Amalan Perubatan Tradisional Melayu Bagi Penjagaan Ibu-Ibu Selepas Bersalin Di Negeri Kelantan
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
AMALAN PERUBATAN TRADISIONAL MELAYU BAGI PENJAGAAN IBU-IBU SELEPAS BERSALIN DI NEGERI KELANTAN Kementerian Kesihatan Malaysia AMALAN PERUBATAN TRADISIONAL MELAYU BAGI PENJAGAAN IBU-IBU SELEPAS BERSALIN DI NEGERI KELANTAN 2017 Penerbitan Bahagian Perubatan Tradisional dan Komplementari ©Bahagian Perubatan Tradisional dan Komplementari, 2017 Semua hak cipta terpelihara. Tiada mana-mana bahagian jua boleh diterbitkan semula atau disimpan dalam bentuk yang boleh diperoleh semula atau disiarkan dalam sebarang bentuk dengan apa cara sekalipun termasuk elektronik, mekanikal, fotokopi, rakaman atau sebaliknya tanpa mendapat izin daripada Pengarah Bahagian Perubatan Tradisional dan Komplementari, Kementerian Kesihatan Malaysia. Cetakan Pertama 2017 ISBN 978-983-44782-9-2 Diterbitkan oleh: Cawangan Amalan Perubatan Tradisional dan Komplementari Bahagian Perubatan Tradisional dan Komplementari Kementerian Kesihatan Malaysia Blok E, Jalan Cenderasari 50590 Kuala Lumpur Malaysia Tel: 03-2279 8100 Faks: 03-2691 1259 Emel: [email protected] Laman web: http://tcm.moh.gov.my PENAFIAN Semua maklumat berkaitan amalan perubatan tradisional Melayu dalam penjagaan ibu- ibu selepas bersalin yang terkandung dalam buku ini merupakan satu usaha dokumentasi pengetahuan dan amalan pengamal-pengamal perubatan tradisional Melayu bertujuan untuk memelihara ilmu yang menjadi warisan turun-temurun. Sehubungan itu, pembaca disarankan untuk mendapatkan khidmat nasihat dan pandangan daripada pegawai perubatan yang bertauliah sebelum mendapatkan rawatan daripada pengamal perubatan tradisional atau mengamalkan petua-petua yang dinyatakan. Ini adalah untuk mengelakkan sebarang kesan sampingan yang tidak diingini. Pihak penerbit tidak akan bertanggungjawab terhadap sebarang kesan sampingan yang mungkin dialami oleh pembaca. Penghargaan vi 1.0 Pengenalan 1.1 Latar Belakang 8 1.2 Kajian Keratan Rentas Eksploratori Untuk Mengkaji Amalan Perubatan 9 Tradisional Melayu dalam Penjagaan Ibu-ibu Selepas Bersalin 2.0 Hasil Dapatan Kajian 2.1 Sosiodemografi 11 2.2 Konsep Perbidanan 14 2.3 Perubahan Fizikal Ibu Selepas Bersalin 16 2.4 Amalan Berpantang 17 2.5 Prosedur Penjagaan Ibu Selepas Bersalin 18 2.5.1 Urutan Selepas Bersalin 19 2.5.2 Bertungku 25 2.5.3 Mandi Teresak 30 2.5.4 Barut 34 2.5.5 Berdiang dan Bersalai 39 2.5.6 Pemakaian Param, Pilis dan Bedak Sejuk 43 2.5.7 Angkat Peranakan 45 2.5.8 Mati Peranakan 46 2.5.9 Upacara Pelepas 47 2.5.10 Penjagaan Ibu Bersalin Secara Pembedahan 50 2.6 Penjagaan Diri Ibu Selepas Bersalin 51 2.6.1 Penjagaan Luka Bersalin 51 2.6.2 Penjagaan Payudara 53 2.7 Petua dan Pantang Larang 55 2.7.1 Pemakanan 55 2.7.2 Aktiviti Harian 58 2.7.3 Hubungan Suami Isteri 59 2.8 Masalah Lazim Yang Dihadapi Ibu Selepas Bersalin 60 2.8.1 Rengat 60 2.8.2 Bentan 64 ISI KANDUNGAN 2.8.3 Tersepak Ibu Jari Kaki 65 2.8.4 Meroyan 67 2.9 Penjagaan Khusus Ketika Tempoh Mengandung 71 2.9.1 Jamah Perut 71 2.10 Peranan-Peranan Lain Bidan dalam Penjagaan Ibu Selepas Bersalin 74 2.10.1 Pengurusan Uri 74 2.10.2 Penjagaan Bayi 76 2.11 Amalan Khusus Pengamal Sebelum Pergi Merawat 80 3.0 Penutup 3.1 Kesimpulan 82 Glosari Dialek Kelantan 84 Senarai Informan Kajian 86 Rujukan dan Bibliografi 89 Sidang Pengarang 90 PENGHARGAAN Setinggi-tinggi penghargaan dan ucapan terima kasih kepada Ketua Pengarah Kesihatan, Kementerian Kesihatan Malaysia di atas keizinan untuk menerbitkan laporan kajian ini dan Pengarah Bahagian Perubatan Tradisional dan Komplementari, Kementerian Kesihatan Malaysia atas nasihat dan sokongan berterusan sepanjang kajian ini dijalankan sehingga penerbitan laporan. Di samping itu, pihak kami turut merakamkan ribuan terima kasih di atas penyertaan, bantuan dan sokongan pihak-pihak berikut dan kerjasama yang diberikan dalam kajian ini: Pengarah Jabatan Kesihatan Negeri Kelantan; Warga kerja Jabatan Kesihatan Negeri Kelantan serta Pejabat Kesihatan Daerah (melibatkan 10 daerah di Kelantan); dan Informan kajian yang terdiri daripada pengamal-pengamal perubatan tradisional Melayu yang terlibat dalam penjagaan ibu selepas bersalin di Kelantan. Juga kepada individu-individu yang terlibat secara langsung atau tidak langsung dalam kajian ini. vi 1.0 PENGENALAN vi 1.1 LATAR BELAKANG Pengalaman menjadi ibu adalah sangat istimewa dalam kehidupan seorang wanita. Proses penjagaan bermula seawal seseorang ibu disahkan hamil hinggalah selepas kelahiran bayi. Fasa pemulihan fizikal dan mental akan berlaku selepas bersalin di mana semasa proses pemulihan ini, ibu tersebut berada dalam keadaan lemah dan memerlukan penjagaan yang rapi untuk mengembalikan kesihatannya ke tahap optimum seperti sebelum mengandung dan melahirkan anak1. Perkembangan dan pembangunan perubatan moden telah menyumbang kepada penurunan kadar mortaliti perinatal dan ibu bersalin yang ketara. Penjagaan ibu selepas bersalin mengikut kaedah masyarakat di barat adalah lebih cenderung kepada konsep ‘technocentric’ dan penjagaan hanya berfokus kepada beberapa hari setelah kelahiran dengan bantuan teknologi perubatan moden, berbanding dengan penjagaan ibu selepas bersalin di negara-negara Asia Tenggara dan Timur Tengah yang berteraskan konsep ‘ethno-kinship’ yang lebih menitikberatkan sokongan sosial semasa tempoh berpantang2. Amalan Berpantang Dalam kebanyakan budaya, ibu yang telah melalui proses kelahiran digalakkan untuk menjalani tempoh berpantang. Semasa dalam tempoh berpantang tersebut, golongan ibu digalakkan untuk mendapat rehat secukupnya, mematuhi rutin pemakanan yang disarankan dan menjaga kebersihan diri3. Kebiasaannya, tempoh amalan berpantang mengambil masa di antara 10 hingga 45 hari3. Tujuan utama amalan berpantang adalah untuk mempercepatkan proses penyembuhan fizikal selepas bersalin dan menghindari masalah kesihatan yang berkaitan pada masa hadapan. Kumpulan etnik utama di Malaysia iaitu Melayu, Cina, India serta pribumi di Semenanjung Malaysia, Sabah dan Sarawak mempunyai amalan berpantang selepas kelahiran yang berbeza dan dipengaruhi oleh agama dan adat resam masing-masing4. Wanita Melayu sering dillihat sebagai tulang belakang dalam sesebuah keluarga. Kepentingan seseorang wanita dalam institusi kekeluargaan Melayu dapat dilihat dari aspek penjagaan rapi dan istimewa yang diterima semasa beliau menjalani tempoh berpantang. Berdasarkan kepercayaan tradisi masyarakat Melayu, sekiranya seseorang ibu tidak menitikberatkan penjagaan selepas bersalin terutamanya dari aspek jasmani, rohani dan mental, tahap kesihatan akan terjejas sekaligus memberi kesan yang buruk dalam institusi kekeluargaan. 8 1.2 KAJIAN KERATAN RENTAS EKSPLORATORI UNTUK MENGKAJI AMALAN PERUBATAN TRADISIONAL MELAYU BAGI PENJAGAAN IBU-IBU SELEPAS BERSALIN Satu kajian keratan rentas eksploratori telah dilaksanakan di Kelantan, Malaysia dari Mac sehingga Mei 2016. Kajian ini bertujuan untuk meneroka dan memahami amalan berpantang secara tradisional oleh pengamal-pengamal perubatan tradisional Melayu di Negeri Kelantan. Sepanjang tempoh kajian dilaksanakan, seramai 42 informan yang terdiri daripada pengamal-pengamal perubatan tradisional Malayu yang berpengalaman lebih dari 10 tahun telah ditemu ramah berpandukan satu garis panduan yang merangkumi aspek: A. Sosiodemografi; B. Amalan bercirikan lapan tema utama iaitu: i. urutan tradisional Melayu, ii. bertungku, iii. mandi herba (mandi teresak), iv. pemakaian bengkung atau barut, v. penggunaan param, vi. pemakaian pilis, vii. rawatan haba (berdiang/bersalai), dan viii. bertangas; C. Petua dan pantang larang bagi penjagaan luka bersalin, pemakanan dan aktiviti harian; dan D. Penjagaan bayi baru lahir. Kajian ini telah mendapat kelulusan daripada Jawatankuasa Etika dan Penyelidikan Perubatan (JEPP) dengan nombor geran NMRR-15-907-25818. Persetujuan termaklum bertulis (written informed consent) telah diperolehi daripada responden sebelum setiap sesi temu ramah dimulakan. 9 2.0 HASIL DAPATAN KAJIAN 10 2.1 SOSIODEMOGRAFI Kelantan Darul Naim merupakan sebuah negeri di timur laut Semenanjung Malaysia yang mempunyai keluasan lebih kurang 14,922 km². Negeri Kelantan terletak berhadapan dengan Laut China Selatan di bahagian timur, bersempadan dengan negara Thailand di bahagian barat laut, negeri Terengganu di bahagian timur, negeri Pahang di bahagian selatan dan negeri Perak di bahagian barat. Penduduk di negeri Kelantan pada tahun 2016 dianggarkan seramai 1.79 juta orang5. Negeri yang turut dikenali sebagai negeri Cik Siti Wan Kembang ini terdiri daripada 10 jajahan (daerah) iaitu Kota Bharu, Tumpat, Bachok, Pasir Puteh, Pasir Mas, Machang, Tanah Merah, Kuala Krai, Jeli, dan Gua Musang. Rajah 1: Peta Negeri Kelantan 11 Jadual 1: Profil Responden Kajian N = 42 Pembolehubah Kekerapan (Peratus,%) Daerah Kota Bharu 13 31.0 Tumpat 5 12.0 Bachok 4 9.5 Jeli 4 9.5 Pasir Mas 3 7.1 Machang 3 7.1 Tanah Merah 3 7.1 Gua Musang 3 7.1 Pasir Putih 2 4.8 Kuala Krai 2 4.8 Umur 60 – 69 Tahun 16 38.1 50 – 59 tahun 8 19.0 70 – 79 tahun 8 19.0 80 – 89 tahun 6 14.3 40 – 49 Tahun 2 4.8 30 – 39 Tahun 1 2.4 90 Tahun ke atas 1 2.4 Tahap Pendidikan Sekolah Rendah 18 42.9 Tiada pendidikan formal 16 38.1 Sekolah Menengah 8 19.0 Pekerjaan Bidang Urutan 18 42.9 Pekerjaan Luar Bandar 16 38.0 Surirumah 7 16.7 Sektor awam/ kerajaan 1 2.4 Pengalaman 10 – 19 Tahun 12 28.6 20 – 29 tahun 10 23.8 30 – 39 tahun 10 23.8 40 – 49 tahun 6 14.3 50 – 59 Tahun 3 7.1 60 Tahun ke atas 1 2.4 Kaedah Perolehan Ilmu Keturunan (belajar) 25 59.5 Keturunan (belajar dan mimpi) 11 26.2 Mimpi 5 11.9 Pembelajaran Formal 1 2.4 12 Jadual 1 menunjukkan profil responden kaijan. Semua informan bagi kajian ini adalah wanita berbangsa Melayu yang berasal