et Officium considerando partem alteram praesentem non esse causam istam distulit, donec tempore sibi bene viso auditis partium controversiis et rationibus melius hac super obiectione informetur et tandem testibus fide dignis praevio corporali iuramento, si opus fuerit, rem comprobatam habeat. [f. 23v] 4. Idem admodum reverendus dominus parochus Vislensis6 proposuit cum cordolio contra discretum Georgium Rigula scholiregam Brzescensem, quasi ipse accepta sex bohemicorum contentatione vascula ad sacra olea transportanda pro ecclesia eiusdem admodum reverendi domini parochi Vislensis rogatus recepisset et nescitur, quo ausu aut instinctu ductus eadem vascula apud Judaeum arendarium Susecensem cum scandalo reliquisset. Et praesens Officium auditis partibus et quidem parte accusata negative se habente mandavita admodum reverendo domino parocho assertionem suam testibus comprobare mandavit, terminumque futuram Congregationem Decanalem causae huic praefixit. 5. Interea lectum erat publice per notarium Officii praesentis caput 6 Reformationum Generalium7 de Synodis Decanalibus, ubi aliqua ab admodum reverendo domino decano proposita, ut observentur. Et resolutum est eadem in aliis decanatibus non practicari. Quo capite relecto. 6. Admodum reverendus dominus Martinus Matuszewic parochus Boiszoviensis instigator Officii accusavit discretos cantores et organarios ad praesentem Synodum congregatos, quia ipsi in solemni de Spiritu Sancto missa confusionem publicam signanter contra admodum reverendum officii autem perpetrarunt, ideo quia, nescitur qua de causa, a choro absentes existendo post concionem responsoria ad intonationem celebrantis non praestiterunt. Quam ob negligentiam poenam in et contra ipsos extendi petiit. Et Officium praesens obiectum delictum manifestum adinveniendo, ne in futurum similia attentare audeant et praesumant incrapulati, ipsis, quatenus ad suas ecclesias redeuntes per tres hebdomadas a potu cremati, qui potus occasia et causa eiusmodi scandalosae negligentiae fuit, abstinere iniunxit et demandavit. Inquantum autem quis illorum praesens decretum transgredietur et in futura Synodo a suo admodum reverendo domino parocho accusabitur, poena trium marcarum Polonicalium mulctabitur praesenti decreto mediante. a Wyraz powtórzony. 6 Ks. Andrzej Matuszewicz. 7 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.).

340 7. Idem admodum reverendus instigator8 Officii praesentis proposuit, quod haeretici ex decanatu Plesnensi turmatim diu, noctuque ad praedicantes suos in civitate Bilicio et in Biała tunc temporis existentes contra expressa recenter lata, et publicata Sanctae Caesareae Maiestatis decreta et inhibitiones strictissimas pro exercitio sectae suae congressus fecerint. Quae attentata iuxta publicam catholicorum famam a tempore immemorabili non fuerunt patrata. Praesens itaque Officium admodum reverendis dominis parochis in suis parochiis haereticos habentibus iniunxit, quatenus quisque illorum pro sua conscientia et officio pastorali, facta prius secreta inquisitione eiusmodi exorbitantes ad officium cancellariae Plesnensis deferat. Aut si melius iudicaverit ad Officium Curiae Oberambticae9 iuxta suprascriptum Sanctae Caesareae Maiestatis decretum recurrat, eiusmodique causam scandalosam et fidei orthodoxae summe praeiudiciosam promoveat. Decretum est praesentibus admodum reverendis dominis decanatus huius parochis ad Synodum congregatis et coram publicatum praesensque Congregatio per cantatum hymnum TE DEUM LAUDAMUS more consueto finita est ad Maiorem Dei Gloriam.

8 Ks. Marcin Matuszewicz. 9 Cesarski Urząd Zwierzchni we Wrocławiu.

341 12 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 21 IV 1704 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE [?]

Anno Domini 1704 Die 21 Aprilis praemissis tum pridie1 Synodi tum etiam ipsa die de iure et consuetudine praemittendis et seclusis de ecclesia saecularibus clausisque ostiis admodum reverendus dominus decanus2 inchoavit Synodum ab invocatione Spiritus Sancti, in qua sequentia tractabantur. 1. Inquisitio facta est haberentne omnes et singuli approbationes pro eccipendis[!] confessionibus, atque sunt inventi omnes habere, exceptis absentibus admodum reverendis dominis Nicopoliensi praeposito3, Woscicensi4 et Chelmensi5 parochi, qui suam absentiam per litteras missivas [f. 24r] et suos ecclesiarum ministros rationabiles causas allegando excusarunt. Quoad vero breviaria et rubricellas, quae iuxta mandatum in processu praesentanda forent, sicut in antecedentibus Synodis, ita et nunc omnes habere indubitanter censentur. Inquisitio autem de vita et moribus tum ob brevitatem temporis, tum signanter, quia nihil novi quoad vitam et mores de dominis parochis auditur et praesumitur esse, omissa est. 2. Admodum reverendus dominus Martinus Matuszewic parochus Boiszoviensis instigator Officii accusavit dominos confratres decanatus, quia se se absentarunt a litaniis de Omnibus Sanctis pridie Synodi absolvi solitis, sicque dispositionem iuris Szyszkoviani6 et statutum poeanale in anterioribus Synodis sancitum contempserunt. Petiitque contra eosdem poenas extendi. Qui absentes aliqui distantia locorum excusaverunt, se allegando praecedentem diem fuisse Dominicum et ideo trium milliarium iter perficere non potuisse. Alii senectam suam, alii alias attendibiles allegaverunt rationes. Praesenti sunt tamen et moniti, ut in posterum a simili negligentia abstinerent, neque dispositionem iuris provincialis vilipenderent sub poena iam in Synodo Decanali statuta.

1 20 IV 1704 r. 2 Ks. Wojciech Gawiński. 3 Ks. Fabian Rostabiński. 4 Ks. Mikołaj Wróblowski. 5 Ks. Marcin Szafrankowicz. 6 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.).

342 3. Idem admodum reverendus dominus instigator7 proposuit contra admodum reverendum dominum parochum Łącensem8, quasi ipse tempore a iure prohibito praemissis tamen denunciationibus quosdam parochianos suos copulasset matrimonialiter. Et cum suprascriptus dominus parochus Łącensis9 factum confessus fuisset causamque allegavisset tum proximium copulatae partum, tum sponsum eius fugam meditatum fuisse, sicque sponsam in infamia deserere voluisse, neque modum habuisse detinendi sponsum. Hoc audito Officium praesens cum hac causa altioris sit iudicii, eandem ad Officium Ordinarium remisit, monuit tamen dominum parochum, quatenus a similibus in posterum caveat10. 4. Idem admodum reverendus dominus instigator11 accusavit admodum reverendum dominum parochum Susecensem12, quod idem cum uxore Thomae Rzadkowic femina suspecta conversetur, unde inter homines maximum est murmur et scandalum. Cum autem praeinsertus dominus parochus Susecensis13 conversationem negavisset, fama tamen hac super conversatione publica loqueretur. Ideo ad evitandam malam suspicionis notam et murmur populi officiose monitus est idem dominus parochus Susecensis14, quatenus ab eiusmodi conversatione scandalosa abstineret. Et cum idem contra instigatorem15 praedictum protestatus est petiitque eiusmodi protestationem ad acta praesentia inscribi, Officium non esse locum inscribendae protestationis adinvenit, ex quo Officium est instigatoris similia iudicio deferre. 5. Admodum reverendus dominus parochus Susecensis16 proposuit contra reverendum Petrum Pisczek vicarium ecclesiae Plesnensis, quasi ille Joanni Rzadkowic organistae Susecensi absolutionem sacramentalem denegasset […]a, idque ob percussionem cuiusdam religiosi presbyteri vagabundi quasi, petiitque, quatenus citaritur supra nominatus vicarius17 ad Officium praesens ut hunc casum solveret licitane erat denegatio absolutionis. Sed cum haec acta sint in tribunali confessionis, idemque vicarius18 erat percussoris delinquentis confessarius, atque periculum esset verbo aliquo preferendo fractionis sigilli, a Wyraz przekreślony i nieczytelny. 7 Ks. Marcin Matuszewicz. 8 Ks. Franciszek Tremblowicz. 9 Tenże. 10 W Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie nie odnaleziono zawiadomienia dziekana pszczyń- skiego w tej sprawie. 11 Ks. Marcin Matuszewicz. 12 Ks. Paweł Pazurowicz. 13 Tenże. 14 Tenże. 15 Ks. Marcin Matuszewicz. 16 Ks. Paweł Pazurowicz. 17 Ks. Piotr Piszczek. 18 Tenże.

343 Officium praesens eundem vicarium a solutione hic et nunc talis causus liberum pronunciavit. 6. Reverendus dominus Petrus Pisczek vicarius Plesnensis accusavit reverendum dominum Jacobum Sobczikowic vicarium in Lendziny, quia ipse Sobczikowic dum adhunc clericus esset suadente diabolo violentas manus sibi etiam tunc temporis clerico […]a iniecit, per capillos anipuit, pugnis concussit, collum notabiliter intorsit. Pro quo ausu et iniuria sibi nullam satisfactionem, aut deprecationem debitam hucusque praestare vult. Et dum certo tempore idem percussor de [f. 24v] satisfaciendo monitus fuisset, reposuit haec formalia: Illo tempore uterque clerici fuimus, modo sacerdotes adhuc meliorari priora possunt. Cum vero accusatus praesens hic non adsit, Officium Decanale causam istam admodum reverendo domino Simoni Miszkowic uti et tanquam eiusdem vicarii19 delinquentis praelato commisit, quatenus eundem suum vicarium badmoneat, ut quamprimum moneretb admoneret, ut abseque mora et tergiversatione parti laesae (si ita est) satisfaciat. Alioquin causa haec, ad Officium Ordinarium remittetur. Discretus Georgius Rigula scholirega Brzescensis accusavit discretos rectores et organistas totius decanatus, iis exceptis, qui non spectant ad ecclesias collationis Illustrissimi Domini Comitis Plesnensis, quia ipsi a pulsu campanarum ratione Illustrissimi Domini Comitis Plesnensis20 defuncti unum florenum rhenensem ad se spectantem, a domino videlicet Camerae praefecto Plesnensi datum pro suo proprio usu converterunt, petiitque eundem rhenensem de iustitia ad se pertinentem vestitui demandari. Cum autem accusati faterentur pro sua parte et usu eundem rhenensem exposuisse, ideo Officium praesens omnibus et singulis accusatis et delinquentibus principaliter tamen Sebastiano Mrozinski organistae Miedzinensi uti huius pecuniae dispensatori et divisori serio demandavit, quatenus suprascripto scholiregae Brzescensi21 quindecim bohemicos, quibus se contentum esse dixit, intra spatium trium hebdomadorum ad manus reponat sub poenis carceris. Penes idem Officium serio et sub poenis iisdem demandat omnibus, quicunque cum suprascripto organista Miedznensi22 participes memorati rhenensis fuerunt, omnes et singuli dictos quindecim bohemicos cum eodem organista Miedznensis componant. Insuper moniti sunt sub poenis arbitrio

a Wyraz przekreślony i nieczytelny. b–b Wyrazy przekreślone. 19 Ks. Jakub Sobczykiewicz. 20 Baltazar Erdmann Promnitz zmarł w Żarach 3 V 1703 r. Zob. J. Polak, Erdmann II Promnitz, dz. cyt., s. 14–15. 21 Jerzy Ryguła. 22 Sebastian Mroziński.

344 Officii praesentis reservandis, quatenus a similibus fraudibus in posterum caveant. His expeditis vocati sunt ad ecclesiam ecclesiarum ministri monitique de sobria et honesta vita. Et taliter finita est Synodus per cantum TE DEUM Laudamus.

345 13 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 25 V 1705 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

Anno Domini 1705 die vero 25 mensis Maii praemisso intimatorio processu celebrata est Congregatio Decanalis in facie ecclesiae parochialis Plesnensis in praesentia admodum reverendorum dominorum parochorum decanatus, expeditaque sunt sequentia. 1. Facta est seria inquisitio utrum omnes et singuli habeant breviaria, rubricellas, approbationes pro confessionibus excipiendis. Et inventi sunt omnes supradicta habere. De absentibus autem, qui eadem in anterioribus Synodis produxerunt, nullum est dubium, videlicet de admodum reverendis dominis Woscicensi1 et Chelmensi2 parochis, qui absentiae suae a Synodo nullas transmiserunt excusationes. Admodum vero reverendus dominus parochus Łącensis3 et Mokrensis4 uterque legitimam absentiae suae dedit causam. 2. Facta inquisitio externa vestium et tonsurae, deprehensique sunt omnes vestes statui clericali et tonsuram competentem gerere. 3. Admodum reverendus dominus Paulus Pazurowic parochus Susecensis prodiit in medium cum publica attentione sibi data ab admodum reverendis dominis Maximiliano Nycz5 et Jacobo Talapacz6 in Warszowice et Bzie parochis, cuius vigore defendendo famam illustris et admodum reverendi domini decani7 accusavit gravissimum temeritatis ausum admodum reverendi Nicolai Wroblowski parochi in Woscyce, qui immemor modestiae sacerdotalis et observantiae decanalis die 8 Maii existus in parochia Susecensi in concessu multorum hominum saecularium et parochorum extra dioecesanorum

1 Ks. Mikołaj Wróblowski. 2 Ks. Marcin Szafrankowicz. 3 Ks. Franciszek Tremblowicz. 4 Ks. Tomasz Gajdzik. 5 Ks. Maksymilian Nitsch, ksiądz diecezji wrocławskiej. Święcenia niższe otrzymał 22 IX 1696 r. we Wrocławiu. W 1705 r. był już plebanem parafii w Warszowicach. Zob. Katalog duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego na podstawie ksiąg święceń biskupów wrocławskich 1650–1810/12, opr. S. Jujeczka, H. Gerlic, W. Könighaus, Wrocław 2014, s. 341. 6 Ks. Jakub Talapatz, ksiądz diecezji wrocławskiej. Święcenia kapłańskie otrzymał 21 XII 1675 r. W 1705 r. był plebanem parafii w Bziu. Zob. Katalog duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego, dz. cyt., s. 402. 7 Ks. Wojciech Gawiński.

346 gravissime contra authoritatem sui decani infamando nomen ipsius [f. 25r] locutus est. Prout latius in ipsa authentica attestatione scriptotenus data patet. Contra ista scommatica verba a reverendo domino Nicolao Wroblowski parocho Woscicensi prolata illustri admodum reverendus dominus decanus8 solemnissime protestatus est et eandem protestationem praesentibus nobis assessoribus ad acta inscribi petiit. 4. Illustris et admodum reverendus dominus Sebastianus Rostabinski praepositus Nicopoliensis intulit contra admodum reverendum Thomam Gaydzik parochum Mokrensem, quod in ipsius parochia reperiatur quidam N. Brafika cognomine, qui habens uxorem legitimam in Polonia legitimama, contraxit matrimonium illegitime cum cumb Marianna Białkowna de Mikułow, proles ex eadem suscepit et defacto cum eadem cohabitat. Et siquidem hic ausus sit scandalosus et animabus periculosus, praesens Synodus insinuandum supradicto domino parocho Mokrensi9 decrevit, quatenus hoc scandalum omnino et quam primum impedire et saluti animarum consulere studeat. 5. Discretus Joannes Dobrzynski10 cum assistentia instigatoris11 Officii praesentis contra admodum reverendum dominum Nicolaum Wroblowski parochum Woscicensem praelatum suum cum cordolio conquestus est, quia idem dominus parochus nullam sufficientem habendo causam se ab ecclesiae servitio et directione scholae alienare vult, quinimo iam sibi praefigendo terminum futurum quartuale edixit. Et allegando suprascriptus scholirega Woscicensis quod, si tam violenter et non in tempore oportuno a servitio relegaretur maximam cogeretur pati iniuriam ex damnis, quae sequerentur Decretum, ut nullus ratione variorum frumentorum tam hiemalium, quam aestivorum in agris dominorum paro- ad scholam pertinentibus conseminatorum desertationis. Siquidem aliam choum in mercedem pro toto anno penes ecclesiam et scholam serviendo allegans se pagis ab ecclesia non percipere, nisi ex mera agricultura, petiitque quatenus praesens Decanalis alienare praesu- Synodus modum inveniet, ut penes servitium suum ad tempus colligendorum mat scho- de agris frugum manuteneri possit. Praesens itaque Synodus consideratis liregas, c nisi in eius rationibus tanquam iustis et non inventa sufficienti alienationis ipsius quartuali Sancti alienationis causa, tum trutinato eo, quod saepius similes querulationes contra Mathaei. dominos parochos decanatus per scholiregas deferuntur, inprimis decernit et decrevit, quatenus admodum reverendus dominus parochus Woscicensis12 a Wyraz powtórzony. b Wyraz powtórzony. c Wyraz powtórzony. 8 Ks. Wojciech Gawiński. 9 Ks. Tomasz Gajdzik. 10 Nauczyciel w Woszczycach. 11 Ks. Marcin Matuszewicz. 12 Ks. Mikołaj Wróblowski.

347 Joannem Dobrzynski a servitio ecclesiae nullatenus amovere auderet prius nisi postquam idem Dobrzynski frumenta sua de agris ad scholam pertinentibus collegerit. Insuper decrevit, ut in futurum nullus dominorum parochorum decanatus huius quemquam de scholiregis, organariis et directoribus alienare praesumeret, nisi in termino quartualis Sanctae Mathaei Apostoli13. Signanter illos in pagis ministros ecclesiarum, qui nullam pro quartualibus percipiunt mercedem, sed fere ex sola vivunt agricultura. Decretum et publicatum coram omnibus ad Synodum congregatis. Cum hac tamen clausula, ut si causa gravis, iusta et legitima interveniret, decretum praesens moderari debet. Tandem vocatis et monitis directoribus, organariis et scholiregis de honesta et sobria vita, de oboedientia suis praelatis finita est Congregatio per hymnum TE DEUM Laudamus.

13 21 września – wspomnienie liturgiczne św. Mateusza.

348 14 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 17 V 1706 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

Anno Domini 1706 praemissis praemittendis die 17 mensis Maii celebrata est praesens Synodus Decanalis in ecclesia parochiali Plesnensi, cuius acta prout sequuntur. 1. Iuxta processum intimatorium Synodi Decanalis producebantur approbationes pro confessionibus excipiendis et omnes praesentes inventi sunt habere, exceptis absentibus, videlicet admodum reverendis dominis Nicolao Wroblowski et Thoma Gaidzik in Woscice et Mokre parochis, [f. 25v] qui absentiae suae nullas submiserunt causas et admodum reverendis dominis Stanislao Jędrkowic et Simone Miszkowic in Tichi et Lendzini parochis, quorum primus per litteras missivas suam absentiam impedimento in procuratione altaris novi pro ecclesia sua, secundus vero seu posterior infirmitate notabili excusavit. 2. Admodum reverendus dominus Martinus Matuszewic parochus Boiszoviensis instigator Officii praesentis proposuit, qualiter fere per totum decanatum excessus a parochianis varii commeretuntur contra iura Ecclesiae Dei, videlicet musicae et saltus diebus Veneris et Sabbathi, nec non Dominica prima Adventus et Quadragesimae. Item aliqui dominorum parochorum decanatus Congregationi praesentium intulerunt in pagis plerumque conventicula vulgo gramadii1 diebus Dominicis et festis de mane sub tempus divinorum per scultetos seu praetores pagorum pro consultationibus demane et sub tempus divinorum institui et sic divina cum periculo salutis animarum omitti negligenter. Et licet aliqui ex dominis parochis eiusmodi excessus dominis officialibus detulerint, delatio eorum ex respectu fructus temporalis refutata, atque dum aliqui per seipsos tales ausus conati sunt impedire, magnam renitentiam sunt experti. Itaque Officium praesens resolvit, quatenus in hoc puncto sicut in aliis supplex libellum ad Illustrissimum Dominum Comitem2 formaretur, tradereturque ad manum eidem Illustrissimo Domino3 per quemcunque dominorum parochorum.

1 Conventicula – zebrania, zgromadzenia mieszkańców wsi. 2 Erdmann II Promnitz. 3 Tenże.

349 Poena 3. Idem dominus instigator4 detulit in genere quosdam dominos parochos contra dominos decanatus, quasi ipsi non respiciendo inter haereticos scandalum cum suis parochos in eodem famulabus in eodem curru hic inde pergerent. Ideo Officium praesens, curru cum siquidem eiusmodi inconvenientiae per idem Officium anno domini 1987[!] culinae 5 famulabus die 22 Octobris serio sunt inhibitae, statuit irrevocabiliter poenam duarum quaecunque excurrentes. marcarum Polonicalium piis locis applicandarum in priora Synodo Decanali post commissam talem exorbitantiam deponendarum. 4. Admodum reverendus decanus6 produxit copias sibi a cancellaria Plesnensi 7 N[ota] praesentatas Officii Oberambtici seu Supremae in Silesia Curiae decreti, quo B[ene] Hic et in decreto facta est resolutio super libellum supplicem a decanatu praesenti sequenti- ratione accisarum ad Illustrissimum Dominum Comitem Plesnensem8 bus infor- matio porrectum, cuius quidem decreti tenor est, ut sequitur: „Illustrissime et datur posteris praedilecte Comes, colendissime et per quam gratiose Domino. Ex litteris in causa eiusque inclusis sub data 20 decurrentis mensis et anni fusius percepimus, accisarum qualiter ad qualiter clerus dioecesi Cracoviensi obnoxius exemptionem a solutione laborimus […]a ab accisiarum intendat. Cum vero clementissima Suae Caesarae Maiestatis iisdem resolutio in copiis adiecta manifeste probet, quod nemo, inprimis clerus liberari. Polonicus eiusmodi exemptionem iure praetendere possit, non dubitamus Vestram Dominationem praefato Suae Caesarae Maiestatis Clementissimo mandato debite obsecuturam et clero huiatium provinciarum caesarearum intuitu collectae accisiarie nil nisi inquilinos repraesentanti per modum declaratoriae ulterius intimaturum. Nos […]b Divinae tutelae commendantes. Dat[um] Wratislaviae die 29 Decembris anno 1705. Franciscus Ludovicus comes Palatinus9 Joannes Adrianus liber baronus de Plenken

a Wyraz nieczytelny. b Ubytek karty – wyraz nieczytelny. 4 Ks. Marcin Matuszewicz. 5 Prawdopodobnie chodziło o Decretum contra deambulantes cum cocis ogłoszony na kongregacji w dniu 22 X 1692 r., AeD, f. 7v. 6 Ks. Wojciech Gawiński. 7 Cesarski Urząd Zwierzchni we Wrocławiu. 8 Erdmann II Promnitz. 9 Franciszek Ludwik von Pfalz-Rhein-Neuburg (1664–1732) – biskup wrocławski, w latach 1684– 1719 generalny starosta Śląska. Zob. D. Galewski, Das Mäzenatentum des Fürstbischofs von Breslau Franz Ludvig von Pfalz-Neuburg (1683–1732), „Jahrbuch des Wissenschaftliche Zentrum des Pol- nischen Akademie der Wissenschaften in Wien”, Bd. 2 (2009), s. 57.

350 ex Consilio Supraemae Regiaeque Curiae Ducatus Silesiae10. Ernestus Wilhelmus de Trzenzelsberg[!]”11 [f. 26r] Secundo idem praesentavit decretum S[anctae] Caesareae Maiestatis sibi per copias ex cancellaria Plesnensi intimatum et in puncto earundum accisarum latum, ex quo clare patet sinistra ad S[anctam] Caesaream Maieatatem delatio status politici seu nobilitatis, in qua videretur Caesareae Maiestati sinistre denunciasse nos huius decanatus parochos velle ad onera accisarum consentire nisi timeremus admodum ilustrissimi officii nostri authoritatem et censuras, a quibus extraordinaria defensio a S[ancta] Caesarea Maiestate nobis promittitur. Praesens autem decanatus sicut nunquam intendebat, ita nec modo in eiusmodi gravamen contra iura canonica accisarum vult consentire. Quinimo admodum reverendi domini parochi coram dominis commissariis a statibus Silesiae ad collectam accisarum deputatis a[… … …]a solennissime de convulsione iurium et immunitatum ecclesiae protestati sunt et omni, quo poterant conatu violentiis eiusmodi resistebant. Cuius quidem pro futura memoria et posteris notitia decreti caesarei tenor inscribitur, cum hac informatione, quod idem decretum caesareum ad Curiam Supremam Oberambticam12 fuit transmissum a Caesarea Maiestate signanter ad Supremum Capitaneum Episcopum Wratislaviensem.

„Josephus etc.13 6. Reverendissime Illustrissime, Celsissime Dilecte Avuncule et Princeps, nec non Magnifice Perillustris, Magnifici et Generosi dilecti fideles. Ex dilectionis vestrae et vestra relatione nobis sub 12 progredientis mensis Novembris humillime transmissa clementissime intelleximus, quale ad instantiam ducum et statuum nostrorum fidelium humillimorum in Superiori et Inferiori Silesia dederint arbitrium in puncto difficultatum circa introductionem universalium accisarum ideo ortarum, quod clerus Superioris Silesiae Plesnensis et Bythomiensis dioecesi Cracoviensi subiacens accisis quidem contradicere non intenderet, ex parte tamen spiritualis officii non exiguas molestias, imo ipsam censuram ecclesiasticam reveretur. Similiter, quod ministri regiae nostrae Camerae tam ratione bonorum cameralium, a–a Wyrazy przekreślone i nieczytelne. 10 Johannes Adrian Freiherr von Plencken (1635–1719) – prawnik, radca oraz członek Kolegium Cesarskiego Urzędu Zwierzchniego we Wrocławiu. Zob. C. Zonta, Schlesische Studenten an italienischen Universitäten. Eine prosopographische Studie zur früneuzeitlichen Bildungsgeschichte, Stuttgart 2004, s. 342. 11 Ernst Wilhelm von Menzelsberg (1661–1733) – radca i członek Kolegium Cesarskiego Urzędu Zwierzchniego we Wrocławiu. Zob. C. Zonta, Schlesische Studenten, dz. cyt., s. 313. 12 Cesarski Urząd Zwierzchni we Wrocławiu. 13 Józef I Habsburg (1678–1711). Z. Wójcik, Habsburgowie, [w:] EK, T. 6, Lublin 1993, s. 447–451.

351 quam ratione personarum suarum totalem, sub eo praetextu, quaererent exemptionem, quod a propria instantia nihil ipsis intimatum sit. Humillime supplicantes, quatenus inconvenientiis eiusmodi negotio principali, si non penitus noxiis, memoras saltem damnosas inferre volentibus mediante nostra Caesarea Clementissima resolutione quam citissime medieri dignaremur. Nos declarationi semel clementissime manifestatae denuo firmiter inhaerentes, vigore cuius non modo causam accisarum ad primum politicum retulimus, sed etiam universis cuiuscunque fuerint conditionis exemptionem negavimus. Neque clero ad dioecesim Cracoviensem in Polonia spectanti, neque nostro ministerio camerali tam ratione bonorum cameralium, quam ratione personarum exemptionem competere. Et priores quidem contra impetitiones ab officio spirituali imminentes manuteneri, posteriores vero per Cameram nostram Anticam informari et in casum renitentiae arctioribus remediis ad id campelli decrevimus. Clementissime mandantes, quatenus Vestra Dilectio et Vos Ducibus et Statibus nostris fidelibus humillimis pro ulteriori directione notificent, illosque ad maturationem et perfectionem negotii generalium accisarum utilissimi instantissime habentur. Datum [f. 26v] in residentia nostra Viennensi 17 Novembris anno 1705 Regnorum Nostrorum Romani 16. Hungarici 18 Bohemici 10mo.

Josephus14 Wenceslaus Norbertus comes Kinsky Regis Bohemiae Cancellarius15. J. W. a Wratislaw[iae] (L[ocus].]S[igilli]) Ad mandatum S[anctae] C[esarae] Regiaeque Maiestatis proprium. Johannes Christophorus de Sannig16 m[anu] p[ropria]”

7. Tertio idem admodum reverendus dominus decanus produxit copias litterarum sibi communicatas in eadem accisarum causa a Reverendissimo et Illustrissimo domino Casimiro Łubienski a Lubna Episcopo Chełmensi et sede vacante Episcopatus Cracoviensis ac Ducatus Severiensis Generali Administratore ad Serenissimum Principem Episcopum Wratislaviensem Supremum Silesiae Capitaneum datarum, quarum tenor est talis: „Serenissimie et Reverendissime Princeps innotuit non dubito pridem Serenitati Vestrae calamitas publica Regni Poloniae, qua populus exinanitus, clerus pressus vix adhuc ad ecclesias proprias subsistere potest et parochi

a Skrót nierozwiązany. 14 Tenże. 15 Wenzel Norbert Oktawian Kinsky (1642–1719) – kanclerz na dworze cesarza Józefa I Habsburga w Wiedniu. Zob. L. Schlesinger, Kinsky, Graf Wencel Norbert Octavian, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 15, Leipzig 1882, s. 775. 16 Johann Christoph de Sannig – nie odnaleziono.

352 alia officia exercere, supervenit nova lachrima unaque trudit alteram, dum domini officiales baronatus Plesnensis non habito respectu egestatis cleri, non animadversione, quod dioecesi nostrae Cracoviensi sit adscriptus, non denique quod iurisdictio illorum saecularis in personas spirituales ulterius extendi nequeat, impositum onus accisae dictum eos subire cogunt et nimis aggravant. Extat in memoria indelebili nunquam moritura antecessoris serenitatis vestrae pietas circa annum 1671 qui sua prudentia, zelo in Deum et clerum benignitate a simili conatu exigendorum onerum eosdem officiales Plesnenses arcuit, clerum uti dioecesis nostrae Cracoviensis liberum et immunem declaravit. Parem pietatem, zelum et clementiam insitas pectori Serenitatis Vestrae et supplices suas preces clerus decanatus Plesnensis expectat, quas pro munere officii praesentis mei, quo fungor, in hac afflictissima dioecesi Serenitati Vestrae repraesento et pro eadem clero cum debito respectu intervenio. Decessum huius exiguae portionis, quae ab eis requintur, supplebit opulentior sors, dum clerus decanatus Plesnensis pro felicissimo Sanctae Caesarae ac Regiae Maiestatis Domini Clementissimi armorum successu, ac prosperrimo regnorum in annos innumerabiles regimine, tum pro incolumitate Serenitatis Vestrae, ut eam Deus in tuitionem ecclesiarum, religionis et cleri longavam servet, ad Deum fundet preces. Quod idem dum et ipse cum profundissimo culti Serenitati Vestrae voveo, maneo. Etc.” 8. Idem suprascriptus decanus praesentavit responsorias litteras ad suprapositam instantiam reverendissimi administratoris Cracoviensis17 a Serenissimo Principe Episcopo Wratislaviensi18 datas et [f. 27r] sibi ad eodem reverendissimo administratore copialiter communicatas in tenore tali. „Reverendissime, Illustris Domine Nobis sincere Dilecte. Accepi dolentes Reverendissimae Dominationis Vestrae litteras, quibus non solum deplorandum Regni Poloniae statum, sed et supplices cleri Plesnensis preces nobis repraesentare et ut noviter imposito accisarum onere prorsus eximi, atque in habita huiusque immunitatis praerogativa conservari queat, pro eodem apud me officia sua interponere placuit. Quemadmodum autem et hoc cordi meo non bene infligit vulnus imperatoriam maiestatem per temporum iniurias eo adactam fuisse, ut pro praesenti status sui, et gerendorum bellorum exigentia omnes Silesiae subditos nullo habito personarum respectu hocce tributorum genere aequa lance aggravere necesse habuerit, ita dolenter fero ex meo non pendere arbitrio Reverendissimam Dominationem Vestram voti sui compotem reddere, et supradictum baronatus Plesnensis clerum universali hoc et neminem non premente malo liberare. Integrum eidem relinquo, utrum

17 Kazimierz Łubieński – w latach 1702–1710 administrator diecezji krakowskiej, w latach 1710– 1719 biskup krakowski. Zob. B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej, T. 1, dz. cyt, s. 527–528. 18 Zob. przypis 9.

353 aalte futurea Caesaream Maiestatem immediate pro particulari hac exemptionis gratia ulteriores instantias facere, vel commune hoc necessitatis telum aequo potius animo ferre libuerit. Quibus permaneo Wratislaviae 23 Novembris 1705. Reverendissimae Illustris Dominis Vestrae Benevolus Franciscus Ludovicus Comes Palatinus19 Quibus omnibus supraspecificatis decretis et litteris coram omnibus et singulis ad Synodum Decanalem congregatis reproductis et de verbo ad verbum lectis admonitisque de modesta et sobria vita servanda ministris ecclesiarum finita est praesens Congregatio per cantum Hymni TE DEUM Laudamus.

a–a Lekcja wątpliwa. 19 Zob. przypis 9.

354 15 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W 1707 ROKU (BRAK DZIENNEJ DATY) W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

Anno Domini 1707 celebrata est Synodus Decanalis, in qua praemissis iuxta Reformationes Sziszkovianas Generales1 praemittendis sequentia tractabantur. Primo admodum reverendi domini parochi in Synodo praesentes requisita et demandata per processum praesentarunt, prout sunt approbationes ad confessiones excipiendas, rubricellas etc. Omnes omnia necessaria habuerunt. Exceptis absentibus, videlicet admodum reverendis dominis ThomaGaidzik Mokrensi, Sebastianus Rostabinski Nicopoliensi et Joanne Pasczikowski Cwiklicensi, qui absentiam suam legitimis causis excusarunt. (p 2do p) Admodum reverendus dominus Martinus Matuszewic parochus Boiszoviensis instigator Officii proposuit contra unum et alterum dominorum parochorum ratione transgressionis decreti Synodalis anno 17022 die 22 Octobris lati et deinceps anno 1705 renovati, quo decreto accisum oportere plecti omnes poena duarum marcarum Polonicalium piis locis applicandarum. Quorum primus admodum reverendus parochus Tychensis3 excusavit se ignorantia decreti lati contra illos dominos parochos, qui cum suis famulabus in eodem curru se se veherent. Dicendo scanno illo, quo decretum latum fuit, necdum possessionem parochiani hoc decanatu habuisse. Secundus vero videlicet admodum reverendus dominus parochus Cwiklicensis4 absens ad futuram Synodum ad dandas rationes remittitur. (p 3tio p) Idem admodum reverendus dominus instigator5 detulit contra reverendum Jacobum Sobczikowic vicarium Lendzinensem ratione variorum excessuum, utpote frequentationis publicarum [f. 27v] cauponarum, saltuum in iisdem cum diversis mulieribus, ebrietatum ibidem et aliorum excessuum atque exorbitantiarum. Praesens itaque Synodus decrevit, quatenus per

1 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.). 2 W 1702 r. kongregacja dekanalna się nie odbyła, zatem notariuszowi chodzić mogło o kongregację, która miała miejsce 22 X 1703 r. Protokół z tej kongregacji nie zawierał jednak dziennej daty, to- też z dużym prawdopodobieństwem uzupełnić ją można w oparciu o dane zawarte w niniejszym protokole. 3 Ks. Stanisław Jędrkowicz. 4 Ks. Jan Paszczykowski. 5 Ks. Marcin Matuszewicz.

355 admodum reverendum dominum decanum citaretur et serio moneretur, ne in posterum similia audeat et praesumat. Alias in casu contraventionis ad Reverendissimum Officium super his et aliis deferendum statuit. (p 4to p) Admodum reverendus dominus Franciscus Tręblowic parochus Łącensis praesentavit Officio et toti Congregationi litteras ad se missivas de data 1 Iulii anni currentis 1707 Illustrissimi Domini Comitis Plesnensis6 propria manu subscriptas et sigillo cancellariae consignatas, quibus videlicet litteris Illustrissimus Dominus Comes7 insinuat praeinscito domino parocho se cum Judaeo Lewek dicto in Susec arendatore cerevisiae et cremati dispensasse, quatenus liceret ipsi die festo Visitationis B[eatae] V[irginis] Mariae, quod tum inciderat in diem Sabbathivum, potum cremati et cerevisiae in publica caupona Łącensi vendere et musicam ad choreas ducendas tenere et fovere. In quibus etiam litteris eidem domino parocho8 confusionem minatur, in quantum eiusmodi dispensationi contrarius esset. Quarum quidem litterarum tenor est talis ut sequitur: „Erdmannus S[anctae] R[omanae] Imp[erii] Comes de Promnitz Dynasta in Silesia Plesnensis, Soraviensis, Tribellensis9, Naumburgensis10, Klitzdorffensis11, Krepelhoviensis12 et Janovicensis13. Reverende Nobis Dilecte. Quoniam ad instantiam conductoris nostri redituum cerevisialium et ex vino adusto gratiose dispensavimus ut crastino die festo et dedicationis post consumatam et finitam in ecclesia devotionem potus in caupona Loncensi sub favore musicae cuilibet vendi et exbiberi possit, consultum duximus reverentiae vestrae gratiose et pro notitia intimandi, ne forte ex immatura inhibitione aliqua confusio, aut contentio oriatur. Nos caeteroquin Divinae protectioni commendantes. Datum in arce Plesnensi die l Iulii 1707. Erdmannus Comes de Promnitz.” Titulus autem talis erat: Reverendo Nobis Dilecto Francisco Treblowic plebano Łoncensi. Et siquidem per eiusmodi dispensationem scandalosam Illustrissimus Dominus Comes14 in iura ecclesiae canonica involaverit et S[anctae] Caesarae Maiestatis inhibitiones convulserit. Idem suprascriptus dominus parochus

6 Erdmann II Promnitz. 7 Tenże. 8 Ks. Franciszek Tremblowicz. 9 Trzebiel (Tribel), obecnie wieś w województwie lubuskim. Zob. M. Choroś, Ł. Jarczak, Słownik nazw miejscowych Dolnego Śląska, Opole 1995, s. 118. 10 Nowogród Bobrzański (Naumburg), obecnie miasto w województwie lubuskim. Zob. Tamże, s. 81. 11 Kliczków (Klitschdorf), obecnie wieś w województwie dolnośląskim. Zob. Tamże, s. 56. 12 Grodztwo (Kreppelhof), obecnie część Kamiennej Góry w województwie dolnośląskim. Zob. Tam- że, s. 44. 13 Janowice Wielkie (Janowitz), obecnie wieś w województwie dolnośląskim, Zob. Tamże, s. 48 14 Erdmann II Promnitz.

356 Loncensis15 ex hac scandalosa dispensatione solemnissime in optima iuris forma protestatus est, petiitque eandem protestationem suam una cum litteris Illustrissimi Domini Comitis ad acta praesentia ingrossari pro futura memoria et contra eandem dispensationem medelam adinveniri. Praesens autem Officium et Synodus decrevit protestationem a tota Congregatione contra talem scandalosam dispensationem Illustrissimi Domini Comitis ad cancellariam Plesnensem mittendam. (p 5to p). Admodum reverendus dominus decanus praesentavit litteras ad se missas Illustrissimi Domini Comitis16 ex mandato Officii Oberambtici17, quibus clerus Plesnensis per executionem subditorum stringitur ad dandas accicas. Super quibus resolutum debere fieri relationem et informationem perillustri domino comissario accisarum. (p 6to p). Admodum reverendus suprascriptus instigator18 accusavit Matthiam Polianski scholiregam Cwiklicensem, quod ille contemnende inhibitionem poenalem anterius contra se latam ratione divinationum et variarum vanarum observationum, iterum recidivavit, utpote, quia quinque personis tum ratione furtorum, tum ratione aliorum casuum per divinationes consilia et modum res deperditas recuperandi dedit. Et cum idem scholirega vocatus et interrogatus de veritate obiectorum fasus[!] est culpam suam, idcirco praesens Officium condemnavit illum et condemnat ad sessionem carceris per tres dies, quem cras et sequentibus duobus diebus sedere tenebitur, absoluta autem sessione, quod haec et [f. 28r] similia amplius non attentabit, coram illustri et admodum reverendo domino decano iuramentum praesentare tenebitur. Atque his peractis absoluta est Congregatio per cantum hymni TE DEUM Laudamus.

15 Ks. Franciszek Tremblowicz. 16 Erdmann II Promnitz. 17 Cesarski Urząd Zwierzchni we Wrocławiu. 18 Ks. Marcin Matuszewicz.

357 16 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 20 VI 1708 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE [?]

Anno Domini 1708 praemissis de iure et consuetudine praemittendis celebrata est Synodus Decanalis die 20 Iunii in absentia domini decani1 ob eius infirmitatem subitaneam, in qua praesidebat illustris et admodum reverendus dominus Sebastianus Rostabinski theologiae doctor, praepositus in Mikulow. Cuius Synodi acta infra sunt connotata. 1. Admodum reverendi domini parochi decanatus Congregationi praesentes requisita in processu pro Synodo Decanali expressa praesenarunt omnes exceptis absentibus, videlicet Brzescensi2, Susecensi3, Lendinensi4 et admodum reverendo domino Andrea Pissuła Woscicensi parochis, quorum Woscicensis uti novus ad nostrum decanatum ex aliena dioecesi adveniens parochus, pro concione assignatus non comparens nec per se, nec per suum scholiregam5, ut absentiae suae causam legitimaret, praecipue vero, ut necessaria pro parochia secum adferet et in Congregatione praesentaret iuxta praxim. Pro hac igitur contumacia decreto Congeregationis nostrae praesentis punitus est poena quinque marcarum, quas marcas in futura Congregatione in praesentia omnium deponet pro applicatione bene visa admodum reverendi domini decani. 2. Admodum reverendus dominus instigator6 Officii nostri accusavit admodum reverendum dominum Joannem Pasczikowski parochum Cwiklicensem, quod parochianum Boiszowinensem[!] suae parochiae Stanislaum Przybyła ariolum pro paschali confessione in ecclesia sua Cwiklicensi exceperit et communionem sacram dederit abseque licentia proprii parochi7. Ad quam accusationem respondit admodum reverendus dominus parochus Cwiklicensis8, se habuisse in scripto facultatem a proprio parocho. Negotium itaque hoc suspensum est ad futuram Congregationem et demandatum

1 Ks. Wojciech Gawiński. 2 Ks. Jan Bodeman. 3 Ks. Paweł Pazurowicz. 4 Ks. Szymon Myszkowicz. 5 Jan Dobrzyński. 6 Ks. Marcin Matuszewicz. 7 Tenże. 8 Ks. Jan Paszczykowski.

358 admodum reverendo parocho Cwiklicensi9, ut pro sui erroris iustificatione testimonium in scripto produceret. 3. In hac Synodo variae causae sunt tractatae et tandem praesens Synodus finita est cantu hymni TE DEUM Laudamus.

9 Tenże.

359 16a NOTATKA O PRZYCZYNACH NIEZWOŁANIA KONGREGACJI DEKANALNEJ W 1709 ROKU

Anno Domini 1709 omissa est Synodus Decanalis ob rationem apostatarum ut interim pro oportunitate temporis modus inveniretur iuxta Sanctae Caesareae Maiestatis serium rescriptum1 eosdem apostatas ad fidem veram catholicam reducendi.

1 Reces wykonawczy z 8 II 1709 r. do konwencji z Altranstädt z 1 IX 1707 r. Konwencja kończyła okres kontrreformacji na Śląsku. Przywracała swobodę wyznania dla ewangelików, zakazywała z powodów wyznaniowych pozbawiania ich dostępu do urzędów oraz stanowisk, jak i zakupu ziemi. Reces egzekucyjny zezwalał na wybudowanie sześciu tzw. kościołów łaski (m.in. w Cieszynie). Zob. A. Galas, A. Galas, Dzieje Śląska w datach, Wrocław 2004, s. 138–139.

360 17 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 9 VII 1710 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

Anno Domini 1710 die 9 Iulii celebrata est Synodus Decanalis, in qua sequentia peracta fuerunt. 1. Iuxta processum Synodi Decanalis intimatorium praesentarunt admodum reverendi domini parochi Medinensis1, Brzescensis2 et Susecensis3 parochi in scripto de nomine et cognomine apostatas in suis parochiis degentes una 4 N[ota] cum admodum reverendo domino decano Plesnense , quos etiam in libellum B[ene] supplicem ad Illustrissimum Dominum Comitem Plesnensem5 formatum pro executione iuxta Sanctae Caesareae Maiestatis patentes propriis manibus inscripserunt, exceptis absentibus Vislensi6 absente et Woscicensi7 praesente, qui Woscicensis, uti etiam Vislensis antecedenter affirmarunt, se in suis parochis parochianos de apostasia suspectos non habere. Et ideo idem supplex libellus ad Illustrum Dominum Comitem8 porrigendus in aliud suspenditur. [f. 28v] 2. Iuxta processum intimatorium interrogati domini parochi habeantne approbationes pro confessionibus excipiendis, rubricellas et alia necessaria? Cum vero sacerdotali verbo omnes affirmarunt se habere omnia, iis exceptis, qui absentiam suam per litteras missivas ex causa infirmitatis excusarunt videlicet admodum reverendis Nicopoliensi9 et Berunensi10 et admodum reverendo domino parocho Chełmensi11, qui absentiae suae causam habet occlusos passus et admodum reverendo domino Mokrensi12, qui nullam iustam causam attulit in litteris missivis, nisi distantiam loci, quae distantiae loci iam ipsum aliquoties a Congregatione retraxit et ideo promulgatur contra

1 Ks. Andrzej Zabrzeski. 2 Ks. Jan Bodeman. 3 Ks. Paweł Pazurowicz. 4 Ks. Wojciech Gawiński. 5 Erdmann II Promnitz. 6 Ks. Andrzej Matuszewicz. 7 Ks. Andrzej Pisula. 8 Erdmann II Promnitz. 9 Ks. Fabian Rostabiński. 10 Ks. Paweł Bargieł. 11 Ks. Stanisław Mąkocki. 12 Ks. Tomasz Gajdzik.

361 ipsum decretum, quatenus pro tot suis absentiis duas marcas Polonicales Poena pro hospitali extra portam Plesnensem sito meretur penes, quatenus sub dictata ob absentiam maiori animadversione et ad reverendissimum Officium delatione a talibus ab Synodo Decanali. negligentiis sibi in posterum caveat. 3. Admodum reverendus dominus parochus Tichensis13 proposuit, quod Perillustris Dominus Regens Plesnensis14 cmetonem cognomine Liszka de villa Tichi, agrosque eius omnes ad praedium Illustrissimi Domini Comitis Plesnensis15 applicavit et adiunxit, petiitque consilium, unde ille requiret missalia, ex agris iisdem cmetonalibus sibi dari solita. Et Officium praesens tale tribuit consilium, ut dum tempus missalium advenit, a praetore pagi et successive a Perillustri Domino Regente16 repetat. Interim tamen de possessione eorundem missalium coram officio praetorio17 se se manifestet et protestetur. Idem consilium in eadem materia datum est admodum reverendo domino parocho Łącensi18. 4. Admodum reverendus dominus parochus Cwiklicensis19 in praesenti Synodo detulit admodum reverendum dominum parochum Boiszoviensem20, quasi ille illius parochianum tempore paschalis cognomine Żanc ad confessionem et ad communionem in ecclesia sua admiserit. Causam huius favoris allegavit, quod Simon Zanc mediam ollam cremati obtulerit. Quibus auditis dominus parochus Boiszoviensis21 reposuit, se non negare et eundem Simonem Żanc sacramentaliter absolvisse et communionem sacram porrexisse in periculo mortis et extra tempus Paschale. Quoad vero acceptam mediam ollam cremati totaliter negative se habuit et de calumnia protestatus est. 5. Admodum reverendus dominus parochus Boiszoviensis22 accusavit uti instigator Officii admodum reverendum dominum parochum Cwiklicensem23, quod ille contraveniendo decreto praesentis Officii anno 1706 14 mensis Maii24 lato repetitis vicibus cum sua culinae famula hincinde tum ad nundinas, tum ad devotiones publicas in uno curru purexerit. Et cum praeinsertus dominus

13 Ks. Stanisław Jędrkowicz. 14 Jan Wilhelm Frankhen, regent-kanclerz kamery pszczyńskiej w latach 1709–1734. Zob. J. Polak, Erdmann II Promnitz, dz. cyt., s. 18. 15 Erdmann II Promnitz. 16 Jan Wilhelm Frankhen. 17 Sąd miejski w Pszczynie. 18 Ks. Franciszek Tremblowicz. 19 Ks. Jan Paszczykowski. 20 Ks. Marcin Matuszewicz. 21 Tenże. 22 Tenże. 23 Ks. Jan Paszczykowski. 24 Kongregacja w 1706 r. odbyła się w dniu 17 maja. Przypomniano na niej wcześniejsze dekrety dziekana W. Gawińskiego dotyczące Poenam contra dominos parochos in eodem curru cum culinae famulabus quaecunque excurrentes (1705). AeD, f. 25r.

362 parochus25 fuerit officiose interrogatus, utrum hoc delictum recognoscat? Respondit, se recognoscere plene, adeoque in eundem extensa est poena duarum marcarum iuxta supradictum decretum pro hospitali Plesnensi applicandarum, tempusque deponendae eiusdem poenae assignatum prima dies Mercurii post festum Sancti Bartholomaei anno currenti 1710. Quae Poena contra poena distrubuenda erit pauperibus in eodem hospitali Plesnensi per manus divagantes cum domini decani. Monetur etiam idem admodum reverendus dominus parochus famulabus Cwiklicensis26, quatenus in futurum a similibus excessibus contra leges culinae in eodem decanales et contra ipsam honestatem abstineat sub maiori animadversione. curru. Ultimo tandem directoribus scholarum vocatis et de profectu in scholis pueroum examinatis et de negligentia reprehensis. Signanter, quod tempore concionis praesentis Synodi et anteriorum ab ecclesia se absentarunt. Et dum hoc delictum absentiae [f. 29r] suae recognoverunt, moniti sunt omnes et singuli, ne amplius similia auderent et praesumerent sub poena unius fertonis per quemlibet illorum deponenda et ecclesiae parochiali Plesnensi applicanda. Poena Quod si quis talium delinquentium non posset aut non vellet eandem poenam contra scholares deponere, carcerem unius noctis et mediae diei sedebit. Et his peractis finita se a con- tione[!] est Synodus per cantum hymni TE DEUM Laudamus. absen- tantes.

25 Ks. Jan Paszczykowski. 26 Tenże.

363 18 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 30 VI 1711 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE [?]

Anno Domini 1711 die 30 Iunii praemissis de iure et consuetudine praemittendis habita est Synodus Decanalis et in ea tractabantur sequentia. 1. Illustris et admodum reverendus dominus decanus1 toti Congregationi proposuit, qualiter de ipsum circa festum Sanctae Trinitatis dominus commissarius accisarum2 miserit duos exactores de suo gremio serio requirentes, quatenus memoratus dominus decanus Plesnensis cum totius decanatus clero sibi subiecto accisae tam a pecoribus, quam ab aliis quibuscunque rebus vendibilibus dent et extradant. Alias in casu renitentiae pecora violenter rapientur omnibus. Et dominus decanus hanc contra iura canonica illorum audaciam perpendendo, nec non prioribus totius decanatus protestationibus repetitis inhaerendo respondit: Si absque expresso mandato Celsissimi Principis Episcopi Illustrissimi Nostri3 talia attentare ausi fuerint et violenter proecesserint, violentiam apud omnes pro defensione iurium et rerum suarum invenient. Petiitque idem dominus decanus a Synodo praesenti in hoc passu consilium formari. Ubi omnium consilium stetit, vim vi repellere licere. Interea tamen ne praedictum dominum commissarium accisarum talis decisio lateret, supplex libellus eiusmodi defensionis in casu violentiae declaratus est porrigendus ad eundem commissarium. Atque penes de medio sui duos dominos parochos eadem Synodus ad dominum exactorem accisarum Plesnensem cum solemni protestatione de eiusmodi violentia expedivit. Ad quam protestationem idem exactor respondit, quod iam ad anteriorem privatam domini decani protestationem perscripterit[!] in hac materia ad dominum generalem commissarium accisarum. Qualis autem responsus inde erit, communicabitur, inquit, domino decano et toti decanatui. Et tandem ad toties memoratum generalem accisarum commissarium per dominum decanum compositus est cum solemni protestatione supplex

1 Ks. Wojciech Gawiński. 2 Od połowy XVI w. działał w Pszczynie poborca podatkowy, będący zarazem urzędnikiem ziem- skim. Pod koniec XVII w. urzędników takich było już co najmniej kilku, toteż pojawił się wówczas urząd wyższego poborcy podatkowego zależnego zarówno od pana pszczyńskiego, jak i Urzędu Zwierzchniego we Wrocławiu. W latach 1698–1713 funkcję wyższego poborcy podatkowego peł- nił w Pszczynie Zygmunt Wiencek. Informacje te zawdzięczam dr. Jerzemu Polakowi. 3 Bp Kazimierz Łubieński.

364 libellus et a toto decanatu subscriptus, transmissusque est eidem domino commissario, atque sic praedicta violentia praepedita. Cuius quidem supplicis libelli et protestationis copia manet in archivo domini decani. 2do. Idem dominus decanus coram praesenti Synodo produxit duos supplices N[ota] B[ene]. libellos iam ante ad cancellariam Plesnensem ratione apostatarum porrectos. Ubi praeterita Synodus specificavit seu potius domini parochi, quisque suos specificarunt apostatas et ad eandem cancellariam ex Synodo per duos dominos parochos trasmisserunt, requirendo quatenus ad fidem catholicam reducerentur per compulsum. Et per totum annum ad primum supplicem nihil est factum iuxta primum supplicem. Secundum supplicem per se compositum idem dominus decanus produxit toti Congregationi ad subscribendum in hac materia apostatarum, in quo domini parochi querulantur de non administrata per totum annum iustitia et deberet quam primum fieri iuxta expressum S[anctae] Caesareae Maiestatis decretum, petuntur quam primum ad priorem supplicem libellum iustitiam fieri et ad fidem apostatas compelli, alias rogant sibi dari ex cancellaria recognitionem receptorum eiusmodi supplicium libellorum. 3tio. Domini parochi omnia in processu huius Synodi demandata et specificata, prout sunt approbationes ad audiendae confessiones, breviaria, rubricellas etc. domino decano praesentarunt. Exceptis absentibus, videlicet Lendinensi4, Mokrensi5, Chełmensi6 et Berunensi7 parochis, qui suam absentiam legitime excusarunt. Praeter Mokrensem continuo se a Synodis absentantem, contra quem in anteriori Synodo latum est decretum, quatenus pro suis absentiis […]a pro hospitali extra portam [f. 29v] Plesnensi duas marcas Polonicales deponeret. Cum vero etiam ad praesentem Synodum non comparuit, Poena contra calvamque excusationem suae absentiae allegavit, praesens Synodus ad dominum quatuor similes marcas supradicto hospitali applicandas eundem condemnavit, parochum Mokre- monuitque praesenti decreto ne se se amplius sub ullo praetextu aut colore nsem a Sy- nodis absentare auderet et praesumeret. continuo 4. Admodum reverendus dominus Fabianus Rostabinski praepositus se absentantem. Nicopoliensis proposuit contra magistratum itidem Nicopoliensem et cum protestatione querulatus est. Quia ipsi immunitates et iura ecclesiae, nec non contra iurisdictionem pastoralem nullo respectu habito in ministros ecclesiae iurisdictionem sibi arrogare praesumunt, petiitque contra eiusmodi autem remedium. Et dominus decanus respondit: Cum in curia S[anctae] Caesareae Maiestatis Viennensi ipse idem dominus decanus contra magistratum a Wyraz przekreślony i nieczytelny. 4 Ks. Szymon Myszkowicz. 5 Ks. Tomasz Gajdzik. 6 Ks. Stanisław Mąkocki. 7 Ks. Paweł Bargieł.

365 Plesnenesem in eiusmodi causa decretum via processus lucratus est, sufficiet pro interim praeinserto querulanti eiusmodi decretum ex archivo domini decani per extractum levare et praedicto Nicopoliensi magistratui intimare. 5to. Decisum est, quatenus illi domini parochi procul hinc parochias suas habentes et ideo pridie ad recitandas litanias de Omnibus Sanctis venire ad Synodum non volentes domi aut potius in via pridie Synodi litanias easdem omnino absolverent. 6to. Admodum reverendus Martinus Matuszewic curatus Boiszoviensis instigator praesentis Officii proposuit, quod licet iam antecedentes decretum latum sit contra culinae famulas, ne ullo praetextu auderent cum suis dominis parochis in eodem curru fieri inde divagari cum gravi scandalo haereticorum, Poena tamen haec adhuc audent, et praesumunt eiusmodi decretum vilipendendo. fustigationis contra Et dominus decanus cum suis dominis assessoribus contra eiusmodi famulas culinae scandalosos et decretorum contemptuosos ausus dictavit in tales famulas cum poenam fustigationis, quatenus admodum reverendus dominus instigator8 dominis divagantes Officii assumpto cum scitu domini decani alio admodum reverendo domino ad nundinas etiam decanatus parocho ab eidem domino decano deputato, et cum duobus in eodem ecclesiae ministris ad locum delinquentis famulae descinderet, poenamque curru et alias sive fustigationis dictatam exequeretur abseque omni rescpectu loci parochi. aliter.

8 Ks. Marcin Matuszewicz.

366 19 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 9 XI 1712 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

Actus Synodi seu potius Convocationis die 9 Novembris anno 1712, in quo etiam anno itidem causae accisarum in simili Convocatione, prout in praesenti obviando violentiis contra iura canonica attentatis tractabantur. Et haec est huius anni secunda Convocatio prout actus eius sequuntur, anterioris autem Convocationis actus ex certis rationibus non sunt annotati1. Imo. Lecta fuit contra decanatum Plesnensem decisio accisarum seu decretum deputatione accisaria Wratislaviensi2 ideomate Germanico, simulque in ideoma Latinea translata est. In qua demanadata fuit executio cancellariae Plesnensi, eiusque officio, cui inhaerendo eadem cancellaria decimas et missalia omnia nobis arestavit et ex illis pro 6 annis praeteritis, et pro anno currenti 1712 accisas solvere decrevit. 2do. Lectus fuit supplex libellus ad Eminentissimum Cardinalem Antonium Piazza3 ad aulam caesaream nuncium apostolicum ex mente Illustrissimi et Reverendissimi Domini Episcopi Cracoviensi Lociordinari4 nostri conscriptus in causa accisarum, cuius copias servantur in archivo admodum reverendi domini decani Plesnensis. [f. 30r] 3tio. Subscribebatur praedictus supplex libellus per dominos parochos decanatus ad hunc actum congregatos, unaque sigillis consignabatur et pro expensis quota composita est.

1 W 1712 r. odbyła się już – zapewne późną wiosną – jedna kongregacja dekanalna, jednak z niepo- danych przyczyn nie został z niej sporządzony protokół. 2 Generalny Urząd Podatkowy we Wrocławiu. 3 Kard. Giulio Piazza – nuncjusz apostolski w Wiedniu. Od 15 VII 1706 r. do 15 XII 1709 r. był nuncjuszem papieskim w Polsce. Jego imię błędnie podane zostało w protokole jako Antoni. Zob. J. Kopiec, Pierwsze spotkanie nuncjusza Nicola Spinoli z królem Augustem II w 1710 r., [w:] Od Kijowa do Rzymu. Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej ze Stolicą Apostolska i Ukrainą, red. M.R. Drozdowski, W. Walczak, K. Wiszowata-Walczak, Białystok 2012, s. 563–564. 4 Bp Kazimierz Łubieński.

367 4to. Expediti sunt duo de medio admodum reverendi domini parochi nimirum Vislensis5 et Wosczicensis6 ad cancellariam Plesnensem, requirendo dominum regentem7, quatenus arrestum decimarum aex causa accisarum denegatarum ex mandato Oberambtico8 factuma relaxare velit. Et dominus regens memoratis dominis parochis, quasi fuisset nimis occupatus, accessum denegavit. Atque sic finita est praesens Convocatio.

a–a Wyrazy dopisane na boku karty. 5 Ks. Andrzej Matuszewicz. 6 Ks. Andrzej Pisula. 7 Jan Wilhelm Frankhen. 8 Cesarski Urząd Zwierzchni we Wrocławiu.

368 20 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 5 VII 1713 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

Actus Synodi Decanalis die 5 Iulii anno 1713 expedita et conscripti prout sequuntur. Primo revidebantur necessaria in processu praesentari demandata videlicet breviaria, rubricellae, approbationes pro confessionibus excipiendis et inventi sunt omnes praeinserta habere. 2do. Proposuit admodum reverendus dominus parochus Boiszoviensis1 instigator Officii praesentis contra aliquos dominos decanatus parochos, qui in processione solemni Corporis Christi in altaribus in plateis positis facilis eversionis obnoxiis, portatilia collocant, unde periculum imminet semper, ne monstratorium ex portatili cum Venerabilissimo decidat. Et resolutum est, ne portatilia in eiusmodi processionibus ad altaria ponantur, utpote solummodo ad sacrificia missae de iure necessaria. 3tio. Proposuit esse aliqvos in decanatu dominos parochos cum scandalo populi tabernas pro haustu visitantes et rogavit, pera quatenus omnes ab eiusmodi exorbitantiis omnes caveant sub poenis in futura Synodo statuendis. Quibus auditis dominus decanus2 cum asssessoribus suis omnes et singulos tales exorbitantes monuit, ut a similibus caveant, nisi velint mulcta puniri, aut ad Officium Ordinarium deferri in casu contraventionis. 4to. Idem praedictus instigator3 accusavit aliquos dominos parochos, qui privant parochianos suos divinis discedendo ad ecclesias, quibus concessae sunt Romanae indulgentiae. Et moniti sunt, ne id sine causa gravi, aut detrimentb cum notabili detrimento divinorum faciant. 5to. Cum ferme omnes domini decanatus parochi recentes Constitutiones4 Constitu- tiones non habeant, estque clarum mandatum easdem, ut quilibet parochus habeat. dioesesia- nae rece- Decisum est in praesenti Synodo, ut in futura omnes et singuli producant. ntes ab omnibus praesentari a Wyraz przekreślony. debent b iuxta Wyraz przekreślony. decretum. 1 Ks. Marcin Matuszewicz. 2 Ks. Wojciech Gawiński. 3 Ks. Marcin Matuszewicz. 4 Synodus dioecesana ab Illustrissimo et Reverendissimo Domino. D. Casimiro a Łubna Łubieński Die et Apostolicae Sedis gratia episcopo Cracoviensi, duce Severiae, celebrata Cracoviae in Ecclesia Ar- chipresbyterali, anno Domini 1711 die 6 Octobris et aliis duobus sequentibus diebus, Cracoviae 1711.

369 6to. Siquidem ex delatione admodum reverendi domini instigatoris5 Officii praesentis auditur et ex fama publica fere patet clarumque est, quod quidam incola Cwiklicensis eiiciendo priorem uxorem copulatus sit a domino parocho6 eiusdem parochiae et defacto cum eadem nulliter et scandalose cohabitat. Ideo praesens Synodus praeinserto domino parocho serio demandavit, quatenus quamprimum apud dominum loci collatorem7 omnino separationem et ex domo eiectionem mulieris in tali statu viventis procuraret, ipseque pro peccato, si illius est reus, poenitentiam ageret. Alias sin secus fecerit, absque omni mora ad Officium Ordinarium, Fiscalemque deferetur. 7mo. Connotabantur apostatae, qui deprehesi[!] sunt in parochiis huius decanatus: in parochia Plesnensi unus, in parochia unus Miedznensi, in N[ota] parochia Vislensi quatuor, in parochia Susecensi octo, in parochia Brzescensi B[ene]. duo, transmissique sunt mediante domino decano Plesnensi pro poenali executione ad fiscalem caesareum in Ducatu Tessinensi commorantem et pro compulsu ad fidem catholicam recipiendam. Et sic finita est Synodus per cantum hymni TE DEUM LAUDAMUS.

5 Ks. Marcin Matuszewicz. 6 Ks. Jan Paszczykowski. 7 Krzysztof ze Zborowa Zborowski. Zob. J. Pilnáček, Rody, dz. cyt. s. 399–400.

370 20a NOTATKA O PRZYCZYNACH NIEZWOŁANIA KONGREGACJI DEKANALNEJ W 1714 ROKU

Anno 1714 non fuit celebrata Synodus ob continuas per totum fere annum grassationes latronum1 per hunc baronatum, qui Valachi latrones aliquos homines nocturnis temporibus invaserunt et despoliaverunt dominumque decanum huius loci invadere sunt conati, nisi Deus ipse ausum impedivisset. Tum propter multos fures, qui eodem anno multis multas res sunt furati. Adeoque domini parochi coacti sunt in suis residentiis manere, ecclesiasque suas, domosque custodire. [f. 31r]

1 W latach 1713–1714 na skutek deszczów i głodu szerzyły się na ziemi pszczyńskiej choroby. Doszło w związku z tym do buntów ludności wiejskiej, z którymi Erdmann II Promnitz rozprawiał się przy pomocy wybrańców z Pszczyny oraz wojska. Zob. J. Polak, Erdmann II Promnitz, dz. cyt., s. 32.

371 21 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 11 IX 1721 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. JANA CHRZCICIELA W BOJSZOWACH

Anno Domini 1720 die 11ma Septembris, quae erat dies Mercurii ante Dominicam decimam septimam post Pentecostem ex intimatione decani1 infrascripti, celebrata est praesens Congregatio in facie ecclesiae Boiszoviensis, praesentibus admodum reverendis dominis parochis eiusdem decanatus Plesnensis congeregatis, taliter ut sequitur. Ipsa die Congregationis circa horam octavam facto ante campanarum, convenerunt admodum reverendi domini parochi ad ecclesiam et visis pro die Congregationis assignatis officiis et ad fores sacristiae affixis. Officio cantato pro defunctis et lectis missis pro defunctis decanatus confratribus aliisque necessitatibus, absoluta missa cantata de Spiritu Sancto solemni cum concione et post missam cantatam exportato de ciborio ad locum sacristiae Venerabilissimo, semotis de ecclesia saecularibus omnibus, indicta est per admodum reverendum decanum Congregatio incipi et incepta esse. Et praemissis conventis precibus, inprimis admodum reverendus decanus Martinus Mathuszewic parochus Boiszoviensis coram admodum reverendis parochis decanatus Plesnensis personaliter comparentibus litteras patentes seu mandatum Illustrissimi et Reverendissimi Domini Domini Stanislai Josephi de Bezdan Hosii2 Dei et Apostolicae Sedis gratia Episcopi Uticensis (plenis titulatura) et sede vacante Episcopatus Cracoviensis ac Ducatus Severiensis Generalis Administratoris die 27 Februarii anno 1720 emanatim pro Officio Decanali Plesnensi authentice produxit et ne aliqui de hoc dubitarent de verbo ad verbum clare et distincte legere mandavit. Quibus peractis facta est electio officialium, nam per mortem omnes sublati fuerant nemine remanente, excepto reverendo domino notario. Itaque per vota confratrum electi sunt pro assessoribus ob consiliariis admodum reverendus Andreas Zabrzeski parochus Nicopoliensis, admodum reverendus dominus Andreas Pissula curatus Plesnensis, admodum reverendus parochus Lącensis Franciscus Tremblovitz, admodum reverendus dominus Nicolaus Steblicki parochus in

1 Ks. Marcin Matuszewicz. 2 Stanisław Józef Hozjusz, administrator diecezji krakowskiej po śmierci bp. Kazimierza Łubień- skiego (11 V 1719 r.) od 22 V 1719 do 6 VIII 1720. Zob. W. Urban, Hozjusz Stanisław, PSB, T. 10, Kraków 1962–1964, s. 46–47.

372 Lendziny et pro notario admodum reverendus dominus Georgius Odrobinski curatus Beronensis. His electis facta est iuxta ordinem officialium ad mensam in medio ecclesiae positam, tapete et Crucifixi imagine instructam assessio et reliquorum parochorum ad scamna habita est a domino decano brevis ad fratres admonitio, qua peracta demandata est omnibus admodum reverendis dominis parochis decanatus Plesnensis iuxta tenorem cursoriae seu processus intimatori omnia requisita praesentare, videlicet approbationes ad excipiendas confessiones, breviaria, rubricellas, stolas, superpellicia etc. Et inventi sunt non habentes approbationes prout sequitur ob rationes videlicet: Admodum reverendus dominus Andreas Pisula parochus Plesnensis non produxit approbationem dicens, se non potuisse invenire ob plurima scripta ipsi revolvenda. Item admodum reverendis Suszecensis3, Tychensis4, Lendinensis5 parochi excusarunt se dicentes, [f. 31v] quod pro illis Cracoviam miserint. Berunensis6 die sequenti coram Officiali Decanatus Plesnensis, id est admodum reverendo domino Nicolao Steblicki Cracoviam allatam demonstravit. Admodum reverendus dominus Szalewic7 parochus Brzescensis non comparuit, neque se per litteras excusavit, adeoque puniendus unam marcam. Wosczicensis8 non comparuit ullus, quia nondum fuerat praesentatus et institutus. Quaesitum deinde est, an omnes ad Synodum Decanalem congregati plebani, Synodum Dioecesanum a Reverendissimo (piam memoriam) Casimiro Łubienski Episcopo Cracoviensi9 emanatam habeant et quia non omnes inventi sunt habere demandatum ipsis est, ut pro futura Congregatione habeant. In hac ipsa Synodo absente admodum reverendo domino parocho Nicopoliensi10 accusavit admodum reverendus dominus instigator11 reverendum dominum vicarium Nicopoliensem12 et praebendarium13 ibidem, quod multoties in civitatem graviaa compotationis exeant, ibidem saltet cum scandalo spectantium et subinde pernoctent maxime vero vicarius Joannes Smischkowic, ob quam compotationem subinde die Dominica non legitur et aliquando neque auditur sacrificium missae. a Lekcja wątpliwa. 3 Ks. Piotr Piszczek. 4 Ks. Stanisław Jędrkowicz. 5 Ks. Mikołaj Steblicki. 6 Ks. Jerzy Odrobiński. 7 Ks. Henryk Szalowicz. 8 Ks. Jerzy Drabik. 9 Bp Kazimierz Łubieński zmarł 11 V 1719 r. w Kielcach. Zob. J. Gierowski, Łubieński Kazimierz, [w:] PSB, T. 18 (1973), s. 487–489. 10 Dotychczasowy pleban ks. Paweł Bargieł zmarł w Mikołowie 25 I 1720 r. Zob. Clerus decanatus, s. 218. 11 Ks. Jerzy Odrobiński. 12 Ks. Jan Smieszkowicz. 13 Ks. Andrzej Choroba.

373 Secundo accusavit instigator14 decanalis admodum reverendos dominos parochos Mokrensem15, Chełmensem16 et Tychensem17, quod raro diebus Dominicis et festivis, concionentur et quidem Mokrensis fassus est, se aliquando omittere depredicationem Verbi Divini ob dominum collatorem, reliqui fortiter negarunt. (p3tio.p) Proposuit reverendus dominus instigator quod Mokrensis18, Brzescensis19 domini parochi tabernas adeunt et inibi cum rusticis crematum ad ebrietatem potent. Tychensis20 vero Judaeum, apud quem incrapulatur et ideo hac vice tantum sunt reprehensi cum parocho Susecensi21. (p4to.p) Et quia aliqui organarii moris habeant in nocte Nat[ivitatis] D[omini] N[ostri] J[esu] Ch[risti] in Domo Domini in die parasceves comedias producere, inde plus risus quam devotionem habere videntur homines, ideo in praesenti Synodo inhibitum ipsis est impositorum eiusmodi comedias sine scitu illustrissimi et admodum reverendi domini decani promovere. 5. Obiicit etiam admodum reverendus dominus instigator22 aliquibus parochis immunditiam in corporalibus, albis, humeralibus, purificatoriis et aliis ad altare Dei vestimentis maxime Mikułovi, ideoque omnes moniti sint et stimulati ad munditiam vestimentorum ecclesiasticorum. 6. Idem instigator Georgius Antonius Odrobinski parochus in Bierun accusavit admodum reverendum Andream Pissula parochum Plesnensem, quod non respiciendo suam authoritatem exeat in forum publicum pro ementis ad culinas carnibus et aliis ad victus necessariis, quapropter de hoc monitus est, ne sit signum imposteris in illo avaritiae. 7. Propositum etiam est aliquos admodum reverendos dominos parochos post sacrificium missae cum patena ad dominos suos collatores et alios villicorisa conditionis personas ab altari remotissimas descendere, illisque osculandum porrigere, et […]b [f. 32r] patenae non omnibus datur, ideo in hac Synodo serio prohibetur omnibus et vel maxime non perambulando per ecclesiam, sed ad ipsum altare. 8. Item compertum est multos admodum reverendos dominos parochos populum simplicem in articulis ad salutem necessariis, tum etiam in Oratione Dominica, Salutatione Angelica et Symbolo Apostolorum non erudire, eapropter moniti a Lekcja wątpliwa. b Wyraz przekreślony i nieczytelny. 14 Ks. Jerzy Odrobiński. 15 Prawdopodobnie ks. Jan Pacutek. 16 Ks. Stanisław Mąkocki. 17 Ks. Stanisław Jędrkowicz. 18 Prawdopodobnie ks. Jan Pacutek. 19 Ks. Walenty Szalowicz. 20 Ks. Stanisław Jędrkowicz. 21 Ks. Piotr Piszczek. 22 Ks. Jerzy Odrobiński.

374 sunt de tradenda doctrina cathehistica. Et praeterea inhibitum est, ut neminem ad matrimonium admittant nisi prius Misteria Dei, Orationem Dominicam, Salutionem Angelicam et Symbolum Apostolorum addiscant et ut praemissa melius capiant, statim post primum denuntiationem eos ad se venire iubeant. 9. Detulit nobis etiam admodum reverendus instigator23 Officii nostri Decanalis pie defunctum admodum reverendus Paulum Bargiel24 parochum Nicopoliensem (dum aliquando Beronensis parochus fuisset) accepisse decem imperiales de cistula ecclesiae parochialis et accommodasse eos reclamante uno et altero absente editus (Adalberto Cwiękowic organario pro tunc Beronensis ecclesiae dicenti et promittenti se eos post unum elapsum annum restituturum, quia vero praenominatus debiter exeundo de oppido Bierun Lendinium depauperatus migravit in Poloniam, inibique mortuus est, supradictus Paulus Bargiel iam Nicopoliensis parochus existens, resciendo de morte supramemorati Adalberti Cwięckowic hoc onus debiti supra se suscepit et uti ex testimonio patet sub sigillo oppido Beronensis, obligavit se ecclesiae Beronensi pro eo debito se redditurum alias decem imperiales, sed quia et iste universali statuti de hac vita) non satisfaciendo suae obligationi decessit, loco eius admodum reverendus Andreas Pissula parochus Plesnensis executor ultimae eius voluntatis obligavit se de eius substantia ecclesiam in hac praetensione contentaturum. 10. In eadem Congregatione conquerulabantur admodum reverendi domini parochi de parte potiori contra admodum reverendum dominum Mikułoviensem parochum25, quod illi quam plurimos habentes perfidos Judaeos inter parochianos suos commorantes, multas incommoditates et praeiudicia, necnon defectum propter illos pati debeant et nullum ab ipsis annualem, sicuti moris alibi est, percipiant fructum, solus supranominatus parochus Nicopoliensis26 est tam felix, quo ab omnibus Judaeorum sepulturis ex toto decanatu Plesnensi occurrentibus solutionem percipit et in sua parochia, non interrogando utrum parochum loci, in quo degunt contentaverint et in scripta facultatem terrae corpus mandandi attulerint sepeliri iubet. Eapropter ne imposterum admodum reverendus dominus parochus Nicopoliensis sine expressa in scripto facultate admodum reverendorum parochorum in decanatu Plesnensi existentium Judaeis sepulturas in sua parochia concedere praesumat, licet absenti a Congregatione districte inhibitum est, alioquin in secuma fecerit, marcas ad arbitrium illustris et admodum reverendi domini decani applicandas illi ecclesiae parochiali, de qua Haebreum se pelire mandavit, irremissibiliter dabit. [f. 32v] a Lekcja wątpliwa. 23 Ks. Jerzy Odrobiński. 24 Ks. Paweł Bargieł zmarł 25 I 1720 r. w Mikołowie. Zob. Clerus decanatus, s. 218. 25 Ks. Andrzej Zabrzeski. 26 Tenże.

375 11. Et siquidem cuiusvis pastoris munus et officium est non solum oviculas sibi commissas pascere verbo, verum debet etiam eisdem praeire exemplo: Verba enim moveant exempla trahunt27. Hinc quoniam admodum reverendus dominus parochus Suszecensis28 ante biennium coram venerabili Congregatione decanatus nostri Plesnensis accusatus fuerit, quasi ille cum focaria sua et persona suspecta a die introductionis suae ad parochiam, usque in hodiernam turpiter et scandalose inter tot haereticos viveret, demandatum ipsi fuerat amovere eam et nullatenus amplius recipere, cum vero ille mandatis parere hucusque contempsit eamque non amovit, iterato in hac Congregatione accutato horrende demandatum est abiicere eam, alias ad Officium Cracoviense describitur. 12. Eodem die Congregationis nostrae praesentavit nobis illustris et admodum reverendus dominus decanus noster Plesnensis litteras innotescentiales29 visitationis in decanatu nostro Plesnensi per illustrissimum et reverendissimum dominum Lochman30 archipresbyterum et canonicum Cracoviensem decanum Sandomiriensem peragendae, quarum sumendo copiales, sine mora easdem per omnes parochias more cursorio circumferri fecit. 13. Ultimo et postremo loco non habentes in Officio nostro Decanali notarium, electus est admodum reverendus dominus Georgius Odrobinski parochus Beronensis, qui hucusque fuerat instigator et in locum ipsius unanimi patrum consensus et votis pro instigatore nominatus et creatus est admodum reverendus dominus Joannes Łaczynski parochus Cwiklicensis. 14. Tandem monitis scholiregis et organariis de oboedientia et reverentia dominis parochis debita, de diligentia circa officium ecclesiastica, de sobrietate et mutua inter se concordia, finita est per cantum Sancti Ambrosii TE DEUM Laudamus praesens Congregatio, quae cedat ad maiorem Dei Gloriam et honorem Beatissimae Virginis Sine Labe conceptae nec non simul Omnium Sanctorum. Martinus Matuszewic Decanus Plesnensis Parochus Boiszowiensis. manu propria Georgius Odrobinski Parochus Beronensis Notarius Decanatus Plesnensis manu propria

27 Verba docent exempla trahunt (Seneka Młodszy). 28 Ks. Piotr Piszczek. 29 Littera innotescentialis – pismo zawiadamiające. 30 Ks. Dominik Lochman, archidiakon krakowski, w latach 1725–1741 archidiakon sandomierski. W latach 1720–1721 z polecenia bp. F.K. Szaniawskiego wizytował parafie dekanatu pszczyńskie- go oraz bytomskiego. W dekancie pszczyńskim przebywał w październiku i listopadzie 1720 r. Zob. J. Wiśniewski, Dekanat sandomierski, Radom 1915, s. 188–189.

376 22 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 24 IX 1721 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. JANA CHRZCICIELA W BOJSZOWACH

[f. 33r] Anno Domini millesimo septingentesimo vigesimo primo, die 24 Septembris ex intimatione admodum reverendi domini infrascripti1, celebrata est praesens Congregatio in facie ecclesiae Boiszoviensis, praesentibus admodum reverendis dominis omnibus parochis decanatus nostri Plesnensis excepto admodum reverendo domino Stanislao Mąkocki parocho Hełmensi, qui se excusavit recollectus. Die praecedenti, quae fuit 23 Septembris post datum signum per pulsum maioris campanae ante solis occasum pro decantandis litaniis iuxta Reformationes Szyszkowianas2 cap[ut] 6 de Synodis Decanalibus, solum adfuere admodum reverendus parochus Łącensis3, Beronensis4, Vislensis5, Brzescensis6, Wosczycensis7, praebendarius Plesnensis8. Caeteri primo die sequenti advenerunt excusando suas absentias variis impedimentis. Ipsa die intimata Congregationis officium defunctorum absolvebatur, hac subsecutae sunt aliquot missae pro defunctis, his finitis, aliae missae pro variis necessitatibus iuxta ordinationem affixam in foribus sacrarii celebrabantur. Hora competenti solemnis missa de Spiritu Sancto per admodum reverendum Franciscum Tręmblowitz et concio per admodum reverendum Georgium Drabik parochos Łącensem et Wosczycensem peragebantur. His peractis facta est sessio et legebantur acta praeteritae Congregationis, ex quibus inventus est admodum reverendus dominus Valentinus Szalewic parochus Brzescensis anno praecedenti non comparuisse in Congregatione neque se per litteras excusasse, ideo condemnatus est ad marcas xenodochio largiendas.

1 Ks. Marcin Matuszewicz. 2 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.). 3 Ks. Franciszek Tremblowicz. 4 Ks. Jerzy Odrobiński. 5 Ks. Wawrzyniec Kapłanek. 6 Ks. Walenty Szalowicz. 7 Ks. Andrzej Pisula. 8 Ks. Jerzy Drabik.

377 Admodum reverendus parochus Suszecensis Petrus Pisczek admonitus ante celebrationem Congregationis per cursoriam ordinariam, quatenus cocam suam suspectam e domo eiiciat, illaque nulla tenus amplius ad se admittat et quia ad confinia dioecesis Vratislaviensis inhabitat, exhibuit testimoniales a vicinis admodum reverendis confratribus dioecesis illius Wratislaviensis, quod eandem amplius non habeat neque ipsae adeat, itaque admonitioni perillustris domini decani satisfecit. Item admodum reverendus dominus Andreas Zabrzeski praepositus Nicopoliensis, absens a Congregatione anno 1720, hoc autem anno currenti praesens acceptavit volens nolens nostram constitutionem in Congregatione anno praeterito mutuo factam de Judaeis non sepeliendis sine testimonialibus admodum reverendorum confratrum decanatus nostri, alias si secus fecerit, aut contravenerit marcis ad arbitrium venerabilis Congregationis punietur. Caetera, quae anno praeterito notata fuere in hac Congregatione sunt discussa et quia omnia ab omnibus rite observata sunt, progressum ad alia ordine sequenti fecimus. Et quidem primo quaesitum fuerat utrum omnes et singuli habeant sua requisita ut ea exhibeant et producant et factum est, quod omnes habuerint praeter reverendum patrem vicarium Plesnensem9, qui non habuit approbationem, tantummodo applicationem in scripto, cui demandatum est, ut approbationem ordinariam pro excipiendis [f. 33v] confessionibus sibi procuret, reliqui habuerunt omnia requisita prout illis demandatum fuerat in cursoria. Secundo quaesitum fuerat, an omnes habeant Constitutiones Łubienskianas10 et omnes easdem demonstrarunt, excepto admodum reverendo domino Georgio Drabik parocho Wosczycensi, qui pro sequenti Congregatione appromisit se procuraturum. Tertio quaerebatur, an illi, qui plura beneficia possideant quam unam habeant sua indulta a Venerabilissimo Officio confirmata et ratificata et exhibuerunt ea, videlicet admodum reverendus praepositus Nicopoliensis11 et admodum reverendus Nicolaus Steblicki parochus Plesnensis12. Quarto quaesitum erat an omnes assignatas recollectiones in Epistola Pastorali13 absolverint et in quibus locis, ut testimonia producant et produxerunt eadem videlicet: Admodum reverendus dominus Franciscus Tręblowitz parochus Łącensis in Kęnty.

9 Ks. Szymon Nowak. 10 Zob. przypis 4 (kongregacja 1713 r.). 11 Ks. Andrzej Zabrzeski, jednocześnie pleban w Miedźnej. Zob. Clerus decanatus, s. 247. 12 Pleban w Pszczynie i Lędzinach. 13 F.K. Szaniawski, Epistola Pastoralis, Kraków 1720.

378 Admodum reverendus dominus Joannes Łaczynski Parochus Cwiklicensis absolvit in Kęnty. Admodum reverendus dominus Laurentius Zabrzeski praebendarius Plesnensis absolvit cum anterioribus praemissis etiam in Kęnty apud Patres Reformatos; Admodum reverendus Dominus Georgius Drabik parochus Wosczycensis absolvit apud Patres Reformatos in oppido Gliwice. Admodum Reverendus dominus Stanislaus Jędrkowic parochus Tychensis, absolvit recollectiones assignatas apud eosdem Patres Reformatos in Gliwice. Admodum reverendus dominus Laurentius Kapłanek parochus Wislensis absolvit recollectiones apud Patres Reformatos in Kęnty. Admodum reverendus dominus Georgius Odrobinski parochus Beronensis absolvit etiam apud Patres Reformatos in oppido Kęnty14. Reverendus dominus Franciscus Danecki vicarius Medinensis absolvit suas recollectiones Cracoviae, sed non produxit testimonium dicens se illud traditis se perillustri et reverendissimi domini visitatori15. Reliqui ad praesens non habentes absolutarum recollectionum suarum testimonia obligarunt se quantocius absoluturos et testimoniales producturos. Hisce finitis praesentabantur decretum visitationis, ac imprimis admodum reverendus dominus Andreas Zabrzeski parochus in Miedzna satisfecit decreto suo ex visitatione praecedenti sibi communicato in ecclesia sua Medzinensi. Idem admodum reverendus dominus parochus ratione ecclesiae suae Nicopoliensis, quae ad [f. 34r] Iudaeos, qui secundum punctum in Epistola Pastorali16, non deberent conservare familiam catholicam respondit, se cum illis de hoc locutum fuisse, qui responderunt, se hanc non posse deserere nisi ab Illustrissimo Comite17, aut quod maius est, ipso invictissimo Imperatore18 sibi hanc prohibitam et in ulteriora tempora denegatam habuerint, de qua materia tractandum reverendissimo Loci Ordinario19. Quod admodum reverendus supranominatus[!] et alii admodum reverendi domini confratres decanatus nostri retulerunt in hac Congregatione. Item admodum praepositus et parochus Nicopoliensis20 ex decreto visitationis commendatum sibi habuit vindicandum horologium a civibus parochianis,

14 Zob. Clerus decanatus, s. 210–212. 15 Ks. Dominik Lochman. 16 F.K. Szaniawski, Epistola Pastoralis, Kraków 1720. 17 Erdmann II Promnitz. 18 Karol VI Habsburg (1685–1740). Zob. Z. Wójcik, Habsburgowie, [w:] EK, T. 6, Lublin 1996, s. 447–451. 19 Bp Felicjan Konstanty Szaniawski. 20 Ks. Andrzej Zabrzeski.

379 qui respondit, se iam vindicasse illud, reliqua sibi in decreto visitationis demandata promisit se quantocius velle explere. Admodum reverendus Joannes Łaczynski parochus Cwiklicensis ex commissis sibi in decreto visitationis petiit inscriptionem in summam mille rhenensium non pridem pro ecclesia Cwiklicensi a pie defuncto admodum reverendo domino Petro Zborowski decano et parocho quondam Plesnensi apud perillustrem dominum Martinum de Promnitz21 locatorum, a quo responsum accepit, quod illam velit restituere, cui elocandam locus alius quaerendus. Item admodum reverendus Cwiklicensis22 non potest recuperare certam partem fundorum ad parochiam quondam pertinentium, ob carentiam erectionis libri vero visitationum non admittuntur et consequenter notitia ex iisdem iudiciis sacrales areae maiestatis. Admodum reverendus dominus Nicolaus Steblicki parochus Plesnensis ex decreto visitationis obligabatur illustrissimum dominum Comitem23 adire, aut vices eius gerentes, quatenus quam collator ecclesiam parochialem Plesnensem restauraret, cui obligationi satisfaciens responsum exporatavit, quod omnino id praestare velit. Ratione apostatricis in xenodochio Plesnensi manentis, loquendum fuerat ex mandato decreti visitationis cum magnifico domino capitaneo Plesnensi admodum reverendo domino parocho Plesnensi, qui fassus est quod nondum sit locutus sed omnino intenditus. Idem admodum reverendus dominus parochus Lendinensis Nicolaus Steblicki non cochabitantes[!], coegit et cochabitare fecit eos, quos ipsi demandatum fuerat in decreto visitationis ad cochabitationem inducere. Admodum reverendus dominus parochus Łącensis Franciscus Tremblowitz ex commissione sibi in decreto visitationis facta, vindicat debita ecclesiae suae. Ossa mortuorum cum suo ossili iam contumulavit et sepelivit, et in aliis iuxta decretum visitationis satis obligationi suae fecit. [f. 34v] Admodum reverendus dominus Laurentius Kapłanek parochus Vislensis habendo pixidem pro Sanctissimo et Venerabilissimo Sacramento stanneam, per decretum visitationis compulsus est ad procurandum argenteam, adeoque habens duos calices argenteos, unum convertit et applicavit in locum illius stanneam pixidis, procurando cooperculum de super et velum, quo tegatur mundum et hoc fecit ob eam causam, quia ecclesia eius Vislensis, non habet nisi unicum altare cum unico portatili. Idem admodum reverendus dominus cruculam super monstratorium et organum chori secundum decretum

21 Marcin Ferdynand Promnitz wywodził się z uboższej linii Promnitzów pochodzącej od Hansa Promnitza (zm. 1540), posiadającej w państwie pszczyńskim wsie Mizerów i Borek. Zmarł 1 VI 1728 r., nie pozostawiwszy męskiego potomka. Zob. J. Polak, Erdmann II Promnitz, dz. cyt., s. 23. 22 Ks. Jan Łaczyński. 23 Erdmann II Promnitz.

380 visitationis reparavit, ratione autem apostatarum porrecturus est supplicem libellum ad Illustrissimum Dominum Comitem24. Admodum reverendus dominus Petrus Pisczek parochus Suszecensis in Congregatione anni currentis 1721 promisit iterato contra apostatas serio in cancellaria Plesnensi urgere, quia per hoc tempus non potuit quidquam edicere ob absentiam magnifici domini capitanei, in reliquis in decreto visitationis expressis satisfecit. Admodum reverendus dominus Valentinus Szalewic parochus Brzescensis affirmavit, se decreto visitationis satisfecisse. Admodum reverendus dominus Georgius Drabik parochus Wosczycensis iuxta decretum visitationis formam pro hostiis promisit se intra breve tempus comparaturum. Debitum quinquaginta rhenensium non potest levare, quia non habet certum fundamentum. Capellam lutheranam absque dote disiecit. Dotem ecclesiam ad perillustrem et reverendissimum dominum visitatorem25 anno currenti circa tempus Paschale transmisit et reliqua sibi demandata in decreto visitationis de toto adimplere promisit. Admodum reverendus dominus Thomas Gaydzik parochus Mokrensis, non comparavit (uti sibi demandatum in decreto visitationis habuerat) cingulos ad ecclesiam. Idem oeconomam absolvit, sed in eodem pago apud filium suum habitationem sibi conduxit et locus huius oeconomae praedictus admodum reverendus filiam nominatam focariam suscepit. In aliis dixit se satisfecisse decreto visitationis. Quod confiteatur frequenter, admodum reverendus parochus Tychensis26 testimonium perhibuit. Admodum reverendus dominus Stanislaus Jędrkowic parochus Tychensis, satisfecit suo decreto visitationis. Admodum reverendus dominus Stanislaus Mąkocki parochus Hełmensis non comparuit ad Congregationem ob rationem futilem et inanem, qui in praesenti Congregatione fuerat puniendus ob compotationem nimiam anno praecedenti post Congregationem extra domum plebanalem factam in assignato sibi hospitio per noctem et diem sequentem. Admodum reverendus dominus Martinus Mathuszewic parochus Boiszoviensis satisfecit suis in decreto visitationis obligationibus. [f. 35r] Admodum reverendus dominus Georgius Odrobinski parochus Beronensis, satisfecit suo ex visitatione decreto. Inquisitio interna et resolutiones casuum ob brevitatem temporis praetermissa sunt in hac Congregatione anno 1721 habita.

24 Tenże. 25 Ks. Dominik Lochman. 26 Ks. Stanisław Jędrkowicz.

381 Innotuit nobis non pridem, quod aliqui admodum reverendi domini parochi aliquando praesumpserint benedicere matrimonia praeter missa tertia banna, adeoque ne hoc fiat imposterum, sub poenis secundum arbitrium nostrum, omnibus prohibitum est et prohibetur. Proposuit admodum reverendus dominus instigator decanatus Joannes Łączynski parochus Cwiklicensis, quod aliquando aliquis vicariorum benedixerit matrimonium ante Epiphaniam Domini, quod directe est contra dispositionem Sanctae Romanae Ecclesiae, qua propter ne hoc illo tempore amplius practicetur sub marcis irremissibiliter dandis prohibitum est. Item proposuit iam immediate nominatus admodum reverendus dominus instigator decanatus nostri contra parochum Wosczycensem27, quod ille focariam suam servilem coram perillustri et reverendissimo domino visitatore28 dixerit, esse suam sororem. Item proposuit admodum reverendus dominus instigator decanalis contra admodum reverendum dominum Thomam Gaydzik parochum Mokrensem, quod ille se publice a coca permittat confundi et scommatice tractari hisce verbis: Da byz sto diabłow ziadł, zas do Żyda poszedł pic, byłby trochę swini popasl. Haec autem ille neque affirmabat, neque etiam negebat et ideo reprehensus est et prohibitum ipsi est, ne ad Judaeum crematum potare vadat. Item proposuit admodum reverendus dominus instigator29, quod reverendus dominus praebendarius Plesnensis30 in domo sua cum hominibus ex oppido Plesna per totas noctes soleat ludere carthifoliis, adeoque ipsi hoc vitium quae absurdum prohibitus est. Absente vicario Plesnensi31 a Congregatione praesenti monitus est admodum reverendus dominus parochus ipsius Plesnensis32, quatenus ipse, qua suum adiutorem et vicarium melius corrigerat ne divagetur per oppidum Plesnam, et quia contra statum clericalem in vestitu saeculari in civitatem Plesnam exire praesumpsit, ideo condemnatus est ad duas marcas, aut ad carceres per mediam diem. Delatum est etiam nobis, quod admodum reverendus dominus Joannes Łaczynski parochus Cwiklicensis soleat ad osculum patenae admittere, praeter dominos suos collatores etiam alias personas, quod non debet fieri, quia iam prohibitis est et ipsi serio prohibetur. Accipimus ex fama puplica[!], quod aliqua femina in domo plebanali Medznensi est impregnata, qua dum fuisset ab admodum reverendo domino vicario

27 Ks. Jerzy Drabik. 28 Ks. Dominik Lochman. 29 Ks. Jan Łaczyński. 30 Ks. Wawrzyniec Zabrzeski. 31 Ks. Szymon Nowak. 32 Ks. Mikołaj Steblicki.

382 Medznensi33 examinata [f. 35v] fassa est hanc robotam cum famulo praedicti vicarii fecisse et habuisse, de quare dum admodum reverendus dominus decanus praedictum vicarium examinaret, fassus est, quod ipsemet easdem personas de commisso delicto examinaverit et dum eos reos intellexisset, bene castigatos e domo sua eiecit. Ab admodum reverendis dominis parochis dioecesis Wratislaviensis, audivit admodum reverendus dominus Laurentius Kapłanek parochus Vislensis, quod authoritate Sacrae Caesareae Maiestatis statutum sit, ne amplius ad levandum e sacro fonte infantem admittantur patrini ambo lutherani, sed si fieri potest, semper duo catholici, aut unus catholicus, alter lutheranus, non vero aliter. Et quia coram Illustrissimo ac Reverendissimo Episcopo34 nostro hac de re etiam propositio fuerat facta, item noster Reverendissimus confirmavit et statuit, ut non nisi ambo catholici, aut unus catholicus alter lutheranus admittatur. Adeoque ut hoc observatur mandamus et statuimus. Hisce peractis interrogati sunt admodum reverendi domini confratres decanatus nostri utrum aliquid contra organarios et servos ecclesiarum suarum non habeant? Et quia responderunt, se nihil habere e contra domini organarii, interrogati sunt, an saltem illi contra suos dominos parochos aliquid ad proponendum non haberent? Et quia et illi nihil protulerunt, ideo admoniti sunt, ut in ecclesiis suis omnem debitam modestiam in incelsu, locutione, reverentiam circa maius altare observent, in choro tempore divinorum non Latinas maxime in pagis, sed Polonicas, easdem ad devotionem populi decantent cantilenas, ebrietates et scurrilitates devitent omnes hostias quandocunque conficiunt novas et recentes, semper quolibet octiduo ad consecrationem porrigant, diem consecrationis in tabella ad latus maioris altaris annotent et ne ipsi peccent diem illum, quo hostias pinserunt, sibi bene notent et hunc non alium, ne nimium abveteratas ad consecrationem sacerdoti porrigant et ad invalidam consecrationem parochum inducant, districte admoniti sunt. Tandem accensis choreis et adhibito incensu resumpto ex sacrario Venerabilissimo ad maius altare Sacramento, finita est praesens Congregatio per cantum Sancti Ambrosii Te Deum Laudamus ad Dei Maiorem Gloriam Honorem B[eatae] V[irginis] Matris Dei, nec non Venerationem Omnium simul Sanctorum Amen.

33 Ks. Franciszek Danecki. 34 Bp Felicjan Konstanty Szaniawski.

383 22a NOTATKA UZUPEŁNIAJĄCA PROTOKÓŁ KONGREGACJI DEKANALNEJ ODPRAWIONEJ 24 IX 1721 ROKU

Elapsis duabus hebdomadis1 post peractam praesentem Congregationem eiusdem decanatus emanavit ab admodum reverendo domino decano2 cursoria de [f. 36 r] praesentandis testimonialibus absolutarum recollectionum nondum visis et quoniam aliqui, ut intro iam absolutarum testimonia produxerunt peragenda restant a sequentibus hucusque videlicet ab admodum reverendo domino Nicolao Steblicki parocho Plesnensi et Lendinensi, eiusque duobus vicariis, videlicet Simone Novak vicario Plesnensi et Joanne Scierski vicario Lendinensi, item ab admodum reverendo domino Andrea Zabrzeski praeposito Nicopoliensi, anec non eius praebendario Nicopoliensia item ab admodum reverendo Stanislao Mąkocki parocho Chełmensi, qui nec ad diem Congregationis comparuit, neque ullam absolutarum recollectionum in cursoriam processu mentionem fecit, exceptis hisce pauculis: praesentem cursoriam ulterius currere fui. Idem admodum reverendus parochus Chełmensis3 anno elapso 1720 post finitam Congregationem, pergende domum sequenti primo die, ob nimiam compotationem in suo sibi assignato hospitio, cadendo in terram de equo in via, in eodem loco obdormivit, mitram protegendo capite perdidit et equum, quem amisit, vix recuperavit. Admodum reverendus dominus Thomas Gaydzik parochus Mokrensis, recollectiones suas rite absolvit et copiales testimonialium, iuxta admonitionem cursoriam praesentavit et exhibuit. Admodum reverendus dominus Valentinus Szalewic parochus Brzescensis, uti ex testibus testimonium patet, recollectiones debite absolvit suas. Admodum reverendus dominus Petrus Pisczek parochus Suszecensis authenticum testimonialium ratione peractarum recollectionum ad videndum cum restitutione exhibuit et iuxta monitionem demonstravit. Idem ratione apostatarum in sua parochia degentium, quorum numerum ad 30 personae inveniri posset, et quidem recenter factorum, uti vicini parochiae a–a Wyrazy dopisane na boku karty. 1 12 X 1721 r. 2 Ks. Marcin Matuszewicz. 3 Ks. Stanisław Mąkocki.

384 eiusdem detulerunt mihi, tale responsum dedit. Rem de apostatis amplius nos pertinere ad dominos officiales castri Plesnensis, qua acatholicos, sed ad commissarios a Sacra Caesarea Maiestate deputatos, quorum sunt duo, videlicet praenobilis dominus Martinus Promnitz haereditarius dominus in Miserow dynastiae Plesnensis et perillustris dominus Januszowski4 qui volentes officio suo satisfacere specificatos et nominatos accitosque ante se examinabunt, et prout inventi fuerint, ad Sacram Caesaream Maiestatem examen transmittent, et quid deinde cum illis faciendum erit, denuntiabunt. Admodum vero reverendus parochus Plesnensis Nicolaus Steblicki ad requisitionem admodum reverendi decani volens habere responsum a magnifico domino capitaneo [f. 36v] Plesnensi per vicarium suum ad propositiones suas ipsi communicates, an velit sicuti mandata Sacrae Caesareae Maiestatis sonant et obloquuntur, expellere omnes apostatas in parochia Plesnensi commorantes, tale reportavit: quodsi magnifico domino capitaneo aliquod dubium ex breviario proponereteur, non miraretur sed quod attinet patentes Caesarae Maiestatis, de his asserit se bene scire. Et quoniam inanem et ridiculam responsionem admodum reverendus dominus parochus Plesnensis ad porrectas quaestiones suas per vicarium5 obtinuit, habendo notitiam a signo fide viro, quod perillustris ac generosus dominus Godefridus Dworzanski6, totius Silesiae Supremus fiscalis informationem a me decano Plesnensi petierit, quid in dominio Plesnensi agatur cum apostatis quo qvatenus eo citius finis cum apostatis fieret, plenariam ipsi informationem in scripto non pridem Wratislaviam missi, maximo vero ratione Maximiliana Pelkowa7 apostatricis xenodochio Plesnensi habitantis et Joannis Augustini8 reunter in officium frumentarii vocati Plesnae residentis, unde quidam subsecuturum sit, notitiam ulteriorem expectamus. Et quia praedicti admodum reverendi domini parochi Plesnensis vicarius recenter post peractam Congregationem, satis stricte monitus et mulctatus se non emendavit, imo pergor tactus, rusticum quendam baculo quo sustentari solet, in capite ebrius existens ad effusionem sanguinis, cum summo scandalo

4 Od XVII w. w państwie pszczyńskim działali Ferdynand Ohm Januszowski oraz Albrecht Janu- szowski, który w 1686 r. sprzedał dział na Gardawicach Gotfrydowi Balk z Zubrzic. Prawdopodob- nie chodzi zatem o Jerzego Januszowskiego, zmarłego w 1734 r. Zob. J. Pilnáček, Rody, dz. cyt., s. 43; Cz.T. Witowski, Herbarz pszczyński, dz. cyt., s. 26. 5 Ks. Szymon Nowak. 6 Godfryd Dworzański (Hoffmann) – regent-kanclerz kamery pszczyńskiej. Zob. H.W.F. Schaeffer, Kronika, dz. cyt. s. 67. 7 Maksymiliana Pełka – pochodziła prawdopodobnie ze starego rodu Pełków, który już w XV w. osiedlił się w Księstwie Cieszyńskim oraz skoligacił z najznakomitszymi rodzinami cieszyńskimi. Z tego rodu pochodził Jan Adam Pełka, syn Wacława, od 1685 r. właściciel Kończyc Małych, Zob. J. Pilnáček, Rody, dz. cyt., s. 270–271. 8 Jan Augustini – w latach 1735–1748 zarządca klucza gospodarczego w Bijasowicach i Lędzinach, od 1748 r. zarządca klucza zamkowego. Zob. H.W.F. Schaeffer, Kronika, dz. cyt., s. 69–70.

385 haereticorum, ad notabiliter vulneravit, ideo ipsum hic annotandum duxi, uti etiam annoto, et ad Celsissimum et Reverendissimum Loci Ordinarium9 defero, quae denuntiando, alia ad praesens non habeo, quae venerabili officio meo deferre possem, praeter obsequia mea quoadusque vixero. Martinus Mathuszewic Decanus Plesnensis Parochus Boiszoviensis manu propria Georgius Odrobinski Parochus Beronensis Notarius Decanatus Plesnensis manu propria

9 Bp Felicjan Konstanty Szaniawski.

386 23 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 5 V 1722 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. JANA CHRZCICIELA W BOJSZOWACH

[f. 37r] Anno Domini 1722 die 5ta Maii ex intimatione domini decani1 infrascripti, celebrata praesens Congregatio in facie ecclesiae Boiszoviensis, praesentibus omnibus admodum reverendis parochis, excepto admodum reverendo Petro Pisczek parocho Suszecensi, qui suam absentiam excusavit per litteras, allegando primo nimium dolorem pedis, secundo imminentem solennitatem Sancti Stanislai, sub cuius titulo ecclesia erecta eique insunt hucusque indulgentiae Romanae, tertio quod ipsemet concionaturus parare se debeat pro Verbo Dei. Pridie2 ergo Conventus vesperi dato signo per campanam convenerunt ad ecclesiam de domo parochiali ad recitandas litanias de Omnibus Sanctis cum suis versiculis et collectis per admodum reverendum dominum decanum et admodum reverendos dominos parochos decanatus congregatos, quibus absolutis, subsecutus et pulsus campanae maioris ad orationem pro fidelibus defunctis et pro crastino denunciata est ab admodum reverendo domino decano Synodus Decanalis. Monitique sunt admodum reverendi domini parochi de modestia et sobrietate toto tempore congressus servanda sub poenis, quatenus se unusquisque gerat secundum Epistolam Pastoralem3 in omni actu, gestu, sermone et officio, ut suo exemplo pietatis et devotionis laicos aedificet. Et tunc visis unusquisque suis officis pro die sequenti Congregationis assignatis, et ad fores sacristiae affixis et hospitia sua in silentio ex ecclesia discesserunt. Ipsa die Conventus mane post pulsum omnium campanarum longiorem, superpelliceis induti intrarunt ecclesiam et totum officium pro defunctis, cui praesidebat admodum reverendus dominus Franciscus Tręmblowitz parochus Łącensis ab admodum reverendo domino decano deputatus non raptim (uti

1 Ks. Marcin Matuszewicz. 2 4 V 1722 r. 3 F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis […], Cracoviae 1720, s. 21. Użyto określenia secundum Episto- lam Pastoralem przypuszczalnie po to, by odróżnić list pasterski bp. F.K. Szaniawskiego wydany w 1720 r. od listu pasterskiego bp. B. Maciejowskiego wydanego po raz pierwszy w 1601 r., a wzno- wionego również w 1720 r. Zob. Epistola pastoralis Maciejoviana ex mandato Stanislai Szembek, Cracoviae 1720, [w:] K. Estreicher, Polnische Bibliographie des XVIII. Jahrhunderts, dz. cyt., s. 71.

387 ante hac consuevereunt), sed secundum praescriptum Epistolae Pastoralis4, graviter distincte et devote absolverunt. Tum missa solemnis celebrabatur per admodum reverendum Andream Zabrzeski praepositum Mikułoviensem pro animabus defunctorum. Ministrantibus admodum reverendo Francisco Danecki commendario Medzinensi pro diacono et subdiacono admodum reverendo Laurentio Zabrzeski praebendario Plesnensi. Hac missa solemni finita concionem habuit competentissime de statu et vocatione ecclesiasticorum admodum reverendus dominus Laurentius Kapłanek parochus Vislensis. Caeteri sacerdotes sub tempus officii defunctorum celebrabant nimium votivas de Spiritu Sancto: admodum reverendus dominus Joannes Łaczynski parochus Cwiklicensis, admodum reverendus Georgius Odrobinski parochus Beronensis, admodum reverendus Franciscus Danecki commendarius Medinensis. Porro admodum reverendus Laurentius Zabrzeski praebendarius Plesnensis celebravit missam de requiem pro animabus penes hanc ecclesiam requiescentibus, in qua celebrabatur Conventus. Admodum reverendus Stanislaus Jędrkowic parochus Tychensis celebravit pro exaltatione Sanctae Romanae Ecclesiae. Sub tempus vero missae cantatae absolvebant missas: admodum reverendus Nicolaus Steblicki Plesnensis et Lendinensis parochus pro felici ac longa vita Celsissimi Principis Illustrissimi ac Reverendissimi Loci Ordinari5. Admodum reverendus Franciscus Tręmblowitz parochus Łącensis celebravit pro concordia principum christianorum. Admodum reverendus Thomas Gaydzik parochus Mokrensis pro extirpatione haereticorum. Admodum reverendus [f. 37v] Stanislaus Mąkocki parochus Hełmensis pro concordia admodum reverendorum confratrum in decanatu Plesnensi degentium. Admodum reverendus Andreas Drabik6 parochus Wosczycensis pro confratribus defunctis decanatus Plesnensis. Admodum reverendus dominus Laurentius Kapłanek parochus Wislensis pro animabus suffragiis carentibus. Quibus peractis omnes in domum decanalem descenderunt, ibidemque prandium sumpserunt ad unam mensam persoluto quilibet uno floreno et statim ad initium mensa maxime necessaria ad vitae moresque clericales recte componendos ex Epistola Pastorali7 incoepit legere iunior vocatione beneficiatus, nimirum admodum reverendus Georgius Drabik parochus Wosczycensis. Prandio finito et gratiis de more Deo actis omnes demum ad ecclesiam superpelliceis induti descenderunt, ibique invocata Spiritus Sancti gratia sessio facta, ubi admodum reverendus decanus brevem exortationem[!] fecit

4 F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis […], Cracoviae 1720. 5 Bp Felicjan Konstanty Szaniawski. 6 Błędnie podano imię plebana z Woszczyc. Był to Jerzy – nie Andrzej – Drabik. 7 F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis, dz. cyt., s. 15–17.

388 quanta perfectio et sanctitas requiratur in sacerdotibus quam graviter crimina sacerdotum laedant divinam maiestatem, quamque severe puniat Deus culpas a sacerdotibus admissas etc. etc. Post finitam exhortationem legebantur ab admodum reverendo domino decano puncta in litteris Celsissimi Principis8 expressa et quidem quoad primum an omnes et singuli decretis ex visitatione sibi transmissis satisfacerint, ad quod omnes nemine excepto responderunt se satisfecisse, nihilominus aliqui deprehensi sunt in omnibus non observasse et satisfecisse et quidem in vasculis sacrorum oleorum pro infirmis, quae illis procuranda erant, ut fuissent seorsiva et ea penes distributionem sacrorum liquorum non habuerunt, videlicet admodum reverendus Joannes Łaczynski parochus Cwiklicensis, admodum reverendus Laurentius Kapłanek parochus Wislensis, admodum reverendus parochus Brzescensis iam in Domino defunctus Valentinus Szalewic. Admodum reverendus Petrus Pisczek parochus Suszecensis, qui neque lebetem in baptisterium uti ipsi demandatum in decreto visitationis fuerat, dealbare non curavit. Admodum reverendus Andreas Drabik9 parochus Woscycensis vascula pro oleo infirmorum seorsive non procuravit. Admodum reverendus Thomas Gaydzik parochus Mokrensis, vascula seorsiva non habuit pro oleo infirmorum. Eodemmodo admodum reverendus Stanislaus Jędrkowitz parochus Tychensis modernus parochus Brzescensis vasculum pro oleo infirmorum non habuit seorsivum. Admodum reverendus dominus Andreas Zabrzeski parochus et praepositus Nicopoliensis, uti mihi innotuit, non recuperavit horologium a civibus parochianis suis, uti ipsi secundum decretum visitationis demandatum erat. Eodem modo admodum reverendus dominus Nicolaus Steblicki parochus Plesnensis uti ipsi iniunctum in decreto visitationis fuerat, ecclesiam parochialem Plesnensem non restaurat, neque restaurare inhoavit. Alia plura in decretis visitationis praeteritas illis demandata, an vere secundum eorum affirmationem procurata, reparata et restaurata habeant, affirmare non possumus, sed videretur mihi ut, sicut Wratislaviensi dioecesi moris est, admodum reverendus decanus ex commissione Vestrae Celsitudinis omnium suspectorum procuranda descendendo lustret et annotatis annotandis, Vestram Illustrissimam et Reverendissimam Celsitudinem competenter informaret. [f. 38r] Quo ad secundum punctum litterarum Illustrissimi et Reverendissimi Domini Loci Ordinarii10 hic non respondetur, quia magis ad seorsivam schedam spectare videtur, ubi quoad illud latius tractabitur materia.

8 Tamże, s. 17–19. 9 Ks. Jerzy – nie Andrzej – Drabik. 10 Bp Felicjan Konstanty Szaniawski.

389 Quod attinet tertium punctum ratione studii, lectionis librorum et exercitiis in rebus spiritualibus11, severissime admodum reverendis dominis confratribus demandavi et fraterne persvadebam ut, ubi duo vel tres adinvicem cohabitant, ad seniorem cum dubiis quaestionibus casisticis pro resolutione bina vice intra hebdomadam conveniant et de iisdem theologicae tractant et discurant. Quo ad 4tum punctum eiusdem Epistolae12 Vestrae Celsitudinis, ratione ecclesiasticarum personarum et claustralium apud aulas principum et magnatum pro capellanis in servientium sine expressa facultate Celsitudinis Vestrae, nemo magnatum talis est, qui tales personas affectaret et teneret, neque etiam ulla persona clericalis sine licentia ad praesens in beneficio et provisione reperitur. Inoboedientes vero non admittimus, sed exquisitos tales semper pro licentia Loci Ordinarium remittebam et in futurum remissurus sum. Quo ad 5tum punctum13 ratione metricae pro ordinandis ne subscriptam habeant authenticum a reverendis vicariis, sed a propriis parochis et insuper domino decano, hoc a decursu annorum ferme duorum practicatur et nemini ordinando, nisi manu propria parochi et admodum reverendi domini decani subscriptum et sigillis munitum propriis, extraditur. Nemini etiam clericorum datur testimonium ad inscribendam provisionem nisi prius probatus fuerit in cathehisando, Verbo Dei praedicando in ecclesia penes quam degit et insuper hoc ipsum practicabitur ulterius et sacrosancte observabitur ab omnibus ne provisionem ullus audeat inscribere et procurare ad suam ecclesiam, nisi testimoniales examinis sui a Celsitudine Vestra admodum reverendis dominis examinatoribus deputatis parocho acclesiam et admodum reverendo decano praesentaverit quod observandum serio admodum reverendis dominis parochis decanatus Plesnensis recommendavi. Perlectis Epistolae punctis Vestrae Celsitudinis14, approbationes revidebantur et relegebantur acta praeteritae Congregationis, propterea ne quid omittatur ex ante actis constitutionibus. Et quia admodum reverendus dominus Stanislaus Mąkocki parochus Chełmensis, quadam vice aliquem excelsum contra statuta clericorum, iam Vestrae Celsitudinis intra acta Congregationis anno 1721 celebratae nota, commisit, anno vero praeterito a Congregatione sine legitima causa se absentavit, hoc anno comparens obiurgatus suppliciter veniam petiit et eum a Celsitudine Vestra nil contra ipsum incorrectionem pro perpetrato excessu venerit, punitus est duabus marcis pro ecclesia, in qua celebratus est praesens Decanalis Conventus. Item ad peragendam meditationem de

11 F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis, dz. cyt., s. 17. 12 Tamże, s. 29–31. 13 Tamże, s. 31–33. 14 Tamże.

390 Passione Domini per quinque dies, nec non in tractata ecclesia in praesentia admodum reverendorum dominorum confratrum flexis genibus dicendum ante maius altare quinquies Laudetur Sanctissimum Sacramentum. Post haec proponebantur casus conscientiae ab admodum reverendo domino decano iunioribus dominis parochis resolvendi et quidem primus: (p 1mus Casus p): An qui prae verecundia aliquid omittit in confessione, sciens quidem se male agere, sed nesciens confessionem non valere, teneatur omnia repetere, vel sola relicta? (p 2dus Casus p): An quandoque voluntarie possit aliquod peccatum omitti in confessione? [f. 38v] (p 3tius Casus p): An possit dimidiari confessio ob magnum concursum praementium se in confessione? (p 4tus Casus p): Quid agendum sit confessario cum poenitente, qui interrogatus de numero dicit, se non esse solitus in praecedentibus confessionibus illum exprimere, nec de hoc interrogari, an talis debeat repetere confessiones praecedentes? Ad praedictos casus varii varie non sine rationibus gravium authorum theologiae respondebant, quorum numerus, si recordari et memoriae inherere deberet, in longum excresceret. Tandem ultimo admodum reverendus dominus decanus resolutiones singulorum omnibus publice clare et distincte cum rationibus et citatis authoribus exposuit videlicet ad primum. Si talis ignorantia sit culpabilis, qualis forte potest esse in aliquibus rusticis, probabiliter dici posse cum aliquibus talem non teneri ad repetitionem confessionum, sed solum ad suppletionem omissarum, supposito quod talis, si vere scivisset invalidam reddi confessionem suam voluisset integram facere. Possevianus de poenit[entia] cap[ut] 7 num[erus] 2815. Ordinarie autem cum talis ignorantia non videatur inculpabilis, repeti debet confessario. Hoc saltem hic notari debet, quod qui volenter reliquum peccatum mortale et ideo tenetur confessionem repetere, si postea rei huius oblitus confitetur bona fide peccata, quae fecit validas esse illas confessiones, nec ad eorum repetitionem teneri, sed susticere illam priorem repetere et supplere. Ita Emmanuel Sa16 cum multis aliis.

15 Joannes Baptista Bernardinus Possevino, włoski jezuita. Mogło chodzić o jedną z następujacych jego prac: De officio curati ad praxim, Posnaniae 1611; Praxis curae pastoralis utilissima praecipue circa repentina et generaliora, Coloniae 1616; Praxis Curae Pastoralis Utilissima Praecipue Circa Repentina Et Generaliora. Acecessere sacrae Congregationis ac nonnulula Conc.Trid. Capita de Ma- trimonio declarationes, ex probatis Authoribus desumptae, Coloniae 1616; Praxis Curae Pastoralis, Praecipue Circa Repentina & Generaliora, Coloniae 1645. Zob. Karlsruher Virtueller Katalog, [w:] http://kvk.ubka.uni-karlsruhe.de [dostęp 12.07.2015 r.] 16 Emmanuel Sa (1530–1596), portugalski jezuita, profesor uniwersytecki w Hiszpanii oraz we Wło- szech. Autor m.in. popularnego Aphorismi Confessariorum ex Doctorum sententiis collecti, Romae

391 Ad 2dum: Posse si iuste et probabiliter timeatur ob alicuius peccati confessionem revelatio illius, vel odium et inimititia vel pudicitiae sollicitatio, vel aliud temporale damnum. Confessio enim tunc censetur formaliter integra, quamvis materialiter aliquid ei desit ob iustam causam tacitum in opportunitate alterius confessarii supplendum. Ad 3tium: Non posse nec confessario est liberum consitentes ita urgere ad expediendum ut non sinat eos detegere integre suam conscientiam, vel ut omittat iuvare interrogationibus necessariis. Ratio est quia integritas confessionis est de praecepto Christi, ut exprimit Trid[entinum] a quo praecepto concursus poenitentium non excusat nisi sit coniunctus cum gravi necessitate qualis contingit in conflictu belli, aut in naufragio, aut in simili periculo. In concursu tamen multorum sit confessarius sollicitus solum de mortalibus, aut gravioribus vehialibus, reliqua curet dici verbo generali. Ita Marchantius in Resol[utiones] Pastorali cap[ut] 317. Ad 4tum: Si ignoraverit hoc esse necessarium exprimere ad integritatem et validitatem confessionis, non esse compellendum ad repetitionem, sicut nec quando omissit aliquod peccatum mortale, quod non putabat nisi veniale. Tenetur tamen tunc quantum potest supplere defectum verisimilem numerum explicando. Pro futura vero Congregatione ad procurandos casus assignati sunt admodum reverendus dominus Nicolaus Steblicki parochus Plesnensis et admodum reverendus Laurentius Kapłanek parochus Wislensis. Porro pro resolvendis admodum reverendus Georgius Odrobinski [f. 39r] parochus Beronensis et admodum reverendus Thomas Gaydzik parochus Mokrensis. Item recommendavi omnibus reverendis dominis parochis, ut etiam occurrentes in parochiis casus (si quos habuerint intra hoc temporis spatium) pro futura Congregatione afferant et finitis a me assignatis, quibus commendavero proponant ad resolvendum. Et siquidem admodum reverendus Joannes Łaczynski parochus Cwiklicensis instigator decanatus Plesnensis nihil contra ullum parochorum proposuerit quod vergeret contra, subsecuta est interna inquisitio de vita et moribus, alloquendo confratres de hoc opere maxime necessario, cum omni diligentia tractando et obtestatus est omnes sub virtute sanctae oboedientiae, quae decanis in hac parte tanquam episcopi delegatis debetur, tum sub onere conscientiae quatenus nihil celarent, sed omnia quaecunque sciunt et audiverunt, quaecunque viderunt in veritate dicerent, tam de sacerdotibus

1616. Zob. G. Gansen, Sa Emmanuel SJ, [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. 9, Freiburg 1937, s. 41–42. 17 Jacobus Marchantius, Resolutiones pastorales et praeceptis vitiis Capitalibus, et de Sacramentis, Lovanii 1650; Coloniae 1700. Rozdział trzeci nosił tytuł: Resolutiones concernentes tertium Deca- logi Praeceptum.

392 decanatus, quam de scholiregis, aliisque ecclesiarum ministris. Verum ne domino decano obiiciatur illud, eiice primum trabem de oculo tuo etc18. Ideo duos decanatus seniores patres, nimirum admodum reverendum Andream Zabrzeski praepositum Nicopoliensem et reverendum Franciscum Tręmblowitz parochum Łącensem, qui de vita eius et moribus ex confratribus quaererent et investigarent elegit, ipse vero ad sacristiam pro facienda ex aliis confratribus de aliorum vita et moribus inquisitione discessit. Iterea curando admodum reverendo domino notario19 decanatus legere aliqua ex Epistola Pastorali20, de praedicatione Verbi Divini, de doctrina christiana et administratione sacramentorum, post lectione horum, quousque admodum reverendus decanus non advenerit, proponebantur casus, subsecutis resolutionibus a dominis confratribus. Ad praefatam inquisitionem interrogatoria sunt sequentia: Primo: an domini parochi penes suas ecclesias resideant? Secundo: an cathehisticam doctrinam singulis Dominicis promoveant in medio ecclesiae deambulando, non autem de ambona? Tertio: an in alicuius parochia scandala aliqua fiant? Quarto: ne aliquis in gradu prohibito copulaverit vel alteri copulare non commiserit? Quinto: an divina diebus festivis tempore opportuno absolvantur? Sexto: an aliquis in fornicationibus vel concubinatu vivat? Septimo: an aliquis in decanatu absque sacramentis vel infans sine baptismo culpa parochi non decesserit? Octavo: an aliquis sacerdotum decanatus tabernas frequentet, inibi saltet et alias inconvenientias faciat? Nono: an aliquis sacerdos in decanatu sit usuarius vel simoniacus? Decimo: an aliquis non sit litigiosus vel percussor etiam in ecclesia? Undecimo: an aliqui ante copulationem matrimonialem denunciationes non omittant, vel an praemittant omnes semper, vel an diebus ferialibus denuncient? [f. 39v] Duodecimo: an aliquis parochorum ebrietatibus indulget et an frequenter? Decimo tertio: an aliquis bona ecclesiae vel fundos alienaverit? Decimo 4to: an aliqui parochi vel vicarii in uno curru ad nundinas aut alio cum suis cocis pergant? Decimo 5to: an aliqui scholiregae in decanatu nimias ebrietates, vanas observantias aliasque scandalosas exorbitantias patrent?

18 Albo jak możesz mówić swemu bratu: Pozwól, że usunę drzazgę z twego oka, gdy belka [tkwi] w twoim oku? (Ewangelia według św. Mateusza 7,4). 19 Ks. Jerzy Odrobiński. 20 F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis, dz. cyt., s. 24–25, 27–29.

393 Decimo sexto: an personae vagae ad sacramenta administranda admittantur? In summa summarum: an aliquid de quocunque sacerdote et scholirega aut organario decanatus mali sciatur vel audiatur, quod Deum offendere, statumque clericalem dehonestare possit. Ad suprascripta. Te s t i s p r i mu s admodum reverendus Joannes Łaczynski parochus Cwiklicensis, una cum infrascriptis seorsim in conscientia de veritate dicenda obtestatus, ad summum interrogatorium. Xiądz pleban Psczynski21 często się absentuie po kilku niedzielach odiezdzaiąc ze Psczyny do Lędzin y zas z Lędzin do Psczyny, o co murmurant parochiani ex utraque parochia. Ad 2dum: W kosciele Psczynskim nie cathehisuią. Ad 3tium nescit. Ad 4tum, ad 5tum, ad 6, ad 7 nescit. Ad 8vum, ad nonum nescit, ad decimum nescit. Ad undecimum powiedział pierwey to było, ale teraz iuz nic nie słyszę. Ad duodecimum, 13, 14, 15, 16 nescit. Te s t i s s e c u n d u s admodum Reverendus Nicolaus Steblicki parochus Plesnensis et Lendinensis, ad 1mum, 2, 3, 4, 5 nescit. Ad sextum: O X. Suszeczkim22 gadaią, więc ia nie wiem pro certo. Ad 7, ad 8 nescit. Ad 9: O X. Łąckim23 murmurant de usura. Ad 10, 11, 12, 13 nie wiem, sed mihi dominus capitaneus Plesnensis intendit alienare pewny widerkauf24. Sed opponam me inquantum to będzie. Ad 14, 15 nescit. Ad 16: U mnie we Psczynie semel admissus quidam religiosus per inadvertentiam vicarii25 me absente ad altare vagabundus. Te s t i s t e r t i u s admodum reverendus dominus Andreas Zabrzeski praepositus Nicopoliensis ad primum, 2, 3, 4, 5, 6, 7 nescit. Ad octavum: X. pleban Mokrski26 u Żyda przesiedzi, szpetne słowa ze zgorszeniem u Żyda mowi, podpiwszy sobie po miescie Mikułowie vagatur per domos, a w domu continuo z chłopy pije, ze z domu plebanskiego iakoby karczmę załozył. Co do pacierzy kapłanskich, dubium utrum recitet. J[ego] M[ość] Pan Collator iego gorszy sie wielce z tego, ze do Żyda chodzi piiac. Ad 9, 10, 1l, 12, 13, 14 nescit. Ad 15: Było to przedtym u mnie inter scholares, ale sie teraz ztrzymuią obrzydliwego piianstwa. Ad 16 nescit. Testis 4tus admodum reverendus dominus Franciscus Tręmblowitz parochus Łącensis. Ad l: Xiądz pleban Psczynski27 maiąc duo beneficia nie moze obudwu

21 Ks. Mikołaj Steblicki. 22 Ks. Piotr Piszczek. 23 Ks. Franciszek Tremblowicz. 24 Wyderkaf (z j. niemieckiego Wiederkauf) – potoczna nazwa tzw. kupna renty lub też sprzedaż z prawem odkupu. Najpowszechniejsza w czasach nowożytnych forma kontraktu kredytowe- go. Zob. Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, [w:] http://doroszewski.pwn.pl [dostęp 05.08.2015 r.] 25 Ks. Szymon Nowak. 26 Ks. Tomasz Gajdzik. 27 Ks. Mikołaj Steblicki.

394 rendere, [f. 40r] tylko na przemianę. Ad 2, 3, 4, 5, 6: De Suszecensi parocho28 suscipio. Ad reliqua puncta nescit. Durante inquisitione interna in sacristia interrogati sunt ab assignatis duobus parochis senioribus, an aliquis, aliquid sciat contra dominum decanum et responderunt se nihil habere, sed quidquid agit, caute agit, et respicit in omnibus finem29, severissimum se erga omnes exhibendo. Post haec conquaerulabantur Plesnenses30 et Nicopolienses31 vicarii contra suos admodum reverendos dominos parochos, quod licet a Iudaeis ius civile tenentibus a sepulturis copulationibus et sportulas a circumcisionibus inter se habentibus accipiant, nihil inde participent, et ideo in praesenti Congregatione ad iudicata est ipsis a dominis parochis discretio. Recollectiones absolverunt ad hoc tempus omnes. Sunt etiam admoniti admodum reverendi domini parochi, quatenus cruces in viis publicis expositas venerationi, vetustate aut ventorum impetu collapsas et effigiem Crucifixi manibus, aut capite truncato, aut aliquo modo deformatam, quae sunt reparabiles, reparari current et putrefactas tollant omnino et comburant et novas in eorum locum substituant, quod faciendum appromiserunt. Quia vero frequenter contingit cursoriam circumferri, per admodum reverendos dominos parochos, qui etiam suis commendariis, capellanis, vicariis, quando apponitur etiam vicariis, praebendariis, videndam et legendam mandare deberent et hoc non observarunt, in hac Congregatione, admoniti sunt, ut hoc omnino faciant imposterum. Item statutum est, ut quicunque se absentaverit ab officio divino tempore Congregationis, aut tarde comparuerit, sine legitima excausatione, det unam marcam xenodochio applicandam. Item constitutum est, ut quicunque pergeret cum sua culinaria ad nundinas, aut quocunque alio, se secundum antiquam constitutionem det duos tynfones[!] pro hospitali pauperum applicandos. Item quicunque non afferret resolutionem casuum assignatorum, dabit unam marcam tanquam inoboediens. Item serio prohibuimus, ne ullus parochorum et aliorum ex clero praesumat quidquam tempore strenae comedere et bibere sub poena delationis ad curiam Celsissimi Principis, uti ad praedicta reverendus dominus parochus Łącensis32 dixit: Jesc y pic zaden nam niezabroni po kolędzie.

28 Ks. Piotr Piszczek. 29 Quidquid agis, prudenter agas et respice finem (Owidiusz). Cokolwiek czynisz, czyń rozważnie i myśl o wyniku. 30 Ks. Szymon Nowak. 31 Ks. Michał Żurkowicz. 32 Ks. Franciszek Tremblowicz.

395 Moris etiam aliqui quandoque habuerunt cartifoliis ludere cum civibus et aliis parochianis usque ad mediam noctem, adeoque in hac Congregationis sessione hic usus serio ipsis prohibitus est sub poenis duarum marcarum, legant potius libros casisticos, vel se condigne parent pro Verbo Dei cum aedificatione populi. Item prohibitum est omnibus, ne in domos plebanales convivas nuptiales post vel ante [f. 40v] copulationem cum musicalibus instrumentis dominis parochi admittant, multo minus saltos et compotationes cum eis teneant ob plurima inde scandala provenientia. Tandem persoluto Conventu, decantatum est TE DEUM Laudamus et dictus psalmus de profundis33 cum aliis precibus itinerariis iuxta Epistolam Pastoralem34, quisque in pace in suam ecclesiam reversus est, ego vero acta praesentia fideliter pro posse ad normam Epistolae Pastoralis35 conscripta Illustrissimo et Reverendissimo Domino, Domino ac Benefactori36 meo, non ut tanto conspectu digna, sed ut ex Officio meo debita, transmitto, humillime rogans, quatenus non tam rem ipsam, aut aliquam diligentiam quam animum et voluntatem pensare non dedignetur. Quod dum indubius fore spero gratiae me suae Reverendissimae Paternitatis quam humanissime iteratis vicibus recommento. Boiszovii die 19 Maii anno quo supra. Martinus Mathuszewic Decanus Plesnensis Parochus Boiszoviensis manu propria Georgius Odrobinski Parochus Beronensis Notarius Decanatus Plesnensis manu propria

33 Psalm 130. 34 F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis […], Cracoviae 1720. 35 Tamże. 36 Bp Felicjan Konstanty Szaniawski.

396 24 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 15 V 1723 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. JANA CHRZCICIELA W BOJSZOWACH

Anno Domini 1723 die 15 Maii ex intimatione domini decani1 infrapositi, celebrata est praesens Congregatio Decanalis in facie ecclesiae Boiszoviensis, praesentibus omnibus admodum reverendis parochis eiusdem decantus Plesnensis congregatis, ubi ad normam Epistolam Pastoralis2, tam pridie3, quam ipsa die Congregationis omnia prout anno praecedenti 1722 die 5ta Maii observata sunt. Et primario ipsa die Congregationis post ortum solis decantatum est devote et distincte officium defunctorum, cui praesidebat ad intonationem admodum reverendus Nicolaus Steblicki parochus Plesnensis. Quo laudabiliter finito, celebravit missam cantatam pro fidelibus defunctis admodum reverendus Stanislaus Jędrkowitz parochus modernus Brzescensis, assistentibus sibi admodum reverendo Joanne Łaczynski parocho Cwiklicensi pro diacono et subdiacono admodum reverendo Georgio Drabik parocho Wosczycensi. Caeteri admodum reverendi confratres tam sub tempus officii defunctorum, quam etiam missa cantata pro variis temporis praesentis necessitatibus, prout ipsis in cathalogo[!] ad fores sacristiae affixo, assignatum fuerat a domino decano, absolverunt. Concionem vero in hac Synodo habuit recenter beneficiatus, videlicet admodum reverendus dominus Georgius Hollasinski parochus Tychensis. Et siquidem ecclesia Boiszoviensis, in qua celebrabatur Congregatio, aliquot [f. 41r] stadiis a domo decanali in campo est extructa et erecta, propter eam distantiam rogabant me domini parochi, quatenus omnia uno tractu peragenda finiantur. Itaque finitis divinis superius memoratis circa horam undecimam antemeridianam invocata Spiritus Sancti gratia facta est sessio ibidemque habita est a domino decano ad confratres brevis de more exhortatio, qua finita demandatum est admodum reverendis dominis parochis decanatus praementionati praebendariis, commendariis et vicariis, iuxta tenorem cursorium seu processum intimatorii, omnia requisita praesentare: prout sunt approbationes ad excipiendas confessiones, rubricellas anni

1 Ks. Marcin Matuszewicz. 2 F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis […], Cracoviae 1720. 3 14 V 1723 r.

397 currentis, institutiones recenter factas, ordinationes ecclesiarum ex visitatione praecedenti et inventi sunt omnes et singuli omnia et singula habere, excepto eo, quod in aliquibus aliqui nondum satisfecerint decretis reformationum et hoc ob defectum sumptum. Nihilominus admoniti omnes adiuvante Deo reliqua sibi restantia quantocius obligarunt se velle explere. Item alios dum reviderentur ordinationes ex visitatione ecclesiarum, inventus est admodum reverendus Petrus Pisczek parochus Suszecensis ordinationem ecclesiae suae secum propter oblivionem non accepisse, nihilominus proxima occasione obligavit se eam admodum reverendo domino decano praesentare. Admodum reverendus parochus Mokrensis4 adinventus est nullas habere Constitutiones Synodales5 et iniunctum est ipsi, quatenus penes Epistolam Pastoralem6 procuraret etiam Constitutiones Łubienscianas7 pro sua ecclesia. Penes praecauti et moniti sunt reverendi domini parochi in hac Synodo Decanali, ne iterato post elapsum biennium obliviscantur recollectiones peragere. Item serio inquirebatur, utrum omnes et singuli hucusque soleant saltem una Dominica concionari et altera per ecclesiam deambulando cathehisare, pariter utrum aspirantes ad sacramentum matrimonii rudimenta fidei doceantur. Et responderunt unanimiter omnes, ita se factitare et mandata sibi ante hac observare. Post haec quaesitum fuerat ex instigatore8 decanali utrumque contra aliquos parochorum non haberet, quod proponeret et insinuavit admodum reverendum parochum Tychensem Georgium Hollasinski raro concionari diebus Dominicis et festivis, et respondit bina vice ob debilitatem sanitatis suae, se non concionatum fuisse, quibus auditis monuit ipsum admodum reverendus dominus decanus ne hoc per negligentiam aliquando praesumat omittere. Idem reverendus instigator Joannes Łaczynski parochus Cwiklicensis accusavit admodum reverendum Stanislaum Mąkocki parochum Hełmensem primo ad finem [f. 41v] officii defunctorum accessisse, nec se ab hac retardatione coram admodum reverendo domino decano excusasse, adeoque pro poena unam marcam obligatus deponere in futura Congregatione in mense Octobri celebranda.

4 Ks.Jan Pacutek. 5 Bp K. Łubieński, Synodus dioecesana ab Illustrissimo et Reverendissimo Domino. D. Casimiro a Łub- na Łubieński Dei et Apostolicae Sedes gratia episcopo Cracoviensi, duce Severiae, celebrata Cracoviae in Ecclesia Archiresbyterali, anno Domini 1711 die 6 Octobris et aliis duobus sequentibus diebus, Cracoviae 1711. 6 Zob. przypis 2. 7 Zob. przypis 5. 8 Ks. Jan Łaczyński.

398 Haec discutiendo insinuavit, se quidam vir de villa Jąnkowice parochiae Plesnensis per reverendum dominum supra memoratum instigatorem9 aliquid velle proponere, tandem admissus, conquerulabatur, quod uxor eius ex levi causa cum ipso detrectet matrimonialiter habitare et audita ea causa demandatum admodum reverendo Nicolao Steblicki parocho Plesnensi, ut eiusmodi coniuges matrimonialiter nolentes cochabitare[!], ad mutuam et individuam societatem vitae, adhibito etiam (si opus fuerit) brachio saeculari compelleret. Post haec omnia proponebantur casus conscientiae et quidem primum proposuit admodum reverendus Laurentius Kapłanek parochus Vislensis, 1mus admodum reverendo parocho Plesnensi, qui fuerat talis. Confessarius casus. quidam per ignorantiam crassam poenitentem ab onere restitutionis liberum pronuntiavit in eo casu, in quo is ad eam tenebatur. Cognito deinde errore et obligatione sua ad eum admonendum proxima occasione suo muneri satisfecit, sed poenitens eam se facturum negavit, frivolas quasdam rationes obiiciens, tenebiturne confessarius eius loco satisfacere damnum propter suam priorem culpam paleo. Alius post dimissum a se poenitentem reflectendo se super eiusconfessionem 2dus casus animadvertit, quod non satis species et numerum peccatorum eius examinaverit, petit utrum et quomodo defectum hunc suum supplere debeat. Alius post dimissum a se aliquantum temporis a peracto confessione 3tius casus reminiscitur, quod ob nonnullas distractiones quaedam sibi gravia peccata confessum absolvere oblitus fuerit, quaeritur quid ei facto opus sit. 2dum proposuit casum admodum reverendus parochus Beronensis10, admodum reverendo parocho Wosczycensi11. Tertium proposuit admodum reverendus Stanislaus Mąkocki parochus Hełmensis admodum reverendo Joanne Łaczynski parocho Cwiklicensi. Hos casus propositos assignati ab admodum reverendo domino decano parochi perbelle resolverunt, pro et contra decertando et adducendo varios authores ab Ecclesia S[ancta] Romana approbatos sic, et non aliter sentientes prout defendentes reverendi domini parochi resolverunt, et quia authores allegatos ab illis longum nimis fovet recensere, brevitatis causa hic duxi omittendos, sed nihilominus resolutiones intro memoratorum casuum in scripto ad me recepi, cum subscriptione nominis et cognominis eorum. Hisce conclusis pro futura Congregatione, quam Deo Ter Optimo [f. 42r] Maximo adiuvante in mense Octobri futuro celebrare intendimus iterum ali assignati sunt reverendi parochi pro aliis casibus proponendis et resolvendis.

9 Tenże. 10 Ks. Jerzy Odrobiński. 11 Ks. Jerzy Drabik.

399 Quod autem attinet in mense Octobri anno praecedenti 1722 omissam Congregationem, ratio mea haec est et non alia, quia sperabamus nos responsum a Celsitudine Vestra ad acta nostra in Congregatione Maiali satis fuit descripta in variis et quidem gravibus punctis anno praecedenti ad manus Celsitudinis Vestrae in comissis ad fervorem reverendorum parochorum, qui ob eam causam et Congregationes nihil curant et reverendum decanum eo minus timent, ideo praeterito anno, Congregationem in mense Octobri celebrare distuli et omisi. Ultimo vocati sunt organarii, scholiregae, aliique ecclesiarum ministri, sed quia non omnes hac vice comparuerunt, ideo praemoniti sunt, quatenus pro futura Congregatione omnes et singuli sub poenis arbitraris compareant. Nam illi, qui recenter penes varias ecclesias servitia susceperunt examinandi sunt de vita moribus, notitia tam litterarum, quam etiam cantus competentis. Deinde per hymnum Te Deum Laudamus circa horam pomeridianam praesens Synodus, ad Maiorem DEI Gloriam et veneratione Sancti Joannis Baptistae, in cuius honorem ecclesia, in qua praesens Congregatio celebrabatur finita est. Exinde descendimus in domum decanalem, ubi prandium sumendo, statim ad initium mensae de Verbi Divini de praedicatione, tum de doctrina christiana ex Epistola Pastorali12 incaepit legere reverendus Georgius Hollasinski parochus, quae vocatione beneficiatus iunior. Tandem gratiis de more Deo actis et praecibus itineraris ad suam quisque ecclesiam reversus est. Martinus Mathuszewic Decanus Plesnensis. Parochus Boiszoviensis Manu propria Georgius Odrobinski Parochus Beronensis Notarius Decanatus manu propria Plesnensis

12 F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis […], Cracoviae 1720, s. 24–25.

400 25 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 5 X 1723 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

Anno Domini 1723 die 5 Octobris, quae fuit dies Mercuri ante Dominicam 20 post Pentecostes ex intimatione domini decani1 infrascripti, celebrata est praesens Synodus Decanalis in facie ecclesiae Plesnensis praesentibus omnibus admodum reverendis dominis parochis decanatus, excepto admodum reverendo domino Andrea Zabrzeski praeposito Mikuloviensi, qui suam absentiam excusavit per litteras, allegando infirmitatem corporis, quae litterae lectae sunt in praesentia omnium confratrum tempore Conventus et haec infirmitas eius fuit vera, uti attestabantur vicini parochi et servi ecclesiae Mikułoviensis. Die immediato2 ante ipsam Congregationem pulsate campana ante occasum solis et absolutis litaniis de Omnibus Sanctis cum suis versiculis et collectis, iterum secunda vice sole occidente subsequebatur pulsus maioris campanae pro Angelica Salutatione. Tandem visis quisque suis officiis ab admodum reverendo domino decano pro die sequenti conscriptis et in foribus sacristiae iuxta morem suspensis, quilibet (post admonitionem reverendi domini decani de honestissima et sobria tempore Synodi conversatione) ad suum hospitium discesserunt. Postridie seu ipsa die Synodi post pulsum campanarum circa horam octavam antemeridianam convenerunt ad ecclesiam et officium pro defunctis fratribus decanatus absolverunt per cantum, sub quo officio absolvebantur lectae missae tum pro defunctis, tum etiam pro variis necessitatibus prout cuique assigantum erat. Et siquidem ab aliquot annis non celebrabatur Congregatio in oppido Plesna inter lutheranos, propterea absoluto officio subsecuta est solemnis de Spiritu Sancto (quatenus bene succedat praesens Congregatio), missa cantata cum tubis et tympanis aliisque instrumentis musicalibus, quam solemnisabat admodum reverendus Franciscus Tręmblowitz parochus Łoncensis, inservientibus ad eam in dalmaticis admodum reverendo Georgio Hollas parocho Tychensi pro diacono et subdiacono admodum reverendo Stanislao Sowinski vicario proviso Lendinensi. Iterato, tempore huius

1 Ks. Marcin Matuszewicz. 2 4 X 1723 r.

401 missae cantatae aliae absolvebantur lectae missae pro diversis necessitatibus praesciptae. Post missam cantatam exclusis saecularibus et portis ecclesiae clausis denuntiata est Congregatio per admodum reverendum decanum incipi et incepta esse, ubi flexis omnes genibus decano praeorante absolverunt antiphonam de Spiritu Sancto cum suis collectis praescriptis a Synodo Szyszkoviana3 et locis suis assiderunt. Admodum reverendus decanus habuit exhortationem brevem ad confratres ideomate Latino de necessitate et fructu talium Conventuum nostrorum, qua finite legebantur acta anterioris Congregationis propter revocationem in memoriam [f. 43r] praecedenti Synodo constitutorum. His finitis revidebantur approbationes pro confessionibus excipiendis et inventi sunt omnes habere. In eadem Synodo interrogati sunt admodum reverendi confratres, utrum iam secunda vice secundum Epistolam Pastoralem4 absolverint recollectiones spirituales et responderunt, se nondum omnes absolvisse, praeter admodum reverendos patres Brzescensem5, Suszecensem6 et Loncensem7. Hic casus de poenitentia produxerunt omnes resolutos, qui in anteriori Congregatione fuerunt per admodum reverendum decanum assignati, ubi etiam aliquot obiectiones sunt propositos et solutae, quibus solutis assignata est materia theologica de sacramentis pro futura Congregatione, de qua prout admodum reverendus dominus decanus aliquem assignavit, casum suo emulo proponendum habet, sicut admodum reverendus dominus Nicolaus Steblicki parochus Plesnensis proponet casum admodum reverendo parocho Wislensi Laurentio Kapłanek de poenitentia. Admodum reverendus Georgius Odrobinski parochus Beronensis proponendum habet casum de matrimonio admodum reverendo Georgio Drabik parocho Wosczycensi. Admodum reverendus Stanislaus Mąkocki parochus Hełmensis proponet casum admodum reverendo Joanni Łaczynski parocho Cwiklicensi de censuris in genere. His expeditis processit admodum reverendus decanus ad internam inquisitionem alloquendo confratres, non postremum huius Congregationis esse inquisitionem de vita et moribus, quatenus eadem sanctae iustitiae honestatisque zelo peragatur. Obtestando omnes in virtute sanctae oboedientiae, quam authoritatem Synodali debetur, ut nihil celetur neque tegatur, quae sine scandalo et morsu conscientiae celari[!], tegique non possunt. Interim propter angustiam temporis, commisit senioribus confratribus

3 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.). 4 F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis […], Cracoviae 1720, s. 17. 5 Ks. Stanisław Jędrkowicz. 6 Ks. Piotr Piszczek. 7 Ks. Franciszek Tremblowicz.

402 seu assessoribus praebendarium modernum Laurentium Zabrzeski8, cum antecessoribus eius duobus inter se discordantibus circa proventum annualem a primo usque ad ultimum ab invicem sibi se tenentum discutiendum, sed cum ad invicem non potuerint convenire pro nunc, dilata est illorum res ad futuram Congregationem propter absentiam consiliariorum Sanctissimi Rosarii. Admodum reverendus decanus interea discessit ad sacristiam, ibique incepit de vita et moribus omnium inquisitionem iuxta articulos sequentes: 1. An cathechisticam doctrinam diebus Dominicis et festivis promoveant? 2. An aliqui decanatus parochi inter se odia et rancores habeant? 3. An aliqui scholiregarum vanas observationes non faciant et per verba vel incantationes animalia non sanent? 4. An aliquis sacerdos tabernas frequentet, inibi saltat vel alias inconvenientias faciat? 5. An aliqui ante copulationem matrimonii denuntiationes non omittant vel an praemittant omnes semper vel an diebus ferialibus denuntient? 6. An aliquis parochorum decanatus concionem diebus festivis non omittat? [f. 43v] 7. An aliquis in fornicationibus aut concubinatu vivat? 8. An aliquis absque sacramentis culpa parochi decesserit aut infantes sine baptismo? 9. An aliquis in gradu a iure prohibito quempiam copulaverit vel alteri commiserit copulam? 10. An aliquis bona ecclesiae vel fundos alienaverit? 11. An in parochia alicuius scandala fiant et admittantur impune? 12. An aliqui sacerdotes cum suis cocis in uno curru ad nundinas aut alio pergant? 13. An aliqui ecclesiarum ministri nimias ebrietates aliasque scandalosas exhorbitantias[!] patrent? In summa: an aliquid mali de quibuscunque sacerdotibus decanatus sciatur vel audiatur, quod Deum offendere statumque clericalem dehonestare possit? P r i mu s t e s t i s ad suprascripta admodum reverendus Georgius Odrobinski parochus Beronensis una cum infrascriptis seorsim in conscientia de veritate dicenda obtestatus. Ad 1mum: X. pleban Tyski Georgius Hollas ladaiako tak cathechism iako i kazania miewa, non sciendo modum cathechisandi, tak iz godna rzecz smiechu. X. pleban Chełmski9 sub concursum magnum populi, ani kazania ani cathechismu nie miał, tylko lectę odprawił, dla iakiey przyczyny nie wiem. Ad 2dum, 3tium, 4tum, 5tum, 6tum nescit. Ad 7mum: de praementionato parocho

8 Prebendarz bractwa różańcowego w Pszczynie. 9 Ks. Stanisław Mąkocki.

403 Tychensi10 fassus, ze kucharkę ma młodą malitiosam, ktora maledicit et verberat familiam inebriando se. Matka sama gani mu to i na to stoi, aby ią odprawił, a on o to iescze matkę pofukał. Ad 8um, 9, 10, 11, 12, 13 nescit. Secundus testis Georgius Drabik parochus Wosczycensis. Ad 1mum, 2dum, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13 nescit. Te r t i u s t e s t i s admodum reverendus Laurentius Kapłanek parochus Wislensis. Ad 1mum nescit, ad 2dum, 3tium, 4tum, 5, 6, 7, 8, 9, 10 nescit. Ad 11: U mnie siekierą, gdy się co złego stanie, a pokaze sie. Ad 12, 13 nescit. Q u a r t u s t e s t i s Franciscus Lubecki organarius Suszecensis, ad lmum, 2dum, 3tium, 4tum, 5tum, 6tum nescit. Ad 7mum: Ze zas znowu przyiął X. pleban11 moy kucharkę przeszłą, o ktorą iuz miał pozwy, aby ią odprawił, bo iest in suspicione, ze z nią miewa społecznosc, gdyż oto i czeladz iego szemrze przed ludzmi, a do tego iego wniwecz obraca i do ubostwa przywodzi, dlatego długow, ktore poczynił za wino uspokoic nie może. Ad 8um, 9num nescit. Ad 10: Ze kosciol oszukiwa w jałmuznie, ktora sie do worka diebus festivis dostaie, bo za sobą zatrzymuie. Ad 11, 12, 13 nescit. Quintus testis organarius Tychensis12, ad lmum, 2dum, 3tium, 4tum, 5tum, 6tum, 7mum nescit. Ad 8vum: Ze dziecie umarło w Tychach bez krztu, ale znac nie dano, y chciał go X. pleban13 przy kosciele chowac, lecz ia mu odradzil i tak pod Bozą Męką schowano, ale od pogrzebu wziął. Ad 9, 10, 11,12, 13 nescit. [f. 44r] Peracta inquisitione interna admodum reverendus decanus rediit ex sacristia in ecclesiam et interrogavit admodum reverendos confratres, an non habeant aliquid contra suarum ecclesiarum servos et organarios. Et responderunt, se nihil habere praeter admodum reverendum parochum Plesnensem14, qui ludimagistrum scholae Plesnensis et rectorem chori ecclesiae Plesnensis15 accusavit, quod adiuvantes se cives Plesnenses in musicalibus instrummentis tempore divinorum in choro (loco gratiarum actionis) confundere soleat diebusque certis per hebdomadam tempore sanctissimi sacrificii matutini cantare litanias nolit et propterea obiurgatus est severissime. Post haec porrexit admodum reverendus Joannes Łaczynski parochus Cwiklicensis instigator decanalis supplicem libellum a quodam Joanne Georgio Adam16 cive Plesnensi ad manus admodum reverendi decani contra admodum reverendum Petrum Pisczek plebanum Suszecensem debitorem suum ab

10 Ks. Jerzy Holas. 11 Ks. Piotr Piszczek. 12 Jan Zmarzliński. 13 Ks. Jerzy Holas. 14 Ks. Mikołaj Steblicki. 15 Tomasz Rzadkowicz. 16 Jan Jerzy Adam, mieszczanin i kupiec pszczyński, potomek mało znanej rodziny osiadłej na ziemi pszczyńskiej już w połowie XVII w. Zob. Cz.T. Witowski, Herbarz pszczyński, dz. cyt., s. 9.

404 aliquot annis aliquot Rhenenses Silesiticos pro vino sibi obligatum, asserendo et quaerulando, quod ipsi non velit solutionem facere, sed quia praedictus parochus17 respondit interrogatus de hoc debito, se iam non tantum obligatum esse adeoque demandatum ipsi, quatenus pridie ante festum Sanctae Hedvigis Plesnam descenderet et apud patrem vicarium Plesnensem18 cum creditore praedicto computum iniret et restantiam pro sumpto vino ad solidum ipsi redderet. Et quia erectiones ecclesiarum sunt maximi momenti et utilitatis parochorum, interrogavit unus ex confratribus decanatus nostri, an omnes et singuli suas haberent aut si non habent, ubinam essent et latitarent et eum responderetur ab omnibus, quod illas non haberent et de illis nescirent a quibusdam responsum, quod haererent in Sarensi cancellaria in Saxonia apud Illustrissimum Dominum Comitem de Promnitz19, allegando se hanc notitiam a quodam Andrea Wysocki quondam cancellario Plesnensi, quae catholico sub rosa acquisivisse. Adeoque cum iam toties de praementionatis erectionibus ad Illustrissimum Dominum Comitem20 supplicaverimus et hucusque nil efficere possimus, ad Nostrum Celsissimum et Reverendissimum Dominum Clementissimum21 quatenus de illis ad Illustrissimum Comitem22 se pro nobis opponeret, obnixe supplicamus. Item propositum fuerat in praesenti Congregatione, quod aliquae ecclesiae parochiales ab immemorabili tempore habeant capitales summas pecuniarum apud parochianos sub onere quolibet anno contribuenti certum sibi pensum, alias widerkauffu et quia iam annui census superare conspiciuntur capitalia et parochiani non solum moniti, sed etiam in castro Plesnensi de non redditis censibus toties accusati, nil ecclesiis ex praedictis censibus dare volunt, petimus informationem, an condonatis censibus, capitalia nobis extrahere liceat pro restauratione et ornamento ecclesiarum nostrarum. Volentes etiam impedire contentiones et odia inter Laurentium Zabrzeski capellanum Plesnensem et aedituos parochialis ecclesiae, propter transportationem mortuorum [f. 44v] per ecclesiam in criptam sub capella ad dextrum latus parochialis ecclesiae sumptibus piae memoriae Joannis Szafranski olim decani et parochi Plesnensis quondam extructam, oriri solita constituimus quatenus aeditui parochialis ecclesiae Plesnensis tertia parte talis

17 Ks. Piotr Piszczek. 18 Chodziło o ks. Jana Słonimskiego lub o ks. Wawrzyńca Zabrzeskiego, łaczącego funckję prebendarza z obowiązkami wikariusza. Zob. Clerus decanatus, s. 240–241, 247–248. 19 Erdmann II Promnitz. 20 Tenże. 21 Bp Felicjan Konstanty Szaniawski. 22 Erdmann II Promnitz.

405 accidentis et candelis contententur et capella duabus, quandocunque aliquis humari vellet in cripta dictae capellae. Faetorem et abominationem admodum reverendi domini parochi ex usu tabacae fumaceae organariorum multoties patientes, accusarunt aliqui suos et consentientibus in omnibus inhibitus est illis in futurum sub poena unius tynfionis[!] ad hospitale Plesnense post portam. Iidem organarii interrogati sunt, an non habeant aliquid contra suos admodum reverendos dominos parochos et domini parochi contra eos, sed nihil habuerunt. De his organariis et scholiregis aliisque ecclesiarum ministris cupientes scire, an notitiam habeant tum litterarum, tum etiam cantus requisiti, quibus rector scholae et chori Plesnensis23, qui eos in praesentia unius sacerdotis admodum reverendi Stanislai Sowinski24 ad hoc ab admodum reverendo domino decano deputati praeerat et illos probaverat, testimonium de omnibus concernentia se scire et calere perhibuit, praeter Joannem Gałuszkowic organarium Cwiklicensem, Michaelem Nolepka scholiregam Brzescensem et Stanislaum Podborski scholiregam Wosczycensem, qui cantum choralem non bene calere inventi sunt et obligaverunt, se in dicto cantu velle proficere. Tandem monitis omnibus de diligentia circa obsequium ecclesiarum, de sobria vita servandaque honestate, finita est per TE DEUM Laudamus praesens Congregatio. Martinus Mathuszewic Decanus Plesnensis Parochus Boiszoviensis manu propria Georgius Odrobinski Parochus Beronensis Notarius Decanatus Plesnensis

23 Tomasz Rzadkowicz. 24 Wikariusz w Lędzinach.

406 26 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 17 V 1724 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. JANA CHRZCICIELA W BOJSZOWACH

Anno Domini 1724 die vero 17 Maii praemisso intimatorio processu celebrata est Congregatio Decanalis in facie ecclesiae parochialis Boiszoviensis in praesentia omnium admodum reverendorum dominorum parochorum decanatus, exceptis admodum reverendo praebendario Mikułoviensi Andreae Chorobinski et Joanne Scierski commendario Lendinensi, qui contumaciter nunquam solent comparere et ideo in futura Congregatione puniendi sunt ad arbitrium admodum reverendi domini decani1. Pridie2 ergo modernae Congregationis praemissis praemittendis iuxta Epistolam [f. 45r] Pastoralem3, prout etiam eadem 17 die Maii praemisso officio defunctorum, cui ad intonationem praesidebat admodum reverendus dominus Laurentius Kapłanek parochus Wislensis et sub tempore officii defunctorum subsecutae sunt missae privatae pro defunctis, variisque necessitatibus. Solemnem missam cantabat admodum reverendus Georgius Odrobinski parochus Beronensis, ad quam inserviebant pro diacono admodum reverendus Georgius Hollas parochus Tychensis, pro subdiacono admodum reverendus Franciscus Danecki commendarius Medinensis. Sub tempore vero missae cantatae reliqui reverendi domini parochi absolvebant missas prout illis fuerat assignatum. Concionem in eadem Congregatione admodum reverendus Joannes Pukinski parochus Mokrensis competenter habuit de pastoribus quomodo aviculae dirigendae ad caelos. Absolutis itaque divinis et seclusis de ecclesia saecularibus, clausisque ostiis admodum reverendus decanus ichoavit Synodum ab invocatione Spiritus Sancti et facta sessione, habitaque exhortatione ab admodum reverendo decano sequentia tractabantur. Ac imprimis legebantur acta praeteritae Congregationis anno 1723 6 Octobris4 celebratae et hoc propter revocationem in memoriam in praecedenti Synodo constitutorum. Ubi deprehensus est admodum reverendus Pisczek5 parochus Suszecensis nondum convenisse cum suo creditore. Praedictus admodum reverendus parochus respondit propter computum se Plesnam descendisse

1 Ks. Marcin Matuszewicz. 2 16 V 1724 r. 3 F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis […], Cracoviae 1720. 4 Poprzednia kongregacja dekanalna odbyła się 5 X 1723 r. 5 Ks. Piotr Piszczek.

407 et advocato in domum capellani Plesnensis6 creditore, registrum suum se expandisse, in quo notatum habuerat ab aliquot annis, quantum praedictos creditor ad rationem debiti sui avenae per se et per famulum suum ab admodum reverendo parocho7 acceperit, computatis itaque computandis tum pro vino creditorem, quam etiam pro avena admodum reverendum parochum Suszecensem8 concernentibus. Creditor negavit, se tam multum de avena accepisse, sed quia famulus exhibitis parocho a domino suo litteris illam accipiebat, admodum reverendus parochus9 petiit adcitari famulum ad confrontationem, quia vero dominus creditor noluit illum sistere, propterea convenientia illorum nulla et pariter quaerulationis finis nullus. Itaque demandatum est admodum reverendo parocho Suszecensi10, quatenus si supergrediatur avena debitum vini, suum creditorem apud dominum consulem Plesnensem de calumnia et iniuria coram Decanali Congregatione aliquoties facta accuset et de ipso iustitium debitam petat. Discussa hac odiosa materia interrogabant admodum reverendi parochi, an aliqua resolutio ab Illustrissimo et Reverendissimo Episcopo Nostro11 non advenerit ratione censum alias widerkauffow a summis capitalibus, quas habent ecclesiae parochiales apud suos parochianos ab immemorabili tempore, quia vero nullam resolutionem ab Illustrissima et Reverendissima Sua Dominatione habemus, demandatum est illis omnibus dominis parochis capitales summas per parochianos dispersas habentibus, supplicare ad Illustrissimum Dominum Comitem de Promnitz12, qua collatorem ut census consuetos a capitalibus a primo termino ad ultimum malevole detentos ecclesiis suis reddere sine mora commendet et demandet. Et quia in praeterita Congregatione anno 1723 die 6 Octobris celebrata inhibitionem seriam tam admodum reverendis dominis parochis, quam etiam scholiregis tabacae fumaceae fecimus, inventus est unus Mathaeus Kostka organarius modernus Cwiklicensis [f. 45v] tabacam fumasse in fundo admodum reverendi decani, ideo iuxta constitutionem nostram decanalem decretatus est ut ad unam marcam Polonicalem pauperibus praesente uno parocho decanatus nostri elargiendam. Verum veniam petendo et emendationem promittendo, qua prima vice ad preces aliorum condonatus est illa marca.

6 Ks. Wawrzyniec Zabrzeski. 7 Ks. Piotr Piszczek. 8 Tenże. 9 Tenże. 10 Tenże. 11 Bp Felicjan Konstanty Szaniawski. 12 Erdmann II Promnitz.

408 Hisce finitis mandavit admodum reverendus decanus, quatenus iuxta contextum pro hac Synodo innotescentialium, domini decanatus parochi, qui recenter in haec decanatum advolarunt producerent litteras formatas omnium ordinum, institutiones recenter factas, approbationes ad excipiendas confessiones, rubricellas anni currentis et inventi sunt omnes omnia habere. Post revisionem praedictorum assurexit admodum reverendus Georgius Drabik parochus Wosczycensis insinuando, se habere notabilem partem agri arenosi, de qua contributionem alii eius antecessores volentes nolentes ad thesaurum caesareum dare cogebantur, quam ille dixit, se non velle dare, sed potius domino collatori agrum illum in perpetuum resignare et abdicare, responsum ipsi ab admodum reverendo decano et senioribus patribus, quatenus agrum illum teneret et illam contributionem, si condonationem eius a quo dependet non poterit impetrare, singulis annis daret et nullatenus agrum alienaret. Ratione apostatarum in Wratislaviensi dioecesi degentium et parochiis aliquibus nostri decanatus commorantium, audivimus ante duos annos decretum a Sacra Caesarea Maiestate, ut ex dominio caesareo pellerentur et eiicerentur stetisse, sed quia intra hoc temporis spatium ad effectum venire non potuit iterum iterumque hoc anno aliud a Curia Oberamptica13 mandatum exiit et commissarii assignati sunt ad videndum et recognoscendum, an vere delatum Sacrae Caesareae Maiestati tales sint et si pro talibus in Wratislaviensi dioecesi iudicati fuerint, ex nunc pellantur et de caesareis bonis eiiciantur. Quapropter demandatum est a domino decano, quatenus etiam domini parochi decanatus Plesnensis suos connotatos haberent ad porrigendum dominis commissariis, si audierint dominos commissarios sic practicare alibi cum apostatis. Facta admonitione de connotandis in suis parochis apostatis ad dominos parochos interrogavit admodum reverendus decanus instigatorem14 decanatus Plesnensis, an non sciat aliquid contra aliquem dominorum parochorum et surgendo accusavit admodum reverendum Georgium Hollas parochum Tychensem, quod habeat cocam potatricem, oeconomiae ignoram et domui inutilem, insuper cum domino parocho, tanquam iuvenem, suspectam in lubrica materia, adeoque inhibitum est ipsi a domino decano a festo Sanctae Joannis Baptistae alienare et aliam honestam, aetatis provectioris et sobriam assumere. Idem admodum reverendus instigator Joannes Łaczynski parochus Cwiklicensis accusavit admodum reverendum parochum Suszecensem Petrum Pisczek, quod nimia et frequenti potationi cremati sit addictus et quidem quadam vice ita se inebriavit cremato, ut ad ecclesiam se portari per

13 Cesarski Urząd Zwierzchni we Wrocławiu. 14 Ks. Jan Łaczyński.

409 manus alienas debebat ad baptisandum infantem, quem dum non potuisset per se baptisare, coacti patrini cum illo infante in aliam ecclesiam parochialem pro baptismate descendere, sed obiurgatus de hoc respondit non esse verum. [f. 46r] Idem instigator eundem Petrum Pisczek parochum Suszecensem accusavit, quod servet cocam publicam meretricem et insuper potatricem cremati in aedibus suis, de qua, quia aliis Congregationibus hoc ipsum dicebatur, ideoque demandatum est ipsi, ut illam, habentem fratrem praesbyterum in Polonia, alienet, et ad ipsum ob suspicionem suam, ad suum ire permittat, alias in futura Congregatione punietur. Idem instigator15 detulit in praesenti Synodo Decanali admodum reverendum Georgium Drabik parochum Wosczycensem, Nicopolii aliquando inebriatum ad confratres aliquot decanatus nostri in domo admodum reverendi praebendarii Nicopoliensis16 congregatos accessisse et fraterne ab illis susceptum verbis contumeliosis non sine scandalo saecularium illos affecisse. Et propterea iudicatus est ad duas marcas Polonicales ecclesiae parochiali Boiszoviensi pro lumine die Congregationis in ecclesia praestito enumerandas praemissae admodum reverendo domino praeposito Nicopoliensi17 maxime iniuriato et confuso, christiana deprecatione. De Et quia nobis innotuit admodum reverendum praebendarium Nicopoliensem18 quodam capitale licet a Congregatione absentem aliquot capitale pecculii apud Iudaeum ibidem apud Iudeos. sub certo censu annuali alias viderkauffu habere, quod capitale piae memoriae admodum reverendus Fabianus Rostabinski praepositus Nicopoliensis illi Iudaeo ad singraffe[!] cum obligatione hac ut certum quolibet anno, censum ab illo capitali praebendario reddat, dedit et Iudaeus non habet quidquam quod pro capitali esset, ideo demandatum est ipsi, ut capitale praedictum a Iudaeo recipiat et alibi locet, ne apud Iudaeum periclitetur. Expletis querelis et accusationibus, disputarunt ex materia theologiae moralis sex domini confratres de diversis rebis ad scitum nostrum necessariis. Pro futura Congregatione assignati sunt sequentes pro casibus resolvendis videlicet: admodum reverendus Andreas Zabrzeski praepositus Nicopoliensis cum admodum reverendo Fransisco Tręblowitz parocho Łoncensi de restitutione, admodum reverendus Stanislaus Jędrkowitz parochus Brzescensis cum admodum reverendo Petro Pisczek parocho Suszecensi de sigillo confessionis, admodum reverendus Georgius Hollas parochus Tychensis cum admodum reverendo Joanne Pukinski parocho Mokrensi de usura.

15 Tenże. 16 Ks. Andrzej Choroba. 17 Ks. Andrzej Zabrzeski. 18 Ks. Andrzej Choroba.

410 Hac vice omissum est scrutinium propter angustiam temporis, tum etiam quia ferme de omnibus palam scitur, quomodo se gerant, vivant et conversentur. In futura vero Congregatione Deo favente reassumetur, quod hoc tempore omissum est. Tandem finita est praesens Congregatio ad Maiorem Dei Ter Optimi Maximi Gloriam et honorem B[eatae] V[irginis Mariae], nec non S[ancti] Joannis Baptistae patroni ecclesiae parochialis Boiszoviensis per usitatum hymnum S[ancti] Ambrosii dictum Te Deum Laudamus cum versu et collecta de Sanctissima Trinitate. Veniendo ad prandium in domum decanalem mox ad initium comestionis incepit legere librum spiritualem admodum reverendus Laurentius Zabrzeski praebendarius Plesnensis finito uno et tertio capitulo lectionis cessavit et nobiscum prandebat, finito prandio factis de more consueto Deo gratiis discesserunt in domos suas cum pace. Martinus Mathuszewic Decanus Plesnensis B[oiszoviensis] P[arochus] manu propria Georgius Odrobinski Parochus Beronensis Notarius Decanatus Plesnensis manu propria

411 27 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 2 V 1725 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. ANNY W LĘDZINACH

[f. 46v] Anno Domini 1725 die secunda Maii praemissis de iure et consuetudine praemittendis celebrata est praesens Congregatio Decanalis in facie ecclesiae parochialis Lendinensis praesentibus parochis decanatus eiusdem Plesnensis congregatis, a qua Congregatione nemo admodum reverendorum parochorum abfuit, nisi recens et novus parochus Boiszoviensis reverendus Fridericus Cebulka, neque se excusavit per litteras, adeoque in futura Congregatione puniendus. Pridie1 Congregationis recitatae sunt perorante admodum reverendo decano2 in ecclesia litaniae de Omnibus Sanctis cum suis versiculis et oratiunculis ab omnibus ad Synodum congregatis ante maius altare, quibus absolutis subsecutus est pulsus campanae ad orationem pro defunctis sole occidente. Et moniti sunt domini parochi de modestia et sobrietate toto tempore Congregationis servanda et tum in silentio visis officiis suis pro sequenti Congregationis die assignatis et ad fores sacristiae affixis ad hospitia sua discesserunt. Ipsa die Congregationis praemisso officio cantato pro defunctis et lectis missis pro variis necessitatibus. Missam cantatam habuit admodum reverendus Laurentius Kapłanek parochus Vislensis, in servientibus pro diacono admodum reverendo Andrea Chorobinski praebendario Mikułoviensi et subdiacono admodum reverendo Stanislao Sowinski vicario Lendinensi, cum concione quam habuit iunior de confratribus admodum reverendus Franciscus Danecki recens parochus Łoncesis. Tandem finitis divinis exportato de ciborio ad locum sacristiae Venerabilissimo, semotis de ecclesia saecularibus omnibus indicta est per admodum reverendum decanum Congregatio incipi et incepta esse, quibus peractis facta est iuxta ordinem officialium ad mensam in medio ecclesiae positam assessio et reliquorum dominorum parochorum ad scamna ubi admodum reverendus decanus fecit ad confratres brevem exhortatiunculam. Hac finita producebant omnes et singuli decanatus parochi iuxta praescriptum processus rubricellas, approbationes pro confessionibus excipiendis et inventi sunt omnes omnia

1 1 V 1725 r. 2 Ks. Marcin Matuszewicz.

412 necessaria habere. His peractis legebantur acta praecedentis Congregationis, ex quibus reverendus Petrus Pisczek parochus Suszecensis inventus est accusatus a suis creditoribus, quod ipsis non velit pro vino et aliis rebus solvere, quia vero eidem serio demandatum fuerat contentare illos, in praesenti Congregatione interrogativa an mandato anno praecedenti facto satisfecerit et nemine contradicente respondit, ad nihil se obligatum suis accusatoribus, imo ipsi illi obligati sunt ad aliquam partem restituendam debitum eius superantem. Quod attinet admodum reverendum Georgium Drabik parochum Wosczycensem, qui anno praeter lapso consilium petebat ad censum annualem a certo stadio agri arenosi ad exactorem Sacrae Caesareae Maiestatis ab antecessoribus dari solitum, ipse etiam dare teneatur, nec ne responsum ipsi a nobis fuerat, quatenus excusaret se parum utilitatis de illo sumere, adeoque etiam non posse quidquam contribuere, quapropter anno currenti in Congregatione Maiali quaesitus, an aliquid ab illo anno contribuat ad cassam caesaream. Respondit praedictus, se tantum effecisse apud dominos comissarios caesareos ad revisionem et dimensionem agrorum, hortorum, piscinarum et pratorum per totam Superiorem et Interiorem Sylesiam[!] deputatos, ut nullam contributionem cum successoribus obligatus sit dare neque obligabitur. Admodum reverendus Hollas parochus Tychensis3 de concubinatu suspectus, in praecedentis anni Congregatione hac in materia monitus et increpatus ab admodum reverendo [f. 47r] decano, non satisfecit suo mandato, nam iniunctum sibi habuerat, ut cocam seu oeconomam alienasset a termino Sancti Joannis Baptistae anno superiore, quam hucusque non sine scandalo apud se fovet et amovere non vult, monita seniorum fratrum vilipendit et in dies audacior factus imprudenter in verba stupida prorumpit ad comminationes fraternas dicendo: „non timeo decanum neque episcopum, multo minus capitaneum Plesnensem, quod ad trutinandum et diiudicandum illustrissimae et reverendissimae dominationi praesentatur”. Idem Georgius Hollas Tychensis parochus innotuit nobis per libellum supplicem porrectum a parochianis eius, quod pecuniam aliquam et terram ecclesiae Tychensis ad se rapuerit et ab aedituis de illa petitus eam hucusque dare noluit, itaque demandatum est ipsi in praecedenti Congregatione, ut ea omnia, quae ecclesiae sunt et eam concernunt ad carbonam penes aedituos imponeret et restitueret et cocam expelleret a termino Sancti Joannis Baptistae. Idem dominus parochus Tychensis4 uti nobis relatum est a parochianis eius et nos ferme omnes hoc vitium in eo notavimus, quod soleat sine sacrificio pro parochianis celebrando, ad nundinas per oppida cursitare et ad confratres

3 Ks. Jerzy Holas. 4 Tenże.

413 diebus indulgentiarum pro excipiendis confessionibus, etiam subinde non petitus descendere et per dies duas, tres, ab ecclesia sua abesse. Et hoc ipsi sub comminatione delationis ad Officium Venerabile prohibitum adiecta conditione hac, ut, si in futurum ab aliquo confratrum decanatus peteretur in auxilium tempore indulgentiarum alicuius festivitatis pro missa cantata, parochianos suos anticipatiae die Dominico aut occurrente festo de absentia sua praemoneret et ad viciniorem parochiam ad divina audienda, occurentiaque aliam in periculo, administranda remitteret, petitus vero tantum ab aliquo confratrum pro excipiendis confessionibus, missam in ecclesia sua parochiali parochianis celebraret et fructu spirituali oviculas suas non privaret. Reverendus dominus Andreas Chorobinski praebendarius Nicopoliensis habet aliquot imperiales a pie memoriae Fabiano Rostabinski fundatore S[anctissimi] Rosarii B[eatae] V[irginis] Mariae in ecclesia parochiali Nicopoliensi in auctionem vivendae apud aliquem Iudaeum in Mikułow degente ad syngraphe legatos, ille autem Iudaeus, tametsi praedicto reverendo domino praebendario certo suo tempore censum annualum ab illo capitali seu viderkauff referat, nihilominus non videtur pro illo capitali apud eum locus esse securus. Itaque monitus, ut reverendus dominus praebendarius De capitali 5 apud Nicopoliensis de securiori loco pro illo capitali sollicitaretur et habito eo Iudaeo. Iudaeum post tres menses capitale sibi extradi procaveret. Idem interrogatus6 fuerat an decreto suo a Venerabili Officio Cracoviensi sibi praesentato ratione quorundam excessuum satisfecerit nec ne, qui licet responsum dederit se satisfecisse, nihilominus, ut testimonium pro futura Congregatione adferret demandatum ipsi. Picam7 descripsimus Tychensem8, corvum9 Susecensem plebanum admodum reverendum Petrum Pisczek ab aliquot annis obiurgatum publice in Congregatione admodum reverendorum confratrum, ratione oeconomae potatricis dissolutae feminae et suspectae, quomodo describeremus non novimus, dolemus omnes et ingemiscimus, quod in aegestatem per oeconomam suam, quam ad mandata nostra non vult, neque curat absolvere et alienare, devenerit. Itaque cum comminatione delationis ad Officium Vestrae Celsitudinis, demandavimus ipsi a futuro festo Sancti Joannis Baptistae alienare et amovere

5 Ks. Andrzej Choroba. 6 Tenże. 7 Picam – być może nawiązanie do potocznego, ludowego kojarzenia sroki z gadatliwością i złodziej- stwem. 8 Ks. Jerzy Holas. 9 Corvum – być może nawiązanie do jednej z bajek Ezopa pt. Kruk i lis znanej dzięki Biernatowi z Lublina, autorowi Żywotu Ezopa Fryga, mędrca obyczajnego z przypowieściami jego, Kraków 1578 oraz Kraków 1585.

414 eam, et sobriam aetatis provectioris, non suspectam in locum eius assumere. [f. 47v] Contra Tychensem parochum reverendum Georgium Hollas superius praemissum notavimus ex admodum reverendo instigatore decanatus nostri Plesnensis Joanne Łaczynski parocho Cwiklicensi, quod soleat turpis lucri gratia salem ex Polonia in parochialem domum suam advehere et cariori praetio saecularibus divendere contra decretum Sacrae Caesareae Maiestatis sub amissione currus, equorum et salis, et quia in eadem praxi ab exploratoribus caesareis depraehensus cum summa confusione omnium nostrum Plesnam adductus est, inhibitum est hoc ipsi in futurum sub poenis arbitrariis admodum reverendi domini decani10. His finitis admodum reverendus decanus proposuit potissimam partem esse Synodi internam inquisitionem et ne ipsemet a tali inquisitione liber esset, demandavit admodum reverendis parochis senioribus, qui de vita sua et moribus inquisitionem facerent, ipse ad locum quendam in ecclesia discessit, ibique inquisitionem est aggressus ex articulis ut sequuntur: 1. An aliqui decantus parochi inter se odia et rancores habeant? 2. An aliqui scholiregarum vanas observantias non faciant et per verba et incantationes animalia saneat? 3. An aliquis sacerdos sit litigiosus vel percussor et insolens in ecclesia? 4. An aliquis in decanatu parochus aut alius sacerdos tabernas frequentet, inibi saltet vel alias inconvenientias faciat? 5. An aliqui ante copulationem matrimonialem denuntiationes non omittant vel an praemittant omnes semper vel an diebus ferialibus denuntient? 6. An aliquis in fornicationibus aut concubinatu vivat? 7. An aliquis de qacunque parochia absque sacramento culpa parochi discesserit aut infans sine baptismo? 8. An aliquis in gradu a iure prohibito quempiam copulaverit aut alteri commiserit copulare? 9. An aliquis bona ecclesiae vel fundos alienaverit? 10. An personae vagae ab aliquo decanatus parocho ad sacristia vel ad sacramentorum administrationem admittantur? 11. An in parochia alicuius scandala fiant et admittantur impune? 12. An cathehisticam doctrinam diebus Dominicis promoveant parochi? In summa an aliquid mali de quibuscunque sacerdotibus decanatus sciatur vel audiatur quod Deum offendere, statumque clericalem dehonestare possit? P r i mu s Te s t i s admodum Reverendus Stanislaus Jędrkowic parochus Brzescensis interrogatus ad 1mum, 2, 3, 4, 5 nescit. Ad sextum: Na X. plebana

10 Zakaz dziekana dotyczący handlu solą sprowadzaną z Polski przez ks. J. Holasa i sprzedawaną po zawyżonych cenach na plebanii w Tychach.

415 Suszeckiego11 podeirzenie i lub by ią chciał odprawic nie ma iey czym zapłacic, przyodziewu niema zgoła naga, wygnac iey nie moze, a gdy ią chce odbyc to się z nim wadzi wołając: zapłac mi popie. Ad 7, 8, 9, 10, 11, 12 nescit. S e c u n d u s Te s t i s admodum Reverendus Joannes Łaczynski parochus Cwiklicensis ad 1mum nescit. Ad 2dum: O Goczałkowskim bakalarzu słychać, ze chmury zegna i insze vanas observationes czyni. Ad 3, 4, 5, 6 nescit. Ad 7mum: de Tychensi12 auditur iakoby miał ktos umrzec sine sacramento confessionis. Ad 8, 9, 10, 11, 12 nescit. [f. 48r] Tertius Testis Mathaeus Kanski organarius Vislensis ad specialia nescit, ad generelia respondit. Ze kucharka x. Wiskiego13 gębę ma barzo wielką z ludzmi sie wadzi, co X. plebana szpeci. Q u a r t u s Te s t i s organarius Mokrenseis ad omnia interrogata nescit excepto: Ze X. pleban iego Joannes Pukinski często odiezdza, ale negligentiei nie masz, bo w bliskosci wielkiei będąc kapłani Mikułowscy tedy divina odprawuią i sacramenta administruią. Peracto examine succesit disputatio de casibus conscientiae, hac finite admodum reverendus Joannes Łaczynski plebanus Cwiklicensis et instigator decanatus Plesnensis accusavit reverendum dominum Joannem Pukinski curatum Mokrensem, quod per mensem unum et alterum non soleat residere penes ecclesiam suam parochialem. Ad quam accusationem interrogates, cur non resideret, respondit se habuisse facultatem a Perillustri et Admodum Reverendo Domino Officiali Cracoviensi Generali, adiiciendo quod nulla negligentia ob absentiam eius fieri nequeat, quia vicinus admodum reverendus praepositus Nicopoliensis14 esse eam non sinit. Occurrit etiam nobis in memoriam aliquos parochos et sacerdotes fuisse Ratione executores supellectilis aliquorum demortuorum confratrum et nescimus calcula- tionum. an legatis piis et officio suo satisfecerint nulla enim dum interrogarentur exhibuerunt nobis decreta calculationis a Venerabilissimo Officio, prouti aliquos videmus habere, itaque ut pro futura Congregatione de illis sollicitarentur et nobis praesentarentur, demandavimus illis, videlicet admodum reverendo Francisco Tręblowitz curato Medznensi cum Stanislao Jędrkowitz parocho Brzescensi, Andreae Chorobinski praebendario Nicopoliensi cum admodum reverendo Nicolao Steblicki parocho Plesnensi. De annotatis de quibus de aliis nostris scriptis Celsitudini Vestrae15 innotescentiales dabamus, transmissae sunt nobis litterae ab admodum

11 Ks. Piotr Piszczek. 12 Ks. Jerzy Holas. 13 Ks. Wawrzyniec Kapłanek. 14 Ks. Andrzej Zabrzeski. 15 Bp Felicjan Konstanty Szaniawski.

416 reverendo archipraesbytero Sorensi16 vicino nostro dioecesis Wratislaviensis, tanquam commissario a Caesarea Maiestate in materia apostatarum assignato petitoriae, quaenus et nos ex decanatu Plesnensi conscriberemus et porrigeremus commissariis caesareis nostros apostatas repertos et demandatum est ab admodum reverendo decano omnibus confratribus ut quantotius numerum apostatarum et prolium de lateribus catholicis descendentium et sub campanis degentium connotare et dominis commissariis caesareis conscientiose et candide praesentare dignarentur. Interrogavit etiam admodum reverendus decanus admodum reverendos parochos, an nesciant aut habeant aliquid contra suos organarios et ministros ecclesiae et vicissim organarii contra suos parochos responsum ferme ab omnibus ex utraque parte nihil se habere et scire. Excepto reverendo domino Joanne Łaczynski parocho Cwiklicensi, qui retulit organarium suum abesse frivole a Congregatione et non cessarea tabacum fumare, quem fumare prohibitum ipsi ante annum fuerat sub marcis ob periculum incendii, quapropter iudicatus est ad sessionem in carceribus in futura Congregatione per diem unam in loco celebrandae Congregationis. Pro futura Congregatione assignati sunt admodum reverendi parochi ad resolvendos casus sequentes: admodum reverendus Steblicki17 parochus Plesnensis cum Laurentio Kapłanek parocho Vislensi de matrimonio, admodum reverendus Stanislaus Mąkocki curatus Hełmensis cum reverendo Joanne Łaczynski parocho Cwiklicensi de casibus reservatis, admodum reverendus Andreas Chorobinski praebendarius Nicopoliensis cum admodum reverendo parocho Boiszoviensi Friderico Cebulka de censuris. Tandem conclusio facta est nostra Congregationis per hymnum Sancti Ambrosii Te Deum Laudamus decantatum cum pulsu campanarum versu et oratione de Sanctissima Trinitate. Martinus Mathuszewic Decanus Plesnensis manu propria Georgius Odrobinski Parochus Beronensis Notarius Decanatus Plesnensis

a Lekcja wątpliwa. 16 Ks. Godfryd Leopold Schymonski, archiprezbiter w Żorach. Zob. Katalog duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego, dz. cyt., s. 387. 17 Ks. Mikołaj Steblicki.

417 28 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 9 X 1725 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

Anno 1725 die 9 mensis Octobris celebrata est Congregatio Plesnensis decanatus in ecclesia parochiali Plesnensi praesentibus omnibus confratribus, exceptis admodum reverendo Andrea Zabrzeski parocho Nicopoliensi, qui se excusavit infirmitate per litteras et admodum reverendo Stanislao Mąkocki parocho Hełmensi, qui nullas excusatorias litteras ad nos direxit, sed prout auditum a die Dominico apud Patres Dominicanos in Oswięcim usque in diem tertiam compotando permansit. Die Lunae1 ante Congregationem priusquam sol occumberet recitatae sunt litaniae in ecclesia de Omnibus Sanctis cum suis versibus et orationibus ab aliquibus ad Synodum congregatis, a quibus quia reverendus Andreas Chorobinski praebendarius Nicopoliensis abfuit iam existens Plesnae ab inanem et futilem rationem, punitus est una marca pro lumine ecclesiae Plesnensis in recompensum consumpti tempore divinorum nostrorum. Alii vero excusarunt se longitudine viarum pessimarum ob brevitatem diei. Finitis litaniis subsecutus est pulsus campanae pro Salutatione Angelica, qua finita moniti sunt admodum reverendi domini parochi et alii sacerdotes praesentes de modestia et sobrietate toto tempore Congregationis servanda et tandem visis officis suis pro die sequenti Congregationis assignatis ad fores sacristiae affixis, in silentio ad hospitia in civitatem digressi sunt. Ipsa die Congregationis, praemisso officio cantato pro defunctis, cui praeerat pro intentione admodum reverendus Franciscus Tręblowitz parochus Medzinensis, et lectis missis pro variis necessitatibus, missam cantatam cantavit de Spiritu Sancto admodum reverendus Stanislaus Jędrkowitz parochus Brzescensis inservientibus ipsi pro diacono admodum reverendo Joanne Pukinski parocho Mokrensi et subdiacono admodum reverendo Joanne Łaczynski parocho Cwiklicensi. Intra hanc missam subsecuta est concio, quam depraedicavit admodum reverendus Fridericus Cebulka novus et recens parochus Boiszoviensis. Finitae cantatae exportatum est de cyborio[!] ad locum sacristiae Venerabile Sacramentum et semotis de ecclesia hominibus saecularibus, indicta est

1 8 X 1726 r.

418 per admodum reverendum decanum2 Congregatio incipi et incepta esse et facta est sessio officialium ad mensam im medio ecclesiae ante maius altare collocatam et aliorum ad scamna, ubi ante omnia lectum est unum caput ex Epistola Pastorali de Congreagtionibus Decanalibus3. Deinde revidebantur omnium et singulorum decanatus Plesnensis parochorum iuxta praescriptum pro celsus approbationes pro excipiendis confessionibus et inventi sunt omnes habere praeter admodum reverendum Georgium Hollas parochum Tychensem, qui obiurgatus respondit nuntium Cracoviam pro prolongatione approbationis suis sibi euntem et litteras et formatum casualiter deperdidisse, cui demandatum est, intra octo dies aliam procurare et domino decano praesentare. Post revisionem praedictorum subsecutae sunt propositiones casuum et resolutiones et quidem primum casum proposuit admodum reverendus Nicolaus Steblicki parochus Plesnensis talem de matrimonio admodum reverendo Laurentio Kapłanek parocho Wislensi. [f. 49r] Si ex vivis excedat Petronella uxor Pauli, perseverat in Paulo affinitas cum omnibus Petronellae consanguineis, quia affinitas semel orta perpetuo manet, teste Sancto Thoma Angelico Doctore. Sed quid si post mortem Petronellae nascatur ex sorore eius dictae Petronellae puella aliqua haec puella eritne affinis ipsi Paulo, ita ut inter ipsum et Paulum nequeat validum matrimonium intercedere. Respondeo esse affinem et inter ipsos nullum matrimonium. Ratio quia affinitas non solum extenditur ad consanguineos viventes vel natos vivente ipsa uxore, sed etiam ad consanguineos propter commixtionem sanguinis, ad quem casum varii varia respondebant4. Secundum casum proposuit admodum reverendus Fridericus Cebulka Boiszoviensis reverendo Andreas Chorobinski praebendario Nicopoliensi de

2 Ks. Marcin Matuszewicz. 3 F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis […], Cracoviae 1720, s. 19–23. 4 Uczestnicy dyskusji powołali się na Zagadnienie 54 (artykuł 2) z Sumy Teologicznej św. Tomasza z Akwinu (Czy po śmierci męża trwa powinowactwo między jego żoną i jego krewnymi ?) – STh III–II, q. 54, a. 2. Zob. Św. Tomasz z Akwinu, Suma Teologiczna, T. 32, Londyn 1982, s. 114–118. Prawdopodobnie jednak wykorzystali również dzieło jezuickiego teologa Tomasza Tamburiniego (1591–1675) – Expedita iuris divini, naturalis et ecclesiastici moralis expositio. In tres divisa partes, continens tractationes De sacramentis… De contractibus in particulari… De censuris et irregularitatae, P. 1–3, Venetiis 1661. Dzieło wydawane było wielokrotnie do 1689 r., a wydano je jeszcze w 1755 r. w Wenecji pod tytułem Theologia moralis. Na wykorzystanie T. Tamburiniego wskazuje cytat z jego dzieła zaczynający się słowami Si ex vivis excedat, z tą różnicą, że w dziele tego teologa występowały imiona Berta oraz Tytus, a w trakcie dyskusji toczonej przez księży dekanatu pszczyń- skiego zamienione zostały na Petronelę i Pawła. U T. Tamburiniego powyższy akapit posiadał na- stępujące brzmienie: 8. Si ex vivis excedat Berta uxor Titii, perseverat in Titio affinitas cum omnibus Bertae consanguineis, quia, ut cum Sancto Thomae ex textu notat [...] affinitas semel orta perpetuo remanet. 9. Sed quid, si post mortem Bertae nascatur ex soror v.gr. dictae Bertae puella aliqua, haec puella erit ne affinis ipsi Titio, ita ut inter ipsam et Titium nequeat validum matrimonium intercedere. Zob. T. Tamburini, Theologia moralis. Continens opuscula quatuor, Venetiis 1755, s. 95.

419 censuris, utrum propinans venenum sacerdoti incurrat excommunicationem latae sententiae nec ne? Ratio, quia non infert vim personae quod canon sonat, sed naturae. Varii sensere varie, conclusum quod incurrat. Ratio, quia natura non potest separari a persona. Tertium casum proponere tenebatur admodum reverendus Stanislaus Mąkocki parochus Hełmensis admodum reverendo Joanni Łaczynski parocho Cwiklicensi, quia vero Hełmensis abfuit, alter per absentiam eius excusatus hac vice, nihilominus pro futura dante Deo novi anni Congregatione Maiali neglecta recompensare assignati sunt. Hisce peractis descendit ad locum seorsivum admodum reverendus decanus ad scrutinium internum, ad quod citavit quinque personas interrogando iuxta articulos sequentes: 1. An cathehisticam doctrinam diebus Dominicis et festis promoveant ? 2. An aliqui decanatus parochi inter se odia et rancores habeant ? 3. An aliquis sacerdos tabernas frequentet, inibi saltat vel alias incionvenientias faciat ? 4. An aliqui ante copulationem matrimoni denuntiationes non omittant vel an praemittant omnes semper vel an diebus ferialibus denuntient ? 5. An aliquis parochorum decanatus concionem diebus festivis non omittat? 6. An aliquis in fornicationibus aut concubinatu vivat ? 7. An aliquis absque sacramentis culpa parochi decesserit aut infantes sine baptismo ? 8. An aliquis in gradu a iure prohibito quempiam copulaverit vel alteri commiserit copulare? 9. An in parochia alicuius scandala fiant et admittantur impune? 10. An aliqui sacerdotes cum suis cocis in uno curru ad nundinas aut alio pergant? 11. An aliqui ecclesiarum ministri nimias ebrietates, alisque scandalosas exorbitantias patrent? In summa an aliquid mali de quibuscunque sacerdotibus decanatus sciatur vel audiatur, quod Deum offendere, statumque clericalem dehonestare possit ? Primus testis admodum reverendus Franciscus Tręblowitz parochus Medzinensis ad 1mum respondit. Że we Psczynie nigdy cathehismu nie czynią wymawiaiąc się, ze rozaniec przeszkadza, tak de mane iako tez post meridiem ad sequentia nihil scit. Secundus testis admodum reverendus parochus Wosczicensis5. ad 1 mum respondit. Ze o Suszeckim6 i Tyskim7 plebanie szemrzą ludzie, ad reliqva nescit.

5 Ks. Jerzy Drabik. 6 Ks. Piotr Piszczek. 7 Ks. Jerzy Holas.

420 Tertius testis admodum reverendus Georgius Hollas parochus Tychensis ad omnia puncta nescit. Quartus testis organarius Nicopoliensis8. Ad 2dum punctum respondit. Ze X. proboscz Mikulowski9 z Xiędzem praebendarzem10 tamtecznym w ustawicznej nienawisci i niezgodzie, dlatego, ze X. praebendarz wielce niestatkuie sobie, piiatyki przewodzi na praebendzie i z podeirzanymi osobami conversuie. ad 6tum. Ze podejrzany z cudzą zoną nomine Kręzelką, o ktorą iuz był raz decretowany, a znowu i teraz z nią pia, o co się mąz jej gniewa i onę bie, z tego się ludzie gorszą, gdy pod czas do niei chodzi, a ona zas tez do niego na praebendę. Quintus testis rector scholae Plesnensis11, ad 1 mum punctum interrogatus respondit. Plesnae nunqvam cathehisant, ad alia puncta nihil scit. Post scrutinium relegebantur acta praeteritae Congregationis, an omnes et singuli omnia in praeterita Congregatione sibi assignata, demandata constitutaque observarint et eisdem satis fecerint? Et quia admodum reverendus Petrus Pisczek parochus Suszecensis necdum contentavit creditorem suum pro vino ante aliquot annos exhauste, demandatum ipsi iterato sub poenis arbitrariis ipsum quam primum poterit, contentare, aut si plus creditor ab ipso praetendit et ille tantum vini non epotavit, quatenus ipsum apud consulem Plesnensem accuset de calumnia toties ipsi in venerabili Congregatione et aliis locis coram personis honestis inflicta. Idem parochus Suszecensis12 a vidua quadam Plesnensi ratione debiti octo florenorum ad solidos computandorum ab aliquot annis pro mulso epotato, cui mandatum est solvere eam ante novum annum, quod appromisit se facturum. Admodum reverendus Joannes Łaczynski instigator Congregationis Plesnensis proposuit cocam seu oeconomam admodum reverendi Georgii Hollas parochi Tychensis, quod exemplaria de Sancta Cunegunda13 et indulgentias fidelibus defunctis applicandas quondam anno currenti per cursoriam ab admodum reverendo decano transmissa putando fuisse citationes contra se et suum dominum combusserit, ob quam causam et malitiam punita fuisset, nisi fugam de domo parochiali dedisset, ad quam propositionem respondit parochus Tychensis, se nil scire.

8 Antoni Gałuszkiewicz. 9 Ks. Andrzej Zabrzeski. 10 Ks. Andrzej Choroba. 11 Tomasz Rzadkowicz. 12 Ks. Piotr Piszczek. 13 Św. Kunegunda Luksemburska (ur. około 975, zm. 1033), żona cesarza Henryka II, oskarżona o cudzołóstwo. Zob. F. Zimmermann, Kunigunde, hl. Kaiserin, [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, red. M. Buchberger, Bd. VI, Freiburg am Breisgau 1934, s. 303.

421 Innotuit etiam nobis reverendum Andream Chorobinski praebendarium Nicopoliensem propter quosdam excessus decretatum fuisse a Venerabili Officio Consistoriali Cracoviensi ad arestum sustinendum et per aliquot septimanas peragendas recollectiones, de quibus dum interrogaretur respondit, quod recollectionibus satisfecerit et ab aresto dispensatus sit et quia testimonium ab aresto dispensationis non exhibuit, demandatum ipsi, quatenus intra breve tempus testimonium sibi provideret et illud admodum reverendo decano praesentaret. Et quia admodum reverendi parochi videlicet Petrus Pisczek in Suszec et admodum reverendus Georgius [f. 50r] Hollas in Tychy ab annis prope tribus ex mandato reverendi decani oeconomas suspectas et potatrices promiserunt alienare et alias honestas bonae famae et sobrias sibi providere, illi autem quia promissis suis non satisfecerunt, coactus est admodum reverendus decanus ex curia Celsitudinis Vratislaviensis contra eos tanquam inoebedientes citationes exportare et ipsis copialiter praesentare, quibus illi visis, territi, volentes nolentes eas amonerunt[!] et abicierunt. Ratione Moniti fuerunt in praecedenti Congregatione Maiali admodum reverendus calculatio- num. Franciscus Tręblowitz parochus Medzinensis cum Stanislao Jędrkowitz parocho Brzescensi executores post mortem Fabiani Rostabinski quondam praespositi Nicopoliensis viri in spiritualibus insignis, et reverendus Andreas Chorobinski praebendarius Nicopoliensis post mortem reverendi Pauli Bargiel praepositi Nicopoliensis de praesentandis decretis post calculationem in Officio Venerabili dari solitis et quia ea non exhibuerunt, videntur hucusque calculationem ex derelictis post mortem praementiatorum admodum reverendorum in Officio non fecisse, adeoque a curia Celsitudinis Vratislaviensae compellendi ad calculandum. Est nobis etiam in memoria Celsitudinis Vratislaviensis inhibito contra acatholicos ad nos directa ne ad matrimonium promiscue cum catholicis personis et pro patrinis admitterentur, cui nos satisfacere volentes, plurimas confusiones pati et altercationes sustinere debemus, allegant enim a Sacra Caesarea Maiestate, solvendo propriis parochis se facultatem habere secundum compactata, non solum in propria parochia, verum etiam apud acatholicos ministros eiusmodi sacramentorum administrationem cum personis acatholicis petere, et pro patrinis adesse, itaque quid in tali casu agendum, a Celsitudine Vestra resolutionem humillime petimus. Orta est vixa quorundam admodum reverendorum parochorum quondam capellae Sacratissimi Rosarii B[eatae] V[irginis] ecclesiae Plesnensi iunctae capellanos cum moderno capellano Laurentio Zabrzeski de certa pecunia, adeoque ad tollendas istas contentiones, assignata est ipsis dies 19 Novembris, qua Plesnam convenirent, et assumpto uno altero parocho vicino et duobus

422 confratribus Sanctissimi Rosarii, computum facerent, quis, et quantum et cui, teneatur introspicerent, et unus alterum de toto contentaret. In praesenti Synodo Decanali proposuit admodum reverendus Nicolaus Steblicki parochus Plesnensis querelam contra reverendum capellanum Laurentium Zabrzeski, quod ille secundum praescriptum erectionis suae capellae alternatim cum vicario Plesnensi14 ecclesiasticos labore subire recuset et admodum reverendo praedicto parocho15 nolit oboedire. Itaque facta comminatione ad ipsum ab admodum reverendo decano, promisit se in omnibus oboedire. Ante aliquot annos emanavit edictum a Sacra Caesarea Maiestate per Silesiam Interiorem et Superiorem16, ut ab omnibus pecoribus, frumentis et aliis vendibilibus tam saeculares quam spirituales accisae contribuamus, quia vero clerus dioecesis Wratislaviensis non omnis eas accisas contribuit, ideo etiam nos statuimus inter se, nihil contribuere priusquam extradioecesani contribuerint. Accusatus est ab admodum reverendo instigator decanatus nostri, videlicet Joanne Łaczynski parocho Cwiklicensi admodum reverendus Laurentius Zabrzeski praebendarius Plesnensis, quod soleat carthifoliis cum civibus v Plesnensibus pro pecunia ludere et ibidem in fundo ecclesiae [f. 50 ] Plesnensis Inhibitio foliis ad mediam noctem et ultra rixari, quod ipsi sub poenis arbitrariis in ratione 17 carthifo- hac Congregatione prohibitum, et admodum reverendo parocho Plesnensi liorum. demandatum demum praedicti capellani frequentius visitare et ludentes cives cum reverendo capellano increpare et expellere. Admodum reverendus instigator18 frequenter nominatus, accusavit admodum reverendum Georgium Drabik parochum Wosczycensem nimis oblongas portare capillos, quos et nos oculis nostris vidimus, quapropter demandatum est ipsi hac die eosdem ex potiori parte deponere. Idem instigator19 accusavit admodum reverendum Georgium Hollas parochum Tychensem cum scandalo saecularium in quodam oppido tempore nundinarum per forum cum oeconoma suspecta non pridem amota, quasi maritum cum uxore deambulare, quod ipsi serio prohibitum.

14 Ks. Jan Słonimski. 15 Ks. Mikołaj Steblicki. 16 W 1705 r. cesarz Józef I wprowadził na Górnym Śląsku (w 1706 r. na całym Śląsku) powszechny i uniwersalny podatek obejmujący obrót wszelkimi towarami (Universal Accise). Przypomnienie w trakcie kongregacji w 1725 r. stanowiska zajętego wówczas przez duchownych dekanatu pszczyń- skiego być może miało związek z toczącymi się od 1721 r., a zakończonymi już w 1726 r. pracami nad nowym katastrem. Zob. K. Orzechowski, Historia ustroju Śląska 1202–1740, Wrocław 2005, s. 218. 17 Ks. Mikołaj Steblicki. 18 Ks. Jan Łaczyński. 19 Tenże.

423 Ultimatim inquirebatur ex admodum reverendis parochis, an aliquid non habeant contra suos organarios, scholarum directores et alios ecclesiae ministros et responderunt, se nihil habere et scire. Et e contra admissis in ecclesiam organariis et scholiregis interrogatum est, an illi aliquid contra suos admodum reverendos parochos et dominos non haberent et nemo eorum os aperuit diserte, sed quando quaerebatur utrum omnes et singuli scholiregae Congregationi adessent, inventi sunt non adfuisse organarius Tychensis20, Mokrensis, Wosczycensis21 et Hełmensis. Ante ipsam conclusionem Synodi accusatus est rector scholae Plesnensis22 non bene exercere pueros, in modestia, humanitate et reverentia maxime in ecclesia Deo Eucharistico praestanda et aliis bonis moribus ad publicum spectantibus, ideo reprehensus est ab admodum reverendo decano ne in futurum querelae ad aures nostras veniant, incultatum ipsi, in modestia, humanitate, reverentia et aliis moribus bonis inventutem instituere melius. Tandem conclusa est praesens Congregatio solita per TE DEUM Laudamus devotione. Martinus Mathuszewic Decanus Plesnensis Parochus Lendinensis manu propria

20 Jan Zmarzliński. 21 Stanisław Podborski. 22 Tomasz Rzadkowicz.

424 29 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 9 X 1725 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. WOJCIECHA W MIKOŁOWIE

[f. 51r] Anno 1726 die 25 Maii celebrata est Congregatio decanatus Plesnensis in ecclesia parochiali Mikułoviensi ad normam et modum in Epistola Pastorali1 expressum. In qua tempore officii pro defunctis absolvebantur missae partim pro defunctis, partim etiam pro aliis statuum necessitatibus. Post decantatum officium defunctorum cantavit sanctissime missae sacrificium admodum reverendus Josephus Steblicki2 parochus Plesnensis, cui inserviebant admodum reverendus Fridericus Cebulka parochus Boiszoviensis pro diacono et reverendus dominus Michael Żurkiewicz vicarius Mikułoviensis pro subdiacono in dalmaticis. Post decantatum praedicti sacrifici Evangelium, depredicavit Verbum Divinum ex ambona ad populum admodum reverendus Stanislaus Jędrkowic parochus Brzescensis. Quibus finitis facta est sessio seniorum patrum ad mensam in medio ecclesiae positam et aliorum ad scamna exportato cum debita reverentia Sanctissimo Sacramento in sacristiam et seclusis saecularibus. In praesenti Congregatione prae primis inquisivit admodum reverendus decanus3, an omnes et singuli cum organariis suis comparuerint? Et in rei veritate non comparuit admodum reverendus Joannes Łaczynski parochus Cwiklicensis instigator Congregationis eiusdem decanatus, sed respondit admodum reverendus decanus ex certis rationibus excusatum hac vice. Similiter abfuit reverendus Laurentius Zabrzeski praebendarius Plesnensis, sed excusatus per admodum reverendum Nicolaum Steblicki parochum Plesnensem, quod cogeretur penes ecclesiam manere in absentia reverendi vicarii4, qui Cracoviam in praesenti iubilei5 negotio cum licentia sui praedicti domini parochi discesserat, abfuit etiam a praesenti Congregatione Andreas Chorobinski praebendarius Mikuloviensis, sed contumaciter immediate ante ipsam diem Congregationis, timendo plurima quaeque ne ipsi obiicerentur.

1 F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis […], Cracoviae 1720. 2 Ks. Mikołaj Józef Steblicki. 3 Ks. Marcin Matuszewicz. 4 Ks. Jan Słonimski. 5 Jubileusz obchodzony w Kościele powszechnym w 1726 r. Kościołami jubileuszowymi w diecezji krakowskiej były świątynie w Sandomierzu: kolegiata NMP, św. Piotra, św. Pawła i św. Józefa. Zob. B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej, T. IV, dz. cyt., s. 721.

425 Connotatis absentibus revidebantur singulorum approbationes pro excipiendis confessionibus et alia in cursoria admodum rererendi decani expressa, sed omnes et singuli visi sunt omnia habere. Post revisionem praedictarum relegebantur acta in Congregatione anno praeterito notata, ex quibus interrogatus admodum reverendus Petrus Pisczek parochus Suszecensis utrum creditoribus suis secundum demandatum meum et promissum suum satisfecerit, respondit se unum de toto contentare et quietare. Sed cum de altero creditore inquisitus fuisset, utrum eum contentaverit, respondit creditorem cum registro suo noluisse ad eum in domum praebendariam dum consulto Plesnam descendisset, ad calculandum descendisse, ideoque hucusque eundem non exolvisse, itaque demandatum ipsi in hac Synodo Decanali, quatenus die non impedita sumeret suum registrum avenae per famulum creditoris ad rationem debiti acceptae et ipse ad eundem creditorem descenderet finem querelarum ratione praedicti debiti semel faceret. Ex eadem lectione actorum decanalium interrogabatur an reverendus Laurentius Zabrzeski praebendarius capellae Plesnensis S[anctissimi] Rosarii contentatus sit in sua pecuniali praetensione ab antecessoribus suis et in iusta absentia eius. Respondit admodum reverendus Nicolaus Steblicki parochus Plesnensis eadem die, qua convocati fuerunt secundum mandatum nostrum calculationem inivisse et a quo quid aut quantum pertinebat, [f. 51v] ad carbonam capellae praedictae recepisse. Post lectionem actorum decanalium proposuit admodum reverendus Andreas Zabrzeski parochus Mikułoviensis non sine magno dolore querelam Ratione contra admodum reverendos parochos videlicet Franciscum Tręblowic calculatio- num. parochum in villa Miedzna et Stanislaum Jędrkowic parochum Brzescensem executores testamenti pie defuncti admodum reverendi Fabiani Rostabinski olim parocho Mikuloviensis ferme ad annis quattuordecim sepulti, ecclesiam Mikułoviensem in legato duplici pecuniario hucusque non contentasse, ad quam querelam responderunt praementionati domini executores, quod in uno velint contentare praefatam ecclesiam legato, quoad alterum unus promisit se daturum sex imperiales, alter coexecutor videlicet Franciscus Tręblowitz de altero sex non vult quidquam scire. Hac annotatae querela vocavi ad scrutinium internum in locum seorsivum admodum reverendum Laurentium Kapłanek parochum Vislensem, secundum admodum reverendum Joannem Pukinski parochum Mokrensem, tertium Martinum Vitalium rectorem scholae Mikułoviensis et organarium Boiszoviensem, qui ad articulos sibi propositos nihil se scire dixerunt. In summa summarum ultimo interrogavi, an aliquid mali de quibuscunque sacerdotibus decanatus sciatur vel audiatur, quod Deum offendere, statumque

426 clericalem dehonestare posset, ex quibus tandem duo, videlicet reverendus Joannes Pukinski parochus Mokrensis de Wosczycensi parocho Georgio Drabik dixit, quod soleat inebriari cremato, contra lutheranos ex ambona turpiter debachatum compellando eos canes, peiores esse Iudaeis, ob quam crassitiem et impollitiem admonui ipsum et increpavi ut potius dissidenter vocet. Rector6 vero praedictus Mikułoviensis scholae fassus est et dixit contra reverendum praebendarium Mikułoviensem Andream Chorobinski, quod post tot admonitiones meas et citationes ex Curia Celsissimi Principis, nulla subsecutavit in illo emendatio, sed hucusque in eadem conversatione maneat cum aliqua persona maritata, de malo cum ipsa suspectus cognomine Kręzelka et frequenter inebriatum. Tempore scrutinii et post proponebantur varii casus frequenter occurrentes, quos subsecuta est a quolibet optima resolutio cum suis rationibus. Sedentibus nobis adhuc in eundem locum congregatis, comparuit coram nobis Joannes Taystrzyk incola Mikułoviensis artis sartoriae vir pauper et accusavit supramemoratos executores Rostabinskianos7, quod ipsi nolint, solutionem et mercedem dare pro laboribus eius duodecim tynfonum et sex grossorum Polonicalium, licet habeat specificationem propria manu pie [f. 52r] defuncti testatoris sibi ante mortem datam, itaque demandatum est ipsis, ut ad solidum mercedem extradant et eundem quietent. Hoc audito assurrexit admodum reverendus Nicolaus Steblicki parochus Plesnensis dicens: quomodo nos possumus debita nostra exsolvere et quibus aliquid tenemur satisfacere, quando domini officiales Plesnenses nobis nostros fundos, piscinas, prata et alia, quorum possessores sumus, a tempore immemorabili rapere intendunt et rapiunt, partim Illustrissimo Domino Comiti Plesnensi de Promnitz8, partim etiam subditis suis applicant, dicentes illudendo nobis: nostra sunt omnia et siquidem vestra sunt reverendi domini parochi, exhibeatis et ostendatis nobis vestras erectiones et credemus vobis. Sed quia vero nemo nostrum in collatione Illustrissimi Domini Promnitz Comitis Plesnensis9 habet erectionem et a quodam Andrea Wysocki10 cancellario Plesnensi viro catholico cuidam ex nostris sub rosa relatum fuit, easdem per lutheranos pastores, ante quam nostri antecessores et parochiales ecclesias ex mandato caesareo restituti et ab Officio Venerabili Cracoviensi instituti fuissent, ad cancellariam Plesnensem porrectas, et exinde ad bonum haereditarium Soraviense Illustrissimi Comitis de Promnitz in Saxoniam

6 Marcin Vitalius. 7 Ks. Franciszek Tremblowicz i ks. Stanisław Jędrkowicz. 8 Erdmann II Promnitz. 9 Tenże. 10 Andrzej Wysocki, kanclerz Erdmanna II Promnitza. Zob. Cz.T. Witowski, Herbarz pszczyński, dz. cyt., s. 55.

427 erectas et transmissas esse. Nos auditis his, iam aliquoties ad Illustrissimum Dominum Promnitz Comitem Plesnensem11 ratione praedictarum erectionum supplicavimus et quia nil efficere et responsum habere possimus, ad nostrum Celsissimum et Reverendissimum Dominum Clementissimum12, quatenus pro nobis de praedictis erectionibus suam gratiosam instantiam ad Illustrissimum Dominum Comitem Plesnensem13 intersereret, suppliciter exoramus. Deinde vocati organarii et scholiregae interrogati sunt an omnes et singuli adessent Congregationi et annotatum est, quod Lącensis organarius14 tertia vice abest. Secundo interrogati sunt, an omnes et singuli sciant misteria fidei, cantum gregorianum et respondit reverendus Michael Żurkiewic15, qui praesens eorum fuerat, omnes scire et bene calere. Tertio interrogati, an aliquid contra suos admodum reverendos parochos non haberent et iniuriati ab eis non essent, responderunt unanimiter, se nihil habere. Tandem data admonitione omnibus praesentibus de diligentia circa obsequium divinum, de sobrietate et servanda honestate finita est per hymnum Ambrosianum TE DEUM Laudamus nostra Congregatio cum versu et collecta de Sanctissima Trinitate. Veniendo in domum parochialem ad prandium statim ad initium comestionis incepit legere caput 1mum ex authore quadriga Sacerdotum16 reverendus Michael Żurkiewic vicarius Mikułoviensis hoc capite finito nobiscum prandebat, et finito prandio facta gratiarum actione discesserunt et dispersi sunt cum Domino in regiones suas. Martinus Mathuszewic Decanus Plesnensis, Parochus Lendinensis manu propria

11 Tenże. 12 Bp Felicjan Konstanty Szaniawski. 13 Erdmann II Promnitz. 14 Wojciech Figver. 15 Ks. Michał Żurkowicz. 16 Marcin Rychalski, Quadriga sacerdotum ad caelum: Sive Praedestinatio sacerdotalis, per quatuor novissima jungiter expensa, Olivae 1686; Toż, Vilnae 1703; Toż, Cracoviae 1706; Toż, Vilnae 1707. Zob. E. Ozorowski, Rychalski Michał (1645–1688), [w:] SPTK, T. 3, Warszawa 1982, s. 534–535.

428 30 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 23 X 1726 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

[f. 52v] Anno Domini 1726 die 23 Octobri praemissis de iure et consuetudine praemittendis, habita est Synodus Decanalis in ecclesia parochiali Plesnensi, in qua sequenti die, id est ipsa die Congregationis post absolutum officium defunctorum, missam solemnem cantavit admodum reverendus Stanislaus Jędrkowic parochus Brzescensis. Diaconum egit admodum reverendus Laurentius Kapłanek parochus Wislensis et subdiaconum admodum reverendus Franciscus Danecki parochus Łoncensis in dalmaticis. Concionem habuit ad fratres ex ambona admodum reverendus Petrus Pisczek parochus Suszecensis. Hac finita reliqua pars cantata et aliarum missarum legendarum pro variis necessitatibus assignatis per reverendos confratres absolvebatur, hisce peractis. Facta est sessio seniorum confratrum in medio ecclesiae, ubi sequentia tractabantur. Imprimis autem connotabantur absentes a praesenti Congregatione videlicet Andreas Zabrzeski parochus Mikułoviensis, Joannes Pukinski parochus Mokrensis, Georgius Hollas parochus Tychensis et Stanislaus Mąkocki parochus Hełmensis, sed omnes praedicti per litteras excusati sunt et excusantur ob certas et legitimas rationes nobis notas, praeter Andream Chorobinski praebendarium Mikułoviensem, qui toties monitus ut calculationem de aliquot millibus florenis Polonicalibus post mortem alicuius admodum reverendi Pauli Bargiel parochi Mikułoviensis extra testamentum derelictis et non dispositis de manu mea decanali ad manus suas receptis, fecisset et nobis decretum calculationis a Venerabili Officio Celsitudinis Vestrae dari solitum praesentasset, adferre renuit et non vult, licet contra ipsum in hac materia testimonia et munimenta demonstratoria clarissima et verissima ad cancellariam Reverendissimi Domini1 mei seorsive transmissa producenda ordinaverim. Verum quidem est praedictum admodum Andream Chorobinski hac in causa recepisse citationes et me originalia ad curiam mei Reverendissimi et Celsissimi Principis remisisse, sed quid cum eo mihi faciendum erat, quando pro termino non comparuit, itaque informari peto, quomodo et qualiter mihi cum eo ulteriori tempore procedendum.

1 Bp Felicjan Konstanty Szaniawski.

429 Discusso[!] hoc puncto gravissimo lectum caput ex Epistola Pastorali de Congregationibus Decanalibus2, quo finito interrogabantur omnes et singuli utrum habeant approbationes pro excipiendis confessionibus et reperti sunt omnes praesentes easdem habere. Postmodum legebantur acta Congregationis nostrae praeteritae anno currenti 1726 die 21 Maii peractae3, in qua depraehensus est admodum reverendus Franciscus [f. 53r] Tręblowitz parochus Medzinensis, non reddidisse ecclesiae Ratione parochiali Mikułoviensi viginti taleros Silesiticos legatus a pie defuncto parochi Medinen- admodum reverendo Fabiano Rostabinski parocho eiusdem quondam sis. ecclesiae usque ad hoc tempus. Interrogatus ob quam causam, respondit, non se daturum quousque ipsi in natura aut pretio ordinario parochiani Mikulovienses usque hoc a quatuordecem annis obligati missalia non dederint hoc habito vult et intendit se satisfacere obligationi suae. Idem admodum reverendus parochus Medinensis4 interrogabatur, an alicui Taystrzyk sartori Mikułoviensi solutionem pro laboribus manentem in restantia post mortem alicuius admodum reverendi Fabiani Rostabinski iam superius nominati, filio derelicto cognominati Taystrzyk dederit, qui respondit, daturum se et exsoluturum ipsum, si ipsi demonstraverit assignationem in charta propria manu pie defuncti Rostabinski parochi Mikułoviensis suos parenti datam. Eidem admodum reverendo Francisco Tręblowitz, qua accusato coram venerabili nostra Congregatione, ut contentet aliquem civem Plesnensem et consanguineum praedicti admodum reverendi Fabiani Rostabinski in praetensione capsulae vasorum vineorum severissime demandatum. Admodum reverendus Petrus Pisczek parochus Suszecensis, qui fuerat debitor pro vino alicuius Mariannae Adamowa calculationem inivit cum sua creditorissa et contentare illam appromissit intra duos annos videlicet dando eidem florenos Silesiticos sex pro anno 1727 et pro anno 1728 alterum sex florenorum Silesiticorum. Post hunc discursum vocabantur aliqui confratrum ad internum scrutinium, ex quo admodum reverendus Joannes Łaczynski dixit et detulit mihi, quod audiverit in domo plebanali Plesnensi ancillam impraegnatam fuisse et esse. Secundus vocatus fuerat admodum reverendus Laurentius Zabrzeski praebendarius Plesnensis et interrogatus ut conscientiose ei quid vidisset aut ab aliquo fide digno, aliquid mali, scandalosi audivisset, mihi denuntiaret, sed respondit, fuisse vocem et famam quasi in domo plebanali Plesnensi ancilla impraegnata fuisset, nescitur autem per quem, sed hucusque iam nihil mali

2 F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis[…], Cracoviae 1720, s. 19–23. 3 Poprzednia kongregacja odbyła się 25 V 1726 r. 4 Ks. Franciszek Tremblowicz.

430 volasse voxque illa praeterisse. Rursum interrogatus an contra quemcunque parochum quis sciret et illum non lateret mihi denuntiaret, respondit cum aliis testibus nihil se malorum contra confratres audivisse et scivisse in toto decanatu nostro Plesnensi. Deinde secundum vicinitatem ut assignatum in praecedenti Maiali Congregatione fuerat, unus alteri de variis ex theologia morali casus docte proponebat et prudenter eosdem resolvebat. Et quia nil aliud restabat ad peragendum inivimus nostra tractare consilia, qua inter haereticos habitantes, qui nobis magis obsunt, quam prosunt, sicuti an accisas dare debeamus, an stolam taxam si nobis illam intruserint, tenere debeamus etc. etc. Hisce inter nos pro interim negative conclusis praesentem Congregationem per [f. 53v] consuetum hymnum ambrosianum Te Deum Laudamus conclusimus et tandem in domos nostras iter arripuimus. Praemissa hac conscientiose in praesenti Congregatione connotando ad Curiam Celsissimam Dominationis suae fideliter transmitto et pedibus Celsitudinis Suae suppono penesque quatenus me aetatis provectae parochum Lendinensem in sanitate debilem ab Officio Decanali liberum pronuntiare et alium doctiorem et capaciorem ex iunioribus confratribus decanatus Plesnensis, eodem Officio donare dignaretur suppliciter exoro. Martinus Mathuszewic Decanus Plesnensis Parochus Lendinensis manu propria Georgius Odrobinski Parochus Beronensis Notarius Decanatus Plesnensis manu propria

431 31 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 5 V 1727 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. ANNY W LĘDZINACH

Anno Domini 1727 die 5ta Maii praemissis praemittendis celebrata est Congregatio decanatus Plesnensis in ecclesia Sanctae Annae Lendinensi ad normam et modum in Epistola Pastorali1 expressum. In qua tempore officii pro defunctis absolvebantur missae partim pro defunctis, partim etiam pro aliis statuum necessitatibus. Finito defunctorum officio subsequebatur missa sacrificium solemne, quod decantavit admodum reverendus Franciscus Danecki parochus Lącensis, cui in dalmaticis assistebant reverendus Joannes Łaczynski curatus Cwiklicensis pro diacono et admodum reverendus Stanislaus Sovinski vicarius Lendinensis pro subdiacono, in cuius fine Evangelii concionem habuit ad fratres praesentes admodum reverendus Georgius Drabik parochus Wosczycensis cum gustu omnium tam spiritualium, quam saecularium suavissimo. Hac finite reliqua pars missae cantatae et aliarum missarum pro variis necessitatibus assignatis per admodum reverendos confratres absolvebantur. Hisce peractis facta est sessio seniorum confratrum in medio ecclesiae praemissa invocatione Spiritus Sancti, ubi tractabantur sequentia. Imprimis autem connotabantur absentes domini confratres a praesenti Congregatione et quidem primus admodum reverendus dominus Andreas Zabrzeski curatus Mikułoviensis abfuit, sed excusatus tam suo senio quam carentia vicariorum per mortem recentissime sublatorum. Secundus abfuit admodum reverendus Stanislaus Jędrkowic parochus Brzescensis seniculus, sed excusatus infirmitate per litteras. Tertius Franciscus Tręblowitz parochus Medinensis, qui effugiendo querelas varias contra se proponendas, suam absentiam excusavit per litteras. Quartus abfuit admodum reverendus Petrus Pisczek curatus Suszecensis, [f. 54r] sed etiam lepidissime. Annotatis hisce absentibus, imprimis inquisivit admodum reverendus dominus decanus2, an omnes et singuli habeant rubricellas annis currentis, superpellicia munda et stolas, nec non approbationes pro excipiendis confessionibus et haec omnia reperti sunt habere.

1 F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis […], Cracoviae 1720. 2 Ks. Marcin Matuszewicz.

432 Post revisionem praedictam relegebantur acta Synodi Decanalis anno pareterito notata, ex quibus interrogatus fuit admodum reverendus capellanus Plesnensis Laurentius Zabrzeski, an admodum reverendus Franciscus Tręblowitz parochus Miedznensis contentavit aliquem Hollas3 civem Plesnensem in praetensiones futralis vinacei et respondit iam esse contentatum in toto. Secundo interrogatum fuit, an admodum reverendus Tręblowitz ecclesiam Mikułoviensem in legato viginti talerorum Silesiticorum a pie defuncto Fabiano Rostabinski parocho quondam Mikułoviensi assignatorum contentaverit, et responsum negative cui hoc onus adimplendum serio demandatum fuisset, si praesenti Congregationi adfuisset, ideo autem hac vice abfuit ut omnes increpationes evitaret et effugeret. Tertio interrogatum erat, an admodum reverendus Petrus Pisczek parochus Suszecensis aliquem civem Plesnensem Juratuk4 pro vino ante aliquot annos epotato multoties monitus contentaverit et exolverit? Responsum hucusque solidum ipsum illi non dedisse. Itaque conclusimus inter nos ultimate quatenus ex facultate mea decanali praedicto admodum reverendo parocho Suszecensi5 missalia subsecutura apud eius parochianos officiose arestaret, et certum suum quantum sibi sumeret, reliquum illi relinqueret, alias post mortem nihil acciperet creditor, cum in vivis existens nihil habeat debitor. Et siquidem Illustrissimus Dominus Colator[!]6 noster vult a nobis parochis et ecclesiarum nostrarum aedituis calculationem proventuum et expensarum ab aliquot annis communicatum sibi habere pro maiori incremento ecclesiae, uti antiquitus iuris erat, sic statuimus et conclusimus tales calculationes in eundas, et quam primum fuerit peracta ad Plesnensem cancellariam porrigendas. Ex certis rationibus resignavit officium suum instigatoriatus[!] decanalis admodum reverendus Joannes Łaczynski parochus Cwiklicensis, in cuius locum ex consensu omnium admodum reverendorum confratrum electus est admodum reverendus Fridericus Cebulka curatus Boiszoviensis. Habito novo instigatore proposuit admodum reverendus Georgius Odrobinski parochus Beronensis querelam contra admodum reverendum Georgium Hollas curatum Tychensem, quod ipsius parochianos in Wygorzele noviter aedificatos ad ecclesiam Beronensem ab aliquot annis pertinentes praesumat ad sacramenta sine scitu et faculatate praedicti parochi Beronensis admittere, eosdemque ad suam ecclesiam Tychensem allicere et pro parochianis appriopriare, imo iam

3 Prawdopodobnie chodziło o mieszczanina pszczyńskiego Sebastiana Holasa, ojca ks. Jerzego Ho- lasa. Zob. L. Musioł, Pszczyna. Monografia historyczna, dz. cyt., s. 254. 4 Prawdopodobnie chodziło o kupca pszczyńskiego Adama Juratuka, pojawiającego się na kartach księgi chrztów wraz z żoną Anną już w 1690 r. Zob. AAKat, KM, sygn. 50/102, k. 23. Chrzest – 20 III 1690 r. – Eleonory, córki Adama Juratuka i Anny de suburbio. 5 Ks. Piotr Piszczek. 6 Erdmann II Promnitz.

433 duos parochianos ab ecclesia Beronensi allexit et suae ecclesiae incorporavit, intendendo etiam reliquos alliciendi. Itaque data ipsi inhibitione a Venerabili Officio Cracoviensi per admodum reverendum Georgium Odrobinski parochum Beronensem, conclusum in hac Congregatione quatenus se [f. 54v] contentaret his duobus parochianis, ultraque non praetendat, neque quemquam ad suam ecclesiam allicere praesumat duobus bohemicis ab unoquoque singulis annis contentetur, sicuti parochus Beronensis a Wygorzelano unoquoque per duos bohemicos singulis annis contentatur. Admodum reverendus parochus Mokrensis7 accusavit organarium ecclesiae Tychensis8, quod accedentibus ad copulationem matrimonialem die certo ecclesiam non aperuit, licet aliquoties petitus, et propterea cum maledictionibus coacti sunt ad popinam descendere, sed obiurgatus respondit se statim illis ecclesiam aperuisse, percepta sua contentatione. Idem organarius Tychensis accusatus est ab admodum reverendo domino parocho Mokrensi, quod suum dominum parochum9 coram magnifico domino capitaneo Plesnensis viro acatholico in quibusdam absurdis, nobis adhuc ignotis diffamaverit. Quapropter increpatus respondit, se velle purgare in futura Congregatione nec verbum malum contra dominum parochum suum dixisse. Ex certis personis innotuit nobis, apud admodum reverendum Franciscum Danecki dum Oswięcimii commendarius fuisset unam ancillam, alteram dum vicarius Miedznae fuisset, nunc autem in parochia sua Łącensi tertiam impraegnatam esse, quamobrem dum severissime increpatus et repraehensus fuisset, respondit famulum nequissimum id fecisse, et propterea eundem punivisse. A praesenti Synodo Decanali abfuere organarii sequentes: primus rector Plesnensis10, qui neque symbolum misit. 2dus abfuit organarius Wosczycensis11, neque symbolum misit. 3tius Cwiklicensis12 abfuit et symbolum non dedit. 4tus Mokrensis organarius abfuit, sed symbolum transmisit, ideoque praedicti organarii pro poenitentia decretati sunt per tynfionem dare ad hospitale quod per contumatium in Congregatione non soleant comparere. Deinde subsecutum est scrutinium internum ad quod citabatur.

a–a Wyrazy dopisane na boku karty. 7 Ks. Jan Pukiński. 8 Jan Zmarzliński. 9 Ks. Jerzy Holas. 10 Tomasz Rzadkowicz. 11 Stanisław Podborski. 12 Mateusz Kostka.

434 P r i mu s Te s t i s admodum reverendus Steblicki13 interrogatus in genere tam de sacerdotibus, quam scholiregis, utrum aliquid mali vel scandalosi ain toto decanatua audiverit. Respondit apud admodum reverendum parochum Suszecensem Petrum Pisczek cocam malitiosam, mulierem nequissimam, uno verbo scortum abominabile, quod ipsi aliquoties per admodum reverendum decanum eiicere demandatum erat, in domo plebanali se deprehendisse et cum praedicto parocho quasi cum marito cohabitasse, de aliis dixisse nihil scire. S e c u n d u s t e s t i s admodum reverendus Georgius Drabik parochus Wosczycensis ad interrogata respondit. Cocam Dorotheam Krupianka in parochia Suszecensi duos infantes cum reverendo parocho14 habuisse et mortuos intra domus parietes sepelivisse et hoc ab aliquo nobili Twardawa viro acatholico se audivisse testaus est. Et dominus Twardawa15 ab [f. 55r] organario Suszecensi16 se dixit audivisse, quare ne sicut Sodoma et Gomora a Deo puniamur, ab Officio Venerabili media iuris et correctionis quaero, reprehensiones meas non curat, citationes parvipendit et hucusque cum maledicta meretrice sine pudore vivit. Tempore scrutinii proponebantur varii casus de variis occurrentibus difficultatibus, quorum resolutiones subsequebantur clare et docte prolatae. Insuper aliqui in scripto casus proponendos in seorsivis cartis cum suis resolutionibus et citationibus authorum attulerunt et ad manus meas exhibuerunt. Quibus finitis vocati sunt scholiregae praesentes Congregationi et interrogati, an aliquid non haberent contra suos dominos parochos, sed quia nil se scire dixerunt. Finita est praesens Congregatio per consuetum hymnum ambrosianum Te DEUM Laudamus dictum. Martinus Mathuszewic Decanus Plesnensis Parochus Lendinensis manu propria

13 Ks. Mikołaj Steblicki, pleban w Pszczynie. 14 Ks. Piotr Piszczek. 15 Karol Wacław z Twardawy Twardowski, właściciel Rudziczki (parafia Suszec), ojczym ks. K.M. Posadowskiego. AAKat, KM, sygn. 50/18, k. 110. 16 Franciszek Lubecki.

435 32 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 11 V 1728 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. ANNY W LĘDZINACH

Anno Domini 1728 die 11 Maii ex intimatione admodum reverendi domini decani1 infrascripti, celebrata est praesens Congregatio Decanalis in facie ecclesiae parochialis Lendinensis praesentibus omnibus admodum reverendis dominis parochis eiusdem decanatus Plesnensis congregatis, excepto admodum reverendo domino Joanne Scierski parocho Suszecensi recenter ad parochiale beneficium praesentato, instituto et introducto ante aliquot septimanas, qui non comparuit, neque se per litteras, uti moris erat, excusavit. Hac ipsa die Synodi post pulsum campanarum circa horam septimam matutinam convenientibus omnibus ad ecclesiam decantabatur officium defunctorum, cui pro intonatione de mandato admodum reverendi domini decani praesidebat admodum reverendus Georgius Odrobinski parochus Beronensis, intra cuius decantationem persolvebantur sacrificia missa, tum pro defunctis, tum etiam pro variis necessitatibus, prout aliquis assignatus erat ab admodum reverendo decano, quod, dum finiretur, primo advenit admodum reverendus Stanislaus Mąkocki parochus Hełmensis, ab eodem abfuerunt admodum reverendus Andreas Zabrzeski parochus Mikułoviensis et praebendarius ibidem Martinus Chytreus. Finito reverenter et cum debita devotione officio defunctorum subsecutum est sacrificium missae cantatum, quod decantabat admodum reverendus Franciscus Danecki parochus Loncensis, cui inserviebant in dalmaticis admodum reverendus Georgius Hollas parochus Tychensis pro diacono et pro subdiacono admodum reverendus Martinus Hytreus praebendarius Mikułoviensis in cuius sine Evangelii concionatus est Georgius Drabik2 pro infirmo Joanne Scierski parocho Suszecensi. Finita missa cantata et aliis missis, quae tempore cantatae legebantur, [f. 55v] exclusis saecularibus et portis ecclesiae clausis, denunciata est Congregatio vel potius Sessio per admodum reverendum decanum incipi et inceptam esse. Ubi mox omnes flexis genibus, invocata Sancti Spiritus gratia Sanctissimum Sacramentum de altari deportarunt cum lumine ad locum decentissimum

1 Ks. Marcin Matuszewicz. 2 Ks. Jerzy Drabik.

436 sacristiae et de post facta est Sessio, in qua admodum reverendus decanus ad fratres habuit brevem quidem, sed utilissimam statui clericali exhortationem de probitate vitae sacerdotalis. Qua finita interrogavit admodum reverendus decanus, an omnes et singuli officio defunctorum interfuerint et quia duo supramemorati non interfuerunt, puniendi erant, sed humilitando se, et promptitudinem in futurum promittendo condonati sunt hac vice cum conditione hac, si aliquando neglexerint, ad marcasa b10 bohemicosb hospitali cprout fratribus videbiturc dseu ecclesiaed numerandos condemnatie. Et facta hac seorsiva annotatione, revidebantur breviaria, rubricellae anni currentis et approbationes pro excipiendis confessionibus, atque facultates absolutionis ab haeresi eorum, qui parochianos habent catholicos mixtos cum haereticis et omnes omnia requisita sua habuere. Hisce revisis legebantur acta praeteritae Congragtionis anni 1727. Unde interrogatum fuit, an admodum reverendus Franciscus Tręblowitz parochus Medinensis aliquem civem Plesnensem, Hollas dictum in praetensione futralis vinacei, qua executor post mortem pie defuncti Rostabinski3 olim parochi Mikułoviensis praedicto civi, legati contentaverit et responsum ita esse. Habita hac occasione admodum reverendus Martinus Chytreus praebendarius Mikułoviensis porrexit supplicem libellum ad praesentes confratres contra praementionatum Franciscum Tręblowitz parochum Medinensem executorem admodum reverendi Rostabinski olim in oppido Mikułow parochi mortui, ut ipsi idem executor testamentum cum codicillis memorati demortui Rostabinski fundatoris praebendae Mikułoviensis producat, prout ipsi in praecedenti Congregatione inculcatum erat, de quo toties a pie defuncto Andrea Chorobinski praebendario petitus etiam fuerat et noluit et hucusque recusat ostendere. Secundo idem Mikułoviensis praebendarius4 in suo supplici libello conquerebatur contra eundem executorem Rostabinscianum, quod adhuc circiter ducentos rhenenses caesareos ad fundationem praebendae Mikułoviensis a memorato fundatore Rostabinski legatos apud se habeat, et rogatus praedictam pecuniam in bonis plenae cum securitate una cum provisione per quindecim annos percepta locare non vult.

a Wyraz skreślony. b–b Wyrazy nadpisane nad wyrazem skreślonym. c–c Wyrazy skreślone. d–d Wyrazy dopisane. e Wyraz dopisany. 3 Ks. Fabian Rostabiński. 4 Ks. Marcin Hitretius.

437 Idem praebendarius5 conquerebatur contra eundem executorem Rostabinskianum, quasi summam ducentorum rhenensium caesareorum in bonis Martini Hytreus6 civis Mikułoviensis maximis contributionibus et aliis debitis sine [f. 56r] ulla inscriptione et hypotheca locasset et hanc tempestive de periculo renuit repetere et in loco tuto et bonis liberis collocare. Idem praebendarius7 in dicto libello supplici proposuit, quod summam septuaginta rhenesium caesareorum apud honestum dominum Martinum Chwistek8 civem Plesnensem idem reverendus saepius nominatus executor ante duos annos locaverit cum tali periculo interitus, ut ad acta civilia curiae Plesnensis suscipi nequit. Quem licet aliquoties (uti patet ex relatione famati magistratus Plesnensis et ex decreto magnifici domini capitanei Plesnensis petieram) ut huic summae de meliori securitate suprascriptus executor provideat, non vult et licet promittat, non adimplet promissa. Idem praebendarius Mikułoviensis9 asseruit et proposuit in suo libello supplici, quod idem executor a Iudaeo Lewek ante annos circiter octo ex summa capitali ducentorum quindecim rhenensium, quindecim acceperit pro expensio aliquibus ad se, de quibus expensis ut se legitimasset, licet ab illo petitus, rationem et calculationem reddere non vult. Ultimum punctum idem praebendarius amaro corde proposuit, quod saepe saepius nominatus executor Rostabinscianus a summis duobus capitalibus, ab una apud dominum Martinum Chytreus ducentorum rhenensium caesareorum, ab altera apud dominum Martinum Chwistek centum triginta florenorum caesareorum reversum seu inscriptionem per quatuor annos retinuerit, et provisionem per eosdem annos recipere solitus sit. Tandem quod etiam a summa capitali ducentorum quindecim rhenesium caesareorum apud Iudaeum Lewek manentium, censum per aliquot annos perceperit, quod demonstrari potest ex testamento admodum reverendi antecessoris Andreae Chorobinski praebendarii Mikułoviensis, quam pecuniam admodum reverendus executor nominatus ad carbonam Confraternitatis reponere deberet eo intuitu, quia etiam pie defunctus Chorobinski quovis anno quinque taleros Silesiticos vigore erectionis imponere obligabatur. Contra eundem Franciscum Tręblowic parochum Medinensem proposuit querelam admodum reverendus Andreas Zabrzeski parochus Mikułoviensis, quod ipsum non velit de anno gratia post resignationem eiusdem parochiae, transeundo ad Mikułoviensem neque de medietate contentare frumentis

5 Tenże. 6 Marcin Hytreus (Chytreus), mieszczanin w Mikołowie. 7 Tenże. 8 Marcin Chwistek, mieszczanin pszczyński, od 1740 r. zarządca klucza w Wiśle Małej i Mizerowie. Zob. H.W.F. Schaeffer, Kronika, dz. cyt., s. 70 9 Tenże.

438 a parochianis dari solitis, et obiurgatus ab admodum reverendo decano parochus Medinensis promisit, se hoc anno ipsum contentare in residuitate. Hoc discusso vocabatur ab admodum reverendo decano ad internum scrutinium ad sacristiam. Interim casus proponebantur et super resolutiones doctissime et sapientissime usque ad reditum admodum reverendi decani de sacristia a scrutinio interna. Scrutini vero seu inqvisitionis de vita et moribus omnium, haec ut sequuntur interrogatoria fuerunt: 1. An aliquis absque sacramentis ex quacunque decanatus parochia, culpae parochi aut vicarii mortuus sit vel infans sine baptismo? 2. An aliquis sacerdos decanatus tabernas frequentet, inibi potet, saltet et alias exorbitantias faciet? 3. An aliquis in fornicationibus aut concubinatu vivat? 4. An aliquis parochus decanatus aut vicarius sit percursor etiam in ecclesia? 5. An aliqui organarii et rectores scholarum nimias ebrietates, vanas observantias, aliasque scanadalosas exorbitantias patrent? 6. An in parochia alicuius scandala fiant et admittantur impune? 7. An conciones et doctrinam cathehisticam diebus Dominicis decanatus parochi promoveant? 8. In summa an aliquid mali de quibuscunque sacerdotibus decanatus nostri sciat aut audiverit, quod Deum offendere, statumque clericalem dehonestare possit? Primus testis ad suprascripta admodum reverendus Joannes Łaczynski parochus Cwiklicensis una cum infrascripto seorsim in conscientia de veritate dicenda obtestaus. Ad lmum nescit. Ad 2dum nescit, ad 3tium nescit, ad 4tum nescit, ad 5tum, 6tum nescit. Ad 7mum: Kazania miewaią, ale cathehismu nie wiem, osobliwie we Psczynie nigdy cathehismu nie miewaią, o co ludzie mruczą. Secundus testis admodum reverendus Franciscus Danecki parochus Łoncensis ad omnia interrogatoria nihil scit. Tertius testis admodum reverendus Joannes Pukinski parochus Mokrensis ad 1mum: in parochia Mikułoviensi aliqui patiuntur sine paschali confessione i ten, co sie obiesił niedawno. Ad 2dum: X. Wosczycki10 in domo plebanali continuas exercet ebrietates cum scandalo zwady i chałasy z roznemi. Ad 3tium nescit. Ad 4tum, 5tum, 6tum, 7mum, 8um nescit. In summa: organista11 z rectorem12 w Mikułowie secundum erectionem nie czynią dosyc w kościele, ale sporkuią. X. pleban

10 Ks. Jerzy Drabik. 11 Antoni Gałuszkiewicz. 12 Postawa (imię nieznane).

439 Tyski 13 suspectus de concubinatu, ex quo gospodini iego w jalkierzu sypia, a nie w czeladniku. Finito scrutinio admodum reverendus instigator Congergationis nostrae Fridericus Cebulka parochus Boiszoviensis volebat aliquid proponere contra recentem parochum Suszecensem Joannem Scierski, sed quia se ab eadem Congregatione absentavit, reservatum pro futura Congregatione. Idem instigator proposuit, quod non omnes domini parochi intra suos parochianos habeant cruces, alias vulgo Bozych Mąk ad normam Epistolae Pastoralis14, sed alicubi locorum conspiciuntur cruces truncato capite, aut sine manibus, adeoque reprehensi obligantur reparationem procurare. Idem proposuit, an omnes et singuli confratres soleant quolibet mense peccata sua confiteri et coram quo et in hoc legitimati sunt. Idem instigator15 petiit ab admodum reverendo decano ut assignet aliquos quatenus proferant formam absolutionis, gratia experientia an omnes [f. 57r] et singuli sciunt bene formam dictam super poenitentem proferre. Inter alia innotuit etiam reverendo domino Laurentio Zabrzeski praebendario Sacratissimi Rosarii Plesnensis, quod domini praedicantes acatholici non solum ad infirmos acatholicos cum coena Domini, sed etiam ad sanos (quod est contra compactata et iura Sacrae Caesareae Maiestatis16) accedant, itaque resciens admodum reverendus dominus parochus Plesnensis17 de audacia tanta eorum, mox adivit dominum secretarium Plesnensem18 protestando contra et minando delatione ad fiscalem caesareum si adhuc semel hoc ipsum attendaverint. Ultimatim vocati sunt organarii, rectores et scholiregae et quia aliqui in aliquibus excesserunt, non solum moniti, sed etiam unus eorum magis reus punitus erat. Tandem finita Congregatio per hymnum Ambrosianum dictum Te Deum Laudamus. Quo decantato et Deo Eucharistico adorato descendimus in domum parochialem ad prandium, ad cuius initium praelegebantur caput per

13 Ks. Jerzy Holas. 14 F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis […], Cracoviae 1720. 15 Ks. Fryderyk Cebulka. 16 Prawdopodobnie chodzi o wydane w 1721 i 1726 r. przez Karola VI Habsburga edykty odstra- szające od konwersji na wiarę ewangelicką oraz przypomnienie wydanej w 1691 r. przez cesarza Leopolda I Habsburga Explanatio Leopoldina, które zakładało rozróżnienie między kultem publicznym a prywatnym. Cesarskie postanowienie zezwalało protestantom na sprawowanie kultu wyłącznie w domach, w otoczeniu rodziny oraz pod warunkiem uczestniczenia w publicznych świętach katolickich. Zob. W. Kriegseisen, Stosunki wyznaniowe w relacjach państwo – kościół mię- dzy reformacją a Oświeceniem (Rzesza Niemiecka – Niderlandy Północne – Rzeczpospolita polsko- -litewska), Warszawa 2010, s. 346. 17 Ks. Mikołaj Steblicki. 18 Marcin Wientzek, od 1700 r. sekretarz Kamery Pszczyńskiej. Zob. H.W.F. Schaeffer, Kronika, dz. cyt., s. 67.

440 reverendum praebendarium Mikułoviensem19 ex Synodo Lubiensciana20 de officiis et conversatione ecclesiasticorum, quo peracto, descenderunt quisque in domum suam cum benedictione. Martinum Mathuszewic Decanus Plesnensis Parochus Lendinensis manu propria Georgius Odrobinski Parochus Beronensis Notarius Decanatus Plesnensis manu propria

19 Ks. Marcin Hitretius. 20 K. Łubieński, Synodus dioecesana ab Illustrissimo et Reverendissimo Domino. D. Casimiro a Łubna Łu- bieński Die et Apostolicae Sedes gratia episcopo Cracoviensi, duce Severiae, celebrata Cracoviae in Ecclesia Archipresbiterali, anno Domini 1711 die 6 Octobris et aliis duobus sequentibus diebus, Cracoviae 1711.

441 33 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 10 V 1729 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. ANNY W LĘDZINACH

Anno Domini 1729 die 10 mensis Maii, quae fuit dies ante Dominicam quartam post Pascha, ex intimatione admodum reverendi domini decani1 infrascripti, celebrata est praesens Synodus Decanalis in facie ecclesiae Lendinensi praesentibus admodum reverendis dominis parochis decanatus ut sequitur. Die2 ante ipsam Congregationem priusquam sol occumberet, absolutis litaniis de Omnibus Sanctis cum suis versiculis et collectis, pulsabatur campana sole occidente pro Salutatione Angelica et visis quisque officiis suis ab admodum reverendo domino decano pro die sequenti conscriptis et in foribus sacristiae affixis, quilibet ad suum hospitium in silentio discessit. Sequenti die seu ipsa die Synodi post pulsum campanarum orto iam sole convenerunt ad ecclesiam admodum reverendi domini parochi et per cantum persolvebant officium pro defunctis fratribus ad cuius intonationem praesidebat Nicolaus Steblicki curatus Plesnensis, sub quo officio celebrabantur lectae aliquae missae pro variis necessitatibus. Finito pro defunctis officio subsecuta est solemnis missa cantata cum concione, quam decantavit admodum reverendus Franciscus Tręblowitz parochus Medznensis, assistentibus sibi in dalmaticis pro diacono reverendo Martino Chytreo praebendario Mikułoviensi et pro subdiacono reverendo Stanislao Sowinski vicario Lendinensi, tempore huius missae, ante et post concionem continuabantur aliae lectae missae variae, prout [f. 57v] alicui designatum erat. In hac Synodo concionabatur admodum reverendus Joannes Pukinski parochus Mokrensis. Post missam cantatam exportatum est Sanctissimum Sacramentum in sacristiam et post exclusis saecularibus, clausis portae ecclesiae, denuntiata est praesens Congregatio per admodum reverendum dominum decanum incipi et incepta esse, ubi flexis genibus, omnes et singuli praecinente domino decano, absolverunt antiphonam de Spiritu Sancto cum suis consuetis collectis et demum facta est sessio, ad cuius initium fecit adhortationem admodum reverendus dominus decanus ad fratres in scamnis sedentes ideomate Latino de honesta conversatione clericali et modestia exemplari etc.

1 Ks. Marcin Matuszewicz. 2 9 V 1729 r.

442 Hac peracta interrogavit admodum reverendus decanus, an omnes et singuli comparuerint? Et sic inventum est, excepto admodum reverendo domino Stanislao Jędrkowic parocho Brzescensi, qui se excusavit per litteras infirmitate et senectute sua et admodum reverendo domino parocho Scierski3, similiter excusato infirmitate, atque admodum reverendo domino Andrea Zabrzeski curato Mikułoviensi, qui se nec per litteras, nec per plenipotentem excusavit, neque symbolum consueto more transmitti solitum misit, vel contemnendo fratrum congressum, aut timendo satis notabilia contra se propono. Deinde interrogavit admodum reverendus decanus, an omnes et singuli habeant sua requisita, sicut breviaria, rubricellas anni currentis, approbationes pro excipiendis confessionibus, facultates absolvendi ab haeresi etc. etc.? Qua omnia tam praesentes, quam absentes aliqui transmittendo reperti sunt habere, praeter admodum reverendum dominum Joannem Pukinski parochum Mokrensem, qui se respondit eam omni die Cracoviae prolongatam habiturum, cui demandatum ut eam, quam primum ipsi advenerit admodum reverendo decano demonstret. Hisce finitis legebantur acta praeteritae Congregationis unde interrogatus admodum reverendus dominus Franciscus Tręblowitz parochus Medznensis, an reverendo domino Martino Hytreo praebendario Mikułoviensi sicut executor pie defuncti Fabiani Rostabinski parochi Mikuloviensis, prout ipsi demandatum fuerat in praecedenti Congregatione testamentum cum codicillis ad legendum et revolvendum uti fundatoris ibidem in Mikułow praebendae demonstraverit et exhibuerit? Respondit, se nullas codicillos mortui praedicti Rostabinski pro fundatione Rosarii praeter testamentum, vidisse et legisse. 2do. Idem Franciscus Tremblowitz fuit interrogatus de ducentis florenis caesareis apud dominum Chytreum4 civem Mikułoviensem, pecunia praedicti Rostabinski pro augmneto fundati Rosarii magno cum periculo amissionis manentibus? Respondit reverendo domino praebendario5 se illos nunquam domino Chytreo numerasse tantum apud illum arestasse pro capella Rosarii B[eatae] V[irginis] in Mikulow, qui dandi erant a domino Chytreo cuidam nobili domino pie defuncti Krecik6, et ille obligatus fuit [f. 58r] tantum pie defuncto Rostabinski toties nominato commodatae pecuniae, nihilominus promisit assistentiam suam, qua executor Rostabianskianus reverendo domino praebendario Mikułoviensi7, sed sine damnis et litis expensis suis.

3 Ks. Jan Ścierski. 4 Zob. przypis 6 (kongregacja 1728 r.). 5 Ks. Marcin Hitretius. 6 Jan Jerzy Kreczyk, syn Andrzeja, właściciel Mokrego zapisał w 1711 r. sumę 1001 talarów na ko- ściół w Mikołowie. APP, sygn. AKP IX 680, k. 1–15. 7 Ks. Marcin Hitretius.

443 3tio. Interrogatus fuit idem parochus Medznensis8, an cum periculo amissionis septuaginta florenos caesareos Martino Chwistek9 accommodatos, ad se receperit et in securiori loco locaverit? Respondit, se illos 70 florenos accommodasse cum consilio et facultate perillustris et magnifici domini capitanei Plesnensis, a quibus widerkauff quolibet anno praebendario Mikułoviensi solvitur, ex quo consilio non videntur esse collocati periculose. 4to. Interrogatus idem de ducentis et quindecim florenis caesareis apud Iudaeum Mikułoviensem cum periculo locatis, quare illos hucusque non vindicaverit et melius collocaverit? Respondit, se quindecim aliquando ab illo Iudaeo de hac pecunia accepisse florenos pro expensis circa testamentum Rostabinskianum occurrentibus, ducentos autem obligatus vindicare reverendus praebendarius Mikułoviensis, qui ex hac causa iam arestavit illi Iudaeo duodecim vasamellie. 5. Admodum reverendus praebendarius Mikułoviensis10 proposuit contra eundem parochum Medznensem11 obligatum fuisse ad confraternitatem praebendae Mikułoviensis nigrum vexillum de substantia Rostabinskiana procurasse et hucusque nihil fecisse? Respondit, se ex potiori parte id facturum et praestiturum sed non ex toto. Idem praebendarius12 proposuit admodum reverendus dominus parochus Medznensis toties repetitus a tribus capitalibus videlicet Plesnae apud Martinum Chwistek et apud Chytreum civem et Iudaeum Mikułovii habitantes censum annualem praebendariis pertinentem per aliquot annos solitus fuerit accipere. Ad omnia respondit, se ab illis nec solidum accepisse. Admodum reverendus Joannes Pukinski13 plenipotentarius admodum reverendi praepositi Mikułoviensis Andreas Zabrzeski proposuit, quod idem Franciscus Tręblowitz parochus Medznensis non contentaverit in certa parte anni gratiae admodum reverendum curatum Mikułoviensem post resignationem Medznensis et assecutionem Mikułoviensis parochiae? Ad quod reposuit Franciscus Tręblowitz, quod iam semel praepositus Mikułoviensis14 illam partem gratiae ecclesiae Medznensi pro reparatione condonaverit, adeoque frustranea praetensio. Contra admodum reverendum praepositum Mikułoviensem15 proposuit admodum reverendus dominus instigator decanatus Fridericus Cebulka parochus Boiszoviensis, quod nec curet summas capitales ecclesiae suae in

8 Ks. Franciszek Tremblowicz. 9 Zob. przypis 8 (kongregacja 1728 r.). 10 Ks. Marcin Hitretius. 11 Ks. Franciszek Tremblowicz. 12 Ks. Marcin Hitretius. 13 Pleban w Mokrem. 14 Ks. Andrzej Zabrzeski. 15 Tenże.

444 certis locis locatas et maxime Sanctissimae Eucharistiae sacramentum per cuius eiusque praesbiterorum in curiam duae Sanctissimae Hostiae die Iovis sancto praeterito consecratae pro ceremoniis et monstratorio ad sepulchrum in sacristia pessime collocatae et non occlusae, aut [f. 58v] per Iudaeos haereticos furtivo modo sublatae sunt, de quibus hucusque nescitur, neque a praedicto domino praeposito Mikuloviensi usque modo inquisitur, quod est cum summo scandalo tam spiritualium, quam saecularium catholicorum. Et hoc furtum Sanctissimi forsan ideo commissum, quod non oboedierit in praecedenti visitatione visitatori, a quo demandatum ipsi fuerat, ut tabernaculum in sacristia curasset fieri cum serra et clavicula, quod quia tarde et sine serra fuit et ecclesia per totas dies in hebdomada sancta aperta, facillime nequissimo tale scelus patrandum fuerat. Idem instigator16 proposuit contra eundem reverendum praepositum Mikułoviensem17 ecclesiam sponsam suam negligere, nulla enim in illa mundities, neque inferius et superius, neque in altaribus, corporalibus, purificatoris et aliis ecclesiam concernentibus reperitur. Idem instigator proposuit eundem reverendum praepositum Mikuloviensem nimium extorsivum et funeralibus, nam ante aliquot dies mortuus est quidam lanio catholicus a quo tredecim licetsi ortones dicitur accepisse, nihilominus non sepelivit eum penes ecclesiam parochialem in civitate inter catholices, sed extra civitatem penes ecclesiam Sancti Nicolai filialem inter acatholicos, et hoc ex odio aliquo spargitur fecisse. Contra eundem reverendum praepositum proposuit instigator, quod plurimi parochiani eius vivant sicut pecora, sine communione paschali et ille dicitur esse causa, quod non inquirat oves suas, neque ovibus suis attendat. Post hac accessit quidam famatus Carolus Videk incola Plesnensis et proposuit querelam contra admodum reverendum Franciscum Tręblowitz parochum Medznensem, quod inebriatus mediocriter, accedendo Plesnae habitationem eius, iniuste ac incaute calumniaverit eum cum uxore sua et prolibus, ad quam quaerelam respondit idem parochum negative, imo dixit: „tu calumniasti omnes sacerdotes, vocando eos scortatores”. Itaque deputati sunt duo sacerdotes parochi Plesnensis18 et Lącensis19, ut Plesnae apud dominum parochum convenientes adversae partes per eos componantur, si fieri potest, alias petant aliora subselia si quis illorum tantopere iniuriatus.

16 Ks. Fryderyk Cebulka. 17 Ks. Andrzej Zabrzeski. 18 Ks. Mikołaj Steblicki. 19 Ks. Franciszek Danecki.

445 Idem instigator proposuit contra capellanum Plesnensem20 et vicarium21, eosdem non solere horas canonicas persolvere in cubiculo, neque in ecclesia, quod convenientius foret, tantum per coemeterium ambulando, ubi transeuntibus puellis, feminis et aliis salutati distractiones pati coguntur, quas illi non curant, ubi veri chypocritae[!], adeoque eum nemo illorum praesens adfuerit, solummodo parochus, demandatum illi, ut eis sub poenis inhibeat foris imposterum orare, sed tantum in domo aut ecclesia. Idem instigator proposuit vicarium et capellanum ecclesiae Plesnensis non esse oboedientes suo domino parocho, quibus auditis dominus parochus Plesnensis22, aliquomodo excusavit capellanum et contra alterum condoluit, sed quia nemo eorum in Congregatione comparuit, unus ob infirmitatem, alter ob necessitatem administrandorum sacramentorum serio reprehendendi sunt a domino parocho, alias punientur si contra fecerint in futura Synodo Decanali. Idem instigator proposuit admodum reverendum Georgium Drabik parochum Wosczycensem [f. 59r] usuras comittere, quod ipsi severissime inhibitum est, alias puniendus erit si quis testimonium eiusmodi turpitudinis contra eum attulerit pro sequenti Congregatione. Contra eundem proposuit instigator, quod apud se servet aliquem rusticum liripipistam iucunditatis suae causa quando incrapulatur, ad quem convenientes homines ex pago et subinde aliunde, strepitum et rixas maiores edunt in parochia quam subinde in popina, quod ipsi prohibitum et inculcatum, ut praedictum liripipistam seu musicum a festo Sancti Joannis absolvat et inposterum eum non servet. Hic dominus decanus indicto silentio interrogavit a primo usque ad ultimum an omnes et singuli peregerint paschalem confessionem, quoties quis per mensem et apud quem soleat peccata sua confiteri? Et omnes confitentur bina vice et quidem apud proximos sibi fratres. Ab eodem reverendo domino decano admodum reverendus Cebulka23 parochus Boiszoviensis assignatus est semel pro semper solutor casuum proponendorum et hinc processit ad internum scrutinium, vocando duos sacerdotes et duos organarios, ex quibus nullius inconvenientiae notitiam sumpsit, licetsi sub peccato mortali obligabantur. Tempore scrutinii proponebantur casus ferme ab omnibus varii et varii, ad quos sequebantur resolutiones cum rationibus, si non ab uno, tunc ab altero usque ad debitam solutionem.

20 Ks. Wawrzyniec Zabrzeski. 21 Ks. Jan Słonimski. 22 Ks. Mikołaj Steblicki. 23 Ks. Fryderyk Cebulka.

446 Facta resolutione casuum vocati sunt organarii et scholiregae ad ecclesiam interroganti, an omnes et singuli comparuerint? Et sic omnino responsum praeter Chełmensem, qui se excusavit et Plesnensem, qui per dominum parochum excusati. Secundo interrogati fuerunt an aliquid non habeant contra suos parochos et parochi contra eosdem? Et inventus est Tychensis organarius contra suum dominum in verbis crassius[!], quam oportet excessisse, itaque obligatus ad deprecationem parocho suo in nostra praesentia faciendam, cum comminatione graviarum poenarum, si hoc iterato practicaverit. Item Mikułovienses ecclesiae servi delati sunt, quod non purgent ecclesiam tantum semel per annum, adeoque praesens reprehensus, spopondit omni mense semel purgare eam, similiter altaria. Tandem finita est praesens Synodus decanatus Plesnensis ad Maiorem Dei Ter Opte Max gloriam et Sanctae Annae Honorem patronae ecclesiae filialis Lendinensis, per consuetum hymnum Sancti Ambrosii Te Deum Laudamus dictum, cum versu et collecta de Sanctissima Trinitate.

Martinus Mathuszewic Decanatus Plesnensis Parochus Lendinensis manu propria Georgius Odrobinski Curatus Beronensis Notarius Decanatus Plesnensis manu propria

447 34 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 10 V 1730 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. ANNY W LĘDZINACH

Ex intimatione admodum reverendi domini decani1 infrascripti, anno 1730 die Mercurii post festum Sancti Stanislai Episcopi et Martyris, quae fuit dies 10 mensis Maii, celebrata est praesens Congregatio Decanalis in ecclesia filiali Sanctae Annae Lendinensi, praesentibus admodum reverendis parochis decanatus Plesnensis ad eam congregatis, in qua tractabantur sequentia. Pridie2 Congregationis recitatae sunt perorante admodum reverendo domino decano indicta ecclesia filiali Lendinensi litania de Omnibus Sanctis cum omnibus versiculis et orationibus ante maius altare, quibus absolutis, subsecutus est pulsus campanae sole occidente ad Salutationem Angelicam et indicta est per admodum reverendum decanum Synodus Decanalis. Monitique sunt domini parochi praesentes de modestia et sobrietate toto tempore Congregationis servanda sub poenis in Constitutionibus Synodalibus Dioecesanis3 assignatis. Et deinde visis pro sequenti die Congregationis officiis suis ad fores sacristiae affixis, in silentio ad sua hospitia discesserunt. Ipsa die Conventus Synodalis circa horam sextam decantabatur officium defunctorum pro defunctis fratribus a pluribus, ab aliis vero legebantur sacrificia tum pro eligendo summo pontifice et aliis ecclesiae necessitatibus, tum etiam pro pie defuncto Pontifice Benedicto XIII4 et aliis confratribus. Finito defunctorum officio, cui praeerat ad intonationem admodum reverendus Stanislaus Mąkocki parochus Chełmensis, pulsabantur pro missa cantata campanae, quam celebravit solemniter admodum reverendus Franciscus Tręblowitz parochus Medinensis, cui inserviebant in dalmaticis admodum reverendus Georgius Hollas Tychensis parochus pro diacono et reverendus Stanislaus Sowinski vicarius Lendinensis pro subdiacono. A reliquis autem celebrabantur missae lectae. In hac Synodo habuit concionem ad confratres de festo diei admodum reverendus Joannes Pukinski parochus Mokrensis. Post missam cantatam exportato de cyborio[!] Sanctissimo ad locum decentem sacristiae Sacramento, semotis de ecclesia saecularibus omnibus, indicta est per admodum

1 Ks. Marcin Matuszewicz. 2 9 V 1730 r. 3 K. Łubieński, Synodus dioecesana […], Cracoviae 1711. 4 Papież Benedykt XIII zmarł 21 II 1730 r. Zob. K. Bihlmeyer, Benedikt XIII, [w:] Lexikon für Theolo- gie und Kirche, Bd. 2, red. M. Buchberger, s. 146–147.

448 reverendum dominum decanum incipi et incepta esse Congregatio. Quibus auditis facta est sessio iuxta ordinem officialium, quidem ad mensam in medio ecclesiae collocatum, tapete contectam et imagine Crucifixi adornatam, aliorum vero parochorum ad scamna. Facta sessione interrogavit admodum reverendus dominus decanus, an omnes ad praesentem Synodum Decanalem comparuerint? Et inventi sunt non comparuisse admodum reverendus Stanislaus Jędrkowic parochus Brzescensis, admodum reverendus Laurentius Kapłanek curatus Vislensis, qui se excusarunt per litteras infirmitate. Item reverendus dominus LaurentiusZabrzeski praebendarius Plesnensis, de quo nescitur, ob quam causum abfuerit. Item admodum reverendus Andreas Zabrzeski curatus Mikułoviensis et Joannes Scierski parochus in Suszec abfuerunt, sed illos organarii eorum excusarunt. Admodum reverendus Nicolaus Steblicki plebanus Plesnensis, quidem comparuit Lendinii, sed ob debilem sanitatem in ecclesia non comparuit. Ad decantationem officii defunctorum non fuerunt admodum reverendi domini Georgius Drabik parochus Wosczycensis et Joannes Łaczynski curatus Cwiklicensis, uterque puniendus erat, sed humiliter allegantibus certas rationes condonatum est hac vice. Et habita hac occasione admodum reverendus dominus decanus omnes et singulos admonuit, ut in futurum ad decantationem officii defunctorum diligenter et semper comparerent, alias si quis tarde venerit, aut in toto omiserit et neglexerit, secundum constitutionem antiquam, marcis mulctabitur irremissibiliter. [f. 60r] Facta hac admonitione interrogabat dominus decanus utrum omnes et singuli tam praesentes, quam absentes decanatus parochi iuxta praescriptum processus, habeant rubricellas anni currentis, approbationes pro excipiendis confessionibus, stolas et superpellicia mundato et inventi sunt omnes praesentes iuxta ordinem omnia praemissa habere, tum etiam aliqui absentes per organarios suos ea praedicta ad videndum transmisserunt. Finita praemissorum revisione legebantur acta praeteritae Congregationis in librum Congregationum Decanalium inscripta et pro meliori memoria annotata, sed eum nemo os suum apericerit, videntur admodum reverendi domini confratres in suis praetensionibus praeteritis esse pacificati et contentati, solummodo admodum reverendus Andreas Zabrzeski curatus Mikułoviensis iam secunda vice absens in Congregatione, anno praeterito notatus in variis hucusque ratione Sanctissimi Sacramenti de sacristia furati, nullam inquisitionem fecit, nec facere intendit. Quaretne? Relectis actis in anteriori Synodo Decanali in unum collectis, proripuit se de medio fratrum reverendus Franciscus Danecki parochus Łoncensis et stans in medio ecclesiae ante mensam admodum reverendorum assessorum, produxit inventarium ecclesiae suae parochialis in praecedenti visitatione

449 productum et a perillustri et reverendissimo domino visitatore5 subscriptum, in quo antecessor eius videlicet Franciscus Tręblowitz modernus parochus Medznensis Biblia Sacra sua propria ecclesiae Łącensi inscripsit et addixit et illa penes ecclesiam Lącensem non reliquit, sed ea secum accepit. Itaque petiit, ut ea ad suam quam totius transmittat ecclesiam, aut si Biblia transmittere non vult, ea de inventario cradata et extirpet. Hoc audito Franciscus Tręblowic intellexit se pessime et dolose fecisse et sic promisit, se illa Biblia indubitate ecclesiae Łącensi transmissurum, sed primo post mortem suam. In hac Synodo assurgens admodum reverendus Fridericus Cebulka parochus Boiszoviensis instygator[!] decanatus Plesnensis proposuit contra admodum reverendos praesbyteros Mikułovienses6, quod non conveniant inter se, sed contrariantur sibi et unus alterum odio habet gravis, sed ob quam causam nescitur, qui admodum reverendus parochus non aderat in Congregatione, reverendus autem praebendarius ad hanc propositionem et obiectionem nihil respondit. Idem admodum reverendus instigator7 accusavit parochum Mikułoviensem Andream Zabrzeski, quod habeat pecuniam a debitoribus pie defuncti admodum reverendi Fabiani Rostabinski, quondam in oppido Mikułow curati ex legato collectam pro restauratione ecclesiae et pictura organi, pro qua usque modo, nihil fieri curavit, nec curat. Idem supradictus instigator proposuit contra memoratum plebanum Mikułoviensem, quod schisma in religione faciat, non enim aliqua festa per decanatum Bythomiensem et Plesnensem a reverendissimo Episcopo8, quae per totam dioecesim Cracoviensem celebriter observantur ad populum, ut in dispensatione clausula sonat debite denuntiat, imo festum Sanctae Hedvigis patronae Silesiae, quod in dispensatione ab aliis dispensatis cum festo Sancti Stanislai Episcopi et Martyris celebre reperitur, contra decretum episcopale9 et Sacrae Caesareae Maiestatis, pro celebri denuntiari non vult et contrariatur, ob quem ausum, si praesens Congregationi adfuisset, argutus fuisset, adeoque hoc totum pro futura Congregatione differtur, non autem aufertur.

a Lekcja wątpliwa. 5 Ks. Dominik Lochman. 6 Ks. Andrzej Zabrzeski (pleban) oraz ks. Marcin Hitretius (prebendarz). 7 Ks. Fryderyk Cebulka. 8 Bp Felicjan Konstanty Szaniawski. 9 Rozporządzenie bp. Felicjana Konstantego Szaniawskiego z 26 I 1721 r. – zgodnie z sugestią Cesar- skiego Urzędu Zwierzchniego we Wrocławiu – o zniesieniu w dekanatach bytomskim i pszczyń- skim uroczystego charakteru następujących 12 świąt kościelnych: św. Innocentego, św. Agnieszki, św. Kazimierza, św. Wojciecha, św. Małgorzaty, św. Magdaleny, św. Anny, św. Marcina, św. Ka- tarzyny, św. Mikołaja oraz obydwu świąt Krzyża Św. Utrzymano natomiast uroczysty charakter obchodów św. Stanisława jako patrona diecezji krakowskiej. Zob. L. Musioł, Bieruń. Miasto, kościół i parafia. Monografia historyczna, 1953, mps w AAKat, s. 108–109.

450 Idem instigator10 accusavit reverendum praebendarium Mikułoviensem11, quod variarum personarum saecularium in domo suo conventicula soleat habere, cum ipsis varios discursus, iocas instituere et crematum a mane incipiendo usque ad tempus vespertinum potare etc., cui post dignum reprehensionem hoc totum ab admodum reverendo decano severissime et sub poenis arbitrariis inhibitum. [f. 60v] Idem instigator accusavit admodum reverendum Georgium Hollas plebanum villa Tychy, quod diebus Dominicis et festivis discedere soleat ab ecclesia sua parochiali nemine loco sui conducto et sic parochiani non audientes divina privantur fructu spirituali suo debito? Ad quam accusationem parochus Tychensis respondit negative affirmando quod, si quandoque contingit illum diebus Dominicis et festivis aliquo discedere, loco sui conducat reverendum praebendarium Mikułoviensem12 ad peragenda divina. Nihilominus obiurgatus ab admodum reverendo decano, monitus est et hortatus ad residendum penes ecclesiam suam sub delatione ad instigatorem Venerabilis Officii Cracoviensis. Idem instigator13 proposuit aedificium scholae in villa Cwiklice propter vetustatem corruisse et decidisse ita, ut nemo organariorum habet ubi caput reclinet et propterea schola vacat et honor divinus non promovetur, sicut assolebat promoveri. Hinc interrogatus admodum reverendus parochus Cwiklicensis Joannes Łaczynski, quare non sollicitatur do novo scholae aedificio. Respondit, aedificationem praedictae scholae ad se non pertinere, sed ad dominos collatores, aut ad communitatem, quos aliquoties adeundo, rogaverat, ut a fundamentis pro organario novam domum aedificasset et hucusque recusant. Itaque praetexto domino parocho Cwiklicensi demandatum supplicem libellum contra collatores suos in cancellariam Plesnensem porrigere et inde decretum compulsivum ad aedificandam domum pro organario exportare illisque communicare. Idem instigator14 proposuit contra admodum reverendum Georgium Odrobinski parochum Beronensem, quod ille peragendo caerymonias[!] in ecclesia sua parochiali ad altare Dei, die 5 Sabbathi ante Dominicam Paschalem, vocatus ad baptisandum debilem infantem, alicuius Drzyzga de villa Biasowice noluerit recedere et illum infantem baptisare quousque illas cerymonias[!] non adimplebit, interim ille infans mortuus est. Hoc audito dictus parochus Beronensis respondit cum admiratione negative, dicendo: per triginta ferme annos, sicut est indignus sacerdos, per negligentiam suam

10 Ks. Fryderyk Cebulka. 11 Ks. Andrzej Zabrzeski. 12 Ks. Marcin Hitretius. 13 Ks. Fryderyk Cebulka. 14 Tenże.

451 neminem infantem sine baptismate decessisse et mortuum fuisse et quae maius die praedicto sabbathi a nemine se vocatum et citatum ad baptisandum esse. Ille vero infans praeserti Drzyzga incolae Biasovicensis primo est natus die Sancti Marci Evangelistae, tempore prandi, ad fores ecclesiae deportatus et sine mora derelicto prandio cum hospitibus ab eodem parocho Beronensi baptisatus, usque modo in vivis existit. Adeoque videtur admodum reverendus instigator mendacium crassissimum et calumniam maximam audivisse et contra eundem admodum reverendum parochum promulgasse. Hos autem calumniatores promisit se calumniatus inquirere et ad suos iudices deferendo revocationem postulare. (pPraedicta calumnia revocata.p) His definitis admodum reverendus instigator decanalis accusationibus, inquisivit admodum reverendus decanus an omnes et singuli bina vice per mensem confiteantur peccata sua? Et respondentibus omnibus affirmative hortati sunt ab admodum reverendo domino decano per viscera misericordiae Domini, ut sint diligentiores in purgandis per confessionem suis conscientis. Post factam praemissam admonitionem inquisivit admodum reverendus decanus, an habeant casus ad resolvendum? Et dicentibus, se habere assignavit admodum reverendum instigatorem saepe saepius nominatum pro resolutore proponendorum, si et inquantum aliquis alicui non posset resolvere, ipse interim intrando ad inquisitionem internam allocutus est fratres de hoc opere maxime necessario cum omni diligentia tractando et [f. 61r] obtestatus est omnes sub virtute s[anctae] oboedientiae, quae decanis in hac parte tanquam delegatis episcopi debetur, tum sub onere conscientiae, quatenus nihil celarent, sed omnia quaecunque sciunt, quaecunque audierunt et viderunt in veritate dicerent, tam de sacerdotibus decanatus, quam de scholiregis aliisque scholarum ministris et aggressus est eam vocando ad sacristiam pro pr i m o Te s t e admodum reverendum Joanne Pukinski parochum Mokrensem, qui in summa dixit: w Mikułowie spargitur, ze x. Marcin Hytreus praebendarz Mikułowski ma bydz in via lubrica. (p2do:p) X. wikary tez Mikułowski15 ma zwyczaj chodzic do iednei niewiasty męzatei cognomine Chorobina etiam de nocte cum scandalo. (p3tio:p) W Mikułowskim kosciele kluczyk a cymborio na ołtarzu tymze pod cymborium chowaią cum periculo zeby i chłopcy nie otwarli, a nie wydali particulam consecratam Żydom abo czarownicom. (p4to:p) Contra Wosczycensem Georgium Drabik powiedział tenze, ze toties monitus in Congregatione, a przecię się pijatyką zabawia, ze do odprawienia pacierzy kapłanskich nie bywa capax. S e c u n d u s Te s t i s admodum reverendus Georgius Odrobinski parochus Beronensis respondit in summa: nic teraz o zadnym nie wiem, anim słyszał,

15 Ks. Paweł Hus.

452 tylko o Tyskim plebanie16, ze anno elapso Boze Narodzenie opowiedział z ambony w poniedziałek, a było w niedzielę. Te r t i u s Te s t i s admodum reverendus Joannes Łaczynski parochus Cwiklicensis ad interrogata varia odpowiedział: ze nic z tego o zadnym nie slyszał. Redeundo in sacristia admodum reverendus decanus adhuc proponebatur ultimus casus, cuius secuta resolutione, pulsavit fores ecclesiae quidam Andreas Stolarski lanio Mikuloviensis, petens facultatem intrandi, qua facile concessa, accusavit admodum reverendum Andream Zabrzeski curatum Mikułoviensem, quod non observando antecessorum suorum cum illo statuto choreum ipsi, quasi in loco et fundo ecclesiae aedificatum malitiose disiecerit cum sat notabili eius damno et illud petitus, et ab hominibus persuasus, componere et reaedificare non vult et renuit. Idem lanio Mikuloviensis accusavit eundem curatum Mikułoviensem ratione fratris sui pie defuncti quod acceperit 7 taleros Silesiticos a funere et non permisit eum sepeliri in caemeterio ecclesiae parochialis uti catholicum, nec campanas pulsare, sed dixit: kosciami ludzi zmarłych tluczcie mu w trzopy stare! et sic denegatia ipsi seputura[!] inter catholicos ad ecclesiam Sancti Nicolai extra oppidum in tumulo aquis pleno inter acatholicos debuit mergi dixit praementionatus lanio contra eundem parochum alia plurima, sed haec omnia ex mandato admodum reverendi decani in charta ab eo punctatim sunt connotanda et pro futura Congregatione servanda, nam in praesenti Congregatione ob certum infortunium quod ipsi in itinere contigit non comparuit. Tandem examinatis cantoribus, organariis, scholiregis de sufficientia artis cuivis propriae et litterarum, illisque serio monitis de oboedientia, sobrietate et vita exemplari poenaque alienationis ab ecclesiis propositae in casu contraventionis, finita est per cantum ambrosianum Te DEUM Laudamus praesens Congregatio, quae sub altissimum Illustrissimi et Reverendissimi Domini Domini mei Clementissimi iudicium quinimo ad pedes prosternitur, quam ob meliorem fidem omnium et singulorum supra connotatorum propria subscripsi manu Anno 1730 die 11 Mai. Martinus Mathuszewic Decanatus Plesnensis Parochus Lendinensis manu propria Georgius Odrobinski Parochus Beronensis Notarius Decanatus Plesnensis

16 Ks. Jerzy Holas.

453 35 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 17 V 1731 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. ANNY W LĘDZINACH

[f. 61v] Anno 1731 die 17 Maii celebrata est Congregatio decanatus Plesnensis in ecclesia filiali Sanctae Annae Lendinii ad normam et morum in Epistola Pastorali1 expressum. Die immediato2 ante ipsam Congregationem ante occasum solis absolutis litaniis de Omnibus Sanctis, cum suis versiculis et collectis, pulsatae campanae sole occidente pro Angelica Salutatione, visis quisque suis officiis ab admodum reverendo decano3 pro die sequenti conscriptis et in foribus sacristiae iuxta morem suspensis, quilibet ad suum hospitium discesserunt. Postridie seu ipsa die Synodi post pulsum campanarum convenerunt ad ecclesiam et officium pro defunctis fratribus decanatus absolverunt per cantum, sub quo officio absolvebantur lectae missae, tum pro defunctis, tum etiam pro variis necessitatibus, prout cuique assignatum erat. Post decantatum officium defunctorum cantavit sanctissimae missae sacrificium admodum reverendus Fridericus Cebulka parochus Boiszoviensis, cui inserviebant in dalmaticis reverendus Paulus Husinski capellanus Plesnensis pro diacono et reverendus Godefridus Auhberger vicarius provisus Lendinensis pro subdiacono. Post decantatum praedicti sacrifici Evangelium depraedicavit Verbum Divinum ex ambona ad populum admodum reverendus Georgius Drabik parochus Wosczycensis, qui observatus ab admodum reverendo instigatore Friderico Cebulka parocho Boiszoviensi textus aliquod non fideliter citasse, sensumque falsificasse. Post missam cantatam exclusis saecularibus et portis ecclesiae clausis denuntiata est Congregatio per admodum reverendum decanum incipi et inceptam esse, ubi flexis genibus omnes, decano perorante absolverunt antyphonam de Spiritu Sancto cum suis collectis praescriptis in Synodo Szyszkoviana4 et locis suis assiderunt. Admodum reverendus decanus habuit brevem exhortationem ad confratres ideomate Latino de vita et moribus clericorum, qua exhortatione finita,

1 F.K. Szaniawski, Epistola Pastoralis […], Cracoviae 1711. 2 16 V 1735 r. 3 Ks. Marcin Matuszewicz. 4 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.).

454 praesentatae sunt ipsi rubricellae anni currentis et approbationes pro confessionibus excipiendis et inventi sunt omnes habere. Post revisionem praedictam connotabantur absentes reverendi domini confratres a praesenti Congregatione et quidem primus admodum reverendus Franciscus Tręblowitz parochus Medzinensis illegitime ob fictas et futiles rationes iam secunda vice effugiendo varias querelas contra se proponendas abfuit, nec secundum cursoriam approbationem et reliqua transmisit. Secundus abfuit admodum reverendus Zabrzeski5 curatus Mikułoviensis, sed excusatus tam suo senio, quam absentia sui praebendarii, quem miserat pro Synodo praedicta, ipse vere remansit propter sacramenta necessitatis, quoniam vicariatus pro tunc vacabat, hic tamen approbationem praesentavit. Tertius admodum reverendus Joannes Scierski parochus Suszecensis, sed etiam excusatus infirmitate vera, de qua nobis omnibus bene notum. Ecclesia Hełmensis tempore Congregationis vacabat post obitum reverendi Stanislai Mąkocki. [f. 62r] Annotatis hisce absentibus facta est electio officialium. Admodum reverendus Georgius Odrobinski parochus Beronensis ex notariatu, promotus pro assessore et consiliario et admodum reverendus Nicolaus Pukinski parochus Mokrensis pro notario decanatus. His electis, legebantur ab admodum reverendo decano trinae epistolae Celsissimi Principis6 ad nostrum decanatum transmissae anno 1722 et anno 1723, quatenus reverendi domini parochi memores sint Epistolae Pastoralis7, quam etiam voluntatis Celsissimi Principis tempore Congregationis, iuxta praescriptiones se gerant, eaque exequantur, quae in Epistola Pastorali praecipiuntur et demandantur. Postmodum legebantur acta Congregationis nostrae praeteritae anno 1730 die mensis Maii 10 peractae, in qua deprehensus est admodum reverendus Georgius Odrobinski parochus Beronensis iniuste calumniatus in praecedenti Congregatione, sed in praesenti liber factus ab illata et proposita sibi calumnia de negligentia administrationis sacramenti baptismi. Item admodum reverendus Andreas Zabrzeski praepositus Mikułoviensis deprehensus est ex actis anni praeteriti, quod nondum deduxerit ad effectum debita recipiendo pro pictura et deauratione organi in ecclesia Mikułoviensi et demandatum ipsi per praebendarium8 eiusdem ecclesiae, quatenus non disterat ulterius, sed quantocius id exequatur. 2do. Demandatum ipsi9, ne amplius schisma faciat in religione, non enim (ut in dispensatione Celsissimi

5 Ks. Andrzej Zabrzeski. 6 Bp Felicjan Konstanty Szaniawski. 7 Tenże, Epistola pastoralis […], Cracoviae 1720. 8 Ks. Marcin Hitretius. 9 Ks. Andrzej Zabrzeski.

455 sonat) debite denuntiat festum Sanctae Hedvigis Patronae Silesiae, cuius festum pro celebri contra decretum Episcopale et Sacrae Caesareae Maiestatis denuntiare non vult et contrariatur, licetsi totus decanatus noster pro celebri semper denuntiet et celebret. Admodum reverendus Laurentius Zabrzeski capellanus Mikułoviensis querelam protulit contra admodum reverendum Martinum Hytreum curatum Vislensem ratione 15 talerorum pro lampade retentorum, tum et aliorum 15 talerorum ecclesiae non redditorum et ratione non factae reparationis domus capellani. Respondit non debere ad hoc stringi, cum nullus censilis sit ad reparationem ordinatus et in hoc puncto reparationis requirendus est admodum reverendus Franciscus Tręblowitz parochus Medzinensis uti executor fundatoris, sed propter absentiam eius innotescere non potuit ad quem reparatio pertineat. Ratione vero lampadis seu luminis respondit, se toto tempore luminaria et alia quaevis procurasse semper et plura quam haec expendisse pro vindicatione censuum. Admodum reverendus Paulus Chusinski capellanus Plesnensis requisivit a reverendo Laurentio Zabrzeski 60 Rhenenses seu pium legatum cuiusdem testatoris, ad quod respondit reverendus Laurentius Zabrzeski separatum viso sibi apto tempore in spatio 12 septimanarum talem pecuniam recipere a lutheranis et locare in melius capellae et adesse captato tempore thesaurariis[!], quando rationem perceptorum et expensarum dabunt reverendo Paulo Chusinski capellano moderno. Tandem proponebantur casus varii, quorum resolutor et definitor erat admodum reverendus Fridericus Cebulka parochus Boiszoviensis, quibus omnibus casibus iuxta cuiuslibet sententiam satis condigne satis factum est. [f. 62v] Post haec quaesitum erat ex instigatore decanali10 utrum non haberet aliquid contra aliquos parochorum, sed nil retulit, videtur favorabiliorem et laxiorem elegisse sententiam iuxta dicta sua, quare et ea, quae scire potuerat saltem ex auditis, silentio et respectu timendo ostensionem personae, ea praeterivit. Deinde subsecutum est scrutiunium internum, ad quod vocatus t e s t i s p r i mu s admodum reverendus Steblicki11 parochus Plesnensis. Interrogatus ad varia puncta, tum in genere, tam de sacerdotibus, quam scholiregis nostri decanatus, utrum aliquid mali et scandalosi in toto decanatu non audiverit? Respondit de Wosczycensi parocho Georgio Drabik, ze ma bydz litigiosus podpiwszy sobie. Item de rectore scholae Plesnensis12, ze z zoną biiają się często i zgorszenie czynią. S e c u n d u s t e s t i s reverendus Joannes Łaczynski

10 Ks. Fryderyk Cebulka. 11 Ks. Mikołaj Steblicki. 12 Tomasz Rzadkowicz.

456 parochus Cwiklicensis. Respondit ad varia interrogatoria, ze nic nie wie, ani słyszał co złego o kim. Ultimo vocati sunt organarii et scholiregae ecclesiarum, ubi inquirebatur ex admodum reverendis parochis, an aliquid non habeant contra suos organarios et e contra organarii contra suos dominos? Responderunt, se nihil habere et scire. Et sic monitis organariis et aliis scholiregis de oboedientia et reverentia dominis parochis debita, de negligentia circa officia ecclesiastica, de sobrietate et vita exemplari, finita est praesens Congregatio per cantum Sancti Ambrosii TE DEUM Laudamus. Tandem exeuntibus reverendis parochis de ecclesia in domum decanalem prandio incepto. Lector ad mensam assignatus de iunioribus admodum reverendus Paulus Husinski capellanus Plesnensis, finito prandio discesserunt sobri in domos suas. M[artinus] Mathuszewic D[ecanus] P[lesnensis] P[arochus] L[endinensis] manu propria Georgius Odrobinski Curatus Beronensis Notarius Decanatus Plesnensis

457 36 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 21 V 1732 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. ANNY W LĘDZINACH

Anno Domini 1732 die 21 mensis Maii celebratus est actus Congregationis decanatus Plesnensis in ecclesia Sanctae Annae filiali Lendinensi iuxta methodum et normam in Pastorali Epistola1 expressam. Die immediato2 ante Congregationem ipsam circa solis occasum absolutae sunt litaniae de Omnibus Sanctis cum suis orationibus per admodum reverendum dominum decanum3, ac post pulsum campanae pro Salutatione Angelica visis quoque suis officiis pro die crastino in pariete ecclesiae expressis, quidam tempestive advenientes fratres ad sua abierunt pro nocte hospitia. In crastino autem seu ipso die actus Synodalis dato demane signo campanarum convenereunt simul ad ecclesiam admodum reverendi domini et officium defunctorum [f. 63r] cantantes absolverunt, alii vero missas lectas pro vivis et defunctis peregerunt eo tempore, post finitum officium cantavit missam de Spiritu Sancto admodum reverendus Nicolaus Pukinski parochus Mocrensis, cui inserviebant in dalmaticis reverendus Laurentius Zabrzeski capellanus Micułoviensis pro diacono et reverendus Godefridus Auhberger vicarius Lendinensis pro subdiacono. Verbum Dei vero habuit admodum reverendus Rogawski4 parochus Hełmensis. Tandem peracto missae sacrificio exclusis saecularibus clausisque ecclesiae ianuis, denuntiata fuit Congregatio per illustrem et admodum reverendum dominum decanum inchoata esse in Nomine Domini, tunc omnes flexis genibus cum perorante illustri domino decano antiphonam cum collectis de Spiritu Sancto devote recitaverunt auxilium Divinem implorando, ac post loca sua occuparunt. Ad quos brevem exhortationem de vita spirituali et cura pastorali faciendo ore habuit admodum reverendus dominus decanus, qua finita statim ostendebantur approbationes, rubricellae et facultates ab haeresi absolvendi repertique sunt omnes sua requisita habere, unico praetermisso Plesnensis capellano5 non enim vidimus opera eius. Post praedictam revisionem admonebantur paterne quidam fratres,

1 F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis […], Cracoviae 1720. 2 20 V 1732 r. 3 Ks. Marcin Matuszewicz. 4 Ks. Józef Rogawski. 5 Ks. Jan Słonimski.

458 prout Vislensis6 et alii, ut facultates procurent sibi pro absolvendis haereticis in suis parochis morantibus et in futura Congregatione illas ostendant omnes. Quoniam vero absentia quorundam culpabilis manifestaque contumacia orat ideo absentes notabantur, prout primus Joannes Scierski curatus Susecensis vere tamen sua infirmitate maiori excusatus. Secundus admodum reverendus Andreas Zabrzeski parochus Mikułoviensis per suum capellanum7 de noncomparentia excusatus iusta de causa propter sacramenta administranda domi unicus detentus. Tertius admodum reverendus Franciscus Tremblowicz parochus Medznensis iam tertio de absentia observatus, a fratribusque accusatus ratione variarum praetensionem et licet serio olim admonitus multoties, nec tamen melior factus, ideo ad curiam Celsissimi a nobis remissus. Post absentes expeditos, fuit consilium hocce inter praesentes. Quomodo publicis obviandum scandalis, quae saepius in domibus fiunt parochialibus et imito consilio statutum pro semper, ad poenam crumenalem, unumquemque parochum irremissibiliter teneri nempe duas marcas Polonicales pro compotatione cum musica et saltibus in domo plebanali factis toties quoties fiet, in Congregatione reddendas, et in pia opera erogandas, ne amplius domus parochiales in tabernas abeant et popinas. Pariter statutum est pro casu impraegnationis in domo parochiali factae, quod Deus avertat, unumquemque teneri curatum ad duas marcas Silesiticas pro famulis peccantibus persolvendas in Congregatione et ad publicam castigationem utrique imponendam graviter, modo suspicio non cadat in ipsum parochum, talis enim ulterius esset remittendus. Post haec etiam inhibitum est non sine causa omnibus excipere confessiones [f. 63v] in domibus parochialibus quovis tempore iuxta mentem ecclesiae et Synodorum Constitutiones idque sub poena duarum marcarum Polonicarum. His itaque statutis omnes et singuli admodum reverendi domini erant serio admoniti per illustrem et admodum reverendum dominum decanum de necessaria vitae exemplaris reformatione, ac vitandis summe scandalis maxime ebrietatibus, musica, compotationibus, variisque excessibus inde provenientibus, sed memores suae vocationis sobrie et pie vivant, libros saepius legant et casistas sibi comparent, qui non habent, catheismos[!] doceant suos parochianos, neosponsos erudiant, pro Verbo Dei melius se praeparent et rudes sibi commissos in fide erudiant tanquam rationem ex illis reddituri. Quoniam vero in quibusdam ecclesiis reperiuntur corporalia et purificatoria non munda, omnino talia sunt ad usum sacrificii omnibus prohibita et decus cum ornamento Domus Dei omni modo recommendata maxime vero de bonis ecclesiae et supellectili eius curam habeant, pecuniam ex carbona

6 Ks. Wawrzyniec Kapłanek. 7 Ks. Wawrzyniec Zabrzeski.

459 ecclesiae accomodando per florenos non dilapident, quia talia capitalia plurima perierunt ecclesiis cum detrimento earum. Post haec interrogatus fuerat admodum reverendus instigator8 utrum habeat aliquid contra parochos aliquos, qui respondit se hoc contra admodum reverendum parochum Micuł[oviensem]9 adtulisse, quod ille civem suum ipso facto excommunicatum in ecclesia patiatur et irregularitatem non timeat, ad quae reverendus capellanus Micułoviensis10 respondit, iam pridem se prohibuisse ingressum ecclesiae eidem excommunicato et hoc scio, quia sublevatronem quaerit obtinere. Idem reverendus Laurentius Zabrzeski capellanus Mikułoviensis supplicavit modum postulans qualiter ipsi iam procedendum quoniam per tot annos nihil effecit, cum admodum reverendo Francisco Tremblowicz ratione ducentorum florenorum rhenenesium suae praebendae pessime et cum periculo interitus olim locatorum etc. Item contra eundem admodum reverendus Franciscus Danecki11 conquaestus fuit parochum Miedznensem12, quia ipse suae ecclesiae Łoncensis Sacra Biblia pridem ablata nullaterius restituere vult, tanquam avidus alienorum appetitor. Post praedictas querelas fuit paterne admonitus ab illustri domino decano admodum reverendus parochus Vislensis13 de vita et moribus, ne amplius de lubrica tractet materia. Pariter praecauti fuerant admodum reverendus parochus Tychensis14 cum capellano moderno Plesnensi15 de meliori modo concionandi, ut elaborate componant, postea memoriae tradant et non amplius ex harta legant. Pariter fuit admonitus serio admodum reverendus Andreas Zabrzeski parochus Micułoviensis per suum capellanum16 in eo, quia non dilexit decorem Domus Dei et confessiones in domo sua excipit, ecclesiam Sancti Nicolai neglexit et alia [f. 64r] quaedam patitur inconvenientia. Itaque demandatur ipsi maior diligentia de ecclesiis, praecipue vero clavis a Sacramento Altaris in armario abhinc servetur prout in omnibus ecclesiis devotio in ecclesia Sancti Nicolai saltim quinquies per annum celebretur, et quod aliqua indiget reparatione, omnino reparetur omnibusque munditus in ecclesiis servetur et haec sub poenis demandata eidem certis.

8 Ks. Fryderyk Cebulka. 9 Ks. Andrzej Zabrzeski. 10 Ks. Wawrzyniec Zabrzeski był prebendarzem w Pszczynie w latach 1719–1727, w latach 1727– 1739 prebendarzem w Mikołowie, pełniącym jednocześnie obowiązki mikołowskiego wikariusza. Zob. Clerus decanatus, s. 247–248. 11 Pleban w Łące. 12 Ks. Franciszek Tremblowicz. 13 Ks. Marcin Hitretius. 14 Ks. Jerzy Holas. 15 Ks. Bernard Słonimski. 16 Ks. Wawrzyniec Zabrzeski.

460 Tandem quaestiones cum variis casibus sunt propositae et cum debita resolutione ab uno quoque absolutae ac post finitam disputationem statim ichoatum est scrutinium iuxta sequentes articulos etc. 1. An aliquis sacerdos in decanatu familiam lutheranam servet? 2. An aliquis sacerdos cum sua coca in uno curru ad nundinas aut alias pergat? 3. An aliqui ecclesiae ministri nimias ebrietates et scandala patrent? 4. An aliquis homo absque sacramentis culpa sui parochi mortuus alicubi sit? 5. An aliquis ex sacerdotibus et ministris ecclesiae in fornicatione et concubinatu vivat? 6. An aliquis ex sacerdotibus inebrietur et an frequenter? 7. An aliquis parochorum diebus Dominicis et festis concionem vel catheismum omittat? 8. An aliqua scandala in aliqua parochia fiant? 9. An aliqui extra necessitatem domi baptizent vel excipiant confessiones, in summa an aliquid de quocunque sacerdote vel scholirega huius decanatus mali sciatur vel audiatur quod Deum offendere et statum spiritualem deturpare possit? Examen Testium. P r i mu s Te s t i s admodum reverendus parochus Vislensis17 ad tertium punctum r[espondit], ze Mikułoscy rektor z organistą na potęge piią ad reliqua omnia puncta nescit. S e c u n d u s Te s t i s reverendus praebendarius Mikułoviensis18 ad 1mum, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 nescit. Ad 9 respondit: ze x. Mikułoski19 w domu słucha często spowiedzi. Te r t i u s Te s t i s reverendus capellanus Plesnensis20. Ad secundum respondit: X. Psczynski pleban21 ze swoią siostrzenicą na wozku iezdzi, et ad 9num: X. Mikułowski22 słucha spowiedzi w izbie. Ad reliqua nescit. Q u a r t u s Te s t i s organarius Loncensis23 respondit ad quartum punctum: Organista Tyski24 upiia sie in Congregatione, ad septimum: X. Susecki pleban często tego nie miewa. Ad reliqua nescit. Post peractum scrutinium computabantur numerus catholicorum et haereticorum in unaquaque parochia degentium, attulerat enim quilibet

17 Ks. Marcin Hitretius. 18 Ks. Wawrzyniec Zabrzeski. 19 Ks. Andrzej Zabrzeski. 20 Ks. Bernard Słonimski. 21 Ks. Mikołaj Steblicki. 22 Ks. Andrzej Zabrzeski. 23 Jan Rosner. 24 Jan Zmarzliński.

461 parochus certum suarum ovium numerum, prout in cursoria Congregationem praecedente demandatum erat etc. etc. etc. aTandem admoniti sunt organarii et data admonitione omnibus praesentibus de diligentia circa obsequium divinum, de sobrietate et servanda honestate finita est Congregatio per hymnum Ambrosianum Te Deum Laudamus cum versu et collecta de Sanctissima Trinitatea.

a–a Ostatnie zdanie dopisane inną ręką oraz innym atramentem.

462 37 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 6 VII 1734 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

[f. 64v] Anno Domini 1734 emanavit cursoria per decanatum Plesnensem ad illustres et admodum reverendos dominos confratres pro Synodo Decanali ab admodum reverendo domino Martino Mathuszewic decano Plesnensis et plebano Lendinensi, Plesnae die 6ta Iuli celebranda. Cui cum admodum reverendus dominus decanus ob infirmitatem periculosam, in quam quatuor diebus ante inciderat, praeesse non potuerit, admodum reverendum Georgium Odrobinski parochum Beronensem unum ex senioribus assessoribus et officialibus suis, in locum suum elegit et ad functionem sui Officii Decanalis, ad confratres decanatus inscripte plenipotentiam emanare fecit. Proinde volens in tali casu desideriis et votis admodum reverendi domini decani praedictus parochus Beronensis satisfacere desceandendo[!] Plesnam, in locum Synodus Decanalis designatum, circa solis occasum convocatis per pulsum campanae confratribus in ecclesiam parochialem Plesnensem brevem allocutionem fecit ad eos et ipsis causam absentiae admodum reverendi domini decani exposuit. Quibus nihil in contriuma reponentibus, insinuavit illis Synodum Decanalem incipi et sequenti die, si Deus dederit, perficiendam et mox procumbendo in genua dictae sunt litaniae de Omnibus Sanctis cum suis versiculis et orationibus per plenipotentiarium ab omnibus dominis confratribus. Quibus finitis secutus est pulsus campanae pro Salutatione Angelica, post Salutationem Angelicam data est admonitio confratribus de modestia, sobrietate, humanitate, toto tempore Congregationis servanda sub poenis in Constitutionibus Synodalibus Dioecesanis1 assignatis et tum in silentio ad hospitia discesserunt. Ipsa die Synodus Decanalis post pulsum campanae pro Salutatione Angelica et apertionem ecclesiae, visis sibi assignati officiis, die Congregationis in charta ad fores sacristiae affixa, praemisso pulsu campanarum consueto pro officio defunctorum, praesidente ad intonationem ante quod aliqui sitibundi celebrarunt missas, inchoatum est officium defunctorum praesidente ad intonationem admodum reverendo domino Georgio Hollas plebano Tychensi

a Lekcja wątpliwa. 1 K. Łubieński, Synodus dioecesana […], Cracoviae 1711.

463 per cantum gregorianum. Cuius tempore legebantur aliquot missae pro variis publicis status moderni causis, prout alicui eorum assignatum erat. Post decantatum devote officium defunctorum subsecutum est sanctae missae sacrificium cantatum de Spiritu Sancto, quod celebravit admodum reverendus dominus Joannes Łaczynski parochus Cwiklicensis inservientibus ipsi reverendo domino Joanne Dłubiszynski commendario Suszecensi pro diacono et reverendo domino Georgio Nalepka vicario Brzescensi pro subdiacono. Et finito huius sacrificio per diaconum Sacro Evangelio, habuit concionem de vanitate mundi admodum reverendus Adalbertus Węgrzynek parochus Mokrensis, tanquam novus et recens praedicator. In fine perficiebatur residuitas missarum a reliquis dominis confratribus decanatus. [f. 65r] Admodum reverendus Nicolaus Steblicki parochus Plesnensis cum suo vicario2 hac die non celebravit, verum ad initium sessionis comparuit et postea propter debilitatem de licentia assessorum in domum plebanalem abiit. Decantato missae sacrificio deportatum est ex tabernaculo altaris Sanctissimum Venerabile Sacramentum in locum sacristiae decenter ornatum et adaptatum per manus et assistentiam sacerdotum. Amotisque de ecclesia omnibus saecularibus, inita est per admodum reverendum plenipotentiarium3 incipi et incepta esse Synodus Decanalis ab invocatione Spiritus Sanctus, cuius gratia humiliter flexis genibus implorata facta est sessio iuxta ordinem officialium, quidem ad mensam in medio ecclesiae collocatam tapete contectam et effigie Crucifixi ad ornatum, aliorum vero ad scamna. Facta sessione interrogavit plenipotentiarius4, an omnes et singuli comparuerint pro litaniis de Omnibus Sanctis pridie factis? Et tacentibus omnibus deprehendit nullum parochorum comparuisse, praeter Nicolaum Steblicki curatum Plesnensem et vicarius eius5, cum vicario Brzescensi6 et Lendinensi7, reliqui omnes adesse non curarunt, quapropter in futura Congregatione secundum arbitrium domini decani sunt puniendi. Eadem die in Congregatione non fuerunt admodum reverendi domini parochi sequentes videlicet: Andreasa Stanislaus Jedrkowic plebanus Brzescensis, quem vicarius8 excusavit, non potuisse eum venire ob nimiam debilitatem

a Wyraz skreślony. 2 Ks. Jan Słonimski. 3 Ks. Jerzy Odrobiński. 4 Tenże. 5 Ks. Jan Słonimski. 6 Ks. Jerzy Nalepka. 7 Ks. Godfryd Eichberger. 8 Ks. Jerzy Nalepka.

464 corporis, secundus Andreas Zabrzeski praepositus, paebendarius9 et vicarius10, omnes praesbyteri Mikułovienses, superior illorum excusavit se per litteras, sed approbationes omnium pro excipiendis confessionibus ad videndum nobis mittendae erant, quas cum non miserint Deus novit, an illorum aliquis hucusque durantem dabeat. Similiter Joannes Scierski parochus Suszecensis, sed pro ipso comparuit commendarius11. Ad decantationem officii defunctorum tarde modicum comparuere admodum reverendi domini Vislensis12 et Wosczycensis13 parochi, itaque in futura Congregatione iuxta constitutionem antiquam14 sunt puniendi. Deinde interrogavit vices agens15 admodum reverendi domini decani, utrum omnes et singuli praesentes confratres iuxta praescriptum processus habeant breviaria, superpellicia munda, stolas, rubricellas anni currentis et approbationes pro excipiendis confessionibus? Quibus exhibitis et revisis ab assessoribus et vices agente domini decani, inventi sunt omnes praesentes secundum ordinem omnia praedicta habere, praeter reverendum Franciscum Danecki plebanum Łącensem, qui post expirationem approbationis suae dixit, se Cracoviam misisse pro impetratione prolongationis. In praesenti Congregatione ex mandato admodum reverendi decani et unanimi consensu confratrum promotus est in assessorem iuniorem admodum reverendus dominus Fridericus Cybulka curatus Boiszoviensis instygator[!] decanatus Plesnensis. In cuius locum et officium instigatoriale eligendus erat reverendus Georgius Drabik parochus Wosczycensis, sed eum illud acceptare noluerit, constitutus est pro interim reverendus Georgius Hollas parochus Tychensis. [f. 65v] Post promotionem praeminatorum duorum parochorum ad officia legebantur litterae admodum reverendi Andreae Zabrzeski curati in oppido Mikułow excusatoria a Congregatione petit executores16 testamenti pie defuncti reverendi domini Francisci Tręblowitz17 olim parochi Miedznensis, an ille vivendo, pro illa medietate missalium, post resignationem parochiae Miedznensis, aipsum concernentium pro argentea crucea ad ecclesiam Miedznensem donatorum, crucem argenteam comparaverit. Si non, an executores eius illam de substantia eius procurare velint? Haec et talia audientes a–a Wyrazy przekreślone. 9 Ks. Wawrzyniec Zabrzeski. 10 Ks. Mateusz Taleński. 11 Ks. Jan Dłubisiński. 12 Ks. Marcin Hitretius. 13 Ks. Jerzy Drabik. 14 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.). 15 Ks. Jerzy Odrobiński. 16 Ks. Jan Łaczyński, ks. Fryderyk Cebulka. 17 Ks. Franciszek Tremblowicz zmarł między 15 V a 6 VII 1734 r. Zob. Clerus decanatus, s. 245.

465 domini executores videlicet Joannes Łaczynski parochus Cwiklicensis et Fridericus Cybulka parochus Boiszoviensis responsum dederunt dicendo: non procurasse pie defunctum Miedznensem parochum illam crucem, quia videtur non fuit obligatus ad dandam medietatem missalium plebano Mikułoviensi et inquantum fuit obligatus, quare per tot annos et post tot in Congregatione admonitiones viventem non citavit ad Officium Consistoriale Cracoviense. Nos etiam executores non tenemur ad quidquam, si et inquantum dominus parochus in oppido Mikułow vult, citet nos ad Officium Venerabile, ibi melius respondebimus. Quare ut tales praetensiones eo citius finem suum fortiantur, dedit consilium plenipotentiarius domini decani, ut iniuriatus iniuriam sibi facientis, citet ad Officium Consistoriale, ibique satis sibi fieri petat. Ex odio mali et amore boni factum est murmur inter fratres contra reverendum dominum Joannem Dłubisz18 commendarium Suszecensem, quod scienter in parochia sui plebani19 patiatur aliquos excommunicationis vinculo ligatos degere, quorum gratia admodum reverendus dominus decanus procuravit sibi facultatem in Officio Cracoviensi absolvendi eos. Itaque admonitus est serio ut illis persuaderet dominum decanum pro absolutione accedere in censura non sordescere et bonis spiritualibus privari. Contra reverendum vicarium Brzescensem20 legebantur litterae accusatoriae ad dominum decanum ex cancellaria Plesnensi cum adiecto supplici libello cuiusdam quales ille eundo pro strena inebriatus circa mediam noctem in domo quadam subditi Illustrissimi ac Excellentissimi Domini Comitis21, collatoris nostri clementissimi, contentiones, rixas, maledictiones, contumelias, scandala, ut patet in supplici libello perpetraverit. Ad lecta praemissa respondit vicarius Brzescensis22, quod sit totum falsum et si quid veritatis fuerit, iam me in cancellaria Plesnensi legitimavi et purificavi. Sed non creditum ipsi, ideoque assignatum illi, ut ex cancellaria testimonium adferret pro futura Congregatione, alias si non attulerit, infallibiliter, pro eiusmodi excessibus suis, secundum arbitrium reverendi domini decani puniendus erit et si noluerit puniri, deferretur ad Officium23. Qua de causa inhibitum est omnibus, ne in posterum nocturno tempore pro strena domos circumant et visitent, sed potius diurno, ne quid deterius[!] alicui, quam Brzescensi contingat.

18 Ks. Jan Dłubiszyński. 19 Ks. Jan Ścierski. 20 Ks. Jerzy Nalepka. 21 Erdmann II Promnitz. 22 Ks. Jerzy Nalepka. 23 Kuria biskupia lub raczej konsystorz biskupi w Krakowie.

466 Facta hac inhibitione inetrrogavit plenipotentiarius an instigator24 anterior non sciat aliquid contra aliquos ex confratribus? Ipse hisce auditis accusavit reverendum Georgium Drabik parochum Wosczycensem, quod in funere cuiusdam nobilio haeretici concionem ad praesentes funeri habuerit. Respondit ad propositam accusationem parochus Wosczycensis dicendo: non habui concionem, sed sub campanili gratiarum [f. 66r] actionem. Responsum ipsi datum non licuisse ei haec facere sine facultate Officii Venerabilis. Itaque meretur ut describatur ad Venerabile Officium Cracoviense. Contra eundem25 proposuit idem instigator26, quod ille ausus fuerit haeretico cum catholica matrimonium benedicere contra edictum Constantini Szaniawski27 quondam Episcopi Cracoviensi ad obiectum hanc accusationem respondit affirmative dicendo: omnino benedixi matrimonium haeretici cum catholica, sed mihi spoponderunt utramque prolem ad fidem catholicam reducendam fore. De eodem plebano Woszycensi28 volat fama publica, quod realiter simoniacem attentaverit acquirere beneficium Miedznense pro illo tempore vacans, offerendo aliquot in specie duplones aureos in arce Plesnensi. Haec audiendo parochus Wosczycensis negavit, se hoc attentasse, sed iniunctum ei, ut se per testimonium ex eadem arce emundet, si potest. Similiter alii eodemmodo voluerunt illud beneficium obtinere, sed Deo Ter Opt[imo] Maximo sic disponente et aureos quos obtulerunt in cassum exposuerunt et beneficium praementionatum non possederunt. Dominus enim collator resciendo, taliter ad beneficia, subiecta sibi recommendari, nulli eorum voluit illud conferre tantum uni ex immaculatis hac labe et non concurrentibus. Idem dominus admodum reverendus instigator29 proposuit contra vicarium Brzescensem30, quod non recipiendo senectutem et debilitatem sui provisoris31 gratia cuius panem redit aliquot vicibus quolibet anno cum populo undecunque sit, in villam Pszow32 turpis lucri gratiae peregrinet. Eapropter ut easdem peregrinationes relinqueret et penes ecclesiam suam semper muniret, ne aut dominus parochus, sine sacramentis, aut aliquis alius moriatur, ada vigilaret, ipsi serio demandatum est. a Lekcja wątpliwa. 24 Ks. Fryderyk Cebulka. 25 Ks. Jerzy Drabik 26 Ks. Fryderyk Cebulka. 27 F.K. Szaniawski, Edictum contra dissidentes, Cracoviae 1725. 28 Ks. Jerzy Drabik. 29 Ks. Fryderyk Cebulka. 30 Ks. Jerzy Nalepka. 31 Ks. Stanisław Jędrkowicz. 32 W 1722 r. sprowadzono do kościoła w Pszowie obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Zob. Z. Karwot, Pszów – kult Matki Boskiej (1723–1921), Marklowice 2001, s. 3.

467 Idem instigator33 accusavit reverendum Joannem Dłubisz commendarium Suszecensem comam nimis oblongam nutrire contra nostras constitutiones. Itaque monitus est ut eam decurtet et abbreviet sub poenis marcarum, si adhuc semel cum tali coma deprehensus fuerit, intallibiliter hospitali numerandis. Simili modo reverendus Adalbertus Węgrzynek curatus Mokrensis cum oblongo capilitio comparuit, cui etiam sub poenis constitutis in futurum inhibitum est. Idem reverendus Cybulka34 instigator, proposuit aliquem praesbyterum Joannem Puntz Plesnae existentem tanquam vagabundum morari. Itaque commissum est admodum reverendo domino curato Plesnensi35, ut frequenter apud se comparenti fratrene persuaderet ad suam provisionem si potest redire aut si non datur accessus, aliam sibi providere, alias sicut vagabundus ad Officium describetur. Ex commissis admodum reverendi domini decani requisitus est reverendus dominus parochus Teuto Wislensis36, an satisfecerit citationibus ex Officio Venerabili per dominum decanum sibi in materia impregnatae focariae transmissis? Respondit, se velle satisfacere securiori tempore. Quapropter iterum citandus: cui persuadebatur ut satisfaciat et non expectet citationes alias. Praeterea accusati sunt rector37 et organarius ecclesiae Plesnensis38 servi, quod cum reverendo domino praebendario Plesnensi39, qualibet vice contendant, dum aliquam musicam in capella faciunt, volentes ab eo, ut illis toties, quoties aliquid in capella die festo aut Dominico laborant et laborabunt, solvat et affirmantibus illis, praebendarium sibi non solvere. Praebendarius40 respondit [f. 66v] quolibet anno vobis solvebam et solvo sed cum vobis non videatur satis, habeo aliquam summam pecuniae indiferentem 50 talerorum Silesitocorum hanc locando, promitto vobis ab illis interesse alias viderkauf 3 talerorum in supplementum salarii annuatim percepti et percipiendi, quod interesse vobis ante haec, per modum discretionis dabatur, ut ego a vobis pacem habeam. Itaque contenti promiserunt ipsi omnem occurrentem laborem, sine murmuratione, querela et ipsius inquietatione subire et subeundum. Organarius Tychensis41 potator insignis comparuit quidem pro defunctorum officio decantando, sed illud, qua semipotus turbavit aut alte nimis incipiendo

33 Ks. Fryderyk Cebulka. 34 Tenże. 35 Ks. Mikołaj Steblicki. 36 Ks. Marcin Hitretius. 37 Tomasz Rzadkowicz. 38 Wojciech Tomaszowski (?). 39 Ks. Paweł Hus. 40 Tenże. 41 Jan Zmarzliński.

468 aut praecipitanter aut nimirum lente boando, ob quam causam licet monitus, cessare noluit quousque ipse voluit. Idem tantum a plenipotentiario42 reprehensus in futuram Congregationem ab admodum reverendo domino decano puniendus est reservatus. Finitis querelis proponebantur varii casus theologiae moralis in confessionibus sepissime occurrentes, quorum ut docta claraque sequeretur resolutio, assignatus ab admodum reverendo decano in anterioribus Congregationibus resolutor, inspectionem et attendentiam habuit et ubi aliqua difficultas fuit, ipse eam facillitavit et resolvit. Interim admodum reverendus plenipotentiarius processit ad internum scrutinium in sacristiam, cuius interrogatoria fuerent sequentia. Primo: An aliquis sacerdotum tabernas frequentet, ibidem potet, saltet aut alias exorbitantias faciat? 2do: An aliquis sacerdos decanatus sit usurarius vel simoniacus? 3tio: An aliquis sit litigiosus aut percussor in ecclesia? 4to: An aliquis parochus familiam lutheranam aut cocam servet? 5to: An aliquis sacerdos decanatus maledicat, diabolos aliis imprecetur et alias indecentias faciat? 6to: An aliqui parochi in uno curru ad nundinas aut quocunque cum suis cocis et focariis pergant? 7mo: An aliqui scholares nimias ebrietates, vanas observantias, aliasque scandalosas exorbitantias patrent? 8vo: An aliqui scholiregae inter se odia habeant? 9no: An aliquis parochus bona ecclesiae aut fundos alienaverit? 10mo: An aliqui parochi in iurisdictionem alterius parochiae involaverint? 11mo: An aliquis parochorum decanatus in gradu a iure prohibito copulaverit aut alteri copulare permiserit? 12mo: An missalia aut decima parochianis cum praeiudicio successorum condonentur vel levissimo pretio commutentur? 13tio: An aliquis de quacunque parochia sine sacramentis culpa parochi mortuus sit? 14to: An aliquis suspectas personas domi suae fovent, sicuti cocas, ancillas? 15to: An aliquis parochus in fornicationibus vel concubinatu vivat? 16to: An aliquis parochus vel vicarius inebrietur et an frequenter? 17mo: An aliquis parochorum diebus Dominicis vel festis absque legitima causa concionem omittat?

42 Ks. Jerzy Odrobiński.

469 18vo: An aliqui parochi denuntiationes ad sacramentum matrimonii omittant vel an praemittant omnes semper et quidem diebus Dominicis et festivis non ferialibus? [f. 67r] 19no: An aliqua scandala in alicuius parochia fiant? 20mo: An personae vagae ad sacrifitia missae vel sacramenta administranda admittantur? 21mo: An parochi diebus Dominicis cathehisticam doctrinam promoveant? 22do: An omnes parochi penes suas ecclesias resideant? 23tio: An in domibus ceremonias[!] baptismatis administrent? 24to et ultimo: in summa an aliquid de quibuscunque sacerdotibus decanatus nostri mali sciatur vel audiatur, quod Deum proximum statumque clericalem dehonestare posset? Primus Testis Georgius Drabik parochus Wosczycensis ad primum respondit: X. Mokrski43 do karczmy piiany prziszedł, tam chałasy z ludzmi uczynił i skrzypki muzyce straszkał. Ad secundum, 3tium, 4tum etc. nescit, nescit. Secundus Testis Joannes Łaczynski parochus Cwiklicensis ad 1mum nescit, ad 2dum, 3tium, 4tum nescit, ad 5tum dixit: X. Orawski44 p[ro] t[unc] commendarius Miedzwinski ma szpetny nałog diabłowac, zwłascza mowic, bodaj mnie diabli wzięli, chcąc aliquid affirmare. Ad 6tum, 7mum, 8vum, 9num et alia nescit. Ad 22dum dixit: x. wikary Brzeski45 często się od koscioła swego absentuie, wychodząc na peregrinatią dla kubany46 na msze święte. Ex organariis vocati sunt. P r i mu s Te s t i s organarius Vislensis47, ad 1mum nescit, ad 2dum, 3tium, 4tum, 5tum etc. nescit. Ad l6tum dixit: Moi X. pleban48 napiia się wodki duzo i często. Ad alia nescit. Secundus Testis Mathaeus Kostka organarius Łącensis ad lmum dixit: X. Pleban Wiski49 podczas do karczmy chodzi i tam gorzałkę piia. Ad alia omnia nescit. Post scrutinium internum de vita et moribus ultimus proponebatur casus, quo laudabiliter resoluto. Vocati sunt organarii, cantores et scholiregae, sed non omnes ad Congregationem comparuerunt, ideoque mandatum seniori illorum, ut absentes fideliter annotet pro futura Synodo Decanali. Praesentes vero interrogati sunt, an sciant rudimenta fidei, cantum gregorianum etc. Item

43 Ks. Jan Pukiński. 44 Ks. Jan Orawski. 45 Ks. Jerzy Nalepka. 46 Kubana – kochanka, metresa, w XVI i XVII w. czeskie kubiena, czyli konkubina. Zob. A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1998, s. 279. 47 Mateusz Kański. 48 Ks. Marcin Hitretius. 49 Tenże.

470 an aliquid non habeant contra suos admodum reverendos parochos aut ab eis non sint iniuriati et respondentibus se nihil habere data est omnibus iis admonitio de diligentia circa obsequium divinum, de sobrietate servanda, honestate vitaque exemplari. Tandem finita est praesens nostra Synodus Decanalis per hymnum TE DEUM Laudamus versu et collecta de Sanctissima Trinitate ad Maiorem Dei Gloriam, B[eatae] V[irginis] Mariae Honorem et S[anctissimorum] Omnium venerationem in ecclesia sub titulo Sanctum Omnium. Martinus Mathuszewic Decanus Plesnensis Parochus Lendinensis manu propria

471 38 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 28 IV 1735 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

Anno Domini 1735 ex intimatione admodum reverendi domini decani1 Plesnensis et parochi Lendinensis more cursorio per decanatum facta, praemissis pridie2 Congregationis iuxta Epistolam Pastoralem3 praemittendis, celebrata est praesens Synodus Decanalis anno ut supra, die 28 Aprilis in facie ecclesiae parochialis Plesnensis, cui interfuerunt omnes, praeter parochum Mikułoviensem4 in sanitatis debilitate manentem [f. 67v] se per litteras excusantem et Brzescensem5 post cuius obitum pro tunc adhuc vacabat pastore suo parochia Brzescensis. 1mo. Ipsa die Synodi post pulsum campanarum circa horam diei sextam convenientes ad ecclesiam parochialem Plesnensem admodum reverendi domini parochi, commendarii et vicarii in superpelliciis mundis et stolis suis, decantabant officium pro mortuis decanatus fratribus. Ad cuius intonationem assignatus praesidebat admodum reverendus dominus Georgius Odrobinski curatus Beronensis. 2do. Tempore praedicti pro defunctis officii celebrabantur lectae missae aliquae pro mortuis, aliae pro aliis publicis Ecclesiae necessitatibus ab admodum reverendo domino decano in charta seorsiva prae oculis uniuscuiusque expressis. 3tio. Finito defunctorum officio successit solemne sacrificium de Spiritu Sancto, quod cantaverat admodum reverendus dominus Fridericus Cybulka parochus Medznensis, cui pro diacono reverendus Joannes Dłubisz commendarius Suszecensis et pro subdiacono reverendus dominus Georgius Nalepka vicarius Brzescensis assistebant, in cuius fine Evangelii dixit concionem reverendus dominus vicarius Lendinensis6, non ex obligatione sed ex charitate fraterna,

1 Ks. Marcin Matuszewicz. 2 27 IV 1735 r. 3 F.K. Szaniawski, Epistola Pastoralis […], Cracoviae 1720. 4 Ks. Andrzej Zabrzeski. 5 Ks. Stanisław Jędrkowicz umrzeć musiał po 7 VII 1734 r., a przed 28 IV 1735 r. Dopiero od 27 VII 1735 r. parafię objął jej kolejny pleban, ks. Paweł Hus, dotychczasowy prebendarz w Pszczynie. Zob. Institutio ad ecclesiam Brzesce z 27 VII 1735 r., w: AKMK, sygn. AOff. 172, k. 204–205. 6 Ks. Jan Puntz.

472 nam admodum reverendus dominus Godefridus Eichberger7, qua novus et recens parochus, ad dicendam obligabatur et quidem pro ea dicenda tempestive a domino decano assignatus, sed eam ob raucedinem vocis dicere erubescebat, restat ipsi, in futura Synodo dicenda. Tempore cantati sacrificii post concionem continuabantur a reliquis dominis sacerdotibus lectae missae, prout alicui eorum assignatum erat. 4to. Post cantatum sacrificium exportato Sanctissimo Sacramento ad locum decentem in sacristiam, semotis de ecclesia saecularibus et clausis ostiis ecclesiae, indicta est per admodum reverendum decanum incipi et incepta esse sessio Synodalis praemissa invocatione Spiritus Sancti. Facta sessione officialium a dextris et a sinistris domini decani penes mensam in medio ecclesiae collocatam, tapete et imagine Crucifixi adornatam caeserorum[!] autem ad scamna, admodum reverendus decanus fecit brevem ad confratres praesentes exhortationem statui clericali perutilem, qua finita quaesitum erat an omnes et singuli habeant sua requisita, videlicet breviaria, rubricellas anno currentis, approbationes pro confessionibus excipiendis etc. et inventi sunt omnes habere omnia. 5to. Peracta praementionatorum requisitorum diligenti revisione, legebantur acta praeteritae Congregationis, ex quibus interrogavit admodum reverendus decanus an executores8 pie defuncti Francisci Tręblowitz9 olim parochi Medznensis, procuraverint argenteum pacificale ad ecclesiam Medznensem de mediate missalium ad reverendum dominum parochum [f. 68r] Mikułoviensem10, immediate ante mortuum praedictum Franciscum11 curatum Medznensem pertinentium et responderunt affirmative, se se illud procuravisse. Et siquidem admodum reverendi domini parochi Wosczycensis12 et Mokrensis13 in anteriori Congregatione propter oblongum capilitium sunt reprehensi, hoc anno emendati, decenter comparuerunt attensi. 6to. Joannes Zmarzlinski Tychensis organarius in praesenti Congregatione puniendus erat sessione per duas dies in carceribus ecclesiae Plesnensis ob ebrietatem et alias indecentias tempore defunctorum officii anno 1734 perpetratas, sed eum abfuerit, manet alta mente repostum et severius iudicandus.

7 Ks. Godfryd Eichberger od 15 X 1734 r. był plebanem w Bojszowach. AKMK, sygn. AOff. 172, k. 205, Institutio ad ecclesiam parochialem in Boyszowy. 8 Ks. Jan Łaczyński, ks. Fryderyk Cebulka. 9 Ks. Franciszek Tremblowicz zmarł po 6 VII 1734 r., a przed 18 VIII 1734 r. AKMK, sygn. AOff. 172, k. 65–66, Institutio ad ecclesiam parochialem Medznensis z 18 VIII 1734 r. dla ks. Fryderyka Cebulki, dotychczasowego plebana w Bojszowach. 10 Ks. Andrzej Zabrzeski. 11 Ks. Franciszek Tremblowicz. 12 Ks. Jerzy Drabik. 13 Ks. Wojciech Węgrzynek.

473 7mo. Contra admodum reverendum parochum Vislensem14 lecta est publice per dominum decanum facultas ex Officio Venerabili Cracoviensis emanate ad expediendam in domo sua parochiali commissionem15. Et cum haec iam ante aliquot hebdomadas expedita fuerit decretatus est supradictus parochus a reverendo domino decano ad sessionem per tres dies in carceribus ecclesiae Plesnensis et duas marcas de mercede famuli et famulae delinquentium pro tribus xenodochiis enumerandas. Marcas quidem dedit, sed in carceribus sedere noluit, tantum per duas horas. Itaque ut decreto satis fiat, in futura Congregatione residuum poenae obligandus erit adimplere. 8vo. Post relectionem in praecedenti Congregatione notatorum interrogatus fuit admodum reverendus instigator16, utrum aliquid habeat contra dominos parochos? Et affirmando se habere aliqua proposuit, quod parochus Mikułoviensis17, scienter in oppido Mikułow patiatur aliquam puellam, ex patre quidem acatholico Elia Chytrecio, matre vero catholica progenitam contra expressa Sacrae Caesareae Maiestatis decreta et statuta in haeresi vivere. Itaque qua absenti per praebendarium ecclesiae Mikułoviensis18 demandatum est ipsi, ut eam puellam, ad fidem veram catholicam reduceret et inquantum parens nollet, deferret eam hac in materia ad dominos commissarios caesareos, ad quos de iure talis materia spectat. 9no. Idem instigator19 proposuit famam per oppidum Plesnem volare de Plesnensibus sacerdotibus, quod certas personas non observando statutum Sancti Concilii Tridentinum, absque consuetis bannis, nocturno tempore copulaverint, rationem quidem dedere sed non sufficientem, itaque deservatur ad nostrum Officium Venerabile Cracoviense ut in hac materia citentur ad iudicium ad dandam sufficientem et competentem rationem. 10mo. Admodum reverendo domino Georgio Drabik parocho Wosczycensi recommendata est melior sobrietas, nam accusatus ab instygatore[!] nostro de certo scandalo anno currenti 22 Martii in ecclesia Plesnensi tempore concionis, quam depredicabat unus ex Societate Iesu praedicator20 perpetrato. Iudicatus est ad dandos 10 bohemicos ecclesiae Plesnensi in recompensam vini et cereorum die Congregationis absumptorum.

14 Ks. Marcin Hitretius. 15 W aktach oficjalatu krakowskiego nie odnaleziono dokumentów dotyczących komisji w sprawie ks. M. Hitretiusa. 16 Ks. Jerzy Holas. 17 Ks. Andrzej Zabrzeski. 18 Ks. Wawrzyniec Zabrzeski. 19 Ks. Jerzy Holas. 20 Jan Jerzy Hermann SJ, misjonarz jezuicki czynny na terenie dekanatu pszczyńskiego w latach 1732–1739, przebywał w Pszczynie w marcu 1735 r. Zob. Clerus decanatus, s. 104.

474 11mo. Praefatus instigator21 proposuit coram nobis, quod per negligentiam sacerdotum Mikułoviensem22 aliquis infirmus in certo pago sine sacramentis mortuus sit, nam dum unus eorum nocturno tempore vocatus esset ad disponendum illum infirmum, allegarunt omnes [f. 68v] tres esse infirmos et dum sequenti die matutino tempore, unus illorum ad disponendum illum infirmum profectus esset, in via nuntiatum ipsi, infirmum iam esse mortuum. Quapropter rediit cum Sanctissimo Sacramento ad ecclesiam, quod denuntiatur Venerabile Officio ad diiudicandum[!]. 12. Praeterea denuntiatum est nobis aliquem praesbyterum Martinum Piorko23 natione Mikułoviensem fraudulenter concurrere pro beneficio Brzescensi pro tunc vacante ad quod non videtur esse capax, uti constat ex multis praecipue eius manuscriptis in quibus apparet illum non esse bonum grammaticum propter crassos errores in latinismu commissos, neque orthographiam bene calere, ex theologicis forte nihil. Itaque tamquam vagus, ne admittatur ad altare Dei in decanatu nostro Plesnensi, serio admodum reverendis parochis inhibitum est ob rationem hanc: ne occasionem habeat absentandi a sua provisione, quam obtendo ordine praesbyteratus deseruit. Sed elapsis aliquot diebus, conveniendo praementionatus Martinus Piorko admodum reverendum decanum in oppido Mikułow, petiit dominum decanum ad minimum per unam hebdomadam dari sibi facultatem accedendi ad altare Dei. Itaque ut petierat ipsi indultum. 13. Anno currenti diebus ultimis Martii castrum Plesnense misit ad nostrum decanatum Plesnensem litteras patentes in stylo bohemico a Sacra Caesarea Maiestate emanatas sub poena duplicia quatenus tam saeculares, quam spirituales Sacrae Caesareae Maiestati omnes et singuli in dominiis caesareis existentes, pro modernis status necessitatibus, decimam partem proventuum suorum fideliter contribuerent. Nos autem audientes, quod hucusque decanatus Bythomiensis hac de re nihil sciat, status etiam nobilium, neque alii hucusque non decimantur, nihil promisimus, sed inquantum sub amissione aut retentione nostrarum decimarum et aliarum pertinentiarum ad dandum adigeremur, tempestive ad nostrum Venerabile Officium Cracoviense recursum facimus, humillime in hoc negotio consilium implorantes. 14. Facto de praemissa inter nos consilio contributione subsecutum est internum scrutinium per dominum decanum in sacristia factum. Cuius tempore proponebantur varii casus theologico-morales ferme de omnibus a Lekcja wątpliwa. 21 Ks. Jerzy Holas. 22 Mogło chodzić o ks. Andrzeja Zabrzeskiego (plebana), ks. Wawrzyńca Zabrzeskiego (prebendarza) lub ks. Mateusza Taleńskiego (wikariusza). Zob. Clerus decanatus, s. 244–245, 247–248. 23 Zob. Clerus decanatus, s. 214–215.

475 sacramentis, ad quos sequebantur resolutiones cum rationibus si non ab uno, certe ab altero usque ad solutionem debitam. 15. Solutis casibus advocati sunt cantores, scholiregae et organarii et quaesitum est ex eis, an omnes et singuli comparuerint? Responsum: non comparuisse aliquem Nalepka organarium Brzescensem24 a filio suo Georgio Nalepka vicario Brzescensi, non absque scandalo verberatum et contusum, item Joannem Zmarzlinski organarium Tychensem ob anteriores excessus puniendum. Item quaesitum ex eis fuerat, an aliquid non habeant contra suos dominos parochos? Et e contra? Et nihil ex utraque parte respondentibus admoniti sunt de oboedientia suis parochis, de sobrietate et vita exemplari, sub poena alienationis a servitio Ecclesiae, si contravenerint. Tandem finita est praesens Decanalis [f. 69r] Congregatio per prosum Sancti Ambrosi dictum TE DEUM Laudamus ad Maiorem Dei gloriam, Honorem B[eatae] V[irginis] Mariae et Omnium Sanctorum Venerationem.

24 Michał Nalepka, organista w parafii w Brzeźcach, ojciec ks. Jerzego Nalepki. Zob. Clerus decanatus, s. 232.

476 39 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 23 V 1737 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. ANNY W LĘDZINACH

Anno Domini 1737 ex processu legitimo incidit Congregatio Decanalis celebranda 23 Maii, quae celebrata est in ecclesia Sanctae Annae Lendini. Pridie1 eiusdem diei iuxta Reformationes Szyszkovianas2 cap[ut] 6 tum etiam secundum Epistolam Pastoralem3 praemissis praemittendis, prout etiam eadem die 23 Maii praemissio officio defunctorum, missis privatis pro defunctis et aliis necessitatibus publicis, praemissa votiva solemni assistentibus diacono et subdiacono, concione in medio missae, facta est sessio ad mensam, uti legebantur acta praeteritae Congregationis, ex quibus inventus est admodum reverendus Zmieszkał curatus Mikułoviensis4 non satisfecisse monitis, siquidem scienter patiebatur aliquam puellam ex patre quidem acatholico Elia Chytreo, matre vero catholica progenitam contra expressa Sacrae Caesareae Maiestatis decreta et statuta in haeresi vivere, tum etiam aliquem Michaelem Czyz publicum apostatam nimis scandalosum, pessimum haeresiarcham et in his nil attentavit, imo silentio praeterivit. Proinde Venerabili Officio haec zeli eius frigiditas emendanda defertur. Item Joannes Zmarzlinski organarius Tychensis puniendus erat in hac praesenti Congregatione, sed migravit iam ex decanatu nostro in Poloniam. Caetera, quae anno praeterito notata fuere in hac Congregatione sunt discussa. Et quia omnia ab omnibus rite observata sunt progressum ad alia ordine sequenti fecimus. 1mo. Et quidem primo quaesitum erat utrum omnes adfuerint et inventi sunt omnes excepto parocho Plesnensi5, qui se excusavit infirmitate per litteras. 2do. Quaesitum utrum omnes et singuli habeant sua requisita ut ea exhibeant et producant et factum est, quod omnes habuerint, nimirum approbationes pro confessionibus excipiendis, breviaria, rubricellas anni currentis cum additamentis ratione translationis Sancti Adalberti et alia in cursoria specificata, prout vicarii applicationes ad ecclesias, parochi recenter introducti

1 22 V 1737 r. 2 Zob. przypis 2 (kongregacja 1691 r.). 3 F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis […], Cracoviae 1720. 4 Ks. Henryk Zmeskal z Domanic. 5 Ks. Mikołaj Steblicki.

477 institutiones subscriptas, numerum mortuorum a prima Ianuarii anno currenti et alia. 3tio. Admodum reverendus parochus Mikułoviensis6, qui in diversis decanatibus beneficia incompatibilia possidet, institutionem pro uno monstravit, sed super pluralitate officiosam dispensationem non ostendit, verum intra sex dies ad dominum decanum praetensae dispensationis instrumentum transmittere promisit, quod hactenas non praestitit. [f. 69v] 4to. Interrogatum fuit, utrum executores post defunctos parochos fecerint calculationem officiosam et inventus admodum reverendus Fridericus Cybulka parochus Medznensis post defunctum Franciscum Tremblowitz antecessorem satisfecisse, reliqui nondum, uti parochus Brzescensis. 5to. Admodum reverendus Hollas7 parochus Tychensis instigator Officii accusavit reverendum commendarium Suszecensem8 ratione frequentationis tabernae et saltationis cum puellis sed negavit totum. 6to. Idem Georgius Hollas parochus Tychensis instigator decanalis accusavit admodum reverendum Georgium Drabik parochum Wosczycensem, quod soleat adire proximam ecclesiam Jankovicensem9 in festo Corporis Christi, non absolvendo sacrum populo suo, iniunctum est ipsi ut in futurum prius absolvat sacrum populo, tandem eat si vult. 7mo. Commendario Suszecensi10 iniuncta una marca, si in futurum nutriet capillos ut modo, similiter admodum reverendo Wosczycensi11 parocho. 8vo. Admodum reverendus Georgius Drabik parochus Wosczycensis inscripsit provisionem cuidam praesbytero, iniunctum est ipsi ut eundem foveat penes ecclesiam ne vagetur in aliena dioecesi12. 9no. Admodum reverendo commendario Suszecensi13 per instigatorem decanalem14 accusato, iniunctum est ut absolutionem excommunicatis suis parochianis procuret, qui promisit se procuraturum.

6 Ks. Henryk Zmeskal z Domanic. 7 Ks. Jerzy Holas. 8 Ks. Jan Dłubisiński. 9 Prawdopodobnie chodziło o Jankowice należące do parafii w Rybniku, gdyż w Jankowicach nale- żących do parafii w Pszczynie nie było wówczas kaplicy. W Jankowicach Rybnickich już od XV w. istniał kościół pw. Bożego Ciała, do którego od początku XVII w. docierały procesje wiernych. Przy kościele istniało od 1675 r. Bractwo Bożego Ciała. Zob. Katalog diecezji katowickiej, red. J. Krętosz, J. Myszor, J. Pawliczek, W. Skworc, Katowice 1986, s. 126. 10 Ks. Jan Dłubisiński. 11 Ks. Jerzy Drabik. 12 W Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie nie odnaleziono wpisu prowizji dla wikariusza uczynionej przez ks. Jerzego Drabika z Woszczyc. 13 Ks. Jan Dłubisiński. 14 Ks. Jerzy Holas.

478 10. Ambiguitas ratione intercepti cesus[!] a summa florenorum 100 Rhenensium a pie defuncto curato Brzescensi15 et sibi applicato censu et si obligationes absolverit pro fundatore, attamen iniunctum est et resolutum, ut executor defuncti resarciat censum ecclesiae, cum ex mente, uti instrumentum docet, census ecclesiae cessisse et cedere debeat. 11. Conclusum est in praesenti Congregatione supplicare per libellum Supremae Ducatus Silesiae Curiae, ut nobis dictatae ab eiusdem deputatis commissariis poenae pecuniariae, quae summatim faciunt 1200 Rheneneses ob non solutas omni mense a pecoribus accisas, gratiose remittat et proventus nobis per arestum[!] ab agricolis detentos, extradi praecipiat. Insuper ne similibus arestis[!] in venturos annos gravemur, constituimus accisas tam personales a nobis, quam etiam a pecoribus, uti etiam a venditione omnium rerum mensibus singulis solvere, quas cum novo anno solvere iam inceperamus. 12. Casus practici proponebantur et resolvebantur. 13. His finitis et expeditis secuta est inquisitio interna in sacristia iuxta supra in Synodo Decanali anni 1736ti expressos articulos16, [f. 70r] ad quam vocati sunt et examinati a domino decano testes sequentes: admodum reverendus Georgius Nalepka curatus Vislensis et admodum reverendus Godefridus17 curatus Boiszoviensis. Ex discretis scholiregis seu organariis interrogatus Simon Gaiowic Cwiklicensis et Jacobus Kuczewic rector Mikułoviensis, qua omnes et singuli licet serio examinati fuerint, nihil tamen quod esset contra vitam et mores alicuius domini parochi aut ministri ecclesiae aut sapere aliquam exorbitantiam per omnes articulos deposuerunt et quod dignum esset ad deferendum Reverendissimo Officio Ordinario. 14. Tandem vocatis ecclesiarum ministris et serio monitis de diligentia circa obsequium ecclesiarum, de oboedientia suis praelatis, de sobria vita servandaque honestate finita est per TE DEUM Laudamus praesens Congregatio. Martinus Mathuszewic Decanus Plesnensis Parochus Lendinensis manu propria

15 Ks. Stanisław Jędrkowicz. 16 Z tego zapisu wynika, że albo w 1736 r. odbyła się kongregacja dekanalna, jednak nie sporządzono z niej protokołu, albo też w 1736 r. kongregacji nie było, natomiast w tekście protokołu z 1737 r. pisarz popełnił błąd w datacji. 17 Ks. Godfryd Eichberger.

479 40 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 8 VII 1738 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. ANNY W LĘDZINACH

Anno 1738 die 8 Iulii ex intimatione domini decani1 infrapositi celebrata praesens Congregatio Decanalis in facie ecclesiae Lendinensis Sanctae Annae. In hac Congregatione Decanali imprimis absentes inventi: primus Valentinus Gnilski parochus Chełmensis malitiose abfuit, nec se per litteras excusavit, nec organarium suum misit, ergo condeminatur ad duas marcas ecclesiae Lendinensi pro lumine applicandas, secundus parochus Boiszoviensis2 infirmitate et vera recte excusatur, tertius commendarius Suszecensis3 ob discessum ad officium in certo negotio excusatur, quartus parochus Plesnensis4 infirmus, sed loco sui misit vicarium5 et requisita omnia. Et primario ipsa die Congregationis post ortum solis decantatum est devote et distincte officium defunctorum, cui praecidebat admodum reverendus parochus Łoncensis6, quo laudabiliter finite celebravit missam cantatam de Spiritu Sancto admodum reverendus parochus Wosczycensis7, eidem assistentibus admodum reverendo Georgio Nalepka parocho Brzescensi pro diacono et vicario Lendinensi Jacobo Kuttewitz8 pro subdiacono. Caeteri admodum reverendi domini confratres tam sub tempus officii defunctorum, quam etiam missae cantatae pro variis temporis praesentis necessitatibus, prout ipsis in cathalogo ad fores sacristiae affixo assignatum fuerat a domino decano absolverunt. Concionem vero in hac Synodo habuit recenter beneficiatus, videlicet admodum reverendus Smieszkał parochus Mikułoviensis9. [f. 70v] Itaque finitis divinis superius memoratis invocatae Spiritus Sanctus gratia facta est sessio ibidemque demandatum est admodum reverendis parochis decanatus praementionati iuxta tenorem cursoriam seu processus intimatori omnia requisita praesentare: prout sunt approbationes ad excipiendas confessiones, rubricellas anni currentis etc. Et inventi sunt omnes et singuli omnia habere requisita singula.

1 Ks. Marcin Matuszewicz. 2 Ks. Godfryd Eichberger. 3 Ks. Jan Dłubisiński. 4 Ks. Mikołaj Steblicki. 5 Ks. Bernard Słonimski. 6 Ks. Franciszek Danecki. 7 Ks. Jerzy Drabik. 8 Ks. Jakub Kuczewicz. 9 Ks. Henryk Zmeskal z Domanic.

480 Post haec legebantur acta praeteritae Congregationis anni 1737mi, unde interrogatum fuit an admodum reverendus parochus Brzescensis Husinski10 iam fecereit calculationem post pie defunctum parochum Vislensem Martinum Chytreus. Excusavit, se adhuc non recepisse a parochianis missalia ob calamitatem temporis. Ex his praementionatis actis decanalibus inventus est aliquis publicus apostata Michael Czyz, qui aliquo tempore morabatur in nostro decanatu, iniunctum est ut scribatur ad illustrem archipraesbyterum Bilicensem, ubi auditur manere, ut advertat talem apostatam et agat cum illo, quae sunt agenda. Admodum reverendus Georgius Hollas instigator decanatus accusavit admodum reverendum Georgium Drabik parochum Wosczycensem, quod non soleat omnibus diebus Dominicis et festivis concionari et fassus est, quod non semper ex ratione, quod saepius non habeat auditores, quibus possit praedicari Verbum Dei propter nundinas in vicinia. Idem instigator accusavit Georgium Nalepka parochum Vislensem, quod violaverit quartum praeceptum parentem11 verberando in ecclesia Brzescensi. Excusationem dedit, quod non parentem sed servum ecclesiae. Idem parochus Vislensis12 accusatus de crapula concepta veniendo ad Congregationem pridie, ubi multos confratres molestavit pro quo iudicatus ad unam marcam ecclesiae Lendinensi, tandem liberatus a poena. Reverendus parochus Chełmensis13 accusatus, quod non soleat cursorias mittere per servos ecclesiae ut decet, sed per vetulas vel alios homines ubi iniungitur ipsi ut in posterum hoc non fiat. His absolutis proponebantur varii casus de variis occurrentibus difficultatibus, quorum resolutiones subsequebantur clare et docte prolatae, quibus finitis, subsecuta est collecta ab unoque parocho per duos renenses et octo bohemicos et ab organariis per decem grossos pro expensis Viennam in negotio accisarum. Ultimo vocati sunt organarii, scholiregae, aliique ecclesiarum ministri et praemoniti sunt de vita et moribus, notitia tam litterarum, quam etiam cantus competentis. Deinde per hymnum Te Deum laudamus [f. 71r] praesens Synodus finita est. Deinde descendimus in domum decanalem, ubi prandium sumendo, statim ad initium mensae de vita et honestate clericorum ex Epistola Pastorali14 incepit legere vicarius Lendinesis15. Tandem gratiis de more Deo actis, quisque ad suam ecclesiam reversus est.

10 Ks. Paweł Hus. 11 Ojcem ks. Jerzego Nalepki był organista i nauczyciel w Brzeźcach Michał Nalepka. Zob. przypis 24 (kongregacja 1735 r.) 12 Ks. Jerzy Nalepka. 13 Ks. Walenty Gniłka. 14 F.K. Szaniawski, Epistola pastoralis […], Cracoviae 1720, s. 15–17. 15 Ks. Jakub Kuczewicz.

481 41 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 20 X 1739 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

Anno 1739 die 20 Octobris ex intimatione admodum reverendi Martini Mathuszewic decani Plesnensis parochi Lendinensis more cursorio per decanatum facta, praemissis pridie1 Congregationis iuxta Epistolam Pastoralem2 praemittendis, celebrata est praesens Synodus Decanalis in facie ecclesiae parochialis Plesnensis, cui interfuerunt omnes praeter parochum Wosczycensem3 infirmum se per litteras excusantem et Chełmensem4 iam altera vice absentem nec se excusantem. Ipsa die Synodi post pulsum campanarum summo mane convenientes ad ecclesiam parochialem Plesnensem admodum reverendi parochi, commendarii, et vicarii, superpelliciis mundis et stolis suis, decantabant officium defunctorum, ad cuius intonationem assignatus admodum reverendus parochus Mokrensis5. Tempore praedicti pro defunctis officii celebrabantur lectae missae aliquae pro mortuis, aliae pro aliis publicis Ecclesiae necessitatibus ab admodum reverendo decano in charta seorsiva prae oculis uniuscuiusque expressis. Finito officio defunctorum successit solemne sacrificium de Spiritu Sancto, quod cantaverat admodum reverendus Smieskał6 curatus Mikułoviensis. Eidem in dalmaticis deservierunt pro diacono admodum reverendus parochus Tychensis7, pro subdiacono – loco parochi Helmensis8 absentis – inservivit capellanus Plesnensis9. In medio missae cantatae concionem habuit admodum

1 19 X 1739 r. 2 Prawdopodobnie chodziło o przywoływany wielokrotnie w trakcie poprzednich kongregacji dekanalnych list pasterski F.K. Szaniawskiego (Epistola pastoralis) z 1720 r. List kolejnego biskupa krakowskiego Jana Aleksandra Lipskiego ogłoszony został co prawda w 20 I 1737 r., jednak wydany drukiem dopiero w 1740 r. (Epistola pastoralis ad clerum et populum dioecesis Cracoviensis exmandato […] edita […] et reimpressa). Nie można jednak wykluczyć, że znany był on ówczesne- mu dziekanowi pszczyńskiemu w formie odpisu. Rozdział XXV Epistolae pastoralis J.A. Lipskiego zawierał bowiem nauczanie tego biskupa De decanis foraneis et eorum officiis. 3 Ks. Jerzy Drabik. 4 Ks. Walenty Gniłka. 5 Ks. Wojciech Węgrzynek. 6 Ks. Henryk Zmeskal z Domanic. 7 Ks. Jerzy Holas. 8 Ks. Walenty Gniłka. 9 Ks. Bernard Słonimski.

482 reverendus curatus Teuto Vislensis10. Post cantatum sacrificium exportato Sanctissimo Sacramento ad locum decentem in sacristiam, semotis de ecclesia saecularibus et clausis ostiis ecclesiae indicta est per admodum reverendum decanum incipi et incepta esse sessio Synodalis praemissa invocatione Spiritus Sancti. Facta sessione a dextris et a sinistris domini decani penes mensam in medio ecclesiae collocatam tapete et imagine Crucifixi adornatam, caeterorum autem ad scamna, quaesitum erat an omnes et singuli habeant sua requisita, videlicet breviaria, rubricellas anni currentis, approbationes pro confessionibus excipiendis etc. Et inventi sunt omnes habere omnia. Peracta praementatorum requisitorum diligenti revisione legebantur acta praeteritae Congregationis. His absolutis post obitum admodum reverendi Mikułoviensis parochi Andreae Zabrzeski11, electus pro assessore [f. 71v] parochus Tychensis12 ex certis rationibus depositus ex officio instigatoriali decanatus nostri et loco ipsius electus est in instigatorem Albertus Węgrzynek parochus Mokrensis consentientibus fratribus. Parochus Tychensis Georgius Hollas accusatus in hac Synodo de impraegnatione alicuius mulieris in parochia Tychensi seu in domo plebanali in Tychy. Sed cum iam delatus ad Venerabile Officium Cracoviense, ideo hic non iudicatur iudicandus, in Officio Venerabili Cracoviae, hic deprecatus est officium suum instigatoriale conventientibus fratribus13. Parochus Beronensis Georgius Odrobinski delatus, quod soleat cum sua oeconoma pergere ad nundinas sed negavit totum nec datur realis testis. Supplex libellus porrectus ad praesens Officium Decanale contra admodum reverendum parochum Mikułoviensem14 a quadam femina Mikułoviensi ratione iniuriae sibi factae, sed accusatus promisit omnimodam eidem personae satisfactionem in scripto. Parochus Wosczycensis Georgius Drabik delatus, quasi soror ipsius propria, quae ipsi oeconomisat[!] sit impraegnata, sed quoniam est absens, nihil scitur taliter, si sit verum nec ne, vicinus autem eius Joannes Dłubiszynski commendarius Suszecensis, fatetur nihil simile de his audisse. In scrutinio ad varia puncta obiecta nemo quidquam fassus est. His finitis legebantur litterae a Regimine Plesnensi ratione subsidii et accisarum ad nos transmissae, sed nil est inter nos conclusum sed expectandum ulteriora.

10 Ks. Marcin Hitretius. 11 W 1739 r. zmarł ks. Wawrzyniec (nie Andrzej) Zabrzeski – pleban w Mikołowie. Zob. Clerus decanatus, s. 247–248. 12 Ks. Jerzy Holas. 13 W aktach Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie nie odnaleziono pism dotyczących ks. Jerzego Holasa. 14 Ks. Henryk Zmeskal z Domanic.

483 Ultimatim proponebantur casus theologico-morales, ad quos sequebantur resolutiones cum rationibus, si non ab uno certe ab altero usque ad resolutionem debitam. Post omnia vocati scholiregi et data est omnibus admonitio circa obsequium divinum, de sobrietate, vitaque exemplari. Tandem finita est praesens Congregatio per hymnum TE DEUM Laudamus. M[artinus] Mathuszewic Decanus Plesnensis Parochus Lendinensis manu propria

484 42 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 10 X 1743 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. ANNY W LĘDZINACH

[f. 72r] Anno Domini 1743 die 10 Octobris ex intimatione admodum reverendi domini Martini Matuszewic parochi Lendinensis decani Plesnensis, celebratus est actus Congregationis decanatus Plesnensis in ecclesia filiali Lendinensi Sanctae Annae dicta, iuxta methodum et normam in Epistola Pastorali1 expressam. Pridie2 ante ipsam Congregationem, circa solis occasum absolutae sunt litaniae de Omnibus Sanctis cum suis orationibus per admodum reverendum dominum decanum, assistentibus aliquibus parochis et post pulsum campanae pro Salutatione Angelica, visis quoque suis officiis pro die crastino in pariete ecclesiae expressis, quidam tempestive advenientes fratres abierunt ad sua pro nocte hospitia. In crastino autem seu ipso die Actus Synodalis dato de mano signo campanarum, convenerunt omnes ad ecclesiam, admodum reverendi domini fratres et decantabatur devote officium defunctorum, alii autem tempore officii, missas iuxta ordinationem pro vivis, defunctis et aliis necessitatibus celebrabant. Finito officio cantavit missam de Spiritu Sancto admodum reverendus dominus Paulus Husinski parochus Brzescensis, cui assistebant in dalmaticis reverendus dominus Franciscus Latoszynski parochus Cwiklicensis pro diacono et reverendus dominus Joannes Niedbała vicarius provisus Lendinensis pro subdiacono. Verbum autem Dei habuit tempore missae pro eruditione populi congregati admodum reverendus dominus Bartholomeus Juchowic parochus Miedznensis, tandem peracta missa exclusis saecularibus, clausisque ecclesiae ianuis, denuntia fuit Congregatio per illustrem et admodum reverendum decanum inhoata esse in Nomine Domini. Tunc omnes flexis genibus cum perorante illustrissimo domino decano antiphonam cum collectis de Spiritu Sancto devote recitaverunt, auxilium Divinum implorando et tandem loca sua occupaverunt, ad quos brevem exhortationem de vita spirituali facundo sermone habuit admodum reverendus dominus decanus, qua finita statim

1 Zob. przypis 2 (kongregacja 1739 r.). 2 9 IX 1743 r.

485 ostendebantur approbationes, rubricellae, facultates absolvendi ab haeresi et breviaria, repertique sunt omnes sua requisita habere. 1mo. Praetendebant solutionem emissarii sive commissarii a decanatu nostro Nissam missi ad reddendum homagium Serenissimo Regi Prussiae3 pro expensis in hac legatione, qui erant, admodum reverendus dominus Fridericus de Cybulka parochus Plesnensis cum [f. 72v] admodum reverendo domino Godefrido Aichbergier parocho Boyszoviensi et hi a confratribus totaliter contentati summa florenorum rhenensium triginta, reliquum fraterne tanquam fratres condonarunt. 2do. Admodum reverendus Joannes Pontz praebendarius Plesnensis delatus seu accusatus, coram Synodo Decanali ad puncta proposita a reverendo instigatore decanali4 propter contentiones, quas exercere solet cum variis personis et hoc negavit in quibusdam tamen convictus, pro quibus sequens poena ipsi officiose assignata ab admodum reverendo domino decano. Et imprimis assignata ipsi solennis deprecatio personalis cum duobus praesbyteris beneficiatis admodum reverendo domino suo principali parocho Plesnensi5 praestanda. Secundo ut aequaliter praestet humillimam deprecationem nobili et generoso domino Carolo de Larisch, per duos nobiles possessionatos et per suam praesentiam. Tertio iniuncta est ipsi omnis modestia, praecipue abstinentia a frequenti compotatione et nimia. Quarto deprecatio ipsi iniuncta admodum reverendo parocho Cwiklicensi6 per se praestanda pro certis iniuriis. Quinto ut cum reverendo domino vicario Plesnensi7 in futurum, quam optime se componat, non immiscendo se ad accidentia eius sub poenis arbitrariis in omnibus punctis in casu contraventionis. Sexto ex ambona tempore concionis (si aliquando opus fuerit) suaviter et benigne populum moneat non duris sicut consuevit verbis.

3 Po pierwszej wojnie śląskiej (1740–1742) na podstawie traktatu pokojowego ratyfikowanego w Berlinie 28 VII 1742 r. Dolny oraz Górny Śląsk weszły w skład państwa pruskiego. Już 7 X 1741 r. szlachta dolnośląska złożyła we Wrocławiu swój hołd królowi pruskiemu Fryderykowi II. De- legatami dekanatu pszczyńskiego, którzy wraz ze wszystkimi stanami górnośląskimi złożyli hołd władcy pruskiemu w Nysie 18 III 1743 r., byli ks. Fryderyk Cebulka oraz ks. Godfryd Eichber- ger. W imieniu Fryderyka II hołd przyjmował generał Heinrich Karl von der Marwitz. Zob. R. Kaczmarek, J. Grudniewski, Żory w dobie panowania Hohenzollernów 1742–1918/1919, Żory 2013, s. 18–19. 4 Ks. Wojciech Węgrzynek. 5 Ks. Fryderyk Cebulka. 6 Ks. Franciszek Latosiński. 7 Ks. Jan Słonimski.

486 Mulctam ut exolvat pro lumine ad ecclesiam Lendinensem idest marcam unam vel ad hospitale pauperibus ibidem idque in instanti. 3tio. Admodum reverendus dominus Georgius Nalepka parochus Teutovislensis delatus de immoderata compotatione Plesnae cum scandalo saecularum personarum ideo iniuncta est ipsi in posterum modestia et abstinentia sub poenis arbitrariis. 4to. Admodum reverendus dominus Joannes Dłubisinski commendarius Susecensis accusatus, quod non satisfaciat parocho8 infirmo decumbenti in obsequiis (iuxta commissionem a Venerabilissimo Officio assignatam) promissis et frumenta, quae ipsi tenetur non extradat, demandatum ipsi serio ut in instanti extradat, ad quod exequendum se paratum obligavit. 5to. Admodum reverendus dominus Georgius Drabik parochus Voscicensis [f. 73r] protulit casum, quod duae personae in secundo gradu consanguinitatis lutherani ambo ad parochiam suam spectantes, prae via a dispensatione regia copulari velint cum comminatione, quod si benedicere et illis assistere renuat, praedicantium9 Plesnae adire velint. Et quoniam pro nunc plures eiusmodi imminent casus universalem a Venerabilissimo Officio expectamus informationem et resolutionem. 6to. Admodum reverendus dominus Henricus de Smescal parochus Mikułoviensis inventus alienare ab ecclesia vicarium provisum10, ideo propter periculum negligentiae in tam ampla parochial serio iniunctum ipsi, ut eundem vicarium provisum repetat intra mensem. Rectorem11 quoque sine ulla causa a servitio ecclesiae alienavit ideo iniunctum est ipsi, ut eum iterum immediate admittat. Post haec debuit assequi scrutinium, sed ob defectum temporis omissum. Tandem proponebantur aliquot casus contingentes et resolvebantur. His omnibus finitis vocati sunt ecclesiarum organarii et scholiregae, ubi inquirebatur ab admodum reverendis parochis, an aliquid habeant contra suos organarios et e contra organaii[!] contra suos dominos, responderunt omnes negative. Et sic monitis organariis et aliis scholiregis de oboedientia et reverentia suis dominis parochis debita, de negligentia in officiis ecclesiasticis, mundicie[!], sobrietate et vita exemplari, atque ut in cantu gregoriano sint expediti, finita est praesens Congregatio per hymnum ambrosianum. Te Deum etc. Ad extremum exeuntibus omnibus reverendis dominis parochis de ecclesia in domum decanalem, prandio incepto, assignatus lector ad mensam admodum

8 Ks. Jan Ścierski. 9 Prawdopodobnie był to pastor Andrzej Machal. Zob. H.W.F. Schaeffer, Kronika, dz. cyt., s. 68. 10 Ks. Jan Muszyński. 11 Jakub Kuczewicz.

487 reverendus Joannem Niedbała vicarius Lendinensis, finit honeste, modeste prandio, discesserunt sobrii ad propria. Martinus Matuszewic Decanus Plesnensis Parochus Lendinensis manu propria

Franciscus Joannes Danecki Parochus Loncensis. Notarius Decanatus Plesnensis manu propria

488 43 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 28 V 1748 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

[f. 73v] Anno Domini 1748 die 28 Maii praemissa consueta intimatione per decanatum celebrata est Congergatio Decanalis in facie ecclesiae parochialis Plesnensis. Ad quem actum omnes praesbyteri huius decanatus convenerunt, excepto reverendo Josepho Gajowitz praebendario Mikułowiensi, qui suam absentiam neque per litteras more consveto excusavit. De mane facto pulsu campanarum conventum est ad ecclesiam pro officio pro defuncto, quod intonebat admodum reverendus Albertus Węgrzinecki parochus Mikułoviensis. Peracto officio pro defunctis missa votiva de Spiritu Sancto est cantata per admodum reverendum Godefridum Eichberger parochum Boyschoviensem, cui celebrandi pro diacono et subdiacono assistebant reverendus Petrus Bieronski parochus Wislensis et reverendus Joannes Latoszynski vicarius provisus Bierunensis. In medio missae cantatae habuit concionem illuminosam admodum reverendus Andreas Tomicki parochus Tychensis. Tempore officii pro defunctis missas pro clero defuncto in hoc decanatu celebrabant admodum reverendus Joannes Sloninski parochus in Sussec, Joannes Puntsch capellanus Plesnensis et alii praebendarii et vicarii. Sub missa cantata pro exaltatione Sanctae Matris Ecclesiae, pro extirpatione errorum et peccatorum, pro concordia principium christianorum celebrabantur missae privatae ab aliis curatis huius decanatus. Peracta memorata devotione exportato Sanctissimo Sacramento ex ecclesia ad sacristiam et flexis genibus invocato auxilio Divino per antiphonam Veni Sancte Spiritus etc. Sessio Decanalis est incepta. Semotis antecedentes [f. 74r] saecularibus personis et scholaribus. Ad mensam tapete tectam, in qua posita stabat imago sculpta Crucifixi. Ab admodum reverendo decano1 invitati sunt et sedeant seniores admodum reverendi parochi, reliqui iuniores ida in scamnis non procul a mensa se cederent, quia vero ex senioribus plures mortui erant ab ultima Congregatione, quae celebrata erat anno 1743 die 10 Octobris Lendziny, itaque ex consensu communi et votis. In sedes decessorum sunt electi a confratribus: admodum reverendus Albertus Wegrzineck parochus Mikułowiensis et a Lekcja wątpliwa. 1 Ks. Fryderyk Cebulka.

489 Mokrensis instigator decanatus, admodum reverendus Godefridus Euchberger parochus Boyschowiensis, admodum reverendus Bartholomeus Juchowitz parochus Miedznensis, admodum reverendus Paulus Hussinski parochus Brzescensis. Pro admodum reverendo Alberto Węgrzineck in instigatorem decanatus est deputatus admodum reverendus Joannes Krupski parochus Woscicensis. Completa electione requisiti sunt omnes curam animarum habentes ut producant breviaria, rubricellas, instrumenta approbationum pro excipiendis fidelium sacris confessionibus et inventi sunt praedicta omnes habere, excepto reverendo Valentino Gnielski, qui instrumentum approbationis non produxit, sed per testes parochos demonstravit, quod novam approbationem habeat ad decursum duorum annorum hoc finite. Taxa proventuum, qua ante aliquot menses ad mandatum Supremae Curiae Regiae Oppoliensis2, missa erat ad Curiam Oppoliensem, ut ad acta inscribatur petebatur et pro meliori huius rei futura memoria est inscripta. [f. 74v] Fassiones de proventibus3 parochiarum decanatus Plesnensis ad Curiam Supremam Regiam Oppoliensis missae erant die 28 mensis Aprilis 1748. Ut sequitur. Parochia Plesnensis ��221 Rhe[nensium] t[a]l[erorum] Parochia Łącensis ��95 Rhe[nensium] t[a]l[erorum] Parochia Wislensis ��60 Rhe[nensium] t[a]l[erorum] Parochia Brzescensis ��100 Rhe[nensium] t[a]l[erorum] Parochia Sussecensis ��59Rhe[nensium] t[a]l[erorum] Bohemic[orum] 10. Parochia Woscicensis ��75 Rhe[nensium] t[a]l[erorum] Parochia Mokrensis �� 27 Rhe[nensium] t[a]l[erorum] Bohem[icorum] 7. Parochia Mikułowiensis �� 225 Rhe[nensium] t[a]l[erorum] Bohem[icorum] 20. Parochia Tychensis ��56 Rhe[nensium] t[a]l[erorum] Parochia Lendzinensis ��100 Rhe[nensium] t[a]l[erorum] Parochia Bieronensis ��80 Rhe[nensium] t[a]l[erorum] Parochia Boyschowiensis ��64 Rhe[nensium] t[a]l[erorum] Parochia Miedznensis ��120 Rhe[nensium] t[a]l[erorum] Parochia Cwiklicensis ��60 Rhe[nensium] t[a]l[erorum]

2 Oberamtsregierung – powołana w 1744 r. regencja z siedzibą w Opolu. Jej pierwszym prezydentem został hrabia Karl Joseph Erdmann Henckel von Donnersmarck. W 1756 r. siedzibę urzędu prze- niesiono do Brzegu. Zob. M. Gawreckà, Od podziału Śląska do Wiosny Ludów (1740–1848), [w:] Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011, s. 174. 3 Fasja (w j. niemieckim Fassion) – obrachowanie dochodu do opodatkowania. Zob. Der Grosse Her- der. Nachschlagwerk für Wissen und Leben, Bd. 4, Freiburg am Breisgau 1932, s. 711.

490 Finita consignatione fassionum de proventibus parochiarum missa ad castrum Oppoliense anno et mense ut supra. Lectae sunt copiae binarum litterarum Germanico ideomate de data Oppeln 15 Februarii anno 1748. Quae continebant querelas contra clerum de mala administratione substantiae ecclesiae proinde visitationes antecedenter usitatae ut reasumantur. [f. 75r] Celsissime Officio4 suadetus et ut obsignatio post mortem clericorum fiat a brachio saeculari altera epistola continebat utraque directa ad Celsissimi Principes Episcopalis Cracoviae de data Oppeln mense et anno ut supra. Auditis his epistolis fratres subticebant omnes tantum dicebant, qui registra proventuum et expensarum habent aeditui ecclesiarum, quae omni anno offeruntur ab aedituis ecclesiarum, officialibus illustrissimi ecclesiarum patroni utrum quis sit ex nobis, qui male oeconomiset[!] cum ecclesia substantia nobis non constat est sub potestate accusari, iuridicari et puniri potest. Admodum reverendus decanus venerabili clero commenadvit, ne se immiscant, ut testes in dispositionem ultimam moritundorum, neque in alios contractus civiles et hoc ob vitanda testimonia in officiis politicis danda a clerico, si casu quo res devenirent ad processum iudicialem. Testimonium enim cum iuramento corporali a praedictis officiis exigi solet, quod clericus non permittitur praestare coram persona spirituali, sed quatenus coram iudice saeculari iuret, impellitur. Admodum reverendus decanus venerabili clero commendavit ob meliorem ex doctrina christiana fructum et dogmatum fidei notitiam [f. 75v] ut diebus Dominicis ante missam immediate cathechizent, diebus vero festivis in medio missae concionem habeant loco vesperarum littanias[!] diebus dominicis et festis praesertim maioribus ideomate Polonico decantari faciant et hoc in pagis, ubi solus scholirega psalmos Latine decantare solet in civitatibus vero ubi sunt plures, qui volunt adiuvare rectorem chori, usum practicatum servent et vesperas vero tempore persolvi a choro faciant. In parochia Bieronensi contigisse casum de validitate matrimonii est propositum. Qui non fuit examinatus ex eo, quia parochus Bieronensis5 capellanum celsissimi agens promisit hunc casum celsissimo deferre. Alii casus proponebantur et ex doctrina authorum[!] resolvebantur. Reverendus Joannes Latoszynski vicarius provisus Bieronensis conquestus est contra suum parochum6, quod contentationem pro suis loco parochi laboribus non recipiat. Iussus est patientiam habere ad reversum a latere episcopalici[!] parochia.

4 Regencja w Opolu. 5 Ks. Ludwik Kosmeli. 6 Tenże.

491 Quatenus 5 tal[erorum] Rhen[ensium] omnes praesbyteri huius decantus contribuant est iniunctum et hoc ideo ut contentetur admodum reverendus Ludovicus Kosmeli parochus Bieronensis, qui asserebat se expendisse 5 tal[erorum] Rhen[ensium] in curia episcopali, pro favore et commodo cleri instrumentum exportando, ut coram [f. 76r] decano examen subire possint ad effectum obtinendae approbationis pro excipiendis sacris fidelium confessionibus. Scholiregae sunt advocati et illis commendatum ut munditiem servent circa altaria, in cantu gregoriano sunt probati, iussi de quibus dubitabetur cantare, ut sint sobrii et suis parochis in ecclesiasticis oboedientes. His expeditis campanae sunt pulsatae pro conclusione, qua facta est relato Venerabili Sacramento ad altare ac intonato solemniter hymno Sancti Ambrosii et Augustini Te Deum Laudamus data benedictione cum Sanctissimo est itum ad refectionem, qua sumpta discesserunt venerabiles fratres ad propria. Actum Plesnae anno, mense et die ut ad initio. Fridericus Cybulka Decanus Plesnensis et parochus manu propria

492 44 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 21 IV 1749 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. JADWIGI W PSZCZYNIE

Anno Domini 1749 die vero 21 Aprilis celebrata est Congregatio Decanalis in ecclesia filiali Plesnensi SanctaeHedvigis. Ad quam convenerunt omnes sacerdotes, qui adesse tenentur praevie per cursoriam decanalem tempestive convocati excepto reverendo Ludovico Kosmeli parocho Beronensi, qui suam absentiam per epistolam excusare nitebatur, adducens causam suae absentiae, reliquias infirmitatis et timorem recidivationis. De mane post pulsum campanarum est inchoatum officium pro defuncto clero decanatus Plesnensis, quod [f. 76v] iuxta ordinem peragendorum officiorum divinorum tempore huius Congregationis ab admodum reverendo decano1 praescriptur et in valvis sacristiae ad legendum affixum intonabat admodum reverendus Andreas Tomicki parochus Tychensis. Sub officio celebrabant missas pro defuncto clero decanatus Plesnensis, sacerdotes illi, quibus commissum erat ut hoc tempore celebrent. Missam de Spiritu Sancto cantabat pro clero vivente decanatus Plesnensis admodum reverendus Bartholomaeus Juchowitz parochus Miedznensis. Assistebant celebranti in dalmaticis pro diacono et subdiacono reverendi Josephus Gajowitz praebendarius Mikułoviensis et Franciscus Murzinkowic vicarius provisus Plesnensis. Sub missa cantata ante concionem celebrabantur missae lectae ad parva altaria, pro exaltatione S[anctae] Matris Ecclesiae. Post concionem, quam habuit ex ambona a[dmodum] r[everendus] Franciscus Latoszynski parochus Cwiklicensis, in medio missae cantatae de Spiritu Sancto celebrabantur ad parva altaria missae lectae pro errorum et peccatorum extirpatione. Post peracta divina officia cantata legebantur missae pro virtutibus clero necessariis et dono fundis in bono perseverantiae et pro peccatorum remissione. 1mo. Peractis ex ordine praescripto divinis officiis exclusis saecularibus et scholiregis Sessio Decanalis est intimata et omnes praesentes sacerdotes genibus flexis invocabant auxilium Spiritus Sancti per antiphonam Veni Sancte Spiritus etc., qua peracta ad mensam tapete stratam et imagine

1 Ks. Fryderyk Cebulka.

493 Crucifixi ornatam. Decanus et seniores fratres2 se posuerunt in sellis suis, reliqui iuniores in scamnis prope mensam se collocarunt et requisitas huius anni rubricellas, breviaria, instrumenta approbationum pro excipiendis confessionibus produxerunt, quae requisita inventi sunt omnes habere. [f. 77r] 2do. Interrogabatur ad admodum reverendo decano utrum processibus satis fiat noviter emanatis ab Illustrissismo et Reverendissimo Domino Vices Gerente3 Episcopatus Cracoviensis et Ducatus Severiae nempe, qui peregerunt exercitia spiritualia testimonia ex conventibus producant. Itaque, qui iam peregerunt sua legitima testimonia produxerunt, reliqui vero in proximo promiserunt se praescripta exercitia peragendi et testimonia de peractis producendi. Lecta est epistola audientibus omnibus confratribus responsoria ad propositos tres casus facile occurrentes ab Ilustrissimo et Reverendissimo Domino Vicesgerente Generali missa admodum reverendo decano de data Cracoviae 19 Feb[ruarii] 1749 cum resolutione propositorum casuum, quorum clerus in praxi tuti sequi potest et confessarii in occurrentia4. 3tio. Interrogabatur admodum reverendi curati processum papalem de impatiendis plenariis indulgentiis in articulo mortis rite observent. Responderunt singillatim reverendi curati: Ego observo. Vicarios servantes admodum reverendi parochi admoniti sunt, ut per se moritundis praedictas indulgentias applicant et pro totiori in processu expressas causas quando praefata indulgentia per vicarium impertiri possent bene recordentur. 4to. Propositum est utrum demandata ecclesiarum suarum sigilla iam habeant? Singuli responderunt demandata sigilla prompto animo fieri curabuntur, sed inducias expetimas, usque dum artifex similum commode haberi poterit5. 5to. Propositum est ab admodum reverendo decano et intimatum mandatum Supremae Curiae Oppoliensis6, in quo omnibus curatis praecipitur quatenus seorsive conscribant per totum annum numerum Sacra Communione refectorum, virorum et mulierum est interrogatum de modo exequendi praemissam communicantium virorum et mulierum conscriptionem. A modo, qui Plesnae in dicta consignatione inductus est, est relatus, nempe ut communionem dante sacerdote [f. 77v] aliquis constituatur cum tabella et inscriptis in tabella maioribus litteris M: et N: communicantes masculos et famellas notet, post communionem, notas numeret et numerum in charta

2 Księża: G. Eichberger, B. Juchowicz, P. Hus, W. Węgrzynek. 3 Ks. Michał Wodzicki, wikariusz kapitulny w Krakowie w latach 1732–1733 oraz 1746–1747. Zob. B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej, T. 1, dz. cyt. s. 569–570. 4 W Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie nie odnaleziono pisma dekanatu pszczyńskiego z 19 II 1749 r. 5 Problem urzędowych pieczęci parafialnych. 6 Regencja z siedzibą w Opolu.

494 adscribat et conservet ad finem anni, in quo fine summam virorum et mulierum faciet seorsivo et decano decanatus vero Oppoliium[!] transmittet7. 6to. Admodum reverendus Godefridus Euchberger parochus Lendinensis proposuit resolvendum, quis anno currente ex parochia Lendinensi pro mense Martio contributionem solvere teneatur actualisne possessor an vero executores p[ost] d[ominorum] antecessessoris[!] auditis rationibus parochi Lendzinesis non sufficientibus ut executores testamenti antecessoris ad hanc solutionem trahantur, resolutum est ut solus Lendinensis parochus dictam ratham[!] exsolvat, nihil contribuentibus executoribus. 7mo. Generosus de Zborowski8 misit expressum ad Congregationem interrogando, utrum possit, ad requisitionem parochi Bieronensis Ludovici Kosmeli extradere 200 taleros Rhenenses ex summa capitali 350 talerorum Rhenensium pro missis in perpetuum censum in villa Cwiklice locata et ab admodum reverendo Andrea Zabrzeski olim parocho Mikułowiensis, Bieronensibus parochis legata insuper denuntiavit, quod ex dicta summa reverendo Ludovico Kosmeli ad eius requisitionem iam 50 taleros Rhenenses extradiderit. Pro responso est interroganti datum, quia ex hac summa capitali 50 tal[erorum] Rh[enensium] extradidit, non bene fecit, involvit se periculo litigii et denuo solutionis. Petitos 100 tal[eros] Rh[enenses] nullatenus [f. 78r] reddat, quin imo curet ut praecedentes 50 tal[erorum] Rh[enensium] tempestive a reverendo Kosmeli recipiat et totam summam capitalem 350 tal[erorum] Rh[enensium] vel in bonis sub consueto censu annuo servet vel in Cancellaria Terrestri deponat, ut in alio loco et bonis inscribi possit. 8.Vicarius Bieronensis Joannes Latoszynski est conquestus, quod a parochia Bierunensi non contentur pro suis in ecclesia servitis. Quia reverendus Kosmeli parochus Bieronensis est absens de illo sine illo agere est inutile. 9. Contra eundem parochum Bieronensem Ludovicum Kosmeli sunt plerique confratres conquesti, quod oblocutionibus et verbis postponentibus clerum opinionem bonam confratrum minuat. Praesertim admodum reverendus Franciscus Danecki parochus Łącensis et Paulus Hussinski parochus Brzescensis ferventius querebantur, quod non tantum verbis in absentia

7 Rozporządzenie regencji w Opolu dotyczące rejestracji przez duchownych osób przystępujących do komunii wielkanocnej. Jego kontynuacją było wydane 7 I 1766 r. rozporządzenie królewskie wprowadzające ujednolicony wzór rubrykowanych ksiąg metrykalnych oraz tzw. Communicanten – Register. Zob. J. Jungnitz, G. Eberlein, Die Kirchenbücher Schlesiens beider Confessionen, Breslau 1902, s. VIII. 8 Prawdopodobnie był to Józef ze Zborowa Zborowski (ur. przed 1720), syn Krzysztofa (1687–1728) i Anny Eleonory, właściciel Ćwiklic, Bojszów, Rudołtowic i Dolnych Goczałkowic. W 1742 r. wy- stępował jako kolator Ćwiklic przy nadaniu parafii ks. Franciszkowi Latoszyńskiemu. AKMK, sygn. AOff. 177, k. 749–750; AAKat, KM, sygn. 50/2, k. 10.

495 ipsis detrahat, etiam eorum lutheranis et in domibus lutheranorum, sed etiam scriptis. Maxime mirabantur, quod praefatus Ludovicus Kosmeli se absentet a loco etiam 40 milliaribus habitat et dixit ac scripsit se oculis propriis vidisse a se narrata. 10. Admodum reverendus decanus inquisivit, utrum non sit facta aliqua negligentia in administratione sacramentorum? Praesertim in visitatione aegretantium[!] sanis corpore et infirmantibus pro necessitate inservitur a reverendis curatis. 11. Interrogabantur reverendi curati utrum satisfiat mandato Celsissimi9 an fiant doctrina christiana magis ad cognoscenda mysteria[!] fidei utilos, quam conciones. Responderunt reverendi curati, quod diebus Dominicis ante missam [f. 78v] maiorem immediate cathecheses[!] faciant et diebus festis in medio missae concionentur, quia utrumque facere eodem die esset populo audire taediosum. Addidit reverendus decanus, quia omnino necessarium est cathecheses[!] facere et observare tabulam seu schedam sacramentorum ecclesiae in proponenda doctrina hoc anno a Venerabili Officio Consistoriali transmissa cuius exemplaria omnes habent10. 12. Est iniunctum ut executores testamentorum post defunctos parochos calculationes faciant et decreta libertationis producant. 13. Petebant alicui ex parochis examinari, quibus expirant approbationes et sunt examinati et casus resolvendi ipsis proponebantur. Pro casuum resolutore in futurum est designatus admodum reverendus Barholomaeus Juchowitz parochus Miedznensis. 14. Interrogatur de Nicolao Kysczyc11 diacono ex carceribus profugo. Dicebatur, quod nomen militia dederit et sit factus miles cathafractus[!] alias raytar hoc a quibusdam narrabatur, quod in popina Chełmensi fassus sit, quod sit ex sacro ordine sed non habendo spem ulteriorem suae promotionis necessitate compulsus miles fiat. Anno currente 1749 die 24 Ianuarii Plessnae, quidam sacerdos facie subfusca, staturae bonae, qui se Antonium nomine dicebat est factus miles pedestes vectaa eius de bono panno sacerdotales sunt, ibidem vendotesb et plures de saecularibus eundem ut iam militem factum viderunt, qui incedentem clericaliter antehac [f. 79r] videbantur. Die 24 Februarii itidem Plessnae ex familia Dominicanorum alter sacerdos, qui se dicebat primo Romae redire, circa horam quintam vesperi factus ab ordine et religione a Lekcja wątpliwa. b Lekcja wątpliwa. 9 Bp Andrzej Stanisław Kostka Załuski. 10 Bp A.S. Kostka Załuski wydał w 1748 r. list pasterski w sprawie tabelarycznego opisu wszystkich parafii. Prawdopodobnie chodziło zatem o gromadzenie przez księży danych potrzebnych do wy- pełnienia owych tabel. Zob. B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej, T. 1, dz. cyt., s. 531. 11 Zob. Clerus decanatus, s. 208.

496 catholica apostata, professionem sectae lutheranae audientibus et vicentibus multis tam catholicis quam acatholicis, in manibus praedicantii Plesnensis12 fecit praedicantius thema pro sermone ad ipsum accepit: Fides tua te salvum fecit. Sczesliwys Człowiecze zes Swiatło wiary prawdziwey uznał a Ciemnosci Rzymskie porzucieł13 etc. tandem sic apostata factus est multis scriptis ad varios munitus pecunia pro itinere provisus et officialibus bellicis commendatus. Antequam professionem sectae fecisset 14 diebus in doctrina scetariaa instruebatur, ipse apostata pessimus catholicos, si qui eum ipso loquebantur vexabat et religionem romano catholicam impudentes calumniabatur. 15. Advocati scholiregae et ipsis commendabatur sobrietas et diligentia in suis servitiis. Contra Mentel14 scholiregam Łącensem inducta est accusatio, quod vicinis praecipiat accidentia et est ipsi in posterum prohibitum sub poenis arbitrariis ne praesumat, ad alias parochias cum oblatis excurrere cum damno vicinorum. Soluta est sessio et post hymnum Ambrosiano-Augustinianum finita. Ex ecclesiae discessum est ad residentiam decani et sumptu refectione eodem die discesserunt ad propria reverendi domini confratres. Data ut ab initio. Fridericus Cybulka Decanus Plesnensis Franciscus Joannes Danecki Parochus Loncensis Notarius Decanatus Plesnensis manu propria

a Lekcja wątpliwa. 12 Pastor Zygmunt Bartelmus (?). Zob. H.W.F. Schaeffer, Kronika, dz. cyt., s. 68. 13 Użyte w trakcie ceremonii słowa protestanckiego kaznodziei wskazują na posłużenie się znaną z liturgicznych rytuałów katolickich formułą chrztu konwertyty, aczkolwiek występujące w niej w wersji łacińskiej określenie horresce haereticam pravitatem zamieniono na wyrażone w protokole w języku polskim porzucenie ciemności rzymskich. Zob. np. Rituale Vratislaviense ad usum Romanum accommodatum, pro Sacramentorum administratione, aliisque Ecclesiae publicis functio- nibus Jussu & authoritatae Reverendissimi ac Illustrissimi Domini Domini Mauritii de Strachwitz & Mega – Zauche, Dei & S. Apostolicae Sedis gratia Episcopi Tyberiadensis nec non Dioecesis Vratisla- viensis Ditionis Regio-Borussicae Vicarii Apostolici etc. etc., Vratislaviae 1775, s. 63. 14 Franciszek Mentel.

497 45 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 8 VI 1750 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. JADWIGI W PSZCZYNIE

[f. 79v] Anno Domini 1750 die vero octava Iunii Plesnae celebrata est Congregatio Decanalis in ecclesia filiali Sanctae Hedvigis. Praemissa intimatione via cursoria et convocatione cleri decanatus Plesnensis cum servis ecclesiarum pro memorato die et loco omnes comparuerunt. Solus admodum reverendus Bartholomaeus Juchowicz parochus Miedznensis abfuit sed praevie se excusavit, quia caesareaea curendae valetudinis ad montana discedere debet, neque hoc iter diferre potest, ut adesse Congregationi possit, quia alieno curru utitur gratis sibi concesso. Hora sexta de mane facto campanarum pulsu venerabiles clerus cum suarum ecclesiarum servis convenerunt ad templum Sanctae Hedvigis et post modicam in silentio orationem inceptum est orari officium pro defuncto clero decanatus Plesnensis incipiente ac intonante admodum reverendo Paulo Hussinski parocho in Brzesce. Ad initium officii pro defunctis missae celebrari coeperunt de festo tunc occurrente translato Sanctis Joannis Nepomuceni1 servato ordine ab admodum reverendo decano2 praescripto. Officio pro defunctis finito missa solemnis est decantata per admodum reverendum Godefridum Eychberger parochum in Lendziny. In dalmaticis celebranti assistebant pro diacono admodum reverendus Franciscus Latoszynski parochus in Cwiklice et admodum reverendus Joannes Latoszynski parochus in Boyschowy pro subdiacono. In medio cantatae missae post Evangelium ex ambona concionabatur admodum reverendus Joannes Krupski parochus in Wosczyce. Sub cantata missa ad altaria collateralia celebrabantur missae lectae et clerus, qui sub officio pro defunctis missas legerat privatim officium pro defunctis orario. [f. 80r] Post peractam devotionem et discessum devoti populi exclusis scholiregis clausisque foribus ecclesiae, sessio intimata est a Lekcja wątpliwa. 1 Św. Jan Nepomucen (ur. ok. 1350, zm. 1393), patron spowiedników oraz orędownik podczas powodzi. Kanonizowany przez Benedykta XIII w dniu 19 III 1729 r. Kult tego świętego szerzyli zwłasz- cza jezuici, co niewątpliwie wiązało się z licznymi misjami ludowymi prowadzonymi przez ten zakon właśnie na ziemi pszczyńskiej. Zob. Clerus decanatus, s. 104–105; M. Mrzyk, Problematyka kultu św. Jana Nepomucena w XVIII i XIX wieku na ziemi pszczyńskiej, [w:] Studia i materiały z dziejów Śląska, T. 23, Katowice 1998, s. 98–100. 2 Ks. Fryderyk Cebulka.

498 et invocato Divino auxilio per antiphonam Ve n i S a n c t e Spi r i t u s Sanctissimo exportato ad sacristiam incepit. Et seniores fratres occupatis ad mensam in medio minoris chori positam, competentibus locis reliqui per scamna se se locarunt. Praemissa brevi beneventatione per decanum iussi sunt producere breviaria, rubricellas, approbationes pro excipiendis fidelium sacris confessionibus, quas omnes produxerunt, excepto Gasparo Kuczewitz parocho in Mokre, qui fassus est se approbationem non habere et admodum reverendo Kosmeli3 parocho in Bieron, qui dlixit se approbationem habere adhuc ad quinque septimanas duraturam, sed instrumentum non produxit. Visis breviariis, rubricellis et approbationibus sunt lecta acta praecedentis Congregationis anni 1749. Finita lectione actorum voluit admodum reverendus decanus produci[!] decreta libertationis ab executoriis, nempe ut admodum reverendus Paulus Hussinski parochus in Brzesce producat decretum libertationis ab Officio Consistoriali et quietantiam ab executoria Wosczicensi post pie defunctum Georgium Drabik parochum in Woszcice, qui anno 1745 25 Martii mortuus est. Admodum reverendus Paulus Hussinski parochus in Brzesce respondit et retulit se in executoria post pie defunctum Georgium Drabik parochum in Woszcice non fuisse primum executorem, sed secundarium. Primus executor testamenti pie defuncti Drabik per ipsummet plena cum dispositione constitutus est perillustris Leopoldus de Schimonski4 archipraesbyter Sorensis extra dioecesanus. Ego inhaerendo dispositioni pie defuncti Georgii Drabik parochi executorem praescripto legibus tempore finire volui quapropter pro compulsu ad instantias debitas perillustris de Schimonski octies scripsi a quibus in mandatis [f. 80v] etiam toties accepit, ut executoriam Woszcicensem finiat et rationes reddat. Quod hucusque exequi non vult quamvis frequenter a me monetur et requiritur. Ille parochus Brzescensis5 supplicat humillime Illustrisimo et Reverendissimo Officio Cracoviensi de interpositione ad Officium Wratislaviense et suppliciis contra memoratum primarium executorem Leopoldum de Schimonski archipraesbyterum Sorensem renitentem rationes executoriae post Georgium Drabik parochum in Woszcice reddere. Admodum reverendus Adalbertus Wegrzineck parochus in Mikułow interrogatus, quare hucusque non finiverit executoriam Bieronensem post pie defunctum Georgium Odrobinski parochum in Bieron et fundatorem Confraternitatis Sacratissimi Rosarii. Respondit excusando, se quod capitalia per pie defunctum Georgium Odrobinski, qui est mortuus anno 1746 7ma die

3 Ks. Ludwik Kosmeli. 4 Ks. Godfryd Leopold Schymonski, ksiądz diecezji wrocławskiej. Święcenia kapłańskie otrzymał 17 XII 1718 r. W 1750 r. był archiprezbiterem żorskim. Zob. Katalog duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego, dz. cyt., s. 387. 5 Ks. Paweł Hus.

499 Novembris legata pro sacerdote rosariano, hucusque erant sub lite et primo quarta Iunii processus est finitus anno currente, quia autem modo iam constat, quantum capitale habiturus sit, promotor rosarianus Deo dante in Iulio anno currente promisit, se sistere in Reverendissimo Consistoriali Officio et ibidem calculationem facere, ex testamento olim illustris et admodum reverendi Odrobinski parochi in Bieron et fundatoris Confraternitatis Rosarianae in ecclesia Bieronensi. Admodum reverendus Ludovicus Kosmeli parochus in Bieron interrogatus ex actis praecedentis Congregationis utrum re vera ex summa capitali perpetua fundationis Zabrzescianae6 a perillustri Rudolpho de Zborowski7 ad suum usum acceperit 50 tal[eros] Rhenenses. [f. 81r] Respondit audientibus omnibus confratribus non quinquaginta sed centum tal[eros] Rhenenses ex hac capitali summa accepi, quod responsum omnibus audientibus admirationem causavit ex fideli relatione habetur, quod non centum uti est confessus, sed centum quinquaginta tal[eros] Rheneses ad suum usum receperit proinde admodum reverendo Francisco Danecki parocho in Łąka in Congregatione impositum est, ut qua executor testamenti olim illustris et admodum reverendi Andreae Zabrzeski in Mikułow parochi et praefatae summae legatoris modum quaerat compellendi ad restitutionem 250 tal[erorum] Rhenensium admodum reverendum Ludovicum Kosmeli parochum in Bieron, ut summa legata integretur. Admodum reverendus Joannes Latoszynski in Boischowy parochus conquestus est contra admodum reverendum Ludovicum Kosmeli parochum in Bieron, quod se nolit contentare pro munere sui vicariatus licet reverendum Officium Consistoriale. Demandaverit reverendo Kosmeli, quatenus vicarium suum contentet pro functione vicariatus, sed quia admodum reverendus Kosmeli varia diffugia non solvendi allegabat et responsionibus acquiescere nolebat, proinde diutius mota controversio protrahebatur est comissum admodum reverendo Godefrido Eychberger ut intra quatuor decem dies ad parochiam Bieronensem descendat et ibidem controvertentes componat. Admodum reverendo Ludovico Kosmeli parocho in Bieron est obiectum et inductione variorum exemplorum probatum, quod diversa non licita. A aestimationi cleri facientia contemptum coram saecularibus etiam acatholicis loqui soleat et dictum, ut a similibus abstineat [f. 81v] respondit reverendus Kosmeli non loquantur de me. Ego etiam non loquar de illis, sed

6 Ks. Andrzej Zabrzeski, pleban w Mikołowie, zmarły w 1735 r. Nie jest nam znany testament tego duchownego. Zob. Clerus decanatus, s. 247. 7 Krzysztof Maksymilian ze Zborowa Zborowski, właściciel Ćwiklic. AAKat, KM, sygn. 50/21, k. 56–57.

500 auditis sequelis ea simili oblocutione et imposteris, promisit in posterum caute cum fama confratrum sacerdotum procedere. Admodum reverendus decanus Congregationi intimavit, quod reverendus Joannes Puntsch officiose a ministerio ecclesiae Plesnensis et capellanatu Plesnensi amotus et privatus, per idem Reverendissimum Consistoriale Officium ecclesiae parochiali Beronensi ad curam animarum et vicariatus munia obeunda sit applicatus. Parochus enim Bieronensis8 vicarium ex fundatione olim Georgii Odrobinski fovere necesse habens, hucusque nullum suscipere voluit, pro vicario excusationes fingens, quod residentiam pro vicario non habeat. A quod cives ad aedificationem domus pro vicario nolint concurrere. Parocho Bieronensi9 est datum pro responso et informatione, quod ille ut parochus Bieronensis teneatur novam domum pro vicario aedificare et de suo fundo locum assignare pro vicarii domo, quia ille noluit acquiescere intentioni fundatoris10 Sacratissimi Rosarii, qui in testamento constituit Rosarii promotorem non parochum Bieronensem, sed alium praesbyterum, quia vero parochus Bieronensis effecit ut modernus parochus Bieronensis et futuri successores eius Bieronenses parochi promotoris rosariani officium habeant et solummodo vicarium fovere pro commoditate populi habeant onus. [f. 82r] Non videtur ratio qualiter parochiani Bieronenses aut executores testamenti adstringi possint ut pro vicario parochi Bieronensis novam domum aedificent et in futurum ad reparationem cogi possint. Sed quia parochus Bieronensis sentit commodum ex nova fundatione, sentire potest et onus ex domus pro vicario suo aedificatione et reparatione. Reverendus instigator decanalis11 est interrogatus utrum aliquid habeat proponendum adversus vitam et mores cleri condecanalis. Respondit, se nihil habere, quia nihil mali de aliquo confratrum ipsi constat. Admodum reverendus decanus interrogavit parochum Lendzinensem12 et reliquos confratres, quid audiatur de apostata dicto Joanne Richter, quo se verterit, stationem suam Lendziny relinquendo13. Admodum reverendus parochus Lendzinensis14 retulit, quod se ad Poloniam retulerit et ne clerus Plesnensis in Polonia illius dolos revelaret, finxit se

8 Ks. Ludwik Kosmeli. 9 Tenże. 10 Ks. Jerzy Odrobiński. 11 Ks. Jan Krupski. 12 Ks. Godfryd Eichberger. 13 Zob. Clerus decanatus, s. 208–209. 14 Ks. Godfryd Eichberger.

501 aditurum Celsissimum Principem Episcopum Cracoviensem15 et sub protectione huius principis Roma gratias petere ad suum ordinem redeundi. Hic perversissimus apostata ab Ordine Franciscanorum Reformatorum Provinciae Salvatoris in Hungaria bina vice fugam dedit et nunquam solus fugam dedit sed semper alios ex Ordine professos eduxit professus religionem ante novem decem annos praesbyter ad sexdecim annos per varios gradus in Reformatorum Ordine promotus etiam concionator fuit est artificiosus musicus, linguas loquitur Latinam, Germanicam, Hungaricam, Slavonicam[?] in Ordine professo vocabatur Engelbertus Kran [f. 82v] profugus ex Ordine, vocari voluit Joannes Richter sectam calvinianam est professus Bieronii. Anno praecedenti 1749 communicavit publice ex manibus ministri calvinistici et non tantum Ordinem sed et fidem catholicam deseruit hoc fecit in contemptum gratiae Romanae, quin aliquot annis ut apostata a religione Lendziny instruens haereticorum se detinuit, ad sectam vero acatholicorum non accessit primo postquam gratias Roma recepisset ad Ordinem Reformatorum redeundi et omnes poenas condonatas accepit est factus apostata etiam a fide catholica. Dum iter institueret in Poloniam anno currente 27 Martii accessit quandam apostatricem nobilem, quae sororem habet in conventu Cracoviae ad Sanctum Josephum16, professam nobilem religiosam nomine Cunegundem, hanc in sua apostasia confirmabat et ne ecclesiae catholicae aliquando reconcilietur, persuadebat. Haec nobilis apostatrix maritum habet, qui vocatus Dittman et est in servitio regio penes sylvus[!] in oeconomia Niepołomicensi17. Admodum Reverendus Joannes Krupski parochus in Wosczyce denuntiavit in Congregatione, quod antiquum parochialem agrum cum moderno Wosczicensi possessore perillustri de Franquen18 commutare intendat et quidem quia perillustris de Franquen modernus haereditarius [f. 83r] possessor Woszcicensis de suis agris parochialibus plus commutando tradit parocho Wosczicensi, quam ante hac possedit parochus Woszcicensis et in meliore gleba et situatione viciniore. Antequam promissio commutationis dictorum agrorum parochialium pro parochialibus utrinque est acceptata. Pars utraque consensit quatenus revisio agrorum commutandorum a personis tam spiritualibus, quam saecularibus fieret et est facta per illustros et reverendos

15 Bp Andrzej Stanisław Kostka Załuski. 16 Klasztor sióstr bernardynek w Krakowie wraz z kościołem pw. św. Józefa. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. 4, cz. II/I, red. A. Bochnak, J. Samek, Warszawa 1971, s. 150–162. 17 Krzysztof Dittmann był kwatermistrzem sprawującym opiekę nad Puszczą Niepołomicką. Niepo- łomice położone w zachodniej Małopolsce były siedzibą pochodzącego z połowy XIV w. zamku królewskiego. W połowie XVIII w. zamek stał się własnością Augusta Mocnego, później Augusta III. Zob. K. Szpetkowski, Z. Bonczar, W.A. Jamka, Niepołomice w historii i tradycji polskiego łowiec- twa, Kraków 2005, s. 34. 18 Jeden z właścicieli parafii w Woszczycach, potomek Jana Wilhelma Frankhena. Zob. J. Pilnáček, Rody, dz. cyt. s. 178.

502 Fridericum de Cybulka decanum et parochum Plesnensem et admodum reverendum Joannem Słoninski parochum in Suszec per perillustrem de Hoły19 haereditarium dominum in Palowice et officia ruralia Gardawicense, Zgoniense et Woszcicense in praesentia utriusque commutantis praesens revisio a memoratis personis et officiis est facta promissioque utrinque de commutatione data et accepta conditio in promissione commutationis agrorum est addita. Et utrinque acceptata ut uterque commutans respective in suo ordinario20 Officio approbationem promissionis et ratificationem commutationis quaerat et procuret. Admodum reverendus Joannes Krupski21 Congregationi supplicavit pro subsidio in ferendis sumptibus ex occasione baptizatae puellae Iudaicae filiae arendatoris in Orzesze nomine Rachel annorum duodecim, quae Iudaica puella est baptizata Sorae in Dynastia Plesnensi non potuit commode baptizari, quia Officia Terrestria22 hunc baptismum ad petitionem iudaicam, impediebant et puellam nondum baptizatam, sibi extradi petebant [f. 83v] etiam per militarem executionem, quam debuit sustentare parochus Woszcicensis ea traditione urgebant. Sed quia famam acatholici fecerunt, quod puella non baptizatitur ritu catholico, sed acatholico, adtrahentes Leopoldi Illustrissimi Imperatoris23 ad hunc casum, sanctionem, qui statuerat, ut Iudaei si baptizari volunt in Religione Praedominante baptizantur, qui baptismus, clero, sed praecipui parocho Woszcicensi multas curas, incommoda, damna, expensas procuravit. Promiserunt fratres aliquid contribuere pro dictis expensis, sed nihil certi designarunt24. Admodum reverendus Gaspar Kuczowitz in Mokre parochus examinari petiit producto testimonis de peractis exercitiis spiritualibus ad effectum impetrandae approbationis, pro excipiendis fidelium sacramentalibus confessionibus est examinatus audientibus confratribus, examine sufficienter peracto, testimonium a decano recepit. Admodum reverendi parochi sunt conquesti, quod nimirum Illustrissimi Comitis25 Dynastae officiales pueros catholicorum parentum accipiant et in

19 Chodzi o potomka Karola Aleksandra Holy'ego, który już w 1694 r. wykupił działy w Zawiści. Zob. J. Pilnáček, Rody, dz. cyt. s. 261; Cz.T. Witowski, Herbarz pszczyński, dz. cyt., s. 25. 20 Bp Andrzej Stanisław Kostka Załuski. 21 Pleban w Woszczycach w latach 1745–1756. 22 Sąd ziemski. 23 Leopold I Habsburg (1675–1705). Zob. Z. Wójcik, Habsburgowie, [w:] EK, T. 6, Lublin 1993, s. 447–451. 24 Zob. Clerus decanatus, s. 204–205. 25 Jan Adam Promnitz.

503 scholis acatholicis imbui faciunt ut a catholicismo avertantur victum et vestes eis ex proventibus Illustrissimi Comitis26 praebent. Quid faciendum in ecclesia pressa si quis nostrum loqueretur de hoc non audiretur. Si iure vellet agere apud quam instantiam nescitur. Itaque est expectandum, quid in hoc passu lucrabitur parochus Staudensis27, qui officio suo Wratislaviensi detulit, plures eiusmodi [f. 84r] casus et litteras tradendas Officio Regiminis Plesnensis, ex suo officio spirituali accepit, si quid in hoc puncto lucrabitur Berolinii Officium Vicariatus Episcopi Wratislaviensis, resciemus et hoc erit pro nostra directione. Advocati sunt scholiregae et commendata est illis diligentia in suis officiis, concordia cum parochianis, sobrietas et munditia servanda circa ecclesiae suppellectilem. Et sic est sessio finita et Congregatio cum Te Deum Laudamus decantato conclusa die et anno ut supra. Fridericus Cybulka Decanus Plesnensis manu propria

26 Tenże. 27 Studzionka (Staude), miejcowość i parafia w diecezji wrocławskiej.

504 45a DODATEK DO PROTOKOŁU KONGREGACJI DEKANALNEJ ODPRAWIONEJ W PSZCZYNIE W DNIU 8 VI 1750 ROKU

Admodum reverendus decanus1 interrogabat dominos parochos, quande in suis parochis peragere intendunt concessam indulgentiam a Celsissimo Principe Pastore Nostro2 40 horarum convenientissimum in parochiis suis tempus censent pro concessa indulgentia populo publicanda et lucranda testa patrociniorum ecclesiarum suarum. De processu contra vagos ne admittantur ad celebrandum sunt inetrrogati domini parochi, an sit ad mentem Celsissimi Pastoris affixus sacristiarum valvis3. Responderit: ita esse. Idem qui supra4 manu propria

1 Ks. Fryderyk Cebulka. 2 Papież Benedykt XIV (1740–1758). Zob. I.Ph. Dengel, Benedikt XIV, [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. 2, red. M. Buchberger, Freiburg am Breisgau 1931, s. 143–144. 3 Bp Andrzej Stanisław Kostka Załuski wydał Edictum contra vagos clericos (Cracoviae 1749), o któ- rego przestrzeganie pytał księży dekanatu pszczyńskiego dziekan F. Cebulka. 4 Ks. Fryderyk Cebulka.

505 46 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 3 VI 1751 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. JADWIGI W PSZCZYNIE

Anno 1751 die vero tertia Iunii Plesnae celebrata est Congregatio Decanalis in ecclesia filiali Sanctae Hedvigis. Praemissa intimatione via cursoria et convocatione cleri decanatus Plesnensis cum servis ecclesiarum pro memorato die omnes comparuerunt. Solus reverendus Josephus Gajowitz praebendarius Mikułoviensis abfuit propter infirmitatem suam sed scripto se excusavit. Hora septima de mane facto campanarum solemni pulsu venerabilis clerus cum suarum ecclesiarum servis [f. 84v] convenerunt ad templum Sanctae Hedvigis et post modicam in silentio orationem inceptum est cantari officium pro defuncto clero decanatus Plesnensis incipiente ac intonante admodum reverendo Alberto Węgrzinecki parocho in Mikułow. Tempore officii pro defunctis legebantur missae de Sanctissimi Spiritus tunc occurrente servato ordine ab admodum reverendo decano praescripto. Finito officio pro defunctis missa solemnis est decantata per admodum reverendum Bartholomaeum Juchowitz parochum in Miedzna assistentibus in dalmaticis admodum reverendo Petro Bieronski1 et Gaspare Kuczewic2. In medio cantatae missae post Evangelium concionabatur admodum reverendus Joannes Latoszynski in Boyschowy parochus. Sub cantata missa ad altaria collatoralia celebrabantur missae clerus vere, qui sub officio decantato missas celebravit privatim officium pro defunctis oravit. Finita plene devotione et post discessum saecularium exclusis scholiregis portae ecclesiae sunt clausae et Sessio Decanali incepit. Invocato auxilio Sanctissimi Spiritus per antiphonam Veni Sancte Spiritus et seniores fratres occupatis ad mensam in medio parvi chori sitam suis locis competentibus, reliqui venerabili fratres se in scamnis posuerunt. Facta brevi beneventatione per admodum reverendum decanum3 iussi sunt producere breviaria, rubricellas, anno currente approbationes pro excipiendis sacris confessionibus et immediati praedicta omnes sunt inventi habere. Visis approbationibus et rubricellis sunt lecta acta Congregationis praecedentis in 1750. Actis perlectis admodum

1 Pleban w Wiśle Niemieckiej w latach 1748–1757. Zob. Clerus decanatus, s. 219. 2 Pleban w Mokrem w latach 1749–1756. Zob. Clerus decanataus, s. 228. 3 Ks. Fryderyk Cebulka.

506 reverendus decanus admonuit venerabiles fratres ut cursorias ordinatae subscribant abstinendo ab iniuriis et vexis, quas quidam fratres anno elapso in cursoriis decanalibus scribere ausi sunt et monstravit omnibus indecentem cursoriarum conservationem et vexas, quas non crubuerunt scribere, quidam contra suos condecanales. [f. 85r] Pro vacante loco per mortem admodum reverendi Francisci Danecki, qui fuit notarius decanatus et mortuus repente die 28 Septembris anno 1750 est acceptus admodum reverendus Paulus Hussinski in Brzesce parochus. Admodum reveredi executores4 testamenti post defunctum parochum in Bieron Georgium Odrobinski sunt moniti de calculatione. Qui responderunt, quia iuxta mentem testatoris non est factum et quod multae novitates et difficultates incurrunt praecipue in domo aedificanda sed quam primum domus pro praebendario parata erit, pro qua iam ligna convehuntur, immediate calculationem sequetur. Admoniti sunt admodum reverendi parochi quatenus calculationes seu ratiocinia suarum ecclesiarum deponant illustrissimo collatori5, quia nova lex serenissimi regis urget et inclytum[!] regimen terrestre saepius requirit. Admodum reverendus Ludovicus Kosmeli parochus in Bieron interrogatus utrum effectivi impleverit summam capitalem legatam per pie defunctum Andream Zabrzeski in perpetuam fundationem pro parocho in Bieron et admodum reverendus Kosmeli ex hac capitali summa 150 tal[erorum] R[ensium] in suum usum convertit. Respondit et promisit, se producturum talem obligationem seu reversales litteras, quales erectae fuerunt originaliter in anno 1747 per admodum reverendum Franciscum Danecki executorum pie defuncti Zabrzeski et olim parochum in Łąka. Admodum reverendus Joannes Latoszynski in Boyschowy parochus est conquestus contra admodum reverendum Godefridum Eichberger, quod Bieronium non descenderit et controvertentur partes non composuerit, uti impositum habuit in praecedenti Congregatione et est impositum admodum reverendus Eichberger quatenus intra 14 dies ad domum parochi Bieronensi descendet et controversia audita controventes parochos Boyschowiensem et Bieronensem componat. [f. 85v] Ulterius relatus casus, quod parochus Chełmensis6 benedicat cruces et apparamenta habens tantum pro sua ecclesia facultatem benedicendi sacras vestes. Admodum reverendus decanus admonuit hoc non debere fieri, quia eiusmodi concessiones solummodo in tantum valent, quantum sonant ampliari et extendit, ultra expressam concedentis facultatem non debent.

4 Ks. Andrzej Tomicki, ks. Wojciech Węgrzynek. 5 Jan Adam Promnitz. 6 Ks. Marcin Passonius.

507 Ab admodum reverendo decano praemoniti reverendi confratres de unitate et concordia in publicando Iubilaeo7 in suis parochiis ex occasione, quia dum universale iubilaeum fuisset publicatum, in quo ex mente sanctissimi et celsissimi dioecesis pastoris invitabatur populus Cracoviam pro lucrandis indulgentiis sacri iubilaei adversarii finxerunt, quod parochi rogant populum oeconomica relinquere et adire Cracoviam et quid multi conteneria reliquerint domos et abierint Cracoviam. Pro qua sinistra relatione admodum reverendus decanus fuit vocatus et interrogatus, qua authoritate id praesumant facere parochi huiates ita ne ulterior occasio aperiatur adversariis garriendi praemoniti sunt reverendi parochi de unanimi conformitate in publicatione de iubilaei in propriis parochiis celebrandi et dubia proposita resolvebantur ad mentem Constitutionis Papalis et secundum regulas emanatorum processuum a Celsissimo Pastore Dioecesano8. Admodum reverendi parochi Godefridus Eichberger Lendzinensis et admodum reverendus Joannes Słoninski Suszecensis petierunt examinari ad effectum approbationis obtinendo pro excipiendis sacris confessionibus et erant examinati. [f. 86r] Admodum reverendus instigator9 interrogatus, utrum habeat aliquis a proponendum contra vitam et mores confratrum. Respondit: nihil se mali audivisse. Advocati sunt scholi regae et admoniti de oboedientia suis parochis de diligentia in servitio suo et munditia circa supellectilem ecclesiasticam de sobrietate. Absentes plures erant, pro quibus solvere debuerunt reverendi parochi symbolum pro refectione. Tandem Sessio Decanalis est conclusa et decantato hymno ambrosiano solemniter et orationibus de Sanctissima Trinitate itum est pro refectione ad dominum decanum hora tertia pomeridiana. Sumpta refectione eodem die omnes confratres discesserunt ad propria in Nomine Domini. Die et anno ut ab initio. Fridericus Cybulka Decanus Plesnensis

a Lekcja wątpliwa. 7 Jubileusz obchodzony w Kościele powszechnym w 1750 r., w diecezji krakowskiej w 1751 r. Zob. B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej, T. 4, dz. cyt., s. 721. 8 Bp Andrzej Stanisław Kostka Załuski. 9 Ks. Jan Krupski.

508 47 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 29 V 1752 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. KRZYŻA W PSZCZYNIE

Anno Domini 1752 die vero 29 mensis Maii Plesnae celebrata est Congregatio Decanalis in ecclesia filiali Sanctae Crucis. Praemissa intimatione via cursoria et convocato clero et scholi-regis decanatus Plesnensis pro memorato die convenerunt tam venerabilis clerus, quam scholi-regae. Solum de clero abfuerunt admodum reverendus Carolus Mauritius Possadowski parochus Łącensis propter actualem infirmitatem, admodum reverendus Josephus Gajowic praebendarius Mikulowiensis penes ecclesiam manere coactus, ne in ampla parochia ob aliquod emergens periculum continget casus. Similiter abfuit reverendus Josephus Gai vicarius Lendzinensis, ob eandem causam. [f. 86v] Mane facto pulsu campanarum in ecclesia filiali Sanctae Crucis reverenter venerabilis clerus comparuit et praemissa modica in silentio oratione inceptum est decantari officium pro defuncto clero huius decanatus. Incepit officium defunctorum decantare, quod ad initium omnium psalmorum antiphonarum et responsoriorum servabat iuxta directorium officiorum divinorum in praefata Congregatione celebrandorum ab admodum reverendo decano1 praescriptum. Admodum reverendus Franciscus Latoszynski parochus Cwiklicensis tempore officii defunctorum, celebrabant missas pro olim Illustrissimo et Reverendissimo Michaele Kunicki2 Suffraganeo et Officiali Cracoviensi. Admodum reverendus Albertus Węgrzineck parochus Mikułowiensis, admodum reverendus Gaspar Kuczewic parochus Mokrensis et pro defunctis confratribus celebrabant Godefridus Eichberger parochus Lendzinensis et Martinus Passonius parochus Chełmensis. Pro pace et concordia christianorum principum iuxta directorium celebrare debebant admodum reverendus Ludovicus Kosmeli parochus Bieronensis, qui hoc die non celebravit, pridie sero etenim dimissus fuit ex hilari consortio cum dominis officialibus. Admodum reverendus Franciscus Osiecki celebravit. Pro exaltatione Sanctae Matris Ecclesiae celebrabat admodum reverendus Petrus Bieronski parochus Teuto-Wislensis, admodum reverendus

1 Ks. Fryderyk Cebulka. 2 Bp Michał Kunicki zmarł w Krakowie 9 XI 1751 r. Zob. B.S. Kumor, Dzieje, T. 1, dz. cyt., s. 695.

509 Possadowski3, quia ob infirmitatem absens, alio die ad eandem functionem celebrare fuit iussus. [f. 87r] Pro conversione infidelium et peccatorum celebrabant admodum reverendus Bartholomaeus Juchowicz parochus in Miedzna et admodum reverendus Andreas Tomicki parochus Tychensis. Pro acris benignite celebrabant admodum reverendus Joannes Krupcki parochus Woschcicensis, admodum reverendus Franciscus Latoszynski parochus Cwiklicensis, admodum reverendus Joannes Latoszynski parochus Boyschowiensis. Reliqui celebrabant pro patronis et benefactoribus ecclesiarum nostrarum. Missam de Sanctissimo Spiritu decantavit admodum reverendus Paulus Hussinski parochus Brzescensis, in dalmaticis celebranti assistebant pro diacono admodum reverendus Petrus Bieronski parochus Teuto-Wislensis et pro subdiacono Franciscus Osiecki parochus Sussecensis. In medio missae cantatae concionabatur de obligatione parochorum et parochianorum erudite admodum reverendus Martinus Passonius parochus Chelmensis. Omnes admodum reverendi, qui tempore officii defunctorum celebrabant, idem officium privatim orare sunt iussi. Finito cantato sacro et reliquis lectis sacris exclusis saecularibus invocata auxilio Divino per antiphonam Veni Sancte Spiritus, Sessio Decanalis per decanum fuit indicta et occupatis locis ad mensam in medio parvi chori ideo positam admodum reverendus decanus et admodum reverendi assessores se collocarunt. Reliqui de fratribus in eodem parvo choro per scamna se posuerunt. Captatis a venerabilo clero locis admodum reverendus decanus brevi sermone commendavit omnibus charitatem fraternam et mutuam observantiam, vituperuit quod se invicem debito honore non praeveniant. Iunioribus confratribus commendavit, fratrum vocatione priorum decentem aestimationem. [f. 87v] Finito brevi sermone admodum reverendus decanus curavit legi litteras Celsissimi Principis4 de data Kielce 26 Martii 1752 et iuxta suarum litterarum ordinationem in Congregatione processimus. Librum erectionis nulla ecclesia in toto decanatu Plesnensi habet, ordinatio Celsissimi in litteris supra mentionatis pro nunc effectum suum sortiri, nequit ideo quia a posessore[!] saeculari in tota provincia nova mensura introducitur et vetus omnino sub magnis poenis antiquatur et prohibetur ad hanc novam mensuram etiam clerus sua missalia recipere obligatur, experimento clerus discet quantum efferet, noviter indroducta mensura et tunc ad oboediendum

3 Ks. Karol Maurycy Posadowski. 4 Bp Andrzej Stanisław Kostka Załuski.

510 praedictarum litterarum Celsissimi Pastoris5 mandato, promptissimi invenientur et quartum de suis missalibus sit percepturus, perscribet. Lectae sunt litterae instantiarum saecularium regiarum et imo ratione testamentorum clericalium ut omnino mittantur ad officia regia ad videndum et hoc in originali, quod demandatur sub notabilibus poenis6. 2do. Lectae sunt litterae de qualitate scholiregarum, quos Regia Officia calere volunt etiam germanismum7. 3. Lectae litterae de iuventute extra provinciam ad studia non mittenda, quod sub poenis prohibitur8. 4to. Lectae litterae de non copulandis militaribus officialibus aliarum potentiarum sine consensu regio9. [f. 88r] Libri metricarum sunt revisi, id est baptizatorum, copulatorum et mortuorum et scribi ordinate sunt adinventi. Communicantorum in Paschale numerus est productus ex singulis parochiis pro anno 1752. Communione Sanctissimae refecti sunt: Plesnae �� 2583 in Lonka �� 512 in Wisła �� 300 in Brzesce �� 695 Suszec �� 980 Woschcice �� 940 Mokre �� 213 Mikulow �� 2500 Tychy �� 1100 Lendziny �� 1700 Bieron �� 1396 Chełm �� 520 Miedzna �� 1300 Cwiklice �� 513 Ex actis anni 1751. Admodum reverendus Ludovicus Kosmeli parochus Bieronensis monitus ut producat hyppothecam[!] de summa capitali 350, quae fuit legata pro parocho Bieronensi per olim admodum reverendum Andream

5 Tenże. 6 Rozporządzenie regencji w Opolu o testamentach duchownych. 7 Rozporządzenie regencji w Opolu z 26 XI 1751 r. o obowiązku znajomości języka niemieckiego przez nauczycieli. Zob. AAKat, KM, sygn. 50/651, k.14. 8 Rozporządzenie regencji w Opolu o zakazie studiów poza granicami Prus. 9 Rozporządzenie regencji w Opolu z 3 XII 1751 r. o ślubach wojskowych. Zob. AAKat, KM, sygn. 50/651, k. 14.

511 Zabrzeski in Mikulow parochus, ex qua legata summa pro suo usu accepit 150 t[alerorum] R[henensium] sed non produxit. [f. 88v] Advocati sunt scholiregae et praeprimis absentes connotati uti Antonius Mrozinski organarius Bieronensis, qui se excusavit legitime per litteras. Interrogati utrum querelas contra se non habeant, sed nullus contra alterutrum aliquid producere potuit, deinde fuit illis reccommendata oboedientia in suis servitiis, quies domi suae et cum parochianis et sobrietas. Post hoc per antiphonam ambrosiano-augustinam et orationes de Sanctissima Trinitate praemissis versibus est conclusus Actus Congregationis. Deinde accepta refectione in domo admodum reverendi decani, viciniores migrarunt domum remotiores, propter notabilem pluviam in domo admodum reverendi decani in villa Altdorff10 pernoctarunt. Et mane omnes ad sua discesserunt.

10 Na terenie Starej Wsi (Altdorf) znajdował się folwark należący do plebana pszczyńskiego. Zob. L. Musioł, Pszczyna, dz. cyt., s. 287–288.

512 48 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 26 V 1753 ROKU W KOŚCIELE PW. ŚW. JADWIGI W PSZCZYNIE

Anno Domini 1753 praemissa tempestive Convocatione venerabili cleri decanatus Plesnensis et scholi-regarum per litteras circulares per admodum reverendum decanum1 per hunccea decanatum via cursoria missas est celebrata Decanalis Congregatio in ecclesia filiali Sanctae Hedvigis die 26 mensis Maii. Die 26ta Maii hora sexta matutina facto campanarum pulsu et tubarum clangore propter laetam venerationem festi Divi Joannis Nepomuceni2, convenerunt ad ecclesiam tam venerabilis clerus quam ecclesiarum servi. Praemissa modica in silentio oratione coram Sanctissimo Sacramento reverendi curati adiverunt fores sacristiae videre et legere ordinem divinorum officiorum ibidem affixumet visis suis officiis in Congregatione faciendis, modeste loca occuparunt pro decantando officium pro defunctis. [f. 89r] Ad officium pro defuncto in Domino decanatus Plesnensis clero et scholi-regis intonabat et incipiebat admodum reverendus Joannes Krupski in Woschcice parochus sub officio pro defunctis legebant missas de festo Sancti Joannis Nepomuceni applicando fructum sacrificiorum, defuncto clero et scholi-regis admodum reverendus Martinus Passonius in Chełm parochus, Petrus Bieronski in Teuto-Wisla parochus et admodum reverendus Godefridus Eichberger in Lendziny parochus. Pro pace et concordia christianorum principum celebravit admodum reverendus Andreas Tomicki in Tychy parochus. Et reverendus Ludovicus Kosmeli3 ad eandem intentionem celebrare debebat, sed abfuit a Congregatione et forsan tametsi adfuisset vix celebrasset, nam et anno 1752 in Congregatione non celebravit, quia incipiendo de die compotationem cum officialibus militaribus et aliis continuabat usque ad multum temporis post media noctem et passatum per domos ibat cum musica et iubis. Celebrare debebat reverendus Josephus Gajowic praebendarius Mikulowiensis sed aberat dispensatus ut penes ecclesiam maneat ob contingentem necessitatem vel in Mikulowiensi vel in vicinis parochiis. a Lekcja wątpliwa. 1 Ks. Fryderyk Cebulka. 2 Wspomnienie liturgiczne św. Jana Nepomucena w dniu 21 V. 3 Pleban w Bieruniu.

513 Pro exaltatione S[anctae] Matris Ecclesiae celebrabant reverendus Gaspar Kuczewic in Mokre parochus, admodum reverendus Carolus Mauritius Possadowski in Łąka parochus et reverendus Franciscus Murzinkowic vicarius provisus Plesnensis. Pro acris benignite celebrabant admodum reverendus Bartholomaeus Juchowicz in Miedzna parochus, reverendus Josephus Gaii vic[arius] Lendzinensis abfuit penes ecclesiam manendo propter necessitatem contingentem. [f. 89v] Pro gratiosis patronis et benefactoribus ecclesiarum nostri decantus celebrabant reverendus Franciscus Latoszynski in Cwiklice parochus et reverendus Joannes Latoszynski in Boischowy parochus. Missam cantabat de festo S[ancti] Joannis Nepomuceni pro devotis clientibus S[ancto] Joanni Nepomuceno admodum reverendus Albertus Wegrzineck4. Celebranti assistebant in dalmaticis reverendus Martinus Passonius5 pro diacono et pro subdiacono reverendus Carolus Mauritius Possadowski6. In medio cantatae missae ad clerum et populum concionabatur reverendus Gaspar Kuczewic in Mokre parochus. Thema concionis: Praedicate Math. 10.7 Propositio de constantia usque ad finem vitae in bene captis. Omnes admodum reverendi, qui celebrabant sub officio idem officium pro defunctis sub magno sacro orare debebant pariter tarde venientes absentibus est notificatum ut idem faciant domi ad eandem intentionem pariter ecclesiarum servi id orare debebant vel integrum rosarium B[eatae] V[irginis] M[ariae]. Finita devotione magni sacri et aliorum parvorum sub quibus ad aram S[ancti] Joannis celebratis in choro musicaliter fiebant litaniae et his peractis canebantur cantilenae Polonicae. Et absoluta integra devotione dimisso populo mensa et sedes apportatae sunt ad ecclesiam et in medio parvi chori collocato mensa tecta et in mensa imago Crucifixi locata, exportato prius Sacratissimo Sacramento et magno altari ad sacristiam. Deinde omnibus praesentibus invocato auxilio Sanctissimi Spiritus per antiphonam ecclesiae Veni Sancte Spiritus saecularibus praeceptum est exire ex ecclesia et fores ecclesiae claudere intimata est Sessio Decanalis et captatis per decanum et assessores ad mensam locis, alii prope in scamnis occuparunt loca. [f. 90r] Deinde brevi salutatione per decanum beneventatis omnibus et commendata fraterna charitate, acta Congregationis anni praecedentis 1752 sunt lectae, his perlectis requisita in Congregatione monstranda sunt producta nempe breviaria, rubricellas et approbationes. Omnes sunt inventi habere approbationes pro excipiendis sacris confessionibus. Admodum

4 Pleban w Mikołowie. 5 Pleban w Chełmie. 6 Pleban w Łące. 7 Ewangelia według św. Mateusza, rozdział 10.

514 domino decano interrogati reverendi parochi vicini utrum viderint novam approbationem reverendi Ludovici Kosmeli8, responderunt se non vidisse. Reverendus decanus retulit omnibus, quod nec ipse meruerit videre, quamvis aliquoties nuntiaverit fidem Bieronensi parocho, ut vicinis saltem ostendat hanc approbationem, quam se iactat habere a Celsissimo Pastore9, quia illa quam per fratrem suum miserat reverendo decano ex Officio Consistoriali pridem expiraverat et tantum valitura erat sex septimanis nisi examen coram decano persolveret, quod non persolvit. Et decanus eandem approbationem per eundem nuntium fratrem eidem remiserat cum orali significatione, quod manum Illustrissimi Sufraganei noscat et quid hoc scriptum fieri velit bene novit. Decanus absentes non examinat, nec solet non examinatis probare testimonium examinis. Deinde reverendus decanus produxit litteras Celsissimi Principis10 de data Kielce 2 Aprilis 1753 et legendas dedit notario11 decanatus ut ab omnibus audiantur, quibus perlectis stupebant modici congregati fratres, tandem plerique in hac voces proruperunt. Omnes amore digni sunt, quia nullus se ita gerit, ut sit odio dignus, alii derunt, qui odio dignus est intendentes parochum Bieronensem abest a Congregatione, utinam semper abesset et servaretur quies. [f. 90v] Ex iisdem Celsissimi Principis litteris de data Kielce 2 Aprilis 1753 reverendus decanus ad omnes dixerat: „Fratres audivi his Celsissimus urgere dignatur visitationes, itaque Deo dante ordinabitur meus capellanus, qui est iam subdiaconus, postquam advenerit accingam me ad visitationem ad mentem Celsissimi”. Tunc parochus Brzescensis12 dixit: invito W[ielmoznego] P[ana] Dob[rodzieja] do siebie, sed rogo primo post messem, gdysz teraz ziarnaka owsa nie mam. Wislensis parochus13 dixit: ja nie tylko owsa nie mam, ale tysz i chleba wiadomo W[ielmożnemu] P[anu], iz ja czesto Plesnae bywam, quaerens canem i tez bywam do trzeciego dnia i dluzey, zebym sie przezywieł et sic fieri omnes. Inferebant fratres fructus istius visitationis qualis erit W[ielmożny] P[an] iure regio examinare oeconomiam ecclesiarum nie mozesz, quia ex hac patronis ecclesiae annui ratiocinia debent reddi et redduntur, nihil reparare, nihil comparare possumus, ex peculio ecclesiae nisi prius salutato patrono ecclesiae, conversatio nostra patet omnibus, familiam, qui alere potest talem servare debet, qualis ipsi a dominis conceditur. Decanus dixit: Celsissimus praecipit, ergo fiet saltem ob relationem Celsissimo de statu ecclesiarum.

8 Pleban w Bieruniu. 9 Bp Andrzej Stanisław Kostka Załuski. 10 Tenże. 11 Ks. Paweł Hus. 12 Tenże. 13 Ks. Piotr Bieroński.

515 Hoc sermone interrupto reverendus decanus produxit duplices litteras ex Officio Regio Oppoliensis Supremae Regiae Curiae et dedit legendas, quia Germanice scriptas parocho Lendzinensi14, in quibus serio et severe praecipitur decano quatenus clerum suum instruat, ut testamenta quorumcunque clericorum executores cum inventariis commissario iustitia provinciali sine mora mittat. [f. 91r] Reverendus decanus in hoc informavit reverendos fratres et simul addidit, quod etiam calculationem praetendat regium officium. Praeterea repetiit, quod regia Wratislawiensis dominiorum cammera etiam praetendat omnia testamenta et inventaria defunctorum et hoc propter iura detractus. Haec vero debent mitti commissario provinciali vulgo Land-Rath15. Reverendus decanus venerabilem clerum informavit, ut in posterum non permittant erigi imagines Crucifixi, quae sub aere prostant ex ligno sed pietas in lamina, quia illae imagines ex ligno sculptae non possunt benedicti. Reverendi parochi Brzescensis16 et Suszecensis17 narrabant casus factos inter mares acatholicos et feminas catholicas in gradibus consanguinitatis a lutherano ministro copulatis et interrogabant, qualiter sese gerere possunt in admittendo ad sacramentum poenitentiae feminas catholicas. Supponitus enim quia contraxerunt in peccato et manent in peccato, quia sine dispensatione contraxerunt, quam nullo modo in officio catholico ordinario impetrare petentes poterant ob novissimam Romanam prohibitionem, nisi revocarent vel saltem iuramento revocationem promitterent, quod facere multo labore parochorum tentati noluerunt. Responsum datum illis parochis: in hoc tam duro puncto pro praxi illorum nihil potest responderi, sed debet interrogari altior instantia et alibi, quid in praxi sequendum resolutio expectari. Casus propositus alter: poenitens Cracoviae in iubilaeo a confessario, non facile implebili poenitentiae petit liberari a confessario nostro vel mutari in aliam. Respondit: male fecit confessarius, qui in anno gratiae poenitentem tali poenitentia oneravit. Poenitens in considerati acquievit huic poenitentiae modo se vult hic liberari hic numerice confiteatur, si non vult numerice saltem specifice et sic potest iniungi alia poenitentia.

14 Ks. Godfryd Eichberger. 15 Landrat – radca, starosta ziemski, najwyższy przedstawiciel władzy wykonawczej na terenie powiatu reprezentujący interesy pruskiego króla. Po raz pierwszy urząd ten pojawił się w patencie Fryderyka II Wielkiego z 22 XII 1741 r. Zob. N. Mika, Dzieje ziemi raciborskiej, Kraków 2010, s. 108. 16 Ks. Paweł Hus. 17 Ks. Franciszek Osiecki.

516 [f. 91v] Quid sentiendum de dispensatione in ieiunio quam reverendus Kosmeli18 parochianis Bieronensibus ex ambona publicavit. Publicavit autem sic: Quod debiles, invalidi, infirmi, senes, lactantes et gravidae praecepto ieiunii, non teneantur, neque quoad qualitem, neque quoad quantitatem ciborum. Responsum: malefecit sic praedicando. Quid sentiendum de hac praedicatione quando idem reverendus Kosmeli19 omnibus parochianis Bieronensibus indulsit eorum carnium in quadragesima promittere hac dispensationem consistorialem pessime praedicatum, neque Consistorium ob revocationem Romanam valet dispensare generaliter cum omnibus in ieiunio sed cum particularibus personis certis ex causis. Advocati scholi-regae, qui tempore Sessionis extra ecclesiam interrogabantur de cantu et scribendi modo, demandatu eisdem quies, mundities in templo et eius apparatus oboedientia et humanitas, tandem discessum ad locum reverendi decani pro refectione. Ad refectionem legebat reverendus Petrus Bieronski in Wisła parochus ex rubricella20 de indulgentiis in Angelus Domini. Finita refectione et peracta gratiarum actione consolati fratres, quod et in templo et domi quiete et charitative conversati sint decano gratias egerunt et quietis causam affirmabant absentiam parochi Bieronensis21. Postea omnes invitati pro solemnibus litaniis ad templum de Sancto Joanne Nepomuceno. Omnes adiverunt hanc devotionem. Finitis litaniis per chorum reverendus Franciscus Murzinkowic22 depraedicabat ex ambona audiente clero et multo populo. Finita concione collecta cum [f. 92r] praecedente versu per officiantem sacerdotem et oratione de Sancto Joanne Nepomuceni ad gradus altaris orabatur et Te Deum laudamus decantatur. Quo finito versus de oratione de Sanctissima Trinitate cum benedictione Sanctissimi Sacramenti in pixide devotionem Sancti Joannis Nepomuceni et actum Congregationis Decanalis finivit anno et die ut supra Ad M[aiorem] D[ei] G[loriam]. Ex processu hoc anno emanato, ubi praecipitur curatis ut omni die Dominico et festo applicent fructus sacrificiorum pro parochianis et non pro stipendio celebrant, quamvis tenuissimos fructus habeat parochi est observatum a confratribus, quod episcopus ille in Hispania pro sua tantum dioecesi constitui hoc supplicaverit et impetravit impeliatum nequaquam reperitus extensum fuisse ad universalem Ecclesiam a Sede Apostolica. Itaque curatus tenuissimos vel tenues fructus percipiens non videtur peccare, si celebrat die festo pro stipendio praecipue, cum non constet, utrum potior numerus festorum, sit in illa dioecesi Hispanica vel in nostra ubi et in nostra dioecesi

18 Ks. Ludwik Kosmeli. 19 Tenże. 20 Rubricella dioecesis Cracoviensis… ad annum Domini MDCCLIV… conscripta, Cracoviae 1753. 21 Ks. Ludwik Kosmeli. 22 Wikariusz w Pszczynie.

517 in aliquibus locis festa observantus, quoad forum et chorum, quae alibi non observantur ut exemplificatur in decanatibus Silesiae. Et publicum etiam tenuissimorum fructuum vix non medium tollit23. Fridericus Cybulka Decanus Plesnensis.

23 Przywołanie w protokole przykładu biskupa z Hiszpanii prawdopodobnie posiada związek z we- wnątrzkościelnymi reformami papieża Benedykta XIV dotyczącymi m.in. praktyki liturgiczno- -duszpasterskiej. Zob. A. Petrani, Benedykt XIV, [w:] EK, T. 2, s. 223–224.

518 49 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 16 V 1754 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

Anno Domini 1754 post praemissam convocationem venerabili cleri et scholiregarum per litteras via cursoria tempestive missas per decanatum Plesnensem est celebrata Decanalis Congregatio die 16 mensis Maii in ecclesia parochiali Sanctis Omnibus. Die 16 Maii hora sexta matutina sunt pulsatae campanae pro incipiendis divinis officiis. Post sonum horae quintae ante pulsum campanarum ob festum [f. 92v] Divi Joannis Nepomuceni tympana pulsabantur et tuba inflabantur. Finito campanarum pulsu plerique reverendi curati et scholi-regae praesentes fuerunt in templo, ubi mox admodum reverendus decanus1 accessit ad altare celebraturus et chorus figurali cantu symphoniaco sub sacro produxit litaniae. Et reverendi curati excipiebant confessiones poenitentium. Finito sacro sacra communione refecti poenitentes. Clerus vero finita fidelium communionis administratione et scholi-regae occuparunt loca pro decantando defunctorum officio pro defuncto clero et scholiregis decanatus Plesnensis. Hoc officium incipiebat et intonabat admodum reverendus Franciscus Latoszynski parochus Cwiklicensis. Sub decantato officio celebrabant pro defuncto clero et scholi-regis in colore rubro admodum reverendus Joannes Latoszynski parochus Boischowiensis, Petrus Bieronski parochus Teuto Wislensis et reverendus Thomas Trzebien promotor rosarianus Plesnensis. Pro concordia principum christianorum et pace publica celebrabant admodum reverendus Carolus Mauritius Possadowski parochus Łącensis et Franciscus Osiecki parochus Suszecensis et reverendus Franciscus Murzinkowic vicarius Plesnensis. Pro gratiosis patronis et benefactoribus ecclesiarum nostri decanatus celebrabant admodum reverendus Joannes Krupski parochus in Woschcice. Gaspar Kuczowitz parochus Mokrensis et Josephus Gajowitz2 absentes fuerunt – est ipsis insinuatum quatenus ad eandem intentionem in suis ecclesiis celebrent.

1 Ks. Fryderyk Cebulka. 2 Prebendarz różańcowy w Mikołowie.

519 Cantavit summum sacrum pro universo clero vivo et defuncto ac scholi-regis decanatus Plesnensis admodum reverendus Paulus Hussinski Brzescensis parochus, assistebant cantanti in dalmaticis pro diacono admodum reverendus Joannes Latoszynski parochus Boischowicensis, pro subdiacono Bartholomaeus Pietrzicki vicarius Bieronensis. [f. 93r] In medio summi sacri concionabatur admodum reverendus Carolus Mauritius Possadowski parochus Łącensis. Thema Concionis: Posui custodiam ori meo cum consisteret peccator adversum me3. Prope concionis Sanctus Joannes Nepomucenus magister silentii et sermonis. Sub summo sacro celebrabant pro devotis clientibus Domini Joanni Nepomuceni admodum reverendus Albertus Węgrzinek parochus Mikułoviensis, Bartholomaeus Juchowitz parochus Miedznensis et reverendo Josepho Gaii vicarius Lendzinensis absenti est insinuatum ut in sua parochiali ad eandem intentionem celebret. Pro acris benignite celebrabant admodum reverendus Godefridus Eichberger parochus Lendzinensis et Franciscus Latoszynski parochus Cwiklicensis. Pro tentatis et tribulatis celebrabant admodum reverendus Martinus Passonius parochus Chełmensis et Bartholomaeus Pietrzicki vicarius Bieronensis applicatus. Admodum reverendus Tomicki4 ratio nobiliter absens propter infirmitatem in sua ecclesia ad hanccea intentionem celebrare iussus est. Sub summo sacro orabant privatim officium pro defunctis, qui sub decantato celebrabant, reliqui confessiones poenitentium excipiebant. Finitis divinis omnibus et abscedente populo, scholiregis quatenus extra ecclesiam clausam maneant est demandatum et sic hora media ad decimam incipit Sessio Decanalis exportato Sanctissimo ad sacristiam, mensa in medio parvi chori est posita cum cruce et candelis admodum reverendus decanus et assessores occuperunt loca penes mensam, reliqui in scamnis beneventatis breviter fratribus. Reverendus decanus acta anni praeteriti breviter repetiit brevitati occasionem dedit admodum reverendus Ludovicus Kosmeli iterum absens, [f. 93v] item absentes reverendus Gaspar Kuczewitz in Mokre parochus nec per litteras se excusavit, reverendus Josephus Gajowitz praebendarius Mikułoviensis propter aliquem casum domi manere permissus. Productae approbationes pro excipiendis confessionibus, rubricellae et breviaria anni currentis, quae omnia omnes habere inventi. Admodum reverendus Joannes Krupski ad effectum prorogando approbationes petiit examinari et respondit ad aliquod […]b quaestiones et casus propositos. a Lekcja wątpliwa. b Ubytek karty. 3 Nałożę na usta wędzidło, dopóki naprzeciw mnie jest występny (Psalm 39,2). 4 Ks. Andrzej Tomicki, pleban w Tychach.

520 Aeditui Bieronensis ecclesiae inscripto […]a accusationem contra reverendum parochum Bieronensem5 missi a consule et magistratu Bieronensi in tribus punctis: 1. Quod reverendus parochus Bieronensis acceperit 150 fl[orenorum] rh[enensium] ex carbona ecclesiae. 2do Quod secunda die Paschalis percusserit suum vicarium reverendum Bartholomaeum Pietrzicki. Qui vicarius praesens in Congregatione de hoc facto examinabatur recognovit, quod sex colophos[!] continuos acceperit. Interrogatus utrum repercusserit, respondit non repercussi, neque me defendi, sed maxillas exhibui ad ferendos colophos. 3. Quod propter continuam absentiam desolatio fiat in residentia parochiali et innumerabiles negligentiae divinorum. Responsum est, quod ista omnia Officio Ordinarii deferentur. Admodum reverendus Franciscus Latoszynski6 interrogatus utrum cum domino Eichberger7 fecerit calculationem et motas praetensiones pacificaverit inventus est non pacificasse et ipsi impositum ut intra 14 dies omnes praetensiones impleat. Monuit admodum reverendus decanus confratres de ratiociniis reddendis. Hora 12 itum est ad refectionem ad dominum decanum, ad mensam legebat reverendi Petrus Bieronski in Wisła parochus. Hora quarta reassumpta Sessio Decanalis. Instigator contra parochum Mokrensem8, quod ludat foliis frequenter pro pecunia etiam cum scholi-regis. Advocati scholi-rege consenserant unanimiter, quod in futuris Congregationibus rectori Plesnensi per 12 t[alerorum] [f. 94r] velint refectionem solvere. Franciscus Mentel scholi-rega Łącensis accusatus iterum, quod cum oblatis ingrediatur alienas parochias circa ferias Nativitatis D[omini] J[esu] Ch[risti], quod ipsi rursum est severe prohibitum. Organarius Tychensis9 agebat contentiose audire admonitionem patienter nolebat est prohibitum organariis quatenus nullas cantilenas in ecclesiis cantent, nisi quae sunt in cancionali Polonico-litanias ruri tam de Nomine Jesu, quam de […]b ut tantum Polonice ideomate cum populo decantent a reliquis litaniis de sanctis, quorum non constat approbatio et concessio, prorsus abstineant admoniti hic sunt domini parochi, ut dent operam huic ferventiori modo orandi per litanias Polonico ideomate quam Latino, quod nec scholi-rega a Ubytek karty. b Wyraz nieczytelny. 5 Ks. Ludwik Kosmeli. 6 Pleban w Ćwiklicach. 7 Ks. Godfryd Eichberger. 8 Ks. Kaspar Kuczowicz. 9 Stanisław Piegza (Piegziński).

521 calet[!]. Admoniti sunt, ut in ecclesia munditiem current, domi cum uxoribus pacem colant, a contentionibus et rixis cum parochianis abstineant. Rursum aliquot casus propositi et resoluti facta finali commendatione per campanas et tubas convocatus populus hora sexta ad litanias figurales, quibus peractis concio pomeridiana, quam habuit reverendus Franciscus Osiecki parochus Suszecensis. Thema pomeridianae concionis: Nolite timere, qui occidunt10 ex Evangelio festi S[ancti] Joanni Nepomuc[eni]. Propre[!] concionis contra vitium diffamationis et pro christiano usu linguae. Finita concione Te Deum Laudamus solemniter a choro factum data benedictione cum versu salvum fac etc. est conclusum. Omnes admodum reverendi curati aderant vespertinae devotioni et actui sessionis pomeridianae. Finito hymno Te Deum populus Polonice decantabat usque ad pulsum campanae pro Ave, venerabilis clerus partim aderant cantui plebis, partim discesserat ad propria tendens. Omnes in pace, charitate et sobrietate discesserunt. O[mnes] A[d] M[aiorem] D[ei] Gloriam.

10 Nie bójcie się tych, którzy zabijają ciało, lecz duszy zabić nie mogą. Bójcie się raczej Tego, który duszę i ciało może zatracić w piekle (Ewangelia według św. Mateusza 10,28).

522 50 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 26 V 1755 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

[f. 94v] Anno Domini 1755 post praeviam convocationem cleri et scholiregarum decanatus Plesnensis est celebrata Congregatio Decanalis in ecclesia parochiali Plesnensis die 26 Maii. Die 26 Maii sunt pulsatae campanae hora sexta matutina pro celebrandis divinis officiis. Finito pulsu campanarum convenerunt clerus et scholi-regae pro orando officio defunctorum, quod intonabat admodum reverendus Franciscus Latoszynski in Cwiklice parochus. Sub decantatione pro defunctis officii missas celebrabant aliqui admodum reverendus nempe Godefridus Eichberger parochus Lendzinensis pro defunctis fratribus Congregationis, Bartholomaeus Pietrzicki1 pro defuncto olim reverendissimo Nicolao Lipski2 Officiale Cracoviensis, PetrusBieronski parochus Wisłensis pro fratribus defunctis. Finito officio defunctorum pro summo sacro pulsatum, quod celebravit admodum reverendus Albertus Węgrzineck Mikułoviensis parochus, assistebant in dalmaticis pro diacono Petrus Bieronski parochus Wisłensis et Bartholomaeus Pietrzicki3. Sub medio sacri concionabatur ex ambona admodum reverendus Godefridus Eichberger parochus Lendzinensis. Thema concionis: Haec mando vobis ut diligatis invicem4. Propono de ›de‹ charitate pastorum respectu ad plebem sibi concreditum. Sub summo sacro celebrabantur ad altaria collateralia missa iuxta ordinem ad intentionem a domino decano5 praescriptam. Finitis omnibus divinis officiis abeuntibus saecularibus et exclusis scholiregis clausis foribus Sanctissimo ad sacristiam exportato invocato auxilio Spiritus Sanctus per antiphonam Veni Sancte Spiritus, est intimata per dominum decanum Sessio Decanalis. Capientibus ad mensam locum senioribus fratres, reliqui prope mensam scamna occuparunt [f. 95r] occupatis competentibus locis. Dominus decanus

1 Wikariusz w Bieruniu. 2 Ks. Mikołaj Lipski (1724–1755), kanonik krakowski (1745) i sandomierski (1748), pleban w Kijach, w latach 1751–1755 oficjał konsystorza biskupiego w Krakowie. Zob. L. Łętowski, Katalog bisku- pów, prałatów i kanoników krakowskich, T. 3, Kraków 1852, s. 261. 3 Wikariusz w Bieruniu. 4 Nakazuję wam więc, abyście kochali jedni drugich! (Ewangelia według św. Jana 15,17). 5 Ks. Fryderyk Cebulka.

523 brevi sermone beneventavit fratres charitatem uti summam Dei legem eisdem commendavit contentiones fraternas vituperavit. Post hoc iussi sunt producere requisita, quae omnes habuerunt, qui proxime approbationibus egebant, iussi sunt respondere ad casus proponendos. Absentes connotabantur. Admodum reverendus Gaspar Kuczewitz parochus in Mokre excusavit absentiam funere paterno. Chełmensis parochus6 excusavit absentiam hospitum remanentium in domo sua post festum indulgentiarum. Praebendarius Mikuloviensis7 et Josephus Goy vicarius Lendzinensis absentes, dispensati praevie propter casum necessitatis. Aberat[!] reverendus Ludovicus Kosmeli parochus Bieronensis. Currenda regia ut publicetur quater in […]a ne milites contrahant […]b est publicata dominis parochis8. Admodum reverendus Godefridus Eichberger9 accusatus, quod a multis annis monitus saepius non reddat debitum. Iussus est reddere et terminus eidem praefixus 1 Augusti anni currentis debitum Georgio Zaiz. Lectae litterae admodum reverendi parochi Bełkoviensis10 contra parochum Sussecensem11 et discussae et examinatae in causa matrimoniali impositum est admodum reverendo parocho Woschcicensi Joanni Krupski, quatenus pro interim referat domino vicino suo parocho Bełkovicensi […]c audita sentimenta fratrum congregatorum usque cum in scripto deferet parochus Miedznensis12 et hoc propter bonum pacis et quietis vicinae. Proposita quaestio de festo B[eatae] V[irginis] M[ariae] Visitantis, quo die celebrandum utrum cum clero et populo Wratislaviensis vel secundum directorium dioecesis nostrae decanus et plurimi fratres feria cadente ut celebretur populo autem scrupulide laboribus non causentur, tantum modo ad missam audiendam obstringatur. Parochi Woschciensis13 et Tychensis14 multa opposuerunt et nequiescere noluerunt. Votis plurimorum sed contenbant pro die Dominico celebrati eam festi praetitulati. Plurimum temporis est consumptum in hac controversia. Tandem interrogatus reverendus instigator15 [f. 95v] an audiverit quid de quodam fratrum. Respondit de nullo quidquam se a Wyraz nieczytelny. b Wyraz nieczytelny. c Wyraz nieczytelny. 6 Ks. Marcin Passonius. 7 Ks. Józef Gajowicz. 8 Zob. przypis 9 (kongregacja 1752 r.). 9 Pleban w Lędzinach. 10 Bełk – miejscowość w diecezji wrocławskiej w archiprezbiteracie Żory. Zob. J. Jungnitz, Visita- tionsberichte der Diözese Breslau, dz. cyt., s. 15. 11 Ks. Franciszek Osiecki. 12 Ks. Bartłomiej Juchowicz. 13 Ks. Jan Krupski. 14 Ks. Andrzej Tomicki. 15 Ks. Jan Krupski.

524 mali aut moribus sacerdotalibus dissonum se audivisse. Admoniti admodum reverendi fratres iterum pro coronide Congregationis ut in charitate et timore Domini vocationem suam prosequantur in patientia vitam ducant sufferentes propter Deum mala temporali ut tandem gratia pastoris Pastorum Christi Jesu bona consequantur aeterna. Advocati scholi-regae. Eis acta Congregationis in punctis ad illos spectantibus sunt lecta. Defectus illorum ad coram confutati et admoniti de ferventiore servitio et munditie in ecclesia. Mikułoviensis16 est increpatus, quod rixose vivat cum uxore. Admonitiones domini praepositi vilipendat et in variis exorbitantiis correctus. Impositum est ut ideomate Polonico cantent cantilenas et solum ex approbato et usu recepto cancionali, vulgo Cantyczki littanias[!] etiam tam de B[eatae] V[irginis] M[ariae] quam de Sanctissimo Nomine Jesu Polonice decantent, quatenus illos populus fovet et discat pueros ut instruant. Non habentes uxores si ducere volunt, ducant tantum non easdam subditas hoc enim multum clerum inquietat et illos ipsos. His factis apertae fores et pulsatum est pro conclusione Congregationis, quae conclusa per hymnum Ambrosianum et orationes de Sanctissima Trinitate. Itum ad refectionem in domum domini decani, penes refectionem legebat ad mensam reverendus Bartholomaeus Pietrzicki17 sumpta refectione, discerunt fratres ad propria. Actum anno et mense et die ut ab initio. Fridericus Cybulka Decanus Plesnensis

16 Jan Karpowski. 17 Wikariusz w Bieruniu.

525 51 KONGREGACJA DEKANALNA ODPRAWIONA W DNIU 18 V 1756 ROKU W KOŚCIELE PW. WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W PSZCZYNIE

[f. 96r] Anno 1756 die 18 mensis Maii est celebrata Congregatio Decanalis in ecclesia parochiali Plesnensi titulum Sanctorum Omnium. Ad quam Congregationem per consuetas litteras innotescentiales venit clerus decanatus Plesnensis cum suis scholiregis est tempestive invitatus et convocatus. Die 18 Maii hora 6 de mane ecclesiae parochialis campanae sunt pulsatae praemisso per scholiregas ex turri campanilis tubarum clangore et timpanorum. Circa medium horae septimae reverendi fratres in ecclesia comparuerunt Sanctissimi adoratio dirrectorium suorum officiorum in valvis sacristiae prostans perlegerunt et tandem praemissa modica mentali oratione, officium pro defunctis fratribus a clero et scholiregis est inchoatum, quod innitiavit et intonavit admodum reverendus Joannes Krupski parochus Voscicensis. Tempore officii celebrabant missas pro defuncto clero et scholiregis reverendi Petrus Bieronski parochus Vislensis, Josephus Goy1 parochus Łoncensis et Thomas Trzebien capellanus Plesnensis. Pro exaltatione Sanctae Matris Ecclesiae celebrarunt admodum reverendi Franciscus Osiecki parochus Susecensis et Paulus Husinski parochus Brzescensis. Pro dono charitatis celebrare debuit reverendus Ludovicus Kosmeli2, sed non celebravit et reverendus Pietrzicki3, sed propter infirmitatem abfuit. Finito campanarum pulsu immediate congregato populo ad Sanctum Joannem Nepomucenum est missa lecta ad altare Sancti Joannis Nepomuceni per admodum reverendum dominum decanum4 sub missa chorus figurali cantu cum vario schimphoniaco[!] ornamento producebat litanias de Sancto Joanne Nepomuceno. Intonato cantico Zachariae: Benedictus Dominus Deus Israel5 sunt pulsatae campanae pro summo sacro, quod ad maius altare celebravit admodum reverendus Bartholomaeus Juchovic parochus Mednensis, celebranti missam de Spiritu Sancto assistebant in dalmaticis pro diacono reverendus Petrus Bieronski parochus Vislensis et reverendus Thomas

1 Ks. Józef Gajowicz. 2 Ks. Ludwik Kosmeli dobrowolnie zrezygnował z parafii w Bieruniu 28 II 1756 r. na rzecz ks. Karola Maurycego Posadowskiego, dotychczasowego plebana w Łące. AKMK, sygn. AOff. 188, k. 39–40. 3 Ks. Bartłomiej Pietrzycki, wikariusz w Bieruniu. 4 Ks. Fryderyk Cebulka. 5 Kantyk Zachariasza (Ewangelia według św. Łukasza 1, 68–79).

526 Trzebien pro subdiacono capellanus Plesnensis. Sub summo sacro legebantur parvae missae pro concordia summorum principum reverendus Martinus Passonius parochus Hełmensis et reverendus Joannes Latoszynski parochus Boyszoviensis. Pro infirmis reverendus Franciscus Murzinkowic vicarius Plesnensis et reverendus Josephus Gajovic praebendarius Mikułoviensis. Pro repellenda tempestate et conservatione crescentis annonae celebrabant reverendus Joannes Crupski parochus Voscicensis et reverendus Franciscus Latoszinski parochus Cwiklicensis. Sub medio missae concionabatur ad clerum et populum reverendus Josephus Goy parochus Loncensis propositio de officio potestate et dignitate sacerdotali. Finitis concione et summo sacro exclusis saecularibus et scholiregis exportato Sanctissimum Sacramentum ad sacristiam est mensa exposita ante maius altare et sellae penes mensam positae. Tandem invocato auxilio Spiritus Sancti per antiphonam Veni Sancte Spiritus et collectam Sessio Decanalis est intimata et inhoata[!]. Primum admodum reverendus decanus beneventavit reverendos dominos fratres eisdem brevi sermone dilectionem fraternam commendavit contentiones vituperavit quatenus vitam exemplarem ducant inculcavit, postea lecta sunt acta praecedentis Congregationis et reflexiones super dispositione praefatorum actorum facta. Absentes a Congregatione connotabantur nimirum reverendus Godefridus Aichbereger parochus Lendinensis, reverendus Carolus Mauritus6 parochus Beronensis et Casparus Kuczevic parochus Mokrensis praebendarius Czeladiensis. [f. 96v] Duo priores praeventi repentina infirmitate nec comparuerunt nec litteras uti moris est miserunt. Reverendus vero Caspar Kuczewic iam a Mokrensi parochia absens, Czaladii penes officia ecclesiae ibidem praesens. Item aberant reverendus Andreas Tomicki parochus Tychensis per litteras absentiam plene excusavit, in iisdem litteris modos subministravit, quibus temerarii ausus reverendi Ludovici Cosmeli cohiberi possent, hae litterae privatim a reverendo domino decano et assessoribus et quibusdam parochis perlectae missae sunt ad reverendissimum Officium Consistoriale tradendae ibidem in cancelaria Consistoriali, etiam aberat reverendus Bartholomaeus Pietrzicki7 ipsissima eius diutina infirmitate excusatus. Quaestio agitata de celebrando festo Visitationis B[eatae] V[irginis] M[ariae] conclusum ut celebretur die Dominico proximo post cadentiam eiusdem festi, ex ratione qua breve apostolicum per regias instantias nobis transmissum ita disposuit. Praeterea quia anno praeterito 1755um devotum populum hac die haeredes acatholici castigam faciebant. Praeterea quia olim

6 Ks. Karol Maurycy Posadowski. 7 Wikariusz w Bieruniu.

527 Celsissimi Trzebicki8 aliquod mandatum clero Silesiae Dioecesis Cracoviensis quatenus clerus Silesiae in festis solennisandis se accommodet dioecesi Vratislaviensi. Praeterea propter praegnantis rationes, quae moderno turbulento tempore occurruat, repetitum est, ut in ecclesiis, ubi unus scholirega est nec adiuvantes habet, non Latinae litaniae, sed Polonice decantentur. Cantilenae Polonice in ecclesiis ut non cantentur aliae tantum istae, quae sunt in cancionali Polonico vulgo Kantyczki. Lectae litterae domini Fall9 de mente Celsissimi Pastoris agendarum, quot annis recollectionum et de modo easdem persolvendi. Tandem collecta pecuniaria duplex ex regio mandato favore incendiorum reparandorum est publicata et clero comendatum quatenus quantotius eadem remittatur. Ne clerus praesens adsit ceremoniis nuptiarum iudaicarum est serio prohibitum. Reverendus Cosmeli parochus Mikułoviensis fuit serio admonitus ne praesumat accedere tales nuptias, qui respondit, quod fuerit penes dictas ceremonias et quod iterum velit esse, quae brevi contingere debebant Mikułovi penes has nuptias iudaicas, quibus aderat praesens reverendus Cosmeli immanis confusio omni sacerdotis est facta propter leves actus reverendi Cosmeli et in consideratas ibidem eius actiones, immemor enim quod clericus sit leviter se cum scandalo videntium se gerebat. Reverendus Martinus Passonius parochus Hełmensis est constitutus ut recipiat a parocho Mikułoviensi10 et Lendinensi11 contributionem capitalem et ad locum debitum Cracoviam remittat. Reverendus Cosmelli grandem contentionem movet in hoc puncto et nullo modo persuaderi potuit aut voluit, ut huic dispositioni optimae assentiatur clamando, quod ille saepius soleat esse Cracoviae et quod solus ibidem solvere velit, sed non est creditum conclusio foriter tenebatur, ut parochus Hełmensis recipiat et reddat ex [f. 97r] ratione, quia admodum reverendus decanus executionem militarem legionis Lubomirscianae12 ferre debuit propter morositatem contribuere debentium binae citationes ex Venerabilissimo Officio missae ad manus admodum reverendi domini decani datae, sunt reverendo Martino Passonio parocho Hełmensi, quatenus hicce

8 Bp Andrzej Trzebicki (1607–1679), biskup krakowski w latach 1658–1679. W 1674 r. wydał rozporządzenie ustalające liczbę świąt, które miały obowiązywać w diecezji krakowskiej. Zob. A. Przyboś, M. Rożek, Biskup krakowski Andrzej Trzebicki: z dziejów kultury politycznej i artystycznej w XVII stuleciu, Warszawa 1989, s. 65. 9 Ks. Adam Antoni Fall, notariusz (notarius actuarius) w kancelarii zadwornej kard. Jana Aleksandra Lipskiego w latach 1732–1747. Zob. J. Bendyk, Działalność duszpasterska Jana Aleksandra Kard. Lipskiego w diecezji krakowskiej, Kraków 1997, s. 29. 10 Ks. Wojciech Węgrzynek. 11 Ks. Godfryd Eichberger. 12 Prawdopodobnie chodziło o oddziały pod dowództwem Stanisława Lubomirskiego herbu Szre- niawa (ok. 1720–1783). Służył w wojsku saskim i brał udział w kampanii w Czechach podczas wojny o sukcesję austriacką (1740–1748). W latach 1752–1766 strażnik wielki koronny, od 1766 r. marszałek wielki koronny. Zob. J. Michalski, Lubomirski Stanisław herbu Szreniawa, [w:] PSB, T. 18, Kraków 1973, s. 53–56.

528 reverendus uti Lendinii vicinus praefatas citationes exequi faciat et qualiter oboedietur praedictis citationibus admodum reverendo domino decano referat. Totum acceptavit reverendus Passonius et exequentiam et relationem promisit. Multa proponenda errant, sed propter turbulentiam, quam fecerat reverendus Cosmeli sunt omissa. Reverendus Cosmeli finitis omnibus ferme divinis in templum venit nec officium oravit nec missam celebravit, tempore Sessionis Decanalis locavit se in scamno e regione mensae, ibidem inclinatus sedebat torvis oculis, fremens dentibus, pedibus subinde calcans, continuo se movens. Decanum inclamabat, quod ipsum simoniae in Venerabilissimo Officio accusaverit, sat modeste responit[!] ei reverendus decanus, quod nondum accusaverit tantum foro spirituali retulit, quod reverendus Cosmeli Zoraviae in Saxonia scriptum dederit Officio ibidem Illustrissimi Patroni13 sibi et omnibus future[!] successoribus praeiudiciosum et pernitiosum post longas tricas accedens ad mensam. Reverendus Cosmeli dedisse se eiusmodi scriptum taliter effatus est et recognovit.(p Tam to tak musialo byc.p) Illae ipse reverendus Cosmeli omnibus fratribus audientibus decanum ex officio deponebat et verbis acerbissimis affligebat quare se regat fratres future ad se trahebat. Ille ipse proponenti contra se reverendo parocho Voscicensi14 durissimis verbis obviabat, omnes sacerdotes praesentes et maxime parochum Susecensem15 ignominiosissime verbis tractabat. Reverendus dominus decanus volens abreviare contentiones ad sacristiam ire parabat pro dispositione finalis devotionis, eunti ad sacristiam stitit se reverendus Cosmeli et verbis durissimis eundem excipiebat, ita ut reverendus dominus decanus sacristiam non intraverit et Sanctissimum exportari voluit per alium sacerdotem, finemque Congregationi fratrum et devotioni per parochum Mednensem16 imponere. Reverendus vero Cosmeli neque finali devotioni aderat sed cum fastu et furia e templo excurrit et ad prandium lutheranum ivit post eius prandium militibus se aggregavit et ibidem musicam producebat. Clerus vero omnis facta conclusione ad domum admodum reverendi domini decani pro refectione ivit et sumpta refectione pro more debito Deo gratias egit et admodum reverendo domino decano valedixit. Ad mensam discumbentibus legebat de vitio linguae contentiosae ex Drexelio17 reverendus Franciscus Murzinkovic vicarius Plesnensis. Actum anno, mense, die ut ab initio.

13 Jan Adam Promnitz. 14 Ks. Jan Krupski. 15 Ks. Franciszek Osiecki. 16 Ks. Bartłomiej Juchowicz. 17 Prawdopodobnie czytany był fragment dzieła Jeremiasza Drexeliusa SJ noszącego tytuł: Słonecz- nik albo porównanie woli ludzkiej z wolą Bożą, Lublin 1630.

ŹRÓDŁA I LITERATURA

I. ŹRÓDŁA

A. ŹRÓDŁA RĘKOPIŚMIENNE

Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach Księgi metrykalne sygn. 50/973 Bieruń Stary. Chrzty. Śluby (1763–1792) sygn. 50/1914 Bieruń Stary. Pogrzeby (1757–1797) sygn. 50/23 Bieruń Stary. Pogrzeby (1797–1824) sygn. 50/652 Bogucice. Chrzty (1659–1716) sygn. 50/653 Bogucice. Chrzty (1738–1767) sygn. 50/818 Bojszowy. Chrzty (1653–1725); Śluby (1653–1675, 1685–1707) sygn. 50/22 Bojszowy. Chrzty. Śluby (1725–1789); Pogrzeby (1725–1783) sygn. 50/3 Brzeźce. Chrzty. Śluby (1713–1736); Pogrzeby (1750– 1786) sygn. 50/1 Brzeźce. Śluby (1655–1713); Pogrzeby (1683–1690) sygn. 50/164 Bujaków. Chrzty (1719–1754) sygn. 50/21 Ćwiklice. Chrzty (1720–1750) sygn. 50/5 Ćwiklice. Chrzty (1750–1797) sygn. 50/6 Ćwiklice. Śluby (1639–1798) sygn. 50/2 Ćwiklice. Pogrzeby (1720–1789) sygn. 50/85 Kochłowice. Chrzty (1661–1694) sygn. 50/50 Lędziny. Chrzty (1609–1630); Śluby (1609–1680) sygn. 50/51 Lędziny. Chrzty (1625–1662) sygn. 50/98 Lędziny. Chrzty (1692–1734) sygn. 50/97 Lędziny. Chrzty (1738–1765) sygn. 50/99 Lędziny. Śluby (1683–1780) sygn. 50/96 Lędziny. Pogrzeby (1725–1784) sygn. 50/401 Łąka. Chrzty (1664–1675); Śluby (1664–1760) sygn. 50/39 Miedźna. Chrzty (1705–1733)

531 sygn. 50/16 Miedźna. Chrzty (1734–1757); Śluby (1734–1759); Pogrzeby (1754–1760) sygn. 50/1732 Mikołów. Chrzty (1679–1696); Śluby (1679–1705) sygn. 50/28 Mikołów. Chrzty (1697–1721); Śluby (1706–1721) sygn. 50/116 Mikołów. Chrzty (1722–1738); Śluby (1722–1738) sygn. 50/29 Mikołów. Chrzty. Śluby (1739–1755) sygn. 50/13 Mikołów. Chrzty (1755–1775); Śluby (1755–1774) sygn. 50/27 Mikołów. Pogrzeby (1751–1765) sygn. 50/102 Pszczyna. Chrzty (1686–1701); Śluby (1686–1704) sygn. 50/101 Pszczyna. Chrzty (1701–1719); Śluby (1704–1719) sygn. 50/100 Pszczyna. Chrzty. Śluby (1719–1737) sygn. 50/119 Pszczyna. Chrzty (1740–1768); Śluby (1741–1768) sygn. 50/18 Suszec. Chrzty (1715–1745); Śluby (1715–1749) sygn. 50/24 Suszec. Chrzty (1747–1772); Śluby (1750–1772) sygn. 50/20 Suszec. Pogrzeby (1725–1795) sygn. 50/33 Tychy. Chrzty. Śluby (1677–1710) sygn. 50/32 Tychy. Chrzty. Śluby (1710–1748) sygn. 50/25 Tychy. Chrzty (1749–1776) sygn. 50/34 Tychy. Śluby (1749–1777) sygn. 50/26 Tychy. Pogrzeby (1749–1778) sygn. 50/15 Wisła Mała (Niemiecka). Chrzty (1695–1763); Śluby (1693–1706; 1718–1762); Pogrzeby (1719–1763) sygn. 50/939 Żory. Chrzty (1734–1766) Archiwum Dziekanów Pszczyńskich sygn. 21/2 Acta et decreta congregationum synodalium decanatus Plesnensis sub illustri et admodum reverendo domino domino Adalberto Gawinski decano Plesnensi inchoata anno Domini 1691 die 19 Iulii. Possessionis beneficii Plesnensis eiusdem anno primo (1691–1756, 1848) sygn. 21/3 Akta dziekana pszczyńskiego (1564–1695) sygn. 21/4 Akta dziekana pszczyńskiego (1564–1695) sygn. 21/5 Akta dziekana pszczyńskiego (1564–1693) sygn. 21/6 Akta dziekana pszczyńskiego (1787–1858) Archiwum Dziekanów Bytomskich sygn. 150/1 Acta synodalia decanatus Bythomiensis seb felici regimine illustris et admodum reverendi domini domini Joannis Pychowic decani Bythomiensis in Antiqua Ko- ziegłowy et Ciegowice parochii ab anno Domini 1696

532 die vero mercurii 13tia mensis decembris fideliter conscripta et connotata (1696–1787) Parafia św. Wojciecha w Mikołowie sygn. 18/1 Urząd parafialny w Mikołowie. Dokumenty różne (1755–1808) sygn. 18/2 Urząd parafialny w Mikołowie. Dokumenty różne (pocz. XVII–1825) sygn. 18/3 Urząd parafialny w Mikołowie. Dokumenty różne (1789–1851) sygn. 18/4 Urząd parafialny w Mikołowie. Dokumenty różne (poł. XVIII–poł. XIX) Parafia św. Bartłomieja w Bieruniu Starym sygn. 1/67 Archiwum parafii w Bieruniu Starym. Classis adversariae (poł. XVIII) Parafia Narodzenia św. Jana Chrzciciela w Bojszowach sygn. 3/1 Archiwum parafii w Bojszowach. Regestum Ecclesiae Parochialis Boiszoviensis (1702–1790) sygn. 3/2 Archiwum parafii w Bojszowach.Chronik der katholische Pfarrei Boischow (1906–1922) Parafia Matki Bożej Szkaplerznej w Brzeźcach sygn. 4/1 Archiwum parafii w Brzeźcach. Kirchen Rechnungen (1736–1802) sygn. 4/2 Archiwum parafii w Brzeźcach. Rachunki parafialne (1694–1712) sygn. 4/3 Archiwum parafii w Brzeźcach. Rachunki parafialne (1721–1769) Parafia św. Marcina w Ćwiklicach sygn. 6/1 Archiwum parafii w Ćwiklicach. Inventarium Eccle- siae Parochialis Cwiklicensis (1785–1796) Parafia św. Anny w Lędzinach sygn. 13/1 Archiwum parafii w Lędzinach. Rachunek przi muro- waniu koscioła Swiętego Clemensa (1769–1947) sygn. 13/2 Archiwum parafii w Lędzinach. Liber expensarum et inventarium ecclesiae Lendinensis (1661–1748)

533 sygn. 13/17 Archiwum parafii w Lędzinach. Die Pfarrei Künste und Rechte (1750–1922) sygn. 13/87 Archiwum parafii w Lędzinach. Fundationsurkunden (1743–1898) sygn. 13/33 Archiwum parafii w Lędzinach. Inventarienverzeich- nisse (1792–1864) Parafia św. Mikołaja w Łące sygn. 16/16 Archiwum parafii w Łące. Fundations-Instrumente (1729–1927) Parafia św. Klemensa w Miedźnej sygn. 17/1 Archiwum parafii w Miedźnej. Iventarium Ecclesiae Parochialis Medznensis (1769) Parafia św. Stanisława w Suszcu sygn. 162/130 Archiwum parafii w Suszcu. Księga przychodów i wy- datków (1754–1796) Parafia św. Marii Magdaleny w Tychach sygn. 26/7 Archiwum parafii w Tychach. Stolae Tax-Ordnung (1750) Parafia św. Piotra i Pawła w Woszczycach sygn. 171/2 Archiwum parafii w Woszczycach. Inwentarze parafii w Woszczycach (1647–1838) Akta Lokalne sygn. 46/240 Besetzungs Acta der Parochie Brzesc, vol. 1 (1809–1883) sygn. 46/1390 Besetzungs Acta der Parochie Miedzna, vol. 1 (1842– 1868) sygn. 46/2307 Besetzungs Acta der Parochie Tichau, vol. 1 (1811- 1865) Spuścizna ks. Jana Kudery sygn. 82/495 Ks. Jerzy Antoni Odrobiński, pleban bieruński, mps

Archiwum parafii św. Marii Magdaleny w Tychach bez sygn. E. Drobny SVD, Kronika tyska (przed 1939 r.), mps

534 Archiwum Parafii św. Trójcy w Chełmie Śląskim bez sygn. Documenta aliaque additamenta historiae villae et ecclesiae Chelmensis (XVIII–XIX) Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie Acta Administratoralia sygn. AAdm. 17 Continuatio actorum in iudicio Perillustris et Reve- rendissimi Domini Nicolai Oborski, Dei et Apostolicae Sedis episcopi Laodicensis, suffraganei, scholastici, sede vacante episcopatus Cracoviensis ac Ducatus Severien- sis generalis administratoris (1681–1682) sygn. AAdm. 18 Acta administatoralia Perillustris et Reverendissimi Gasparis Cienski ecclesiae cathedralis decani et sede vacante episcopatus Cracoviensis generalis administratoris (1699–1700) sygn. AAdm. 19 Acta administratoralia Rerillustris et Reverendissimi Domini Casismiri a Łubna Łubienski Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Heraclensis, suffraganei, canonici, sede vacante episcopatus Cracoviensis et Ducatus Seve- reiensis generalis administratoris (1702–1703) sygn. AAdm. 20 Acta administratoralia Perillustris et Reverendissimi Domini Casimiri a Łubna Łubienski Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Heraclensis, suffraganei, canonici, sede vacante episcopatus Cracoviensis et Ducatus Seve- riensis generalis administratoris (1704–1705) sygn. AAdm. 21 Acta administratoralia Perillustris et Reverendissimi Domini Casimiri a Łubna Łubienski Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Heraclensis, suffraganei, canonici, sede vacante episcopatus Cracoviensis et Ducatus Seve- riensis generalis administratoris (1705–1706) sygn. AAdm. 22 Acta administratoralia Perillustris et Reverendissimi Domini Casimiri a Łubna Łubienski Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Chełmensis, canonici, sede vacante episcopatus Cracoviensis et Ducatus Severiensis generalis administratoris, perpetui comendatorii abbatis Czerviensis (1706–1707, 1709) sygn. AAdm. 23 Acta actorum grassante Cracoviae pestilentia, extra variis in locis residentiae Illustrissimi et Reverendissimi Domini Casimiri a Łubna Łubienski Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Chełmensis, canonici, sede vacante

535 episcopatus Cracoviensis et Ducatus Severiensis generalis administratoris, perpetui commendatorii abbatis Czerviensis (1707–1708) sygn. AAdm. 24 Acta actorum Illustrissimi et Reverendissimi Domini Sta- nislai Josephi de Bezdan Hosii, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Uticensis, suffraganei, custodis Praemysliensis, canonici et sede vacante episcopatus Cracoviensis ac Duca- tus Severiensis generalis administratoris (1719–1720) sygn. AAdm. 25 Acta actorum Illustrissimi et Reverensissimi Domini Michaelis de Granow Wodzicki, canonici cathedralis Cracoviensis et Sandomiriensis, custodis Visliciensis, sede vacante episcopatus Cracoviensis ac Ducatus Seve- reinsis generalis administratoris (1732–1733) sygn. AAdm. 26 Acta actorum sede vacante episcopatus Cracoviensis ac Ducatus Severiensis stante administratore eiusdem vacantis sedis Illustrissimi et Reverendissimi Domini Michaelis de Granow Wodzicki, decani cathedralis Cra- coviensis praefataeque vacantis sedis generalis administratoris (1746–1747) Acta Episcopalia sygn. AEp. 63 Volumen 5tum actorum episcopalium Andreae Trzebic- ki (1670–1675) sygn. AEp. 68 Acta actorum Illustrissimi et Reverendissimi Domini Joannis de Małachowice Małachowski, Dei et Aposto- licae Sedis gratia episcopi Cracoviensis, dicus Severiae consrcipta (1683–1684) sygn. AEp. 69 Volumen 3tium. Acta actorum episcopalium Illustrissi- mi et Reverendissimi Domini Joannis de Małachowice Małachowski, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Cracoviensis, ducis Severiae (1685–1688) sygn. AEp. 70 Volumen 4tum acta actorum episcopalium Illustrissimi et Reverendissimi Domini Joannis Małachowski episcopi Cracoviensis (1688–1689) sygn. AEp. 71 Volumen 5ntum actorum episcopalium Illustrissimi et Reverendissimi Domini Joannis Małachowski episcopi Cracoviensis ducis Severiae (1690–1691) sygn. AEp. 72 Volumen 6tum actorum episcopalium Illustrissimi et Reverendissimi Domini Joannis Małachowski episcopi Cracoviensis, ducis Severiae (1692–1693)

536 sygn. AEp. 73 Volumen 7mum actorum episcopalium Illustrissimi et Reverendissimi Domini Joannis Małachowski episcopi Cracoviensis, ducis Severiae (1694–1696) sygn. AEp. 74 Volumen 8vum actorum episcopalium Illustrissimi et Reverendissimi Domini Joannis Małachowski episcopi Cracoviensis, ducis Severiae (1697) sygn. AEp. 75 Volumen 9num actorum episcopalium Illustrissimi et Reverendissimi Domini Joannis Małachowski episcopi Cracoviensis, ducis Severiae (1698–1699) sygn. AEp. 76 Volumen I mum acta episcopalium Illustrissimi et Reve- rendissimi Domini Łubieński episcopi Cracovienis ducis Severiae (1710–1713) sygn. AEp. 77 Volumen 2dum actorum episcopalium Illustrissimi et Reverendissimi Domini Łubieński episcopi Cracovienis ducis Severiae (1714–1719) sygn. AEp. 78 Volumen 1mum actorum episcopalium Illustrissi- mi Szaniawski episcopi Cracoviensis, ducis Severiae (1720–1723) sygn. AEp. 79 Volumen 2dum. Acta actorum episcopalium Illustrissi- mi et Reverendissimi Domini D. Constantini Feliciani in Szaniawy Szaniawski, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Cracoviensis, ducis Severiae (1724–1727) sygn. AEp. 80 Volumen 3tium. Acta actorum episcopalium Illustris- simi et Reverendissimi Domini D.Constantini Feliciani in Szaniawy Szaniawski, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Cracoviensis, ducis Severiae […] usqve ad obitum illius continuata (1728–1730) sygn. AEp. 81 Volumen 4tum actorum episcopalium Illustrissimi Sza- niawski episcopi Cracoviensis, ducis Severiae (1731–1732) sygn. AEp. 82 Volumen 1mum. Acta Illustrissimi et Reverendissimi Domini D. Joannis Alexandri de Lipie Lipski, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Cracoviensis, ducis Se- veriae (1734–1737) sygn. AEp.83 Volumen 2dum actorum episcopalium Illustrissimi Lip- ski episcopi Cracoviensis (1738) sygn. AEp 84 Volumen 3tium actorum episcopalium IllustrissimiLip- ski episcopi Cracoviensis (1739) sygn. AEp. 85 Volumen 4tum actorum episcopalium Illustrissimi Lip- ski episcopi Cracoviensis (1740)

537 sygn. AEp. 86 Volumen 5tum actorum episcopalium Illustrissimi Lip- ski episcopi Cracoviensis (1741) sygn. AEp. 87 Volumen 6tum actorum episcopalium Illustrissimi Lip- ski episcopi Cracoviensis (1742–1743) sygn. AEp. 88 Volumen 7mum actorum episcopalium Illustrissimi Lipski episcopi Cracoviensis (1744–1746) sygn. AEp. 89 Acta actorum tam localium, qvam vialium Illustrissimi et Reverendissimi Domini Andreae Stanislai Kostka in Załuskie Załuski, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Cracoviensis, ducis Severiae (1747–1748) sygn. AEp. 90 Acta actorum tam localium, qvam vialium Illustrissimi et Reverendissimi Domini Andreae Stanislai Kostka in Załuskie Załuski, Dei et Apostolicae Sedis episcopi Cra- coviensis, ducis Severiae (1749–1750) sygn. AEp. 91 Acta actorum Celsissimi Illustrissimi et Reverendissimi Domini Andreae Stanislai Kostka in Załuskie Załuski, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Cracoviensis, ducis Severiae (1751–1752) sygn. AEp. 92 Acta actorum Celsissimi Illustrissimi et Reverendissimi Domini Andreae Stanislai Kostka in Załuskie Załuski, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Cracoviensis, ducis Severiae (1753–1754) sygn. AEp. 93 Acta actorum Acta actorum Celsissimi Illustrissimi et Reverendissimi Domini Andreae Stanislai Kostka in Za- łuskie Załuski, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Cracoviensis, ducis Severiae (1755–1756) Acta Officialia sygn. AOff. 156 Acta actorum, erectionum, institutionum, provisionum, fundationum, inscriptionum, obligationum, testamenta- rium, protestationum, constitutionum procuratorum, sen- tentiarum tam interlocutoriarum quam definitivarum ac aliarum rerum coram iudicio Perillustris et Reverendissi- mi Domini Nicolai Oborski, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Laodicensis, scholastici, vicarii in spiritualibus ac officialis generalis Cracoviensis (1683–1885) sygn. AOff. 157 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domini Ni- colai Oborski, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Laodicensis, suffraganei, scholastici, vicarii in spiritualibus ac officialis generalis Cracoviensis (1686–1689)

538 sygn. AOff. 159 Acta actorum Perillustris et Reverenissimi Stanislai Szembek, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi La- odicensis, canonici Cracoviensis et vicarii ac officialis generalis Cracoviensis (1689) sygn. AOff. 160 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Stanislai Szembek, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi La- odicensis, canonici Cracoviensis et vicarii ac officialis generalis Cracoviensis (1690–1692) sygn. AOff. 161 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Stanislai Szembek, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Laodi- censis vicarii et officialis generalis Cracoviensis (1693) sygn. AOff. 162 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Stanislai Szembek, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi La- odicensis, canonici Cracoviensis et vicarii et officialis generalis Cracoviensis (1694) sygn. AOff. 163 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Stanislai Szembek, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi La- odicensis, canonici Cracoviensis et vicarii ac officialis generalis Cracoviensis (1695–1696) sygn. AOff. 164 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Stanislai Szembek, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi La- odicensis, canonici Cracoviensis et vicarii ac officialis generalis Cracoviensis (1697–1698) sygn. AOff. 165 Acta actorum, causarum Perillustris et Reverendissi- mi Michaelis Szembek, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Paphnensis, vicarii et officialis generalis Craco- viensis (1710–1717) sygn. AOff. 166 Acta actorum, causarum Perillustris et Reverendissimi Domini Michaelis Szembek, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Paphnensis, vicarii et officialis generalis Cracoviensis (1714–1719) sygn. AOff. 167 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domini Mi- chaelis de Granow Wodzicki, canonici, vicarii et officialis generalis Cracoviensis (1720–1723) sygn. AOff. 168 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domini Michaelis de Granow Wodzicki, canonici, vicarii et officialis generalis Cracoviensis, custodis Vislicensis (1724– 1726) sygn. AOff. 169 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domi- ni Michaelis de Granow Wodzicki, canonici, vicarii et

539 officialis generalis Cracoviensis, custodis Vislicensis (1727–1728) sygn. AOff. 170 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domini Michaelis de Granow Wodzicki, canonici, vicarii et officialis generalis Cracoviensis, custodis Vislicensis (1729– 1730) sygn. AOff. 171 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domini Michaelis de Granow Wodzicki, canonici, vicarii et officialis generalis Cracoviensis, custodis Vislicensis (1730– 1734) sygn. AOff. 172 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domini Michaelis de Granow Wodzicki, canonici, vicarii et officialis generalis Cracoviensis, custodis Vislicensis (1734– 1735) sygn. AOff. 173 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domini Mi- chaelis de Granow Wodzicki, canonici, vicarii et officialis generalis Cracoviensis, custodis Vislicensis (1736) sygn. AOff. 174 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domini Mi- chaelis de Granow Wodzicki, canonici, vicarii et officialis generalis Cracoviensis, custodis Vislicensis (1737) sygn. AOff. 175 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domini Michaelis de Granow Wodzicki, canonici, vicarii et officialis generalis Cracoviensis, abbatis commendatarii Vąchocensis (1738–1739) sygn. AOff. 176 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domini Michaelis de Granow Wodzicki, canonici, vicarii et officialis generalis Cracoviensis, abbatis commendatarii Vąchocensis (1741) sygn. AOff. 177 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domini Michaelis de Granow Wodzicki, canonici, vicarii et officialis generalis Cracoviensis, abbatis commendatarii Vąchocensis (1741–1742) sygn. AOff. 178 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domini Michaelis de Granow Wodzicki, canonici, vicarii et officialis generalis Cracoviensis, abbatis commendatarii Vąchocensis (1743) sygn. AOff. 179 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domini Michaelis de Granow Wodzicki, canonici, vicarii et officialis generalis Cracoviensis, abbatis commendatarii Vąchocensis (1744)

540 sygn. AOff. 180 Acta actorum consistorii genearlis Cracoviensis sub officialatu Perillustris et Reverendissimi Domini Michaelis de Granow Wodzicki decani, vicarii in spiritualibus et officialis generalis Cracoviensis (1745–1746) sygn. AOff. 181 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domini Martini de Zeromin Zeromski archidiaconi, vicarii in spiritualibus et officialis generalis Cracoviensis […] ac- ticata (1747–1748) sygn. AOff. 182 Acta actorum consistorii generalis Cracoviensis (1748– 1749) sygn. AOff. 183 Acta actorum consistorii generalis Cracoviensis sub officialatu Illustrissimi et Reverendissimi Domini Mi- chaelis in Magna Kunice Kunicki, episcopi Arsinoensis, suffraganei, canonici, vicarii et oficialis generalis Craco- viensis, abbatis commendatarii Clarae Tumbae (1750) sygn. AOff. 184 Acta actorum consistorii generalis Cracoviensis sub officialatu Illustrissimi et Reverendissimi Domini Mi- chaelis in Magna Kunice Kunicki, episcopi Arsinoensis, suffraganei, canonici, vicarii et oficialis generalis Craco- viensis, abbatis commendatarii Clarae Tumbae (1751) sygn. AOff. 185 Acta actorum officialatus Perillustris et Reverendissi- mi Domini Nicolai in Lipie Lipski, canonici et vicarii et officialis generalis Cracoviensis, praepositi Kilecensis (1752) sygn. AOff. 186 Acta actorum officialatus Perillustris et Reverendissimi Domini Nicolai in Lipie Lipski, canonici, vicarii et officialis generalis Cracoviensis (1753–1754) sygn. AOff. 187 Acta actorum officialatus Perillustris et Reverendissimi Domini Nicolai in Lipie Lipski, canonici, vicarii et officialis generalis Cracoviensis (1755) sygn. AOff. 188 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domini Dominici in Kiełczew Kiełczewski, canonici, vicarii in spiritualibus et officialis generalis Cracoviensis, praepositi Kielcensis, Łovicienesis (1756) sygn. AOff. 189 Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domini Dominici in Kiełczew Kiełczewski, canonici, vicarii in spiritualibus et officialis generalis Cracoviensis, Łovicie- nesis et Kielcensis praepositi (1757) sygn. AOff. 201 Acta actorum consistorii generalis Cracoviensis sub officialatu Illustrissimi et Reverendissimi Domini Francisci

541 de Potkana Potkanski, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Patarensis, suffraganei, canonici, vicarii in spiritualibus et officialis generalis Cracoviensis (1771–1773) Acta Visitationis sygn. AV 19 Visitatio ecclesiarum, parochialium, praebendarum, capellarum, hospitalium ac confraternitatum, nec noc beneficiorum in decanatu Plesnensi et Bythomiensi, in dioecesi, archidiaconatu et officialatu Cracoviensi existentium, ex mandato Celsissimi principis Illustris- simi Excellentissimi et Reverendissimi Domini, Domi- ni Constantini Feliciani in Szaniawy Szaniawski, Dei et Apostolicae Sedis gratia Episcopi Cracoviensis, ducis Severiae, per me Dominicum Lochmann, IU. Doctorem, canonicum cathedralem et archipresbyterum Cracovien- sem, specialiter deputatum visitatorem, Anno Domini 1720, die 23. Octobris inchoata, succesive vero, Anno Domini 1721mo diebus februarii expedita (1720–1721) Liber Ordinatorum sygn. LOrd. 4 Liber ordinatorum, consecrationis ecclesiarum, capellarum, altarium, portatilium per Reverendissimum Albertum Lipnicki, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopum Laodicensem, suffraganeum, canonicum, vicarium in spiritualibus et officialem generalem Craco- viensem (1645–1672) sygn. LOrd. 5 Liber ordinatorum, consecrationis ecclesiarum, capellarum, altarium, immobilium et portatilium et calicidum per Reverendissimum Dominum Nicolaum Oborski, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopum Laodicensem, suffraganeum, scholasticum, in spiritualibus vicarium et officialem generalem Cracoviensemm (1673–1694) sygn. LOrd. 6 Liber ordinatorum, portatilium, calicium et campanarum per Illustrissimum et Reverendissimum Dominum Dominum Stanislaum a Słupow Szembek, Dei et Apo- stolicae Sedis gratia episcopum Dionisiensem, suffraganeum, canonicum, vicarium in spiritualibus et officialem generalem Cracoviensem (1695–1705) sygn. LOrd. 8 Acta pontificalium functionum peractarum in dioecesi Cracoviensi sub tempus sede vacante ab Illustrissimo et

542 Reverendissimo Domino Stanislao Josepho Hosio, episcopo Uticensi, suffragane Praemisliensi, canonico ae administrator generali Cracoviensi (1709–1726) sygn. LOrd. 9 Liber ordinatorum, consecrationis ecclesiarum, capellarum, altarium, immobilium, portatilium, calicium et campanarum per Illustrissimum et Reverendissimum Dominum Michaelem Kunicki, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopum Arsinoensem, suffraganeum et archi- diaconum Cracoviensem, custodem Sandomiriensem (1727–1753) sygn. Lord. 10 Acta Illustrissimi et Reverendissimi Domini Domini Francisci de Potkana Potkanski, episcopi Patarensis, suffraganei, canonici, vicarii in spiritualibus et officialis generalis Cracoviensis (1753–1759) bez sygn. Książąt Biskupów Krakowskich Pisma do Diecezji (1720–1814) bez sygn. Acta Decanatus Novi Montis (1634–1757) bez sygn. Producta (1724–1746) bez sygn. Producta (1726) bez sygn. Producta (1724–1750) bez sygn. Tabellae ecclesiarum. Decanatus: Prossovicensis, Ple- snensis, Ropczycensis, Strzyzoviensis, Scalensis et Vito- viensis (Tabele Załuskiego 7), (1748)

Archiwum Księży Misjonarzy w Krakowie na Stradomiu bez sygn. Catalogus clericorum alumnorum in seminario domus Stradomiensis Congregationis Missionis commorantium per annos specificandos (1732–1797) bez sygn. Ordo seu series alumnorum Seminarii Cracoviensis conscriptus (1677–1801)

Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu Sygn. II c 4 Continuatio matriculate ordinatorum (1650–1795)

Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Pszczynie Akta miasta Pszczyny sygn. M Pszczyna 1371 Katholischenkirchenwesen in hiesiger Stadt, vol. 1 (1623-1913)

543 sygn. M Pszczyna 1373 Die Kirhöfe der katholischen Gemeinden, vol. 1 (1605– 1896) sygn. M Pszczyna 1872 Kirchenwesen, vol. 1 (1753–1906) Archiwum Książąt Pszczyńskich sygn. AKP IX 621 Schreiben an den Bischof zu Cracau in Ecclesiasticis (1721) sygn. AKP IX 622 Der Bischof zu Cracau wegen seiner im Pless liegenden 3 Dorfschaften betr. (1726–1727) sygn. AKP IX 625 Korespondencja do księcia w sprawie gospodarki ko- ścielnej (1600–1708) sygn. AKP IX 632 Taxa stolae (1750) sygn. AKP IX 633 Nachrichten was die katholische Geistlichkeit von de- nen Plessischen Güthern als auch außer Landes an jähr- lichen Intraden zu empfangen haben (1701–1836) sygn. AKP IX 634 Akta dotyczące dziesięciny kościelnej (1579–1717) sygn. AKP IX 635 Vermerk welcher gestalt bey dehnen Cammerdor- fschaften der Geistlichkeit die Decima pendirt werden (1691–1692) sygn. AKP IX 636 Nachrichten von der Cielmitzer Gemeinde, dem Plessi- schen Pfarrer (1731) sygn. AKP IX 637 Miscellanea den an die katholische Geistlichkeit abzu- gebenden Decem betreffend (1748) sygn. AKP IX 638 Acta Herrn Carl Siegmund von Skrbensky (1721–1723) sygn. AKP IX 659 Akta dotyczące wolności wyznań (1659–1849) sygn. AKP IX 660 Akta dotyczące religii protestanckiej (1662–1758) sygn. AKP IX 662 Akta dotyczące wyznania augsburskiego (1707–1708) sygn. AKP IX 664 Memoriał w sprawie prześladowania protestantów (1736) sygn. AKP 674 Spis kościołów w państwie pszczyńskim (1687) sygn. AKP 675 Ćwiklice: akta kościelne (1740–1742) sygn. AKP IX 678 Lędziny: akta kościelne. Sprawy różne, vol. II (1681– 1847) sygn. AKP IX 679 Łąka: akta kościelne (1655–1844) sygn. AKP IX 680 Zapis 1001 talarów na kościół w Mikołowie przez wła- ściciela ziemskiego Jana K. z Mokrego (1711) sygn. AKP IX 681 Akta dotyczące kościoła w Mikołowie (1595–1755) sygn. AKP IX 687 Pszczyna: akta kościelne (1680–1698) sygn. AKP IX 688 Pszczyna: akta kościelne (1698–1717) sygn. AKP IX 689 Akta dotyczące kościoła w Pszczynie (1718–1724)

544 sygn. AKP IX 690 Pszczyna: akta kościelne (1725–1728) sygn. AKP IX 691 Pszczyna: akta kościelne (1730–1751) sygn. AKP IX 692 Akta dotyczące kościoła w Pszczynie (1752–1795) sygn. AKP IX 694 Akta dotyczące kaplicy zamkowej w Pszczynie (1660– 1702) sygn. AKP IX 695 Die plessische Capelle…. Sachen (1708–1724) sygn. AKP IX 696 Pszczyna: akta dotyczące kościoła ewangelickiego (1652–1873) sygn. AKP IX 698 Suszec: akta kościelne (1653–1762) sygn. AKP IX 699 Tychy: akta kościelne (1679–1826) sygn. AKP IX 700 Wisła Mała: akta kościelne (1690–1710) sygn. AKP IX 723 Bieruń: akta kościelne (1575–1779) sygn. AKP IX 727 Die vacante Pfarstelle zu Brzesc bert. (1712) sygn. AKP IX 744 Die freie Pfarrstelle in Lendzin (1748) sygn. AKP IX 748 Praesentation zur Lonkauer Parochie post obitum Reve- rendi Joannis Danecki (1750) sygn. AKP IX 753 Miedźna: akta kościelne, obsadzenie probostwa (1653–1762) sygn. AKP IX 758 Die vacante Nicolauer Pfarr. betr. (1714–1736) sygn. AKP IX 759 Dia Pfarrkirche zu Nicolai im Plessn. betr. (obsadzanie) (1720–1745) sygn. AKP IX 760 Praesentation von H. Ludwig Johann Kosmeli zur erle- digten Parochie in Nicolai post obitum Adalbert Wen- grzinek (1755) sygn. AKP IX 782 Die Plessn. vacante Parochie betr. (1744) sygn. AKP IX 785 Dochodzenie w sprawie Szafrańskiego z Pszczyny (1690) sygn. AKP IX 792 Studzionka: akta kościelne (1654–1834) sygn. AKP IX 810 Die Deutschweichsler Pfarr Stelle betr. (1737) sygn. AKP IX 964 Spór o zegar zabrany z wieży kościelnej w Mikołowie i umieszczony na magistracie (1730) sygn. AKP IX 1142 Memorial oder Recurs ad Imperatorem derer Ober Schlesischen Stände entgegen das Bischöfl. Breslauer Consistorium die Kirche (1701) sygn. AKP IX 1188 Acta wegen der von dem Beruner Parocho Odrobinsky (1746) sygn. AKP IX 1196 Brzeźce: akta kościelne (rachunki) (1653–1815) sygn. AKP IX 1216 Goczałkowice: akta kościelne (rachunki) (1666–1810) sygn. AKP IX 1247 Lendziner Kirchen–und Hospital Rechnungen (1749– 1754)

545 sygn. AKP IX 1265 Poczty kościoła Łąckiego ab Anno 1678 ad Annum 1691 (1678–1691) sygn. AKP IX 1281 Miedźna: rachunki kościelne (1691–1703) sygn. AKP IX 1282 Miedźna: rachunki kościelne (1724–1727) sygn. AKP IX 1298 Mokre: akta kościelne (1680–1727) sygn. AKP IX 1301 Mikołów: rachunki kościelne (1695) sygn. AKP IX 1302 Mikołów: rachunki kościelne (1681–1868) sygn. AKP IX 1303 Rachunek siedmioletni kościoła mikułowskiego (1739–1745) sygn. AKP IX 1304 Rachunek siedmioletni kościoła mikułowskiego (1746–1747) sygn. AKP IX 1305 Rachunek siedmioletni kościoła mikułowskiego (1756–1751) sygn. AKP IX 1340 Pszczyna: rachunki kościelne (1692–1742) sygn. AKP IX 1360 Pszczyna (kościół św. Jadwigi): rachunki kościelne (1670–1689) sygn. AKP IX 1409 Acta H. Friedrich von Cybulka (1751) sygn. AKP IX 1426 Rachunek (Suszec) (1676–1693)

Zemský archiv v Opavě (Archiwum Ziemskie w Opawie) Jezuité v Opavě inv. č. 50 Diář jesuitské koleje v Opavě (1674–1687) inv. č. 50a Diář jesuitské koleje v Opavě (1679–1688) inv. č. 51 Diář jesuitské koleje v Opavě (1743–1764) inv. č. 52 Kniha dárců jesuitskě koleje v Opavě (1680–1760) inv. č. 54 Historie jesuitské koleje v Opavě (1688–1772) inv. č. 55 Velikonoční hra o smrti Ježíše Krista, prováděná v je- suitském kostele sv. Jiří v Opavě (pierwsza połowa XVIII w.) inv. č. 430 Roční zprávy o činnosti jesuitské koleje v Opavě a jesuit- ské residence v Těšíně (1681–1772) inv. č. 431 Katalogy členů jesuitské koleje v Opavě a jesuitské residence v Těšíně (1719–1765) inv. č. 432 Seznamy kandidátů jesuitské koleje v Opavě (1719– 1765)

Zemský archiv v Opavě pobočka Olomouc (Archiwum Ziemskie w Opawie Oddział w Ołomuńcu)

546 Universita Olomouc inv. č. 5 Matricula Academie Olomucensis (1576–1724) inv. č. 6 Matricula seu Album Academicum Universitatis Olo- mucensis Societatis Jesu ab anno 1725 (1725–1785) inv. č. 7 Origo et progressus Congregationis Reginae Olomucii Angelorum ab Archangelo Salutatae in caesareo regio et episcopali collegio Societatis Jesu (1713–1783)

B. ŹRÓDŁA DRUKOWANE

Acta synodalia decanatus Bythomiensis. Ein Beitrag zur Kirchengeschichte Ober- schlesiens, wyd. Joseph Knosalla, [w:] „Mitteilungen des Beuthner Geschi- chts und Museumsvereins”, Hft. 3, Beuthen 1913, s. 16–35. Akta sejmiku podolskiego in hostico 1672–1698, wydał i opracował Jarosław Stolicki, Kraków 2002. Akta synodów prowincjonalnych Jednoty Litewskiej 1626–1637, wstęp i opracowanie Marzena Liedke, Piotr Guzowski, Warszawa 2011. Akta wizytacji dekanatów bytomskiego i pszczyńskiego dokonanej w roku 1598 z polecenia Jerzego kardynała Radziwiłła, biskupa krakowskiego, wyd. Mak- symilian Wojtas, Katowice 1938. Album armorum nobilium Regni Poloniae XV–XVIII saec., opr. Barbara Treliń- ska, Lublin 2001. Cui contingit nasci, restat mori. Wybór testamentów staropolskich z wojewódz- twa sandomierskiego, opr. Mariusz Lubczyński, Jacek Pielas, Henryk Sucho- jad, Warszawa 2005. Księga protokołów konwentów pastorskich ziemi pszczyńskiej (1588–1628), opr. Józef Bańka, Katowice 1938. Barycz Henryk, Metryka promowanych Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1639–1741, „NP”, T. III (1947), s. 185–212 Bellerode Bruno, Beitrage zu Schlesiens Rechtsgeschichte, H. 1: Geschichtliche Untersuchungen über die Plessner Lehnsurkunden 1474–1500; H. 2: Urkun- den über die Besitz- und Rechts-Verhältnisse der Herrschaft Pless 1517–1854; H. 3: Bergbau- Vorrechte von der Herrschaft Pless in Oberschlesien, Breslau 1897–1900. Cramer Johann Ulrich, Der Bey dem Schlesischen Ober- und Fürsten-Recht. Die Herrschaft Plesse betreffende Wichtigen Rechts-Angelegenheit zum Vorschein gekommenden Schriften, Breslau 1738–1739. Dokument sprzedaży Księstwa Pszczyńskiego z dn. 21 lutego 1517 r., opr. Lu- dwik Musioł, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku”, T. 2, Ka- towice 1930, s. 232–243.

547 Ein Visitationsbericht über die evangelischen Kirchen des Plesser Dekanats von 1628, opr. Ludwik Musioł, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schle- siens”, Bd. 66 (1932), s. 139–154. Fuchs Gottlieb, Fortgesetze Materialien zur evangelischen Religionsgeschichte von Oberschlesien. Reformations – und Kirchengeschichte der freyen Stande- sherrschaft Ples mit Archivalischen Originalbeweisen, Breslau 1774. Herrenleben Sebastian G., Pöck Thomas von,Sammlung Oesterreichischen Ge- setze und Ordnungen wie solche Zeit zu Zeit ergangen und publiciret worden, so viele deren über die in Partei I & II CODICIS AUSTRIACI eingedruckten bis auf das Jahr 1720, Leipzig 1748. Indykcja dominiów, poddanych i miast Śląska według „pierwszej rewizji” z 1726 roku, wyd. Kazimierz Orzechowski, Wrocław 1995. Instrukcje gospodarcze dla dóbr pszczyńskich od połowy XVII do początku XIX wieku, wyd. Stanisław Inglot, Leszek Wiatrowski, Wrocław 1963. Jungnitz Joseph, Visitationsberichte der Diözese Breslau. Archidiakonat Oppeln. Erster Teil, Breslau 1904. Kalinowski Rafał, Klasztory karmelitanek bosych w Polsce, na Litwie i Rusi. Ich początek, rozwój i tułactwo w czasie rozruchów wojennych XVII wieku. Rzecz osnuta na kronikach klasztornych: Kraków, T. 4, Kraków 1904. Kitowicz Jędrzej, Opis obyczajów za panowania Augusta III, Warszawa 1999. Kitowicz Jędrzej, Pamiętniki, czyli Historia polska, Warszawa 1971. Klein Johann Samuel, Nachrichten von den Lebensumständen und der Schriften evangelischer Prediger in allen Gemeinden des Königsreichs Ungarn, Bd. 1, Leipzig und Ofen 1789. Komoniecki Andrzej, Chronografia albo Dziejopis Żywiecki, wyd. Stanisław Grodziski, I. Dwornicka, Żywiec 2005. Kroniczka kongregacyi dekanalnych nowskich od r. 1743–1767, „Zapiski Towa- rzystwa Naukowego w Toruniu”, T. 3, z. 12 (1916), s. 218–224. Lipski Jan Aleksander, Epistola pastoralis ad clerum et populum dioecesis Cra- coviensis ex mandato […] edita […] et reimpressa, Cracoviae 1740. Maciejowski Bernard, Epistola pastoralis Macieioviana ex mandato Stanislai Szembek […] primatis […] reimpressa, [b.m.w.], 1720. Malo invidiam quam misericordiam. Wybór pism i dokumentów dotyczących Leopolda Jana Szersznika, wyd. Janusz Spyra i Grzegorz Chromik, Cieszyn 2014. Maroń Franciszek, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 r., „SSHT”, T. X (1977), s. 285–315. Maroń Franciszek, Materiały źródłowe do dziejów Kościoła katolickiego w obecnej diecezji katowickiej. Protokoły wizytacyjne z 1720 i 1721 r., „SSHT”, T. XII (1979), s. 291–326.

548 Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Dekrety egzekucyjne do protokołów wizytacyjnych z r. 1598, opr. Franciszek Maroń, „SSHT”, T. 5 (1972), s. 263–274. Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Proto- koły wizytacyjne z 1619 r., opr. Franciszek Maroń, „SSHT”, T. 7 (1974), s. 311–348. Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Proto- koły wizytacyjne z 1665 r., opr. Franciszek Maroń, „SSHT”, T. 9 (1976), s. 275–310. Materiały źródłowe do dziejów Kościoła w obecnej diecezji katowickiej. Proto- koły wizytacyjne z 1720 r., opr. Franciszek Maroń, „SSHT”, T. 10 (1977), s. 285–316. Najstarszy protokół miasta Pszczyny, opr. Ludwik Musioł, „Roczniki Towarzy- stwa Przyjaciół Nauk na Śląsku”, T. 3, Katowice 1931, s. 329–342. Ratio atque institutio studiorum SJ czyli Ustawa szkolna Towarzystwa Jezuso- wego (1599), wstęp i opracowanie Kalina Bartnicka, Tadeusz Bieńkowski, Warszawa 2000. Schaeffer Henryk Wilhelm Fryderyk, Kronika pszczyńskiego wolnego państwa stanowego a od 1827 r. księstwa pszczyńskiego, Część I i II, opr. Bronisława Spyra, 1998. Schematismen des Fürstbistums Breslau 1724–1738, wyd. Józef Pater, Köln- -Weimar-Wien 1994. Statuta nec non liber promotionum ordinis in universitate studiorum Jagielloni- cae ab nno 1402 ad annum 1849, ed. Josephus Muczkowski, Cracoviae 1849. Synodus dioecesana ab Illustrissimo et Reverendissimo Domino. D. Casimiro a Łubna Łubieński Die et Apostolicae Sedis gratia episcopo Cracoviensi, duce Severiae, celebrata Cracoviae in Ecclesia Archipresbyterali, anno Domini 1711 die 6 Octobris et aliis duobus sequentibus diebus, Cracoviae 1711. Szaniawski Konstanty Felicjan, Epistola pastoralis […], Cracoviae 1720. Szaniawski Konstanty Felicjan, Epistola pastoralis Celsissimi, Illustrissimi et Reverendissimi Domini D.Constantini Feliciani Szaniawski episcopi Craco- viensis, Ducis Severiae anno Domini 1720, impressa Cracoviae apud Fran- ciscum Cesary S.R.M. Celsissimi Proncipis, Illustrissimi et Reverendissimi D. Episcopi Cracoviensis, Dicis Severiae, nec non Scholarum Novodvorsanarum Ordinarii Typographi, Cracoviae 1720. Szaniawski Konstanty Felicjan, Edictum contra dissidentes, Cracoviae 1725. Szyszkowski Marcin, Reformationes generales ad clerum et populum dioecesis Cracoviensis pertinentes ab Illustrissimo et Reverendissimo Domino D. Mar- tino Szyszkowski Die et Apostolicae Sedis gratia eoiscopo Cracoviensi, duce

549 Severiae in synodo dioecesana suncitae et promulgate a. 1621 die 10 Febru- arii, Cracoviae 1621. Protokolarz albo „Czerwona Księga Mysłowic”, wyd. Alina Kowalska, Antoni Piwowarczyk, red. Antoni Barciak, Mysłowice 2002. Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1773–1785, opr. Mieczysława Mitera-Dobrowolska, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973. Protokoły wizytacyjne dekanatu bytomskiego z lat 1792–1793, wyd. Józef Pater, Poznań-Wrocław 2003. Relacje o stanie diecezji krakowskiej 1615–1765, wyd. Wiesław Müller, Lublin 1978. Rituale sacramentorum ac aliorum Ecclesiae ceremoniarum, ex decreto synodi provincialis Petricoviensi ad uniformem ecclesiarum Regni Poloniae usum […] reimpressum, Cracoviae 1725. Rubricella Dioecesis Cracoviensis […] ad annum Domini MDCCXXXV, Cra- coviae 1735. Załuski Andrzej Stanisław, Epistola pastoralis ad clerum dioecesis Cracoviensis Celsissimi, Illustrissimi et Reverendissimi Domini D. Andreae Stanislai Kost- ka comitis in Zaluskie Załuski, episcopi Cracoviensis, Ducis Severiae, Supre- mi Regni Cancellarii, ex mandato ejusdem impressa, Cracoviae 1746. Załuski Andrzej Stanisław, Edictum contra vagos clericos, Cracoviae 4 II 1749. Załuski Andrzej Stanisław, Processus ad decanos foraneos, 26 X 1749. Załuski Andrzej Stanisław, Edictum contra dissidentes, Cracoviae 1 XII 1749. Zivier Ezechiel, Zur geschichter d.evang. Kirche in Schlesien, „Oberschlesien”, Jg. 5 (1906), s. 271–283, 341–353, 389–400.

II. OPRACOWANIA

Abraham Władysław, Organizacja Kościoła w Polsce do połowy wieku XII, Po- znań 1962. Aleksandrowicz Tadeusz, Łacińskie chronostychy cieszyńskie, [w:] Tradycje kultury antycznej na Śląsku II, red. Joanna Rostropowicz, Opole 2003, s. 191–193. Aleksandrowicz Tadeusz, Barokowe chronostychy łacińskie w Cieszynie, [w:] Dzieło literackie i książka w kulturze. Studia i szkice ofiarowane Profesor Renardzie Ocieczek w czterdziestolecie pracy naukowej i dydaktycznej, red. Ireneusz Opacki, Bożena Mazurkowa, Katowice 2002, s. 113–119. Bajda Jerzy, Teologia moralna (kazuistyczna) w XVII–XVIII wieku, [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, T. II, Od Odrodzenia do Oświecenia, red. Ma- rian Rechowicz, Cz. I, Lublin 1975, s. 267–306.

550 Banaszak Marian, Szaniawski Felicjan Konstanty h. Junosza (1668–1732), [w:] SPTK, T. 4, red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Warszawa 1983, s. 250– 252. Bańka Józef, Dekanat pszczyński w czasie reformacji protestanckiej i odrodzenia katolickiego na tle stosunków kościelnych Śląska, Chorzów 1937. Barwicka-Makula Aleksandra, Protestanci, [w:] Pszczyna. Monografia historyczna, T. II, red. Ryszard Kaczmarek, Janusz Sperka, Pszczyna 2014, s. 491–508. Barycz Henryk, Bogucicki Józef Jan Kanty, [w:] PSB, T. 2, kom. red. Władysław Konopczyński i in., Kraków 1936, s. 195–196. Bendel Reiner, Der Seelsorger im Dienst der Volkserziehung: Seelsorge im Bi- stum Breslau im Zeiten der Aufklärung, Köln-Weimar-Wien 1996. Bendyk Józef, Działalność duszpasterska biskupa Jana Aleksandra Lipskiego w diecezji krakowskiej w latach 1732–1746, Kraków 1997. Bieruń. Monografia historyczna, red. Ryszard Kaczmarek i Jerzy Myszor, Bie- ruń 2007. Bihlmeyer Karl, Benedikt XIII, [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. 2, red. Michael Buchberger, Freiburg im Breisgau 1931, s. 146–147. Bloch Marc, Pochwała historii, czyli o zawodzie historyka, Warszawa 1960. Bobková-Valentová Katerina, Každodenní žívot učitele a žáka jezuitského gymnázia, Praha 2006. Bochnak Władysław, Religijne stowarzyszenia i bractwa katolików świeckich w diecezji wrocławskiej (od XVI w. do 1810 r.), Wrocław 1983. Bremser H.J., Priesterkonferenzen in der Erzdiözese Köln zur wissenschaftlichen Fortbildung und monatlichen Geisteserneuerung im 17. und 18. Jahrhundert, „Kölner Pastoralblatt. Monatsschrift für katholische Theologie und Seelsor- ge”, Jg. 49, Nr 8/9 Köln (1915), s. 249–261. Bremser H.J., Priesterkonferenzen in der Erzdiözese Köln zur wissenschaftlichen Fortbildung und monatlichen Geisteserneuerung im 17. und 18. Jahrhundert (Schluss), „Kölner Pastoralblatt. Monatsschrift für katholische Theologie und Seelsorge”, Jg. 49, Nr 11 Köln (1915), s. 336–342. Brückner Aleksander, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927. Brückner Aleksander, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1998. Brzozowski Mieczysław, Teoria kaznodziejstwa (wiek XVI–XVIII), [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, T II: Od Odrodzenia do Oświecenia, Cz. I: Teolo- gia humanistyczna, red. Marian Rechowicz, Lublin 1975, s. 361–428. Budzyński Józef, Dramat i teatr szkolny na Śląsku (XVI–XVIII wiek), Katowice 1996.

551 Budzyński Józef, Recepcja antyku w humanstycznej szkole na Śląsku w XVI– XVIII w., [w:] Tradycje kultury antycznej na Śląsku, red. Joanna Rostropo- wicz, Opole 1997, s. 253–264. Budzyński Józef, Rola łaciny w kulturze dawnego Śląska, „Śląskie Miscellanea”, red. Jan Malicki i Krystyna Heska-Kwaśniewicz, nr 21, T. II, Katowice 1998, s. 21–33. Budzyński Józef, Paideia humanistyczna, czyli wychowanie do kultury. Studium z dziejów klasycznej edukacji w gimnazjach XVI–XVIII wieku (na przykła- dzie Śląska), Częstochowa 2003. Buksiński Tadeusz, Interpretacja źródeł historycznych pisanych, Warszawa-Po- znań 1992. Burda Bogumiła, Szkolnictwo średnie na Dolnym Śląsku w okresie wczesnono- wożytnym (1526–1740), Zielona Góra 2007. Chachaj Jacek, Powstanie dekanatów w archidiakonacie krakowskim, „RMG”, T. XI/XII (1997), s. 9–18. Chodyński Zenon, Kongregacje dekanalne, [w:] Encyklopedia kościelna, T. X, Warszawa 1877, s. 623–635. Choroś Monika, Jarczak Łucja, Słownik nazw miejscowych Dolnego Śląska, Opole 1995. Chruścicki Juliusz Antoni, Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, Warszawa 1974. Cinek Frantisek, Matricula Acadaemiae Olomucensis, „Ročenka Cyrilome- todějské Fakulty Bohoslovecké v Olomouci za dobu R. 1918 do R. 1928”, Olomouc 1929, s. 42–157. Cloet Michel, Het decanaat Leuven 1732–1734. Visitatieverslag van deken Rombout Van Kiel, Bruxelles 1990. Conrads Norbert, Książęta i stany. Historia Śląska 1469–1740, Wrocław 2006. Czapliński Marek, Kaszuba Elżbieta, Wąs Grażyna, Żerelik Rościsław, Historia Śląska, Wrocław 2002. Czyżewski Feliks, Sposoby zażegnywania burzy, „Twórczość Ludowa”, R. VIII, Nr 1–2 (23) 1993, s. 34–43. Dec Ignacy, Duszpasterstwo w archiprezbiteracie żorskim w XVII weku w świe- tle wizytacji biskupich, Wrocław 1986. Dengel Ignatz Philipp, Benedikt XIV, [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. 2, red. Michael Buchberger, Freiburg im Breisgau 1931, s. 143–144. Der Grosse Herder. Nachschlagwerk für Wissen und Leben, Bd. 4, Freiburg am Breisgau 1932. Długosz-Kurczabowa Krystyna, Gramatyka historyczna języka polskiego, War- szawa 2001.

552 Dobra materialne, wyposażenie i dochody parafii, duchowieństwa i służby ko- ścielnej dekanatu puckiego w okresie staropolskim, red. Zdzisław Kropidłow- ski, Gdańsk 2007. Doerr August von, Der Adel der Böhmischen Kronländer. Ein Verzeichniss derjenigen Wappenbriefe und Adelsdiplome welche in den Böhmischen Sa- albüchern des Adelsarchives im K.K. Ministerium de Innern in Wien eingetragen sind, Praga 1900. Dola Kazimierz, Obraz statystyczny diecezji wrocławskiej w 1724 roku, „STH- SO”, nr 11 (1985), s. 211–229. Duhr Bernhard, Studienordnung der Gesellschaft Jesu, Freiburg 1896. Dudała Halina, Konwersje Żydów na katolicyzm na Górnym Śląsku w okresie od XVIII do początków XX wieku (zarys problematyki), „Śląsk Opolski”, nr 2 (59), 2006, Rok XVI, s. 55–63. Dudała Halina, Duchowieństwo w parafii św. Bartłomieja w Bieruniu, [w:] Bie- ruń. Monografia historyczna, red. Ryszard Kaczmarek, Jerzy Myszor, Bie- ruń 2007, s. 245–256. Dudała Halina, Konwersje Żydów na katolicyzm na Górnym Śląsku (XVII–XIX wiek), [w:] Żydzi na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku, red. Barbara Kali- nowska-Wójcik, Dawid Keller, Rybnik 2014, s. 39–60. Dudała Halina, Schäffer Wojciech,Księgi metrykalne w Archiwum Archidiece- zjalnym w Katowicach. Przewodnik po zespole, Katowice 2013. Dukała Jan, „Ratio studiorum” w seminariach diecezjalnych pod zarządem księ- ży misjonarzy (1675–1864), „NP”, T. 61 (1984), s. 149–161. Dukała Jan, Szkoła księży misjonarzy, [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, T. 2: Od odrodzenia do oświecenia, Cz. 2: Teologia neoscholastyczna i jej rozwój w akademiach i szkołach zakonnych, red. Marian Rechowicz, Lublin 1975, s. 103–170. Dwór. Plebania. Rodzina chłopska. Szkice z dziejów wsi polskiej XVII i XVIII wieku, red. Ślusarska M., Warszawa 1998. Dyplomatyka staropolska, red. Tomasz Jurek, Warszawa 2015. Dzieje teologii katolickiej w Polsce. T. II: Od odrodzenia do oświecenia, Cz. I: Teologia humanistyczna, red. Marian Rechowicz, Lublin 1975. Dzięgielewski Jan, Maciszewski Jarema, Maciejowski Bernard h. Ciołek (1548– 1608), [w:] PSB, T. XIX, kom. red. Władysław Konopczyński i in., Wro- cław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 48–52. Dziubiński Andrzej, Z dziejów nałogu tytoniowego i produkcji wyrobów nikotynowych w Rzczeczypospolitej w XVII i XVIII wieku, „Kwartalnik Historycz- ny”, R. 55, 1998, s. 33–51. Editionswissenschftliches Kolloquium 2011. Quellen kirchlicher Provenienz. Neue Editionsvorhaben und aktuelle EDV–projekte, hrsg.v. Helmut

553 Flachenecker, Janusz Tandecki unter Mitarb. v. Krzysztof Kopiński, To- ruń 2011. Encyklopedia Kościelna, red. Michał Nowodworski, T. I, Warszawa 1873. Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995, opr. Lu- dwik Grzebień, Kraków 1996. Estreicher Karol, Bibliografia polska, T. IX, Kraków 1970. Estreicher Karol, Polnische Bibliographie des XVIII. Jahrhunderts chronologisch georgnet mit Nachträgen zur chronologischen Bibliographie des XV. bis XVII. Jahrh., Krakau 1888. Fijałek Jan, Życie i obyczaje kleru w Polsce średniowiecznej na tle ustawodawstwa synodalnego, Kraków 1997. Flaga Jerzy, Bractwa religijne w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku, Lublin 2004. Franek Józef, Dzieje placówki jezuickiej w Cieszynie w okresie kontrreformacji, Cieszyn 1939 [mps pracy doktorskiej w KCC]. Frank Karl Friedrich von, Standeserhebungen und Gnadenakte für das Deut- sche Reich und die Österreichschen Erblande bis 1806 sowie kaiserlich öster- reichische bis 1823 mit einigen Nachträgen zum „Alt-Österreichischen Adels – Lexikon” 1823–1918, T. 1–5, Schloss Senftenegg 1967–1974. Gaj Beata, Tradycje retoryczne na dawnym Śląsku (XVI–XVIII wiek), Katowi- ce-Opole 2007. Galewski Dariusz, Das Mäzenatentum des Fürstbischofs von Breslau Franz Ludvig von Pfalz-Neuburg (1683–1732), „Jahrbuch des Wissenschaftliche Zentrum des Polnischen Akademie der Wissenschaften in Wien”, Bd. 2 (2009), s. 55–66. Galoch Zygmunt, Rychalski Michał ks. (1645–1688), [w:] PSB, T. XXXIII, kom. red. Władysław Konopczyński i in., s. 365–366. Gatz Erwin, Die Bischöfe des Heiligen Römischen Reichen (1648 bis 1803). Ein biographisches Lexikon, Berlin 1990. Gawrecká Marie, Od podziału Śląska do Wiosny Ludów, [w:] Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. Joachim Bahlcke, Dan Gawrecki, Ryszard Kaczmarek, Gliwice 2001, s. 171–192. Gerber Erwin, Die schlesischen Polen und die Olomützer Universität, „Zeit- schrift für Geschichte und Kulturgeschichte Österreichisch–Schlesiens”, 8 (1913), Hf. 4, s. 153. Gerlic Henryk, Udział rudzkiego gimnazjum cysterskiego w kształceniu polskiej młodzieży szlacheckiej, „RMG”, T. XIII (1998), s.145–149. Gerlic Henryk, Górnosląska młodzież rycerska w Gimnazjum cysterskim w Ru- dach, „RMG”, T. XI/XII (1997), s. 145–193.

554 Gerlic Henryk, Młodzież gliwicka wśród uczniów i studentów Akademii jezuickiej w Ołomuńcu w latach 1576–1829, „RMG”, T. XVII (2002), s. 25–63. Gierowski Józef, Łubieński Kazimierz h. Pomian (1652–1719), [w:] PSB, T. XVIII, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973, s. 487–489. Gil Czesław OCD, Słownik polskich karmelitanek bosych 1612–1914, Kraków 1999. Główka Dariusz, Podstawy prawne testamentów i inwentarzy pośmiert- nych duchowieństwa katolickiego w Polsce w epoce potrydenckiej, [w:] Archeologia Historica Polona. Studia z archeologii i historii, T. 5 (1997), s. 203–210. Główka Dariusz, Przewodnik, inicjator, adwersarz? Uwagi o miejscu plebana w społeczności wiejskiej w XVII–XVIII wieku na przykładzie diecezji płockiej, [w:] Dwór, plebania, rodzina chłopska: szkice z dziejów wsi polskiej XVII i XVIII wieku, red. Magdalena Ślusarska, Warszawa 1998, s. 55–68. Główka Dariusz, Majątek osobisty duchowieństwa katolickiego w Koronie w XVII i XVIII wieku, Warszawa 2004. Gmiterek Wiesława, Staropolskie oficyny Krakowa i ich wydawnictwa w zbiorach Biblioteki Głównej UMCS w Lublinie, [w:] Zbiory specjalne i regionalia w polskich bibliotekach naukowych i publicznych. Materiały z III ogólnopol- skiej konferencji naukowej zorganizowanej przez Bibliotekę Główną Uniwer- sytetu Szczecińskiego 9–11 września 2009, red. Radosław Gaziński, Szczecin 2010, s. 165–180. Goczałkowice Zdrój. Monografia historyczna, red. Wiesława Korzeniowska, Opole 1996. Gojniczek Wacław, Elity władzy w Cieszynie na przełomie XVI i XVII wieku, [w:] Samorządowość i elity władzy w Cieszynie na przestrzeni dziejów, red. Idzi Panic, Cieszyn 2002, s. 73–86. Goldberg Jakub, Zróżnicowanie aspektów konwersji Żydów w dawnej Rzeczy- pospolitej, [w:] W poszukiwaniu religii doskonałej? Konwersja a Żydzi, red. Agnieszka Jagodzińska, Wrocław 2012, s.19–29. Gołębiowski Maciej, Kilka uwag o testamentach z XVII i XVIII wieku w księ- gach biskupstwa chełmińskiego, [w:] W kręgu stanowych i kulturowych prze- obrażeń Europy Północnej w XIV–XVIII wieku, red. Zenon Hubert Nowak, Toruń 1988, s. 159–177. Góralski Zbigniew, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1988. Górecki Piotr, Archiprezbiterat toszecki w latach 1618–1740. Kościelne dzieje Toszka, Pyskowic i okolic w czasach reformy Kościoła katolickiego na Śląsku, Gliwice 2009.

555 Górski Karol, Teologia ascetyczno-mistyczna (wiek XVI–XVIII), [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, T. II. Od Odrodzenia do Oświecenia, Cz I. Teolo- gia humanistyczna, red. Marian Rechowicz, Lublin 1975, s. 429–470. Grudniewski Jakub, Kaczmarek Ryszard, Żory w dobie panowania Hohenzol- lernów 1742–1918/1919, Żory 2013. Grzebień Ludwik, Drexel, Drexelius Jeremias SJ, [w:] EK, red. Romuald Łuka- szyk, Tadeusz Bieńkowski, Franciszek Gryglewicz, T. IV, Lublin 1989, s. 209. Guldon Zenon, Wijaczka Jacek, Procesy o mordy rytualne w Polsce XVI–XVIII wieku, Kielce 1995. Handelsmann Marceli, Historyka. Zasady metodologii i teorii poznania historycznego, Warszawa 1928. Heintz Albert, Dekanat, [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. 3, red. Jo- seph Höfer i Karl Rahner, Freiburg 1959, s. 204. Hemperek Piotr, Oficjalat okręgowy w Lublinie XV–XVIII w. Studium z dziejów organizacji i kompetencji sądownictwa kościelnego, Lublin 1974. Heś Robert, Joannici na Śląsku w średniowieczu, Kraków 2007. Hilling Nikolaus, Die bischöfliche Banngewalt der Archipresyterat und der Ar- chidiakonat in den sächsischen Bistümern, „Archiv für katholisches Kir- chenrecht”, 80 (1900), s. 323–345. Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. Joachim Bahlcke, Dan Gawrecki, Ryszard Kaczmarek, Gliwice 2011. Historia Śląska, T. I do roku 1763, red. Karol Maleczyński, Józef Andrzej Gie- rowski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1963. Hoffmann Hermann, Die Geschichte der Breslauer Alumnats. Ein Beitrag zur Geschichte der Priesterbildung in Schlesien, Breslau 1935. Hoffmann Hermann, Die Jesuiten in Oppeln, Breslau 1934. Horwat Jerzy, Jedynak Zdzisław, Kiereś Zbigniew, Szlachta górnośląska. Ma- teriały do dziejów szlachty górnośląskiej od początku XVI do połowy XVIII wieku w zbiorze dokumentów Archiwum Miejskiego w Bytomiu, Bytom 2008. Igálffy-Igály Ludwik,Die Matrikel der Marianischen Sodalität des Ferdinandi- schen Konvikts an der Universität Olomütz 1625–1778, „Neuen Jahrbuch des Gesselschaft Adler”, Bd. 6 (1964–1966), s. 1–142, Wien 1966. Inglot Stanisław, Wiatrowski Leszek, Instrukcje gospodarcze dla dóbr pszczyń- skich od połowy XVII do początku XIX wieku, Wrocław 1963. Iuvenalia poetica. Śląscy poeci łacińscy w przekładzie licealistów, wybór, opracowanie i asysta translacyjna Beata Gaj, Strzelce Opolskie-Opole 2014. Jedin Hubert, Borromäus Karl (1538–1584), [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. 2, red. Michael Buchberger, Freiburg 1958, s. 611–612. Jedynak Zdzisław, Kronika klasztoru reformatów w Gliwicach (1674–1753) – nieznane źródło do dziejów sztuki, „RMG”, T. 9 (1993), s. 437–445.

556 Joannici i ich związki z ziemiami polskimi, red. Przemysław Deles, Przemysław Mrozowski, Warszawa 2014. Jungnitz Joseph, Die Breslauer Germaniker, Breslau 1906. Jungnitz Joseph, Eberlein Gerhard, Die Kirchebücher Schlesiens beider Confes- sionen, Breslau 1902. Kaczmarek Ryszard, Ludzie – stosunki demograficzne, struktura społeczna, po- działy wyznaniowe, etniczne i narodowościowe, [w:] Historia Górnego Ślą- ska. Polityka, gospodarka, kultura europejskiego regionu, red. Joachim Ba- hlcke, Dan Gawrecki, Ryszard Kaczmarek, Gliwice 2011, s. 39–56. Kaczmarczyk Zdzisław, Monarchia Kazimierza Wielkiego, T. 2, Organizacja Kościoła, sztuka i nauka, Poznań 1946. Kadłubek Zbigniew, Retoryka w szkole na Śląsku w renesansie i baroku, [w:] Tradycje kultury antycznej na Śląsku, red. Joanna Rostropowicz, Opole 1997, s. 265–274. Kalinowska-Wójcik Barbara, Židé v hospodářství svobodného stavovského pan- ství Pština od poloviny 17. do počátku 18 století, [w:] Šlechticův Žid, Žid šlechticem. Židovské elity a židovská šlechta v novověku a moderní době, red. Janusz Spyra, Ales Zářicky, Jan Županič, Ostrava-Częstochowa 2013, s. 65– 82. Kalinowska-Wójcik Barbara, Żydzi, [w:] Pszczyna. Monografia historyczna, T. II, red. Ryszard Kaczmarek, Jerzy Sperka, Pszczyna 2014, s. 510–534. Kalinowski Rafał OCD, Klasztory karmelitanek bosych w Polsce, na Litwie i Rusi. Ich początek, rozwój i tułactwo w czasie rozruchów wojennych XVII wieku. Rzecz osnuta na kronikach klasztornych: Kraków, T. 4, Kraków 1904. Karwot Zuzanna, Pszów – kult Matki Boskiej (1723–1921), Marklowice 2001. Katalog diecezji katowickiej, red. Józef Krętosz, Jerzy Myszor, Józef Pawliczek, Wiktor Skworc, Katowice 1986. Katalog duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego na podstawie ksiąg święceń biskupów wrocławskich: 1650–1810/12, opr. Stanisław Jujeczka, Henryk Gerlic, Waldemar Könighaus, Wrocław 2014. Katalog zabytków sztuki w Polsce, red. Jerzy Szablowski, T. 1, Warszawa 1953. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. 4, cz. II/I, red. Adam Bochnak, Jan Samek, Warszawa 1971. Kiedos Józef, Jezuici i ich udział w katolickiej reformie kościelnej na Śląsku Cie- szyńskim w XVII i XVIII w., „SSHT”, T. 23/24 (1990–1991), s. 247–254. Kisiel Stanisław, Rekolekcje i misje w aspekcie historycznym, AK, nr 104 (1985), s. 361–373. Kitowski Piotr, Przy dobrym z łaski boskiej rozeznaniu…: ostatnia wola Agnieszki z Żukowskich Wądołowskiej z 1743 roku, „Studia z Dziejów Pań- stwa i Prawa Polskiego”, T. 14 (2011), s. 87–95.

557 Klemensiewicz Zenon, Historia języka polskiego, Warszawa 1999. Koczerska Maria, Kancelarie i dokumentacja kościelna, [w:] Dyplomatyka staropolska, red. Tomasz Jurek, Warszawa 2015, s. 339–388. Kogut Mieczysław, Kościół katolicki w archiprezbiteracie żmigrodzkim w latach 1654–1945, Wrocław 2001. Kołodziejczyk January, Krajobrazy roślinne nad Wisłą: charakterystyka i geneza, Warszawa 1920. Kopiczko Andrzej, Duchowieństwo katolickie diecezji warmińskiej w latach 1525–1821, Cz. 1, Olsztyn 2000. Kopiec Jan, Opawa schronieniem papieskich nuncjuszy w Polsce w latach 1705– 1709, [w:] Polská papežská nunciatura (Slezsko v církevních dějinách 18. sto- letí), red. Zdeněk Jirásek, Opava 2009, s. 7–16. Kopiec Jan, Pierwsze spotkanie nuncjusza Nicola Spinoli z królem Augustem II w 1710 r., [w:] Od Kijowa do Rzymu. Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej ze Stolica Apostolską i Ukrainą, red. Mariusz R. Drozdowski, Wojciech Wal- czak, Katarzyna Wiszowata-Walczak, Białystok 2012, s. 563–571. Kopiec Jan, Śląski epizod w dziejach nuncjatury polskiej w czasach Augusta II (1705–1709), Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka”, R. 46 (1992), nr 1–2, s. 331–336. Kopiec Jan, Umacnianie katolicyzmu w dekanatach Bytom i Pszczyna za biskupa Marcina Szyszkowskiego (+1630), „RTK”, T. XXI, z. 4 (1984), s. 79–84. Kopiec Jan, Ks. Jakub Roczkowski – górnośląski duszpasterz końca XVII wieku, [w:] Ludzie Kościoła katolickiego na Ziemi Śląskiej, red. Krystyn Matwijow- ski, Wrocław 1994, s. 65–77. Kopiec Jan, Zainteresowanie katolickiego duchowieństwa parafialnego na Ślą- sku w XVII w. kulturą antyczną, [w:] Tradycje kultury antycznej na Śląsku, red. Joanna Rostropowicz, Opole 1997, s. 275–281. Korbelářová Irena, Opava v době polské papežské nuncjatury (1705–1709), [w:] Polská papežská nunciatura (Slezsko v církevních dějinách 18. Století), red. Zdeněk Jirásek, Opava 2009, s. 31–41. Korzon Tadeusz, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764–1794), T. 1, Kraków 1897. Koserczyk Józef, Kronika parafii Wszystkich Świętych w Pszczynie od jej począt- ków do 1950 roku, Pszczyna 2008. Kossert Andreas, Ostatni okres rządów Habsburgów (1707–1740), [w:] Histo- ria Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. Joachim Bahlcke, Dan Gawrecki, Ryszard Kaczmarek, Gliwice 2011, s. 162–170. Kouřil Miloš, Universita Olomouc (1576) 1640–1950. Inventář, mps w Zemský archiv v Opavě pobočka Olomouc.

558 Kowalczyk Maria, Testament biskupa krakowskiego Floriana z Mokrska, [w:] „Studia Źródłoznawcze”, R. XLI (2003), s. 65–70. Kowalska Alina, Dzieje języka polskiego na Górnym Śląsku w okresie habsburskim (1526–1742), Katowice 1986. Kracik Jan, Biblioteki parafialne a prywatne księgozbiory duchowieństwa. De- kanat Nowa Góra w XVII–XVIII wieku, ABMK, T. 32 (1976), s. 249–271. Kracik Jan, Konsekracje kościołów i ołtarzy w diecezji krakowskiej w XVII– XVIII wieku, „NP”, t. 61 (1984), s. 111–141. Kracik Jan, Vix venerabiles. Z dziejów społecznych niższego kleru parafialnego w archidiakonacie krakowskim w XVII–XVIII wieku, Kraków 1982. Kracik Jan, Duszpasterstwo parafialne w dekanacie Nowa Góra w pierwszej po- łowie XVIII wieku, „SKH”, T. 2, Lublin 1977, s. 128–282. Kracik Jan, Prawie wielebni, Kraków 2011. Kracik Jan, Niełatwe początki Seminarium Duchownego w Krakowie (w 375 rocznicę założenia), ABMK, T. 35 (1977), s. 231–245. Kracik Jan, Najstarsze akta kongregacji dekanalnych w Archiwum Kurii Metro- politalnej w Krakowie, ABMK, T. 29 (1974), s. 261–272. Kracik Jan, Zasoby Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, AC, T. IX (1977), s. 471–492. Kracik Jan, Potrydencki system rekrutacji duchowieństwa w diecezji krakowskiej XVI–XVIII wieku, AC, T. X (1978), s. 471–492. Kracik Jan, Katolicka indoktrynacja doby saskiej w parafiach zachodniej Mało- polski, „RTK”, T. 20, z. 6, 1973, s. 13–27. Kracik Jan, Wokół spisu ludności diecezji krakowskiej prymasa M.J. Poniatow- skiego z 1787 roku, SH, T. 28 (1985), z. 1, s. 29–37. Kracik Jan, Ryś Grzegorz, Dziesięć wieków diecezji krakowskiej, Kraków 1998. Král Adalbert Dobrá Voda von, Der Adel von Böhmen, Mähren und Schlesien. Genealogisch-heraldisches Repertorium sämtlicher Standeserhebungen, Prädicate, Beförderungen, Incolats-Erteilungen, Wappen und Wappenver- besserungen des gesamten Adels der Böhmischen Krone mit Quellen und Wappen-Nachweisen, Prag 1904. Krawczuk Wojciech, Aspekt historii języka w edytorstwie nowożytnych źródeł historycznych, [w:] Teoria i praktyka edycji nowożytnych źródeł w Polsce (XVI–XVIII w.), red. Adam Perłakowski, Kraków 2011, s. 205–209. Krieg Julius, Dekan, [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. 3, red. Michael Buchberger, Freiburg 1931, s. 188. Kriegseisen Wojciech, Stosunki wyznaniowe w relacjach państwo–kościół mię- dzy reformacją a oświeceniem (Rzesza Niemiecka – Niderlandy Północne – Rzeczypospolita polsko-litewska), Warszawa 2010.

559 Kroess Alois, Geschichte der böhmischen Provinz der Gesellschaft Jesu, Bd. III: Die Zeit von 1657 bis zur Aufhebung der Gesellschaft Jesu im Jahre 1773, Olomouc 2013. Kropidłowski Zdzisław, Inwentarz pośmiertny ks. Kitowskiego (1733), UG, R. 18 (2002), nr 1, s. 127–133. Kropidłowski Zdzisław, Dobra materialne, wyposażenie i dochody parafii, du- chowieństwa i służby kościelnej dekanatu puckiego w okresie staropolskim, Gdańsk 2007. Kropidłowski Zdzisław, Duchowieństwo dekanatu puckiego w końcu XVI w., UG, R. 16 (2004), nr 1 (28), s. 83–94. Kropidłowski Zdzisław, Dobra materialne i dochody parafii puckiej od 1583 r. do 1766 r., SCH, R. XII (2005), nr 1, s. 15–40. Kropidłowski Zdzisław, Dobra materialne i dochody parafii w Górze i Wejhero- wie w okresie staropolskim, UG, R. 17 (2005), nr 1 (29), s. 51–76. Kropidłowski Zdzisław, Dobra materialne, wyposażenie i dochody parafii w Łebczu oraz jej proboszczów i organistów w okresie staropolskim, UG, R. 19 (2006), nr 1 (31), s. 113–125. Krupa Sławomira, Ludwik Musioł (1892–1970) – szkic do portretu, „Szkice Ar- chiwalno-Historyczne”, Nr 4, Katowice 2008, s. 48–69. Księga tysiąclecia katolicyzmu w Polsce, Cz. I: Początki i zarys rozwoju, red. Ma- rian Rechowicz, Zygmunt Sułowski, Lublin 1969. Księga tysiąclecia katolicyzmu w Polsce, Cz. II: Kościół a nauka i sztuka, red. Andrzej Wojtkowski, Czesław Zgorzelski, Lublin 1969. Księga tysiąclecia katolicyzmu w Polsce, Cz. III: Kościół w ramach społeczeń- stwa, red. Piotr Kałwa, Czesław Strzeszewski, Lublin 1969. Kubiciel Romuald, Kościół pod wezwaniem św. Bartłomieja Apostoła w Bieru- niu, Bieruń 1996. Kuchowicz Zbigniew, Człowiek polskiego baroku, Łódź 1992. Kudera Jan, Parafia Bojszowy, „Gość Niedzielny”, R. X (1932) nr 30, s. 4–6. Kudera Jan, Księża pochodzący z parafii mysłowickiej, Mysłowice 1936. Kuklo Cezary, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009. Kultura staropolska – poszukiwanie sacrum, odnajdywanie profanum, red. Bog- dan Rok, Filip Wolański, Toruń 2013. Kumor Bolesław, Granice metropolii i diecezji polskich, Lublin 1999. Kumor Bolesław, Rozwój sieci dekanalnej w południowej części diecezji krakowskiej do r. 1772, „RTK”, T. IX, z. 1 (1962), s. 77–97. Kumor Bolesław Stanisław, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, T. 1, Kra- ków 1998. Kumor Bolesław Stanisław, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, T. 2, Kra- ków 1999.

560 Kumor Bolesław Stanisław, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, T. 3, Kra- ków 2000. Kumor Bolesław Stanisław, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, T. 4, Kra- ków 2002. Kumor Bolesław, Początki organizacji dekanalnej na ziemiach polskich, „RTK”, T. VII, z. 2 (1961), s. 89–101. Kumor Johannes, Die Seelsorge geistlichen des Dekanat Pless in den Jahren 1665–1720, „Archiv für schlesische Kirchengeschichte”, Bd. 40 (1982), s. 269–278. Kurowski Błażej Bernard, Franciszkanie w Gliwicach, „Quaestiones Selectae”, nr 9 (1999), s. 117–134. Kwak Jan, Kultura materialna i umysłowa mieszczan górnośląskich w dobie reformacji i kontrreformacji, Bytom 1994. Kwak Jan, Klęski elementarne w miastach górnośląskich (w XVIII i w pierwszej połowie XIX w.), Opole 1987. Lauchert Friedrich, Binius Severin, [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. 2, red. Michael Buchberger, Freiburg 1958, s. 362. Lec Zdzisław, Jezuici we Wrocławiu (1581–1776), Wrocław 1995. Lec Zdzisław, Szkolnictwo jezuickie na Górnym Śląsku do kasaty, [w:] Kultu- ra edukacyjna na Górnym Śląsku, red. Antoni Barciak, Katowice 2002, s. 112–126. Lec Zdzisław, Kolegia jezuickie na Śląsku do 1740 roku, „Perspectiva. Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne”, Rok IX (2012), nr 2 (21), s. 89–97. Liedtke Antoni, Początkowe dzieje seminarium chełmińskiego, „NP”, 1960, T. 11, s. 164–166. Lędziny. Zarys dziejów, red. Franciszek Serafin, Lędziny 1998. Litak Stanisław, Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Lublin 2006. Litak Stanisław, Parafie w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku: struktura, funkcje społeczno-religijne i edukacyjne, Lublin 2004. Litak Stanisław, Kościół łaciński w Polsce około 1772 roku. Mapa–Komentarz– Indeks, Rzym-Lublin 1991. Ładogórski Tadeusz, Studia nad zaludnieniem Polski XIV w., Wrocław 1958. Łętowski Ludwik, Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich, T. 3, Kraków 1852. Maciuszko Janusz Tadeusz, Protestantyzm na Śląsku XVI–XX wiek, [w:] Miej- sce i rola Kościoła wrocławskiego w dziejach Śląska, red. Krystyn Matwijow- ski, Wrocław 2001, s. 195–213.

561 Maciuszko Janusz Tadeusz, Ewangelickie piśmiennictwo religijne na Śląsku w XVI–XVIII wieku, [w:] Piśmiennictwo i grafika chrześcijańska XV–XVIII wieku na Śląsku, red. Danuta Żylska-Kobiałko, Opole 1994, s. 39–66. Main Izabella, Rozwój sieci parafialnej w dekanacie Pszczyna do końca XVIII wieku, „Roczniki Humanistyczne”, T. XLV, z. 2 (1997), s. 159–218. Maleczyńska Kazimiera, Księgozbiory parafialne w diecezji wrocławskiej w II połowie XVII wieku w świetle protokołów wizytacji kościelnych, „SKHS”, T. 41 (186), nr 4, s. 583–598. Malicki Jan, Piśmiennictwo katolickie na Śląsku, [w:] Piśmiennictwo i grafika chrześcijańska XV–XVIII wieku na Śląsku, red. Danuta Żylska-Kobiałko, Opole 1994, s. 67–80. Mandziuk Józef, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku. Czasy reformacji protestanckiej, reformy katolickiej i kontrreformacji 1520–1742, T. 2, Warszawa 1995. Mandziuk Józef, Zbiory kazań w bibliotekach śląskiego duchowieństwa diecezjalnego w XVII wieku, SCH, nr 10 (2003), s. 53–80. Maroń Franciszek, Parafia górnośląska w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w., „SSHT”, T. V (1972), s. 151–225. Maroń Franciszek, Kościół na Górnym Śląsku w pierwszej połowie XVII wieku, „SSHT”, T. XII (1979), s. 209–263. Maroń Franciszek, Rozwój sieci parafialnej w diecezji katowickiej aż do końca XV w., „SSHT”, T. 2 (1969), s. 128–164. Michalski Jerzy, Lubomirski Stanisław herbu Szreniawa, [w:] PSB, T. 17, kom. red. Władysław Konopczyński i in., Kraków 1973, s. 53–56. Mikulski Krzysztof, Wijaczka Jacek, Historia powszechna. Wiek XVI–XVIII, Warszawa 2012. Monografia gminy i parafii Chełm Śląski, red. Jerzy Myszor, Chełm Śląski 2004. Montusiewicz Ryszard, Kultura retoryczna kolegiów w XVII i połowie XVIII wieku. Rekonesans materiałowy, [w:] Retoryka a literatura, red. B. Otwi- nowska, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984, s. 193–216. Mrzyk Mariusz, Problematyka kultu św. Jana Nepomucena w XVIII i XIX wieku na ziemi pszczyńskiej, [w:] Studia i materiały z dziejów Górnego Śląska, T. 23, Katowice 1998, s. 92–106. Murawiec Wiesław, Bogucicki Józef Jan Kanty (1747–1798), [w:] SPTK, red. Hieronim Wyczawski, T. 1, Warszawa 1981, s. 178–180. Musioł Ludwik, Mokre. Z dziejów wsi i parafii (monografia historyczna), Ka- towice 1995. Musioł Ludwik, Pszczyna. Monografia historyczna, Katowice 1936. Musioł Ludwik, Bieruń. Miasto, kościół i parafia, Bieruń 1999.

562 Musioł Ludwik, Dzieje szkół parafialnych w dawnym dekanacie pszczyńskim, Katowice 1933. Myszor Jerzy, Duchowieństwo katolickie na Śląsku 1742–1914. Z dziejów duszpasterstwa w diecezji wrocławskiej, Katowice 2011. Myszor Jerzy, Kościół na Górnym Śląsku. Od diecezji wrocławskiej do archidiecezji katowickiej, Katowice 2008. Myszor Jerzy, Duszpasterstwo parafialne na Górnym Śląsku w latach 1821– 1914, Katowice 1991. Myszor Wincenty, Biblioteka ks. Stanisława Mąkockiego, [w:] Monografia gminy i parafii Chełm Śląski, red. Jerzy Myszor, Chełm Śląski 2004, s. 385–394. Müller August, Schlesier auf der Akademie in Olomütz 1576–1631, „Archiv für schlesische Kirchengeschichte”, Bd. 12 (1954), s. 61–111. Müller Wiesław, Struktura organizacyjna diecezji rzymskokatolickich w Polsce w XVI–XVIII wieku, [w:] Księga tysiąclecia katolicyzmu w Polsce, Cz. I, red. Marian Rechowicz, Zygmunt Sułowski, Lublin 1969, s. 94–99. Nasierowski Sławomir, „List Pasterski” kard. Bernarda Maciejowskiego, Lublin 1992. Nawrocki Stanisław, Rozwój form kancelaryjnych na ziemiach polskich od śre- dniowiecza do końca XX wieku, Poznań 1998. Nevěřil Jan, Fakulta bohoslovecká v Olomouci do roku 1918, „Ročenka Cy- rilometodějské Fakulty Bohoslovecké v Olomouci za dobu od r. 1918 do r. 1928”, Olomouc 1929, s. 5–18. Nieszwiec Rudolf, Kapituła kolegiacka w Opolu w okresie rządów Habsburgów 1532–1741, Opole 2006. Nowacki Józef, Plebanus, parochus, praepositus, „Miesięcznik Kościelny Die- cezji Poznańskiej”, T. 1, z. 4 (1946), s. 198–201. Nowicki Tomasz, Plebani archidiakonatu pomorskiego w XVIII w., Lublin 2004. Nyrek Aleksander, Gospodarka leśna na Górnym Śląsku od poł. XVII do poł. XIX w., Wrocław 1975. Obraz wsi pszczyńskiej w świetle testamentów chłopskich z połowy XIX wieku, wyd. Barbara Sopot-Zembok, Pszczyna 2009. Olczak Stanisław, Duchowieństwo parafialne diecezji poznańskiej w końcu XVI i w pierwszej połowie XVII wieku, Lublin 1990. Orzechowski Kazimierz, Śląsk pod obcym zwierzchnictwem (Problemy ustro- jowe), Opole 1966. Orzechowski Kazimierz, Historia ustroju Śląska 1202–1740, Wrocław 2005. Orzechowski Kazimierz, Podatek szacunkowy na tle systemu daninowego dawnego Śląska 1527–1740. Studium historycznoprawne, Acta Universitatis Wratislaviensis 2150, Prawo 265, Wrocław 1999.

563 Ozorowski Edward, Szyszkowski Marcin h. Ostoja (1554–1630), [w:] SPTK, T. 4, red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Warszawa 1983, s. 296–298. Pałyga Jan, Duchowieństwo parafialne dekanatu kazimierskiego w XVII i XVIII wieku, „RH”, T. 14: 1966, z. 2, s. 7–57. Panzram Bernhard, Die schlesischen Archidiakonate und Archipresbyterate bis zur Mitte des 14. Jahrhunderts, Breslau 1937. Panzram Bernhard, Geschichtliche Grundlagen der ältesten schlesischen Pfar- rorganisation, Breslau 1940. Pater Mieczysław, Historia Uniwersytetu Wrocławskiego do roku 1918, Wro- cław 1997. Pawłowicz Weronika, Księgozbiory polskiego duchowieństwa katolickiego na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku (do 1939 r.), Katowice 2009. Pelczar Józef, Zarys dziejów kaznodziejstwa w Kościele katolickim, Cz. II. Ka- znodzieje polscy, Kraków 1896. Petrani Aleksy, Szkolnictwo teologiczne w Polsce, [w:] Księga tysiąclecia katolicyzmu w Polsce, Cz. I, red. Marian Rechowicz, Zdzisław Sułowski, Lublin 1969, s. 255–320. Piechnik Ludwik, Powstanie i rozwój jezuickiej Ratio studiorum (1548–1599), Kraków 2003. Piechnik Ludwik, Seminaria diecezjalne w Polsce prowadzone przez jezuitów od XVI do XVIII wieku, Kraków 2001. Piekarski Kazimierz, Bibliografia dzieł Jana Kochanowskiego. Wiek XVI i XVII, Kraków 1934. Pilnáček Josef, Rody starého Slezska, red. Karel Müller, wyd. 3, Brno 2010. Piwarski Kazimierz, Dąbski Stanisław Kazimierz, [w:] PSB, T. 5, kom. red. Władysław Konopczyński i in., Kraków 1939–1946, s. 36–38. Polak Jerzy, Erdmann II Promnitz: wolny pan na Pszczynie i Żarach (1683– 1745), Pszczyna 1996. Polak Jerzy, Ziemia pszczyńska. Rozwój gospodarczy od Piastów do Hochbergów, Pszczyna 2000. Popiołek Bożena, Woli mojej ostatniej testament ten… Testamenty staropolskie jako źródło do historii mentalności XVII i XVIII wieku, Kraków 2009. Popiołek Franciszek, Szkice z dziejów Cieszyna, Katowice 1957. Prus Konstanty, Z przeszłości Mikołowa i jego okolicy, Mikołów 1932. Przyboś Adam, Gembicki Piotr h. Nałęcz (1585–1657), [w:] PSB, T. VII, Kra- ków 1948–1958, s. 379–381. Przyboś Adam, Rożek Michał, Biskup krakowski Andrzej Trzebicki: z dziejów kultury politycznej i artystycznej w XVII stuleciu, Kraków 1989. Przyboś Kazimierz, Sejmik województwa krakowskiego w czasach saskich (1697–1763), Kraków 1981.

564 Przybyłko Marian, Urząd dziekana w rozwoju historycznym, PK, z. 1–2 (1962), s. 77–148. Przybyłko Marian, Urząd dziekana w polskim ustawodawstwie synodalnym XVIII w., PK, R. IX, nr 1–2, Warszawa 1966, s. 139–142. Pszczyna. Monografia historyczna, red. Jerzy Sperka, Ryszard Kaczmarek, 2014. Rabe Carsten, Alma Mater Leopoldina. Kolegium i Uniwersytet Jezuicki we Wrocławiu 1638–1811, Wrocław 2003. Rochrbacher René François L’Abbé, Histoire Universelle de L’Eglise Catholique, T. XII, Paris 1866. Rok Bogdan, Wstęp, [w:] Kultura staropolska – poszukiwanie sacrum, odnajdywanie profanum, red. Bogdan Rok, Filip Wolański, Toruń 2013, s. 1–4. Rosenthal Judah M., Desecration of Host, [w:] Encyclopedia Judaica, Jerusalem 1971, s. 1559–1560. Rospond Stanisław, Polszczyzna śląska, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970. Rostropowicz Joanna, Kilka uwag o edukacyjnej roli łacińskiego teatru na Gór- nym Śląsku i twórczości dramaturgiczne Georga III Oppersdorffa w Głogów- ku, [w:] Kultura edukacyjna na Górnym Śląsku, red. Antoni Barciak, Kato- wice 2002, s. 238–247. Różański Mieczysław, Duchowieństwo dekanatu lutomierskiego w drugiej poło- wie XVIII w., SCH, R. X (2003), nr 2, s. 199–215. Różański Mieczysław, Duchowieństwo parafialne archidiakonatu uniejowskiego w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Łódź 2010. Rzepa Jan, Organizacja terytorialna sądownictwa kościelnego w diecezji krakowskiej di pierwszego rozbioru, „RTK”, T. IV, z. 3 (1957), s. 83–102. Schlesinger Ludwig, Kinsky, Graf Wencel Norbert Octavian, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 15, Leipzig 1882, s. 775. Schramek Emil, Zur Geschichte von Mokrau, Kreis Pless, „Mitteilungen des Beuthener Geschichts und Museumsvereins”, Hft. 5–6, 1924, s. 29–30. Schubert F., Drexel (Dräxl, Drexelius) Jeremias SJ (1581–1639), [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. III, red. Michael Buchberger, Freiburg im Bre- isgau 1931, s. 457–458. Silnicki Tadeusz, Dzieje i ustrój Kościoła katolickiego na Śląsku do końca w. XIV, Warszawa 1953. Silnicki Tadeusz, Organizacja archidyakonatu w Polsce, Lwów 1927. Słownik staropolski, T. I, z.1, opr. Antoni Krasnowolski, Warszawa 1953. Słownik staropolski, T. II, z. 3, red. Stanisław Urbańczyk, Warszawa 1957. Słownik staropolski, T. V, z. 4, red. Stanisław Urbańczyk, Wrocław-Warszawa- -Kraków 1967. Słownik staropolski, T. VIII, z. 7, red. Władysław Kuraszkiewicz, Wrocław- -Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981.

565 Sommervogel Carlos, Bibliotheque de la Compagnie de Jesus, T. 1, Mansfield 1998. Spyra Janusz, Historiografia a tożsamość regionalna w czasach nowożytnych na przykładzie Śląska Cieszyńskiego w okresie od XVI do początku XX wieku, Częstochowa 2015. Stawecka Krystyna, Religijna poezja łacińska XVI wieku w Polsce. Zagadnienia wybrane, Lublin 1964. Strzemski Michał, Gleby województwa krakowskiego, „Przegląd Geograficzny”, T. 26 (1954), z. 4, s. 54–101. Suchojad Henryk, Jak zamożni byli staropolscy plebani? Na przykładzie testa- mentów pięciu proboszczów z województwa sandomierskiego, [w:] Czas daleki, czas bliski, red. Jerzy Szczepański, Kielce 2007, s. 19–31. Swastek Józef, Formacja naukowa kandydatów do kapłaństwa we Wrocławiu w czasach nowożytnych i spór o pierwsze seminarium na ziemiach polskich, „SKHS”, T. 56, nr 4, s. 547–554. Szadura Joanna, Kruk w polskiej kulturze ludowej, „Twórczość Ludowa”, R. VIII, nr 1–2 (23) 1993, s. 43–46. Szady Bogumił, Prawo patronatu w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych. Podstawy i struktura, Lublin 2003. Szczepaniak Jan, Duchowieństwo diecezji krakowskiej w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Kraków 2010. Szczepaniak Jan, Katalog duchowieństwa diecezjalnego zestawiony na podstawie krakowskich ksiąg święceń (1646–1789), T. 1: A–I, T. 2: J–M, T. 3: N–S, T. 4: T–Ż, Kraków 2008. Szczepaniak Jan, Spis prałatów i kanoników kapituły katedralnej oraz kapituł kolegiackich w diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008. Szczepaniak Jan, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008. Szczepaniak Jan, Nekrologium. Księża diecezji krakowskiej zmarli w latach 1749–1810, Kraków 2010. Szczepaniak Jan, Katalog kleryków seminarium stradomskiego (1732–1800), Kraków 2006. Szczepaniak Jan, Katalog alumnów Seminarium Zamkowego (1678–1800), Kraków 2004. Szczepaniak Jan, Odtworzone katalogi alumnów seminariów diecezji krakowskiej (XVII–XVIII w.), Kraków 2005. Szkutnik Piotr, Akta dziekana brzeźnickiego 1819–1867. Studium urzędu i dokumentacji, Łódź 2009. Szkutnik Piotr, Zespół akt dekanatu Szadkowskiego w zasobie Archiwum Diece- zjalnego we Włocławku, Cz. I, „Biuletyn Szadkowski”, T. 10 (2010), s. 39–68.

566 Szkutnik Piotr, Zespół akt dekanatu Szadkowskiego w zasobie Archiwum Die- cezjalnego we Włocławku, Cz. II, „Biuletyn Szadkowski”, T. 11 (2011), s. 37–52. Szpetkowski Krzysztof, Bonczar Zbigniew, Jamka Wiesław A., Niepołomice w historii i tradycji polskiego łowiectwa, Kraków 2005. Szramek Emil, Śląsk jako problem socjologiczny. Próba analizy, Katowice 1934. Sztoler Grzegorz, Brzeźce. Monografia historyczna parafii i wsi, Pszczyna 1999. Szumowski Władysław, Historia medycyny, Warszawa 1961. Śląsk za panowania Habsburgów, red. Wiesław Lesiuk, Michał Lis, Opole 2001. Tamburino Thomas, Expedita iuris divini, naturalis et ecclesiastici moralis expositio. In tres divisa partes, continens tractationes De sacramentis… De contractibus in particulari… De censuris et irregularitatae, Pars 1–3, Ve- netiis 1661. Tandecki Janusz, Kopiński Krzysztof, Edytorstwo źródeł historycznych, War- szawa 2014. Tazbir Janusz, Sarmatyzacja katolicyzmu w XVII wieku, [w:] Wiek XVII – kon- trreformacja – barok. Prace z historii kultury, red. Janusz Pelc, Wrocław- -Warszawa-Kraków 1970, s. 7–37. Tazbir Janusz, Sowizdrzalskie zagadki, „Przegląd Historyczny”, T. 74, z. 2 (1983), s. 337–345. Teoria i praktyka edycji nowożytnych źródeł w Polsce (XVI–XVIII w.), red. Adam Perłakowski, Kraków 2011. Teter Małgorzata, Jews and Heretics in catholic Poland. A Beleagnered Church in Post-Reformation Era, Cambridge 2005. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, T. 32, Londyn 1982. Tradycje kultury antycznej na Śląsku, red. Joanna Rostropowicz, Opole 1997. Ujma Magdalena, Rodzina Zborowskich na Śląsku w XVI–XVIII wieku, [w:] Rody na Śląsku, Rusi Czerwonej i w Małopolsce: średniowiecze i czasy no- wożytne, red. Wioletta Zawitkowska, Anna Pobóg-Lenartowicz, Rzeszów 2010, s. 218–229. Urban Wacław, Hozjusz Stanisław, [w:] PSB, T. 10, kom. red. Władysław Ko- nopczyński i in., Kraków 1962–1964, s. 46–47. Urban Wacław, Z dziejów duszpasterstwa katolickiego w archidiakonacie opolskim i głogowskim w czasach nowożytnych, Część 1: archidiakonat opolski, Warszawa 1975. Urban Wacław, Z dziejów duszpasterstwa katolickiego w archidiakonacie opolskim i głogowskim w czasach nowożytnych, Część 2: archidiakonat głogowski, Warszawa 1975. Vigarello Georges, Historia zdrowia i choroby. Od średniowiecza do współcze- sności, Warszawa 1997.

567 Wereszycki Henryk, Historia Austrii, Wrocław 1986. Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku. Kultura życia i śmierci, red. Henryk Suchojad, Warszawa 2001. Wiatrowski Leszek, Gospodarstwo wiejskie w dobrach pszczyńskich, Wrocław 1965. Wijaczka Jacek, Procesy o czary w Prusach Książęcych (Brandenburskich) w XVI–XVII wieku, Toruń 2007. Witowski Czesław Tadeusz, Herbarz pszczyński. Księga ziemian, rycerzy, wła- dyków i panoszy Wolnego Pszczyńskiego Państwa Stanowego od XVI do XVIII wieku (próba prezentacji problemu), Pszczyna 1998. Wiśniewski Jan, Dekanat sandomierski, Radom 1915. Wójcik Walenty, Instygator w oficjalacie okręgowym w Sandomierzu, PK, T. II, nr 1–2, Warszawa 1959, s. 331–383. Wójcik Walenty, Przechowywanie eucharystii na Śląsku w wieku XVI i XVII, [w:] Pastori et magistro. Praca zbiorowa wydana dla uczczenia jubileuszu 50-lecia kapłaństwa Ks. Biskupa dr. Piotra Kałwy, Lublin 1966, s. 185–202. Wójcik Zbigniew, Habsburgowie, EK, T. 6, Lublin 1993, s. 447–451. Wycisło Janusz, Dzieje parafii pod wezwaniem św. Marii Magdaleny w Tychach w zapiskach kronikarskich, Tychy 2000. Wyczawski Henryk Eugeniusz, Przygotowanie do studiów w archiwach kościel- nych, [wyd. 2] Kalwaria Zebrzydowska 2013. Wysocki Jan, Załuski Andrzej Stanisław h. Junosza (1695–1758), [w:] SPTK, red. H.E. Wyczawski OFM, T. 4, Warszawa 1983, s. 514–516. Wysocki Stanisław, O kongregacyach dziekanalnych w dawnej Polsce. Studium z prawa kościelnego polskiego, Lwów 1906. Wysocki Stanisław, Seminarium Zamkowe w Krakowie, jego dzieje i rozwój, Lwów 1910. Zabraniak Sławomir, Stan duchowieństwa a religijność w archidiakonatach: ka- liskim, uniejowskim i wieluńskim (1660–1763), Rzeszów 2012. Zagórowski Olgierd, Lipowiec – zamek biskupi i dom naprawczy dla księży, [w:] „NP”, T. 12 (1960), s. 178–191. Zapart Andrzej, Szkolnictwo parafialne w archidiakonacie krakowskim od XVII do XVIII wieku, Lublin 1983. Ziemia pszczyńska, red. Maria Lipok-Bierwiaczonek, Katowice 2007. Ziemia pszczyńska przez wieki. Stan badań, archiwalia, problemy badawcze, red. Antoni Barciak, Suszec 2002. Zimmermann Friedrich, Kunigunde, hl. Kaiserin, [w:] Lexicon für Theologie und Kirche, red. Michael Buchberger, Bd. VI, Freiburg am Breisgau, s. 303. Zivier Ezechiel, Geschichte des Fürstentums Pless, Kattowitz 1906.

568 Zivier Ezechiel, Zur Geschichte der evang. Kirche in Schlesien, „Oberschelsien”, Jg. 5 (1906), s. 271–283, 341–353, 389–400. Zonta Claudia, Schlesische Studenten an italienischen Universitäten. Eine prosopographische Studie zur früneuzeitlichen Bildungsgeschichte, Stuttgart 2004. Zubka Jan, Tytuł kanoniczny do święceń dla duchowieństwa świeckiego, Lublin 1932. Żebrowski Tadeusz, Testament ks. Pawła Głogowskiego (1502–1580) – dziekana kapituły katedralnej płockiej, „Studia Płockie”, T. 35 (2007), s. 207–228. Żołądź Dorota, Ideały edukacyjne doby staropolskiej. Stanowe modele i potrzeby edukacyjne szesnastego i siedemnastego wieku, Warszawa-Poznań 1990.

III. PUBLIKACJE DOSTĘPNE W INTERNECIE

Archivum Romanum Societatis Iesu, Defunti SJ dopo 1740, [w:] http://www.sjweb.info/arsi/documents/Defunti_1740-1773.pdf [odczyt: 27 XI 2014]. Baroch Miroslav, Rod Spens, [w:] http://www.heraldica.cz/articles/spens.htm. Karlsruher Virtueller Katalog, [w:] http://kvk.ubka.uni-karlsruhe.de [odczyt: 12.07.2015 r.]. Mialski Franciszek, „Ksiąska Roznych Ciekawych Zecy…” czyli pamiętnik z lat 1677–1837 zacnych mieszczan bieruńskich Franciszka Mialskiego i jego nieznanego z imienia syna, opr. M.G. Gerlich, [w:] http://www.bierun.pl/mia- sto_bierun/zeszyty_bierunskie.html [odczyt: 12 XI 2014 r.]. Printed Sacred Music in Europe (1500–1800), [w:] http://www.printed-sacred- -music.org/manuscripts?wheel=mnskrpt_ii&page_number=16 [odczyt: 18 XI 2014]. Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, T. I–XI, Warszawa 1958–1969, [w:] http://sjp.pwn.pl/doroszewski [odczyt: 15.07.2015 r.]

INDEKS OSOBOWY

Indeks obejmuje nazwy osobowe przywołane w pierwszej (Clerus decanatus) oraz drugiej (Acta et decreta) części książki. W przypadku służby kościel- nej podano także jej charakter (np. organista, nauczyciel, kucharka, witryk, dzwonnik). W nawiasach okrągłych zamieszczono oboczności występujące w cytowanych źródłach archiwalnych. Z opisów bibliograficznych uwzględ- niono wyłącznie autorów publikacji, których oddano kursywą.

A Bánez Dominik, 178 Abraham, a Sancta Clara, 129 Bańka Józef, 14, 15, 28, 251, 547, 551 Abraham Władysław, 22, 550 Barciak Antoni, 24, 54, 88, 89, 103, 228, Adam Jan Jerzy, 406 238, 266, 550, 561, 565, 568 Agapet, 97 Bargieł (Bargiel, Barglowic, Bargłowicz) Aleksandrowicz Tadeusz, 19, 141, 550 Paweł Antoni, ksiądz, 84, 88, 99, Alvarez Emmanuel, 96, 97 118, 119, 146, 150, 196, 218, 320, Ambroży (Ambrosius), święty, 376, 383, 333, 361, 365, 373, 375, 422, 429 411, 417, 447, 457, 492 Baroch Miroslav, 317, 569 Anna, święta, 264, 432, 447, 448, 454, 458, Bartelmus Zygmunt, pastor, 497 477, 480, 485 Bartnicka Kalina, 97, 549 Archdekin Richard, 131, 132 Bartsch Friedrich, 131 Arkonat Hieronim, 143 Bartuzel Franciszek, ksiądz, 135 Arystoteles, 97 Barwicka-Makula Aleksandra, 551 August II Mocny, 144, 367 Barycz Henryk, 207, 547, 551 Augustini Jan, 385 Basile Teofilo, 132 Augustyn z Hippony (Augustinus), święty, Beckchold Anna, 92 492 Bellerode Bruno, 14, 547 Benczik Venceslaus, 101 B Bendel Rainer, 551 Bahlcke Joachim, 29, 202, 490, 554, 556, Bendyk Józef, 35, 528, 551 558 Benedykt XIII, papież, 448 Bajda Jerzy, 178, 550 Bérulle de Pierre, kardynał, 211 Baldesano Guglielmo, 128 Beyerlinck Laurentius, 130 Balka (Belka) Jan Godfryd z Zubrzic, 292 Banaszak Marian, 35, 551

571 Białkowicz (Bialkowicz, Białkiewicz) Brzozowski Wacław, ksiądz, 37, 43, 119, Wojciech Maksymilian, ksiądz, 84, 219, 283, 285, 288, 289, 291, 292, 87, 99, 119, 218 293–296, 300, 303 Białkowna Marianna, kucharka w Ty- Budzyński Józef, 551, 552 chach, 347 Buksiński Tadeusz, 552 Biberstein Zygmunt, 74 Burda Bogumiła, 98, 552 Bieńkowski Ludomir, 171 Busenbaum Hermann, 128 Bieńkowski Tadeusz, 97, 549, 556 Bzowski Abraham Stanisław, 129 Biernat z Lublina, 414 Bieroński (Bieronski, Bironski) Piotr, C ksiądz, 79, 84, 87, 94, 99, 119, 210, Calamato Alessandro, 132 219, 489, 506, 509, 510, 513, 515, Cebulka (Cybulcka, Cybulka, de Cybulka) 517, 519, 521, 523, 526 Fryderyk Tomasz Izydor, ksiądz, Bihlmeyer Karl, 448, 551 12, 33, 37, 38, 42, 43, 51, 58, 78, 81, Blaiar Alexius, 69 82, 83, 84, 87, 94, 99, 105, 119, 165, Bloch Marc, 9, 17, 551 171, 174, 186, 210, 213, 217, 220, Błaszczyk Paweł, ksiądz, 86 260, 412, 417, 418, 419, 425, 433, Bobková-Valentowá Kateřina, 96, 551 440, 444, 445, 446, 450, 451, 454, Bochnak Adam, 502, 557 456, 460, 465, 467, 468, 472, 473, Bochnak Władysław, 13, 551 478, 486, 489, 492, 493, 497, 498, Bodeman (Bodemon) Jan Ignacy, ksiądz, 503, 504, 505, 506, 508, 509, 513, 84, 88, 106, 111, 119, 126, 173, 196, 518, 519, 523, 525, 526, 546 199, 201, 217, 219, 284, 286, 288, Cebulka Ewa Ludmiła de domo Oderwolf 289, 293, 295, 297, 307, 320, 323, ze Starego Stradomia, 81 328, 333, 334, 335, 358, 361 Cebulka Zachariasz, 81 Bodzanta, biskup, 23 Cebulka z Litultowic, rodzina szlachecka, Bogucicki Józef Jan Kanty (Lejzer Lewko- 81 wicz), ksiądz, 207 Cezar Juliusz, 97 Bolesławiusz Klemens, 131 Chachaj Jacek, 552 Bonacina Marcin, 131, 134, 178 Chłądowicz Wojciech, ksiądz, 117 Bonczar Zbigniew, 502, 566 Choderowski Balthasar, 101 Bonczyk Norbert, ksiądz, 13 Chodyński Zenon, 43, 552 Boromeusz Karol, święty, 32, 34, 41, 45, Choliński (Cholinski) Andrzej Kazimierz, 135 ksiądz, 111, 119, 219 Boscius Jerzy, ksiądz, 324 Choroba (Chorobinski, Chorobiński) An- Brafika (imię nieznane), 347 drzej Augustyn, ksiądz, 84, 87, 91, Bremser H.J., 32, 551 105, 119, 174, 196, 199, 220, 373, Brocovius Paulus, 101 410, 412, 414, 416, 417, 418–421, Brückner Aleksander, 154, 470, 551 422, 425, 427, 429, 437, 438 Brzozowski Mieczysław, 139, 551 Chorobina (imię nieznane), 269, 452

572 Choroś Monika, 356 Denhoff Jerzy Albrecht, biskup, 72 Chromik Grzegorz, 104, 272, 548 Dieterico Conrado, 131 Chwistek Marcin, 438, 444 Dittmann Krzysztof, 502 Chylczyk Andrzej, 207 Dłubisiński (Dłubisz, Dłubisinski, Dłubi- Chylczykowa Jadwiga, 207 szynski) Jan Kanty, ksiądz, 84, 87, Chytrecius (Chytreus) Eliasz, mieszczanin 105, 119, 186, 221, 464, 465, 466, mikołowski, 442, 443, 474, 477 468, 472, 478, 483 Cinek František, 101, 552 Długosz Jan, 22 Clenard Mikołaj, 97 Długosz-Kurczabowa Krystyna, 266, 552 Climetius Jan, dzwonnik w Mikołowie, Dobrzynski Jan, nauczyciel w Woszczy- 333 cach, 308, 347, 348 Cloet Michel, 32, 552 Dola Kazimierz, 13, 553 Cmayduch Franciszek, 206 Donnersmarck Henckel von Karl Joseph Cmayduszanka Anna, 206 Erdmann, 490 Cosmelius Wacław, 327 Doroszewski Witold, 394 Cramer Johann Ulrich, 14, 547 Drabik Jerzy Ignacy, ksiądz, 17, 84, 87, Curtius Rufus, 128 91, 104, 105, 118, 119, 137, 165, Cwiękowic Wojciech, organista w Bieru- 166, 170, 173, 174, 186, 195, 211, niu,, 375 217, 221, 373, 377, 378, 379, 381, Cyceron, 96, 97 382, 388, 389, 397, 399, 402, 404, Czyż (Czyz) Michał, 208 409, 410, 413, 420, 423, 427, 432, 435, 436, 439, 446, 449, 452, 454, D 456, 465, 467, 470, 473, 474, 478, Dalewski Jan, ksiądz, 329 480–483, 487, 499 Damek Józef Franciszek Ksawery, ksiądz, Drexelius Jeremiasz, 136, 137, 171, 529 86 Drobik Jan, 102 Damek Michał, ksiądz, 86 Drobny Emil, 139, 534 Danecki Franciszek Jan, ksiądz, 37, 38, 43, Drozdowski Mariusz R., 367, 558 51, 84, 87, 94, 106, 107, 116, 119, Drzyzga (imię nieznane), 451, 452 165, 187, 210, 212, 220, 260, 379, Dudała Halina, 205, 256, 265, 553 383, 388, 407, 412, 429, 432, 434, Duhr Bernhard, 98, 553 436, 439, 445, 449, 460, 465, 480, Dukała Jan, 113, 115, 172, 553 488, 495, 497, 500, 507 Dupeni Karol, 104 Dankiewicz Jan Wojciech, ksiądz, 71, 72 Dwornicka Irena, 88, 134, 219, 225, 232, Davroultius Antonius (Antoine d`Avero- 548 ult), 129 Dworzański Godfryd, 385 Dec Ignacy, 13, 552 Dzieszkowski Józef, (organista w Bieru- Deles Przemysław, 96, 556 niu), 180, 296, 313 Demostenes, 97 Dengel Ignatz Philipp, 505, 552

573 Dzieżowicz (Dziezowicz, Dzieżyński) Fuchs Gottlieb, 14, 548 Antoni ksiądz, 84, 87, 105, 119, 139, 221 G Dzięgielewski Jan, 34, 553 Gaiowic Szymon, nauczyciel w Ćwiklicach, Dziubiński Andrzej, 190, 553 479 Gaj Beata, 16, 142, 554, 556 E Gajdzik (Gaydzik, Gaudzik, Gaidzik) Eberlein Gerhard, 495, 556 Tomasz, ksiądz, 120, 152, 173, 180, Eichberger (Auchberger, Eichynberger, 200, 211, 223, 289, 295, 308, 313, Albergert, Eichmberger, Anchien- 318, 328, 335, 339, 346, 347, 349, berges) Godfryd Karol, ksiądz, 16, 355, 361, 365, 381, 382, 384, 388, 19, 55, 79, 84, 86, 91, 94, 105, 106, 389, 392, 394 112, 113, 119, 141–144, 168, 170, Gaj Kasper, 92 210, 222, 255, 464, 473, 479, 480, Gajowicz (Gay, Gaiowitz, Gajowitz, Ga- 486, 489, 494, 501, 507, 508, 509, iewicz, Gaiowicz) Józef, ksiądz, 82, 513, 516, 520, 521, 523, 524, 528 87, 91, 92, 105, 106, 111, 118, 119, Elżbieta Lukrecja, księżna cieszyńska, 286 169, 217, 222, 489, 493, 506, 519, Estreicher Karol, 129, 204, 554 520, 524, 526 Ezop, 97, 414 Galewski Dariusz, 554 Galoch Zygmunt, 554 F Gałuszkiewicz Antoni, organista w Miko- Fabricius (Faber) Jan, ksiądz, 54, 84, 87, łowie, 421, 439 111, 119, 222 Gałuszkowic Jan, organista w Ćwiklicach, Fayka Stanisław, 200 406 Ficek Jan, ksiądz, 13 Gansen G., 392 Figver Wojciech, organista w Łące, 428 Gatz Erwin, 32, 554 Flachenecker Helmut, 553 Gawin Jan, 67 Focylides, 97 Gawinka Zofia, 67 Foks Jan, 128 Gawiński (Gawinski) Wojciech Ksawery, Franciszek Ksawery, święty, 98 ksiądz, 33, 44, 57, 66–74, 80, 96, Franek Józef, 104, 554 100, 105, 119, 146, 159, 172, 179, Frankenbergerowa ze Starego Izbicka, 336 184, 188, 193, 198, 199, 200, 223, Frankenberg Jan z Proslic, 336 260, 261, 320 Franken-Siersdorf von Johann Andreas, Gawlikowski Piotr, 137 biskup, 32 Gawrecká Marie, 554 Frankhen, rodzina, 314 Gawrecki Dan, 29, 202, 490, 554, 556, 558 Hans Georg, 71 Gay (Gai, Goy) Józef Kasper Feliks, ksiądz, Jan Wilhelm, 71, 362, 368 87, 91, 105, 106, 111, 217, 223 Leopold, 317 Gaziński Radosław, 204, 555 Frank von Karl Friedrich, 554 Gembicki Piotr, biskup, 34, 113

574 Gentilis, legat papieski, 191 Karol biskup, 102, 201, 379 Georumka Laurentius, 101 Leopold I, 440, 503 Gerber Erwin, 101, 554 Maksymilian II, 101 Gerlic Henryk, 101, 215, 219, 227, 237, 346, Handelsmann Marceli, 9, 556 554, 557 Hauck Ferdynand, 131 Gerlich Marian Grzegorz, 19, 569 Heintz Albert, 556 Gębic Wawrzyniec, 207 Hemperek Piotr, 38, 40, 556 Gierowski Józef, 34, 554, 556 Herbst Jan Antoni, ksiądz, 196, 284 Gil Czesław, 69, 555 Hermann Amand, 130 Głowac Ferdynand, 67, 108 Hermann Jan Jerzy, 104, 474 Główka Dariusz, 144, 145, 150, 555 Herrenleben Sebastian G., 197, 548 Gmiterek Wiesława, 204, 555 Heska-Kwaśniewicz Krystyna, 16, 552 Gniłka (Gniełka, Gnielski, Gnilski) Wa- Heś Robert, 68, 96, 556 lenty, ksiądz, 84, 87, 99, 107, 120, Hetzner Paweł, 327 224, 480, 481, 482, 490 Hezjod, 97 Gojniczek Wacław, 555 Hilling Nicolaus, 22, 556 Goldberg Jakub, 205, 555 Hinnitsch (Hinnitz) Eliasz, 327 Gołębiowski Maciej, 254, 555 Hirschel (Hersel), 200 Gonzaga Alojzy święty, 98 Hitretius (Chytreus) Marcin, ksiądz, 84, Gosławski Maciej, ksiądz, 117 86, 91, 103, 105, 120, 167, 188, 224, Góralski Zbigniew, 555 437, 441, 444, 450, 451, 455, 460, Górecki Piotr, 10, 13, 55, 89, 109, 555 461, 465, 468, 470, 474, 483 Górski Karol, 211, 555 Hitretius Jan, jezuita, 102, 103 Grocholicki Piotr, 137 Höfer Josef, 21, 556 Grodzicki Stanisław, 131 Hoffmann Godfryd, 385 Grodziski Stanisław, 88, 134, 219, 225, 232, Hoffmann Hermann, 98, 102, 103, 104, 556 548 Hohenzollernowie, dynastia, 18 Grot Jan, biskup, 191 Fryderyk II, 44 Grudniewski Jakub, 486, 555 Hojecki Romuald, ksiądz, 12 Gryglewicz Franciszek, 171, 556 Holas (Hollas, Halas, Holasinski, Holla- Grzebień Ludwik, 104, 171, 554, 556 sinski) Jerzy Wojciech, ksiądz, 37, Grzegorz z Nazjanzu, święty, 97 38, 42, 43, 84, 86, 91, 99, 120, 164, Guldon Zenon, 556 184–187, 224, 252, 397, 398, 400, Gutowski Stanisław Jakub, 86 404, 413–416, 420, 434, 440, 453, Guzowski Piotr, 547 460, 474, 475, 478, 482, 483 Gzowski Jan, 129 Holy Karol Aleksander, 503 Homer, 97 H Horacy, 97 Habsburgowie, dynastia, 18, 202 Horwat Jerzy, 74, 81, 95, 110, 556 Józef I, 197, 351, 352 Hozjusz Stanisław, biskup, 128, 372

575 Hus (Huss, Husinski, Hussinski, Husien- Jędrkowicz (Jędrkowic, Jędrkiewitz) Stani- ski, Husek, Hussek, Chusinski) sław Józef, ksiądz, 84, 87, 120, 165, Paweł, ksiądz, 37, 38, 55, 84, 86, 91, 188, 196, 211, 214, 225, 317, 337, 94, 99, 105, 120, 210, 224, 260, 452, 349, 355, 362, 373, 374, 379, 381, 456, 457, 468, 472, 481, 485, 490, 388, 402, 415, 425, 426, 427, 429, 494, 495, 498, 499, 507, 510, 515, 432, 443, 449, 467, 472, 479 516, 520, 526 Jirásek Zdenek, 197, 558 Hytreus (Chytreus) Marcin, mieszczanin Joannes Marcus Berek, 205 w Mikołowie, 438, 443, 444 Juchowicz (Juchowitz, Juchovic) Bartło- miej, ksiądz, 84, 87, 94, 99, 105, I 106, 109, 110, 120, 167, 175, 210, Igálffy-Igály Ludwik, 556 225, 490, 493, 494, 496, 498, 506, Inglot Stanisław, 14, 29, 548, 556 510, 514, 520, 524, 526, 529 Isokrates, 97 Jungnitz Joseph, 96, 495, 548, 556 Izquierdo Sebastian, 132 Juratuk Adam, 433 Juratuk (Adamowa) Marianna, 430 J Jurek Tomasz, 259, 553, 557 Jadwiga (Hedvigis), święta, 405, 450, 456, 493, 498, 506, 513 K Jagodzińska Agnieszka, 205, 555 Kaczmarczyk Zdzisław, 23, 557 Jamka Wiesław A., 502, 566 Kaczmarek Ryszard, 15, 29, 66, 198, 201, Jan Chryzostom, święty, 97 202, 265, 486, 490, 551, 553–558, Jan Chrzciciel (Joannes Baptista), święty, 564 391 Kaczyński Paweł, 129 Janidlo Jakub, 130 Kadłubek Zbigniew, 557 Janik Stanisław, ksiądz, 86 Kalinowska-Wójcik Barbara, 202, 553, 557 Jan Jerzy Adam, 404 Kalinowski Rafał, 69, 548, 557 Jan Nepomucen (Joannes Nepomucenus), Kandera Jerzy, 326 święty, 498, 520 Kanski Mateusz, organista w Wiśle, 416 Januszowski Jerzy, 385 Kanski Wojciech, nauczyciel w Miedźnej, Januszowski Ohm Albrecht, 292, 385 308 Januszowski Ohm Ferdynand, 385 Kapica Jan, ksiądz, 13 Jarczak Łucja, 356 Kapłanek (Kapplanek) Wawrzyniec An- Jarosław, arcybiskup, 191 toni, ksiądz, 75, 110, 120, 164, 173, Jedin Hubert, 32, 556 174, 211, 226, 377, 379, 380, 383, Jedynak Zdzisław, 74, 81, 95, 110, 212, 556 388, 389, 392, 399, 402, 404, 407, Jeger Józef Jan Feliks, 104 412, 416, 417, 419, 426, 429, 449, Jędrkowicz (Jędrkowic) Franciszek, ksiądz, 459 54, 84, 87, 120, 225 Karkoszka Maciej, 101 Karp Andrzej, 135

576 Karwot Zuzanna, 467, 557 Kostka Mateusz, organista w Ćwiklicach, Katullus, 97 408, 434, 470 Kiedos Józef, 104, 557 Kościński K., 10 Kiełtyka Tomasz Franciszek, ksiądz, 84, Kośmiński (Kosminski, Kosma) Szymon, 87, 93, 120, 188, 226, 283, 284, 285, ksiądz, 75, 105, 120, 227 295, 296, 300, 301, 308, 313, 316 Kouřil Miloš, 558 Kinsky Wenzel Norbert Oktawian, 352 Kowalczyk Maria, 254, 558 Kisiel Stanisław, 211, 557 Kozłowska Anna, 74 Kitowicz Jędrzej, 40, 58, 189, 190, 548 Kozubius Albert, 101 Kitowski Piotr, 557 Kracik Jan, 113, 114, 116, 118, 127, 134 Klein Johann Samuel, 326, 548 Král Adalbert von Dobrá Voda, 85, 559 Klemensiewicz Zenon, 268, 557 Kran Engelbert, 209, 502 Knapius Georgius, 130 Krasnowolski Antoni, 565 Knosalla Johann (Knosała Jan), 10, 547 Krawczuk Wojciech, 19, 161, 271, 559 Kochanowski Jan, 131, 132 Kreczyk (Kreczik) Jan Jerzy, 443 Kochański Adam, 103 Krętosz Józef, 478, 557 Kocurowski Maciej, 207 Kręzelka (imię nieznane), 269, 421, 427 Koczerska Maria, 259, 557 Kroess Alois, 101, 559 Kogut Mieczysław, 13, 557 Kropidłowski Zdzisław, 254, 552, 559, 560 Kołodziejczyk January, 28, 558 Krupianka Dorota, kucharka w Suszcu, Komoniecki Andrzej, 548 435 Komorowski Adam Ignacy, biskup, 190 Krupski (Krupa, Crupski) Jan Chryzo- Konopczyński Władysław, 34, 551, 553, stom Józef, ksiądz, 37, 42, 79, 84, 554, 562, 564, 567 88, 91, 94, 110, 120, 167, 204, 210, Kopiczko Andrzej, 90, 558 227, 490, 498, 501, 502, 503, 508, Kopiec Jan, 138, 197, 198, 367, 558 513, 519, 520, 524, 526, 527, 529 Kopiński Krzysztof, 567 Kubeszowski Jan, ksiądz doktor, 54, 55, Korbelářová Irena, 197, 558 106, 120, 228 Korwin Wawrzyniec, 143 Kubiciel Romuald, 92, 560 Korzeniowska Wiesława, 15, 555 Kuchowicz Zbigniew, 190, 560 Korzon Tadeusz, 90, 558 Kuczewic Jakub, nauczyciel w Mikołowie, Koserczyk Józef, 66, 74, 75, 198, 558 479 Kosmeli (Kosmala, Kosmelius, Cosmeli, Kuczewicz (Kuczowicz, Kuttchewitz) Cosmelli) Ludwik Nepomucen, Jakub, ksiądz, 79, 84, 87, 105, 109, ksiądz, 84, 86, 91, 94, 99, 105, 106, 120, 228, 480, 481, 487 120, 217, 226, 491, 492, 493, 495, Kuczowicz (Kuczewic, Kuczewic, Kucze- 496, 499, 500, 501, 507, 511, 513, witz) Kaspar, ksiądz, 84, 118, 120, 515, 517, 520, 521, 524, 526, 527, 168, 228, 499, 506, 509, 514, 520, 528, 529 521, 524, 527 Kossert Andreas, 558 Kudera Jan, 42, 135, 141, 560

577 Kuklo Cezary, 30, 560 Liberiusz Jacek, 131 Kumor Bolesław Stanisław, 13, 22, 23, 31, Liedke Marzena, 547 33, 34, 40, 68, 117, 210, 282, 283, Liedtke Antoni, 90, 561 289, 353, 425, 494, 496, 508, 560 Lieffmann Michael, 326 Kumor Johannes, 561 Lilia Piotr, 128 Kunegunda (Cunegunda), święta, 421 Lipok-Bierwiaczonek Maria, 568 Kunicki Michał, biskup, 50, 509 Lipski Jan Aleksander, kard., 35, 36, 48, 82, Kuraszkiewicz Władysław, 565 118, 159, 160, 170, 482, 528, 548 Kurcjusz, 97 Lipski Mikołaj, ksiądz, oficjał konsystorza Kurowski Błażej Bernard, 212, 561 biskupiego w Krakowie, 523 Küttel (Kittel, Kuttel, Kyttel, Kitelski) Jan, Lis Michał, 567 ksiądz, 89, 105, 120, 228 Liszka (imię nieznane), 362 Kwak Jan, 193, 561 Litak Stanisław, 26, 69, 116, 117, 118, 210, Kwasnionka Marianna, kucharka w Ty- 212, 561 chach, 185 Liwiusz, 97 Kyszczyc (Kysczyc) Mikołaj, 208, 209, 496 Lochmann Dominik, ksiądz, 48, 132, 179 Lorencowic Aleksander, 128 L Loyola Ignacy, święty, 98 Larisch Karol, 214, 486 Lubczyński Mariusz, 254, 547 Latocha Baltazar, 207 Lubecki Franciszek, organista w Lędzi- Latocha Jan, 207 nach i Suszcu, 121, 313, 404, 435 Latocha Marianna, 207 Lubecki (Lubeczki, Lubetzki) Franciszek Latosiński (Latoszynski, Latosienski, Antoni, ksiądz, 54, 84, 87, 90, 91, Latocha) Franciszek Józef, ksiądz, 99, 105, 229 79, 84, 87, 91, 94, 99, 105, 120, 167, Lubomirski Stanisław herbu Szreniawa, 229, 485, 486, 493, 498, 509, 510, 528 514, 519, 520, 521, 523 Latosiński (Latoszynski, Latosienski, La- Ł tocha) Jan Józef, ksiądz, 55, 84, 87, Łaczyński (Laczynski, Laczinski, Ła- 94, 99, 105, 121, 167, 229, 489, 491, czynski) Jan Antoni, ksiądz, 37, 42, 495, 498, 500, 506, 507, 510, 514, 76, 105, 121, 173, 174, 181, 190, 519, 520, 527 211, 230, 376, 379, 380, 382, 388, Lauchert Friedrich, 32, 561 389, 392, 394, 397, 398, 399, 402, Lec Zdzisław, 98, 102, 103, 104, 561 404, 409, 415–421, 423, 425, 430, Lesiuk Wiesław, 567 432, 433, 439, 449, 451, 453, 456, Leti Gregorio, 132 464, 465, 466, 470, 473 Lewek Singer (Pszczyna), 205 Ładogórski Tadeusz, 23, 561 Lewek (Bieruń), 205, 207 Łętowski Ludwik, 523, 561 Lewek (Mikołów), 438 Lewek (Suszec), 202, 356

578 Łubieński Kazimierz, biskup, 26, 34, 46, 146, 152, 155, 162, 170, 173, 177, 145, 161, 170, 353, 364, 367, 372, 179, 180, 184–190, 199, 207, 210, 373, 398, 441, 448, 463 212, 230, 259, 260, 262, 264, 268, Łukaszyk Romuald, 171, 556 288, 320, 325, 326, 327, 331, 336, 341, 343, 347, 350, 355, 357, 358, M 362, 366, 369, 370, 372, 377, 384, Machal Andrzej, pastor, 487 387, 397, 401, 407, 412, 419, 425, Maciejowski Bernard, kard., 32, 34, 45, 46, 432, 436, 442, 448, 454, 458, 472, 47, 68, 145, 161, 387, 548 480 Maciszewski Jarema, 34, 553 Matuszewicz (Matuszewic, Matuszowic, Maciuszko Janusz Tadeusz, 201, 255, 561 Mathuszewicz) Andrzej Franciszek, Main Izabella, 23, 24, 26, 31, 561 ksiądz, 78, 90, 121, 146, 151, 230, Makowski Franciszek, nauczyciel w Łące, 283, 285, 286, 292, 295, 300, 307, 308, 317 311, 316, 340, 361, 368 Makowski Szymon Stanisław, 128, 130 Matuszkowicz (Matuszowic, Matuszkowic, Makowski Wojciech, ksiądz, 90 Matuszek) Melchior Jan, ksiądz, 87, Maleczyńska Kazimiera, 13, 562 90, 91, 99, 121, 125, 231, 308, 316, Maleczyński Kazimierz, 193, 556 321 Malicki Jan, 16, 552, 562 Matwijowski Krystyn, 201, 255, 558, 561 Małachowski Jan, biskup, 64, 113, 114, Maurycy Karol, ksiądz, 509 282, 283, 285, 286, 289, 298, 301, Mazurkowa Bożena, 550 309, 318, 328, 330 Mąkocki (Muchowski, Mąchocki) Stani- Mandziuk Józef, 13, 562 sław, ksiądz, 50, 107, 111, 121, 127, Marchantius Jakub, 392 128, 173, 174, 211, 231, 253, 361, Marcin (Martinus) święty, 68 365, 374, 377, 381, 384, 388, 390, Marek (Marcus), święty, 452 398, 399, 402, 403, 417, 418, 420, Maroń Franciszek, 14, 23, 26, 54, 80, 112, 429, 436, 448, 455 220, 221, 223, 225, 226, 230, 231, Meffreth, 128 233, 234, 237, 238, 241, 242–245, Mentel Franciszek, nauczyciel w Łące, 497, 247, 548, 549, 562 521 Marwitz von der Heinrich Karl, 486 Menzelsberg von Ernst Wilhelm, 351 Marynczak (Marinczak) Błażej, ksiądz, Mialski Franciszek, 19, 569 155 Mialski Franciszek Klemens, 19 Mateusz (Mathaeus), święty, 171, 182, 293, Michalski Jerzy, 528, 562 514, 522 Miczek Jakub, 325 Mathuszewicowa Zofia, 77 Mikołaj (Nicolaus), święty, 450 Matuszewicz Jerzy, 78 Mikulski Krzysztof, 562 Matuszewicz (Matuszewic, Matuszowic) Milecki Walenty, organista w Pszczynie, Marcin Jan Franciszek, ksiądz, 33, 202 37, 42, 49, 58, 59, 77–82, 92, 121,

579 Miska (Miszkowic) Andrzej, nauczyciel w N Mikołowie, 93, 296, 308 Nalepka (Nolepka) Jerzy Antoni Michał, Miskiewicz (Myskiewicz) Walenty, ksiądz, ksiądz, 55, 84, 88, 90, 99, 121, 232, 93, 102 464, 466, 467, 470, 472, 476, 479, Mitera-Dobrowolska Mieczysława, 550 480, 481, 487 Mokrziski Jan, organista w Łące, 327 Nalepka (Nolepka) Michał, nauczyciel w Molina de Antonio, 130 Brzeźcach, 406, 476, 481 Moneta Joannes Petrus, 130 Nanker, biskup, 22, 191 Montusiewicz Ryszard, 562 Nasiorowski Sławomir, 34, 45, 145, 161 Morawski Jan, 128 Nawrocki Stanisław, 259 Mosler Jan, nauczyciel w Pszczynie, 303, Nevěřil Jan, 101, 563 309, 314, 317 Niedbała (Niedbala, Niedbalski) Jan Mroziński (Mrozinski) Sebastian, organi- Leopold, ksiądz, 55, 79, 84, 87, 105, sta w Miedźnej, 344 106, 121, 232, 485, 488 Mrozowski Przemysław, 96, 556 Nieszporkowic Ambroży Szymon, 128, Mrzyk Mariusz, 498, 562 129 Müller August, 101, 563 Nieszwiec Rudolf, 64, 563 Müller Wiesław, 40, 41, 550, 563 Nitsch (Nycz) Maksymilian, ksiądz, 346 Murawiec Wiesław, 207, 562 Nowacki Józef, 116, 563 Murzynkowicz (Murzinkowic) Józef Karol Nowacki Mikołaj, ksiądz, 54, 88, 105, 121, Leopold, ksiądz, 54, 84, 86, 91, 99, 233 121, 126, 231 Nowak Szymon Leopold, ksiądz, 55, 89, Murzynkowicz (Murzinkowic, Murzin- 118, 121, 233, 378, 382, 385, 394, kowitz, Murzynkowic) Franciszek, 395 ksiądz, 55, 84, 86, 99, 121, 231, 493, Nowak Zenon Hubert, 254, 555 514, 517, 519, 527 Nowicki Tomasz, 90, 563 Musioł Ludwik, 14, 15, 23, 30, 58, 66, 67, Nowodworski Michał, 150, 553 72, 73, 88, 92, 93, 198, 200, 201, Nowokrzczeński (Przechrzta, Przechrzciń- 232, 249, 264, 265, 290, 291, 309, ski) Franciszek, 205, 206, 208 450, 547, 548, 549, 562 Nyrek Aleksander, 563 Muszyński (Muszinski, Muszynski) Jan, ksiądz, 54, 121, 232, 487 O Myszkowicz (Myszkowic, Miskiewicz, Odrobiński (Odrobinski, Odrobina) Miska) Szymon, ksiądz, 84, 93, 121, Jerzy Antoni, ksiądz, 37, 38, 42, 67, 195, 199, 232, 320, 321, 358, 365 84, 85, 86, 91, 99, 103, 105, 107, Myszor Jerzy, 13, 15, 19, 23, 66, 107, 127, 117, 121, 135, 155, 156, 159, 160, 198, 265, 553, 557, 562 173, 181, 184, 186, 190, 205, 207, Myszor Wincenty, 127, 128, 478, 551 211, 212, 214, 233, 260, 373, 374, 375–379, 381, 386, 388, 392, 393, 396, 399, 400, 402, 403, 406, 407,

580 411, 417, 431, 433, 434, 436, 441, Paszczykowski (Pasczykowski, Pasczekow- 447, 451, 452, 453, 455, 457, 463, ski, Pasczik) Jan Kazimierz, ksiądz, 464, 465, 469, 472, 483, 499, 500, 37, 43, 84, 87, 118, 122, 126, 173, 501, 507 235, 266, 285, 290, 293, 296, 297, Ohm Januszowski Ferdynand, 129, 385 303, 308, 309, 321, 325, 326, 329, Olczak Stanisław, 94, 563 333, 334, 339, 355, 358, 362, 370 Opacki Władysław, ksiądz, 283, 286, 289, Paszek Jan, ksiądz, 55, 122, 236 299 Pater Józef, 42, 112, 549, 550 Opatowczyk Adam, 130, 134, 178 Pawliczek Józef, 478, 557 Oppersdorff von Johann Georg III, 143 Pawłowicz Weronika, 20, 256, 564 Orawski Jan, ksiądz, 82, 84, 87, 91, 105, Pazurowicz (Pazurowic, Pazura) Paweł, 107, 121, 234, 470 ksiądz, 122, 199, 200, 213, 236, 307, Orawski Wawrzyniec Franciszek, ksiądz, 320, 331, 333, 343, 346, 358, 361 64, 99, 121, 196, 234, 282, 285 Pelka, arcybiskup, 191 Orłowski Piotr Stanisław, ksiądz, 72 Pelkowa Maksymiliana, 385 Orzechowski Kazimierz, 14, 197, 423, 548, Pełka Wacław Jerzy, 292 563 Perłakowski Adam, 161, 271, 559, 567 Orzeska Marianna Katarzyna Nepomuce- Petrani Aleksy, 114, 518, 564 na (Rachel), 205 Petricius (Petrycius) Jan, ksiądz, 55, 122, Osiecka Katarzyna, 207 236 Osiecki z Osecka Franciszek Józef Maksy- Pfalz-Rhein-Neuburg von Franciszek milian, ksiądz, 84, 88, 91, 105, 118, Ludwik, biskup, 350 121, 138, 181, 210, 234, 509, 510, Piasecki Paweł, 131 516, 519, 522, 524, 526, 529 Piazza Giulio, kard., 367 Osorio Juan, 130, 134 Piechnik Ludwik, 97, 115, 564 Otwinowska Barbara, 562 Piegłowska z Piegłowa Anna, 207 Owidiusz, 96, 97, 395 Piegłowski z Piegłowa Franciszek, 207 Ozorowski Edward, 34, 428, 563 Piegza Paweł, witryk w Pszczynie, 65 Piegza Stanisław (Piegziński), organista w P Tychach, 521 Pacutek (Paczutek, Paculek) Jan, ksiądz, Piekarczik Wojciech, nauczyciel w Bieru- 99, 122, 152, 235, 374, 398 niu, 337 Pajęcki (Paięcki) Sebastian, ksiądz, 55, 122, Piekarski Kazimierz, 132, 564 146, 235 Pielas Jacek, 254, 547 Pałyga Jan, 90, 563 Pietrzycki (Pietrzicki, Pietrziczki) Bar- Panic Idzi, 555 tłomiej, ksiądz, 55, 84, 87, 99, 111, Panzram Berhard, 21, 22, 563 122, 236, 520, 521, 523, 525, 526, Passonius Marcin, ksiądz, 84, 88, 94, 99, 527 122, 168, 210, 235, 507, 509, 510, Pilarski Paweł, ksiądz, 55, 122, 236 513, 514, 520, 524, 527, 528, 529

581 Pilnáček Josef, 67, 74, 81, 84, 95, 292, 336, Polak Jerzy, 28, 362, 364, 371, 380, 564 385, 564 Poliański (Paliański, Pajanski, Polianski) Pintor Wojciech, ksiądz, 55, 122, 237 Mateusz, nauczyciel w Ćwiklicach, Piorko (imię nieznane), 323 180, 193, 194, 297, 305, 334, 357 Piotr Kanizjusz, święty, 98 Polius (Pol) Nicolaus, 131 Piotrowski Błażej, organista w Wiśle, 339, Ponte de Ludovicus, 130 340 Popiołek Bożena, 564 Piórko Marcin, 323 Popiołek Franciszek, 564 Piórko (Piorecki, Piorkowski, Pierkowski) Posadowscy z Postelwic, rodzina szlachec- Marcin, ksiądz, 214, 215 ka, 95, 110 Piórko Wojciech, 323 Dorota, 111 Pisula (Pissula, Pisulski) Andrzej Bernard, Maurycy Karol, ksiądz, 84, 87, 91, 95, ksiądz, 37, 43, 77, 111, 122, 237, 109, 110, 122, 126, 168, 217, 238, 361, 368, 372, 373, 374, 375, 377 435, 510, 526, 527 Piszczek (Pisczek) Piotr Józef, ksiądz, 55, Possevinus Jan, 136, 178 84, 87, 99, 105, 122, 165, 185, 195, Postawa (imię nieznane), nauczyciel w 211, 217, 237, 343, 344, 373, 374, Mikołowie, 439 376, 378, 381, 384, 387, 389, 394, Promnitzowie, rodzina hrabiowska, 380 398, 402, 404, 405, 407–410, 413, Baltazar, 291 414, 416, 420, 421, 422, 426, 429, Baltazar Erdmann, 28, 72, 197, 292, 323, 430, 432, 433, 435 327, 328, 330, 344 Piszczeński (Piszczenski, Piszczynski, Erdmann II, 28, 82, 349, 350, 356, 357, Pisczenski) Walenty, ksiądz, 54, 55, 361, 362, 371, 379, 380, 405, 408, 84, 87, 105, 107, 122, 238 427, 433, 466 Pitaszowic (Pitaszewski) Marcin, ksiądz, Erdmann I Leopold, 201 122, 238 Jan Adam, 28, 503, 507, 529 Pius IV, papież, 33 Marcin Ferdynand, 380 Piwarski Kazimierz, 330, 564 Propercjusz, 97 Piwowarczyk Antoni, 54, 88, 89, 228, 238, Prus Konstanty, 92, 93, 100, 564 550 Przyboś Adam, 34, 528, 564 Platon, 97 Przyboś Kazimierz, 41, 564 Plencken von Johannes Adrian, 351 Przybyła Stanisław, 358 Pluciński (Plucinski, Pluczinski) Andrzej, Przybyłko Marian, 32, 33, 36, 564 ksiądz, 84, 88, 105, 122, 199, 238, Przystolka (Przystołka) Agnieszka, ku- 322 charka w Tychach, 185 Plutarch, 97 Psociński (Psotzinski) Paweł, ksiądz, 55, Pobóg-Lenartowicz Anna, 75, 567 111, 122, 239 Pöck von Thomas, 197, 548 Puccinelli Callisto, 132 Podborski Stanisław, nauczyciel w Pukiński (Pukinski) Jan, ksiądz, 37, 38, Woszczycach, 406 122, 164, 166, 185, 203, 239, 407,

582 410, 416, 418, 426, 427, 429, 434, Roździeński (Rozdzinski) Krzysztof, 439, 442, 443, 444, 448, 452, 470 ksiądz, 302 Puntz (Pontz, Puntsch, Punczmann) Jan, Rożek Michał, 528, 564 ksiądz, 79, 82, 84, 86, 99, 110, 122, Różański Mieczysław, 90, 118, 565 166, 170, 213, 214, 239, 468, 472, Rustabius Thomas, 101 486, 489, 501 Rychłowski Franciszek, 128, 134 Ryguła (Rigula) Jerzy, nauczyciel w Brzeź- R cach, 180, 199, 317, 344 Rabe Carsten, 565 Ryś Grzegorz, 13, 91, 559 Rahner Karl, 21, 556 Rzadkowic Jan, organista w Suszcu, 343 Rechowicz Marian, 40, 113, 114, 139, 178, Rzadkowicowa Marianna, 333 211, 550, 551, 553, 555, 560, 563, Rzadkowicowa, żona Tomasza nauczyciela 564 w Pszczynie, 333 Reiswitz, rodzina szlachecka, 314 Rzadkowicz (Rzadkowic) Tomasz, nauczy- Jan, 317 ciel w Pszczynie, 404, 406, 421, 424, Reux de Johann Arnold, biskup, 32 434, 456, 468 Richter Jan, 208, 209, 501, 502 Rzepa Jan, 40, 565 Rigert Jan, 95 Rochrbacher René François, 32, 565 S Roczkowski Jakub, ksiądz, 255 Sa Emmanuel, 136, 178, 391 Rodkiewicz Sylwester, 131 Salentarius z Salzenthal Teofil, ksiądz, 40, Rogawski Józef, ksiądz, 106, 107, 111, 123, 84, 88, 99, 101, 105, 123, 126, 173, 126, 166, 239, 458 196, 240, 282, 284, 285, 294–297, Rok Bogdan, 139, 560, 565 302, 305, 308, 313, 322, 325, 329 Rosenthal Judah M., 203, 565 Salustiusz, 97 Rosner Jan, organista w Łące, 461 Samek Jan, 502, 557 Rospond Stanisław, 267, 565 Sandanus Mikołaj, pastor, 327 Rostabiński (Rostabinski, Rustabinski, Sannig de Johann Christoph, 352 Rosztabinski, Rusztabinski, Rusta- Schaeffer Henryk Wilhelm Fryderyk, 14, bio, Rusztabio) Fabian Sebastian, 385, 549 ksiądz doktor, 66, 72, 73, 84, 86, 93, Schäffer Wojciech, 256, 553 95, 99, 103, 117, 123, 147, 150, 151, Schlesinger Ludwig, 352, 565 160, 196, 239, 254, 311, 316, 321, Schmitt Jerzy, 207 323, 325, 335, 339, 342, 347, 355, Schubert F., 171, 565 358, 361, 365, 410, 414, 422, 426, Schuster Daniel, 69 427, 430, 433, 437, 438, 443, 444, Schwartz Daniel, 131 450 Seneka młodszy, 376 Rostropowicz Joanna, 15, 16, 138, 141, 550, Silnicki Tadeusz, 21, 22, 565 552, 557, 558, 565, 567 Skarga Piotr, 128 Roth Franciszek, 101, 329 Skworc Wiktor, 478, 557

583 Slappa Franciszek, ksiądz, 82 385, 388, 389, 392, 394, 397, 399, Słonimski (Słomina, Słonina, Słoninski) 402, 404, 416, 417, 419, 423, 425, Jan Bernard, ksiądz, 84, 88, 94, 106, 426, 427, 435, 440, 442, 445, 446, 108, 114, 123, 210, 240, 405, 423, 449, 456, 461, 464, 468, 477, 480 425, 446, 458, 460, 461, 464, 480, Stebliczonka Jadwiga, 92 482, 486, 503, 508 Stefanowicz Antoni, 129, 134 Smieszkowicz (Smieszek, Szmieszkowic, Stolarski Andrzej, 453 Swieszkowic) Jan Bernard, ksiądz, Stolicki Jarosław, 547 55, 89, 123, 241, 373 Stryjkowski Maciej, 150 Soarez Cyprian, 97 Strzemski Michał, 28, 566 Sobczykiewicz (Sobczyk, Sobczykowic, Strzerziska Anna, kucharka w Tychach, 67 Sopczykowic, Szobczykowic) Jakub Suchojad Henryk, 254, 255, 547, 566, 567 Jan Józef, ksiądz, 55, 84, 87, 105, Sułowski Zygmunt, 40, 114, 560, 563, 564 107, 123, 195, 241, 344 Surowczyk Wawrzyniec, 102 Sobieski Jakub Ludwik, 144 Swastek Józef, 13, 566 Sobkiewiczówna Anna (Beata od święty Swiderus Georgius, 101 Fruktuoza), 69 Synesius, 97 Sommervogel Carlos, 132, 565 Szablowski Jerzy, 212, 557 Sopot-Zembok Barbara, 144, 563 Szadura Joanna, 566 Soto de Piotr, 178 Szady Bogumił, 26, 566 Sowiński (Sowinski) Stanisław Józef, Szafranek Józef, ksiądz, 13 ksiądz, 55, 79, 123, 241, 401, 406, Szafrankowicz (Szaffrankowic, Szafran- 412, 442, 448 kowic) Marcin, ksiądz, 84, 88, 105, Spens Karol Zygmunt z Boden, 317, 318, 123, 242, 284, 288, 303, 306, 313, 324 316, 335, 339, 342, 346 Spodynkowski (Spodyniusz) Adam Jan, Szafrański (Szafranski) Franciszek Jan, ksiądz, 55, 110, 123, 241 ksiądz, 26, 40, 58, 63, 64, 65, 66, 70, Spyra Janusz, 104, 202, 255, 272, 548, 557, 71, 74, 78, 111, 117, 123, 133, 146, 565 172, 187, 188, 242, 283 Stachurski (Stachura, Stachorski) Jerzy Szalastowicz (Szalestowicz, Schalast, Scha- Aleksy, ksiądz, 84, 87, 92, 93, 123, lastowicz) Henryk Ksawery, ksiądz, 196, 242, 285, 288, 289, 292, 294, 55, 84, 88, 109, 110, 112, 123, 202, 295, 296, 303, 305, 308 243 Stanisław (Stanislaus), święty, 450 Szalowicz (Szalowic, Szalovic, Szalewicz, Stapleton Thomas, 130, 133, 134 Saliewicz, Salowitz, Salewic, Sala, Starowolski Szymon, 128, 130 Szala) Walenty, ksiądz, 55, 84, 87, Stawecka Krystyna, 566 93, 128, 196, 211, 243, 288, 300, Steblicki Mikołaj Józef, ksiądz, 38, 43, 72, 301, 373, 374, 377 82, 92, 123, 173, 174, 196, 205, 213, Szaniawski Felicjan Konstanty, biskup, 35, 242, 372, 373, 378, 380, 382, 384, 36, 47, 48, 68, 78, 79, 113, 114, 115,

584 159, 162, 170, 210, 288, 376, 378, Taleński (Talenski, Talinski) Mate- 379, 383, 386, 387, 388, 389, 393, usz,ksiądz, 84, 87, 105, 123, 244, 396, 397, 400, 402, 405, 407, 408, 465, 475 416, 419, 425, 428, 429, 430, 432, Tamburini Thomas, 419 440, 450, 454, 455, 458, 467, 472, Tandecki Janusz, 271, 272, 274, 553, 567 477, 481, 482, 549 Taystrzyk Jan, 427, 430 Szczepaniak Jan, 14, 15, 30, 63, 78, 81, 83, Tazbir Janusz, 192, 567 85–90, 94, 99, 100, 106, 107, 108, Teognis, 97 109, 112, 113, 114, 208, 215–249, Teter Małgorzata, 203, 567 317, 566 Tibullus, 97 Szczepański Jerzy, 255, 566 Tomaszewski Wojciech, 12 Szepeciński (Szepecinski, Szefecinski) Sta- Tomaszowski Wojciech, organista w nisław, ksiądz, 55, 111, 123, 243 Pszczynie, 468 Sziowna Marianna, 325 Tomasz z Akwinu, święty, 419 Szkutnik Piotr, 11, 566 Tomicki (Thomicki, Tomiczki) Andrzej, Szlezina Jerzy, 102 ksiądz, 16, 84, 86, 90, 91, 94, 99, Szpetkowski Krzysztof, 502, 566 106, 110, 123, 134, 139, 140, 141, Szramek Emil (Schramek), 15, 23, 565, 567 144, 167, 245, 255, 489, 493, 507, Szromek (Sromek, Szramek, Szrąmek) Jan, 510, 513, 520, 524, 527 ksiądz, 91, 99, 123, 244 Trelińska Barbara, 84, 547 Sztajer (Sztaier) Jerzy, ksiądz, 84, 87, 91, Tremblowicz (Trembla, Tremblowitz, 105, 123, 244 Tręmblowitz) Franciszek Józef, Sztoler Grzegorz, 567 ksiądz, 37, 43, 82, 84, 86, 99, 116, Szumowski Władysław, 567 124, 146, 181, 189, 196, 203, 205, Szymoński z Szymoni Godfryd Leopold, 211, 245, 267, 320, 328, 333, 343, ksiądz, 82, 204 346, 356, 362, 377, 380, 387, 388, Szyszkowski Marcin, biskup, 32–35, 45, 46, 393, 394, 395, 401, 402, 427, 430, 47, 49, 58, 145, 159, 161, 172, 259, 443, 444, 459, 460, 465, 473 261, 282, 549 Trzebicki Andrzej, biskup, 130, 478, 528 Trzebień (Trzebiń, Trzebien) Tomasz, Ś ksiądz, 105, 124, 245 Ścierski (Scierski) Jan Józef, ksiądz, 55, 84, Trzemeski Jan Konstanty, 317 87, 110, 123, 244, 443, 466, 487 Tukidydes, 97 Ślusarska Magdalena, 144, 553, 555 Turska Halina, 271 Turski Feliks, biskup, 135 T Twardawa z Twardawy Karol Wacław, 435 Tabernator Adam, 101 Twardowski A., ksiądz, 317 Talapatz (Talapacz) Jakub, ksiądz, 346 Tyracz Albert, 67

585 U Wiencek Marcin, 440 Ujma Magdalena, 74, 567 Wiencek (Wientzek, Wietzek, Wietzek) Urban VIII, papież, 190 Andrzej, 327 Urban Wacław, 13, 372, 567 Wiencek (Wientzek, Wietzek, Wietzek) Urbańczyk Stanisław, 565 Maciej, 200, 322, 326, 328 Urdzen Jakub, ksiądz, 86 Wiencek (Wientzek, Wietzek, Wietzek) Ursinus Jan, 128 Paweł, 327 Wiencek Zygmunt, 364 V Wierzbicki Marchian, 204 Valderrama di Petrus, 132 Wijaczka Jacek, 185, 193, 195, 203, 556, Videk Karol, 445 562, 568 Vigarello Georges, 190, 567 Wilczek Błażej, 322 Vio de Kajetan, 178 Wilczek (rodzina z Mikołowa), 196 Vitalius Marcin, nauczyciel w Mikołowie, Wincenty á Paulo, święty, 105, 211 427 Wirzbicka Agnieszka, kucharka w Ty- Volnitius (Wolnicki, Volnicius, Wolnicius) chach, 185 Walenty, ksiądz, 84, 99, 246 Wiszowata-Walczak Katarzyna, 367, 558 Voragine de Jakub, 131 Wiśniewski Jan, 376, 568 Vurbinssky Andreas, 101 Witowski Czesław Tadeusz, 292, 385, 503, 568 W Wojciech (Adalbertus), święty, 450 Wacheniusz Piotr, 143 Wojtas Maksymilian, 14, 547 Walczak Wojciech, 367, 558 Wojtkowski Andrzej, 560 Warenius Jan, 97 Wolański Filip, 139, 560, 565 Warmosius Albert, pastor, 200, 326 Wolff Adam, 270 Welius Kacper Ursyn, 143 Wołkowicz (Wolkowic, Wałkiwicz) Jan, Wereszycki Henryk, 567 ksiądz, 55, 84, 88, 124, 247 Wergiliusz, 97 Wójcik Walenty, 40, 568 Weyer Joannes, 130 Wójcik Zbigniew, 351, 379, 503, 568 Węgrzikowski Paweł, 102 Wróblowski (Wroblowski) Mikołaj, ksiądz, Węgrzynek (Węgrzinek, Wegrzineck) Jan, 57, 124, 126, 200, 247, 283, 285, ksiądz, 84, 87, 99, 102, 124, 246 292, 293, 295, 302, 303, 305, 306, Węgrzynek (Węgrzinek, Węgrzinecki) 307, 308, 313, 317, 318, 339, 342, Wojciech, ksiądz, 37, 38, 42, 43, 84, 346, 347 87, 94, 99, 105, 106, 112, 113, 124, Wurcel Samuel, 337 166, 170, 210, 246, 464, 468, 473, Wurclowa Anna, 337 482, 483, 486, 494, 507, 528 Wycisło Janusz, 187, 265, 568 Whiting Nathaniel, 132, 133 Wyczawski Hieronim Eugeniusz, 10, 11, 34, Wiatrowski Leszek, 14, 28, 29, 548, 556, 567 208, 256, 259, 282, 551, 562, 563, Widlak (imię nieznane), 326 568

586 Wysocki Andrzej, 405, 427 Zawitkowska Wioletta, 75, 567 Wysocki Jan, 35, 568 Zborowscy ze Zborowa, rodzina, 31, 74 Wysocki Samuel, 136 Andrzej, 74 Wysocki Stanisław, 43, 114, 568 Józef, 102, 495 Krzysztof, 370 Z Krzysztof Maksymilian, 500 Zabraniak Sławomir, 568 Piotr Antoni, ksiądz, 37, 46, 74, 75, 76, Zabrzeski (Zabrzewski) Wawrzyniec Dio- 77, 79, 84, 87, 90, 95, 99, 102, 124, nizy, ksiądz, 76, 84, 87, 105, 116, 126, 146, 248, 261, 380 124, 211, 247, 382, 405, 408, 411, Wacław, 74, 296, 336 422, 423, 425, 426, 430, 433, 440, Zgorzelski Czesław, 560 446, 449, 456, 458, 459, 460, 461, Zimanski Grzegorz, nauczyciel w Wiśle, 465, 474, 475, 483 180, 314, 323 Zabrzeski (Zabrziski) Andrzej, ksiądz, 37, Zimmermann Friedrich, 421, 568 42, 43, 71, 72, 124, 193, 203, 247, Zivier Ezechiel, 14, 15, 24, 550, 568 283, 284, 285, 286, 290, 292, 299, Zmarzlinski Jan, organista w Tychach, 473, 300, 301, 305, 320, 335, 361, 372, 476, 477 375, 378, 379, 384, 388, 389, 393, Zmieszkal z Domanowic (Smeskal, Smesz- 394, 401, 410, 416, 418, 421, 426, kal, Smeszkał, Zmeszkal) Henryk, 429, 432, 436, 438, 443, 444, 445, ksiądz, 84, 88, 95, 124, 167, 248 449, 450, 451, 453, 455, 459–461, Zonta Claudia, 351, 568 465, 472, 473, 474, 475, 483, 495, Zubka Jan, 116, 568 500, 507, 512 Županič Jan, 202, 557 Zagórowski Olgierd, 289, 568 Zygmuntowicz (Zygmuntowic) Stanisław Zaiz Jerzy, 524 Krzysztof, ksiądz doktor, 66, 84, 87, Załuski Kostka Andrzej Stanisław, biskup, 106, 117, 124, 173, 217, 248, 297, 29, 35, 36, 48, 85, 112, 134, 160, 303, 316 162, 202, 210, 496, 502, 503, 505, 508, 510, 515, 550 Ż Zamłinski Jakub, nauczyciel w Chełmie, Żebrowski Tadeusz, 254, 569 337 Żołądź Dorota, 569 Zanc (Żanc) Szymon, 362 Żurkowicz (Żurkowic, Żurkiewicz) Mi- Zapart Andrzej, 91, 568 chał Józef, ksiądz, 55, 124, 170, 249, Zaremba Walenty, nauczyciel w Pszczynie, 395, 428 298 Żylska-Kobiałko Danuta, 255, 561 Zářicky Aleš, 202, 557 Zarzyna (Zarzina, Zarzynski) Kaspar, ksiądz, 84, 87, 105, 124, 248

INDEKS GEOGRAFICZNY

Indeks obejmuje nazwy geograficzne przywołane w obydwu częściach książki. W pracy posługiwano się tradycyjnymi nazwami w języku polskim zgodnie z zaleceniami Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej. W nawiasie kursywą oddano oboczności występujące w cytowanych źródłach archiwalnych. Z uwagi na monograficzny charakter publikacji indeks nie obejmuje następujących nazw geograficznych: Pszczyna, dekanat pszczyński, pszczyńskie państwo stanowe, ziemia pszczyńska, diecezja krakowska oraz Kraków.

A 320, 333, 337, 361, 365, 373, 374, Altdorf, zob. Stara Wieś 375, 376, 377, 379, 381, 388, 399, Altranstädt, 201, 360 402, 407, 433, 434, 436, 451, 455, 472, 483, 489, 493, 495, 501, 513, B 515, 523, 525, 526, 527 Babice, 231 Bieżanów, 244 Bełk, 524 Bijasowice, 24, 385 Berlin, 486 Bodzentyn, 88, 224, 242 Będzin, 236, 241 Bogucice, 88, 91, 94, 118, 227, 228 Bielany, 69 Bogucice k. Buska, 207, 248 Bielski archiprezbiterat (archipresbiteratus Bojszowy (Boischow, Boiszowi, Boyszov, Bilicensis), 208 Boiszovi, Boyszowy, Boiszowy), 23, Bielsko (Bilicio), 200, 326, 333, 341 24, 26, 29, 49, 51, 74, 79, 80, 87, 91, Bielszowice, 233 94, 105, 134, 290, 299, 308, 313, Bieruń (Bierun, Beron, Bierony, Berun), 19, 316, 320, 321, 325, 326, 330, 335, 23, 24, 26, 29, 30, 31, 38, 49, 66, 67, 336, 340, 342, 349, 355, 358, 362, 68, 84, 86, 87, 91, 92, 93, 94, 101, 366, 369, 372, 377, 381, 387, 396, 102, 104, 113, 134, 135, 136, 155, 397, 407, 410, 417, 418, 425, 433, 160, 180, 181, 186, 189, 190, 196, 439, 444, 446, 450, 454, 456, 465, 202, 205, 207, 209, 211, 214, 217, 473, 479, 480, 486, 500, 514, 519, 218, 219, 221, 222, 223, 227, 229, 527 233, 236, 237, 238, 239, 246, 248, Brno, 99, 100, 104, 110, 113, 225 265, 283, 284, 285, 289, 290, 294, Brzesko Słomiane, 41 295, 296, 299, 300, 302, 303, 313, Brzesko Stare, 243

589 Brzeszcze, 93, 222 Cmolas, 233 Brzeźce (Brzesce, Brzescz), 23, 24, 29, 94, Czarków, 25, 70 105, 127, 128, 134, 135, 136, 180, Czchów, 41 183, 196, 199, 201, 202, 204, 211, Czeladź (Czelad), 81, 220, 224, 228, 235, 214, 219, 225, 232, 243, 260, 284, 527 285, 286, 288, 289, 293, 297, 308, 313, 317, 320, 323, 328, 331, 334, Ć 335, 344, 358, 361, 370, 373, 377, Ćwiklice (Cwiklice), 23, 24, 26, 29, 75, 87, 381, 384, 397, 402, 406, 410, 416, 91, 92, 94, 102, 181, 193, 194, 202, 418, 422, 425, 429, 432, 443, 449, 205, 206, 211, 214, 229, 230, 235, 464, 466, 467, 472, 475, 476, 478, 242, 248, 285, 290, 293, 297, 303, 481, 510, 511, 515, 516, 520, 526 305, 308, 309, 321, 325, 326, 329, Brzostówka, 25 330, 331, 334, 336, 339, 355, 357, Bujaków, 88, 91, 234 358, 359, 362, 363, 370, 376, 379, Bytom, 81, 87, 94, 139, 210, 220, 221, 246, 380, 382, 388, 389, 392, 394, 397, 351, 450 398, 399, 402, 404, 406, 408, 409, Bytomski dekanat (decanatus Bythomien- 415, 416, 417, 418, 420, 423, 425, sis), 10, 227, 228, 231, 232, 233, 236, 432, 433, 434, 439, 449, 451, 453, 238, 239, 244, 248, 331, 475 457, 464, 466, 470, 479, 485, 486, 490, 493, 495, 498, 500, 509, 510, C 511, 514, 519, 520, 521, 523, 527 Chechło, 87, 222 Chełm (Chelm, Helm), 23, 24, 26, 29, 31, D 50, 86, 91, 94, 105, 107, 127, 136, Dankowice, 238 181, 202, 209, 211, 224, 231, 235, Dąbrowa Tarnowska, 112, 222 239, 242, 253, 265, 267, 284, 288, Dobczyce, 241 299, 302, 306, 307, 313, 316, 335, Domanice, 478, 480, 482, 483 337, 339, 342, 346, 352, 361, 365, Drochlin, 215 374, 384, 390, 403, 447, 448, 480, 482, 496, 507, 509, 510, 511, 513, F 514, 520, 524 Francja, 21 Chlin, 229 Frydek, 25 Chochołów, 88, 238 Chodel, 220 G Cielmice, 24, 46, 71, 74, 76, 253 Gardawice, 25, 292, 317, 385, 502 Cieszyn (Tessin, Teschin), 64, 88, 99, 100, Gdańsk (Gedanum), 104 103, 104, 202, 227, 229, 240, 272, Giebułtów, 247 286, 337, 360 Gilowice, 25 Cieszyńskie księstwo (ducatus Tessinensis), Gliwice, 101, 210, 211, 212, 379 370, 385 Głogowski archiprezbiterat, 13, 22

590 Głogów, 103, 284 Kielce, 106, 107, 113, 188, 239, 301, 373, Głubczycki powiat, 29 510, 515 Goczałkowice (Goczolkowice), 23, 25, 26, Kleszczów, 25 64, 65, 69, 74, 76, 194, 200, 242, Kliczków (Klitschdorf), 356 245, 248, 327, 336, 495 Kluczbork, 29 Goławiec, 24 Kłodzkie hrabstwo, 44 Gostynia rzeka, 28 Kłodzko, 102, 104, 113, 195 Gostyń, 25 Kobielice, 24 Góra k. Miedźnej, 25 Kobiór, 25, 70 Grodków, 29 Kochłowice, 110, 239, 246 Grodztwo (Kreppelhof), 356 Köln. zob. Kolonia Groszowice, 63, 64, 242 Kolonia, 32 Grzawa, 25, 26 Kopaniny, 24 Kopciowice, 24 H Koziegłowy, 88 Hiszpania (Hispania), 21, 146, 391, 517, Kozy, 90, 225 518 Krakowski archidiakonat, 22, 23, 91, 118 Krasowy, 24 I Krośnieński archiprezbiterat, 22 Imielin, 24 Królówka, 25 Kryry, 25 J Krzeszowice, 68 Jajosty, 24 Książ Wielki, 69, 223, 229, 235, 245, 249 Jankowice k. Pszczyny (Jąnkowice), 25, 70, 399 L Jankowice k. Rybnika (Jankovice), 478 Legnica, 104 Janowice Wielkie (Janovice), 356 Lelów, 94, 230 Jaroszowice, 24 Lędziny (Lendin, Lendzini, Lendziny, Len- Jaworzno, 107, 137, 239 dini), 24, 30, 65, 79, 86, 87, 91, 92, Jedlina, 24, 207, 336 93, 94, 105, 202, 224, 288, 295, 297, Jędrzejów, 215, 219 320, 327, 331, 344, 349, 358, 365, Jordanów, 106 373, 375, 380, 384, 388, 394, 401, 407, 412, 428, 431, 432, 435, 436, K 441, 442, 447, 448, 449, 453, 454, Kalina Wielka, 229, 235 458, 463, 464, 472, 479, 480, 481, Kamieniec (Camenec), 40, 63, 64 482, 485, 487, 488, 489, 495, 498, Kamień, 75, 90, 233, 242, 248 501, 502, 511, 513, 527, 528, 529 Kępa, 205 Lipnica Murowana, 94 Kęty (Kęnty), 10, 69, 90, 210, 211, 212, 228, Lipowiec, 288, 289 235, 378, 379 Litultowice, 81, 84, 87, 220

591 Lubelski archidiakonat, 22 Mokre (Mocre), 23, 25, 26, 30, 38, 42, 86, 92, 94, 113, 135, 147, 152, 160, 170, Ł 179, 180, 183, 185, 197, 200, 202, Łaziska Dolne, 25, 302 203, 211, 218, 223, 228, 235, 239, Łaziska Górne, 25 246, 289, 295, 299, 313, 318, 328, Łaziska Średnie, 25 335, 339, 346, 347, 349, 355, 361, Łąka (Ląka, Lonka, Lonca), 23, 25, 30, 94, 365, 374, 381, 382, 384, 388, 389, 211, 266, 288, 311, 316, 317, 331, 392, 398, 407, 410, 416, 418, 424, 500, 507, 511, 514 426, 427, 429, 434, 439, 442, 443, 444, 448, 452, 455, 458, 464, 468, M 473, 482, 483, 490, 499, 503, 506, Maków, 96, 241 509, 511, 514, 519, 520, 521, 524, Maków (k. Raciborza), 68, 95, 96 527 Małopolska, 12, 74, 212, 502 Mościska, 25 Małoszów, 249 Mysłowice (Mislovice, Misłovice), 87, 286, Mediolan, 45 288 Michałkowice, 232 Miedźna (Medzna, Miedzna, Midzna, N Miedna), 23, 25, 26, 30, 31, 38, 42, Nagłowice, 219 54, 57, 67, 71, 81, 82, 87, 94, 105, Niderlandy, 32, 68, 440 116, 118, 134, 135, 181, 183, 187, Niemcy, 190, 191, 195 200, 202, 207, 212, 220, 222, 226, Niemodliński powiat, 29 234, 245, 247, 290, 378, 379, 426, Niepołomice, 502 434, 506, 510, 511, 514 Niepołomicka Puszcza, 502 Międzyrzecze, 25 Nowa Góra, 10, 11, 12, 68, 94, 134, 137, Mikołów (Mikulov, Mikułov, Nicopolium, 177, 178, 179, 181, 183, 231, 239 Mikulow, Micułov), 25, 30, 31, 87, Nowa Ruda, 29 91, 93, 94, 183, 189, 202, 211, 214, Nowe nad Wisłą, 10 266, 285, 288, 296, 297, 300, 301, Nowogród Bobrzański (Naumburg), 356 305, 333, 335, 339, 358, 374, 375, Nowy Sącz, 94 388, 401, 407, 412, 421, 425, 426, Nowy Targ, 222 427, 428, 429, 430, 432, 433, 436, Nysa, 81, 99, 102, 113, 195, 219, 220, 486 437, 438, 439, 440, 442, 443, 444, 445, 447, 449, 450, 451, 453, 455, O 456, 458, 459, 460, 461, 465, 466, Oleksów, 224, 236 472, 473, 474, 475, 477, 478, 479, Olomouc. zob. Ołomuniec 487, 489, 493, 506, 509, 511, 512, Ołomuniec, 99, 100, 195 513, 520, 523, 525, 527, 528 Ołomuniecka diecezja, 89 Mizerów, 25, 380 Opawa, 20, 63, 68, 98, 99, 100, 102, 103, 108, 113, 223, 233, 240, 246

592 Opawskie księstwo, 81, 95 Przystań, 237 Opole k. Chodla, 221 Pszczynka rzeka, 28 Opole (Oppolium), 99, 100, 103, 110, 245 Pszów, 467 Opolski archiprezbiterat, 22 Pyskowice, 10, 88, 110, 112, 243 Orzesze, 25, 204, 208, 503 Osecko, 84, 88, 91, 234 R Osiek, 54, 66, 73, 93, 240, 311, 325, 339 Raba Wyżna, 118, 222 Oświęcim (Oswietim, Oswiecim, Oswiecin, Raciborskie księstwo, 67 Oswięcim), 10, 23, 66, 69, 71, 73, Radostowice (Radostovice), 25, 70, 326 93, 94, 181, 187, 211, 212, 213, 220, Radzionków, 238 222, 225, 228, 235, 238, 239, 240, Raków, 224 311, 316, 317, 325, 418, 434 Ropczyce, 235 Rouen, 31 P Rudołtowice, 24, 74, 336, 495 Pacanów, 248 Rudziczka, 25, 95, 110, 238, 435 Palczowice, 92, 242 Rychwałd, 218, 225 Palowice, 25, 317, 502 Rzeczyce, 88, 248 Paprocany, 25, 29 Rzym (Roma), 41, 50, 106, 110, 207, 209, Pelplin, 10 225, 245 Piasek, 25, 70 Piekary (Pekarii, Piekarii), 82 S Pilica Nowa, 246 Saksonia (Saxonia), 405, 427, 529 Piotrowice k. Mikołowa, 25, 118 Sandomierski archidiakonat, 22 Piotrowice k. Zatora, 228 Sandomierz, 106, 112, 113, 115, 129, 246, Pisarzowice, 228 425 Płaza, 12, 88, 137, 247 Sciernice, zob. Ściernie Podhale, 23, 104 Siemonia, 238 Podiebr. zob. Paszkówka Siewierz (Severiae), 47, 161, 162, 282, 369, Podlesie k. Mikołowa, 228 398, 440, 494 Podlesie k. Suszca, 25 Skała, 247 Polska (Polonia), 9, 11, 18, 22, 26, 68, 97, Skarżyce, 230 142, 185, 190, 191, 193, 203, 265, Skawina, 94, 235 347, 352, 353, 367, 375, 410, 415, Sokolina, 220 440, 477, 501, 502 Solec, 244 Popielów, 64 Sośnia Góra, 25 Porąbka k. Bierunia, 24 Stara Wieś, 25, 512 Poręba k. Pszczyny, 25, 26 Strado, 229 Praga, 102, 106, 110, 225 Stradom, 81, 105, 112, 113, 114, 222 Proszowice, 41 Stradów, 220 Przemsza rzeka, 28 Strumień, 23

593 Studzienice, 25, 70 Trydent (Tridentinum), 21, 22, 34, 35, 43, Studzionka, 23, 88, 232, 503 94, 96, 115, 145, 210, 474 Suszec (Susec, Sussec), 23, 25, 30, 87, 91, Trzebiel (Tribel), 356 94, 95, 105, 110, 183, 200, 202, 210, Trzebinia, 80 211, 213, 217, 219, 221, 234, 236, Tychy (Tichau, Tichi), 23, 25, 29, 30, 42, 86, 237, 238, 240, 244, 320, 328, 331, 87, 91, 93, 94, 102, 105, 134, 135, 340, 343, 346, 356, 358, 361, 370, 139, 140, 183, 184, 187, 188, 193, 373, 374, 376, 378, 381, 384, 387, 196, 202, 211, 219, 221, 224, 225, 389, 398, 402, 404, 407, 408, 409, 226, 235, 245, 246, 265, 267, 349, 410, 413, 414, 421, 422, 426, 429, 362 430, 432, 433, 435, 436, 440, 449, Tyniec (Tinnec), 106, 112, 114, 240 455, 459, 464, 465, 466, 468, 472, 478, 480, 483, 487, 489, 490, 502, U 508, 510, 511, 516, 519, 522, 524, Uniejowski archidiakonat, 118 526, 529 Urbanowice, 24 Szczepanów, 235 Szydłów, 248 W Szymonia, 82, 204 Warszowice, 110, 112, 243, 346 Węgry (Hungaria), 209, 502 Ś Wiedeń (Vienna), 197, 352, 367, 481 Ściernie, 24, 86 Wieliczka, 244 Śląsk Cieszyński, 255 Wilamowice, 87, 94, 213, 220, 239 Śląsk Dolny (Silesia Interior), 44, 67, 423, Wilkowyje, 25 486 Wisła Niemiecka (Teuto Wisla, Teuto Śląsk Górny (Silesia Suprema, Sylesia Su- Visla), 194, 211, 267, 513 perior), 12, 15, 29, 44, 83, 134, 142, Wisła rzeka, 10, 23, 28 143, 144, 155, 161, 193, 197, 205, Wisła Wielka (Visla, Polonica Vistula, 251, 253, 254, 255, 256, 257, 286, Wisla), 12, 24, 30, 78, 94, 151, 193, 350, 352, 385, 423, 486 218, 320, 331, 511, 517, 521, 523 Świdnica, 103 Witkowice (Witkovice), 71, 72, 235, 317 Świerczyniec, 24 Witów, 236, 243 Włosienica, 218 T Wodzisław, 84, 88, 219 Tarnawa, 215 Wojkowice Kościelne, 231 Tarnowice Stare, 244 Wojnicz, 235 Tarnów, 222, 245 Wola, 25, 67 Toszecki archiprezbiterat, 10, 55, 89 Wolbrom, 229, 246 Toszek, 10 Woszczyce (Wosczice, Wosczyce, Woszy- Tours, 31 ce, Woszcice, Woschcice, Woscice, Wosczicze), 23, 25, 26, 30, 31, 94,

594 183, 200, 204, 211, 283, 285, 292, Zarzecze, 25 293, 299, 302, 303, 305, 308, 317, Zawada k. Woszczyc, 25 323, 324, 339, 342, 346, 347, 349, Zawadka k. Miedźnej, 25 358, 361, 467, 470, 473, 474, 478, Zawichojski archidiakonat, 22 480, 482, 483, 490, 498, 499, 502, Ząbkowicki powiat, 29 503, 510, 511, 513, 519, 524 Zbylitowska Góra, 245 Wrocławska diecezja, 88, 89, 110, 112, 218, Zebrzydowice, 225 219, 222, 228, 232, 235, 237, 240, Zgoń, 25, 503 241, 242, 243, 247, 248, 346, 499, Ziębice, 195 503, 524 Zwoleń, 224, 236 Wrocław (Vratislav, Breslau), 103, 106, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 227, 245, Ż 246, 341, 350, 351, 357, 364, 367, Żagań, 102 368, 450, 486 Żary (Sora), 344, 356, 427 Wygorzele, 433 Żmigród Nowy, 94 Wyry, 25 Żory (Sorae), 88, 94, 110, 204, 218, 240, 243, 503, 524 Z Żywiec, 87, 93, 139, 218, 225 Zabrze, 88, 94, 235

SPIS TABEL I WYKRESÓW

Tabela 1. Parafie dekanatu pszczyńskiego 24 Tabela 2. Ludność ewangelicka w parafiach dekanatu pszczyńskiego 29 w 1748 r. Tabela 3. Urzędnicy dekanalni w dekanacie pszczyńskim w latach 37 1691–1756 Tabela 4. Projekt tabeli uczestników kongregacji dekanalnej według 47 Epistola Pastoralis F.K. Szaniawskiego (1720) Tabela 5. Frekwencja w kongregacjach dekanalnych pszczyńskich 52 w latach 1691–1756 Tabela 6. Pochodzenie geograficzne księży dekanatu pszczyńskiego 84 w latach 1691–1756 Tabela 7. Duchowni pochodzący z dekanatu pszczyńskiego według 86 miejsca urodzenia Tabela 8. Duchowni pochodzący spoza dekanatu pszczyńskiego we- 87 dług miejsca urodzenia Tabela 9. Pochodzenie stanowe księży dekanatu pszczyńskiego w la- 89 tach 1691–1756 Tabela 10. Prawdopodobne miejsce pochodzenia w powiązaniu z ty- 92 tułem kanonicznym święceń oraz późniejszym zatrudnieniem duchownych na terenie dekanatu pszczyńskiego Tabela 11. Duchowni dekanatu pszczyńskiego w kolegiach jezuic- 99 kich w XVII/XVIII w. Tabela 12. Księża dekanatu pszczyńskiego w seminariach duchow- 105 nych i na uniwersytetach w latach 1664–1753 Tabela 13. Struktura zatrudnienia duchowieństwa w dekanacie psz- 119 czyńskim w latach 1691–1756 Tabela 14. Księgozbiór parafialny w Pszczynie według wykazu ks. D. 130 Lochmana z 1720 r. Tabela 15. Majątek osobisty ks. S.F. Rostabińskiego według testamen- 147 tu z 1714 r.

597 Tabela 16. Majątek osobisty ks. Andrzeja Matuszewicza według 151 Inventarium z 1720 r. Tabela 17. Majątek osobisty ks. Jana Pacutka według pośmiertnego 152 spisu mienia z 1724 r. Tabela 18. Majątek osobisty ks. J. Odrobińskiego według testamentu 156 z 1746 r. Tabela 19. Tematy egzort, kazań oraz lektur w latach 1691–1756 163 Tabela 20. Tematyka casus conscientiae oraz uczestnicy dysput teolo- 173 gicznych w latach 1692–1756 Tabela 21. Problemy poruszane na kongregacjach dekanalnych psz- 182 czyńskich w latach 1691–1756 Tabela 22. Rekolekcje kapłańskie plebanów dekanatu pszczyńskiego 211 w latach 1720–1721 (1725)

Rycina 1 Czas pomiędzy przyjęciem święceń najniższych i święceń ka- 109 płańskich przez księży dekanatu pszczyńskiego w latach 1659– 1754 s 109 Rycina 2 Wiek duchownych w chwili obejmowania urzędu plebana w deka- 126 nacie pszczyńskim w okresie od końca XVII do połowy XVIII w.

Mapa Dekanat pszczyński w granicach wolnego państwa pszczyńskie- 27 go w latach 1691-1756 SPIS FOTOGRAFII

Portret ks. Jerzego Antoniego Odrobińskiego. Parafia św. Bartłomie- 39 ja Apostoła w Bieruniu Starym. Oprawa księgi protokołów kongregacji dekanalnych pszczyńskich 275 z lat 1691–1756. AAKat, ADP, sygn. 21/2 Pierwsza karta z księgi protokołów kongregacji dekanalnych pszczyń- 276 skich z lat 1691–1756. AAKat, ADP, sygn. 21/2 Glosy na karcie z księgi protokołów kongregacji dekanalnych psz- 277 czyńskich z lat 1691–1756. AAKat, ADP, sygn. 21/2 Księga chrztów parafii pw. Wszystkich Świętych w Pszczynie. AAKat, 278 KM, sygn. 50/102. Karta z księgi protokołów kongregacji dekanalnych pszczyńskich 279 z lat 1691–1756 (protokół 1721). AAKat, ADP, sygn. 21/2 Karta z księgi protokołów kongregacji dekanalnych pszczyńskich 280 z lat 1691–1756 (protokoły 1748/1749). AAKat, ADP, sygn. 21/2

599

ZUSAMMENFASSUNG

Der Großteil der Arbeiten zur Geschichte der katholischen Kirche in Oberschlesien konzentriert sich vor allem auf das 19. Jahrhundert, welches angesichts der Ausbildung, Entwicklung und Evolution derjenigen Formen und Strukturen in der Kirchengeschichte, deren Einfluss und Aktualität auch heute noch anerkannt werden, als ein Schlüsselzeitraum zu betrachten ist. Es ist nicht verwunderlich, dass Quellen aus dem 19. Jahrhundert erforscht wurden, wenn man die intensiven Veränderungen aus wirtschaftlichen und demographischen Gründen berücksichtigt, die es damals in Oberschlesien gegeben hat, und die das Antlitz Oberschlesiens diametral verändert haben, und zugleich Anregung zu einer intensiven Entwicklung des Ordenslebens, Aktivitäten von kirchlichen Brüderschaften und Vereinen im Rahmen damaliger Pfarreien waren und die Grundlage dafür schufen, dass solch hervorragende katholischer Priester wie Jan Ficek (1790–1862), Józef Szafranek (1807–1874), Norbert Bonczyk (1837–1893), oder noch später Jan Kapica (1866–1930) aktiv waren. Dies bedeutet natürlich nicht, dass die Geschichte der oberschlesischen Kirche in früheren Jahrhunderten nicht von Historikern erforscht wurde. Das Klerusbild jedoch, welches durch diese Forschungen deutlich wird, gilt immer noch als Grund dafür, dass man zentrale Fragen stellen muss, wie z.B.: wie war die geografische Herkunft und aus welchen Ständern der Gesellschaft stammte der Klerus, an welchen Akademien, Universitäten und in welchen Priesterseminaren studierten die Priester, welche Ideen- und Geisteskultur sowie materielle Kultur vertraten sie? Im Falle der oberschlesischen Dekanate der Krakauer Diözese – Dekanat von Bytom (Beuthen) und Dekanat von Pszczyna (Pless) – wurde die Lage zusätzlich dadurch kompliziert, dass gerade dieser Teil der oberschlesischen Kirche bis 1821 der Gerichtsbarkeit der Krakauer Bischöfe unterlag. Sie wird daher in keiner der Monografien berücksichtigt, die der Geschichte der Kirche in Oberschlesien in der Neuzeit gewidmet ist, und in Bearbeitungen über die Geschichte der Krakauer Diözese wird den Dekanaten – aufgrund ihres peripheren Charakters – verhältnismäßig wenig Raum und Aufmerksamkeit gewidmet. In den Biografien der aufeinander folgenden Generationen oberschlesischer Geistlicher verfolgen wir dagegen den Strudel der Geschichte Oberschlesiens selbst. Man pflegte ohnehin über dieses Gebiet

601 zu sagen, dass es einen Grenzcharakter hat – wobei der Priester E. Szramek, so wie Ezechiel Zivier, über einen „Eckcharakter” sprechen würde – und so kann man, unserer Meinung nach, diese „Eckspezifik” des oberschlesischen Klerus in der Neuzeit analysieren. Dieser Klerus war in Wirklichkeit eine Inspiration für die einheimische, oberschlesische intellektuelle Elite, deshalb sind seine Rolle und sein Einfluss auf lokale Gemeinschaften also genau zu erforschen. Es handelt sich aber nicht nur um eine Wiederherstellung einzelner Biografien, sondern eher darum, dass man ein Bild einer konkreten und integrierten Gruppe der Gesellschaft aufzeichnet, die – trotz unvermeidlicher Misserfolge – ein klares ideologisches Programm und Ideen umsetzte. Eine solche Analyse ermöglicht zugleich, zu zeigen, welche Bereiche miteinander verschmolzen und wie volkstümliche, adelige und bürgerliche Kulturen, aber auch eine Kultur des Klerus, inspiriert wurden. Geht man ein Schritt weiter, so muss man über die auf den Renaissance-Humanismus bezogenen Grundlagen der oberschlesischen Kultur sprechen, also über Antike, Christentum, und Rhetorik. Ohne sie wäre es unmöglich, die in dem Zeitraum zwischen dem 18. und 19. Jahrhundert in Oberschlesien entstandenen neulateinischen Schriften richtig zu entschlüsseln. Oberschlesische Geistliche, die meistens in humanistischen, oberschlesischen Jesuitenkollegen ausgebildet wurden, haben Fertigkeiten erworben, die ihnen erlaubten, sich an der Kultur ihrer Zeit kreativ zu beteiligen. Damit ist sicherlich die außergewöhnliche Dichtung von Godfryd Eichberger, Dorfpfarrer in Bojszowy (Bioschow), oder auch die auf Seiten der Kirchenbücher in Tychy (Tichau) vom Priester Andrzej Tomicki geschaffenen Chronogramme, zu erklären. In der Suche nach Anregungsquellen solcher Art literarischer Aktivitäten müssen wir ein in Bildungstraditionen tief verwurzeltes Modell der klassischen Bildung in Philosophie und Sprache betrachten, das in Oberschlesien ab der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts bis zur zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts üblich war. Die Tatsache, dass in der Geschichte sozial, aber auch politisch engagierte oberschlesische Priester im 19. Jahrhundert erschienen, die gerne zur Feder griffen, Gebetsbücher für ihre Pfarrgemeindemitglieder veröffentlichten und die Gründung katholischer Zeitungen und Verlagsanstalten anregten, ist nicht nur auf politisch und sozial bedingte Gegebenheiten zurückzuführen. In einer Kette nacheinander folgender Generationen wurde bereits im 17. und 18. Jahrhundert ein praktisches Vorbild des oberschlesischen Seelsorgers gestaltet, der – insbesondere aufgrund seiner geografischen Herkunft und seines gesellschaftlichen Standes, dem er abstammte, aber auch aufgrund seiner Tätigkeit im Bereich Bildung und Kultur, die er ausübte – in der lokalen Gemeinschaft verwurzelt war. Das Dekanat von Pszczyna (Pless), das in dem untersuchten Zeitraum einen ausschließlich landwirtschaftlichen Charakter hatte, war – wie oben beschrieben – eine Peripherie, sowohl für Krakau als auch für die noch weiter entfernte Stadt Wrocław (Breslau). Auf dem Dekanatsgebiet gab es keine Großstädte und Orden. Das Dekanat hatte ein eigenes kulturelles Leben, dessen Rhythmus ohne Zweifel durch die Kirche, und nicht durch die Gebieter von Pszczyna (Pless) und ihre Gefolgen bestimmt wurde. Ein aufmerksamer Leser des in den Jahren 1691–1756 entstandenen Protokollbuchs vom Dekanat in Pszczyna (Pless) entdeckt darin einerseits die Eigenschaften eines Gruppenheldes, den der oberschlesische Klerus in der Neuzeit darstellte, andererseits lernt er jedoch auch positive Charakterzüge und Schwächen konkreter Individuen kennen. Die Publikation besteht aus zwei Teilen: einer Quellenausgabe der Kongregation-Protokollbücher vom Dekanat in Pszczyna (Pless) aus dem Zeitraum 1691–1756 sowie eine erweiterte Einleitung dazu. Eine ausführliche Einleitung schien uns wegen des Charakters und Schwierigkeitsgrades des präsentierten Quellenmaterials unentbehrlich zu sein. Das Buch von Pszczyna (Pless) ist eine Sammlung von amtlichen, nach jährlichen Versammlungen des im Dekanat tätigen Klerus aufgenommen Protokolle. Diese Versammlungen wurden nach bestimmten allgemeinkirchlichen Vorschriften sowie nach den Vorgaben abgehalten, die von der Diözese in Kraków (Krakau) festgelegt wurden. Es schien also unentbehrlich, die Entwicklung des Dekanats als eigentliche Institution in den territorialen Organisationsstrukturen der Kirche in Europa und in Polen, als auch im Sinne der Vorgaben der Krakauer Bischöfe bezüglich der Kompetenzen und der Dekan-Funktion sowie sonstiger Dekanatsangestellter darzustellen. Nicht weniger wichtig war eine bündige Beschreibung der Geschichte des Dekanats von Pszczyna (Pless) selbst, insbesondere im Kontext des Einflusses von Protestanten auf das Dekanat, was auf die Spezifik der hiesigen Seelsorgeaktivitäten einen enormen Einfluss hatte. Die Protokolle von Pszczyna (Pless) wurden innerhalb von 65 Jahren erstellt, sie umfassen also Aktivitäten von vier Dekanen sowie der zumindest vier nacheinander folgenden Genrationen von Priestern. Auf Seiten des Protokollbuches von Pszczyna (Pless) erschienen also über hundert Namen der im Dekanat in Pszczyna (Pless) im 17. Und 18. Jahrhundert beschäftigten Priester, wobei lediglich etwa über zehn dieser Namen in der Fachliteratur – und auch dann oft nur am Rande – bekannt sind. Es schien unentbehrlich zu sein, eine tatsächliche Beschäftigungsstruktur in der Seelsorge des Dekanats wiederherzustellen, was zwangsläufig zur Folge hatte, dass man die geografische und soziale Herkunft (Stände) dieser Gesellschaftsgruppe erforschte. Eine Analyse der während der Dekanatskongregationen in Pszczyna (Pless) angesprochenen theologischen Fragen richtet unsere Aufmerksamkeit sowohl auf die Ausbildung der erforschten Gruppe von Geistlichen, als einer im geistigen Sinne asketischen Formation (Exerzitien für Priester, private und in Pfarreien vorhandene Büchersammlungen), als auch auf ihre literarischen Aktivitäten. Während der jährlichen Versammlungen des Dekanatsklerus wurde eine Vielzahl von Problemen erörtert, sowohl kircheninterner Art als auch in Bezug auf die erweiterte Ebene eines freien Ständestaates, der Habsburgermonarchie, oder letztendlich auch der Schlesischen Kriege und des Herrschaftsbeginns von Hohenzollern, denn das Protokollbuch von Pszczyna (Pless) wurde geführt während der wenigen letzten Jahre, als Oberschlesien dem Habsburgerstaat angehörte, sowie in den ersten Jahren eines Wendepunktes, welcher die Schlesichen Kriege darstellten. Die letzte Dekantskongregation fand am 18. Mai 1756 statt, also nur einige Wochen vor Beginn des Siebenjährigen Krieges (30. August 1756), der als eine weitere Phase des preußisch-österreichischen Streits um Oberschlesien zu betrachten ist. Das Protokollbuch wurde unwillkürlich ein Zeugnis der Wendezeit, die mit den Augen des Klerus von Pszczyna (Pless) beobachtet und in der Sprache eines kirchlichen Dokuments aufgenommen wurde. Dies erlaubt, das Quellenmaterial von Pszczyna (Pless) als außergewöhnlich und beispiellos zu betrachten. Es verdient nicht nur die Aufmerksamkeit von Kirchenhistorikern, sondern sollte auch als Gegenstand der Analyse für zeitgenössische Historiker dienen.

Übersetzt von Skrivanek Sp. z o.o. OSOBY ORAZ INSTYTUCJE, KTÓRE WSPARŁY FINANSOWO PUBLIKACJĘ

Burmistrz Pszczyny Dariusz Skrobol oraz Urząd Miasta w Pszczynie Dziekan dekanatu pszczyńskiego ks. Krystian Janko Parafia Wszystkich Świętych w Pszczynie Parafia św. Marii Magdaleny w Tychach Parafia św. Wojciecha w Mikołowie Parafia św. Bartłomieja Apostoła w Bieruniu Starym Parafia Narodzenia św. Jana Chrzciciela w Bojszowach Parafia św. Jerzego w Goczałkowicach Zdroju Parafia św. Klemensa w Lędzinach Parafia Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Woszczycach Parafia św. Mikołaja w Łące Parafia św. Jakuba w Wiśle Małej Parafia św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Suszcu Parafia św. Marcina w Ćwiklicach Parafia Trójcy Przenajświętszej, w Chełmie Śląskim Parafia św. Klemensa w Miedźnej Parafia Matki Bożej Szkaplerznej w Brzeźcach Osoby prywatne

Wydział Teologiczny Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach

Publikacje w ramach serii wydawniczej „Źródła do dziejów Kościoła katolickiego na Górnym Śląsku”

1. Błogosławiony Emil Szramek – Męczennik, Jerzy Myszor (ed.), Wydawnic- two Emmanuel, Katowice 2013.

2. Biskup Józef Gawlina w Związku Sowieckim, Jerzy Myszor (ed.), Wydawnic- two DiG, Warszawa 2013.

3. Księgi metrykalne w Archiwum Archidiecezjalnym w Katowicach. Przewod- nik po zespole, Halina Dudała, Wojciech Shäffer (ed.), Wydawnictwo Em- manuel, Katowice 2013.

4. Ks. August Hlond na Górnym Śląsku 1922–1926. Listy pasterskie – ode- zwy – przemówienia, Jerzy Myszor (ed.), Wydawnictwo Emmanuel, Kato- wice 2014.

5. Ludwik Hurski, Z pamiętnika Westfaloka, Henryk Olszar (ed.), Wydawnic- two Emmanuel, Katowice 2014.

6. Żyłem krótko, lecz cel swój osiągnąłem. Ks. Jan Macha (1914–1942), Da- mian Bednarski (ed.), Wydawnictwo Emmanuel, Katowice 2014.

7. Jerzy Myszor, Pobożny Ślązak idzie na wojnę z Francuzami 1870–1871, Wy- dawnictwo Inforteditions, Katowice 2014.

8. Dokumenty pergaminowe w Archiwum Archidiecezjalnym w Katowicach, Wojciech Shäffer (ed.), Księgarnia św. Jacka, Katowice 2015.

9. Nieznane karty z życia biskupa Józefa Gawliny w świetle dokumentów, red. nauk. ks. Jerzy Myszor przy współudziale ks. Damiana Bednarskiego, Wy- dawnictwo Emmanuel, Katowice 2015.