Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1 : 50

P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1 : 50 000

Arkusz TYCHY (969)

Warszawa 2004

Autorzy: Katarzyna Strzemińska*, Robert Formowicz*, Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Stanisław Wołkowicz*, Ryszard Strzelecki*, W. Krieger*, M. Gałka* Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Albin Zdanowski* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska*

* – Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

I. Wstęp – K. Strzemińska ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – K. Strzemińska...... 3 III. Budowa geologiczna – K. Strzemińska...... 6 IV. Złoża kopalin – K. Strzemińska, R. Formowicz ...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – K. Strzemińska...... 17 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – K. Strzemińska...... 20 VII. Warunki wodne – R. Formowicz...... 21 1. Wody powierzchniowe ...... 21 2. Wody podziemne ...... 22 VIII. Geochemia środowiska...... 25 1. Gleby – J. Lis, A. Pasieczna...... 25 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach – S. Wołkowicz...... 29 3. Ryzyko radonowe – R. Strzelecki ...... 31 IX. Składowanie odpadów – W. Krieger, K. Strzemińska, M. Gałka...... 32 X. Warunki podłoża budowlanego – K. Strzemińska...... …37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – K. Strzemińska...... 38 XII. Zabytki kultury – K. Strzemińska...... 44 XIII. Podsumowanie – K. Strzemińska...... 46 XIV. Literatura ...... 48

I. Wstęp Arkusz Tychy Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wykonany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w 2002 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Tychy Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w 1998 roku w Przedsiębiorstwie Geologicznym S.A. w Krakowie (Preidl, 1998). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja..., 2002) oraz o niepublikowany aneks do Instrukcji dotyczący wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Przy opracowywaniu rozdziałów III, VI, X i XII wykorzystano tekst objaśniający do MGGP autorstwa Marii Preidl. Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpadów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Przeznaczona jest ona do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działań gospodarczych, w tym planowania przestrzennego, zwłaszcza w zakresie wykorzystania i ochrony zasobów złóż kopalin oraz środowiska przyrodniczego. Opracowanie sporządzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrzędnych 1942. Materiały konieczne do wykonania mapy zebrano w Śląskim Urzędzie Wojewódzkim w Katowicach, starostwach powiatowych w Mikołowie i Bieruniu, Wojewódzkim Oddziale Służby Ochrony Zabytków w Katowicach, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Katowicach, w urzędach miast i gmin, w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie oraz u użytkowników złóż. Informacje dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o złożach i wystąpieniach kopalin.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Tychy ograniczają współrzędne geograficzne: 18o45’ i 19o00’ długości geograficznej wschodniej oraz 50o00’ i 50o10’ szerokości geograficznej północnej. Pod względem administracyjnym omawiany teren znajduje się w obrębie województwa śląskiego i obejmuje zachodnią część miasta Tychy, południowe krańce Katowic oraz powiaty mikołowski i pszczyński. Do powiatu pszczyńskiego należą gminy: Kobiór, Suszec i Pszczyna, a do powiatu mikołowskiego gminy: Ornontowice, Wyry, oraz miasta Łaziska

3 Górne, Orzesze i Mikołów. Obszar mieszczący się w granicach arkusza Tychy według podziału J. Kondrackiego (2001) położony jest w obrębie podprowincji: Wyżyny Śląsko – Krakowskiej, należącej do prowincji Wyżyny Polskie (część północna i zachodnia obszaru), oraz podprowincji Północne Podkarpacie, należącej do prowincji Karpaty i Podkarpacie (część środkowa, południowa i wschodnia) (fig. 1). W obrębie podprowincji Wyżyna Śląsko-Krakowska, na obszarze arkusza Tychy znajduje się makroregion Wyżyna Śląska, a w jego obrębie następujące mezoregiony: Płaskowyż Rybnicki na zachodzie, oraz Wyżyna Katowicka i skraj Pagórów Jaworznickich na północy. Rzeźba powierzchni terenów należących do Wyżyny Śląskiej ma charakter zrębowy. Na wychodniach skał odpornych na wietrzenie (piaskowce, częściowo wapienie) powstały progi strukturalne, o wyrównanych powierzchniach wierzchowin. Powierzchnię Płaskowyżu Rybnickiego, zbudowanego z osadów karbonu pokrywają miąższe osady trzeciorzędu, zawierające pokłady soli kamiennej i przeławicenia gipsu. Utwory trzeciorzędowe przykryte zostały piaszczystymi i lessowatymi osadami czwartorzędu o niewielkiej miąższości. Wysokości terenu w tej części obszaru arkusza Tychy wahają się od 254 m n.p.m. na południu do 270 m n.p.m. na północy. Tereny należące do Wyżyny Katowickiej to płaskowyż, z odsłoniętymi na powierzchni utworami karbonu produktywnego i z ostańcami węglanowych skał triasu. Charakterystyczne jest tu występowanie garbów o spłaszczonych wierzchowinach, o wysokościach dochodzących do 350 m n.p.m. Garby rozdzielają niewielkie rowy zapadliskowe i wąskie obniżenia dolinne, o wysokościach 270 - 280 m n.p.m., wypełnione osadami piaszczysto-mułkowymi czwartorzędu o niewielkiej miąższości. Rozwój górnictwa węglowego, przemysłu różnych branż i intensywna urbanizacja, spowodowały, że naturalne formy rzeźby terenu uległy silnemu przeobrażeniu. Na obszarze arkusza Tychy tereny podprowincji Północne Podkarpacie zajmują prawie 70 % jego powierzchni. Tereny te wchodzą w obręb makroregionu Kotlina Oświęcimska i mezoregionu Równina Pszczyńska. Powierzchnia Równiny Pszczyńskiej jest falista, o wysokościach od 240 do 260 m n.p.m. Jest to pochylona ku wschodowi porośnięta lasem piaszczysta równina, której rzeźba wymodelowana została przez liczne rzeki, rozcinające powierzchnię zasypania lodowcowego.

Fig. 1. Położenie arkusza Tychy na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica prowincji; 2 – granica podprowincji; 3 – granica makroregionu; 4 – granica mezoregionu; 5 – granica państwa Podprowincja Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Śląskiej: 318.59 – Płaskowyż Głubczycki Podprowincja Wyżyna Śląsko-Krakowska Mezoregiony Wyżyny Śląskiej: 341.13 – Wyżyna Katowicka, 341.14 – Pagóry Jaworznickie, 341.15 – Płaskowyż Rybnicki Podprowincja Północne Podkarpacie Mezoregiony Kotliny Ostrawskiej: 512.11 – Wysoczyzna Kończycka Mezoregiony Kotliny Oświęcimskiej: 512.21 – Równina Pszczyńska, 512.22 – Dolina Górnej Wisły, 512.23 – Pogórze Wilamowickie Podprowincja Zewnętrzne Karpaty Zachodnie Mezoregiony Pogórza Zachodniobeskidzkiego: 513.32 Pogórze Śląskie

Charakter gospodarczy terenów w obrębie obszaru arkusza Tychy i struktura zatrudnienia zamieszkującej tu ludności są zróżnicowane. W części północnej arkusza, silnie zurbanizowanej, znajdują się główne miasta tego obszaru i tu skoncentrowane są największe zakłady przemysłowe. W Łaziskach Górnych znajdują się: Kopalnia Węgla Kamiennego

5 „Bolesław Śmiały”, Elektrownia „Łaziska”, Zakład Tworzyw Sztucznych „ERG”; w Tychach browar (inne zakłady znajdują się poza granicami arkusza) a w Orzeszu Huta Szkła. W części zachodniej omawianego obszaru, w miejscowości Suszec znajduje się Kopalnia Węgla Kamiennego „Krupiński”. Oprócz przemysłu, na obszarze arkusza Tychy ważną rolę odgrywa gospodarka leśna i w mniejszym stopniu gospodarka rolna. Kompleksy naturalnych lasów sosnowych zajmują tu rozległe powierzchnie (prawie 60 % powierzchni arkusza). Należą one do lasów pszczyńskich, a określane są tu nazwą lasów kobiórskich. Produkcja rolna oparta jest na glebach średnich klas, niewielkie powierzchnie zajmują tu gleby chronione klas bonitacyjnych III i IVa oraz łąki na glebach organicznych. Z rolnictwem związana jest hodowla zwierząt, sadownictwo i drobny przemysł spożywczy, w większości zaspokajające potrzeby lokalne. Na obszarze arkusza Tychy występuje dobrze rozwinięta sieć dróg i linii kolejowych. Główną arterią komunikacyjną jest droga międzynarodowa (E16) z Katowic przez Mikołów, Żory do Cieszyna i dalej na teren Czech. Przez część wschodnią arkusza przebiega droga krajowa z Katowic przez Tychy, Pszczynę do Bielska Białej i Żywca. Wszystkie miejscowości na tym obszarze łączy sieć dróg asfaltowych. Gęsta jest tu również sieć linii kolejowych. Przez wschodnią część obszaru arkusza przebiega linia kolejowa z Katowic do Bielska Białej i Żywca. W Tychach od tej linii odgałęziają się linie kolejowe boczne: w kierunku wschodnim do Oświęcimia i na zachód przez Łaziska Górne i Orzesze do Rybnika. Klimat omawianego obszaru jest typowy dla podgórskich nizin i kotlin. Charakteryzuje się średnią roczną wartością temperatury powietrza 7,5–8,0 oC, dla stycznia wynosi ona 3–4 oC, dla lipca 18–18,5 oC. Okres wegetacyjny trwa tu 210 do 220 dni. Przeważają wiatry zachodnie i południowe. Średnie roczne sumy opadów z wielolecia (1961- 1986) kształtują się w granicach 747 mm (Tychy) do 825 mm (Kobiór). Przeciętny czas zalegania pokrywy śnieżnej wynosi 70 do 75 dni.

III. Budowa geologiczna Budowa geologiczna obszaru arkusza Tychy przedstawiona jest na Mapie geologicznej Polski w skali 1:200 000 Arkusz Gliwice (Kotlicki, Kotlicka 1980). Budowa geologiczna omawianego obszaru opracowana została także w Atlasie geologicznym Górnośląskiego Zagłębia Węglowego w skali 1:100 000 (Buła, Kotas 1994). Szczegółowa mapa geologiczna w skali 1:50 000, arkusz Tychy opracowana została w 1999 roku (Wilanowski, 1999).

6 Omawiany obszar w całości znajduje się w obrębie Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, powstałego w waryscyjskim zapadlisku przedgórskim. Jednocześnie w części jest to obszar alpejskiego Zapadliska Przedkarpackiego (Bukowy, 1984). Poznane tu zostały cztery piętra strukturalne, przedzielone dyskordancjami. Są to: - piętro młodopaleozoiczne ze zbadanymi utworami karbonu górnego; - piętro mezozoiczne, na które składają się wyłącznie utwory triasu środkowego; - piętro trzeciorzędowe; - piętro czwartorzędowe. Utwory karbonu na obszarze arkusza Tychy poznano licznymi wierceniami. Na powierzchni odsłaniają się w okolicy Orzesza, Łazisk Górnych, Mikołowa i Tych. Na pozostałym obszarze przykryte zostały osadami trzeciorzędu i czwartorzędu, o znacznej łącznej miąższości. Lokalnie pokrywę utworów karbonu stanowią osady triasu, należące do mezozoicznego piętra strukturalnego (fig. 2). Profil znanych utworów karbonu na omawianym obszarze należy do jego górnej części, obejmując warstwy karbonu produktywnego od namuru B po westfal C (Bojkowski, 1967). Najsłabiej poznanymi utworami karbonu, należącymi do namuru B, są warstwy siodłowe górnośląskiej serii piaskowcowej, o miąższości nieprzekraczającej na obszarze arkusza 50 m. Wykształcone są one jako piaskowce średnio- i gruboziarniste, wśród których występują warstwy węgla kamiennego (pokłady grupy 500) o miąższościach od 1,0 do 4,7 m (Zdanowski, Żakowa, 1998). Powyżej leżą warstwy rudzkie, należące do górnej części górnośląskiej serii piaskowcowej zaliczanej do namuru C. Jest to kompleks piaskowców, często z wkładkami zlepieńców, łupków i mułowców, z pokładami węgla kamiennego, o miąższościach od 1,0 do 3,0 m oraz łupków węglowych. Miąższość warstw rudzkich na omawianym obszarze waha się od 290 do 530 m. Ponad warstwami rudzkimi zalegają warstwy załęskie i orzeskie, należące do serii mułowcowej westfalu A i B. W ich profilu przeważają skały pelityczne – iłowce i mułowce, z syderytami i warstwami węgla kamiennego (pokłady 401, 405 i grupy 300 o miąższościach od 1,0 do 2,4 m) oraz łupków węglowych. Miąższość tych warstw, dobrze poznana na omawianym obszarze, zmienia się w przedziale od 400 do 1500 m. W okolicy Orzesza i miejscowości Wyry warstwy te odsłaniają się na powierzchni.

Fig. 2. Położenie arkusza Tychy na tle szkicu geologicznego regionu (Mapa..., 1972) 1 – Karpaty fliszowe – utwory kredy i trzeciorzędu ogólnie; Trias: 2 – środkowy, 3 – dolny; Karbon górny: 4 – westfal, 5 – namur; 6 – uskoki; 7 – nasunięcie karpackie; 8 – granica państwa

Najmłodszymi utworami karbonu produktywnego na tym obszarze są warstwy łaziskie, reprezentujące dolną część krakowskiej serii piaskowcowej westfalu B i C (Dembowski, 1972). Jest to kompleks piaskowców gruboziarnistych, z przeławiceniami iłowców i mułowców. Warstwy węgla kamiennego (pokłady grupy 200) występują dość licznie, lecz nie osiągają one miąższości przekraczających 2,0 m. Miąższość warstw łaziskich na obszarze arkusza Tychy waha się od 150 do 660 m. W okolicy Łazisk Górnych i Mikołowa warstwy łaziskie tworzą rozległe wychodnie powierzchniowe. Łupki z warstw łaziskich wykorzystywane były w tym obszarze do niedawna jako surowiec do produkcji ceramiki

8 budowlanej. Utwory karbonu na omawianym obszarze tworzą nieckę główną Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, pociętą uskokami o zmiennych amplitudach, osiągających nawet 500 m. Upady warstw karbonu w tej części Zagłębia są małe, rzadko przekraczają 10–15 o. Główne strefy tektoniczne wykazują kierunki równoleżnikowe. Uskoki mają zazwyczaj zrzucone skrzydło południowe (Kotas, 1982). Utwory piętra mezozoicznego na obszarze arkusza Tychy występują w postaci izolowanych płatów, przykrytych osadami młodszymi. W okolicy Tychów i Mikołowa utwory tego piętra odsłaniają się na powierzchni. Są to osady środkowego triasu, zaliczane do dolnego i środkowego wapienia muszlowego (Kotlicki, Kotlicka, 1980). Wykształcone są jako cienkoławicowe wapienie organogeniczne oraz margle, niekiedy dolomityczne. Miąższość tych utworów na obszarze arkusza Tychy waha się od kilku do 130 m. Piętro trzeciorzędowe na omawianym obszarze reprezentowane jest wyłącznie przez osady miocenu (Alexandrowicz, 1963). Wykazują one znaczne rozprzestrzenienie występowania, za wyjątkiem części północnej, gdzie na powierzchni odsłaniają się utwory starsze. Miąższość miocenu jest tu zróżnicowana, co uwarunkowane jest nierównościami stropu podłoża. W strefach wyniesień podłoża miąższości nie przekraczają 100 m, w obniżeniach przekraczają 600 m. Ogólnie zaznacza się wzrost miąższości osadów miocenu w kierunku południowym. Warstwy miocenu wykształcone są jako lądowe i morskie osady, reprezentowane przez iły, iłowce piaszczyste i margliste. W części południowej w obrębie tych osadów występują warstwy soli kamiennej, gruboziarnistej i wkładki gipsów. Ilaste utwory miocenu odsłaniają się na powierzchni w okolicy miejscowości Zawiść na południowy wschód od Orzesza i w okolicy Radostowic, w brzegach doliny rzeki Dokawy. Warstwy miocenu zalegają spokojnie, wykazując upady nieprzekraczające 10 o. Na obszarze arkusza Tychy znaczne rozprzestrzenienie i miąższości posiadają osady czwartorzędu (fig. 3). Są to osady lodowcowe, wodnolodowcowe i aluwialne plejstocenu oraz utwory aluwialne holocenu. Największe powierzchniowe rozprzestrzenienie mają tu wodnolodowcowe osady piaszczyste, rzadko z niewielką domieszką żwirów, pochodzące z okresu zlodowaceń środkowopolskich (Karaś, Starkel, 1958; Lewandowski, 1982; 1988). Zajmują one niemal 70 % powierzchni obszaru arkusza. W części północnej i północno- wschodniej obszaru występują gliny zwałowe, a w części południowej płaty lessów piaszczystych. W osady plejstocenu wcięły się liczne tu doliny cieków powierzchniowych, wypełnione utworami mułkowo–piaszczystymi holocenu. Niekiedy w dolinach cieków wodnych utworzyły się namuły torfiaste, bardzo rzadko torfy. Miąższości osadów czwartorzędu są zróżnicowane i wahają się od kilku metrów do ponad 100 m.

Fig. 3. Położenie arkusza Tychy na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühle ( 1986) Czwartorzęd: holocen: 1 – mady, iły, piaski, żwiry aluwialne; holocen-plejstocen: 2 – lessy; plejstocen: zlodowacenie północnopolskie: 3 – piaski i żwiry stożków napływowych i akumulacji rzecznej; zlodowacenie środkowopolskie: 4 – piaski, żwiry wodnolodowcowe i aluwialne, 5 – gliny zwałowe; zlodowacenie południowopolskie: 6 – gliny zwałowe; 7 – miocen; 8 – trias; 9 – karbon; 10 – utwory fliszowe Karpat; 11 – uskoki; 12 – nasunięcie karpackie; 13 – granica państwa.

10 IV. Złoża kopalin Na obszarze arkusza Tychy znajduje się 25 udokumentowanych złóż kopalin stałych (tabela 1). Kopaliną o ogólnokrajowym znaczeniu gospodarczym jest na tym obszarze przede wszystkim węgiel kamienny, występujący w utworach górnego karbonu. Mniejsze znaczenie ma trzeciorzędowa sól kamienna oraz piaski czwartorzędowe. Kopaliną wykorzystywaną do połowy lat siedemdziesiątych były tu także łupki i iłołupki karbońskie, z których produkowano wyroby ceramiki budowlanej. Pokłady węgla kamiennego występują tu przede wszystkim w warstwach łaziskich (westfal B i C) i orzeskich (westfal A i B), a w części południowej obszaru także w warstwach rudzkich (namur C). Na obszarze arkusza Tychy znajduje się 15 udokumentowanych złóż węgla kamiennego; w 9 z nich udokumentowane zostały także zasoby metanu sorbowanego w pokładach węgla. Złoża kopalń węgla kamiennego „Bolesław Śmiały” i „Krupiński” niemal w całości mieszczą się na obszarze arkusza, natomiast złoża kopalń węgla kamiennego „Dębieńsko”, „Budryk”, „Mikołów” i „Murcki” wchodzą w obręb arkusza jedynie częściowo (północny kraniec obszaru). Złoże „Bolesław Śmiały” położone w północnej części obszaru arkusza zajmowało pierwotnie powierzchnię 7435 ha (Solski i in., 1997). W 2000 roku wydzielono z niego złoże „Łaziska” o powierzchni 2965 ha (Szewczyk, 2000a). Obecnie złoże „Bolesław Śmiały” zajmuje powierzchnię 4470 ha (Szewczyk, 2000b). W obydwu złożach w kategorii

A+B+C1+C2 udokumentowano 66 pokładów węgla kamiennego warstw łaziskich i orzeskich (pokłady 200 i 300), o miąższościach wahających się od 0,8 do 3,0 m. Są to węgle energetyczne typu 31, 32, 33 i niewielka ilość węgli koksowych typu 34. Zawierają one od 23,0 do 24,0 % popiołu i od 0,78 do 0,9 % siarki. Średnia wartość opałowa węgli ze złoża „Bolesław Śmiały” wynosi 24160 kJ/kg, a ze złoża „Łaziska” 23902 kJ/kg. W złożu

„Łaziska” poniżej głębokości 650 m występuje metan. Zawiera on 94 – 98 % CH4, 4 – 6 % azotu i od 1 do 4 % CO2. W pobliskich kopalniach: „Budryk”, „Dębieńsko” i „Murcki”, węgiel charakteryzuje się podobnymi parametrami jakościowymi (Kowalska, 1993; Seredyńska-Iwaniuk i in., 1991; Janik, 2000a). Karty informacyjne dla tych złóż opracowane zostały przy arkuszu Zabrze. Złoże „Krupiński” znajduje się w południowo-zachodniej części obszaru arkusza

Tychy. Udokumentowane zostało w kategorii A+B+C1+C2 i zajmuje powierzchnię 2844 ha. Do głębokości 1000 m udokumentowano 73 pokłady węgla kamiennego warstw orzeskich i rudzkich (pokłady 300 i 400) (Kowalik, 1998b).

11 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Wydobycie Zasto- Numer Wiek bilansowe Kategoria Stan zagospodarowania Przyczyny (tys. ton, sowanie Klasyfikacja złóż złoża Nazwa Rodzaj kompleksu (tys. ton, rozpoznania złoża konfliktowości tys. m3*) kopaliny na złoża kopaliny litologiczno- mln.m3*, tys. złoża mapie surowcowego m3**) wg stanu na 31.12.2000 r. (Przeniosło red., 2001) Klasy 1-4 Klasy A-B 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Wk 584 291,0 A+B+C +C G 1* Budryk C 1 2 2700 E 2 B U M 657,2* C Wk Zasoby 2* Dębieńsko C A+B+C +C Z 588 E 2 B U pozabilansowe 1 2 Wk Zasoby 3 Bolesław Śmiały C A+B+C +C Z 1193 E 2 B U pozabilansowe 1 2 Wk 826 324,0 A+B+C +C G 5* Murcki C 1 2 2481 E 2 B U M 2 521,0* C Bolesław Śmiały– 6 Wk C 123 662,0 A+B+C +C N 0 E 2 B U rejon Wschód 1 2 Rybnik-Żory- 7* Na Tr 2 098 600 C N 0 Ch 2 B U Orzesze 2 Gardawice 8 p Q 1926 C1 G 19 Sb 4 A – Gardawice-G 9 p Q 1810 C1 G 102 Sb 4 A – Za Rowem Bełckim 10 Wk C 268 444 C1+C2 N 0 E 2 B U Wk 2 100 212 C 11 Żory-Suszec C 2 N 0 E 2 B U M 6 232,8* D Kobiór-Pszczyna 12 Wk C 3 063 506 C2 N 0 E 2 B U Rudziczka 13 p Q 668 C1* N 0 Sb 4 A – Suszec III 14 p Q - C1* Z 0 Sb 4 A –

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Wk 179 727 2081 1 Krupiński C A+B+C +C G E 2 B U M 1 568,47* 1 2 12,76* Warszowice- Wk 239 421 A+B+C +C N 0 17 C 1 2 E 2 B U Pawłowice-Północ M 4 987,7* C 0 Wk 1 035 199 C 18 Studzionki-Mizerów C 2 N 0 E 2 B U M 7 047,7* D Wk 1 282 200 C +C 19* Studzienice C 1 2 N 0 E 2 B U M 466,2* C Wk 624 298 C +C 20* Ćwiklice C 1 2 N 0 E 2 B U M 2 675,70* C Wk 213 895 A+B+C +C 869 21 Łaziska C 1 2 G E 2 B U M 776,00* C 0 Gardawice J 22 p Q 891 C1 G 115 Sb 4 A – Woszczyce 23 p Q 4 685 C1 N 0 Sb 4 B L Rudziczka J* 24 p Q 1 271 C1 N 0 Sb 4 A – a Wk C 294 070 A+B+C +C N 0 E 2 B U 25* Mikołów 1 2 M 221,37* C 0 26B Suszec p Q 5958 Z 0 Sb ** 27B Waleska i(ic) Tr 217 Z 0 Scb

Rubryka 1: - * złoże w większej części na arkuszu sąsiednim; B – złoże nie przedstawione na mapie Rubryka 2: - * - złoże udokumentowane w 2001 r. dane wg dokumentacji; a – dane wg Bilansu.... za 2001 r. (Bilans..., 2002) Rubryka 3: - Wk – węgiel kamienny; M – metan pokładów węgla; Na – sól kamienna; p – piaski; i(ic) – iły i łupki ilaste ceramiki budowlanej Rubryka 4: - Q – czwartorzęd, Tr – trzeciorzęd; C – karbon Rubryka 6: - C1* - złoże zarejastrowane; D – zasoby szacunkowe Rubryka 7 - złoża: N – niezagospodarowane; G – zagospodarowane; Z – złoże zaniechane, Rubryka 9 - Sb – kopaliny skalne budowlane; E – kopaliny energetyczne; Ch – kopaliny chemiczne; Scb – kopaliny skalne ceramiki budowlanej Rubryka 10 - złoża: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w określonym regionie; 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 - złoża: A – małokonfliktowe; B - konfliktowe Rubryka 12 -U – ogólna uciążliwość dla środowiska; L – ochrona lasów

Miąższości poszczególnych pokładów wahają się od 0,4 do 3,0 m. W złożu występują węgle energetyczne i koksowe (typy od 32 do 36). Zawierają one średnio 17,9 % popiołu i 0,69 % siarki. Ich średnia wartość opałowa wynosi 26900 kJ/kg. Oprócz węgla kamiennego w złożu udokumentowano zasoby metanu sorbowanego w pokładach węgla. Metanonośność 3 pokładów węgla waha się od ilości śladowych do 16,4 m CH4/t c.s.w. W granicach omawianego obszaru, oprócz złóż węgla kamiennego objętych eksploatacją znajduje się 9 udokumentowanych, a niezagospodarowanych obszarów złożowych. Są to złoża: „Za rowem bełckim” (Ochoński, Jahn, 1983), „Bolesław Śmiały – rejon Wschód”, „Żory – Suszec” (Kowalik, 1998a), „Kobiór – Pszczyna” (Godula, 1973), „Studzionki – Mizerów” (Porzycki, Derdziński, 1963), „Warszowice – Pawłowice Północ” (Janas, 1978) i niewielkie fragmenty złóż „Studzienice” (Krzysteczko, 1993) oraz „Ćwiklice” (Krzysteczko, Krzanowska, 1997). W 2001 roku zasoby węgla ze zlikwidowanej kopalni „Barbara (doświadczalna)” włączone zostały do złoża „Mikołów” (Janik, 2000b). Karta informacyjna złoża „Studzienice” opracowana została przy arkuszu Oświęcim, karta informacyjna złoża „Mikołów” przy arkuszu Zabrze, natomiast karta informacyjna złoża „Ćwiklice” przy arkuszu Kęty. Złoża niezagospodarowane są zróżnicowane co do wielkości. Najmniejszą powierzchnię zajmuje złoże “Bolesław Śmiały – rejon Wschód” (670 ha), największą złoże “Kobiór-Pszczyna” (18700 ha). Udokumentowane zostały zasoby węgla kamiennego z warstw łaziskich i orzeskich (w części północnej obszaru arkusza) oraz z warstw orzeskich i rudzkich (w części południowej). Miąższości pokładów oscylują wokół 1 m, rzadko wynoszą 2 do 3 m. W złożach tych występują węgle energetyczne i koksowe, w których zawartość siarki waha się od 0,59 do 0,90 %, wartość opałowa od 20434 do 27474 kJ/kg. Oprócz węgla kamiennego w złożach: „Żory – Suszec”, „Warszowice – Pawłowice Północ”, „Studzionki – Mizerów” udokumentowane zostały zasoby metanu sorbowanego w pokładach węgla (Dokumentacja..., 1991; Kandora i in., 1992). Zbadana metanonośność 3 w tych złożach waha się od 0,003 do 30,527 m CH4/t c.s.w. Ogółem udokumentowano 18269 mln m3 metanu. Zasoby w części uznane zostały za rozpoznane w kategorii C, w części jako zasoby szacunkowe (kategoria D). W zachodniej części omawianego obszaru znajduje się fragment udokumentowanego w kategorii C2 złoża soli kamiennej „Rybnik–Żory–Orzesze” (Dokumentacja..., 1970). Złoże występuje w obrębie osadów trzeciorzędu (miocenu), na głębokości od 105 do 312 m i zajmuje powierzchnię 5 276 ha. Miąższości pokładu soli kamiennej wahają się od 5,0 do 41,2 m. W jego obrębie występują przerosty iłu i iłołupków o miąższościach dochodzących

niekiedy nawet do 10 m. Sól jest gruboziarnista, zawiera średnio 89,2 % NaCl, 1,54 % części nierozpuszczalnych, 2,1 % Ca, 0,33 % Mg, 2,97 % SO4, 0,13 % Fe2O3. W najbliższej przyszłości nie przewiduje się zagospodarowania złoża. W północnej części obszaru arkusza Tychy, w strefie wychodni warstw łaziskich udokumentowane zostało złoże surowca ilastego do produkcji ceramiki budowlanej „Waleska” w Łaziskach Górnych. Złoże to było eksploatowane do połowy lat siedem- dziesiątych. Po zaniechaniu eksploatacji teren wyrobiska i jego najbliższe otoczenie zostało zajęte pod składowisko odpadów eksploatacyjnych KWK „Bolesław Śmiały”. Złoże nie jest wybilansowane, ale praktycznie przestało istnieć, nie ma możliwości sporządzenia dla niego karty informacyjnej (dokumentacja zaginęła) a na mapie zostało zaznaczone składowisko odpadów. Jedyną kopaliną skalną występującą na obszarze arkusza Tychy, są wodnolodowcowe piaski czwartorzędowe o niewielkim rozprzestrzenieniu. Mogą być wykorzystywane w budownictwie. Udokumentowano tu 7 niewielkich złóż. Złoża kruszywa naturalnego „Woszczyce”, „Gardawice”, „Gardawice–G”, „Gardawice–J”, „Rudziczka–J” udokumentowane zostały w kategorii C1, złoże „Suszec III” w kategorii A+B+C1, natomiast złoże „Rudziczka” jest złożem zarejestrowanym. Istniejące do niedawna złoże „Suszec” zostało wyeksploatowane przez KWK „Krupiński”, a wyrobisko i przyległy teren wykorzystano na składowisko odpadów przeróbczych tej kopalni. Złoże nie jest wybilansowane, ale nie ma możliwości jego przedstawienia na mapie, a także opracowania dla niego karty informacyjnej (dokumentacja złoża zaginęła). Złoże piasku „Woszczyce” zajmuje powierzchnię 25 ha. Nadkład stanowi humus piaszczysty o miąższości około 0,2 m (Polak, 1998). Miąższość złoża mieści się w przedziale od 2,7 do 15,5 m i średnio wynosi 11,0 m. Kopalina zawiera średnio 94,8 % ziaren o średnicy poniżej 2 mm i 0,18 % zanieczyszczeń obcych. Średnia zawartość pyłów mineralnych wynosi 3,7 %. Jest to złoże suche. Złoże piasku „Gardawice”, o powierzchni 16,8 ha, jest złożem pokładowym, o miąższości od 9,0 do 16,0 m (Bojko, 1995). Grubość nadkładu mieści się w granicach 0,2 – 8,5 m, średnio osiągając 2,4 m. Średni punkt piaskowy kopaliny wynosi 98,3 %, zawartość pyłów mineralnych mieści się w przedziale 2,9 – 8,0 %, brak jest zanieczyszczeń organicznych. Stwierdzono obecność śladowych ilości zanieczyszczeń obcych. Jest to złoże suche. Złoże piasku „Gardawice-G” zajmuje powierzchnię 15,9 ha. Jest to złoże pokładowe, suche, o miąższości od 7,0 do 12,5 m (Bojko, 1997). Nadkład o miąższości 2,0 – 4,5 m

stanowią gleba, piasek gliniasty i glina. Punkt piaskowy kopaliny mieści się w granicach 93,2 – 100 %, zawartość pyłów mineralnych wynosi od 1,5 do 10,0 %. Brak jest zanieczyszczeń obcych i organicznych. Złoże piasku „Gardawice-J” jest złożem pokładowym o powierzchni około 13,5 ha. Gleba i piasek gliniasty nadkładu osiągają miąższość od 0,3 do 5,0 m (Hojka, 1999). Miąższość złoża waha się od 2,2 do 12,0 m. Zawartość ziarn o średnicy mniejszej niż 2 mm mieści się w przedziale 84,7 – 100 %, a zawartość pyłów mineralnych w przedziale 2,0 – 8,0 %. Brak jest zanieczyszczeń obcych i organicznych. Jest to złoże suche. Złoże piasku „Rudziczka” zajmuje powierzchnię około 3,5 ha (Młynarczyk, 1993). Jest złożem pokładowym suchym. Nadkład, o miąższości około 0,3 m, stanowi gleba. Miąższość złoża waha się od 10,5 do 13,7 m. Punkt piaskowy kopaliny mieści się w granicach 89,8 – 100,0 %, a zawartość pyłów mineralnych waha się od 1,0 do 15,0; średnio 5,7 %. Piasek zawiera śladowe domieszki zanieczyszczeń obcych i organicznych. Złoże piasku „Rudziczka-J” jest złożem pokładowym, suchym, o powierzchni 8,4 ha (Hojka, 2001). Nadkład, o miąższości około 0,4 m, stanowi gleba i piasek gliniasty. Miąższość piasku mieści się w przedziale od 2,9 do 11,4 m. Punkt piaskowy kopaliny waha się od 98 do 100 %, a zawartość pyłów mineralnych od 1,5 do 6,5 %. Brak jest zanieczyszczeń obcych i organicznych. Złoże piasku „Suszec III” stanowią trzy pola zajmujące łącznie powierzchnię 6,7 ha (Młynarczyk, 1993; Jackowicz-Korczyński, 1995). Jest to złoże pokładowe. Nadkład, o miąższości wahającej się od 0,2 do 3,7 m, stanowi gleba. Miąższość złoża mieści się w granicach od 7,6 do 11,1 m. Zawartość pyłów mineralnych w kopalinie wynosi od 1,4 do 4,4 % a punkt piaskowy waha się od 94,6 do 96,3 %. Brak jest zanieczyszczeń obcych i organicznych. Jest to złoże suche. Wszystkie złoża występujące na obszarze arkusza Tychy zostały ocenione pod kątem ich ochrony, a także w stosunku do środowiska przyrodniczego. Do złóż rzadkich w skali całego kraju, lub skoncentrowanych w określonym regionie (klasa 2) zaliczono wszystkie złoża węgla kamiennego i złoże soli kamiennej. Złożami powszechnie występującymi (klasa 4) są wszystkie złoża piasków czwartorzędowych. Z punktu widzenia ochrony środowiska przyrodniczego klasyfikacja złóż przedstawia się następująco: - do złóż małokonfliktowych, możliwych do eksploatacji bez większych ograniczeń (klasa A) zaliczono złoża piasków czwartorzędowych: „Gardawice”, „Gardawice-G”, „Gardawice-J”, „Rudziczka” „Rudziczka-J” i „Suszec III”.

- do złóż konfliktowych, możliwych do eksploatacji po spełnieniu określonych wymagań (klasa B) zaliczono wszystkie złoża węgla kamiennego i złoże soli kamiennej, z uwagi na ogólną uciążliwość ich eksploatacji i przeróbki dla środowiska przyrodniczego. Konfliktowe jest również złoże piasków „Woszczyce”, ze względu na swoje położenie na terenach leśnych. Powyższą klasyfikację uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Katowicach.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Największe znaczenie gospodarcze na obszarze objętym arkuszem Tychy ma przemysł wydobywczy i przetwórczy, głównie węgla kamiennego. Eksploatacja podziemna powoduje różnego typu deformacje powierzchni, takie jak osiadania terenu, powstawanie zalewisk, wstrząsy górnicze. Szczególna koncentracja przemysłu występuje w północnej części obszaru arkusza. Tutaj znajduje się prawie cały obszar górniczy Kopalni Węgla Kamiennego „Bolesław Śmiały” z siedzibą w Łaziskach Górnych oraz niewielkie fragmenty obszarów górniczych kopalń: „Budryk”, „Dębieńsko” i „Murcki”. Kopalnia „Dębieńsko” zaprzestała eksploatacji w 2000 roku. Kopalnia „Bolesław Śmiały” jest kopalnią podziemną, czynną od 1779 r. (pierwotnie pod innymi nazwami). Obecnie eksploatowane jest jedynie złoże „Łaziska”. Kopalnia posiada 2 szyby wydobywcze, 4 wentylacyjno – materiałowe i 1 przepompowujący wody dołowe. Eksploatowane są tylko dwa pokłady (314 i 318), dwoma poziomami wydobywczymi, systemem ścianowym z zawałem stropu, częściowo z podsadzką suchą. W 2000 r. wydobycie węgla ze złoża „Bolesław Śmiały” wynosiło 1193 tysięcy ton, natomiast ze złoża „Łaziska” 869 tysięcy ton. Kopalnia produkuje pięć asortymentów węgla: kostkę, orzech, groszek, miał surowy i płukany. Odpady kopalni lokowane są w dwóch składowiskach: „Przy szybie Skalnym”, położonym w odległości 600 m na zachód od zakładu i „Waleska”, odległym o 1500 m od tego pierwszego (tabela 2). Obydwa składowiska znajdują się w obrębie obszaru górniczego kopalni (OG Łaziska II). Składowisko „Przy szybie Skalnym” jest całkowicie zapełnione. Nagromadzono tu w sposób nieselektywny około 15 mln m3 odpadów eksploatacyjnych i przeróbczych, a także gruzu remontowego, odpadów drewna, zużytych taśm i innych. Odpady z tego składowiska nie są wykorzystywane, przewidziane jest ono do rekultywacji.

Tabela 2 Odpady mineralne

Kopalnia/Zakład Powierzchnia zwałowiska Ilość odpadów Numer (nazwa) Miejscowość w tys. m3 * Sposób lub Obiektu Użytkownik Gmina Rodzaj odpadów lub osadnika w tys. ton wykorzystania odpadów (stan na rok 1996) na mapie (zakład) Województwo (wylewiska) (ha) 1 2 3 4 5 6 7 8 1 Huta „Łaziska” Łaziska Górne EHAZET Łaziska Górne Pr 2,0 600 * brak w drogownictwie - Przedsiębiorstwo Ekspl. Katowickie danych kruszywo III klasy do Hałd Hutniczych podbudów drogowych 2 KWK „Bolesław Łaziska Górne Ek + Pr Śmiały” Łaziska Górne + gruz, odpady drewna, taśmy 30,0 15 000* - nie wykorzystywany „Przy szybie Skalnym” Katowickie 3 KWK „Bolesław Łaziska Górne Śmiały” Łaziska Górne Ek 22,0 1 100 - Przewidywane do „Waleska” Katowickie (w 1996 r) podsadzek pneumatycz. 4 Elektrownia Łaziska Górne „Łaziska” Łaziska Górne Os brak danych brak danych - Częściowo Katowickie (popioły paleniskowe) zrekultywowane 5 Elektrownia „Łaziska” Gardawice po utylizacji UTEX sp. Z o.o. Orzesze Os (Pr) 108,0 38 brak wykorzystywane jako Katowickie (popioły paleniskowe) danych kruszywa drogowe 6 KWK „Krupiński Suszec do podsadzania Suszec Pr 24,3 1 700 220 wyrobisk i robót Katowickie (1997 r) inżynieryjnych

Objaśnienia: Rubryka 4: Ek - eksploatacyjne, Pr - przeróbcze, Os - osadnik Rubryka 6: - składowanych Rubryka 7: - wykorzystanych

Składowisko „Waleska” jest składowiskiem nowym, zlokalizowanym w wyrobisku poeksploatacyjnym złoża iłołupków karbońskich o tej samej nazwie. Jest to składowisko nadpoziomowe, o przewidywanej pojemności ponad 4 mln m3. Składowisko zostało zbudowane w sposób zapewniający bezpieczne lokowanie odpadów. Przewidywane jest wykorzystywanie części odpadów do podsadzki pneumatycznej. Drugą czynną kopalnią węgla kamiennego, zajmującą znaczną powierzchnię na omawianym obszarze jest KWK „Krupiński” w Suszcu. Jest to jedna z najmłodszych kopalń tego regionu – rozpoczęła eksploatację w 1983 r. Kopalnia posiada 3 szyby. Eksploatacja prowadzona jest czterema poziomami, systemem ścianowym z zawałem stropu. Wydobycie roczne za 2000 rok wynosiło 2 081 tysięcy ton. KWK „Krupiński” nie wytwarza odpadów eksploatacyjnych. Całe wydobycie kierowane jest do przeróbki. Rocznie powstaje około 1700 tysięcy ton odpadów. Odpady przeróbcze lokowane są w składowisku znajdującym się w przy zakładzie przeróbczym. Ponad 80 % wytwarzanych odpadów jest składowane, a tylko część wykorzystywana jest do podsadzania wyrobisk, do robót inżynieryjnych, częściowo wykorzystują je inne kopalnie węgla. Eksploatacja surowców skalnych na omawianym obszarze ma znaczenie podrzędne. Z siedmiu udokumentowanych złóż piasków trzy są eksploatowane. Eksploatacja piasku ze złóż „Gardawice”, „Gardawice-G” i „Gardawice-J” odbywa się sezonowo, na podstawie ważnych koncesji, w obrębie utworzonych obszarów i terenów górniczych. Odbywa się ono bezodpadowo i bez przeróbki. Eksploatacja prowadzona jest powyżej zwierciadła wody. Składowanie nadkładu następuje wewnątrz wyrobisk, w częściach już wyeksploatowanych. Eksploatacja złoża „Suszec III” została zaniechana, a koncesja wygaszona. Na obszarze arkusza Tychy znajduje się elektrownia „Łaziska”, będąca odbiorcą wydobywanego na tym terenie węgla kamiennego. Z działalnością elektrowni wiąże się wytwarzanie odpadów - popiołów paleniskowych i żużli. Na południe od Łazisk Górnych znajduje się nieczynny osadnik odpadów z elektrowni, częściowo zrekultywowany. Czynnym składowiskiem Elektrowni „Łaziska” jest osadnik „Gardawice”. Jest to składowisko nadpoziomowe, o powierzchni 108 ha, wysokości do 19 m. Odpady są składowane selektywnie, rocznie lokuje się tu około 38 tysięcy ton. Odpady zostały przebadane w Instytucie Gospodarki Odpadami w Katowicach, pod kątem ich wykorzystania jako kruszywa drogowego (do betonu) i uzyskano opinię pozytywną. Odpady z bieżącej produkcji wykorzystuje Przedsiębiorstwo „Utex” z Rybnika. W Łaziskach Górnych znajduje się Huta Żelaza i Stali „Łaziska” lokująca swe odpady (żużel żelazostopowy) na składowisku przy zakładzie. Jest to małe składowisko,

o powierzchni 2 ha. Odpady są wykorzystywane w drogownictwie jako kruszywa III klasy, do podbudów drogowych, na drogach o ruchu lekkim i średnim. Zagospodarowaniem tych odpadów zajmuje się Przedsiębiorstwo Eksploatacji Hałd Hutniczych EHAZET w Katowicach.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin Na obszarze arkusza Tychy nie wyznaczono prognoz złożowych, ograniczone są także możliwości wyznaczenia obszarów perspektywicznych. Udokumentowane złoża węgla kamiennego wyczerpały wszystkie możliwości wyznaczenia rejonów perspektywicznych (Kwarciński red., 1999). Brak także perspektyw dla iłołupków karbońskich, które mogłyby stanowić surowiec do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej (Czarnecki, 1981). Wpływa na to gęsta zabudowa w obszarach ich występowania. Liczne prace poszukiwawcze prowadzone w latach 90-tych, mające na celu udokumentowanie złóż metanu o przemysłowym znaczeniu, przyniosły negatywne wyniki. Jedynym kompleksem skalnym, który może być rozpatrywany pod kątem ich gospodarczego wykorzystania są piaski czwartorzędowe. Wykazują one w omawianym obszarze duże rozprzestrzenienie, w większości jednak powierzchnie ich występowania pokrywają zwarte kompleksy leśne, uznane tutaj jako lasy ochronne. W latach siedemdziesiątych (Nowak 1968; Manterys, 1971) w południowej części obszaru arkusza Tychy wykonano zwiad geologiczny za kruszywem naturalnym. Przeprowadzone prace wykazały brak perspektyw złożowych. Przebadane profile wykazały niewielkie miąższości piasków z dużą ilością przerostów mułkowych i gliniastych. Interesujące warstwy piasków, czasem ze żwirem, występowały pod nadkładem większym niż 5 m. Piaski w rejonach, gdzie nadkład jest mniejszy odznaczają się średnią jakością, analogiczną jak w aktualnie eksploatowanych złożach. Niewielkie obszary perspektywiczne występowania piasków wyznaczone zostały tylko w otoczeniu eksploatowanych złóż oraz w środkowej i południowo- wschodniej części obszaru arkusza. W obszarach tych można się spodziewać występowania piasków ze znaczną domieszką pyłów mineralnych, o niewielkich kilkumetrowych miąższościach, pod nadkładem od 2 do 3 m.

VII. Warunki wodne 1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Tychy w przeważającej części znajduje się w dorzeczu Wisły i odwadniany jest w kierunku południowym i wschodnim przez jej lewobrzeżne dopływy: Dokawę, Korzenicę, Gostynkę z dopływami, którymi na tym terenie są: potok Zgoński, potok Wilkowyjski i mały fragment biegu potoku Mleczna. Północna i zachodnia część omawianego obszaru należy do dorzecza Odry, wyznaczanego tutaj biegiem niewielkich potoków, z których największymi są potok Woszczycki i Bierawka. Dział wodny I rzędu, rozdzielający zlewnie Wisły i Odry, przebiega przez kulminacje terenu i ma charakter pewny (Jankowski, 1987). Jedynie w obszarach zurbanizowanych i antropogenicznie przekształconych następują pewne zmiany w jego przebiegu. Powierzchniowa sieć hydrograficzna, zwłaszcza w dorzeczu Wisły jest wybitnie rozwinięta. Wszystkie wymienione rzeki i potoki zasilane są wodami niewielkich, ale bardzo licznych cieków stałych i okresowych. Występuje tu także gęsta sieć rowów melioracyjnych, odwadniających kompleks lasów kobiórskich. Wiele cieków okresowych ma przebieg nieciągły, kończy się w obniżeniach terenu. W dorzeczu Wisły działy wodne II i III rzędu mają najczęściej przebiegi pewne, zaburzone jedynie w obszarach zurbanizowanych, a także tam, gdzie występuje gęsta sieć rowów melioracyjnych. Zmiany w przebiegu działów wodnych obserwuje się także na obszarach z postępującym osiadaniem terenu. Stosunkowo nieliczne są tu obszary bezodpływowe, powodujące lokalne rozszerzenia działów wodnych. W dorzeczu Odry, które zajmuje na omawianym terenie niewielką powierzchnię, sieć hydrograficzna jest słabo rozwinięta. Występują tu tylko górne, źródłowe odcinki niewielkich potoków, odwadniających tą część obszaru arkusza w kierunku zachodnim i północnym. Rzeki odwadniające omawiany obszar charakteryzują się wyraźnym zasilaniem roztopowym oraz drugorzędnym zasilaniem deszczowym, występującym w okresie letnim. Zalicza się je do rzek o reżimie wyrównanym, z wezbraniem wiosennym i letnim oraz gruntowo–deszczowo–śnieżnym zasilaniem. Reżim ten jest jednak zaburzony czynnikami antropogenicznymi (Jankowski, 1987)). Spadki jednostkowe rzek są niewielkie, co powoduje powstawanie w okresach bardziej wilgotnych podmokłości i zabagnień. W obrazie powierzchniowej sieci hydrograficznej znaczącą rolę odgrywają zbiorniki wodne. W większości są to zbiorniki o powierzchni od kilku do kilkunastu hektarów. Największym jest sztuczne jezioro Paprocany położone we wschodniej części obszaru arkusza. Jezioro powstało ze spiętrzenia wód rzeki Gostynki, posiada powierzchnię 106 ha.

Wody jeziora Paprocany i jego najbliższe otoczenie służą do celów rekreacyjnych. Pozostałe zbiorniki powierzchniowe, w przeważającej części mają charakter stawów hodowlanych. Na obszarze arkusza Tychy brak jest punktów kontrolno-pomiarowych monitorujących jakość wód powierzchniowych (Stan..., 2002.) Jakość wód płynących badana była w nielicznych punktach kontrolnych zlokalizowanych poza granicami omawianego obszaru, na rzekach: Gostynce, Korzenicy, Dokawie i Mlecznej. We wszystkich punktach pomiarowych wody wykazały ponadnormatywne zanieczyszczenia (Stan..., 2002). Wody na tym obszarze są silnie skażone bakteriologicznie, mają wysoki wskaźnik związków organicznych i wysokie zawartości metali ciężkich. Ponadnormatywne zanieczyszczenie wód związane jest z odprowadzaniem do rzek ścieków komunalnych i przemysłowych. Jednym z podstawowych źródeł degradacji wód powierzchniowych są ścieki komunalne. Powodują one pogłębianie się deficytu tlenowego, uniemożliwiającego samooczyszczanie wód. Występowanie wysokich stężeń substancji organicznych wpływa na zanieczyszczenie bakteryjne rzek. Ocenia się, że tylko około 60 % ścieków poddawanych jest oczyszczaniu mechanicznemu i mechaniczno-biologicznemu, co nie gwarantuje właściwej jakości wód w rzekach. Porównanie danych z wielu lat, potwierdza trwałą degradację wód powierzchniowych. Na obszarze arkusza Tychy nie ma miejsc zrzutu zanieczyszczonych wód dołowych (przemysłowych, zasolonych i solanek). KWK „Bolesław Śmiały” przekazuje całą ilość wód dołowych do celów technologicznych Elektrowni „Łaziska”. KWK „Krupiński” zrzuca swe wody do cieków znajdujących się poza granicami arkusza. Głównym źródłem zaopatrzenia w wodę pitną i przemysłową są ujęcia wód powierzchniowych, znajdujące się poza granicami arkusza (zbiornik Goczałkowice), z których woda jest dostarczana do użytkowników zamkniętymi rurociągami. Ponadto wykorzystywane są wody podziemne, ujmowane głównie studniami wierconymi, a także szybami KWK „Bolesław Śmiały” i Elektrowni „Łaziska” S.A.

2. Wody podziemne Omawiany obszar znajduje się w obrębie prowincji hydrogeologicznej nizinnej, w paśmie przedkarpackim. Południowo-zachodnią część omawianego obszaru zajmuje czwartorzędowy, główny zbiornik wód podziemnych Pszczyna–Żory (GZWP 346). Jest to zbiornik poligenetyczny, z dolinami podścielonymi pradolinami. Charakteryzuje się on niezbyt dużą miąższością utworów wodonośnych i średnią zasobnością. W całości jest to zbiornik odkryty, dostępny dla zanieczyszczeń. W obrębie zbiornika wyznaczone zostały

strefy najwyższej (ONO) i wysokiej (OWO) ochrony wód. W południowo-zachodniej części arkusza znajduje się fragment czwartorzędowego zbiornika Rybnik (345) (fig. 4). Dla zbiornika Pszczyna-Żory w 1998 r. opracowana została szczegółowa dokumentacja hydrogeologiczna i został on naniesiony na mapę (Gatlik i in. 1998). Na obszarze arkusza Tychy w profilu hydrogeologicznym występują piętra wodonośne w utworach czwartorzędu, trzeciorzędu i karbonu (Wagner, Chmura, 2002). Czwartorzędowe piętro wodonośne budują piaski i żwiry, gliny zwałowe, namuły i lessy. Największą wodonośnością charakteryzuje się dolina rzeki pra-Wisły oraz doliny jej dopływów, gdzie miąższość utworów czwartorzędu sięga od 80 do 100 m. Niższą wodonośnością charakteryzuje się obszar wysoczyzn, gdzie osady czwartorzędu mają miąższość do 20 m. Na przeważającej powierzchni występowania osadów czwartorzędu zwierciadło wody ma charakter swobodny, lokalnie napięty. Stabilizuje się ono na głębokości od 0,3 m do 14,2 m. Miąższość warstw zawodnionych waha się od 0,7 do 45,0 m w osiach dolin kopalnych. Wydajności pojedynczych studni mieści się w przedziale od 4,9 do 150, 0 m3/h, współczynnik filtracji od 1,13·10-5 do 4,19·10-3 m/s, a wodoprzewodność od 1,0 do 118,0 m2/24h. Trzeciorzędowe piętro wodonośne występuje jedynie w południowej części arkusza. Wody podziemne tego poziomu napotkano tylko w obrębie wkładek piasków i mułków, rzadziej piaskowców, zlepieńców obecnych w stropowej partii kompleksu ilastego o znacznej miąższości charakteryzującego się na ogół słabą wodonośnością. Piętro trzeciorzędu pozostaje w kontakcie hydraulicznym z piętrem czwartorzędu. Wody nierozdzielnego piętra trzeciorzędowo- czwartorzędowego ujmowane są studniami wierconymi w południowo-wschodniej części arkusza. Parametry hydrogeologiczne kształtują się następująco: wydajność studni od 23,5 do 25,0 m3/h, współczynnik filtracji od 3,2·10-5 do 8,6·10-5 m/s (2.8-7.4 m/24 h), wodoprzewodność od 25 do ponad 100 m2/d. Karbońskie piętro wodonośne jest znaczącym poziomem użytkowym wód podziemnych na omawianym obszarze. Jest to poziom o charakterze porowo-szczelinowym, zlokalizowany w żwirowcach, piaskowcach i mułowcach górnego karbonu. Miąższość utworów wodonośnych mieści się w granicach od 50 do 70 m, współczynnik filtracji wynosi od 0,6 do 2,9 m/24h, a przewodność piętra wodonośnego od 8,3 do 22,9 m2/24h. Wody te tylko w niewielkiej części wykorzystywane są jako pitne. Ze względu na niewielką mineralizację ogólną (do 3g/dm3) wykorzystywane są przede wszystkim jako wody przemysłowe. Wody pitne poziomu karbońskiego wykorzystywane są przez Tyskie Browary Książęce i KWK „Krupiński”. Tyskie Browary Książęce ujmują je do celów produkcyjnych i socjalno-bytowych czterema studniami „Leśna” o głębokościach rzędu 87,0-114,0 m.

Wydajności poszczególnych studni wynoszą od 20,5 do 68,0 m3/h.

Fig. 4. Położenie arkusza Tychy na tle mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony , w skali 1 : 500 000 (Kleczkowski red., 1990) 1 – Obszar Najwyższej Ochrony (ONO); 2 – Obszar Wysokiej Ochrony (OWO); 3 – granica GZWP; 4 – granica państwa; Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 346 – Pszczyna-Żory, czwartorzęd (Q); 345 – Rybnik, czwartorzęd (Q); 332 – Subniecka kętrzyńsko-Głubczycka, trzeciorzęd – czwartorzęd (Q, Tr); 347 – Dolina rzeki górna Wisła, czwartorzęd (Q); 331 – Dolina kopalna rzeki górna Kłodnica, czwartorzęd (Q); 330 –

Gliwice, trias środkowy i dolny (T1,2); 329 – Bytom, trias środkowy i dolny (T1,2);452 – Chrzanów, trias

środkowy i dolny (T1,2); 448 – Dolina rzeki Biała, czwartorzęd (Q); 446 – Dolina rzeki Soły, czwartorzęd (Q).

Wody z poziomu karbońskiego o podwyższonej mineralizacji wykorzystywane są w procesach technologicznych Elektrowni „Łaziska SA”. Elektrownia wykorzystuje wody odpompowywane z KWK „Bolesław Śmiały” w ilości 1320 m3/h. Ponadto Elektrownia

„Łaziska” jest użytkownikiem dwóch ujęć wodnych w szybach KWK „Bolesław Śmiały”: Powstańców I i Powstańców VI. Sąsiednie ujęcie szyb „Małgorzata” jest (stan na 2001 r.) ujęciem awaryjnym. Ujęcia te eksploatują wody przemysłowe pochodzące z drenażu wyrobisk podziemnych. Ujęcia w szybach wykazują średnie wydajności ok. 170 m3/h. Są to jedyne w tym obszarze ujęcia o wydajnościach przekraczających 100 m3/h. Na obszarze arkusza naturalne stosunki wodne uległy antropogenicznemu przekształceniu. Wynika ono z drenażu górniczego towarzyszącego dwustuletniej, ciągłej eksploatacji górniczej. Przeobrażenia dotyczą zarówno wód podziemnych jak i powierzchniowych. Zmiany w zbiornikach wód podziemnych wyrażają się zmniejszeniem ich zasobów, co spowodowane jest obniżaniem zwierciadła wody w wyniku odwadniającej działalności górnictwa węglowego. Zasięg głębokości drenażu powodowanego przez kopalnię „Bolesław Śmiały” ocenia się na około 370 m (Różkowski, Chmura red., 1996). Mniejszy i lokalny wpływ mają ujęcia wód czwartorzędowych, a także ujęcie wód karbońskich „Leśna”. Zmiany wywołane drenażem wód podziemnych są dokumentowane stałym monitoringiem poziomu zwierciadła. Na mapie hydrogeologicznej (Wagner, Chmura, 2002) wyznaczono zasięg leja depresji wywołanego odwadnianiem przez kopalnie węgla kamiennego: „Dębieńsko”, „Budryk”, „Murcki”, „Bolesław Śmiały” w części północnej, oraz zasięg leja depresji wywołanego eksploatacją wód podziemnych z ujęcia „Leśna”. Wody zbiorników podziemnych w rejonach koncentracji przemysłu zagrożone są zanieczyszczeniami obszarowymi, spowodowanymi nadmiernym skażeniem powietrza atmosferycznego oraz infiltracją skażonych wód ze składowisk odpadów (Różkowski, Siemiński red., 1995). Brak jednak danych do wyznaczenia obszarów o zdegradowanej jakości wód podziemnych.

VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 969-Tychy zamieszczono w tabeli 3. W celu łatwiejszej interpretacji uzupełniono je danymi zawartości pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” oraz „Atlasu geochemicznego Górnego Śląska 1: 200 000” (Lis, Pasieczna 1995a,b). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 2x2 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowalna. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na 4 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zanieczyszczeń zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli 1 próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały zatem przedstawione w postaci mapy punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych odmiennymi kolorami dla gleb zaklasyfikowanych do grup A, B i C (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002) oraz grupy o zawartościach pierwiastków przekraczających stężenia dopuszczalne dla grupy C. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała górną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie.

Tabela 3 Zawartość metali w glebach ( w mg/kg) Wartości Zakresy zawartości Wartość Wartość dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi w glebach na arkuszu przeciętnych przeciętnych (Rozporządzenie Ministra Środowiska 969-Tychy (median) (median) w glebach z dnia 9 września 2002 r.) w glebach na obszarów arkuszu niezabudowanych Grupa A 1) Grupa B 2) Grupa C 3) Gleby 969-Tychy Polski 4) Metale o przekroczonych dopuszczalnych N=87 N = 87 N = 6522 Głębokość (m ppt) wartościach stężeń Frakcja ziarnowa <1 mm, mineralizacja HCl (1:4) 0-0,3 0-2 dla grupy C Głębokość (m ppt) 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-26 7 <5 Ba Bar 200 200 1000 7-295 62 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-25 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 11-1512 51 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-4,5 0,9 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-13 2 2 Cu Miedź 30 150 600 <1-61 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-26 4 3 Pb Ołów 50 100 600 5-428 35 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,15 <0,05 <0,05 1) grupa A Ilość badanych próbek gleb z arkusza 969-Tychy w poszczególnych grupach zanieczyszczeń a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego (w %) ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, As Arsen 98 2 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie Ba Bar 94 6 przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia Cr Chrom 100 gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – Zn Cynk 65 31 3 1 dla obszarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze Cd Kadm 58 41 1 stanu faktycznego, 2) Co Kobalt 100 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem Cu Miedź 98 2 gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz Ni Nikiel 100 zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a także grunty zabudowane i Pb Ołów 74 18 8 zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 100 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z arkusza 969-Tychy do poszczególnych grup zanieczyszczeń komunikacyjne, (w %) 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 48 37 14 1 N – ilość próbek

Każdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3). Wartości median baru, cynku, kadmu i ołowiu dla gleb arkusza są kilkakrotnie wyższe niż mediany w glebach terenów niezabudowanych Polski, a przeciętne ilości arsenu, chromu, niklu i miedzi przewyższają je nieznacznie. Tylko wartości średnie kobaltu i rtęci są identyczne jak wartości median w glebach obszarów niezanieczyszczonych Polski. Sumaryczna klasyfikacja wskazuje, że 48 % badanych gleb należy do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie). Gleby grupy B umożliwiającej ich wielofunkcyjne wykorzystanie reprezentowane są przez 37 % próbek, zaś w grupie C znajduje się 14 % gleb. Powinny one być zaklasyfikowane jedynie jako tereny przemysłowe, użytki kopalne i tereny komunikacyjne. Wśród analizowanych próbek 1 % stanowią gleby o zawartościach metali przekraczających granice stężeń dopuszczalnych dla grupy C. Do najsilniej zanieczyszczonych cynkiem należą gleby w punkcie 9 (w Łaziskach), zawierające też podwyższone ilości baru, kadmu i ołowiu. Wzbogacone w cynk, kadm i ołów są też gleby rozwinięte na osadach aluwialnych Gostynki i jej dopływów oraz innych strumieni. Skałami macierzystymi gleb arkusza są głównie osady czwartorzędowe - piaski i żwiry fluwioglacjalne oraz gliny zwałowe. Doliny rzeczne wypełniają mułki, piaski i żwiry rzeczne (Kotlicka, Kotlicki, 1977). W północno-zachodnim krańcu mapy odsłaniają się warstwy karbonu górnego. Czynniki oddziałujące na kumulację w glebach pierwiastków należą w przeważającej mierze do antropogenicznych (zrzuty ścieków przemysłowych i komunalnych, spalanie węgla, emisje z zakładów przemysłowych). Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 5) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu obydwu profili są dość zróżnicowane i wahają się w przedziale od 20 do prawie 40 nGy/h, w pojedynczych punktach sięgając 60 nGy/h. Wartość średnia, wynosząca około 30 nGy/h jest zbliżona do wartości średniej dla Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wyższe wartości dawki promieniowania gamma występują w SW części arkusza Tychy w rejonie miejscowości Kryry i są związane z pokrywami lessowymi. Ponadto podwyższone wartości dawki promieniowania gamma związane są z utworami karbonu górnego występującymi w północnej części arkusza. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłuż profilu zachodniego są zmienne i wahają się wartości śladowych do ponad 14 kBq/m2. W części wschodniej wartości te są niższe i niej zróżnicowane. Wahają się od około 1,5 do ponad 5 kBq/m2. Są to wartości charakterystyczne dla obszarów słabo zanieczyszczonych.

PROFIL ZACHODNI PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5560454 5558655

5555648 5558820 m m 5552668 5546521 5549672

5543811 5544701

0 10203040506070 0 1020304050 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5560454 5558655

5555648 5558820 m m 5552668 5546521 5549672

5543811 5544701 0 2 4 6 8 10 12 14 16 0123456 kBq/m2 kBq/m2

Fig.5 . Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rzędnych - opis siatki kilometrowej arkusza)

Niewielkie podwyższenia występujące w zachodniej części arkusza związane są z szeregiem bardzo słabo intensywnych i nieregularnych anomalii zlokalizowanych na obszarze Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Nie stwarzają one żadnego zagrożenia radiologicznego.

3. Ryzyko radonowe Kryteria klasyfikacji Obszary ryzyka radonowego wyznaczono w oparciu o klasyfikację stosowaną w Szwecji (G.Akerblom 1986), która oparta jest na kryterium stężenia radonu w powietrzu glebowym (głębokość pomiaru 0,8 m). Obszary o stężeniu radonu w powietrzu glebowym poniżej 10 kBq/m3 to obszary o niskim ryzyku, o stężeniu od 10 do 50 kBq/m3 – o średnim ryzyku a przy stężeniach powyżej 50 kBq/m3 to obszary zagrożone wysokim ryzykiem radonowym. Termin ryzyko radonowe oznacza możliwość wystąpienia w pomieszczeniach budynków zlokalizowanych na danym obszarze, stężeń radonu przekraczających dopuszczalną w prawie polskim (D.U.1998...... ) wielkość 200 Bq/m3. W obszarach uznanych za niskiego ryzyka nie ma potrzeby prowadzenia dodatkowych pomiarów radonu w istniejących budynkach bądź w miejscach przewidywanych nowych inwestycji mieszkaniowych lub użyteczności publicznej. W obszarach średniego ryzyka zalecane jest przeprowadzenie pomiarów w powietrzu glebowym na etapie projektu inwestycji lub w pobliżu istniejących budynków. W obszarach o wysokim ryzyku radonowym pomiary stężeń radonu w powietrzu glebowym powinny być wykonywane obligatoryjnie dla każdej planowanej inwestycji. Właściciele nieruchomości powinni wykonać pomiary w pomieszczeniach mieszkalnych. Materiał i metody badań Do określenia ryzyka wykorzystano archiwalne wyniki prac prowadzonych przez Państwowy Instytut Geologiczny w latach 1995-1999 na terenie Górnego Śląska. Potencjał radonowy poszczególnych jednostek litostratygraficznych lub litologicznych określony był na podstawie pomiarów in situ stężeń radonu w powietrzu glebowym. Pomiary dla określonej jednostki prowadzone były na poletku badawczym, na którym wykonane zostało 30-35 pomiarów. Średnia arytmetyczna zbioru jest wartością charakteryzującą potencjał radonowy. W przypadku jednostek o znacznym rozprzestrzenieniu powierzchniowym pomiary wykonywane były na kilku poletkach badawczych a średnia arytmetyczna obliczana była dla zbioru złożonego ze wszystkich wykonanych punktów pomiarowych. W ten sposób określono potencjał radonowy dla poszczególnych jednostek litostratygraficznych i litologicznych

obszaru górnośląskiego. Pomiary wykonane były przy użyciu emanometrów: RDA 200 produkcji kanadyjskiej firmy Scintrex oraz LUK 3 produkcji czeskiej. Głębokość pomiaru 0,8 m, długość pomiaru 3 min. Charakterystyka ryzyka radonowego Na obszarze arkusza występuje średnie ryzyko radonowe związane z wychodniami skał górnokarbońskich w północnej jego części. Wychodnie warstw orzeskich (piaskowce, łupki) znajdują się na powierzchni w pasie od miejscowości Orzesze przez Łaziska do Wyr i Mikołowa. Średnie stężenia Rn w powietrzu glebowym sięgają 32 kBq/m3. Pozostałą część arkusza pokrywają utwory trzeciorzędowe i czwartorzędowe o niskim potencjalne radonowym.

IX. Składowanie odpadów Przy określeniu warunków, jakim powinny odpowiadać obszary predysponowane do lokalizowania składowisk uwzględniono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk (Dobak, Sikorska-Maykowska, 2004). Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfikowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: – wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie można lokować określonych typów składowisk odpadów, – wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp wyróżnionych typów składowisk odpadów, – warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk;

2) tereny na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej (w rejonach tych lokalizacja składowisk odpadów jest możliwa pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu); 3) tereny na których preferowane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej. W obrębie arkusza Tychy bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: • doliny rzek i potoków w obrębie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich oraz starszych – zagrożonych zalewami powodziowymi, • rejony występowania gęstej sieci wąskich, wciętych dolin rzek i potoków • strefa zasilania udokumentowanego GZWP nr 346 – czwartorzędowego zbiornika Pszczyna-Żory w południowej części arkusza (Gatlik. i in., 1998; Różkowski. i in., red., 1997), • obszary położone w strefie 250 m od terenów podmokłych, łąk na glebach pochodzenia organicznego oraz zbiorników wód śródlądowych, • lasy ochronne i zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyżej 100 ha, • obszary o gęstej zabudowie w obrębie miejscowości będących siedzibami władz miast i gmin(Tychy, Łaziska Górne, Orzesze, Mikołów, Pszczyna, Suszec), • tereny ważnych obiektów infrastrukturalnych (ciepłowni, kopalń, hut, zakładów przemysłowych). Na terenach, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono także wszystkie istniejące wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Zwarte rejony występowania na powierzchni terenu gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności, położone w obrębie określonej jednostki geomorfologicznej, stanowią potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: - izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaganiom składowania odpadów - rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających, z przyjętych obszarów ochrony (b – zabudowy i stref ochronnych związanych z infrastrukturą, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych, z – złóż kopalin).

Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikające z występowania w obrębie wyróżnionych rejonów obiektów punktowych lub liniowych typu: pojedynczej zabudowy mieszkaniowej lub gospodarczej, chronionych obiektów środowiska przyrodniczo – kulturowego oraz złóż kopalin lub obszarów prognostycznych występowania kopalin o powierzchni poniżej 5 ha. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w ich obrębie, posiadających wymienione ograniczenia warunkowe, będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodności z planem zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 4). Tabela 4 Kryteria oceny naturalnej bariery geologicznej

Wymagania dotyczące naturalnej bariery Typ geologicznej składowiska miąższość [m] współczynnik rodzaj gruntów filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 iły, iłołupki

K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne od 1 do 5 ≤ 1 . 10-9

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 gliny

Z uwagi na wykształcenie i zmienność naturalnej bariery geologicznej w obrębie RWU wyróżniono: - obszary o warunkach izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami dla określonego typu składowiska - obszary o zmiennych właściwościach izolacyjnych podłoża Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowiska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i są przedstawiane razem na Planszy B. Na mapie dokumentacyjnej - B (dołączonej do materiałów archiwalnych) przedstawiono lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne (tabela 5) wykorzystano przy konstrukcji wydzieleń terenów POLS. Profile te przedstawiają budowę geologiczną do głębokości 5 m poniżej stropu pierwszej warstwy wodonośnej położonej poniżej utworów izolujących.

Tabela 5

Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wydzielonych obszarów

Głębokość do zwierciadła wody Nr otw. podziemnej występującego pod Profil geologiczny Miąższość na mapie warstwą izolacyjną Archiwum i nr warstwy dokumenta- [m p.p.t.] otworu izolacyjnej cyjnej strop litologia i wiek [m] zwierciadło zwierciadło B warstwy warstwy nawiercone ustalone [m.ppt] 1 2 3 4 5 6 7 CAG 1 0,0 Glina Q 8,3 - - Bolesław 8,3 Piaskowiec C Śmiały 190 BH 9690004 2 0,0 Glina 1,5 - - 1,5 Piasek 3,1 Glina 2,9 5,0 Żwir Q BH 9690010 3 0,0 Glina 1,0 - - 1,0 Piasek 2,0 Glina 1,0 3,0 Żwir Q Objaśnienia: BH – Bank HYDRO CAG PIG – Centralne Archiwum Geologiczne Państwowego Instytutu Geologicznego Q – czwartorzęd, C – karbon. Na arkuszu Tychy bardzo niewiele jest terenów, które z punktu widzenia właściwości izolacyjnych podłoża oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mogą być traktowane jako potencjalne obszary do lokalizowania składowisk odpadów. Zlokalizowane są one w północno-wschodniej części arkusza. W tym rejonie na powierzchni terenu występują gliny zwałowe (Haisig, Wilanowski, 2000). Otwory wiertnicze nr 2 i 3 wykazują zmienność miąższości i jednorodności warstwy izolacyjnej. Jedynie w rejonie na północny-wschód od miejscowości Wyry warunki te są bardziej stałe. Obszary występowania glin zwałowych stanowić mogą podłoże do bezpośredniego składowania wyłącznie odpadów obojętnych. Tereny predysponowane do składowania odpadów obojętnych na arkuszu Tychy podlegają warunkowym ograniczeniom punktowym i obszarowym ze względu na specyfikę przyrodniczą, kulturową i zagospodarowanie terenu. Ograniczenia związane też są z występowaniem zwartej i rozproszonej zabudowy mieszkaniowej, występowania obiektów zabytkowych, pomników przyrody żywej oraz występowania w rejonie Parku Krajobrazowego Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich. Na mapie przedstawiono również lokalizację znajdujących się w obrębie arkusza nie zrekultywowanych wyrobisk po eksploatacji kopalin, które rozpatrywane mogą być jako miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu badań geologiczno - inżynierskich i

hydrogeologicznych oraz wykonaniu odpowiednich systemów zabezpieczeń. W rejonie na północ od miejscowości Suszec znajdują się wyrobiska po eksploatacji żwiru. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnionych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Lokalizacja składowisk na terenach nie posiadających odpowiedniej naturalnej warstwy izolacyjnej jest możliwa pod warunkiem zastosowania tzw. sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnień. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności środowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią. Tło dla przedstawianych informacji na Planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Tychy Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Wagner, Chmura, 2002). Jak wynika z przytoczonych poniżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów.

Stopień zagrożenia wód podziemnych przedstawiany na MHP wyznaczono w pięciostopniowym podziale, przyjmując następujące kryteria oceny: stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych, stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych, stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego ale ograniczonej dostępności: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne („dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych od 2000 roku), bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego bez ognisk zanieczyszczeń, stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności.

X. Warunki podłoża budowlanego Na obszarze arkusza Tychy tereny kwalifikujące się do zabudowy, dla których dokonano oceny warunków podłoża budowlanego, występują w sposób ograniczony. Z oceny wyłączone zostały: tereny objęte ochroną prawną, obszary lasów, powierzchnie występowania chronionych gruntów rolnych i łąk na glebach organicznych, oraz rejony zwartej zabudowy komunalnej i przemysłowej. Terenami wyłączonymi z oceny były także obszary udokumentowanych złóż występujących na powierzchni. Obszary o korzystnych i niekorzystnych warunkach dla budownictwa wydzielone zostały w oparciu o mapy topograficzne, geologiczne (Wilanowski, 1999) i hydrogeologiczne (Wagner, Chmura, 2002). Warunkami korzystnymi odznaczają się tereny występowania gruntów spoistych, zwartych, półzwartych i twardoplastycznych (glin zwałowych zlodowaceń południowo- polskich) oraz gruntów sypkich, średniozagęszczonych (piaski i żwiry wodnolodowcowe zlodowacenia Odry), w których poziom wód gruntowych występuje na głębokości przekraczającej 2 m. Na obszarze arkusza Tychy tereny takie znajdują się w okolicy miejscowości Gostyń, Przygoń, Kobiór w części środkowej obszaru i miejscowości Kobielice i Studzienice w części południowej. Warunkami niekorzystnymi dla budownictwa charakteryzują się tereny gruntów

słabonośnych (torfy i namuły organiczne), ze zwierciadłem wody gruntowej na głębokości mniejszej niż 2 m oraz obszary występowania podmokłości i bagien. Tereny takie występują w okolicy Gardawic, Chałup w części środkowej obszaru oraz Kryr, Czarkowa i Jankowic w części południowej. Do obszarów o warunkach niekorzystnych dla budownictwa zaliczone zostały również rejony zagrożone występowaniem szkód górniczych. Są to obszary wchodzące w obręb terenów górniczych czynnych podziemnych kopalń węgla kamiennego, oraz tereny gdzie podziemna eksploatacja węgla kamiennego została w ostatnich latach zakończona. Na terenach tych zabudowa powinna być poprzedzona szczegółowymi badaniami podłoża w postaci zarówno dokumentacji geotechnicznych jak i obowiązkowo geologiczno-inżynierskich.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu W podziale geobotanicznym Polski (Szafer, 1977) część północna obszaru arkusza Tychy leży w Pasie Wyżyn Środkowych, w Okręgu Zachodnim Wyżyny Śląskiej. Część środkowa i południowa omawianego obszaru znajduje się w Pasie Kotlin Podgórskich, w Okręgu Oświęcimskim Kotliny Sandomierskiej. Formy pierwotnego krajobrazu w obszarach zabudowy miejskiej i rozwiniętego przemysłu (Tychy, Łaziska Górne, Orzesze, Suszec) uległy znacznym przekształceniom i tam dominuje rzeźba antropogeniczna. Na obszarze arkusza znaczne powierzchnie (około 60 %) zajmują zwarte kompleksy leśne. Największy z nich rozciąga się przez środkową część tego terenu. W lasach panującym gatunkiem jest sosna zwyczajna i świerk pospolity. Wiek drzewostanów nie przekracza z reguły 100 lat, na znacznych powierzchniach są one silnie zmienione. Widoczne są uszkodzenia chroniczne spowodowane zanieczyszczeniem powietrza atmosferycznego i zach- wianiem stosunków wodnych. Zmiany środowiska naturalnego powodują ogólne zubożenie flory, jej unifikację oraz pojawienie się antropofitów. Pomimo silnego zanieczyszczenia zachowało się wiele miejsc z dobrze zachowaną pierwotną roślinnością leśną. W okolicy Łazisk Górnych zachowały się fragmenty naturalnych lasów liściastych – bukowych i dębowych. W lasach bukowych występują resztki runa bukowego, z udziałem gatunków takich jak: konwalia majowa, wawrzynek wilczełyko, marzanka wonna, barwinek pospolity. Na obszarze arkusza Tychy występują gleby klas bonitacyjnych od III do IVa. Zajmują one niewielkie powierzchnie, na niezalesionych terenach, wokół znajdujących się tu licznych miejscowości. Gleby rozwinęły się na podłożu piaszczystym, rzadziej na lessach i glinach. Główne kompleksy w obrębie gruntów ornych to kompleksy żytnio-ziemniaczane,

dobre i słabe oraz zbożowo-pastewne, mocne. Bardzo rzadko występują kompleksy żytnio- ziemniaczane bardzo dobre. Użytki zielone należą tu do średnich i słabych, część łąk występuje na glebach pochodzenia organicznego. Zachodnią część omawianego obszaru zajmuje fragment ustanowionego w 1992 r. Parku Krajobrazowego Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich. W jego obrębie znajdują się najlepiej zachowane zbiorowiska leśne zachodniej części województwa katowickiego. Wśród zbiorowisk występuje bór mieszany, trzcinnikowy, suboceaniczny bór świeży oraz bór wilgotny. Rzadziej reprezentowany jest kontynentalny bór bagienny oraz płaty grądu (Rostański red., 1997) Na obszarze arkusza Tychy znajdują się dwa rezerwaty przyrody (tabela 6). W południowo-wschodniej części obszaru znajduje się fragment ustanowionego w 1996 r. rezerwatu faunistycznego „Żubrowisko”, o powierzchni 742,56 ha. Prowadzona jest tu zamknięta hodowla żubra nizinnego (Bizon bonasus bonasus). Zlokalizowany w obrębie lasów kobiórskich, w dolinie Korzenicy Południowej rezerwat leśno-torfowiskowy „Babczyna Dolina” zatwierdzony został decyzją wojewody śląskiego w 2002 roku. Zajmuje on obszar 76,25 ha i chroni naturalne układy biocenotyczne charakterystyczne dla dolin rzecznych. Na omawianym obszarze znajduje się kilkadziesiąt pomników przyrody żywej oraz trzy głazy narzutowe, uznane za pomniki przyrody nieożywionej. Wśród drzew przeważają dęby szypułkowe, lipy szerokolistne i buki. Jako pojedyncze egzemplarze występują: brzoza czarna, miłorząb dwuklapowy, brzoza brodawkowata, dąb czerwony, wiąz polny. Są to kilkusetletnie drzewa o obwodach od 3 do 6 m. Projektuje się objęcie ochroną pomnikową granitowego głazu narzutowego w miejscowości Piasek, o obwodzie 2,5 m i wysokości 1,2 m (tabela 6).

Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i użytków ekologicznych

Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowość ochrony zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie Powiat 1 2 3 4 5 6 1 R Studzienice Pszczyna 1996 Fa – “Żubrowisko” pszczyński (742,56) 2 R Lasy kobiórskie Suszec 2002 L-T – “Babczyna Dolina” bieruńsko-lędziński (76,25)

1 2 3 4 5 6 3 P Nadl. Kobiór Ornontowice 1997 Pż – dąb szypułkowy oddz. 364b mikołowski 4 P Orzesze Orzesze 1966 Pż – wiąz górski ul. Św. Wawrzyńca mikołowski 5 P Łaziska Górne Łaziska Górne 2000 Pż – buk pospolity mikołowski 6 P Łaziska Górne Łaziska Górne 2000 Pż – dąb szypułkowy przy Urzędzie Miasta mikołowski 7 P Łaziska Górne Łaziska Górne 2000 Pn, G przy Urzędzie Miasta mikołowski 8 P Łaziska Łaziska Górne 2000 Pż – cyprysik ul. Kościelna mikołowski groszkowy 9 P Łaziska Łaziska Górne 2000 Pż – lipa drobnolistna ul. Kościelna mikołowski 10 P Łaziska Średnie Łaziska Górne 2000 Pż – buk pospolity Kamienna Góra mikołowski 11 P Laziska Średnie Łaziska Górne 2000 Pż – dąb szupułkowy ul. Kopalniana mikołowski 12 P Łaziska Dolne Łaziska Górne 2000 Pż – dąb czerwony ul. Wieżowa mikołowski 13 P Łaziska Średnie Łaziska Górne 2000 Pż – dąb szypułkowy Ul. Wspólna mikołowski 14 P Łaziska Średnie Łaziska Górne 2000 Pn, O – kamieniołom piaskowców mikołowski karbońskich 15 P Łaziska Średnie Łaziska Górne 2000 Pż – buk pospolity las na Wierzysku mikołowski 16 P Mikołów Mikołów 1955 Pż – dąb szypułkowy Park Miejski mikołowski 17 P Mikołów Mikołów 1999 Pż – Park Miejski mikołowski 18 P Mikołów Mikołów 1955 Pż – miłorząb Ul.Pszczyńska 16 mikołowski dwuklapowy 19 P Zawiść Orzesze 1958 Pż–dąb szypułkowy mikołowski 20 P Łaziska Łaziska Górne 2000 Pż – dąb szypułkowy ul. Gostyńska mikołowski 21 P Łaziska Łaziska Górne 2000 Pż – dąb szypułkowy ul. J. Lasoki mikołowski 22 P Łaziska Łaziska Górne 2000 Pż – dąb szypułkowy ul. J. Lasoki mikołowski 23 P Łaziska Łaziska Górne 2000 Pż – dąb szypułkowy ul. J. Lasoki mikołowski 24 P Łaziska Średnie Łaziska Górne 2000 Pn, Ź – źródło ul. Źródlana mikołowski „Mniszka” 25 P Łaziska Średnie Łaziska Górne 2000 Pż – dąb szypułkowy ul. Pstrowskiego mikołowski 26 P Łaziska Łaziska Górne 2000 Pż – dąb szypułkowy ul. Wyrska mikołowski

1 2 3 4 5 6 27 P Łaziska Łaziska Górne 2000 Pż – dąb szypułkowy ul. Wyrska mikołowski 28 P Wyry Wyry 1963 Pż – dąb szypułkowy Staw “Stary III” mikołowski 29 P Paprocany Tychy 1963 Pż – lipa szerokolistna tyski 30 P Paprocany Tychy 1963 Pż – lipa drobnolistna tyski 31 P Kobiór Kobiór 1956 Pż – dąb szypułkowy, pszczyński 32 P Kobiór Kobiór 1956 Pż – dąb szypułkowy ul. Centralna 9 i 11 pszczyński 33 P Kobiór Kobiór 1993 Pż – aleja drzew pomiędzy ul. Cen- pomnikowych (dęby tralną i Leśników pszczyński szypułkowe) 34 P Kobiór Kobiór 1992 Pż – aleja drzew ul. Żołędziowa pomnikowych (dęby pszczyński szypułkowe) 35 P Promnice – park Kobiór 1992 Pż – 15 drzew: dębów przy pałacyku szypułkowych, Myśliwskim wiązów i innych drzew pszczyński liściastych 36 P Suszec Suszec 1954 Pż – wiąz polny ul. Św. Jana 23 bieruńsko-lędziński 37 P Kobiór Kobiór 1956 Pż – dąb szypułkowy Gajówka pszczyński 38 P Radostowice Suszec 1956 Pż – dąb szypułkowy obok leśniczówki bieruńsko-lędziński 39 P Piasek Pszczyna * Pn, G – granit różowy pszczyński 40 P Piasek Pszczyna 1958 Pż – aleja wieloga- tunkowa drzew pomni- pszczyński kowych (313 szt.) 41 U Paprocany Tychy 2002 zbiorowisko flory i fauny tyski (18,67)

Rubryka 3 -R – rezerwat; P – pomnik przyrody; U – użytek ekologiczny, Rubryka 5 -* obiekt projektowany lub proponowany przez służby ochrony przyrody Rubryka 6 -rodzaj rezerwatu: Fa – faunistyczny, L – leśny, T – torfowiskowy -rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej, Pn – nieożywionej -rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy; O – odsłonięcie; Ź – źródło

Na północ od jeziora Paprocany utworzony został użytek ekologiczny o tej samej nazwie. Posiada on powierzchnię 18,67 ha. Jest to enklawa naturalnej roślinności torfowiskowej, pośród gospodarczo użytkowanych ficenoz leśnych. Żyje tu około 300 gatunków roślin, 67 gatunków mchów, 9 gatunków wątrobowców oraz 234 gatunków zwierząt. Wiele z tych gatunków uznawanych jest za wymierające lub ustępujące.

Na terenie arkusza Tychy nie ma ustanowionych stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej. Wpływa na to przede wszystkim charakter utworów występujących na powierzchni. Miejscami, które zasługują na objęcie ochroną i zabezpieczenie dla celów dydaktycznych i naukowych są cztery odsłonięcia warstw łaziskich górnego karbonu. Miejsca te zaznaczono na mapie jako proponowane stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej. Ich wykaz zawiera tabela 7. Konieczne jest jednak wcześniejsze sporządzenie dokumentacji tych punktów.

Tabela 7 Wykaz proponowanych stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej

Numer obiektu Rodzaj Miejscowość Gmina Uzasadnienie na obiektu mapie 1 2 3 4 5 Wyry Profil warstw łaziskich między pokładem 217 a 218 1 Skała Wyry O długość 40 m, wysokość 12 m „Małek” Wyry Profil górnych warstw łaziskich, ponad pokładem 215 – 2 Skała Wyry O piaskowce cienko i gruboławicowe, „Pinocy” długość 110 m, wysokość do 10 m Wyry Profil górnych warstw łaziskich, ponad pokładem 215 – 3 Przy Wyry O piaskowce cienko i gruboławicowe cmentarzu 2 odsłonięcia, wysokość do 2 m Profil dolnych warstw łaziskich, piaskowce 4 Gronie Mikołów O gruboławicowe, gruboziarniste i zlepieńcowe długość 150 m, wysokość 2,5 m

Rubryka 3: O – odsłonięcie

Środkową część obszaru arkusza Tychy zajmują Lasy Kobiórskie i Pszczyńskie, zaliczone według systemu CORINE (Dyduch-Falniowska i in., 1999) do siedlisk przyrody o znaczeniu europejskim (fig. 6). Zestawienie proponowanych ostoi przyrodniczych według CORINE/NATURA 2000 zawarte zostało w tabeli 8. Na południowy wschód od granic omawianego terenu przebiega korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym – dolina Wisły (ECONET, 1999).

Fig. 6. Położenie arkusza Tychy na tle systemów CORINE (Dyduch- Falniowska i in., 1999) i ECONET (Liro, 1999)

System ECONET 1 – krajowe obszary węzłowe 30K – obszar Beskidu Małego 2 – międzynarodowe korytarze ekologiczne 26m – korytarz Górnej Wisły

System CORINE ostoje przyrodnicze o znaczeniu europejskim – 3 – obszarowe: 531 – Gliwickie Łąki; 543 – Lasy między Kędzierzynem-Koźlem a Rybnikiem; 564 – Lasy Kobiórskie i Pszczyńskie; 582 – Dolina Górnej Wisły; 4 – punktowe: 526 – Stawki w Bytomiu; 564a – Żory koło Rybnika; 582a – Mazańcowice; 582b – Landek; 582c – Drogomyśl; 582d – Iłownica; 582e – Ochaby;

5 – granica państwa

Tabela 8 Proponowane ostoje przyrody wg CORINE/NATURA 2000

Nr Powierz- Motyw Status Natura 2000 na Nazwa ostoi chnia Typ wyboru ostoi Ilość fig.6 (ha) Gatunki siedlisk 1 2 3 4 5 6 7 8 564 Lasy Kobiórskie i 20 000 L Fa Pt; Ss Pszczyńskie

Rubryka 1: numeracja wg materiałów źródłowych; Rubryka 4: L – lasy; Rubryki 5, 7: Pt – ptaki; Ss – ssaki; Fa – fauna;

XII. Zabytki kultury Wartości kulturowe na obszarze arkusza Tychy dotyczą przede wszystkim układów urbanistycznych i ruralistycznych. Rzadko zachowały się zabytki kultury technicznej. Prawie wszystkie miasta i wsie na tym terenie powstały na średniowiecznych założeniach. Najstarszą miejscowością jest tu miasto Mikołów, dawna siedziba kasztelanii ziemi pszczyńskiej. Pierwsze wzmianki o Mikołowie pochodzą z 1222 roku. Na obszarze arkusza znajduje się tylko południowa część miasta, z niewielką ilością obiektów zabytkowych. Najcenniejszymi zabytkami w tej części są: kościół ewangelicki z XIX wieku, zabytkowy kościół i kapliczka zwana szwedzką w dzielnicy Mokre, cmentarz żydowski z 1720 roku oraz cmentarze rzymsko-katolicki i ewangelicki z XIX wieku. W Mikołowie zachowały się nieliczne zabudowania drewniane na kamiennych podmurówkach, z końca XVIII i XIX wieku, szereg domów murowanych z XIX wieku, oraz dwa młyny i budynki starej odlewni z XIX wieku. Miejscowością o starych założeniach, znane od 1287 roku jest miasto Łaziska Górne. Zachowane obiekty zabytkowe pochodzą jednak dopiero z XIX wieku. Są to: kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Różańcowej, cmentarz rzymsko-katolicki oraz szereg domów kamienno-murowanych i murowanych. Łaziska Górne od 1839 roku były ośrodkiem górnictwa węglowego z czynnymi kopalniami: „Radość”, „Augustyn”, „Brada”, „Książątko”. Nie zachowały się żadne obiekty pochodzące z działalności tych kopalń. Na obszarze arkusza znajduje się najstarsza część miasta Tychy, założonego w 1467 roku. Zachował się tu kościół parafialny pod wezwaniem Marii Magdaleny, murowany z XVII wieku, ze starymi nagrobkami na zewnątrz murów i z kaplicą poświęconą pamięci powstańców tyskich. Do zabytków należą także: cmentarz rzymsko-katolicki z XVI

wieku, pałac z XVII wieku, muszla koncertowa i pijalnia piwa z XIX wieku, oraz szereg budynków murowanych z XIX wieku. W Tychach do dziś działają stare browary, z których pierwszy, „Książęcy”, założony został w XVII wieku, drugi „Obywatelski” w 1899 roku. W browarach XIX wiecznymi zabytkami są: leżakownie, budynek fermentacji, warzelnia, słodownia. Miejscowością, o której pierwsze wzmianki pochodzą z XIII wieku jest miasto Orzesze. Znajdują się tu obiekty zabytkowe: kościół gotycko-renesansowy pod wezwaniem Św. Wawrzyńca z XVI wieku, cmentarze rzymsko-katolicki i ewangelicki z początków XX wieku, drewniana stodoła z XIX wieku. W 1719 roku w Orzeszu, została założona, czynna do dziś, huta szkła. Z innych cennych zabytków kultury na obszarze arkusza znajdują się: w Woszczycach cmentarz rzymsko-katolicki, kościół murowany pod wezwaniem Św. Piotra i Pawła z XIX wieku, pałacyk; w Suszcu kościół parafialny pod wezwaniem Św. Stanisława Biskupa z murem z XIX wieku, kapliczki przydrożne z XVIII i XIX wieku, cmentarz rzymsko- katolicki z 1848 roku, pałac z oficyną z XIX wieku, domy, stajnie i stodoły; w miejscowości Wyry cmentarz rzymsko-katolicki z XVIII wieku; w Kobiórze zabytkowe ośmiokątne stodoły z XVIII i XIX wieku; w miejscowości Zawiść pałac barokowy (obecnie sanatorium) z XVIII wieku; w Kobielicach budynek murowany biblioteki z XIX wieku; w Paprocanach dom z zabudowaniami gospodarczymi z 1800 roku; w Jankowicach kapliczka murowana z XIX wieku. Do innych zabytków chronionych należą parki popałacowe i podworskie. Na obszarze arkusza Tychy znajduje się sześć takich parków. Są to: - w Mikołowie na wzgórzu Wymyślanka park miejski o założeniach z XVIII w., w którym jedna lipa została zasadzona przez K. Miarkę; - w Tychach park przybrowarniany z XIX w., o powierzchni 2,5 ha, ze starodrzewem lipowym, dębowym i akacjowym; - w Gardawicach bardzo zniszczony park podworski; - w Woszczycach mały park podworski z XIX w.; - w Rudziczce mały park podworski z XIX w.; - w Zawiści po południowej i wschodniej stronie pałacu park założony w XVIII w.. Wszystkie wymienione parki wpisane zostały do rejestru zabytków. Na obszarze arkusza tylko w jego północnej części przeprowadzono inwentaryzację stanowisk archeologicznych. Najstarsze pochodzą z późnego średniowiecza (XIV-XV w.). Są to ślady osad i osadnictwa, znaczone fragmentami ceramiki. Znajdują się one w: Orzeszu,

Łaziskach Górnych, Mikołowie, Mikołowie-Regielowcu, Gniotku, Wiklowyjach i Zyblach. Liczne również w tej części obszaru arkusza są osady i ślady osadnictwa nowożytnego (XVI- XVIII wiek).

XIII. Podsumowanie Obszar arkusza Tychy charakteryzuje się dwoma typami gospodarki. Jego część północna i południowo-zachodnia należy do terenów wybitnie uprzemysłowionych, o przekształconym antropogenicznie krajobrazie. Wpływa na to przede wszystkim obecność przemysłu wydobywczego i przetwórczego. Część środkową obszaru arkusza zajmują zwarte kompleksy lasów kobiórskich, o zachowanym krajobrazie naturalnym. Na omawianym obszarze znajdują się 23 udokumentowane złoża kopalin stałych, w tym 15 złóż węgla kamiennego. Pięć złóż węgla kamiennego jest obecnie eksploatowanych. Kopalnie węgla kamiennego niekorzystnie oddziaływują na środowisko przyrodnicze. Wyraża się to regionalnym odwodnieniem podziemnego zbiornika wód karbońskich, skażeniem gleb wskutek obecności dużych składowisk odpadów eksploatacyjnych i przeróbczych, a także deformacjami powierzchni i skażeniem powietrza atmosferycznego. Oprócz czynnych kopalń węgla kamiennego w części północnej obszaru arkusza Tychy znajdują się inne zakłady przemysłowe, również uciążliwe dla środowiska przyrodniczego. Do zakładów tych należą przede wszystkim Elektrownia „Łaziska” i Huta „Łaziska”. Obydwa te zakłady wytwarzają odpady, gromadzone na składowiskach dużych rozmiarów. Tylko niewielkie ilości tych odpadów są wykorzystywane. Na obszarze arkusza Tychy znajduje się fragment dużego złoża soli kamiennej, nie przewidywanego do eksploatacji. Wydobycie kopalin skalnych, wyłącznie piasków czwartorzędowych na obszarze arkusza ma znaczenie podrzędne. Trzy czynne tu zakłady wydobywcze piasku: „Gardawice”, „Gardawice-G”, „Gardawice-J” nie pozostają w konflikcie ze środowiskiem przyrodniczym. Eksploatacja odbywa się powyżej zwierciadła wody, a po zakończonej eksploatacji wyrobiska zostaną zrekultywowane zgodnie z istniejącymi projektami. Na omawianym obszarze brak prognoz złożowych, perspektywy ograniczone są do niewielkich obszarów występowania piasków czwartorzędowych. W obszarach tych można się spodziewać złóż małych i o średniej jakości. Część środkowa obszaru arkusza, pokryta w większości zwartym, naturalnym lasem sosnowym, jest terenem uznanym jako siedlisko przyrodnicze o znaczeniu europejskim. W zachodniej części terenów leśnych znajduje się fragment parku krajobrazowego

Cysterskich Kompozycji Krajobrazowych Rud Wielkich, o najlepiej zachowanych zbiorowiskach biocenoz. We wschodniej części omawianego obszaru znajduje się jezioro Paprocany, którego otoczenie ze względu na występujące tu cenne zbiorowiska flory i fauny uznane zostało za użytek ekologiczny. Ważnym problemem na omawianym obszarze jest zła jakość wód powierzchniowych, co związane jest ze znacznym zanieczyszczeniem powietrza atmosferycznego, a także z odprowadzaniem do cieków ścieków komunalnych, socjalno-bytowych i przemysłowych. Zrzuty zmineralizowanych wód dołowych zostały na tym obszarze wyraźnie zminimalizowane. Na obszarze arkusza Tychy brak jest punktów pomiarowo-kontrolnych Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska, w których badana byłaby jakość wód powierzchniowych. Drugim problemem dotyczącym wód jest ochrona podziemnego zbiornika wód czwartorzędowych Pszczyna-Żory (GZWP – 346), o dobrej jakości wód. Konieczne byłoby objęcie wód tego zbiornika stałym monitoringiem, a przede wszystkim opracowanie szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej. Na obszarze arkusza Tychy występują niekorzystne warunki naturalne do lokalizacji składowisk. Jedynie w północnej części znajdują się niewielkie obszary nadające się do składowania odpadów obojętnych. Wytypowane obszary należy brać pod uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji niż składowiska odpadów, gdyż wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim. W rozwoju terenów objętych arkuszem Tychy w dalszym ciągu winny być minimalizowane niekorzystne wpływy przemysłu wydobywczego i przetwórczego surowców mineralnych. Powinno rozbudowywać się sieć wodociągową i kanalizacyjną, a także budować oczyszczalnie ścieków. Tereny leśne o zachowanym naturalnym krajobrazie winny być objęte szczególną ochroną dla rekreacji i wypoczynku.

XIV Literatura AKERBLOM G., 1986 – Investigation and mapping of radon risk areas. Swedish Geol. Comp. Report IRAP 86036, Lulea, Sweden. ALEXANDROWICZ S.W., 1963 – Stratygrafia osadów mioceńskich w Zagłębiu Górnośląskim. Prace Instytutu Geologicznego t.39. BUKOWY S., 1984 – Struktury waryscyjskie rejonu śląsko-krakowskiego. Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego. Katowice z. 75. BUŁA Z., KOTAS A., 1994 – Atlas geologiczny Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Część III. Mapy geologiczno-strukturalne, skala 1:100 000. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

BOJKO M., 1995 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża piasku budowlanego „Gardawice” w Gardawicach. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. BOJKO M., 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża piasków „Gardawice – G” w Gardawicach w kat. C1. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. BOJKOWSKI K., 1967 – Podział stratygraficzny karbonu produktywnego w Zagłębiu Górnośląskim, na podstawie fauny. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, T. 37, z.1 Kraków CORINE – DYDUCH-FALNIOWSKA A., KAŹMIERCZAKOWA R., MAKOMASKA- JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA-SUCHARSKA J., ZAJĄC K., 1999 – Ostoje przyrody w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN. Kraków. CZARNECKI A., 1981 – Sprawozdanie z badań geologicznych zwiadowczych za złożami surowców ilastych do produkcji wyrobów cienkościennych ceramiki budowlanej, prowadzonych na obszarze województwa katowickiego. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. DEMBOWSKI Z., 1972 – Krakowska seria piaskowcowa Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, w: Karbon GZW. Prace IG t.61. DERDZIŃSKI S., MAGIERA M., 1965 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego Żory-Suszec w kategorii C2. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. DOBAK P., SIKORSKA-MAYKOWSKA M., 2004 – Instrukcja opracowania i aktualizacji Mapy Geologiczno-Gospodarczej Polski w skali 1:50 000 dotycząca wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Warszawa.

DOKUMENTACJA geologiczna w kategorii C1 soli kamiennej w rej. Rybnik-Żory-Orzesze, 1970 – Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. DOKUMENTACJA geologiczna, warunki gazowe i zasoby gazu sorbowanego (metanu) w rejonach: Bzie-Dębina, Bzie-Dębina Wschód, Pawłowice, Mizerów, Żory-Suszec i Polu Warszowice KWK “Pniówek”. Jastrzębie Zdrój, 1991 – Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. ECONET – Liro A., 1999 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej. Wyd. Fundacja IUCN Poland. Warszawa. GATLIK J., BADACZ G., KOWALSKI J., 1998 – Dokumentacja hydrogeologiczna głównego zbiornika wód podziemnych GZWP – 346 Pszczyna i fragmentu GZWP – 345 Rybnik. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. GODULA T., 1973 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego rejonu Kobiór-

Pszczyna w kat. C2. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. HAISIG J., WILANOWSKI S., 2000 - Mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Tychy. Centr. Arch. Geolog. Warszawa. HOJKA M., 1999 – Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża piasków budowlanych „Gardawice – J” w Gardawicach, gmina Orzesze. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. HOJKA M., 2001 – Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża piasków budowlanych

„Rudziczka – J” w Rudziczce, gm. Suszec w kat. C1. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. JANKOWSKI A.T., 1987 – Mapa hydrograficzna. Arkusz Tychy w skali 1:50 000. Okręgowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne, Poznań INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2002 – Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. JACKOWICZ-KORCZYŃSKI J., 1995 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej w kategorii A+B+C1 złoża piasku dla potrzeb budowlanych „Suszec III” w Suszcu. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. JANAS J., 1978 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego rejonu Warszowice- Pawłowice (aneks). Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. JANIK G., 2000a – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK „Murcki”. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. JANIK G., 2000b – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK „Mikołów” w kategorii C1+C2. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa.

KANDORA P., KOWALIK WŁ., KUCIA P., PŁACHECKI K., WALECZEK E., 1992 – Dodatek do dokumentacji geologicznej zawierający zasoby gazu sorbowanego (metanu) w rejonach: Pole Warszowice KWK Pniówek, Bzie-Dębina, Pawłowice, Mizerów, Żory- Suszec, i Bzie-Dębina Wschód. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. KARAŚ C., STARKEL L., 1958 – Zasięg zlodowacenia środkowopolskiego w południowej części wyżyny Śląskiej. Prace geograficzne, t.30, z.2. KLECZKOWSKI A.S., (red.) 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony. 1:500 000, AGH Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KOTAS A., 1982 – Zarys budowy geologicznej Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Przewodnik LIV Zjazdu PTG Sosnowiec 23 – 25.IX.1982 r., Warszawa. KOTAS A., 1994 – Coal-bed methane potential of the Upper Silesian Coal Basin, Poland. Prace PIG CXLII, Warszawa. KOTAS A., BUŁA Z. i in., 1983 – Atlas geologiczny Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Część II. Mapy jakości węgla, Państw. Inst. Geolog., Warszawa. KOTLICKI S., KOTLICKA G. N., 1980 – Mapa geologiczna Polski 1:200 000, Arkusz Gliwice z Objaśnieniami, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa KOWALIK W. 1998a – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoża węgla kamiennego Żory – Suszec. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. KOWALIK W., 1998b – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK

„Krupiński” – kat. A+B+C1+C2. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. KOWALSKA Z., 1993 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK „Budryk” w Ornontowicach. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. KOWALSKI J., WASILEWSKA H., 1976 – Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów wód podziemnych z utworów czwartorzędowych, trzeciorzędowych, jurajskich, triasowych, permskich, karbońskich, dewońskich obszaru Górnego Śląska. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. KRZYSTECZKO H., 1993 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego rejonu

Studzienice w kategorii C2. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. KRZYSTECZKO H., KRZANOWSKA A., 1997 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego rejon Ćwiklice w kategorii C1 i C2. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. KWARCIŃSKI J. (red.), 1999 – Atlas geologiczny Górnośląskiego Zagłębia Węglowego.

Część III. Mapy węglozasobności. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. LEWANDOWSKI J., 1982 – Zasięg lądolodu zlodowacenia środkowopolskiego na Wyżynie Śląskiej. Biuletyn IG 337, Warszawa LEWANDOWSKI J., 1988 – Stratigraphy of Quaternary deposits of the Silesian Upland and surrounding areas. Southern Poland: tentative compilation. Quat. Studies in Poland 8, Warszawa – Poznań. LIS J., PASIECZNA A., 1995 a – Atlas geochemiczny Górnego Śląska 1:200 000. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 b – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. MANTERYS A., 1971 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za złożami piasków czwartorzędowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej, wykonanego na terenie powiatów: Kłobuck i Pszczyna. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. MAPA geologiczna Polski bez utworów kenozoicznych w skali 1:500 000. 1972 – Instytut Geologiczny. Warszawa. MŁYNARCZYK S., 1993a – Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża piasku „Rudziczka” w Rudziczce. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. MŁYNARCZYK S., 1993b – Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża piasku budowlanego „Suszec III” w Suszcu. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. NOWAK A., 1968 – Sprawozdanie z wstępnych badań geologiczno-zwiadowczych za kruszywem naturalnym wykonanych w powiecie Pszczyna. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. OCHOŃSKI ST., JAHN J., 1983 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego „Za Rowem Bełckim” Kopalnia Węgla Kamiennego „Bolesław Śmiały”. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. OSTRZYŻEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. IMiUZ, Falenty. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. POLAK P., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża piasków budowlanych „Woszczyce” miejsc. Woszczyce, gm. Orzesze. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. PORZYCKI J., DERDZIŃSKI S., 1963 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego „Studzionki-Mizerów”. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa.

PREIDL M., 1998 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Tychy z Objaśnieniami. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. PRZENIOSŁO S. (red.), 2001 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2000 r. Państw. Inst. Geolog. Warszawa ROSTAŃSKI K. (red.), 1997 – Przyroda województwa katowickiego. Wydawnictwo „Kubajak”. Krzeszowice. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 roku (Dz. U. Nr 165 z 4 października 2002 r., poz. 1359), Warszawa. RÓŻKOWSKI A., SIEMIŃSKI A. (red.), 1995 – Mapa ognisk zanieczyszczeń wód podziemnych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i jego obrzeżenia, skala 1:100 000. Państw. Inst. Geolog. Warszawa RÓŻKOWSKI A., CHMURA A. (red.), 1996 – Mapa chemizmu i jakości zwykłych wód podziemnych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i jego obrzeżenia, skala 1:100 000. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. RÓŻKOWSKI A., RUDZIŃSKA-ZAPAŚNIK T., SIEMIŃSKI A., red. nauk., 1997 – Mapa warunków występowania, użytkowania i ochrony zwykłych wód podziemnych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i jego obrzeżenia w skali 1:100 000 wraz z objaśnieniami. Warszawa. RUHLE E., 1986 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Instytut Geologiczny, Warszawa. SEREDYŃSKA-IWANIUK L., DERKACZ J., GRUSZECKI J., 1991 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK „Dębieńsko”. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. SOLSKI J., BOJARSKI J., JAROSZEK R., 1997 – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego KWK „Bolesław Śmiały” w Łaziskach Górnych w kategorii A, B, C1, C2. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. STAN środowiska w województwie śląskim w roku 2001, 2002. Inspektorat Ochrony Środowiska. Śląska Wojewódzka Inspekcja Ochrony Środowiska w Katowicach, Biblioteka Monitoringu Środowiska. Katowice. SZAFER W., 1977 – Podstawy geobotanicznego podziału Polski. W: Szata roślinna Polski t. 2. PWN Warszawa SZEWCZYK S., 2000a – Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego „Łaziska” w Łaziskach Górnych w kat. A, B, C1, C2. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa.

SZEWCZYK S., 2000b – Dodatek nr 1 (rozliczeniowy) do dokumentacji geologicznej złoża węgla kamiennego KWK „Bolesław Śmiały”. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. WAGNER J., CHMURA A., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000, arkusz Tychy. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geol. Warszawa. WILANOWSKI S., 1999 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Tychy. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geol. Warszawa. ZDANOWSKI A., ŻAKOWA H., 1998 – Carboniferous system of Poland. Prace PIG. Warszawa.