CLERUS DECANATUS PLESNENSIS w świetle protokołów kongregacji dekanalnych pszczyńskich z lat 1691–1756 Edycja Źródłowa Seria: Źródła do dziejów kościoła katolickiego na górnym śląsku Nr 10 Redaktor: ks. Jerzy Myszor 90. ROCZNICA USTANOWIENIA DIECEZJI KATOWICKIEJ wydział Teologiczny uniwersytetu śląskiego w katowicach archiwum Archidiecezjalne w katowicach Halina Dudała CLERUS DECANATUS PLESNENSIS W ŚWIETLE PROTOKOŁÓW KONGREGACJI DEKANALNYCH PSZCZYŃSKICH Z LAT 1691–1756 Edycja źródłowa Katowice 2015 Copyright by Halina Dudała Recenzenci Dr hab. Wacław Gojniczek – Uniwersytet Śląski w Katowicach PhDr. David Pindur, Ph.D. – Muzeum Těšínska Skład i łamanie Joanna Pelc Korekta Kamil Misiek / Editor.net.pl Fotografia na okładce Widok Pszczyny na mapie Andreasa Hindenberga, 1636 r. Ze zbiorów Archiwum Państwowego w Katowicach, Oddział w Pszczynie (sygn. 17/53/XVIII-5) Fotografie wewnątrz książki Roman Koszowski ISBN Publikacja dotowana ze źródeł prywatnych Drukarnia itd. SPIS TREŚCI Wykaz skrótów 7 CZĘŚĆ I Wstęp 9 Stan badań 12 Konstrukcja pracy 18 I. Dekanat pszczyński w rozwoju historyczno-prawnym 21 1. Dekanat – geneza i rozwój 21 2. Dekanat pszczyński do połowy XVIII wieku 23 3. Urzędnicy dekanalni 31 4. Organizacja i przebieg kongregacji dekanalnych 43 II. Duchowieństwo 63 1. Dziekani pszczyńscy 63 Ks. Wojciech Ksawery Gawiński (ok. 1658–1715, 66 dziekan w latach 1691–1715) Ks. Piotr Antoni Zborowski ze Zborowa (ok. 1675–1720, 74 dziekan w latach 1715–1720) Ks. Marcin Jan Franciszek Matuszewicz (1661–1748, 77 dziekan w latach 1721–1748) Ks. Fryderyk Tomasz Izydor Cebulka z Litultowic (1699–1768, 81 dziekan w latach 1748–1768) 2. Pochodzenie geograficzne i stanowe 83 3. Edukacja 95 4. Struktura zatrudnienia 115 5. Biblioteki parafialne i księgozbiory prywatne 127 6. Działalność literacka 137 7. Testamenty 144 III. De vita et moribus 161 1. Problematyka kongregacji dekanalnych w aspekcie formacyjnym 161 2. Problematyka kongregacji dekanalnych w aspekcie kontrolnym 181 Alkohol i celibat 183 Tytoń, gra w karty 190 Wróżby, gusła, szatan 192 Kwestie finansowe 196 Protestanci 198 Żydzi 202 Apostazje 208 Pozostałe zagadnienia 210 IV. Biogramy duchowieństwa pszczyńskiego w latach 1691–1756 217 Zakończenie 251 CZĘŚĆ II Wprowadzenie do edycji 259 Kancelaria dziekanów pszczyńskich 259 Protokoły pszczyńskie 262 Polszczyzna protokołów pszczyńskich: ortografia, fonetyka, fleksja, 266 słowotwórstwo, składnia oraz styl Zasady edycji 270 Edycja źródłowa 281 Źródła i literatura 531 Indeks osobowy 571 Indeks geograficzny 589 Spis tabel i wykresów 597 Spis fotografii 599 Zusammenfassung 601 WYKAZ SKRÓTÓW AAdm. Acta Administratoralia AAKat Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach AAW Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu „ABMK” „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” AC Analecta Cracoviensia ADB Archiwum Dziekanów Bytomskich (Archiwum Archidiece- zjalne w Katowicach) ADP Archiwum Dziekanów Pszczyńskich (Archiwum Archidiece- zjalne w Katowicach) AeD Acta et Decreta Congregationum Synodalium Decanatus Ple- snensis AEp. Acta Episcopalia AK Ateneum Kapłańskie AKP Archiwum Książąt Pszczyńskich AKMK Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie AL Akta Lokalne (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) AMS Archiwum Misjonarzy w Krakowie na Stradomiu AOff. Acta Officialia APP Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Pszczynie AV Acta Visitationis Bd. Band d. diakonat EK Encyklopedia Katolicka (Lublin) Hft. Heft Inv. č. Inventarni čislo Jg. Jahrgang JO Jezuité v Opavě (Zemský archiv v Opavě) k. karta KCC Książnica Cieszyńska w Cieszynie „KH” „Kwartalnik Historyczny” KM Księgi Metrykalne (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) LOrd. Liber Ordinatorum „NP” „Nasza Przeszłość” 7 OCD Ordo Carmelitarum Discalceatorum (Zakon NMP z Góry Karmel, Karmelici Bosi) OP Ordo Praedicatorum (Zakon Kaznodziejski, Dominikanie) P Mikołów parafia w Mikołowie (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) P Bieruń parafia w Bieruniu (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) P Bojszowy parafia w Bojszowach (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) P Brzeźce parafia w Brzeźcach (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) P Ćwiklice parafia w Ćwiklicach (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) P Lędziny parafia w Lędzinach (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) P Łąka parafia w Łące (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) P Miedźna parafia w Miedźnej (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) P Tychy parafia w Tychach (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) P Woszczyce parafia w Woszczycach (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) p. prezbiterat „PH” „Przegląd Historyczny” PK Prawo Kanoniczne PSB Polski Słownik Biograficzny pw. pod wezwaniem r. recto „RH” „Roczniki Humanistyczne” (Lublin) „RMG” „Rocznik Muzeum w Gliwicach” „RTK” „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” s. strona sd. Subdiakonat SCH Saeculum Christianum SI Societas Jesu (Towarzystwo Jezusowe, Jezuici) SJK Spuścizna ks. Jana Kudery (Archiwum Archidiecezjalne w Ka- towicach) „SKH” „Studia Kościelno-Historyczne” (Lublin) SPTK Słownik Polskich Teologów Katolickich „SSHT” „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” STHSO Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego t.m. pierwsza tonsura (i cztery święcenia niższe) UG Universitas Gedanensis UO Univerzita Olomouc (Zemský archiv v Opavě pobočka v Olo- mouci) v. verso ZAO Zemský archiv v Opavě (Ziemskie Archiwum w Opawie) ZA Olomouc Zemský archiv v Opavě pobočka Olomouc (Ziemskie Archi- wum w Opawie Oddział w Ołomuńcu) CZĘŚĆ I WSTĘP W procesie poznania historycznego konieczne jest spotkanie się dwóch ele- mentów: tekstu źródła oraz jego rozumienia, które – jak opisał to już M. Han- delsmann – „[…] jest stwierdzeniem czegoś jeszcze […]. Wszystko, co jest związane z człowiekiem, z jego światem psychicznym i jego działalnością, wykazuje posiadanie w sobie tego właśnie »czegoś jeszcze«, czego nie można poznać w sposób wyjaśniający. A posiada ono tych właściwości irracjonalnych tak wiele, że w gruncie rzeczy wyjaśnienie w poznawaniu człowieka i jego rze- czy stanowić może tylko cząstkę ogólnego procesu rozumienia człowieka, pro- cesu o wiele obszerniejszego i bardziej skomplikowanego”1. W istocie chodzi bowiem o swego rodzaju pokorę badacza wobec tekstu źródłowego, dzięki której ma on szansę przemówić własnym głosem, odsłaniając przed history- kiem ukryte w rozmaitych warstwach – także leksykalnych – znaczenia. Wagę procesu rozumienia historycznego podnosił także M. Bloch: „Żadne przeszłe sprawy – nawet takie jak wierzenia, które zniknęły, nie pozostawiając żadnego śladu, jak poronione formy społeczne, martwe techniki – sprawy niemające już, zdawałoby się, żadnego wpływu na chwilę obecną, nie mogą być uważane za zbędne do jej zrozumienia”2. Ujmując to językiem współczesnego badacza zagadnień metodologicznych w historii, stwierdzić można, że: „Tekst jest zna- kiem autora. Zawarte są w nim, obok intencji, ślady różnych aspektów oso- by, życia, pozycji społecznej, stanowiska ideowego, miejsca, czasu, poglądów, wartości autora”3. Przechowywana w zasobie Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach księga protokołów pszczyńskich kongregacji dekanalnych z lat 1691–1756 stanowi taki właśnie znak autora, a zarazem zaproszenie do poszu- kiwania – jak chciał tego M. Handelsmann – czegoś jeszcze. Pszczyńska księga posiada niezwykłą wartość, gdyż jest to źródło bardzo rzadko występujące w polskich archiwach. Udało się nam ustalić fakt zachowa- nia w Polsce – poza pszczyńskim – tylko czterech nowożytnych protokolarzy dekanalnych, spośród których trzy powstały na terenie dawnej diecezji kra- kowskiej. Poczynając od najstarszych, są to: 1) księga protokołów z dekanatu 1 M. Handelsmann, Historyka. Zasady metodologii i teorii poznania historycznego, Warszawa 1928, s. 313. 2 M. Bloch, Pochwała historii, czyli o zawodzie historyka, Warszawa 1960, s. 67. 3 T. Buksiński, Interpretacja źródeł historycznych pisanych, Poznań 1992, s. 80. 9 Nowa Góra w diecezji krakowskiej (1634–1767)4, 2) księga protokołów z de- kanatu Oświęcim w diecezji krakowskiej (1692–1779)5, 3) księga protokołów z dekanatu Bytom w diecezji krakowskiej (1696–1789)6 oraz 4) protokoły kongregacji dekanalnych archiprezbiteratu Toszek, później Pyskowice w die- cezji wrocławskiej (1728–)7. Wymienić jeszcze w tym miejscu należy znaną w literaturze przedmiotu księgę protokołów z dekanatu Nowe w dawnej diece- zji włocławskiej (1743–1767), której omówienie opublikowano już w 1916 r.8. Jednakże według informacji zarówno parafii w Nowem nad Wisłą (obecnie diecezja pelplińska), jak i Archiwum Diecezjalnego w Pelplinie księga uległa zniszczeniu prawdopodobnie w czasie II wojny światowej9. Wydaje się, że jedną z przyczyn tak nikłego – w stosunku do liczby istnie- jących w ówczesnych diecezjach dekanatów – stanu zachowania protokola- rzy był przechodni charakter urzędu dziekana (dziekan nie zawsze rezydował w stolicy dekanatu), a co za tym idzie wędrówki archiwum dziekańskiego po- między różnymi parafiami. Zastanawiać może jednak fakt, że w klasycznym (i ciągle jedynym) podręczniku H.E. Wyczawskiego przygotowującym do kwerendy w archiwach kościelnych nie ma wzmianki o zespołach archiwów dziekańskich, choć znalazł się w nim paragraf o dekanatach i dziekanach10. 4 Księga przechowywana jest w Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie pod nazwą Acta Deca- natus Novi Montis (1634–1767), bez sygn. Wykorzystał ją J. Kracik w artykule pt. Najstarsze akta kongregacji dekanalnych w Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, „ABMK”, T. 29 (1974), s. 261–272. 5 Księga przechowywana jest w archiwum parafialnym w Kętach, bez sygn. Wykorzystał ją J. Kracik w pracy pt. Duszpasterstwo