SAMORZĄD POMORZA Zeszyty Problemowe

Sejmik Województwa Pomorskiego

Nr 8 / 2019

Gdańsk 2019 WYDAWCA

URZĄD MARSZAŁKOWSKI WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO

Sejmik Województwa Pomorskiego 80–810 Gdańsk | ul. Okopowa 21/27 tel. 58 32 68 736 | e-mail: [email protected]

REDAKTORZY: Grzegorz Grzelak, Jerzy Barzowski WSPÓŁPRACA: Magdalena Kuropatwińska RECENZENT: Tomasz Parteka REDAKCJA STYLISTYCZNA I JĘZYKOWA: Bożena Micun-Gusman PROJEKT GRAFICZNY OKŁADKI: Arkadiusz Stawiński SKŁAD: Eurydyka Kata i Rafał Szczawiński | re:design studio DRUK: Zapol Sobczyk spółka jawna

ISSN 1641–1420 Spis treści

5 Grzegorz Grzelak | Wstęp

7 Część I. 100-lecie zaślubin Polski z morzem

8 Łukasz Grzędzicki | W drodze do traktatu wersalskiego: Spór o Pomorze i Gdańsk w 1919 r.

22 Michał Szczupaczyński | Wyjątkowy rok dla Pomorza

27 Część II. Problemy finansów samorządowych

28 Aleksandra Rutkowska, Alicja Fandrejewska | Sytuacja finansowa samorządów

32 Aleksandra Dulkiewicz | Jak zmienią się finanse Gdańska w 2020 r.

37 Błażej Konkol | Samorządowe finanse – quo vadis

41 Część III. Kultura

42 Władysław Zawistowski | Kultura a samorząd

48 Monika Ilisińska | Miejsce kultury w polityce regionalnej. Po co samorządowi kultura?

55 Beata Jaworowska | Instytucje kultury – państwowe, samorządowe – czyli czyje?

69 Grażyna Bonisławska, Marcin Dąbrowski | Mecenat Samorządu Województwa Pomorskiego nad instytucjami kultury

79 Aleksandra Jasik, Anna Maliszewska | Mecenat Samorządu Województwa Pomorskiego nad działalnością kulturalną i artystyczną

86 Anna Warzyńska-Wróbel | Ocalone, przywrócone do życia i pozostawione dla kolejnych pokoleń pomorskie dziedzictwo

97 Część IV. Edukacja

98 Małgorzata Bukowska-Ulatowska | Forum Pomorskiej Edukacji

103 Cezary Obracht-Prondzyński | Wyzwania dla edukacji 111 Część V. Dokumenty

112 21 Postulatów Samorządowych

116 Stanowisko XXV Zgromadzenia Ogólnego Związku Powiatów Polskich w sprawie koniecznych zmian w systemie dochodów jednostek samorządu terytorialnego

118 Stanowisko XXV Zgromadzenia Ogólnego Związku Powiatów Polskich w sprawie sytuacji w służbie zdrowia

120 Stanowisko XIX Kongresu Gmin Wiejskich w sprawie oświaty

125 Z życia regionu pomorskiego – wybór fotografii

129 Wybrane obiekty kultury Samorządu Województwa Pomorskiego 5 Wstęp

Grzegorz Grzelak Wiceprzewodniczący Sejmiku Województwa Pomorskiego

Oddajemy do Państwa rąk drugi w obecnej problematyce finansów samorządowych. kadencji Sejmiku Województwa Pomor- Zdajemy sobie sprawę z tego, że tematyka skiego numer wydawnictwa „Samorząd ta będzie musiała być kontynuowana, ponie- Pomorza. Zeszyty Problemowe”. Zbliżający waż niektóre z możliwych skutków decyzji się 2020 rok będzie szczególny dla naszej parlamentarnych dzisiaj są jeszcze trudne pomorskiej wspólnoty samorządowej ze do oszacowania. względu na przypadającą setną rocznicę Część trzecią numeru poświęcamy te- powrotu Pomorza w granice Rzeczypospo- matyce działań samorządowych w obrę- litej i zaślubin Polski z Bałtykiem. Będzie to bie kultury naszego regionu. Prezento- okazja do przeżycia na nowo kwestii naszej wane materiały dotyczą relacji pomiędzy tożsamości regionalnej i łączności Pomo- życiem kulturalnym a instytucją samorzą- rza z Polską. Stąd też w pierwszej części du regionalnego, miejsca kultury w polityce przedstawiamy Państwu teksty dotyczące regionalnej naszego województwa, opisowi uwarunkowań historyczno-politycznych po- naszych (pomorskich) instytucji kultural- wrotu Pomorza do macierzy oraz programu nych oraz mecenatowi Samorządu Woje- obchodów setnej rocznicy tych wydarzeń. wództwa Pomorskiego nad instytucjami Upływające drugie półrocze 2019 roku kultury oraz działalnością kulturalną i ar- zaowocowało wieloma decyzjami o charak- tystyczną. W części tej odnosimy się także terze ustawowym, dotyczącymi finansów do duchowego i materialnego pomorskie- publicznych, mającymi wpływ na sytuację go dziedzictwa kulturowego. samorządów terytorialnych oraz wspólnot Upływający rok zaznaczył się wzmo- lokalnych i regionalnych. Stąd też drugą żonym zainteresowaniem problematy- część niniejszego numeru poświęcamy ką systemu polskiej oświaty oraz polityki 6

edukacyjnej państwa i samorządów. Było W ramach końcowych części numeru to związane niewątpliwie z jednej strony pragniemy zwrócić uwagę na wypracowany z protestami nauczycieli (kwestie płacowe), w gronie samorządowym tekst tzw. 21 Po- z drugiej strony z wprowadzaną przez rząd stulatów, stanowiący istotny dorobek grona reformą szkolnictwa podstawowego i śred- pomorskich (i nie tylko) samorządowców, niego. Należy pamiętać, że wprowadzone odnoszący się do sytuacji samorządu te- reformy skutkowały wyraźnym wzrostem rytorialnego w ogóle i w szczególności do nakładów, wymuszonym na samorządach dalszych potrzebnych jego reform w duchu bez jednoczesnej rekompensaty finansowej decentralizacji życia publicznego w Polsce. ze strony państwa. Prezentowane w kolej- Składamy serdeczne podziękowania nej części numeru materiały dotyczą dzia- wszystkim autorom zamieszczonych w ni- łalności Forum Pomorskiej Edukacji oraz niejszym numerze tekstów i materiałów. kwestii wyzwań, jakie stają przed edukacją narodową, w tym naszą regionalną. 7 CZĘŚĆ I

100-lecie zaślubin Polski z morzem 8 W drodze do traktatu wersalskiego: spór o Pomorze i Gdańsk w 1919 r.

Łukasz Grzędzicki Dyrektor Kancelarii Sejmiku Województwa Pomorskiego Były prezes Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego

Na Pomorzu jest niewiele częściej przywo- cu XIX w., to na przełomie 1918 i 1919 r. nabra- ływanych zawołań niż „Nie ma Kaszub bez ły olbrzymiego znaczenia, stając się niejako Polonii, a bez Kaszub Polski”. Te słowa kaszub- programem politycznym Pomorzan, który skiego wieszcza Hieronima Derdowskiego – trzeba było przekuć z idei w rzeczywistość. umieszczane na sztandarach organizacji, Kaszuby i Kociewie to leżące na głębokiej budynkach użyteczności publicznej czy prowincji II Rzeszy, krainy rolnicze niesz- przywoływane przy różnego rodzaju uro- czególnie zasobne, niewyróżniające się ni- czystościach – dziś nieco straciły na swojej czym szczególnym – nie odgrywały żadnej mocy. Chociaż Derdowski zapisał je w koń- istotnej roli. Sytuacja zmieniła się diame- Łukasz Grzędzicki W drodze do traktatu wersalskiego: spór o Pomorze i Gdańsk w 1919 r. 9

tralnie w 2. połowie 1918 r. wraz z wybuchem trzy organizmy państwowe. Na spokojnych rewolucji listopadowej w Niemczech, prze- dotychczas obszarach ustawiono kordony rwaniem walk na frontach I wojny światowej graniczne i ustanowiono różne obszary i eksplozją aspiracji niepodległościowych celne. Zanim jednak do tego doszło, miało Polaków, które w sprzyjających między miejsce wiele zajść i zdarzeń, z których kil- narodowych warunkach miały duże szan- ka – dla lepszego zrozumienia galimatiasu se na ziszczenie się. Kaszubi i Kociewiacy, pomorskiego 1919 r. – należy przytoczyć a przez to zamieszkiwane przez nich powia- i przybliżyć ich kontekst. ty z głównym portem regionu (Gdańskiem), raptem znaleźli się w centrum konfliktu interesów pomiędzy odradzającą się po I wojna światowa zaborach Rzeczpospolitą a ledwie co zro- dzonymi republikańskimi Niemcami. Znacz- W 1914 r. II Rzesza z optymizmem szła na na część polskich kręgów przywódczych wojnę. W społeczeństwie niemieckim do- z Warszawy, Poznania, Krakowa czy Lwowa minowało przekonanie, że walki szybko się zdawała sobie sprawę, że bez dostępu do zakończą zwycięstwem, zmobilizowani żoł- Bałtyku wskrzeszone państwo nie ma szans nierze wrócą po kilku miesiącach (może już na niepodległość pod względem gospodar- na Boże Narodzenie) i podobnie jak przed czym, gdyż byłoby wykluczone z udziału ponad 40 laty po wojnie francuskiej, z kon- w handlu światowym i skazane na pośred- trybucji pojawi się olbrzymi zastrzyk kapi- nictwo nie zawsze przyjaznych Niemiec czy tału na inwestycje publiczne. Tym razem Rosji (niezależnie od tego, w ramach jakich w założeniach pruskich wojskowych coś ustrojów te państwa by funkcjonowały). poszło nie tak, a raczej nie zauważyli wielu Dla 25-milionowej Polski, bo taka była pro- nowych czynników, które wpłynęły na los jektowana, warunkiem koniecznym było cesarstwa. Przedłużające się o kolejne lata posiadanie dostępu do morza, a to można walki z użyciem nowych broni (gazy bojowe, było osiągnąć poprzez włączenie w jej gra- wielokalibrowa artyleria, lotnictwo, czołgi nice nadwiślańskich powiatów Kociewia itp.) niosły za sobą zamiast spodziewanej i nadbałtyckich Kaszub. Na to nie chciały chwały, miliony ofiar zabitych, rannych, przystać społeczeństwo i rząd niemiecki. kalek i potrzebę kolejnych rekrutów, po- Tę niezwykle skomplikowaną kwestię miały święcenia ludności cywilnej, problemów rozstrzygnąć wielkie mocarstwa (głównie aprowizacyjnych. Te tragiczne skutki pod- USA, Francja i Wielka Brytania) na obradu- kopały od środka morale armii niemieckiej, jącej od połowy stycznia 1919 r. konferencji osłabiały wolę walki, zaufanie żołnierzy do pokojowej w Paryżu. Konsekwencje ich oficerów i kult cesarza Wilhelma II. Spro- decyzji, objawione światu 28 czerwca 1919 r. wadzony do Rosji, dzięki pomocy Niemców, w traktacie wersalskim, na dziesięciolecia Lenin ze swoimi bolszewikami w 1917 r. wy- podzieliły Pomorze Gdańskie pomiędzy wołał rewolucję październikową. Opanował 10 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

wiele istotnych ośrodków miejskich (Piotro- w 1918 r. byli pokonani, borykali się z roz- gród, Moskwa) i zawarł pokój z Niemcami kładem swoich organizmów państwowych (traktat brzeski z marca 1918). Mógł teraz i wewnętrznymi rewolucjami, był momen- skupić się na wojnie domowej. Co ważne, tem, o którym marzyły pokolenia Polaków II Rzesza wiosną 1918 r. wychodziła jako pragnących niepodległości. Miała odrodzić wygrana, okupując setki tysięcy kilome- się Polska, ale jaka: w jakich granicach, z ja- trów kwadratowych zachodnich prowincji kim ustrojem, z jakimi sojusznikami i jak dotychczasowej Rosji, m.in. ziemie polskie trwałe miałoby być to państwo? zaboru rosyjskiego, Ukrainę, Białoruś pod sam Piotrogród. W tej sytuacji Niemcy mogli przerzucić swoje główne oddziały z frontu Stany Zjednoczone a sprawa polska wschodniego i latem – na zachodnie, okupu- jąc terytoria belgijskie i północnej Francji, Prezydent USA Woodrow Wilson, 8 stycznia ruszyć do rozstrzygającej ofensywy przeciw 1918 r. w swoim orędziu wygłoszonym w Kon- Entencie. Ta jednak załamała się i Francuzi gresie, wymieniając cele wojenne Ameryki, oraz Brytyjczycy wspierani przez świeże przedstawił krystalizujący się i dominujący oddziały amerykańskie (USA przystąpiły do wśród aliantów pogląd na sprawę polską (zbli- wojny w kwietniu 1917 r. i zaczęły angażować żone stanowiska ogłaszały potem Francja, swoje olbrzymie zasoby) przeszli do kontro- Wielka Brytania i Włochy). Dzięki zachowa- fensywy. Dowództwo niemieckie zaczęło nym źródłom wiemy, że każdy z 14 punktów zdawać sobie sprawę, że tej wojny nie da się wystąpienia prezydenta USA był gruntow- wygrać. Wobec tego poproszono przywódców nie przemyślany, poparty opracowaniami zachodnich o warunki rozejmu. W między- naukowymi, a każde słowo nieprzypadko- czasie w październiku 1918 r. skapitulowały wo użyte. Można więc poddać analizie od- Austro-Węgry (główny sojusznik II Rzeszy). noszący się do Polaków 13. punkt sławnego Na początku listopada rozpoczęły się bun- orędzia Wilsona. Jego treść była następująca: ty marynarzy w północnych Niemczech, „Powinno być zbudowane (should be erected) które rozszerzyły się o bunty robotników niepodległe państwo polskie, które winno i żołnierzy w całym kraju. Nasilały się na- obejmować ziemie zamieszkałe przez lud- stroje rewolucyjne, rząd tracił kontrolę nad ność bezsprzecznie polską (indisputably Po- kolejnymi miastami i regionami, aż w koń- lish populations), mające zapewniony wol- cu 9 listopada cesarz Wilhelm uciekł do ny i bezpieczny (free and secure) dostęp do Holandii. Proklamowano republikę. W wy- morza, a którego niezawisłość polityczna niku pogłębiającego się chaosu wewnętrz- i gospodarcza oraz całość terytorialna win- nego, Niemcy 11 listopada 1918 r. podpisali na być zagwarantowana paktem międzyna- rozejm w Compiѐgne pod Paryżem, przery- rodowym”. Wśród Polonii amerykańskiej ta- wając walki na frontach I wojny światowej. kie oficjalne stanowisko władz USA wywołało Fakt, że trzej uczestnicy rozbiorów Polski euforię, ale jak w następnych miesiącach się Łukasz Grzędzicki W drodze do traktatu wersalskiego: spór o Pomorze i Gdańsk w 1919 r. 11

okazało, każdy te zapisy rozumiał nieco ina- więc wytyczenie granic państwa zgod- czej. Najbliżsi doradcy prezydenta Wilsona, nie z granicami etnograficznymi. Współ odpowiedzialny z urzędu za politykę zagra- grało to zresztą z wygłoszonym 5 stycz- niczną sekretarz stanu, nie mieli gotowego nia 1918 r. w Londynie przemówieniem rozwiązania, a co ciekawsze, rozpatrywane ówczesnego premiera Wielkiej Brytanii warianty zrealizowania przedstawionych za- Loyda Georga, który stwierdził: „Sądzimy powiedzi często nie przewidywały granicy (…), że Polska niepodległa, obejmująca Polski na morzu. Warto więc zwrócić uwa- wszystkie rdzennie (genuinely Polish) gę przynajmniej na trzy zapisy w 13. punk- polskie żywioły, które zechcą wejść w jej cie orędzia Wilsona: skład, stanowi pilną konieczność dla stabilizacji Europy”. Stanowisko Bry- 1. Nie przesądzał on powstania niepodle- tyjczyka zdaje się zapowiadać pomysł głego państwa polskiego, nie było więc plebiscytów jako środka rozwiązywa- ono konieczne dla zaistnienia nowego nia problemów terytorialnych na pe- ładu, który miał być zaprowadzony po ryferiach Cesarstwa Niemieckiego, co wojnie. O ile w przypadku pierwszych później wpłynęło na los Ślązaków, War- ośmiu punktów orędzia, prezydent użył miaków i Mazurów. Wiosną 1919 r., kie- czasownika „musi być” (must be) wyty- dy podczas paryskiej konferencji poko- czając cel działań, to przy kolejnych sze- jowej decydowano o przebiegu granicy ściu punktach posłużył się już łagodniej- polsko-niemieckiej, na zapis o „ludności szym zwrotem „powinna być” (should be). bezsprzecznie polskiej” zaczęli coraz Nieprzypadkowo z pewnością też mówi mocniej powoływać się Niemcy kwe- o „budowie” (erected) zamiast „odbudo- stionując plany przyznania sporej części wie” (re-erected) Polski, czyli nie prze- obszarów Pomorza Gdańskiego Polsce, widuje powrotu, jak wyobrażali sobie wskazując jakoby zamieszkujący tę pro- niektórzy, do granic przedrozbiorowej wincję Kaszubi nie spełniali przesłanki Rzeczypospolitej. Nie zakładał prostej bycia „indisputably Polish populations”. restytucji państwa, ale ewentualne jego Ważnym czynnikiem okazał się fakt, że utworzenie. Domyślać się więc można, ziemie zamieszkiwane przez Kaszubów, że jego granice będą też wytyczane na miały nadmorski charakter, co powią- nowo. Miało to znaczenie, zwłaszcza zano w 1919 r. z obietnicą zapewnienia w przypadku roszczeń Polaków do Ślą- Polsce dostępu do morza. Kociewie było ska, Mazur, Powiśla i powiatów lębor- pomostem prowadzącym do nadmor- skiego, bytowskiego i słupskiego, któ- skich powiatów, gdzie opowiadający się rych związki z I RP były bardzo luźne. za Polską Kaszubi stanowili większość. 2. Dyskusyjny okazał się też zwrot „lud- ność bezsprzecznie polską” (indisputa- USA w orędziu Wilsona planowały „wolny bly Polish populations). Wilson planował i bezpieczny dostęp do morza” dla ewen- 12 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Mapa nr 1. Ręcznie kreślona mapa stanowiąca załącznik nr 4 do memoriału Romana Dmowskiego o terytorium państwa polskiego, złożonego prezydentowi Thomasowi Woodrow Wilsonowi, 8 X 1918 r. podczas spotkania w Białym Domu. Paderewski był zwolennikiem takich granic przyszłej Polski – taki program terytorialny konsultował z nim Dmowski. Do początków kwietnia 1919 r. wielu amerykańskich ekspertów przewidywało przyznanie Polsce szerokiego dostępu do morza wraz z Gdańskiem. Źródło: Biblioteka Kongresu USA Łukasz Grzędzicki W drodze do traktatu wersalskiego: spór o Pomorze i Gdańsk w 1919 r. 13

tualnie przyszłej Polski. Jednak w 1918 r. USA. Zawierała ona oczekiwania reprezen- w opracowaniach naukowców i dyploma- towanego przez niego środowiska, doma- tów pojawiło się wiele różnych wariantów gając się przyznania szerokiego dostępu do wywiązania się z tej zapowiedzi. Okazało Bałtyku wraz z Gdańskiem i pasem ciągną- się to najtrudniejszym wyzwaniem przy cym się od Elbląga po Słupsk. Planowano określaniu w Wersalu zachodniej granicy włączenie do Polski znacznej części rejen- Polski. W lipcu 1918 r. doradca prawny de- cji koszalińskiej, tj. powiatów bytowskiego, partamentu stanu D.H. Miller opracował lęborskiego i słupskiego. Zdecydować miała memoriał zawierający trzy możliwości re- o tym konferencja pokojowa w Paryżu, któ- alizacji postulatu zapewnienia Polsce dora rozpoczęła się w połowie stycznia 1919 r., stępu do morza: podczas której wypracowano m.in. traktat wersalski. 1. Przez przyznanie Polsce terytoriów nie- wątpliwie polskich, rozciągających się poprzez prowincje niemieckie, wzdłuż Polska 1918/1919 Wisły do Bałtyku, nie włączając jednak

portu gdańskiego i Prus Wschodnich, Tymczasem, od początku listopada 1918 r. które są wyraźnie niemieckie; nastąpiło gwałtowne ożywienie nastrojów 2. Inną możliwością terytorialnego dostępu niepodległościowych wśród Polaków we Polski do morza była unia Polski z Litwą; wschodnich prowincjach Niemiec. Na zie- 3. W przypadku braku dostępu teryto- miach Królestwa Kongresowego i Galicji Za- rialnego do Bałtyku, dostęp Polski do chodniej (tereny wokół górnego i środkowe- morza należałoby stworzyć w drodze go biegu Wisły) z inicjatywy kontrolowanej układu w przedmiocie pewnego rodza- przez Niemców administracji stworzono ju serwitutu międzynarodowego przez namiastkę państwowości polskiej, stawia- terytorium Niemiec – wzdłuż Wisły do jąc na jej czele 11 listopada 1918 r. uwolnio- Gdańska, układu, który być może byłby nego kilka dni wcześniej z internowania najbardziej skomplikowany spośród w Magdeburgu działacza socjalistyczne- umów, jakie zna prawo międzynarodowe. go Józefa Piłsudskiego. Miał on obiecać przedstawicielowi władz niemieckich, że W październiku 1918 r., kiedy w Białym Domu nie będzie zabiegać o włączenie w grani- prezydent Wilson podjął przewodniczącego ce nowo tworzonego państwa Poznania Komitetu Narodowego Polskiego Romana i Gdańska wraz z otaczającymi je prowin- Dmowskiego (przez aliantów uważanego za cjami, co miało uspokoić Berlin. Władze tej oficjalnego reprezentanta przyszłej Polski), Polski Piłsudskiego z końca 1918 i początku dyskutowano o granicach zachodnich przy- 1919 r. borykały się z olbrzymimi problema- szłej Polski. Dmowski przekazał też mapę, mi gospodarczymi (głód, zniszczony przez która zachowała się w Bibliotece Kongresu wojnę i okupację przemysł oraz ogołocone 14 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

rolnictwo), społecznymi (ruchy rewolucyj- Zaraz po przerwaniu w listopadzie 1918 r. ne z groźbą bolszewizacji kraju) i bardzo działań na froncie zachodnim i proklamowa- słabą namiastką sił zbrojnych. W 1918 r. niu republiki w Niemczech zamieszkujący tylko Niemcy uznały międzynarodowo ist- ten kraj Polacy postanowili przeprowadzić nienie tej Polski, ale jej granice były nadal wybory do Sejmu Dzielnicowego. Miał on re- nieokreślone. prezentować obywateli niemieckich polskiej Warto pamiętać, że 28 listopada 1918 r. wła- narodowości i zgłaszać ich postulaty. Jego dze rządu warszawskiego (naczelnik państwa posiedzenie, które miało miejsce w dniach Piłsudski, prezydent i minister Moraczewski 3–5 grudnia 1918 r. w Poznaniu było wiel- oraz minister spraw wewnętrznych Thugutt) ką manifestacją oczekiwań adresowanych wydały dekret o ordynacji wyborczej do Sej- do zwycięskich mocarstw i władz Niemiec. mu Ustawodawczego. Pierwszy raz po rozbio- Na prawie 1400 posłów ponad 260 wybrano rach miał się zebrać polski Sejm i ustanowić z Pomorza Gdańskiego. Wicemarszałkiem ład państwa. Wybory miały się odbyć tylko Sejmu został adwokat Stefan Łaszewski na kontrolowanych przez rząd warszawski (wcześniej m.in. poseł do Reichstagu z okrę- terytoriach. Warto wspomnieć, że przewi- gu kaszubskiego), a do prezydium sejmowe- dywano ich przeprowadzenie w kolejnych go wybrano Stefana Gracza z Lęborka. Sejm okręgach zaraz po ich włączeniu w granice Dzielnicowy wzmógł proces tworzenia pol- Polski, zapisując już liczbę przypadających skich rad ludowych w terenie, które wystę- im mandatów. Na przykład, w okręgu nr 60 powały w wioskach, miastach czy powiatach (obejmującym powiaty kartuski, pucki, wej- w interesie społeczności polskich, zgłaszając herowski, kościerski, starogardzki, kwi- postulaty dotyczące oświaty, bezpieczeństwa dzyński, sztumski, grudziądzki, brodnicki, czy gospodarki. Szczególnie po wybuchu po- świecki, chełmiński i tczewski z siedzibą wstania wielkopolskiego w końcu grudnia głównej komisji wyborczej w Kartuzach) 1918 r. niemieckie władze administracyjne przewidziano wybór 12 posłów, w okręgu wzmogły działania wymierzone w polski nr 68 (obejmującym powiaty elbląski, mal- ruch narodowościowy na Pomorzu. Za nimi borski, gdański i miasto Gdańsk z główną szły represje i akcje zastraszania ludności siedzibą komisji w Gdańsku) przewidziano przez formacje Grenzschutzu, stosujące- wybór 8 posłów i wreszcie w okręgu nr 69 go często przemoc fizyczną i brutalną siłę. (obejmującym powiaty lęborski, słupski, W Gdańsku niemiecka ludność (stanowią- bytowski, człuchowski, złotowski i wałec- ca zdecydowaną większość mieszkańców) ki z główną siedzibą komisji w Złotowie) występowała przeciwko przyznaniu miasta przewidziano wybór 7 posłów. Był to zatem Polsce, a szczególnie liczne były manifesta- wyraźny sygnał, że Polska bynajmniej nie cje z końca marca 1919 r., kiedy w Paryżu rezygnowała ze swoich roszczeń do szero- liderzy mocarstw zachodnich wchodzi- ko widzianego Pomorza Gdańskiego. Takie li w decydujący etap konferencji pokojo- było stanowisko ośrodka warszawskiego. wej. Polacy z Pomorza Gdańskiego również Łukasz Grzędzicki W drodze do traktatu wersalskiego: spór o Pomorze i Gdańsk w 1919 r. 15

organizowali liczne wiece i pisali petycje do z zadaniem Ignacego Paderewskiego jako Paryża, domagając się przyznania prowincji męża opatrznościowego mającego zjedno- odbudowywanej Rzeczpospolitej. Pomimo czyć Polaków. Postawił on jednak warunek, wielkich emocji, obie strony konfliktu były że pojedzie do Warszawy, ale przez Gdańsk, w stanie powstrzymać swoje społeczności co wyraźnie miało podkreślić polskie rosz- przed wybuchem otwartej wojny domowej czenia wobec tego miasta i przede wszyst- i rozlewem krwi. Także Berlin i Warszawa, kim portu. Do gdańskiego Nowego Portu, mające na głowie wiele innych problemów 25 grudnia 1918 r. przybiły brytyjskie krą- wewnątrz swoich państw i na ich granicach, żowniki z Paderewskim na pokładzie, po- były zwolennikami akceptacji decyzji wiel- dobno witane entuzjastycznie przez tłu- kich mocarstw. my polskiej ludności Gdańska. Następnego dnia wyruszył on do Warszawy, ale wbrew Polacy na Pomorzu woli władz niemieckich, udał się tam okręż- ną drogą przez Poznań, gdzie 27 grudnia Polacy na Pomorzu Gdańskim nie zdecydowa- w związku euforią wywołaną przyjazdem li się zbrojnie wystąpić przeciwko Niemcom tego światowej sławy pianisty, wybuchło na przełomie 1918 i 1919 r. i nie zrobili po- antyniemieckie powstanie. Na początku wstania. Niemcy dysponowali na Pomorzu stycznia 1919 r. Paderewski dotarł w końcu Gdańskim znacznie lepszymi i utrzymanymi do Warszawy i po kilkunastu dniach objął w większej dyscyplinie oddziałami wojsko- funkcję prezydenta Rady Ministrów oraz wymi niż było to w Wielkopolsce. Na połu- jednocześnie szefa MSZ. Umożliwiło to dniu regionu (Toruń, Chełmno, Grudziądz) międzynarodowe uznanie Polski przez USA, obsadzone były potężne twierdze. Alianci Wielką Brytanie, Francję, Włochy, Stolicę byli gotowi udzielić Polsce uznania między- Apostolską itp., a także uruchomiło olbrzy- narodowego, a potem wysłać tak potrzebną mią pomoc humanitarną, gospodarczą i mi- pomoc żywnościową, gospodarczą i militar- litarną dla odbudowywanego państwa, które ną pod warunkiem, że na czele państwa sta- walczyło o prawo do istnienia. Najkrótsza nie osoba ciesząca się mirem wśród różnych i najszybsza droga, jaką mogła trafiać po- stronnictw polskich i zaufaniem liderów moc do Polski z Zachodu, prowadziła przez Zachodu. Do Polski rządzonej od 11 listopa- Gdańsk. Od końca lutego 1919 r. zaczęły do da przez socjalistów do niedawna współpra- tego portu przybijać statki, głównie z ame- cujących z Niemcami i Austriakami, rządy rykańską pomocą żywnościową. Do 1922 r. USA, Francji czy Wielkiej Brytanii obawiały w ramach Amerykańskiej Administracji się wysyłać wsparcie, bo dopuszczały moż- Pomocy do ludności polskiej trafiło kilka liwość, że kraj może wpaść w ręce bolszewi- milionów ton towarów (głównie żywności) ków. Nad Zamkiem Królewskim w Warszawie, o wartości około 4 miliardów obecnych do- 15 listopada 1918 r. zawisł czerwony sztan- larów. Pozwoliło to przeżyć i uniknąć śmier- dar rewolucji. W tej sytuacji alianci wysłali ci głodowej kilku milionom mieszkańców 16 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

zdewastowanych przez działania wojen- i oficerach) niż rodacy z Wielkopolski. Na ne regionów Polski (głównie Kongresówki, Kociewiu i Kaszubach, w przeciwieństwie Galicji i Kresów Wschodnich). Niemcy zo- do Poznańskiego, praktycznie nie było za- bowiązani byli, rozejmem z 11 listopada sobów finansowych porównywalnych do 1918 r., do przepuszczenia przez Gdańsk Wielkopolski (poza pojedynczymi przypad- tej pomocy. Warto przypomnieć, w dużej kami), tj. dużych polskich ziemian, przedsię- mierze w jej rozładunek i przygotowanie do biorców czy bankierów. Ruch niepodległo- transportu (koleją i drogą rzeczną – Wisłą) ściowy na Pomorzu bazował na warstwach na tereny kontrolowane przez władze pol- chłopskich, a inteligencja polska była bardzo skie, zatrudniono w dużej mierze pocho- nieliczna (głównie księża katoliccy i kilku- dzących z okolicy Kaszubów i Kociewiaków. nastu reprezentantów wolnych zawodów). Sytuacja ta ponownie uzmysłowiła prawdę, Procentowy udział ludności niemieckiej na że Polska bez otrzymania dostępu do morza Pomorzu Gdańskim był znacznie większy w sytuacjach kryzysowych będzie odcięta niż w Wielkopolsce. I nawet gdyby jakimś od kontaktów handlowych z wolnym świa- cudem Polakom na Pomorzu udałoby się tem i będzie krajem zależnym od sąsiadów. zorganizować powstanie i opanować region, to mogłoby okazać się to bardzo nie- Marzenia i mrzonki bezpieczne dla… samej Polski. Artykuł XII rozejmu z 11 listopada 1918 r. z Compiègne Romantyczna wizja, że na przełomie 1918 przewidywał ewakuację wojsk niemieckich i 1919 r. powstanie wielkopolskie rozprze- z m.in. b. Austro-Węgier i Imperium Rosyj- strzeni się na Pomorze Gdańskie i doprowa- skiego, a więc również z ziem polskich. Po dzi do zbrojnego zajęcia przez Polskę tego interwencji m.in. Romana Dmowskiego, terenu, było mrzonką. Co prawda, 30 grud- zmieniono tekst dotyczący wycofania wojsk nia 1918 r. w Gdańsku na wieść o wybuchu niemieckich: „gdy alianci uznają moment powstania w Poznaniu doszło do zawiązania ewakuacji za właściwy biorąc pod uwagę Organizacji Wojskowej Pomorza z drem Fran- sytuację wewnętrzną tych obszarów”. Po ciszkiem Kręckim na czele, to otrzymała prostu, na terenach na wschód od Bugu ona jasne wytyczne z Wielkopolski, że po- (głównie Białoruś, Ukraina, kraje bałtyckie) wstania nie należy wywoływać, a skupić się na przełomie 1918 i 1919 r. stacjonowały jesz- na działalności konspiracyjnej, rozbudowie cze kilkusettysięczne oddziały niemieckie struktur organizacji służących zapewnieniu Ober-Ostu. Ich sytuacja – po ewentualnym bezpieczeństwa i czekać na rozwój sytuacji. opanowaniu przez powstańców Pomorza Warto pamiętać o trzech różnicach między Gdańskiego – bardzo by się skomplikowała. zasobami, jakimi dysponował polski ruch na- Zostałyby odcięte od Niemiec, a ich ewaku- rodowy w Poznańskiem i na Pomorzu Gdań- acja do kraju byłaby co najmniej utrudniona. skim. Polacy na Pomorzu posiadali znacznie Zagrażałoby to poważnie bezpieczeństwu mniejsze kadry (jeśli chodzi o podoficerów Polski, bo rodziłoby ryzyko, że formacje te Łukasz Grzędzicki W drodze do traktatu wersalskiego: spór o Pomorze i Gdańsk w 1919 r. 17

bezładnie chciałyby przejść przez terytoria zabiegi strony polskiej o zapewnienie przez kontrolowane przez rząd warszawski, co aliantów transportu morskiego dla wojska jeszcze bardziej skomplikowałoby sytuację polskiego, nie dawały rezultatów. Niemcy wewnętrzną. Dzięki zatem panowaniu nad konsekwentnie proponowali transport liniami kolejowymi przebiegającymi przez tych oddziałów przez inne swoje porty, np. Pomorze, rząd berliński mógł wywiązać się Królewiec, Lipawę czy Szczecin, ale tylko z zobowiązania danego entencie i w miarę nie przez Gdańsk. Na początku kwietnia zorganizowany sposób wycofać się z ziem udało się zawrzeć porozumienie z Berli- dawnego Imperium Rosyjskiego. nem i zapewnić transport dla armii Hallera drogą kolejową z Francji przez Niemcy do Oczekiwanie na Błękitną Armię gen. Józefa Wielkopolski– od połowy kwietnia 1919 r. Hallera przez trzy miesiące przewożono żołnierzy i wyposażenie. Tym samym nierealny stał W pierwszych miesiącach 1919 r. na Kaszu- się scenariusz, że w momencie wpłynię- bach wyglądano Błękitnej Armii gen. Józefa cia na Zatokę Gdańską alianckich okrętów Hallera. Tworzone od 1917 r. u boku ententy z wojskiem polskim z Francji, na Pomo- oddziały, składające się głównie z ochotni- rzu wybuchnie powstanie antyniemieckie, ków polskiego pochodzenia wywodzących a z odsieczą powstańcom pośpieszy przy- się z rodzin emigrantów do USA, Kanady, bywająca do Gdańska doskonale uzbrojona Brazylii, a potem byłych jeńców z armii armia Hallera. Polakom na Pomorzu nie po- austro-węgierskiej i niemieckiej, były przy- zostało nic innego, jak czekać na werdykt gotowywane jako zalążek przyszłej armii konferencji pokojowej w Paryżu. polskiej. Dowodzeni głównie przez oficerów francuskich (Polakom brakowało kadr), do- Kryterium etnograficzne czy historyczne? skonale wyposażeni i nowocześnie uzbrojeni w czołgi i samoloty – zgodnie z zabiegami Losy Gdańska i Pomorza Gdańskiego na Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu – przełomie marca i kwietnia 1919 r. stały mieli jak najszybciej zostać przetransporto- się tematem obrad przywódców wielkich wani z Francji nad Wisłę i stać się podporą mocarstw (USA, Wielkiej Brytanii, Francji, polskiego rządu. Niemcy jednak nie zgadzali Włoch i Japonii) na konferencji paryskiej. się na przepuszczenie przez Gdańsk tych Komisja Spraw Polskich, składająca się oddziałów, uznanych zresztą przez ententę z ekspertów aliantów, kierowana przez by- za część wojsk zwycięskich i sojuszniczych, łego ambasadora Francji w Berlinie Julesa zdając sobie słusznie sprawę, że ich poja- Cambona, wypracowała korzystną dla władz wienie się na ziemiach zaboru pruskiego warszawskich propozycję przebiegu granicy doprowadzi do wybuchu propolskiego po- polsko-niemieckiej. Przywódcom wielkich wstania i przyłączenia siłą spornych tere- mocarstw, 19 marca 1919 r. został przed- nów do Polski. Trwające od listopada 1918 r. stawiony raportu Komisji Spraw Polskich. 18 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Brytyjski premier spytał referującego ra- (będącego jednocześnie ministrem spraw port Julesa Cambona, czy przyznanie Polsce zagranicznych) o niepewnym losie Kwidzyna terenów zamieszkiwanych przez ponad i Malborka. Pas ziemi między Kościerzyną 2,1 mln Niemców nie będzie zachęcało ich a Bytowem nie budził większego zainte- w przyszłości do zabiegania o odłączenie się resowania, bo nie było tam nic istotnego od Polski. Wskazywał, że ludność niemiecka o strategicznym znaczeniu, jak chociażby jest szczególnie liczna w okręgu gdańskim linia kolejowa łącząca Gdańsk z Warszawą. i nienależących wcześniej do I RP ziemiach Komisja Cambona, po zapoznaniu się okręgu kwidzyńskiego, które chciano teraz z problemem zgłoszonym przez brytyjskie- przyznać Polsce. Lloyd George sugerował, że go premiera, podtrzymała jednomyślnie rząd niemiecki może upaść i stanąć wobec swoją pierwotną propozycję granicy polsko- kolejnych niepokojów wewnętrznych, jeśli -niemieckiej. Co ciekawe, coraz wyraźniej zdecydowałby się przyjąć pokój oddający tak zaczęły zarysowywać się różnice między wielką rzeszę ludności niemieckiej Polsce. opiniami brytyjskich rzeczoznawców od- Cambon argumentował, że wytyczenie gra- delegowanych do badania spraw polskich nic tylko na podstawie kryterium etnogra- a stanowiskiem szefa brytyjskiego rządu. ficznego w wypadku Pomorza Gdańskiego Rozpatrując ponownie 22 marca raport Ko- i okolicznych powiatów jest bardzo trudne, misji Cambona, zawierający nadal projekt bo ludność jest bardzo wymieszana, a two- Gdańska w granicach Polski, przywódcy rzenie Polski pozbawionej dostępu do morza wielkich mocarstw zdecydowali się zre- jest bezużyteczne. Twierdził, że Polska musi dagować komunikat dla prasy: „Nowy ra- posiadać wybrzeże morskie i pełną oraz swo- port Komisji Spraw Polskich został przy- bodną komunikację z Gdańskiem (chodziło jęty, przedyskutowany i zatrzymany celem głównie o linię kolejową Gdańsk – Mława ostatecznego przedyskutowania go łącznie przebiegającą przez okręg kwidzyński). z późniejszym wyznaczeniem granic doty- Premier brytyjski zaproponował, aby czących Niemiec”. Sprawa zatem pozostała sprawozdanie w sprawie granic Polski zo- nadal otwarta. stało przekazane z powrotem do Komisji Tymczasem, 23 marca w Gdańsku miej- do powtórnego rozpatrzenia pod kątem do- scowe władze administracyjne zorganizowa- stosowania granic Prus Wschodnich w taki ły wielką manifestację ludności niemieckiej sposób, aby wyłączyć z nowego państwa pol- demonstrującej przeciw oddaniu miasta skiego terytorium historycznie i etnogra- Polsce. Takie protesty, będące wynikiem ficznie pruskie, zapewniając jednocześnie szerokiej akcji Niemców, jak i konsekwent- Polsce bezpieczny dostęp do morza. Wątpli- ny sprzeciw wobec planów transportu ar- wości brytyjskiego premiera co do samego mii Hallera przez Gdańsk do Polski, musia- Gdańska wydaje się, że uszły uwadze pol- ły oddziaływać na decydentów w Paryżu. skich dyplomatów, bo 21 marca raportowali Po 25 marca, kiedy Lloyd Georg przedło- do Warszawy do premiera Paderewskiego żył głośny tzw. memoriał z Fontainebleau Łukasz Grzędzicki W drodze do traktatu wersalskiego: spór o Pomorze i Gdańsk w 1919 r. 19

domagający się „sprawiedliwego” traktatu Twierdził, że należy utworzyć niepodległe dla Niemiec i nienakładania na to państwo miasto Gdańsk z dostatecznie dużym tery- warunków pokoju, których rząd jego nie torium, aby dać mu możliwość swobodnego mógłby przyjąć, Brytyjczycy coraz wyraź- oddechu. Zaproponował umieszczenie tego niej zaczęli występować przeciwko postu- małego państwa w obrębie polskiej granicy latom polskim. celnej, co uniemożliwiłoby Niemcom po- sługiwanie się nim w celu zduszenia Polski Cztery propozycje dotyczące Gdańska z ekonomicznego punktu widzenia. Miesz- kańcy Gdańska wiedzieliby, że przyszłość Zdaje się, że w zaciszu kuchni dyplomatycznej ich związana jest z ekonomiczną przyszło- zdecydowano o losie Gdańska. Dzięki notatce ścią Polski. Po tej stronie, zdaniem Lloyda tłumacza z rozmowy Wilsona, Clemenceau Georga, były wszystkie szanse dla handlu i Lloyda George’a wiemy, że prezydent ame- gdańskiego, który więzami gospodarczymi rykański na spotkaniu, 1 kwietnia poinformo- przywiązywałby gdańszczan do zaintereso- wał o istnieniu czterech propozycji w spra- wania się dobrobytem państwa polskiego. wie Gdańska: Uważał, że sprawy należy urządzić tak, aby wszystkie interesy mieszkańców Gdańska 1) utworzenie z Gdańska i najbliższej oko- kierowały ich w stronę Polski, pozostawiając licy republiki gdańskiej na modłę śre- jednak mieszkańcom możliwość zachowania dniowiecznych miast hanzeatyckich, praw i instytucji niemieckich, które im od- a Polacy otrzymaliby tereny na lewym powiadają. Lloyd Georg zaproponował, aby brzegu Wisły; Ligę Narodów w Gdańsku reprezentował 2) oddanie Gdańska Polsce z rozszerze- wysoki komisarz. Miałby on uniemożliwić niem granic Prus Wschodnich o okolice Niemcom prowadzenia intryg w Wolnym Kwidzyna – Malborka; Mieście. Byłoby to rozwiązanie analogicz- 3) wytyczenie granic zgodnie z projektem ne do stanowiska brytyjskiego komisarza Komisji Spraw Polskich; generalnego w Kanadzie lub Australii, któ- 4) Niemcy odstąpiłyby Gdańsk wraz z jego rego obecność w niczym nie przeszkadzała terytorium Lidze Narodów, a ta z kolei mieszkańcom, którzy rządzili. oddałaby go Polsce, pod warunkiem Prawdopodobnie obrót spraw w kwestii zapewnienia mu względnej autonomii. Gdańska zaskoczył Polaków. Szybko rozpo- Liga Narodów wytyczyłaby granice tego częli bardzo szeroką akcję protestacyjną małego państwa. Twórcą tej nowej kon- w kraju (pisząc tysiące protestów z całej cepcji był ekspert delegacji brytyjskiej Polski) i na arenie międzynarodowej. Wy- Headlam Morley. korzystywano chyba wszystkie możliwości propagandy i dyplomacji polskiej. Delega- Lloyd George w swoim wywodzie opowie- cje mocarstw zachodnich zostały zasypa- dział się za połączniem projektów 1 i 4. ne m.in. petycjami ludności kaszubskiej 20 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

z dziesiątek miejscowości Prus Zachodnich, polską zroszona, ludowi polskiemu podstę- domagających się przyłączenia prowincji pem i gwałtownie siłą brutalną wydarta, jest wraz z Gdańskiem do Polski. W tej kryzyso- cząstką Polski. wej sytuacji z Warszawy do Paryża pojechał Protestujący przeciwko kłamliwym głosom Paderewski, ale i jego zabiegi nie przyniosły w prasie niemieckiej, jakoby Prusy Królewskie rezultatów. Dyplomatycznie, 9 kwietnia, za- były niemieckie i niemieckie pozostać chciały. komunikowano o decyzji w sprawie Gdań- My BYLIŚMY, JESTEŚMY I ZOSTANIEMY POLAKAMI, ska. Polski premier przedstawił swoje ar- a nie chcemy dłużej cierpieć pod knutą pruską. gumenty, mówiąc, że kwestia Gdańska jest Rząd pruski nie ma prawa stanowienia o przy- dla Polski sprawą życia lub śmierci. Wilson szłości zrabowanych przez niego ziem polskich, i Lloyd Georg spokojnie przyjęli polskie sta- gdyż ZNACZYŁOBY TO POZWOLIĆ ZŁODZIEJOWI ROZ- nowisko, ale zdania nie zmienili, podobnie STRZYGAĆ NAD SKRADZIONĄ PRZEZ NIEGO RZECZĄ. zresztą, jak wobec później zgłaszanych pro- Cały lud polski powiatu tczewskiego wyraża testów niemieckich. Od 18 do 29 kwietnia nadzieję, że Kongres pokojowy, zastąpiony (wedle ustaleń Tadeusza Bolduana) w Pa- przez wielkich mężów bohaterskich narodów ryżu przebywała delegacja kaszubska (An- Francji, Anglii, Ameryki i Włoch, UZNA SŁUSZ- toni Abraham i Tomasz Rogala), która nie NIE ŻĄDANIA LUDU POLSKIEGO I DA MU WOLNOŚĆ wiadomo, czy spotkała się z wpływowymi na odwiecznej ziemi jego Z GDAŃSKIEM I WŁA- politykami zachodnimi. W tym czasie wła- SNEM HISTORYCZNEM WYBRZEŻEM MORSKIEM, ściwie los Gdańska był już przesądzony. w Polsce zjednoczonej. Równocześnie w wielu miejscowościach Ko- Stempel: ciewia i Kaszub ludność polska prowadziła POWIATOWA RADA LUDOWA NA POWIAT TCZEWSKI”. akcje wiecowe i pisała petycje o przyłącze- nie tych ziem do Polski. „Gazeta Gdańska” Ciekawa była też przyjęta w tych dniach z 25 kwietnia 1919 r. relacjonowała to tak: rezolucja ludności z parafii Łąg, leżącej na pograniczu Kociewia, Borów i Kaszub: „W powiecie tczewskim odbyło się 7 wieców, na których przyjęto jednogłośnie następują- „Licznie zgromadzeni parafianie ŁĘGU cą rezolucję: grzmiącem echem protestujemy przeciw Rezolucja! zachciankom rodu krzyżackiego, tchnącym Przeszło dwadzieścia pięć tysięcy, tj. przeszło zdradą i zbrodnią. Żądamy bezwarunkowo 50 procent ludu polskiego z powiatu tczew- przyłączenia Gdańskiego Pomorza z prze- skiego oświadcza na wielkich wiecach polskich ważnie czystą ludnością oraz wszystkich w Tczewie, Pelplinie, Subkowach, Lubiszewie, kresów zamieszkałych polską ludnością Miłobądzu, Ełganowie i Godziszewie z Polską do matki naszej Polski. Sercem i duchem, Radą Ludową na czele, że CZUJE SIĘ CZĄSTKĄ MY KASZUBI, KOCIEWIACY I BOROWIACY, NARODU POLSKIEGO i że ta ziemia, na której złączeni w jednej parafji JESTEŚMY POLA- żyje, to ODWIECZNA ZIEMIA POLSKA, krwią KAMI Z KRWI I KOŚCI. Już 150 lat znosimy Łukasz Grzędzicki W drodze do traktatu wersalskiego: spór o Pomorze i Gdańsk w 1919 r. 21

gwałt, – milczymy, – jesteśmy spokojni, – ale terenu administracji i wojska niemieckie- dusze nasze wrą gorącą miłością Ojczyzny”. go oraz jeszcze przed ratyfikacją traktatu przez Niemcy. Z pewnością wpłynęło to Wolne Miasto Gdańsk i podział Pomorza na postawy ludności niemieckiej. Zauwa- żalny był jej odpływ – głównie urzędników, Decyzja o utworzeniu Wolnego Miasta Gdań- kolejarzy itp. z terenów przyznanych Pol- ska i podziale Pomorza Gdańskiego została sce i wyprowadzanie kapitałów ulokowa- podjęta przez przywódców zachodnich na nych w przedsiębiorstwach oraz majątkach przełomie marca i kwietnia 1919 r., a w kolej- ziemskich. Podobne zjawisko miało miejsce nych tygodniach była poddana tylko drob- w Gdańsku. Jednakże aż do wiosny 1920 r. nym redakcyjnym obróbkom. Ostateczne Kaszubi bytowscy protestowali na wiecach postanowienia w stosunku do granicy pol- i pisali petycje, aby ich miejscowości nie sko-niemieckiej zawarte są w art. 27 traktatu pozostawiać w granicach Niemiec, tym sa- wersalskiego, a w odniesieniu do Wolnego mym, wypowiadali się przeciw decyzjom Miasta Gdańska w art. 102–110 tegoż trak- wersalskim. Podobna sytuacja zaistniała tatu, który został podpisany przez Niemcy, w południowej części terenów, gdzie miało 26 czerwca 1919 r. Powstało Wolne Miasto powstać Wolne Miasto Gdańsk. Na wiecach Gdańsk, a Pomorze Gdańskie podzielono protestacyjnych, 20 lutego 1920 r. katolicy z woli mocarstw zachodnich, a wbrew Niem- w Trąbkach Wielkich i w Ełganowie uchwa- com i Polsce. Sytuacja taka nie satysfakcjo- lili: „My Polacy (…) z wielkim ubolewaniem nowała żadnej ze stron i stała się zarzewiem stwierdzamy, że razem z całą parafią czysto przyszłych napięć. polską mamy pozostać w obrębie Wolnego Przywódcy wielkich mocarstw w trak- Miasta Gdańska (…) i dlatego protestuje- tacie wersalskim zdecydowali o losie Po- my najmocniej przeciwko pozostawieniu morza Wschodniego. Zostało podzielone nas nadal pod panowaniem niemieckim pomiędzy trzy organizmy: Polskę, Niemcy i żądamy stanowczo przyłączenia nas do i funkcjonujące pod auspicjami Ligii Naro- wspólnej Macierzy Polskiej”. Protesty te dów – Wolne Miasto Gdańsk. Wywołało to nie przyniosły żadnych rezultatów, a nawet duże migracje ludności i zerwało ukształto- władze warszawskie z nimi się nie liczyły. wane przez wieki powiązania gospodarcze Traktat wersalski nie usatysfakcjonował oraz komunikacyjne w regionie. Na począt- ani Polaków na Pomorzu, ani tym bardziej ku lipca 1919 r., czyli kilka dni po podpisaniu Niemców. Jednak na dwie dekady stworzył traktatu wersalskiego, w kilku kociewskich podstawy ładu geopolitycznego u ujścia Wi- i kaszubskich miejscowościach zorganizo- sły, czyniąc z tego miejsca punkt zapalny wano „obchody Polski”. Ludność polska na przyszłej wojny polsko-niemieckiej, która wiecach wyrażała zadowolenie z włączenia przerodziła się w 1939 r. w II wojnę światową. ich wsi do Rzeczypospolitej. Było to na kilka miesięcy przed wycofaniem się z tego 22 Wyjątkowy rok dla Pomorza

Michał Szczupaczyński Dyrektor Kancelarii Marszałka Województwa

Dla Pomorzan rok 2020 będzie rokiem w rocznicę ratyfikacji traktatu pokojowego, szczególnym. O ile 11 listopada 2018 r. ob- dzięki któremu Pomorze zostało przyznane chodziliśmy 100-lecie odzyskania przez Polsce. Szczególnie mocno zależy nam, by Polskę niepodległości, to jednak warto pokazać mniej znaną historię podróży gene- przypomnieć, że Pomorze bardzo wcześnie rała Józefa Hallera z Torunia do Pucka przez znalazło się pod zaborami (poza Gdańskiem Gdańsk. Chcemy przypomnieć, że 10 lutego i Toruniem już w 1772 r.), a na upragnioną 1920 r. na dworcu kolejowym w Gdańsku za- niepodległość przyszło czekać nieco dłu- trzymał się gen. Józef Haller. Właśnie wtedy, żej. Dlatego dla Pomorzan to przyszły rok w imieniu polskich gdańszczan, wręczył mu będzie kulminacją związaną z obchodami pierścienie zaślubinowe dr Józef Wybicki, odzyskania niepodległości. który – obok Franciszka Kręckiego – był lide- Samorząd Województwa Pomorskie- rem gdańskich Polaków. Warto przypominać go od dłuższego czasu pracuje nad pro- i podkreślać fakt, że Polska została zaślubio- gramem obchodów. Chcemy, aby to było na z Bałtykiem pierścieniami ofiarowanymi święto wszystkich mieszkańców Pomorza, właśnie przez gdańszczan! Z tego powodu przypomnimy historię związaną z powro- świętowanie 100-lecia powrotu Pomorza tem Pomorza w granice Rzeczypospo- w granice Rzeczypospolitej przewidziane litej. Uroczystości będą też hołdem zło- jest 9 lutego 2020 r. w Gdańsku. Tego dnia żonym tysiącom Pomorzan, bez uporu na dworcu kolejowym w Gdańsku pojawią których do zaślubin Polski z morzem by nie się zabytkowy pociąg i rekonstruktorzy. doszło. Program wydarzenia przewiduje włącze- We współpracy z województwem kujaw- nie mieszkańców do zabawy i wspólnego sko-pomorskim planujemy nadzwyczajną świętowania. Pociąg następnego dnia po- sesję połączonych sejmików w Toruniu, jedzie do Pucka, gdzie odbędą się główne w przedwojennej stolicy Pomorza. Sesja uroczystości związane z zaślubinami Polski została zaplanowana na 10 stycznia 2020 r., z morzem. Michał Szczupaczyński Wyjątkowy rok dla Pomorza 23

Ważnym elementem obchodów będzie Pomorza w granice Rzeczypospolitej. W setną koncert w Polskiej Filharmonii Bałtyckiej rocznicę (1920–2020). Jej autorami są prof. Ce- w Gdańsku, podczas którego zostanie pra- zary Obracht-Prondzyński i dr Krzysztof wykonany utwór pochodzącego z Gdańska Korda. Wydawnictwo przygotowały Woje- artysty Leszka Możdżera. Program dopeł- wódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. nią trzy kompozycje inspirowane morzem. Josepha Conrada-Korzeniowskiego w Gdań- Jedną z nich będzie uwertura koncertowa sku oraz Instytut Kaszubski. Legenda Bałtyku Feliksa Nowowiejskiego Opisane powyżej wydarzenia są tylko czę- z 1924 r. Orkiestra symfoniczna wykona też ścią planowanego programu, którego zarys trzyczęściowy poemat symfoniczny Clau- przedstawiamy poniżej. Istotą obchodów de’a Debussy’ego La mer (Morze). Koncert jest pokazanie całego procesu powrotu Po- zostanie powtórzony 11 lutego 2020 r. w Wej- morza do Polski oraz włączenie w obchody herowie w Filharmonii Kaszubskiej. jak największej liczby mieszkańców. Oprócz ww. wydarzeń zaplanowano wiele innych działań. Odbędą się konferen- cje naukowe, pojawi się publikacja Powrót

Ramowy harmonogram obchodów 100-lecia powrotu Pomorza w granice Rzeczypospolitej i zaślubin Polski z Bałtykiem

10 stycznia 2020 r. inauguracja obchodów w Toruniu, uroczysta sesja z udziałem radnych województw kujawsko-pomorskiego i pomorskiego

od 10 stycznia do 10 lutego 2020 r. obchody w kolejnych miejscowościach Pomorza, m.in. 26 stycznia – w 100-lecie powrotu Kościerzyny do Polski – z inicjatywy Samorządu Województwa Pomorskiego planowany jest koncert orkiestry kameralnej Wojciecha Rajskiego z repertuarem uwzględniającym tradycje regionu 24 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

9 lutego 2020 r.

główne obchody regionalne 100-lecia powrotu Pomorza do Polski w Gdańsku

godz. 11.00 uroczysta sesja Sejmiku Województwa Pomorskiego z udziałem radnych województw kujawsko-pomorskiego, zachodniopomorskiego, warmińsko-mazurskiego, planujemy upamiętnienie dra Józefa Wybickiego – przewodniczącego polskiej Rady Ludowej w Gdańsku, współtwórcę administracji województwa pomorskiego i pierwszego po odzyskaniu niepodległości pomorskiego starosty krajowego – odpowiednika marszałka województwa

od godz. 10.00 na Dworcu Gdańsk Główny przez cały dzień planowany jest postój specjalnego zabytko- wego pociągu i rekonstrukcja historyczna, która ma przypomnieć przejazd gen. Hallera przez Gdańsk i przekazanie pierścieni zaślubinowych przez lidera gdańskich Polaków dra Józefa Wybickiego; zaplanowane są gry miejskie dla dzieci i młodzieży, które mają przypomnieć, że Polska została zaślubiona z morzem pierścieniami podarowanymi przez gdańszczan

godz. 15.00 uroczystość we Dworze Artusa w Gdańsku, promocja wydawanej z inicjatywy Samorzą- du Województwa Pomorskiego specjalnej publikacji historycznej nt. 100-lecia powrotu Pomorza w granice państwa polskiego

godz. 18.00 koncert w Filharmonii Bałtyckiej w Gdańsku z okazji 100-lecia zaślubin – utwory o tematyce pomorskiej i morskiej m.in. Feliksa Nowowiejskiego i premiera specjalnie zamówionego na tę okazję utworu autorstwa Leszka Możdżera (na fortepian i orkiestrę symfoniczną) Michał Szczupaczyński Wyjątkowy rok dla Pomorza 25

10 lutego 2020 r. wcześnie rano z Gdańska Głównego wyruszy historyczny pociąg Hallera z rekonstruk- torami i młodzieżą, zatrzymując się na wybranych stacjach (Gdańsk Wrzeszcz, Gdańsk Oliwa, Sopot, Reda) uda się do Pucka (przyjazd do Pucka planowany ok. godz. 9.30), przemarsz na rynek pucki

godz. 10.15 odsłonięcie na rynku w Pucku tablicy poświęconej Antoniemu Miotkowi (jednemu z głów- nych organizatorów zaślubin Polski z morzem w 1920 r. i działaczowi niepodległościowe- mu), cd. uroczystości odbędzie się z udziałem prezydenta RP Andrzeja Dudy

godz. 10.30 msza

godz. 12.00–13.00 uroczystości państwowe przy „paliku zaślubinowym”

ok. godz. 14.30 w MOSiR Puck promocja publikacji historycznej nt. 100-lecia powrotu Pomorza do Polski wydanej staraniem Samorządu Województwa Pomorskiego po południu prezydent Andrzej Duda pojedzie z wizytami do Władysławowa i Wejherowa (koncert w Filharmonii Kaszubskiej organizowany przez wojewodę i miasto)

11 lutego 2020 r. specjalny koncert w Filharmonii Kaszubskiej w Wejherowie organizowany przez Samo- rząd Województwa Pomorskiego z okazji 100-lecia zaślubin (program koncertu podobny jak w Gdańsku, 9 lutego, przewidywany jest występ Leszka Możdżera)

27 CZĘŚĆ II

Problemy finansów samorządowych 28 Sytuacja finansowa samorządów

Aleksandra Rutkowska Główny specjalista – pełnomocnik marszałka województwa pomorskiego Alicja Fandrejewska Kierownik Referatu w Departamencie Finansów Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego

Przywrócenie samorządu terytorialnego nie ich sytuacji finansowej z koniunkturą było jedną z najważniejszych reform gospodarczą państwa. W efekcie dużej i przemian ustrojowych w Polsce w końcu mobilności ludzi i firm, zapisy ustawy nie lat 80. xx w. są już jednak adekwatne do współczesnych cech gospodarowania. Początkowo samorząd funkcjonował na W ostatnich kilkunastu latach obserwuje- poziomie gminnym. Od roku 1999 wprowa- my wzrost dochodów podatkowych JST z ty- dzono trójstopniowy podział terytorialny tułu udziału w podatkach PIT i CIT. Polskie i trzy szczeble samorządu: gminny, powia- samorządy zanotowały łączny wzrost wpły- towy i wojewódzki. Niewątpliwie w wyniku wów z tego źródła na poziomie 15,43 mld zł reform samorządy mają swobodę w decy- (w latach 2015–2018). Wzrost ten spowodowa- dowaniu o kierunkach swojego rozwoju, ale ny był m.in. wzrostem wynagrodzeń w gos z drugiej strony, są zależne od zmiennych podarce, który przełożył się też na zwięk- warunków otoczenia i mechanizmów gos szenie wydatków JST. Wzrost wynagrodzeń podarki rynkowej. pracowników podsektora samorządowego oznaczał też konieczność zwiększonego Od 2003 r. podstawowym aktem poziomu wydatków w 2018 r. w stosunku do prawnym regulującym system zasilania 2015 r. o 11,26 mld zł. W tym samym czasie finansowegoJST jest ustawa o dochodach znacząco wzrosły również ceny zakupu ma- jednostek samorządu terytorialnego teriałów i usług, na które w analogicznym okresie samorządy wydatkowały o 7,9 mld zł Ustawa zakładała zwiększenie samodziel- więcej. Łączne wydatki budżetów JST zwią- ności finansowej JST oraz większe związa- zane z rosnącymi ww. kosztami realizacji Aleksandra Rutkowska Sytuacja finansowa samorządów 29 Alicja Fandrejewska

mln zł 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

PIT 29 430 30 813 32 461 35 105 38 100 41 108 44 885 50 908 CIT 6 877 6 801 6 300 6 440 7 076 7 441 8 381 9 698

Tabela. Dochody JST z tytułu udziałów w podatkach dochodowych PIT i CIT w latach 2011–2018

zadań publicznych wyniosły więc w ciągu cjale inwestycyjnym, oznacza zmniejszenie ostatnich 4 lat 19,16 mld zł, a co za tym idzie, poziomu inwestycji oraz mniejszą zdolność przewyższały faktyczny wzrost dochodów kredytową. Dynamika długu publicznego sta- z PIT i CIT o 3,73 mld zł. nowi potwierdzenie, że wzrost koniecznych Znaczna część wydatków inwestycyjnych do poniesienia wydatków inwestycyjnych JST finansowana jest ze środków pozyska- rodzi poważny problem ich finansowania. nych ze źródeł zewnętrznych, w tym także kredytów. Zadłużenie JST zwiększyło się Reforma oświaty została przerzucona o 10,4 proc. w porównaniu do roku 2017 i na na samorządy koniec 2018 r. wyniosło 76,1 mld zł, tj. ponad 30 proc. ogółu dochodów. Należy podkreślić, Kolejną kwestią znacząco pogarszającą kon- że każde zmniejszenie nadwyżki operacyjnej dycję finansowąJST są rosnące wydatki na samorządów, która decyduje o ich poten- oświatę oraz zbyt niski poziom subwencji

78 000 76 116 76 000

74 000 72 110 72 000 71 635

70 000 69 153 69 020 68 926 67 835 68 000

66 000 65 756

64 000

62 000

60 000 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Wykres. Zadłużenie ogółem JST w latach 2011–2018 30 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

oświatowej, zwłaszcza jej niedoszacowanie są zakupy drogiego sprzętu diagnostyczne- w latach 2017–2018 oraz niedofinansowanie go. Wymagania płatnika, czyli Narodowego kosztów reformy edukacji. Spowodowało to, Funduszu Zdrowia odnośnie obsady i wyna- że w roku 2018 luka finansowa w oświacie grodzenia personelu oraz diagnostyki, nie osiągnęła poziom 23,45 mld zł (tzn. dopła- są współmierne do oferowanego za usługi ta z własnych środków stanowiła 54,3 proc. medyczne wynagrodzenia. W efekcie – po- otrzymanej subwencji „szkolnej”). Sub- mimo znaczących nakładów inwestycyjnych wencja pokryła jedynie 85 proc. wydatków ze strony organów założycielskich szpitali – płacowych (podczas gdy w roku 2004 było pogarsza się finansowa kondycja placówek to 98 proc.). W latach 2017–2018 wzrosły nie- szpitalnych, które ponoszą coroczne straty, mal dwukrotnie (łącznie o blisko 5 mld zł) wymuszając na samorządach obowiązek ich nieobjęte subwencją wydatki majątkowe pokrywania ze środków własnych. w oświacie, w związku z koniecznością do- stosowania szkół, zwłaszcza podstawowych, Łącznie skutki regulacji ustawowych do wymogów reformy. Presja płacowa śro- spowodują ubytki we wpływach z tytułu dowisk nauczycielskich, koszty kolejnych udziałów JST w podatkach na poziomie reform oraz odebranie możliwości podej- ok. 7 mln zł przy stałym wzroście wydatków mowania kluczowych decyzji o formie or- ganizacyjnej placówek oświatowych, zesta- Ostatnie zmiany podatkowe, czyli obniżenie wione z malejącym zarówno w stosunku do stawki PIT z 18 proc. do 17 proc., ponad dwu- budżetu państwa, jak i PKB finansowaniem krotne podwyższenie kosztów uzyskania edukacji przez rząd RP może doprowadzić przychodów, zwolnienia podatkowe osób w niedługim czasie do pogorszenia kondycji poniżej 26. roku życia – wg szacunków bę- finansowej polskich samorządów. dzie kosztowało budżety JST 4,8 mld zł. Ob- niżki podatków są niewątpliwie korzystne Dla powiatów i województw dużym dla obywateli, ale nie są rekompensowane problemem jest fatalna kondycja szpitali innymi wpływami do budżetów samorządów, jak ma to miejsce w przypadku budżetu Nie należy zapominać o innych, stale ro- państwa w postaci podatków pośrednich, snących kategoriach wydatków z budżetów tj. VAT, akcyza, cła. samorządowych, w tym w szczególności Z kolei planowane przez rząd zmiany o radykalnym wzroście wydatków na dofi- w płacy minimalnej to miesięcznie 550 zł na nansowanie służby zdrowia. Budynki szpi- pracownika więcej niż obecnie, co oznacza talne wymagają remontów i modernizacji kolejne ogromne finansowe obciążenie -fi bądź przeniesienia do nowych obiektów nansowe dla samorządów związane z dalszą oraz posiadają przestarzałe i zużyte wy- presją społeczną pozostałych pracowników posażenie. Przy obecnym szybkim tempie z uwagi na spłaszczanie wynagrodzeń. Z da- rozwoju i postępu technicznego niezbędne nych Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Aleksandra Rutkowska Sytuacja finansowa samorządów 31 Alicja Fandrejewska

Społecznej wynika, że wzrost płacy mini- Może należy zastanowić się nad koncepcją malnej będzie kosztował sektor samorzą- tworzenia gmin miejsko-wiejskich, celem dowy 437 mln zł. likwidacji gmin wiejskich tzw. obwarzanko- Wzrost gospodarczy Polski w ostatnich wych, których obecnie jest 150 oraz likwidacji latach można uznać za niepodważalny sukces, obwarzankowych powiatów ziemskich, które należy jednak zastanowić się – jak przeciw- okalają miasta na prawach powiatu, a jest ich działać niekorzystnym spadkowym trendom obecnie 40. Scalenie takie spowodowałoby dochodów podatkowych i wydatków w przy- społeczną, gospodarczą i funkcjonalną całość padku spowolnienia gospodarczego kraju. i zapewniło harmonijny rozwój obszarowy Sygnalizowane problemy znajdują już przy redukcji kosztów finansowych. Nie- teraz odzwierciedlenie w niepokojących zbędne jest także zagwarantowanie samo- danych dotyczących nadwyżki operacyjnej rządowi terytorialnemu stabilnego źródła netto samorządów, z której finansowane są dochodów, niepodlegającego z roku na rok inwestycje. Ujemną nadwyżkę ma dzisiaj zmianom oraz zabezpieczenie adekwatnoś 31 miast na prawach powiatu, 58 powiatów ci posiadanych zasobów finansowych do ziemskich (w kolejnych 46 jest ona niższa wykonywanych zadań. niż milion złotych) oraz 865 gmin (w kolejnych 751 jest ona niższa niż milion złotych). W kolejnych latach obecna sytuacja będzie prowadzić do znacznego, negatywnego wzrostu tych statystyk. Pogarszająca się sytuacja finansowa w krótkim czasie może spowodować znaczący spadek inwestycji samorządowych, problemy z wykorzystaniem środków unijnych, ale także może doprowadzić do niewydolności w realizacji podstawowych zadań i usług publicznych, co nie pozostanie bez wpływu na ogólną kondycję państwa.

Trwałe rozwiązania systemowe muszą być dostosowane do reform gospodarczych, które mają wpływ na poziom dochodów samorządu terytorialnego

W kolejnych latach wśród głównych obszarów finansowania przez Unię Europejską, znajdą się zmiany klimatyczne i polityka miejska. 32 Jak zmienią się finanse Gdańska w 2020 r.? 1

Aleksandra Dulkiewicz Prezydent Gdańska

1Powoli kończy się pierwszy miesiąc roku rokiem 2016 a 2018. Dzisiaj nie mamy jesz- szkolnego 2019/2020, chyba najtrudniej- cze 100 proc. danych za rok 2019, ale należy szego roku szkolnego w historii. Czuję się się spodziewać, że są to podobne kwoty czy w obowiązku zdać raport z tego jak jest, ale w podobnym tempie rosnące. też zdać raport o skutkach finansowych, Ta kwota to koszt utrzymania w szkole, które już są i które najprawdopodobniej przedszkolu, placówce prowadzonej przez będą. Pierwsza grafika pokazuje, ile wyno- gminę. Kolejną sumę należy także wyasygno- si koszt utrzymania uczestnika procesu wać na dopłaty do placówek niepublicznych. szkolnego w przedszkolu, szkole podsta- Druga grafika pokazuje kilka wybranych wowej, liceum i szkole zawodowej. Proszę zadań edukacyjnych, które – w związku zwrócić uwagę, jak wzrósł koszt utrzymania z ruchami budżetowymi spowodowanymi jednego ucznia czy przedszkolaka między zmianami finansowymi (o których poniżej) – musimy zredukować. Jeśli chodzi o budżet edukacji, planujemy ograniczenie nakładów 1 Zapis nieautoryzowanej wypowiedzi prezydent Gdańska na sesji Rady Miasta Gdańska, 26 września w wysokości kilku milionów. Planowaliśmy 2020 r. podwyżki dla pracowników z obszaru admi- Aleksandra Dulkiewicz Jak zmienią się finanse Gdańska w 2020 r.? 33

2018 2017 2016 przedszkole 947,75 / m-c 925,42 / m-c 913,70 / m-c szkoła podstawowa 882,43 / m-c 849,00 / m-c 806,15 / m-c liceum ogólnokształcące 780,00 / m-c 771,08 / m-c 745,57 / m-c szkoła zawodowa 903,42 / m-c 867,17 / m-c 825,12 / m-c

Ryc. 1. Edukacja i wychowanie w Gdańsku

nistracji i obsługi były one zaplanowane na prowadzonych we wszystkich placówkach 8 mln zł. Niestety, w związku z konsekwencja- edukacyjnych w ramach Akcji Zima/Lato. mi finansowymi zmian ustawowych, gmina Ferie zimowe, ferie letnie – tego wszystkie- coraz więcej musi dopłacać i nie będziemy go, dzięki zmianom wprowadzonym przez w stanie tego zrealizować. Myślę, że gdań- minister Annę Zalewską i kontynuowanym szczanie i gdańszczanki powinni zwrócić przez ministra Dariusza Piontkowskiego, po uwagę na obcięcie o więcej niż połowę, zajęć prostu nie będzie. Stypendia Fahrenheita

I wersja planu na 2020 zdjęto do limitu pozostało podwyżki dodatkowe dla admi- 8 069 000 8 069 000 0 nistracji i obsługi pomoce dydaktyczne 7 100 000 5 000 000 2 100 000 zajęcia dodatkowe na basenie 2 200 000 2 200 000 0 stypendia Fahrenheit 650 000 200 000 450 000 stypendia dla studentów 100 000 50 000 50 000 Akcja Zima / Lato 4 999 280 3 000 000 1 999 280 konkursy dla uczniów 400 000 200 000 200 000 Odyseja Umysłu – dofinanso- 200 000 200 000 0 wanie do wyjazdów uczniów na finały europejskie i światowe dotacje do placówek 239 973 944 27 570 000 212 403 944 niesamorządowych Razem: 281 061 874 46 289 000 217 203 224

Ryc. 2. Wybrane zadania edukacyjne zredukowane w 2020 34 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

zostaną ograniczone; zajęcia dodatkowe wakaty osoby 161 na basenie – też ich nie będzie; pomoce etaty przeliczeniowe wakatów 115,9 dydaktyczne zredukowane o 5 mln zł z zaplanowanych 7 mln zł. Środki na konkursy administracja i obsługa 98,4 zmniejszone o połowę, bo nie ma na nie środ- zatrudnieni emeryci 272 ków. Znika Odyseja Umysłu – projekt znany zatrudnieni bez pełnych kwalifikacji 121 i chyba lubiany przez wszystkich (drużyny nauczyciele na urlopach dla 184 z Gdańska często zajmowały czołowe miej- poratowania zdrowia sca na świecie, ostatnio pierwsze w Stanach Zjednoczonych). Jako gdańscy podatnicy Ryc. 3. Ruch kadrowy nie będziemy mogli pomóc. Wiedza o tym jest potrzebna, ponieważ często mieszkańcy i nauczyciele pytają o po- Kolejny wykaz prezentuje projekt bu- prawę jakości pracy, mają też różne pomy- dżetu obszaru gdańskiej edukacji na rok sły. Musimy mieć świadomość tego, jakie 2020, a także skutki roczne podwyżek dla są konsekwencje zmian wprowadzanych nauczycieli, które zostały wprowadzone przez obecnie rządzących, że jest mniej od 1 września. 2019 r. Planowane nakłady pieniędzy na edukację. w 2020 r. to kwota 1 071 713 289 zł, z czego Kolejne zestawienie pokazuje, że w szko- 521 400 190 zł pochodzi z budżetu państwa, łach jest 161 wakatów, w tym w administracji natomiast 550 313 099 zł wyłożymy z bu- i obsłudze ponad 98. Każdy, kto ma dzieci dżetu Gdańska. Po raz pierwszy w historii w szkole czy przedszkolu, wie, jak ważna jest praca osób pracujących w administracji tych placówek. Do pracy wróciło 272 nauczycieli, którzy już byli na emeryturze, a dzię- ki dobrym relacjom z dyrektorami szkół, wrócili do pracy. Podziękowania należą się wiceprezydentowi Piotrowi Kowalczukowi i jego współpracownikom odpowiedzialnym za obszar społeczny, ponieważ trudno taki zespół skompletować. Liczba, która powinna niepokoić, to 121 osób zatrudnionych bez pełnych kwalifikacji. Ostatnie dane dotyczą liczby nauczycieli na urlopach dla poratowania zdrowia – 184 osoby. W Gdań- sku zatrudnionych jest 7 tys. nauczycieli i 2,5 tys. pracowników w obszarze admini- Ryc. 4. Nakłady na edukację w Gdańsku stracji i obsługi. w latach 2015–2020 Aleksandra Dulkiewicz Jak zmienią się fi nanse Gdańska w 2020 r.? 35

Ryc. 5. Nakłady na edukację w Gdańsku w latach 2015–2020

budżet edukacji wyniesie ponad 1⁄3 budżetu na edukację oraz procentowy wzrost sub- całego miasta. wencji oświatowej. Wydatki Gdańska w tych Na kolejnym, piątym wykresie zostały latach wzrosły o 87,3 proc., a subwencja tylko pokazane nakłady przeznaczone na eduka- o 23,6 proc. cję w Gdańsku w latach 2015–2020. Widzimy, Radni z Komisji Strategii i Budżetu otrzy- jakie wydatki od roku 2015 Gdańsk ponosi na mali założenia do budżetu na rok 2020. edukację, a jakie subwencje otrzymuje z bu- Intensywnie nad tym pracują, by zgodnie dżetu państwa. Pokazany został również pro- z przepisami do 15 listopada 2019 r. przed- centowy wzrost nakładów miasta rok do roku łożyć projekt budżetu na rok 2020. Jednak o pewnych zmianach należy już dzisiaj powiedzieć – zmiany podatkowe będą nas kosztowały 100 mln zł, oznacza to 100 mln zł mniej przychodów do budżetu miasta. Podwyżka płacy minimalnej z 2250 zł do 2600 zł obciąży budżet miasta kwotą ok. 13 mln zł. Są to szacunki, ale w projekcie budżetu miasta na 2020 rok musimy to ująć. Do 15 października 2019 r. spłynęły dane z ministerstwa, na podstawie których Ryc. 6. Skutki fi nansowe zmian ustawowych i decyzji rządowych na stan fi nansów Gdańska będzie złożony projekt budżetu. w 2020 r. 36 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Ryc. 7. Skutki fi nansowe zmian ustawowych Ryc. 8. Skutki fi nansowe zmian ustawowych i decyzji rządowych na stan fi nansów Gdańska i decyzji rządowych na stan fi nansów Gdańska w 2020 r. w 2020 r.

Ceny energii od 2020 roku wzrosną o 58 proc. W skali miasta będzie to ok. 15 mln zł. Dotyczy to oświetlenia szkół, instytucji kulturalnych itd. Wszystko to jest opłacane ze środków budżetowych miasta. Jesteśmy w okresie pracy nad budże- tem, radni są również zaangażowani w tę pracę. Przedstawione dane mówią o tym, jak wygląda sytuacja budżetowa Gdańska w roku 2020. 37 Samorządowe finanse –quo vadis

Błażej Konkol Prezes Związku Gmin Pomorskich Wójt gminy Trąbki Wielkie

Finanse publiczne to skomplikowana i wielo- krajowe – 33 proc., subwencja ogólna z bu- wątkowa materia. Jedną z części składowych dżetu państwa – 29 proc., dotacje zagranicz- tego pojęcia są finanse samorządowe, nie- ne – 2 proc. Natomiast struktura wydatków wątpliwie najlepiej rozumiana przez miesz- w minionym roku stanowiła odpowiednio: kańców danej wspólnoty – gminy kategoria oświata i wychowanie 29,6 proc., „500+” – środków publicznych. Każdy płacąc podatki 14,2 proc., polityka społeczna (bez „500+”) – i opłaty lokalne ma poczucie, że z tych środ- 13,2 proc., gospodarka komunalna i ochrona ków zaspokajane są potrzeby wspólnoty środowiska oraz wytwarzanie i dostarczanie samorządowej. Jednak to tylko część praw- wody, energii – 12,4 proc., transport i łącz- dy, ponieważ większą część budżetu gmin ność – 9,9 proc., organy i administracja gmi- stanowią dotacje i subwencje na realizację ny – 9 proc., pozostałe kierunki wydatkowania zadań zleconych przez ustawodawcę, jak z budżetu – 11,7 proc. Budżety samorządów i subwencjonowanie przypisanych zadań są wprost zależne od otrzymywanych trans- własnych, np. oświata. ferów z budżetu państwa. Nawet niewielkie wahania wynikające ze zmniejszonej sub- Dochody samorządów wencji czy dotacji powodują, że gmina musi dokładać z własnych środków. Najlepiej wi- Z analiz przeprowadzonych przez samorzą- dać to na przykładzie wydatków na oświatę, dy wiejskie i wiejsko-miejskie wynika, że gdzie dopłata do subwencji oświatowej w za- dochody własne stanowią 36 proc., dotacje leżności od samorządu stanowi od 40 proc. 38 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

do nawet 100 proc. Realizując zadania własne Wzrost płacy minimalnej a finanse w zakresie inwestycji, gminy wykorzystują Jest jeszcze jedna kategoria zmiany, którą nadwyżkę operacyjną, czyli różnicę pomię- bardzo trudno dzisiaj oszacować, a miano- dzy dochodami bieżącymi a wydatkami bie- wicie wzrost płacy minimalnej. Samorządy żącymi. Za 2018 rok nadwyżka operacyjna to największy pracodawca zarówno w kate- w samorządach wiejskich i miejsko-wiej- gorii bezpośredniego pracodawcy, jak i po- skich wyniosła 8,5 mld zł. Jednak 77,5 proc. średniego, korzystającego z dostaw i usług. gmin wykazało za 2018 rok łączny deficyt Niewątpliwie skokowy wzrost minimalnego 2,68 mld zł. wynagrodzenia równie skokowo zwiększy wydatki bieżące i inwestycyjne. Taka sytuacja Zmiany w gminnych dochodach może postawić wiele gmin na skraju zapaści Tę syntetyczną analizę chciałbym zderzyć finansowej, a szczególnie te, które zadłużyły ze skutkami, jakie dla gmin niosą zmiany się, aby realizować inwestycje i wykorzystać w dochodach PIT, finansowania oświaty środki unijne. Będzie to miało fundamen- oraz wzrost cen nośników energii. Korzyst- talne znaczenie w zakresie przestrzegania ną sytuacją dla budżetów samorządów jest ustawy o finansach publicznych. Może się wzrost gospodarczy i rosnące dochody z PIT. okazać, że po ww. zmianach część gmin od Niemniej, wprowadzane zmiany obniżające 1 stycznia 2020 r., zgodnie z art. 243 Ustawy stawki podatku i wprowadzające zwolnienia o finansach publicznych, przekroczy limit spowodują znaczny ubytek w dochodach spłat kredytów. To spowoduje wdrożenie z PIT, a rekompensaty z tego tytułu ustawo- programu naprawczego, a nawet skończy dawca nie przewiduje. Szacuje się, że skutki się zarządem komisarycznym w gminie, w 2020 r. z tego tytułu mogą wynieść 1,9 mld ponieważ nadwyżka operacyjna zostanie zł, co stanowi 21 proc. nadwyżki operacyj- „wchłonięta” przez zmiany ustawowe. Mó- nej. Kolejne konsekwencje zmiany, mające wiąc o nadwyżce, mam na myśli nadwyżkę tym razem wpływ na zwiększone wydatki operacyjną brutto, czyli niepomniejszoną samorządowe, to wzrost kosztów wynagro- o spłatę rat kredytów i odsetek od kredy- dzeń nauczycieli, który szacuje się na ok. tów. Z wyliczeń wynika, że średnia nadwyż- 0,5 mld zł, tj. 5 proc. nadwyżki. Przyszły rok ka operacyjna za 2018 rok wyniosła brutto spowoduje też odmrożenie opłat za energię 9,06 proc. W związku z taką sytuacją, już elektryczną – cena może wzrosnąć nawet dzisiaj trzeba podejmować szybkie działa- o 40 proc., co stanowi 0,7 mld zł, tj. 7 proc. nia w zakresie ograniczania wydatków oraz nadwyżki. Łącznie, w związku ze zmianami, restrukturyzacji zadłużenia. nadwyżka operacyjna budżetów samorządu zmniejszy się o ok. 33 proc. Eksperci i symulacje obciążeń budżetu

Przedstawioną powyżej analizę potwierdza- ją również eksperci zajmujący się finansami Błażej Konkol Samorządowe finanse – quo vadis 39

publicznymi. I tak, firma Aesco Group doko- • wzrost wydatków na oświatę z budżetu nała symulacji obciążeń budżetu dla każdej gmin, a nie budżetu państwa, gminy w Polsce i skutki zmian ustawowych • wzrost cen nośników energii, dla gminy Trąbki Wielkie w 2020 r. spowodują spadek nadwyżki operacyjnej o ok. 1,5 mln zł, • znaczący wzrost wynagrodzeń generu- w tym: zmiany w PIT – 0,9 mln zł, wynagrodze- jący wzrost cen towarów i usług, nia nauczycieli – 0,4 mln zł, wzrost kosztów • ryzyko kosztownych zmian legislacyj- prądu – 0,2 mln zł. Z analizy wprawdzie wy- nych w zakresie finansów publicznych nika, że nie ma przekroczenia art. 243 UFP, tj. dla JST. spłaty kredytów i pożyczek więcej niż 5,7 proc. dochodów, niemniej, po odjęciu tych spłat rat kredytów i odsetek, gmina nie będzie miała Dokąd zmierzają samorządowe finanse? nadwyżki operacyjnej. Inny ekspert finan- Należy zadać pytanie, jak na wstępie, dokąd sów samorządowych Dariusz Giza z firmy zmierzają samorządowe finanse po zmia- ProPOLIS Consulting sp. z o.o twierdzi, że: nach? To trudne pytanie, na które będzie „Wprowadzane przez Rząd programy spo- musiało odpowiedzieć wielu samorządow- łeczne zmienią (pogorszą?) sytuację finan- ców, ale myślę, że również i ustawodawca. sową samorządów, tylko nikt nie wie jeszcze, Czy chcemy, żeby lokalne wspólnoty – gmi- w jaki sposób i jak istotna to będzie zmiana. ny – mogły nadal samodzielnie zaspokajać Pytanie, więc brzmi: na podstawie, których potrzeby swoich mieszkańców, czy też będą danych zaplanować przyszłoroczny budżet? jedynie administratorami swoich małych oj- Innym problemem jest to, że samorządy czyzn? Sądzę, że czeka nas społeczna dysku- zmuszone są do realizacji i finasowania za- sja nad kształtem ustroju samorządów i ich dań bez zabezpieczenia na te cele środków kompetencji oraz zakresu zadań własnych. z Budżetu Państwa. Finasowanie oświaty Rozwiązań w tej materii w Europie jest jest koronnym tego przykładem. Gminy kilka. Jednak zdecydowana większość Po- każdego roku dokładają ogromne pieniądze laków uważa, że reforma samorządowa od do edukacji i choć zazwyczaj oznacza to cię- czasu transformacji jest najbardziej udana, cie wydatków i wdrożenie restrykcyjnych co nie oznacza, że jest idealna. Coraz dyna- oszczędności, to nie mogą same decydować miczniejszy rozwój naszych gmin powoduje, choćby o jej sieci.” że społeczności lokalne również wymagają Syntetyzując powyższą analizę, można dużo więcej od swojego samorządu i w tej przedstawić kilka punktów, które stanowią materii ustawodawca powinien je wspierać. największe zagrożenia dla gmin wiejskich i miejsko-wiejskich:

• ustawowe zmiany w PIT,

• ryzyko spowolnienia gospodarki,

41 CZĘŚĆ III

Kultura 42 Kultura a samorząd

Władysław Zawistowski Dyrektor Departamentu Kultury w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Pomorskiego

Kultura, choć stanowi jedną z głównych Problem, z którym samorządy spotykają dziedzin aktywności samorządu wojewódz- się od czterech lat, to nieufność (a czasem kiego (i jego budżetu), nie posiada własnej niekamuflowana wrogość) ze strony rządo- strategii, stanowiąc jednak istotny punkt wej (a zwłaszcza MKiDN) w kwestiach doty- odniesienia dla wielu projektów opisywa- czących polityki historycznej. Narzucając nych przez (procedowaną obecnie) strategię swoją interpretację wydarzeń ostatnich rozwoju województwa do roku 2030. dziesięcioleci, swoją listę bohaterów (ale też Czy kultura potrzebuje osobnego doku- antybohaterów), rząd nie wahał się wywo- mentu strategicznego? Wieloletniego planu łać ostry konflikt wokół Muzeum II Wojny rozwoju, projektu, polityki kulturalnej? Światowej, Europejskiego Centrum Solidar- Zdania na ten temat są podzielone. Kultura ności, a ostatnio terenu Westerplatte. Tej to – z jednej strony – ostoja tradycji, istot- oficjalnej narracji towarzyszy zmasowana ny element budowania tożsamości lokal- kampania wobec władz Gdańska i Pomorza. nej i narodowej; z drugiej strony – kultura Nie oglądając się na te okoliczności, samo- (zwłaszcza w wymiarze artystycznym) to rząd wojewódzki tworzy własny program dziedzina bardzo dynamiczna, progresyw- obchodów ważnych dla nas rocznic. Tak na z samej swej natury, ewoluująca. Trud- było w roku 2018 (100-lecie niepodległo- no prognozować, a tym bardziej zakładać ści), 2019 (30. rocznica wolnych wyborów), pojawienie się takich czy innych tenden- podobne plany dotyczą roku 2020 (set- cji. Można oczywiście je wspierać, a na- na rocznica powrotu Pomorza w granice wet (jak pokazuje praktyka ostatnich lat) Rzeczypospolitej i zaślubin z morzem – wymuszać, ale nie można narzucić. Nawet o której strona rządowa przypomniała sobie specustawą. bardzo późno). Władysław Zawistowski Kultura a samorząd 43

Zostawmy więc na boku politykę kultu- atut – niezależność. Dodać należy, iż państwo ralną. Może jednak, po 20 latach działania utrzymuje również sieć szkół i uczelni (od samorządu terytorialnego, warto pokusić się podstawowych po wyższe), kształcących na o bilans i diagnozę. Gdzie jesteśmy? Czego kierunkach artystycznych. Finanse sektora nam brakuje? O co powinniśmy się starać? komercyjnego są wielką tajemnicą, należy Sektor kultury (nawet w skali wojewódz- jednak domniemywać, że wiele przedsię- twa) jest trudny do opisania, a tym bardziej wzięć (które są ponawiane) przynosi zysk, ujęcia w twardych wskaźnikach. Chyba też czasem niebagatelny. To o tyle istotne, iż nikt, łącznie z GUS-em, nie próbuje tego ro- sektor ten – prawie wyłącznie odtwórczy – bić. Jego wewnętrzna komplikacja występuje również w praktyce jest beneficjentem pu- na wszystkich poziomach. blicznych inwestycji w dziedzinie kultury. Po 1989 r. nie pojawił się żaden poważ- ny projekt polityczny postulujący komer- Struktura cjalizację kultury (choćby częściową). Na dotacje dla instytucji kultury i innych sfer Podstawowym ogniwem (źródłem) działań aktywności kulturalnej, można zatem spoj- kulturalnych jest instytucja kultury – pań- rzeć, jak na program społeczny, polegający stwowa i samorządowa (w 99 proc.), działa- na dotowaniu kosztów dostępu do kultury. jąca na podstawie „własnej” ustawy. Ofertę Utrzymywanie relatywnie niskich cen bi- instytucji kultury uzupełniają liczne orga- letów skutkuje trwałą i systemową nieren- nizacje pozarządowe (sektor NGO), a także townością tej działalności. prywatne, komercyjne przedsiębiorstwa. Wreszcie wielu twórców prowadzi dzia- łalność samodzielnie, poza jakimikolwiek Infrastruktura strukturami. Infrastruktura kultury jest wciąż jeszcze przestarzała i nieadekwatna do potrzeb Finanse społeczeństwa i potencjału środowisk artystycznych. Dotyczy to głównie mniejszych Instytucje kultury są finansowane głównie ośrodków, gdyż w metropoliach (również przez dotacje z budżetu organizatorów metropolii gdańskiej), bardzo wiele zmie- (a więc przede wszystkim samorządów) niło się na korzyść w ciągu ostatnich 20 lat, i wpływy z działalności własnej. Sektor NGO, przede wszystkim, choć nie wyłącznie, bardzo w Polsce ubogi (wobec niskiego ka- dzięki umiejętnemu wykorzystaniu środ- pitału społecznego), utrzymuje się również ków unijnych. głównie z dotacji publicznych (przy mini- Lista nowo powstałych bądź zmoder- malnych wpływach własnych), co stawia nizowanych obiektów jest długa: gdań- pod znakiem zapytania jego największy ska Filharmonia Bałtycka na Ołowiance, 44 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Muzeum II Wojny Światowej, Europejskie Obecność wielu instytucji kultury, a także Centrum Solidarności, Gdański Teatr Szeks uczelni artystycznych, sprawiła, iż w ciągu pirowski, Muzeum Emigracji, Muzeum dziesięcioleci skupiły się tu znaczące śro- Gdyni, sceny Teatru Wybrzeże Stara Apte- dowiska – przede wszystkim muzyczne, ka i Kameralna, Hevelianum, przebudowa plastyczne i teatralne. Z kolei nieobecność Teatru Muzycznego i Opery Leśnej, Błękit- przez wiele powojennych lat uniwersytetu ny Baranek, Grodzisko, Centrum Świętego (powstał dopiero w 1969 r.), a także długo- Jana, Oliwski Ratusz Kultury. trwały brak możliwości kształcenia na wie- Wielkim wyzwaniem dla samorządów jest lu kierunkach humanistycznych (historia fakt umieszczenia bardzo wielu instytucji sztuki, muzealnictwo, etnografia, etnologia, kultury w obiektach zabytkowych. Inwesto- antropologia, wiele neofilologii) czy w dzie- wanie w ich infrastrukturę spełnia również dzinie teatru, filmu i telewizji, jest przynaj- rolę ochronną i konserwatorską – przykład mniej pośrednim powodem, dla którego te Ołowianki, Centrum św. Jana, Błękitnego środowiska pozostają do dzisiaj słabe i nie- Baranka, Muzeum Emigracji, Białego Spi- liczne. Dotyczy to także, niestety, środowiska chlerza w Słupsku. literackiego, rynku czasopism i wydawnictw Przed pomorskimi samorządami stoi czy środowiska filmowego i jego instytucji, wciąż wiele wyzwań. Największe to przy- i to pomimo faktu, iż w Gdyni odbywa się szłość budynku Opery Bałtyckiej, koniecz- FPFF i działa pierwsza na Pomorzu szkoła ność przebudowy Teatru Wybrzeże, inwe- filmowa (bez praw akademickich). stycje w Muzeum Narodowym (zwłaszcza Nomus i Muzeum Tradycji Szlacheckiej w Waplewie Wielkim), Muzeum Gdańska Specyfika Pomorza (Muzeum Bursztynu w Wielkim Młynie i przyszła siedziba główna), Muzeum Ar- Nasz region jest pod względem kulturowym cheologicznym. Systemowych inwestycji zupełnie wyjątkowy w skali kraju, a nawet wymaga sieć bibliotek w całym wojewódz- Europy. Decyduje o tym dziedzictwo kul- twie – pomorskie ma bardzo słabe wskaź- turowo-przyrodnicze, w tym silne związ- niki dostępności i czytelnictwa. ki z morzem i (historyczne) otwarcie na kontakty zewnętrzne. Wynikające z tego otwarcia dziedzictwo wielokulturowości, Kadry tolerancji i silnej tożsamości lokalnej ma również wpływ na dzisiejszą kondycję re- Województwo pomorskie – a zwłaszcza me- gionu. Te cechy wzmacnia obecność silnego tropolia gdańska – jest istotnym centrum żywiołu kultury kaszubskiej (jedyny język działalności kulturalnej, w tym – ściśle arty- regionalny w Polsce!), a także dziedzic- stycznej. To największy ośrodek na północy two przyniesione tu przez powojennych Polski czy nawet na północ od Warszawy. ekspatów. Władysław Zawistowski Kultura a samorząd 45

Pomorze, a zwłaszcza Gdańsk, jest także na festiwalach, koncertach, imprezach ma- gospodarzem dziedzictwa wolnościowych sowych, to turyści odwiedzający Pomorze, zrywów antykomunistycznych, na czele a zwłaszcza metropolię gdańską. Turysty- z Sierpniem 1980 r. i powstaniem „Solidar- ka kulturowa jest już faktem i nie dotyczy ności”. Symboliczną ikoną tych czasów jest tylko miłośników Memlinga czy zamków prezydent Lech Wałęsa, stały mieszkaniec gotyckich. To przyjezdni oblegają muzeum Gdańska, zaś ośrodkiem głównych działań – w Malborku, Narodowe Muzeum Morskie, Europejskie Centrum Solidarności. II Wojny Światowej czy ECS, a także zapeł- niają widownię Open’era, Doliny Charlotty, Opery Leśnej czy FPFF. Dwa fantastyczne Kultura a turystyka wyjątki – blisko 100-proc. widownia w Te- atrze Wybrzeże i niewiele mniejsza w Teatrze Atrakcyjność Pomorza (położenie, długość Muzycznym – świadczą raczej o wysokiej linii brzegowej, jakość przyrody i powietrza, kondycji tych instytucji, nie o kondycji po- walory krajobrazowe, liczne zabytki, muzea morskiej widowni. i inne miejsca godne odwiedzenia, wysoka Z drugiej bowiem strony – stała rodzi- jakość usług hotelowych, gastronomicznych, ma publiczność zapewnia zaledwie średnią rozrywkowych, wreszcie – szeroka oferta w skali kraju frekwencję na imprezach arty- atrakcji kulturalnych) powoduje, iż nasz stycznych, niską w muzeach tradycyjnych, region jest czołową destynacją dla wielu a żenująco niską – w bibliotekach. turystów krajowych i zagranicznych (z ba- dań socjologicznych: na pytanie o wyznacz- niki dobrego życia, uśredniona odpowiedź Kultura a edukacja Polaków brzmi: Zarabiać 5 tysięcy na rękę i spędzać wakacje w Sopocie). Dodatkową przyczyną opisanego wyżej Ta sytuacja ma znaczący wpływ na kształt stanu rzeczy jest niski poziom edukacji oferty kulturalnej. Nasze instytucje kultury kulturalnej, a w wielu przypadkach jej brak. pracują latem na pełnych obrotach, grają Sytuacja ta wymaga dodatkowych analiz, teatry, odbywają się bardzo liczne festiwale, ale wydaje się, że główna przyczyna leży koncerty i inne wydarzenia (często bezpłat- po stronie systemu oświaty, który nie jest ne), na czele z wielkim festiwalem Open’er. przygotowany (i chętny) do współpracy z instytucjami kultury i sektorem pozarządo- wym. Żywe uczestnictwo w wydarzeniach Publiczność artystycznych i kulturalnych nie jest elementem podstawy programowej, a szko- Z powodów, o których wyżej, trudno o precy- ły, w których rządzi chaos i ideologia, nie zyjny obraz publiczności oferty kulturalnej przejawiają zainteresowania ofertą – czę- Pomorza. Znaczna część widzów, zwłaszcza sto szeroką i atrakcyjną – sektora kultury. 46 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Tymczasem, to właśnie podnoszenie kom- mają muzea tradycyjne. Za sukces można petencji kulturowych (najlepiej w wieku lat także uznać różnorodną aktywność środo- kilkunastu) jest podstawowym warunkiem wisk kulturalnych działających w subregio- żywego, samodzielnego uczestnictwa w kul- nach, zwłaszcza w kręgu kultury kaszub- turze w wieku dojrzałym. skiej, która dorobiła się wielu istotnych instytucji i środowisk.

Największe sukcesy Największe deficyty i rekomendacje Pomimo wszystkich opisanych problemów, nie ulega wątpliwości, iż w pomorskiej kul- O większości wspomniano już wyżej. Naj- turze w ostatnich latach dokonał się praw- ważniejsze to: dziwy skok ilościowy i jakościowy, właściwie • Zbyt małe finansowanie, a zwłaszcza brak w każdym aspekcie: liczba instytucji kultu- zróżnicowania źródeł finansowania in- ry, liczba NGOs, liczba wydarzeń, frekwen- stytucji kultury (a tym bardziej sektora cja, inwestycje w infrastrukturę. Wreszcie, to co być może najważniejsze: stały, choć NGO). Związane jest to przede wszystkim przyhamowany ze względu na kryzys w la- z wrogą samorządom polityką państwa, tach 2009–2012, wzrost nakładów na kultu- które lekceważąc zasadę pomocniczo- rę (głównie w postaci dotacji samorządów), ści, uprawia własną egoistyczną politykę a także wpływów własnych instytucji. wbrew lokalnym interesom (przykład Wielkim sukcesem jest stworzenie no- specustawy o Westerplatte, ale także wej infrastruktury, powstanie wielu nowych konfliktu wokół ECS).

instytucji kultury i ważnych cyklicznych im- • Wciąż zbyt mała liczba instytucji kultury, prez (festiwale, przeglądy, konkursy) o ran- niedostateczna i przestarzała infrastruk- dze ogólnopolskiej i wyższej. To absolutnie tura. Konieczność poszukiwania nowej nowa jakość, fenomen nieznany na Pomorzu siedziby dla Opery Bałtyckiej. w siermiężnych latach PRL. Do ważnych osiągnięć zaliczyć można • Bardzo niski poziom czytelnictwa. Ko- wysoki poziom i pozycję większości insty- nieczność interwencji systemowej. tucji artystycznych, a zwłaszcza Teatru Mu- • Potrzeba systemowych rozwiązań w dzie- zycznego i Teatru Wybrzeże (który krytyka dzinie edukacji kulturalnej. Niestety, in- coraz częściej wymienia jako „najlepszy stytucje kultury, nawet wspierane przez teatr w Polsce”). samorządy, nie dokonają przełomu bez Dobre wyniki frekwencyjne osiągają współpracy ze strony systemu edukacji. nowe muzea narracyjne: ECS, Muzeum II Woj- ny, Muzeum Emigracji, choć mogą być one • Konieczność poszukiwania nowych spo- jeszcze lepsze. Jeszcze większe „rezerwy” sobów promocji działalności instytucji Władysław Zawistowski Kultura a samorząd 47

kultury i zasobów dziedzictwa narodowego (muzea, zabytki).

• Dalsze inwestowanie w rozwój szkolnictwa artystycznego, najlepiej na szczeblu akademickim.

Niestety, znaczna część tych postulatów jest niemożliwa do spełnienia bez współpra- cy między samorządami a rządem. W obecnej sytuacji politycznej jest ona co najmniej utrudniona, a często wręcz niemożliwa.

wrzesień 2019 r. 48 Miejsce kultury w polityce regionalnej. Po co samorządowi kultura?

Monika Ilisińska Główny specjalista – koordynator zespołu w Departamencie Kultury Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego

Reforma administracyjna wprowadzona samorządów wszystkich szczebli jednostek w 1999 r. nie jest konceptem doskonałym. samorządu terytorialnego, to w pewnym Wola upragnionej decentralizacji państwa sensie obieg zamknięty. Decyzja o realizacji nie była współmierna do chęci przekazywa- zadania z jakiejkolwiek dziedziny ogranicza nia środków finansowych proporcjonalnie lub eliminuje wykonanie innych. Mająca do scedowanych zadań. Stanowiący jedynie specyficzne uwarunkowania ekonomicz- 66 proc.1 wielkości budżetu państwa budżet ne kultura, często postrzegana jako luksus, konkurować musi z innymi – bardziej bli- skimi społeczeństwu – dziedzinami, takimi 1 Na podstawie danych za 2018 r. Monika Ilisińska Miejsce kultury w polityce regionalnej. Po co samorządowi kultura? 49

jak: ochrona zdrowia, rolnictwo, transport istotny element w finansowaniu funkcjono- i łączność, oświata i wychowanie czy poli- wania poszczególnych podmiotów działają- tyka społeczna. Okoliczność ta powoduje cych w sektorze. Zauważyć należy również, nierównomierne postrzeganie ważności że finansowanie ze źródeł prywatnych, jak kultury jako stymulatora poprawnie funk- i społecznościowe, stanowi jedynie margi- cjonującego systemu, co skutkuje różnym nalne uzupełnienie w budżetach podmiotów podejściem do jej kreowania zarówno na działających w publicznym sektorze kultury. szczeblu centralnym, jak i poszczególnych Wydatki publiczne (tj. z budżetu państwa jednostek samorządu terytorialnego. i jednostek samorządu terytorialnego) prze- Zadania związane z kształtowaniem po- znaczone na kulturę i ochronę dziedzictwa lityki kulturalnej realizuje w głównej mie- narodowego w 2018 r. wyniosły 12,90 mld zł. rze państwo poprzez ministerstwa oraz Udział państwa w finansowaniu kultury to organy stanowiące jednostek samorządu 3,69 mld zł2 (0,94 proc. budżetu), jednostki terytorialnego poprzez reprezentujące je samorządu terytorialnego (JST) wyasygno- urzędy różnych szczebli. Wyróżniamy na- wały 9,21 mld zł3 (3,55 proc. budżetu). War- stępujące źródła finansowania działalności to nadmienić, że JST dysponujące znacz- kulturalnej: nie mniejszym budżetem (259,39 mld zł4) niż państwo (390,45 mld zł5) partycypują • wydatki z budżetu państwa (w szczegól- w znacznie większym stopniu w puli środ- ności obejmujące środki których dyspo- ków przeznaczonych na kulturę w udziale nentem jest minister kultury i dziedzic- od 71,4 proc. do 28,6 proc. Należy również twa narodowego oraz inni ministrowie); zaznaczyć zauważalny wzrost (+1,80 mld zł6, • wydatki jednostek samorządu terytorialnego wszystkich szczebli; 2 https://www.gov.pl/web/finanse/sprawozdanie- • środki z funduszy zagranicznych, w tym -roczne-za-2018 – Omówienie sprawozdania za 2018, s. 80 [dostęp 15.10.2019]. m.in. z Unii Europejskiej, Funduszy 3 https://www.gov.pl/web/finanse/sprawozdanie- Norweskich, Europejskiego Obszaru -roczne-za-2018 – Informacja o wykonaniu budżetów Gospodarczego; jednostek samorządu terytorialnego, tablica 13, Wy- datki jednostek samorządu terytorialnego według • środki pochodzące z sektora prywatne- działów, s. 18 [dostęp 15.10.2019]. go (darowizna, mecenat, sponsoring), 4 https://www.gov.pl/web/finanse/sprawozdanie- -roczne-za-2018 – Informacja o wykonaniu budżetów • finansowanie społecznościowe (fund jednostek samorządu terytorialnego, tablica 13, Wy- raising, crowdfunding). datki jednostek samorządu terytorialnego według działów, s. 18 [dostęp 15.10.2019]. Pomimo ugruntowania systemu kształtowa- 5 https://www.gov.pl/web/finanse/sprawozdanie-roczne-za-2018 – Omówienie sprawozdania za 2018, s. 55 nia polityki kulturalnej w Polsce w głównej [dostęp 15.10.2019]. mierze przez podmioty publiczne, wydat- 6 https://www.gov.pl/web/finanse/sprawozdanie- ki gospodarstw domowych mogą stanowić -roczne-za-2018 – Informacja o wykonaniu budżetów 50 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Finansowanie kultury przez jednostki samorządu terytorialnego wszystkich szczebli (w procentach) w 2018 roku

rodzaj samorządu wydatki globalne wydatki na kulturę udział w % gminy bez miast na prawach 127 132 774 073 zł 4 457 833 427 zł 3,51 powiatu (2478) miasta na prawach powiatu (66) 87 014 611 786 zł 2 976 582 411 zł 3,42 województwa (16) 16 582 311 562 zł 1 615 512 826 zł 9,74 powiaty (314) 28 656 570 530 zł 159 322 439 zł 0,56 Ogółem 259 386 267 951 zł 9 209 251 103 zł 3,55

Źródło: opracowanie własne na podstawie generatora Banku Danych Lokalnych

+19,56 proc.) w porównaniu z 2017 r. wydat- Tabela pokazuje duże zróżnicowanie ków na kulturę JST oraz znaczny spadek w udziale w finansowaniu kultury w bu- (-1,05 mld zł7, – 22,15 proc.) jej finansowania dżetach poszczególnych rodzajów jedno- przez państwo. Przedstawione powyżej in- stek samorządu terytorialnego. Zakłada- formacje mają charakter ogólny, dlatego też jąc teoretycznie, aktywność wszystkich do określenia stopnia zaangażowania kre- obywateli, mogą być oni beneficjentami atorów i realizatorów polityki kulturalnej działań kulturalnych dwóch lub trzech ro- dysponujących środkami publicznymi, ko- dzajów samorządów w zależności od miej- nieczne jest dokonanie bardziej szczegóło- sca zamieszkania. W przypadku mieszkań- wej analizy w podziale na różne rodzaje JST. ców miast na prawach powiatów korzystać Aktywność poszczególnych JST (województw, będą oni również z puli budżetów woje- powiatów, gmin, miast na prawach powiatu) wództw, natomiast mieszkańcy gmin będą w organizowanie działalności kulturalnej dodatkowo korzystać z efektów zrealizowa- wynika przede wszystkim z ustawowego nych ze środków pochodzących zarówno przyporządkowania poszczególnym orga- z województw, jak i z powiatów ziemskich. nom zadań. Wydatki na ten cel przedsta- Dane przedstawiające nakłady samorządów wione są w powyższej tabeli. wszystkich szczebli na tworzenie oferty oraz ochronę dziedzictwa kulturalnego dają podstawę jedynie do rozważań o cha- jednostek samorządu terytorialnego, tablica 13, Wy- rakterze ogólnym. W tym celu zestawiono datki jednostek samorządu terytorialnego według działów [dostęp 15.10.2019]. obok wydatki poniesione przez samorządy 7 https://www.gov.pl/web/finanse/sprawozdanie- wojewódzkie. -roczne-za-2018 – Omówienie sprawozdania za 2018, s. 80 [dostęp 15.10.2019]. Monika Ilisińska Miejsce kultury w polityce regionalnej. Po co samorządowi kultura? 51

Finansowanie kultury w województwach w 2018 roku województwo wielkość budżetu wydatki na kulturę udział liczba na w % ludności mieszkańca dolnośląskie 1 150 624 053 105 386 779 9,16 2 902 547 36,31 kujawsko-pomorskie 816 078 856 117 532 431 14,40 2 082 944 56,43 lubelskie 935 703 842 64 563 084 6,90 2 126 317 30,36 lubuskie 452 688 569 32 391 037 7,16 1 016 832 31,85 łódzkie 803 469 056 99 425 192 12,37 2 476 315 40,15 małopolskie 1 312 987 244 168 740 068 12,85 3 391 380 49,76 mazowieckie 2 638 593 927 283 380 793 10,74 5 384 617 52,63 opolskie 497 870 527 32 817 727 6,59 990 069 33,15 podkarpackie 1 143 048 893 70 794 660 6,19 2 129 138 33,25 podlaskie 794 872 464 64 133 860 8,07 1 184 548 54,14 pomorskie 1 045 300 683 112 614 010 10,77 2 324 251 48,45 śląskie 1 453 120 887 163 405 382 11,25 4 548 180 35,93 świętokrzyskie 702 670 178 39 180 789 5,58 1 247 732 31,40 warmińsko-mazurskie 612 735 913 54 394 853 8,88 1 433 945 37,93 wielkopolskie 1 270 477 554 138 684 845 10,92 3 489 210 39,75 zachodniopomorskie 952 068 915 68 067 311 7,15 1 705 533 39,91

Opracowanie własne na podstawie: GUS, Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018 roku, www.stat.gov.pl [dostęp 17.08.2019]

Przedstawione dane pokazują zaangażo- dużego zróżnicowania w finansowaniu wanie samorządów wojewódzkich w prze- kultury zarówno w udziale procentowym dziale pomiędzy 32 391 037 zł a 283 380 793 zł, w budżetach poszczególnych jednostek co stanowi od 5,58 proc. do 14,40 proc. ich samorządu wojewódzkiego, jak i kwotowo globalnych budżetów. Widoczna jest rów- na mieszkańca. Przyczyny tego zróżnicowa- nież dość znacząca różnica w puli środków nia należy upatrywać w sposobie przepro- finansowych przeznaczanych przez orga- wadzonej w Polsce transformacji, w efek- ny regionów. W przeliczeniu na mieszkań- cie której przyjęto finansowanie instytucji ca kwoty te oscylują od 30,36 zł do 56,43 zł. kultury ze środków publicznych, czyli w ra- Zawarte w tabeli powyżej dane dowodzą mach przeprowadzonej reformy państwowej, 52 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

instytucje w ponad 90 proc. przeszły pod Spośród 29 wskazanych przez European opiekę samorządów różnego szczebla. Jak Statistical System Network on Culture (ESS widać w przedstawionych danych, wysiłek net-culture – projekt, którego celem było finansowy samorządów w dziedzinie kul- stworzenie metodologicznych fundamen- tury ujmowany procentowo jest znacznie tów i sformułowanie rekomendacji dla dalszych prac nad tworzeniem statystyk większy niż wysiłek państwa. Na różnych kultury w Europie) zakresów działalności, szczeblach samorządu różnie się to roz- dominujące dla sektora kultury są nastę- kłada, jednakże uśredniając, widać wyraź- pujące kategorie: nie, że na poziomie województwa udział samorządów w finansowaniu kultury jest 1) artystyczna i literacka działalność twór- największy. Zróżnicowanie w poniesionych cza, nakładach finansowych na działalność kul- 2) działalność obiektów kulturalnych, 3) pozostała działalność rozrywkowa, gdzie turalną wynika z wielu powodów: indziej niesklasyfikowana, 1) z położenia geograficznego skutkują- 4) działalność bibliotek i archiwów, cego różnym stopniem historycznego 5) działalność muzeów, rozmieszczenia instytucji kultury w po- 6) pozaszkolne formy edukacji artystycznej, szczególnych obszarach, 7) działalność związana z wystawianiem 2) wielkości budżetu globalnego poszcze- przedstawień artystycznych, 8) wydawanie książek, gólnych jednostek samorządu wojewódz- 9) działalność w zakresie nagrań dźwięko- kiego, wych i muzycznych, 3) dużego obciążenia budżetów samorzą- 10) działalność związana z produkcją filmów. dów wojewódzkich, spowodowanego kontynuacją prowadzenia największych Pozostałe – wykazane we wspomnianym instytucji kultury w regionie przy rela- powyżej zestawieniu – rodzaje działalności tywnie małym budżecie globalnym, realizowane są przez podmioty gospodar- 4) kondycji finansowej poszczególnych cze mające charakter ściśle komercyjny. jednostek, Jednakże sfera kultury zdominowana jest 5) uznania ważności realizacji polityki przez podmioty publiczne w liczbie 46908, kulturalnej przez organy stanowiące z czego 4624 to samorządowe instytucje kul- JST, tury, a 66 to własność państwowa. Pomimo 6) aktywności środowisk twórczych oraz sukcesywnego wzrostu, liczby podmiotów aktywności organizacji pozarządowych działających w tej sferze, 8 https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/kultura- -turystyka-sport/kultura/wyniki-finansowe-insty- 7) nieprecyzyjnie sformułowanych prze- tucji-kultury-w-okresie-i-xii-2018-roku,8,8.html, pisów prawnych. s. 2 [dostęp 15.10.2019]. Monika Ilisińska Miejsce kultury w polityce regionalnej. Po co samorządowi kultura? 53

Wydatki na kulturę w 2018 roku

Stolica regionu / wielkość budżetu wydatki na kulturę udział w budżecie województwo w mln zł w mln zł w % Gdańsk 3 305,61 105,62 3,19 pomorskie 1 045,33 112,64 10,77

1 https://www.gdansk.pl/budzet [dostęp 15.10.2019]. 2 https://www.gdansk.pl/budzet [dostęp 15.10.2019]. 3 http://edziennik.gdansk.uw.gov.pl/Compatible/Details?Oid=46405, s. 5 [dostęp 15.10.2019]. 4 http://edziennik.gdansk.uw.gov.pl/Compatible/Details?Oid=46405, s. 6 [dostęp 15.10.2019].

prywatnych działających w sektorze kultury, skich budżetów w porównaniu z miastami, nadal stanowią one margines. Fundamen- stolicami regionów. talnym dokumentem regulującym zasady Warto jednakże zaznaczyć, że zgodnie funkcjonowania sfery kultury jest Ustawa z obowiązującymi przepisami samorządy o organizowaniu i prowadzeniu działalności wojewódzkie, powiatowe i gminne mają kulturalnej. Największą jej część (art. od 8 obowiązek zapewnienia mieszkańcom na do 31) stanowią zapisy regulujące działalność swoim terytorium funkcjonowania jedynie podstawowego ogniwa systemu, jakim jest – biblioteki, o czym stanowi art. 19 Ustawy jednostka o zastrzeżonej w ww. ustawie tylko o bibliotekach. Zakres prowadzenia pozo- dla tych podmiotów nazwie – instytucja kul- stałych rodzajów działalności kulturalnej tury. Dodatkowo, na podstawie art. 9 pkt 13 jest w pewnym sensie dobrą wolą organów Ustawy o finansach publicznychz 27 sierpnia stanowiących na poszczególnych szczeblach 2009 r.9 zarówno państwowe, jak i samorzą- JST. Odpowiedzialność i świadomość włoda- dowe instytucje kultury zaliczone zostały rzy w tym względzie jest kluczowa dla prze- do jednostek sektora finansów publicznych. myślanego kreowania polityki kulturalnej. Fakt ten nakłada na te podmioty obowiązek Wysokość poniesionych nakładów bu- stosowania wielu przepisów dotyczących dżetowych ma znaczący wpływ zarówno gospodarowania środkami publicznymi. na liczbę, jak i jakość realizowanej oferty Niebagatelne znaczenie w szczególności kulturalnej. Jednakże samorządy posiadają dla samorządów wojewódzkich – będących ograniczony zbiór instrumentów, by wspie- spadkobiercami największych instytucji rać rozwój kultury w regionie. Nie zastąpi kultury w regionie – ma fakt relatywnie ni- to konieczności zmiany systemu myślenia władz państwa, jak i tych na wszystkich szczeblach samorządu o konieczności lokowania 9 t.j. DzU 2019 r. poz. 869 [http://prawo.sejm.gov.pl/ isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20190000869, do- pieniędzy na działalność kulturalną. Zasad- stęp 15.10.2019] ne byłoby również poszukiwanie środków 54 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

z innych pozaadministracyjnych źródeł czy optymalnego zestawu wymiernych parame- realizacja projektów tzw. wspólnych, które trów (prawo, technologia, finanse, kwalifi- poprzez efekt synergii pozwalają znacznie kacje), aby osiągnąć wysoki poziom rozwoju zmniejszyć koszty ich realizacji. Wskazana społecznego i cywilizacyjnego. Wcześniej czy byłaby również integracja środowisk działa- później o swoje prawa upomni się kultura. jących w szeroko pojętej kulturze na rzecz Jeśli się pominie ów niewymierny i trudny zmiany w myśleniu sponsorów i przekiero- do zbadania „parametr” rozwoju, jakim jest wanie ich zasobów ze sportu do kultury czy kultura, to system społeczny nie „zaskoczy”. lobbing na rzecz większego udziału kultury Wpływ kultury ujawnia się powoli, ale jest w budżecie państwa. Niezmiernie istotne on ewidentny, czego dowodzą doświadcze- jest również zwiększenie świadomości co nia wielu krajów, z których jednym, m.in. do konieczności zatrudniania menedżerów dzięki kulturze, się powiodło, a innym nie. w sektorze czy dokonanie gruntownej zmiany przepisów regulujących organizowanie i prowadzenie działalności kulturalnej. Kultura, będąca potrzebą wyższego rzę- du, postrzegana jest często jako sfera ge- nerująca wyłącznie koszty, a nie czynnik kształtujący środowisko rozwoju społeczno- -gospodarczego czy czynnik pobudzający kreatywność wykorzystywaną w różnych gałęziach gospodarki. Podejmowanie dialogu i współpracy środowiska, którego efektem będzie inspirowanie, doradztwo i pomoc w działaniu na rzecz rozwoju i wzbogacenia oferty kulturalnej oraz jej promocji, skut- kujące szeroko pojętą integracją obywateli pendysta Fulbrighta w Massachusetts Institute we wspomnianej powyżej sferze, stanowić of Technology w zakresie badań nad mediami powinno priorytet zarówno dla władz pań- i komunikacją. Był gościnnym wykładowcą w Col- stwa, jak i tych organizujących działalność lege of Liberal Arts, Pensylvania State University kulturalną na wszystkich szczeblach jedno- (1996). Członek Polskiego Towarzystwa Socjolo- gicznego, International Studies Association oraz stek samorządu terytorialnego. Odpowie- CIRCLE – europejskiej sieci instytutów badań nad dzią na pytanie o zasadność inwestowania kulturą i centrów informacji o kulturze. W latach w kulturę niech będą słowa dra hab. Kazi- 1995–2006 członek Komitetu Prognoz PAN Polska mierza Krzysztofka:10 Nie wystarczy wdrożyć 2000 Plus. Był ekspertem Open Society Institute (Soros Foundation) w Budapeszcie (1999–2002). [za https://www.swps.pl/nauka-i-badania/pracow 10 dr hab. Kazimierz Krzysztofek – socjolog, medio nicy-naukowi/15715-kazimierz-krzysztofek, dostęp znawca. Wiceprezes Fundacji Pro Cultura. Sty- 15.10.2019]. 55 Instytucje kultury – państwowe, samorządowe – czyli czyje?

Beata Jaworowska Zastępca dyrektora Departamentu Kultury w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Pomorskiego

Teatr, opera, muzeum, biblioteka – wizyta ale nie musi, być instytucją kultury. Bycie w takim miejscu bardziej skłania do kontem- instytucją kultury przesądza o unikatowej, placji sztuki i czerpania doznań artystycz- specyficznej, ale i skomplikowanej pozycji nych niż zastanawiania się nad prawidłami danej jednostki w całokształcie pejzażu ekonomicznymi: czyją własnością jest ten kulturowego, ekonomicznego i szerzej – teatr, kto finansuje operę, czy działalność społecznego, kraju. muzeum może przynieść jakiś zysk, dla- czego wypożyczanie książek jest bezpłat- ne? Takie pytania zadawane są najczęściej Status prawny instytucji kultury dopiero wtedy, gdy w odbiorze społecznym pojawiają się wątpliwości dotyczące pra- Jako cezurę czasową niniejszych rozważań na- widłowego funkcjonowania tych instytucji. leży przyjąć uchwalenie przez Sejm Rzeczy- Każde z wymienionych wyżej miejsc może, pospolitej Polskiej ustawy z 25 października 56 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu dzia- Ustawa określa, że formami organizacyj- łalności kulturalnej. Podlegała ona na prze- nymi działalności kulturalnej są w szczegól- strzeni lat wielokrotnym nowelizacjom1, ności: teatry, opery, operetki, filharmonie, z których najpoważniejszych zmian doko- orkiestry, instytucje filmowe, kina, muzea, nano ustawą z 31 sierpnia 2011 r. o zmianie biblioteki, domy kultury, ogniska artystycz- ustawy o organizowaniu i prowadzeniu ne, galerie sztuki oraz ośrodki badań i do- działalności kulturalnej oraz niektórych kumentacji w różnych dziedzinach kultury4. innych ustaw2. Dziś ustawa jest podstawo- Nowelizacja z roku 2011 wprowadziła kate- wym aktem prawnym regulującym wiele gorię instytucji artystycznej, którą jest in- dziedzin działalności kulturalnej, w tym stytucja kultury powołana do prowadzenia funkcjonowanie instytucji kultury. Usta- działalności na polu teatru, muzyki, tańca, wodawca wyróżnia państwowe i samorzą- z udziałem twórców i wykonawców5. dowe instytucje kultury. Do ich utworzenia Oznacza to, że każda instytucja arty- uprawnieni są odpowiednio ministrowie oraz styczna jest instytucją kultury, ale nie kierownicy urzędów centralnych i jednost- każda instytucja kultury jest instytucją ki samorządu terytorialnego. Podmioty te artystyczną. Określenie instytucja kultury zwane są dalej organizatorami. Na podsta- dotyczy przede wszystkim muzeów, biblio- wie zawieranych między sobą umów orga- tek, domów i centrów kultury, zaś instytucja nizatorzy mogą także tworzyć, łączyć bądź artystyczna głównie teatrów, oper, filhar- prowadzić wspólnie instytucje kultury. Mogą monii, operetek, orkiestr symfonicznych, je ponadto tworzyć na podstawie umów kameralnych, zespołów pieśni i tańca czy zawartych z osobą fizyczną, prawną lub zespołów chóralnych. Bezwzględnie przy jednostką nieposiadającą osobowości praw- tym należy pamiętać, że w obu przypad- nej. Państwowe i samorządowe instytucje kach określenia te dotyczą podmiotów kultury (podobnie jak ich organizatorzy) są działających pod rządami przywoływa- jednostkami sektora finansów publicznych, nej ustawy, czyli mają państwowych bądź co sprawia, że działają w ściśle określonym samorządowych organizatorów, co niesie reżimie prawnym, związanym z dyscypliną liczne konsekwencje. Ma to zasadnicze zna- finansową3. czenie, gdyż w powszechnej świadomości rozróżnienie, czy dane muzeum lub teatr 1 Jak podaje Internetowy System Aktów Prawnych jest podmiotem prywatnym czy samorzą- (ISAP) Sejmu RP uchwalono 29 aktów zmieniających, dowym lub państwowym, właściwie nie cyt. za http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails. xsp?id=WDU19911140493 [dostęp 2.09.2019]. istnieje. 2 Ustawa z 31 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o orga- Instytucje kultury obdarzone są dużą nizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej autonomią, co potwierdza fakt posiadania oraz niektórych innych ustaw, DzU 2011 nr 207 poz. 1230. 3 Art. 9 ust. 1, 2, 13 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finan- 4 Art. 2 ustawy. sach publicznych, DzU 2009 nr 157 poz.157 ze zm. 5 Art. 11 ust. 2 ustawy. Beata Jaworowska Instytucje kultury – państwowe, samorządowe – czyli czyje? 57

przez nie osobowości prawnej, samodziel- nych (podmioty prywatne, spółki)7. Wtedy ność w prowadzeniu gospodarki finansowej ich działalność regulowana jest przez inne czy wreszcie niezależność i mocna pozycja akty prawne. dyrektora. Od wielu lat toczy się dyskusja na temat Ustawa określa szczególne zasady go- ułomności ustawy w zakresie, w którym spodarki finansowej instytucji, kładąc na- regulowane jest funkcjonowanie instytu- cisk m.in. na rolę dotacji od organizatora cji kultury. Obejmuje ona swoimi zapisa- w strukturze przychodów. Te zasady, jak mi wszystkie ich rodzaje, niezależnie od również określenie, że działalność kulturalna specyfiki działania czy wielkości. Jedynie polegająca – w świetle ustawy – na tworze- bibliotekom i muzeom ustawodawca de- niu, upowszechnianiu i ochronie kultury, dykował ponadto ustawy specjalne8. Teatr nie stanowi działalności gospodarczej w ro- Wielki – Opera Narodowa i Gminny Ośro- zumieniu odrębnych przepisów, stanowią dek Kultury w Somoninie znajdują się pod o wyjątkowości instytucji kultury w palecie rządami tego samego, dalekiego od dosko- zróżnicowanych podmiotów działających nałości aktu prawnego, który niewątpliwie w sferze szeroko pojętej kultury. Są specy- wymaga zmian, a być może – dodatkowo – ficzne nie tylko w Polsce, ale wyróżniają się uchwalenia specjalnych ustaw, poświęco- w pejzażu zjednoczonej Europy, nie mówiąc nych choćby teatrowi. już o krajach spoza Starego Kontynentu. To, że instytucje kultury nie są nastawione na zysk, powoduje ich uprzywilejowaną, choć Samorządowe wojewódzkie instytucje nie zawsze łatwiejszą, pozycję wśród innych kultury w Polsce. Rola organizatora podmiotów. Ramy działalności każdej instytucji Do dziś w dość powszechnej świadomo- kultury określają podstawowe dokumen- ści pokutuje pogląd, że instytucje kultury ty6, którymi są: akt o utworzeniu, statut są państwowe. Dotyczy to zwłaszcza du- (oba nadawane przez organizatora) oraz żych instytucji – teatrów, muzeów i oper. regulamin organizacyjny (nadawany przez Można to po części zrozumieć, skoro cza- dyrektora). sami zdają się to potwierdzać nawet ich Dla uzupełnienia obrazu organizacji nazwy. Nic bardziej mylnego. Państwowa sektora kultury w Polsce warto dodać, że Galeria Sztuki w Sopocie jest instytucją może ona przybierać również inne formy, np. instytucji non profit (fundacje, stowa- 7 Strycharz J., Organizacje sektora kultury a rozwój, rzyszenia) czy przedsiębiorstw komercyj- [w:] Kultura a rozwój, red. Hausner J., Karwińska A., Purchla J., Narodowe Centrum Kultury, Warszawa, 2013, s. 177. 6 Wieczorek P., Instytucje kultury. Rachunkowość, 8 Ustawa z 21 listopada 1996 r. o muzeach, Dz.U 1997 sprawozdawczość, gospodarka finansowa, kontrola nr 5 poz. 24 ze zm., Ustawa z 27 czerwca 1997 r. o bi- zarządcza, Wydawnictwo C.H. Beck, 2011, s. 2. bliotekach, Dz.U 1997 nr 85 poz. 539 ze zm. 58 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

gminy miasta Sopotu, a muzea narodowe większość najważniejszych instytucji, czę- w Szczecinie czy Gdańsku są prowadzone sto o znaczeniu i zasięgu działania daleko jako instytucje wspólne samorządów woje- wybiegających poza obszar regionu, w wy- wódzkich oraz Ministra Kultury i Dziedzic- łącznej gestii ministra pozostało ich bardzo twa Narodowego i znajdują się w rejestrach niewiele. Na tej liście jest tylko jeden teatr samorządów. operowy – Teatr Wielki – Opera Narodowa W rzeczywistości cały zasób instytucjo- (od 2017 roku także Polska Opera Królew- nalny kultury pozostawał w gestii państwa ska), dwa teatry dramatyczne: Narodowy do okresu transformacji ustrojowej. Od roku w Warszawie i Narodowy Stary w Krakowie, 1990 gminy sprawowały nadzór nad częścią jedna filharmonia: Narodowa w Warszawie. instytucji o charakterze lokalnym, czyli nad Warto zwrócić uwagę na całkowity brak te- domami kultury i bibliotekami, ale insty- atrów lalkowych, muzycznych czy operetek. tucje o znaczeniu, można użyć chyba tego Te zmiany przyjmowano początkowo sformułowania, strategicznym, pozostawały z wielkim niepokojem, obawiając się, że sa- pod nadzorem bezpośrednio ministerialnym morządy nie sprostają nowym obowiązkom, bądź wojewody, czyli państwowym. Pewną co będzie skutkowało ubożeniem, margina- przymiarką do decentralizacji był Miejski lizacją czy wręcz likwidacją wielu instytucji. program pilotażowy reformy administra- Klucz, wedle którego przypisywano organi- cyjnej państwa, przygotowany przez zespół zatorom instytucje, pozostał nieznany, ob- prof. Michała Kuleszy, w ramach którego rósł anegdotami, a nawet zyskał miano „gry 46 dużych samorządów miejskich przejęło w numerki”10. Ustawodawca scedował więc w 1993 r. część zadań państwa (w Gdańsku na nowo powstałe jednostki zadanie o cha- był to Teatr Miniatura, a w Sopocie wspo- rakterze obowiązkowym, o dużym ładunku mniana wcześniej Państwowa Galeria Sztuki). odpowiedzialności (nie tylko finansowej, ale Prawdziwy przełom nastąpił jednak kilka i społecznej), na dodatek nie przekazując lat później, kiedy w efekcie reformy admi- na ten cel należytych środków i uznając, że nistracyjnej kraju powstało 16 samorządo- zadania z zakresu kultury finansowane są wych województw i 315 samorządowych co do zasady ze środków własnych samorzą- powiatów. Obok wielu innych zadań prze- dów. Czas pokazał, że samorządy wywiązują kazano im do prowadzenia zdecydowaną się z nałożonych obowiązków w sposób na- większość pozostających do tej pory pod leżyty, choć wysiłek finansowy, jaki muszą kontrolą państwa instytucji kultury9. Pod ponosić, jest naprawdę duży. Województwa opiekę samorządów wojewódzkich trafiła prowadzą dziś instytucje, które służą często kilku regionom, bywają – śmiało można po- wiedzieć – ambasadorami kultury polskiej 9 Wąsowska-Pawlik A., Polityka kulturalna Polski za granicą, serwują ofertę artystyczną na 1989–2012, [w:] Kultura a rozwój, red. Hausner J., Karwińska A., Purchla J., Narodowe Centrum Kul- tury, Warszawa, 2013, s. 115. 10 Tamże. Beata Jaworowska Instytucje kultury – państwowe, samorządowe – czyli czyje? 59

wysokim poziomie, a niejednokrotnie profil modzielnie odpowiadać będą za po- ich działalności jest unikatowy. Samorządy wierzony im majątek materialny i nie- województw przeznaczają na ten cel śred- materialny. nio około 10 proc. swego budżetu. Ustawa Załączona mapa obrazuje, ile instytu- pozwala na wsparcie działalności tych in- cji kultury w Polsce znajduje się we wła- stytucji i ich dofinansowanie poprzez for- daniu samorządów wojewódzkich (poda- mułę wspólnego prowadzenia. Samorządy ne liczby sumują instytucje prowadzone województw częstokroć dążą do takiego i współprowadzone, niezależnie od tego, modelu, wnioskując do właściwego mini- w czyim rejestrze instytucji kultury się stra o zawarcie odpowiedniej umowy, jed- znajdują). nakże i w tym przypadku (tak jak było to Jak pokazuje mapa, województwa prowa- w momencie reformy administracyjnej) nie dzą i współprowadzą od 7 (łódzkie, opolskie) ma żadnych kryteriów doboru i zawieranie do aż 28 (mazowieckie) instytucji. Są wśród umów odbywa się na zasadzie uznaniowości, nich tak duże, jak: Teatr Wielki w Łodzi, Te- a w ostatnich latach także wedle swoistego atr Wielki w Poznaniu, Opera i Filharmonia klucza polityczno-historycznego. Niewiele Podlaska – Europejskie Centrum Sztuki jest także umów o wspólnym prowadzeniu w Białymstoku, Teatr Muzyczny w Gdyni, podpisywanych z innymi samorządami Muzeum Śląskie w Katowicach, Muzeum bądź innymi uprawnionymi podmiotami. Narodowe we Wrocławiu i niewielkie, jak: To wszystko jeszcze bardziej podkreśla Teatr Wierszalin w Supraślu, Muzeum Ro- odpowiedzialność organizatora za prawi- mantyzmu w Opinogórze, Ośrodek Chopi- dłowe funkcjonowanie podlegających mu nowski w Szafarni. Zatrudniają od kilkunastu instytucji. Czego przede wszystkim ona do kilkuset osób i dysponują budżetem od niecałego miliona złotych do kilkudziesię- dotyczy? To odpowiedzialność za: ciu milionów. Z reguły województwa pro- • zapewnienie niezbędnych środków do wadzą (bądź współprowadzą) kilkanaście funkcjonowania instytucji, których mi- instytucji, wśród których znajdują się opera, sją jest tworzenie, upowszechnianie filharmonia (nie w każdym województwie), i ochrona kultury przy założeniu, że jeden, dwa teatry, biblioteka, ośrodek kul- nie są one nastawione na zysk, a jedno- tury i kilka muzeów o zróżnicowanych pro- cześnie są istotne dla zrównoważonego filach i zasięgu. rozwoju regionu, Podobny schemat powtarza się w woje- wództwie pomorskim, które w wielu staty- • sprawowanie nadzoru nad ich zgodnym stykach znajduje się mniej więcej w „środku z prawem działaniem przy zachowaniu stawki”, co sprawia, że na jego przykładzie i uszanowaniu pełnej autonomii, można analizować wiele zjawisk w kulturze. • skuteczne i rozważne powoływanie Załączona rycina przedstawia instytucje kul- dyrektorów tych instytucji, którzy sa- tury prowadzone i współprowadzone przez 60 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

instytucje kultury w rejestrze samorządu województwa

instytucje kultury współprowadzone przez samorząd województwa

Ryc. 1. Instytucje kultury prowadzone i współprowadzone przez samorządy województw w Polsce (stan z 31.12.2018) Źródło: opracowanie własne na podstawie Biuletynów Informacji Publicznej MKiDN oraz jednostek samorządu terytorialnego Beata Jaworowska Instytucje kultury – państwowe, samorządowe – czyli czyje? 61

Ryc. 2. Instytucje kultury prowadzone i współprowadzone przez Samorząd Województwa Pomorskiego (stan z 31.12.2018) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Departamentu Kultury Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego

samorząd województwa pomorskiego, z po- Kolejne wykresy pokazują, jak w po- działem na te, które znajdują się rejestrze szczególnych instytucjach kształtuje się instytucji prowadzonym przez Samorząd udział przychodów własnych w budżecie Województwa Pomorskiego (12) oraz wpi- ogółem, co oczywiście zależne jest przede sane w rejestry innych organizatorów (4). wszystkim od typu prowadzonej działalności, Pogłębieniu wiedzy o wielkości i po- ale w pewnej mierze jest także pochodną tencjale tych instytucji służyć może tabela zdolności instytucji do osiągania znaczą- przedstawiająca podstawowe dane licz- cych wpływów z działalności podstawowej bowe związane z ich roczną działalnością, i (ewentualnie dodatkowej) gospodarczej. takie jak budżet (z uwzględnieniem przy- Przedstawiane dane służą nakreśleniu chodów własnych), etatowe zatrudnienie kontekstu i zależności, które występują oraz liczba uczestników organizowanych na linii: organizator – dyrektor instytu- wydarzeń. cji – instytucja – odbiorca. Nie są to relacje 62 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Ryc. 3. Podstawowe dane dotyczące instytucji kultury prowadzonych i współprowadzonych przez Samorząd Województwa Pomorskiego (stan z 31.12.2018)

Budżet, zatrudnienie, liczba przedsięwzięć i frekwencja IK w 2018 roku Lp. Instytucja budżet zatrudnienie frekwencja kultury w etatach ogółem w tym: (ogółem) ogółem przychody WŁASNE 1 TM 33 633 711 zł 20 650 091 zł 211,35 264 380 2 ECS 21 684 533 zł 7 269 564 zł 84,50 745 143 3 OB 21 551 655 zł 3 433 075 zł 229,72 51 463 4 TW 20 165 763 zł 6 305 283 zł 122,70 83 536 5 WiMBP 17 250 732 zł 860 216 zł 194,77 1 277 646* 6 PFB 17 170 668 zł 8 089 258 zł 126,33 203 060 7 MNG 14 573 109 zł 1 855 040 zł 136,72 169 303 8 GTS 11 560 013 zł 6 150 070 zł 24,00 79 913 9 MAG 8 434 597 zł 1 645 898 zł 75,25 89 723 10 MPŚ 7 827 968 zł 1 903 258 zł 89,19 87 176 11 NCK 5 943 693 zł 425 936 zł 34,18 83 605 12 MKPE 4 517 489 zł 1 356 409 zł 46,09 92 221 13 MPiMK-P 2 516 753 zł 294 193 zł 26,41 40 165 14 PFK 1 987 042 zł 339 042 zł 23,50 16 728 15 BGSW 1 566 170 zł 245 469 zł 16,00 19 147 16 MZK 1 482 805 zł 299 855 zł 18,88 40 543 RAZEM 191 866 701 zł 61 122 657 zł 1 459,59 2 185 036

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Departamentu Kultury Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego * – wypożyczenia Beata Jaworowska Instytucje kultury – państwowe, samorządowe – czyli czyje? 63

Instytucje artystyczne

Muzea

Ryc. 4. Struktura przychodów w budżetach instytucji kultury prowadzonych i współprowadzonych przez Samorząd Województwa Pomorskiego (stan z 31.12.2018) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Departamentu Kultury Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego 64 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Pozostałe instytucje kultury

Ryc. 5. Struktura przychodów w budżetach instytucji kultury prowadzonych i współprowadzonych przez Samorząd Województwa Pomorskiego (stan z 31.12.2018) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Departamentu Kultury Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego Beata Jaworowska Instytucje kultury – państwowe, samorządowe – czyli czyje? 65

jednostronne, a zachwianie ich prawidło- działalnością instytucji a jej wpływem na wości może powodować dysfunkcje w na- rozwój miasta czy regionu. W obu aspek- leżytym sprawowaniu obowiązków każdej tach postać lidera instytucji ma kolosalne (oprócz oczywiście odbiorcy, którego za- znaczenie dla jej sukcesu, co potwierdza chowanie jest całkowicie wolicjonalne) ze tezę o wadze dokonania właściwego wybo- stron relacji. W trójkącie tym role stron ru tej osoby. dyktowane są głównie obowiązującymi Od kilku dziesiątek lat w szeroko pojętym przepisami prawa, ale sukces instytucji myśleniu o rozwoju gospodarczym pojawia (artystyczny, ekonomiczny) jest w dużej się potrzeba zauważenia roli kultury w tym mierze pochodną dokonania przez orga- procesie, a od około ćwierćwiecza powszech- nizatora właściwego wyboru dyrektora. nie funkcjonuje twierdzenie, że kultura On to bowiem, z jednej strony – dzięki zastanowi „koło zamachowe” tego rozwoju11. pewnionym mu przez organizatora środ- Wśród autorów, których poglądy legitymi- kom finansowym i majątkowi trwałemu, zują tę tezę, znajdują się David Throsby12 czy z drugiej strony, wykorzystując potencjał Phillipe Kern13. David Throsby uznaje wprost, i kreatywność kierowanego przez siebie że kultura – jako czynnik zrównoważonego zespołu, ma szansę (z)budować pozycję ar- rozwoju – wpływa na gospodarkę w trojaki tystyczną, kulturotwórczą i ekonomiczną sposób: poprzez sprawność podejmowa- instytucji. nia decyzji, kreatywność i innowacyjność wynikającą z wartości kulturowych, wzrost poziomu sprawiedliwości i zasady moralne, Kontekst ekonomiczny które mają odzwierciedlenie w relacjach społecznych, wreszcie oddziaływanie na Jak wspomniano wcześniej, instytucje kul- cele gospodarcze i grupy społeczne14. Phi- tury są podmiotami, na które ani prawo, ani lippe Kern – autor wielu opracowań stwo- organ założycielski nie nakładają obowiązku wypracowywania zysku. Nie powinny jed- 11 Ilczuk D., Karpińska A., Kultura jako koło zamachowe rozwoju gospodarczego, [w:] Pomorskie poszerzenie nak generować wyników ujemnych (strat), pola kultury: dylematy – konteksty – działania; red. gdyż – jak mówi ustawa – koszty działalności Obracht-Prondzyński C., Zbieranek P., Narodowe i zobowiązania mają pokrywać z uzyskiwa- Centrum Kultury, Nadbałtyckie Centrum Kultury, nych przychodów. Na problem znaczenia Uniwersytet Gdański, 2017, s. 123. 12 Throsby D., Economics and Culture,, Cambridge, ekonomicznego instytucji można spojrzeć 2001, [za]; Ilczuk D., Karpińska A., Kultura jako…, dwojako. W węższym aspekcie – analizując s. 128. zdolność instytucji do wypracowywania 13 Kern P., The Economy of Culture in Europe, 2006, http:// wpływów w takim stopniu, by zapewniały www.keanet.eu/ecoculture/studynew.pdf?4f4eb7, dostęp 14.05.2018,[za]; Ilczuk D., Karpińska A., Kul- one swobodę działalności na oczekiwanym tura jako…, s. 133. poziomie artystycznym, i w szerszym – kiedy 14 Głowacki J., Przemysły kreatywne i ich wpływ na szuka się związków między szeroko pojętą gospodarkę, [w:]Kultura a rozwój, red. Hausner J., 66 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

rzonych na potrzeby m.in. Komisji Europej- Żuław i innych części regionu oraz tradycji skiej – w swym słynnym raporcie z 2006 r. morskich i historycznych, w tym solidar- analizował gospodarcze znaczenie kultury, nościowych. Dziedzictwo kulturowe coraz przyjmując do swych badań dwa wskaźniki: częściej traktowane jest jako istotny czynnik produktywność i rentowność. Potwierdziły rozwoju lokalnego (sposób na aktywizację one, że sektor kultury może być tak samo, gospodarczą, tworzenie nowych miejsc pra- a w niektórych przypadkach nawet bar- cy oraz kreowanie pozytywnego wizerunku dziej konkurencyjny niż „zwykłe” sektory danego obszaru). (…). Województwo oferuje przemysłowe15. również szerokie możliwości uczestnictwa Za niepodlegającą dyskusji uznaje się w kulturze. Liczne inwestycje w obiekty kul- obecnie również tezę, iż działalność kultu- tury oraz coraz ambitniejsze wydarzenia ralna jest czynnikiem wspierającym rozwój kulturalne (wystawy, spektakle i festiwale) miast, a kryteriami branymi tu pod uwagę są pozwoliły na stworzenie nowej jakościowo m.in.: generowanie zaangażowania społecz- oferty artystycznej rozpoznawalnej w ska- nego, tworzenie atrakcyjnej przestrzeni do li krajowej i międzynarodowej. Wpływa to zamieszkania, odwiedzania, inwestowania, na wielokierunkowy rozwój turystyki czy- realizacja projektów kulturalnych, rozwój niąc region jedną z kluczowych destyna- przemysłów kultury czy wreszcie budowa- cji w kraju (…). Województwo znajduje się nie tożsamości i wizerunku miasta16. w czołówce polskich regionów pod wzglę- Ten typ postrzegania kultury obecny dem poziomu, warunków i jakości życia. jest również w myśleniu Samorządu Woje- Przekłada się to na zadowolenie z życia wództwa Pomorskiego i wybrzmiewa w naj- i pozytywne postrzeganie przyszłości przez ważniejszym dokumencie dotyczącym po- mieszkańców.17 lityki regionalnej, czyli w Strategii Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020: Nawet laik zauważy, że relacje: kultura – gospodarka najłatwiej jest dostrzec w przy- Pomorskie charakteryzuje się unikatowym padku tzw. przemysłów kultury czy branż środowiskiem i walorami krajobrazowymi kreatywnych. Jednak nawet mówiąc o oma- oraz różnorodnością kulturową, wynikającą wianej w tej pracy kulturze zinstytucjona- z tożsamości regionalnej i lokalnej czerpią- cej z dziedzictwa Kaszub, Kociewia, Powiśla, 17 Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020; Załącznik nr 1 do Uchwały nr 458/XXII/12 Sejmiku Karwińska A., Purchla J., Narodowe Centrum Kul- Województwa Pomorskiego z 24 września 2012 r. tury, Warszawa, 2013, s. 177. w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju Województwa 15 Ilczuk D., Karpińska A., Kultura jako…, s. 134. Pomorskiego 2020; Wnioski z analizy społeczno-go- 16 Sanetra-Szeliga J., Sektor kultury a rozwój gospo- spodarczej województwa pomorskiego. https://stra- darczy miasta, [w:] Kultura a rozwój, red. Hausner tegia2020.pomorskie.eu/documents/240306/400793/ J., Karwińska A., Purchla J., Narodowe Centrum Pomorskie_SRWP2020.pdf/d1fb1e1b-4c73–4221–8f2b- Kultury, Warszawa, 2013, s. 415. -8cff5b3a9f45 [dostęp 14.05.2018]. Beata Jaworowska Instytucje kultury – państwowe, samorządowe – czyli czyje? 67

lizowanej można przeanalizować jej wpływ ich – obiektywnie ujmując – stabilna pozy- na rozwój turystyki, tworzenie miejsc pra- cja (w polskich warunkach) oparta jest na cy (nie tylko w instytucjach, ale i w ich oto- ustawowym wsparciu organizatora. Jedy- czeniu), podnoszenie jakości życia. W pol- nie dla poszerzenia pola rozważań można skiej myśli badawczej pojawiły się próby przypomnieć znane w ekonomii kultury zbadania oddziaływania ekonomicznego pojęcie „choroby kosztów”, znane też jako konkretnych instytucji kultury na gospo- efekt Baumola, odnoszące się do sekto- darkę regionu. Taki pilotażowy charakter ra sztuk performatywnych. Jak dowodzili miał projekt prof. Rafała Kasprzaka z Insty- autorzy teorii William Baumol i William tutu Zarządzania Szkoły Głównej Handlowej Bowen – w przeciwieństwie do dynamicz- w Warszawie. Przeprowadził on badania nego sektora produkcyjnego, w którym dotyczące m.in. Teatru Wybrzeże w Gdań- technologia prowadzi do obniżenia kosztów, sku, z których wnioski zawarł w specjal- stagnacyjny sektor nieproduktywny cechu- nie dedykowanym temu celowi raporcie18. je wyższa pracochłonność i brak możliwo- Badacz przyjął założenie o dwustopnio- ści zastępowania czynnika ludzkiego przez wym oddziaływaniu instytucji na system technologiczny, co oznacza, że w przypad- społeczno-ekonomiczny, które wyraża się ku instytucji działających w obszarze sztuk poprzez efekty bezpośrednie (mierzone performatywnych większa produktywność bezpośrednimi wpływami generowanymi powoduje większe koszty funkcjonowania. przez ruch turystyczny wywoływany przez Redukcja kosztów mogłaby doprowadzić teatr na terenie gminy oraz wydatkami te- bądź do upadku instytucji, bądź obniże- atru) oraz efekty indukowane (szacowane nia jakości ich produkcji (na naszej scenie za pomocą wskaźnika skonstruowanego teatralnej pewną ilustracją efektu Baumo- w oparciu o model mnożnika keynesow- la może być intensywny rozwój Teatru skiego)19. Przeprowadzona analiza dopro- Muzycznego w Gdyni). Teoria ta była czę- wadziła do oszacowania, że jedna złotówka sto wykorzystywana jako głos wspierający dotacji otrzymanej przez teatr generuje potrzebę interwencjonizmu państwowego 3,17 zł (w tym 3,15 zł na obszarze wojewódz- w tę dziedzinę kultury21. W polskiej trady- twa pomorskiego)20. cji interwencjonizm publiczny traktowany Pokazując różne aspekty efektywności jest jako powinność państwa, a po reformie instytucji, warto jednak przywołać fakt, że administracyjnej także jednostek samorzą- du. Wobec prawie nieistniejącego mecena-

18 Kasprzak R., Raport z analizy oddziaływania eko- tu prywatnego misja państwa i samorządu nomicznego efektów bezpośrednich i indukowanych jest wręcz niezbędna. Odpowiedzialność dla Teatru Wybrzeże z siedzibą w Gdańsku; Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa, 2017. 21 Malczyk K., Kultura i rynek, [w:] Kultura a rozwój, 19 Tamże, cz. 1. Cel i zakres badania. red. Hausner J., Karwińska A., Purchla J., Narodowe 20 Tamże, cz. 4. Wnioski. Centrum Kultury, Warszawa, 2013, s. 389. 68 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

podmiotów publicznych, a zwłaszcza orga- rządy ze wszystkimi problemami muszą nizatorów, za sferę kultury, w tym za bardzo sobie radzić same. dużą przestrzeń, jaką w Polsce zajmują in- Instytucje kultury nie są wielkimi zakła- stytucje, jest naprawdę ogromna. dami pracy. Nie budują potęgi ekonomicznej regionu. Żadna polska instytucja nie wywo- *** łała wstrząsu, choć w części podobnego do efektu Bilbao. Jednak niektóre z nich mają Z istniejącego stanu prawnego i stanu fak- znaczący wpływ na atrakcyjność regionu, tycznego chyba nikt nie jest zadowolony. na jego wizerunek, na poziom jakości ży- Regularnie powracają dyskusje nad ko- cia i zadowolenia mieszkańców, dlatego ich niecznością nie tylko zmiany przepisów, prawidłowe, efektywne i twórcze działanie ale również postrzegania sfery kultury służy szerokiej grupie interesariuszy. Już jako ważnego czynnika zrównoważonego to jest powodem, by stały się przedmio- rozwoju. Postulaty dotyczą np. ułatwień tem szerokiego namysłu przedstawicieli podatkowych dla potencjalnych sponsorów nauk niezwiązanych bezpośrednio jedynie kultury instytucjonalnej – dziś brak tego z kulturą i sztuką. typu zachęt sprawia, że instytucje zdane są prawie wyłącznie na dotacje i raczej ograniczone przychody własne. Oczywiście, ogromnym impulsem dla rozwoju kultury były środki unijne – zwłaszcza w perspektywie 2007–2013 – dzięki którym poprawiła się infrastruktura obiektów istniejących i powstały fantastyczne nowe (w Trójmie- ście to choćby nowo powstałe Gdański Te- atr Szekspirowski i Europejskie Centrum Solidarności czy gruntownie przebudowany Teatr Muzyczny w Gdyni), ale bieżące finansowanie działalności instytucji pozostaje w gestii organizatorów, czyli przede wszystkim samorządów. To sprawia, że sfera ta cały czas pozostaje w niedostatku finansowym, który przekłada się na nie zawsze zadowa- lającą atrakcyjność oferty z jednej strony i frustrację dość kiepsko wynagradzanej kadry z drugiej. Cała ta sytuacja powoduje wrażenie, że państwo zrezygnowało w tym wypadku z zasady pomocniczości, a samo- 69 Mecenat Samorządu Województwa Pomorskiego nad instytucjami kultury

Grażyna Bonisławska Starszy Inspektor w Departamencie Kultury Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego Marcin Dąbrowski Starszy Inspektor w Departamencie Kultury Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego

Samorząd Województwa Pomorskiego do- priorytetowo i rokrocznie przeznacza na cenia niezwykle ważną rolę, jaką pełni kul- cele z nią związane znaczącą część budże- tura nie tylko w kształtowaniu tożsamości tu. To właśnie sektory kultury i kreatywne regionalnej, zachowań społecznych, marki stymulują innowacyjność, pobudzają wy- regionu, ale przede wszystkim w budowa- obraźnię i otwartość społeczeństwa. Zatem niu wspólnoty. Dlatego też traktuje kulturę warto inwestować w kulturę! Województwo 70 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Pomorskie czyni to na wielu płaszczyznach, • Gdański Teatr Szekspirowski w Gdańsku z których zdecydowanie na plan pierwszy (w rejestrze gminy Gdańsk, współprowa- wysuwa się prowadzenie instytucji kultury. dzony z Fundacją Theatrum Gedanense); Samorząd prowadzi i współprowadzi aż 16 • Polska Filharmonia Kameralna – Sopot instytucji kultury: (w rejestrze gminy sopockiej).

instytucje artystyczne: muzea:

• Polska Filharmonia Bałtycka im. Fryde- • Muzeum Narodowe w Gdańsku (współ- ryka Chopina w Gdańsku, prowadzone z MKiDN), • Opera Bałtycka w Gdańsku, • Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, • Teatr Wybrzeże (współprowadzony • Muzeum Pomorza Środkowego w Słup- z MKiDN i gminą sopocką), sku, • Teatr Muzyczny im. Danuty Baduszko- • Muzeum – Kaszubski Park Etnografi czny wej w Gdyni (współprowadzony z gminą im. Teodory i Izydora Gulgowskich we gdyńską), Wdzydzach Kiszewskich,

Ryc. 1. Instytucje kultury prowadzone i współprowadzone przez SWP Grażyna Bonisławska Mecenat Samorządu Województwa Pomorskiego nad instytucjami kultury 71 Marcin Dąbrowski

• Muzeum Zachodniokaszubskie w By- otwartych. Instytucja jest organizatorem towie, lub współorganizatorem najważniejszych • Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Ka- festiwali muzycznych w regionie takich, jak szubsko-Pomorskiej w Wejherowie (w re- Gdański Festiwal Muzyczny czy Gdańska jestrze powiatu wejherowskiego), Jesień Pianistyczna. Jak na świątynię muzyki przystało, Filharmonia jest miejscem inne instytucje kultury: prawykonań dzieł kompozytorów różnych generacji (od młodych debiutantów po ne- • Nadbałtyckie Centrum Kultury w Gdań- storów) oraz sceną, na której występują sku, znakomici muzycy polscy i zagraniczni. • Bałtycka Galeria Sztuki Współczesnej Wielofunkcyjny obiekt na Ołowiance jest w Słupsku, również miejscem organizacji imprez ar- • Wojewódzka i Miejska Biblioteka Pu- tystycznych, wystaw, zjazdów, sympozjów, bliczna im. J. Conrada-Korzeniowskiego konferencji, szkoleń oraz kongresów. w Gdańsku (współprowadzona z gminą

gdańską), Kolejną instytucją sprzyjającą „oswajaniu” • Europejskie Centrum Solidarności z językiem sztuki jest Opera Bałtycka. w Gdańsku (w rejestrze gminy gdań- W swojej wizji programowej instytucja aspi- skiej, współprowadzone z MKiDN, współ ruje „do teatru odgrywającego wiodącą rolę założone przez NSZZ „Solidarność” oraz w Europie jako ambasada światowej sztuki Fundację Centrum Solidarności). operowej. Opera, której słucha Gdańsk, po- dziwia Polska, a świat szanuje”1. Mając na uwadze 70-letnią tradycję instytucji reper- Pomorskie instytucje kultury – ośrodki tuar konstruowany jest w sposób zróżnico- twórczej działalności i ich dorobek wany. W programie ważne miejsce zajmują nowe dzieła operowe i baletowe nieznane Województwo Pomorskie może poszczycić szerszej publiczności w Polsce. Na szczegól- się scenami dramatycznymi i muzycznymi ną uwagę zasługuje realizacja cyklu Opera na wysokim poziomie. Gedanensis – prapremier utworów skompo- nowanych na zamówienie instytucji, takich Polska Filharmonia Bałtycka im. Fryde- jak: Madame Curie, Olimpia z Gdańska czy ryka Chopina w Gdańsku przyciąga me- Sąd Ostateczny. lomanów piątkowymi koncertami wielkiej symfoniki, interesującymi cyklami poświę- conymi m.in. twórczości Chopina, Mahlera 1 https://fs.siteor.com/operabaltycka/files/Down- loads/20190904091940/Opera_Ba%C5%82tycka_w_ czy Lutosławskiego oraz ciekawą ofertą Gda%C5%84sku_-_Program_dzia%C5%82ania_insty- edukacyjną w postaci warsztatów, koncer- tucji_na_4_sezony_%282019–2023%29.pdf?1567588869 tów edukacyjnych, familijnych czy prób [dostęp 15.10.2019], s. 1. 72 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Teatr Wybrzeże ugruntował swą pozycję przedstawienia kameralne. Na prestiż Te- jednej z najciekawszych scen polskich, z bo- atru pracowało przez lata wielu wybitnych gatym – sięgającym niemal 50 pozycji – sta- artystów i ludzi teatru, z jego patronką Da- łym repertuarem granym na kilku własnych nutą Baduszkową, Jerzym Gruzą, Maciejem scenach, w tym otwartej pod koniec 2018 r. – Korwinem i Igorem Michalskim na czele. Nie Starej Aptece – nowoczesnej scenie zbudo- dziwi więc fakt, że Teatr Muzyczny w Gdyni wanej w miejscu XVII-wiecznej prochowni, cieszy się znakomitą, zasłużoną renomą za- gdzie wytwarzano proch oraz kamienne równo w naszym regionie, jak też w całym piguły – kule armatnie, a także gościnnie kraju. O powodzeniu tych wysiłków najle- na Scenie Letniej w amfiteatrze w Pruszczu piej świadczy wierna, rekordowa w skali Gdańskim czy w Gdańskim Teatrze Szekspi- kraju ponad 200-tysięczna publiczność rowskim. Teatr rokrocznie odwiedza ponad przynosząca rokrocznie znaczące, ponad 80 tys. widzów, a frekwencja na spektaklach 15-milionowe, wpływy z biletów! Siedziba wynosi z reguły 100 procent! Tak aktorzy, jak Teatru to również miejsce największego i przedstawienia zdobywają wysokie noty w Polsce wydarzenia poświęconego sztuce krytyków teatralnych i nagrody na najważ- kina – Festiwalu Polskich Filmów Fabular- niejszych festiwalach teatralnych. Na stałe nych w Gdyni. w krajobraz kulturowy wpisał się przegląd Wybrzeże Sztuki, na którym prezentowane Gdański Teatr Szekspirowski, czyli teatr są najwybitniejsze i najgłośniejsze spekta- „w szkatułce”, to jedyny w swoim rodza- kle polskich scen teatralnych. ju budynek teatralny i jedyny teatr szekspirowski w Polsce. Teatr stwarza wiele Teatr Muzyczny im. Danuty Baduszkowej możliwości aranżacji sceny, z których naj- wita swych gości w przebudowanym gmachu ważniejsza jest scena elżbietańska. Otwie- spełniającym najwyższe standardy europej- rany dach – wyjątkowe na skalę światową skie. Ta największa w Polsce scena musica- rozwiązanie – umożliwia grę przy świetle lowa to wizytówka na kulturalnej mapie Po- dziennym, imitując warunki z XVI i XVII w. morza. Zespół zdobywa serca publiczności Fenomenem budynku zaprojektowanego i uznanie krytyków licznymi, zapadającymi przez Renato Rizziego z Wenecji jest to, że w pamięć, niejednokrotnie wzruszającymi, daje on możliwość inscenizacji również czasem bawiącymi i skłaniającymi do re- w innych przestrzeniach: na murach, na fleksji premierami, wśród których warto otwartych dziedzińcach czy też na obszer- wspomnieć takie przedstawienia, jak m.in. nym tarasie od wschodniej strony. Teatr, Jesus Christ Superstar, Skrzypek na dachu, wspólnie z Fundacją Theatrum Gedanense, Les Miserables, Lalka, Shrek, Chłopi, Piotruś co roku organizuje Festiwal Szekspirowski, Pan, Notre Dame de Paris czy Wiedźmin. Na w ramach którego prezentowane są dzieła scenach Teatru prezentowane są nie tylko Williama Szekspira w wykonaniu wybitnych wielkie spektakle musicalowe, ale również polskich i światowych artystów. Gdański Grażyna Bonisławska Mecenat Samorządu Województwa Pomorskiego nad instytucjami kultury 73 Marcin Dąbrowski

Teatr Szekspirowski ma charakter impre- rocznicę powstania! Muzeum posiada aż saryjny; realizuje spektakle głównie we 6 oddziałów umiejscowionych w pięknych, współpracy z Teatrem Wybrzeże (Wesołe zabytkowych budowlach i jest w trakcie kumoszki z Windsoru, Zakochany Szekspir, prac nad utworzeniem kolejnego, prezen- Jak wam się podoba). tującego sztukę współczesną. W samym Gdańsku zlokalizowane są cztery: Oddział Polska Filharmonia Kameralna Sopot to Sztuki Dawnej w późnogotyckim klasztorze zespół koncertujący zarówno w najbardziej Franciszkanów przy ul. Toruńskiej, Oddział prestiżowych salach koncertowych (m.in. Zielona Brama w reprezentacyjnej budowli Grosse Saal Musikverein w Wiedniu), jak znanej również jako siedziba monarchów i popularyzujący muzykę w regionie. Orkie- wizytujących Gdańsk, Oddział Sztuki No- stra zrealizowała liczne nagrania z muzyką woczesnej w Pałacu Opatów w Oliwie oraz klasyczną, w tym komplet symfonii Beetho- Oddział Etnografii w Spichlerzu Opackim. vena, a także wydawnictwa z aranżacjami Dodatkowo, w budowie jest Muzeum Sztu- muzyki jazzowej i rozrywkowej – Piosenki ki Współczesnej Nomus, powstające na te- Warsa i Szpilmana. Od 2011 r. PFK jest współ- renach postoczniowych. Poza Gdańskiem, organizatorem Międzynarodowego Festiwa- w Będominie koło Kościerzyny, w dworku lu Muzycznego Sopot Classic, stanowiącego Józefa Wybickiego, ma swoją siedzibę Mu- efektowny mariaż klasyki i rozrywki na zeum Hymnu Narodowego, a w Waplewie światowym poziomie z udziałem artystów Wielkim, w zabytkowym pałacu należącym wielkiego formatu, takich jak: Krzysztof niegdyś do rodu Sierakowskich, powoła- Penderecki, Aleksandra Kurzak, Piotr Be- no do życia Muzeum Tradycji Szlachec- czała, Jan A.P. Kaczmarek, Roberto Alagna kiej. Pomorski Ośrodek Kontaktów z Po- czy Adam Makowicz. lonią. Muzeum Narodowe w Gdańsku prezentu- Pomorskie muzea mają bogatą ofertę tak je m.in. bogate zbiory dawnego i nowoczesne- wystawienniczą, jak i edukacyjną. Najwięk- go malarstwa, rzeźby, złotnictwa i ceramiki, szym zainteresowaniem cieszą się akcje które można oglądać na wystawach stałych takie, jak Noc Muzeów, na które instytucje oraz licznych wystawach czasowych, przy- przygotowują specjalne atrakcje, a także im- bliżających najciekawsze kolekcje polskie prezy plenerowe, w tym Jarmark Wdzydzki, i zagraniczne oraz zbiory z polskich i za- Czarne wesele w Klukach czy Batalia napo- granicznych muzeów. Perłą w jego zbiorach leońska w Będominie. (i jednym z najcenniejszych dzieł w Polsce) jest Sąd Ostateczny Hansa Memlinga, arcy- Największym muzeum prowadzonym przez dzieło renesansu niderlandzkiego. WP jest Muzeum Narodowe w Gdańsku. To także jedno z najstarszych muzeów Muzeum Archeologiczne w Gdańsku od- w Polsce – w 2020 r. będzie obchodziło 150. wiedza rocznie blisko 90 tys. osób! W Domu 74 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Przyrodników, głównej siedzibie muzeum, sza na świecie kolekcja związana ze Stani- prezentowana jest wystawa Pradzieje sławem Ignacym Witkiewiczem – Witkacym. Pomorza Gdańskiego, przybliżająca od- Od lipca 2019 r. kompletną ekspozycję prac rębny i specyficzny charakter miejscowych Witkacego, w nowej odsłonie, można podzi- społeczeństw pradziejowych. Trwają inten- wiać w Białym Spichlerzu – najmłodszym sywne zabiegi mające na celu pozyskanie obiekcie należącym do Muzeum. Dzięki środków na modernizację wystawy stałej wsparciu Samorządu Województwa Pomor- w budynku głównym, dokumentacja pro- skiego, zabytkowy XIX-wieczny spichlerz jektowa jest już opracowana. Po zakończe- został kompleksowo odrestaurowany i do- niu inwestycji będzie to niewątpliwie jed- stosowany do nowych funkcji muzealnych. no z atrakcyjniejszych muzeów w naszym Na pięciu kondygnacjach przygotowane regionie. W oddziale mieszczącym się na zostały ekspozycje czasowe oraz wystawy zamku krzyżackim w Gniewie odbywają się stałe prezentujące pełne spektrum zbiorów festyny, pokazy dawnego rzemiosła i tur- witkacowskich słupskiego muzeum. Na nieje rycerskie. Grodzisko w Sopocie jest ostatnim piętrze można obejrzeć wystawę skansenem prezentującym zrekonstruowa- Słupsk – miasto i ludzie, stworzoną z myślą ne zabudowania i pozostałości po osadzie o mieszkańcach miasta, którzy osiedli tu obronnej: chaty, bramy i palisady. Muzeum po II wojnie światowej. posiada jeszcze dwa oddziały – Spichlerz Muzeum Pomorza Środkowego to także Błękitny Baranek (rekonstrukcja uliczki dwa duże oddziały pozamiejskie. W centrum z przełomu XIV i XV w. w mieście hanze- Słowińskiego Parku Narodowego, w Muzeum atyckim z warsztatami, kramami i łaźnią) Wsi Słowińskiej w Klukach prezentowana oraz Piwnicę Romańską na Placu Domini- jest kultura materialna jednej z ostatnich kańskim w Gdańsku (zabytkowa pozostałość grup rdzennej ludności Pomorza – Słowiń- po XIII-wiecznym klasztorze Dominikanów, ców. Natomiast w położonym na uboczu która niegdyś pełniła funkcje jadalni oraz Swołowie – stolicy Krainy w Kratę, mieści kuchni). Muzeum wychodzi z ofertą w prze- się Muzeum Kultury Ludowej Pomorza, strzeń publiczną, czego przykładem może w którym odwiedzający mają okazję prze- być festyn Weekend z archeologią, cieszący nieść się do XIX-wiecznego domu bogatego się zasłużoną popularnością. pomorskiego chłopa i poznać dawne życie codzienne na wsi pomorskiej. Największą instytucją kultury prowadzoną przez Samorząd Województwa Pomorskiego Muzeum – Kaszubski Park Etnograficz- w subregionie słupskim jest Muzeum Po- ny im. Teodory i Izydora Gulgowskich we morza Środkowego w Słupsku. Siedziba Wdzydzach Kiszewskich jest najstarszym, główna mieści się w zabytkowym kompleksie ponad 110-letnim, polskim muzeum na wol- zamkowym – dawnej książęcej rezydencji nym powietrzu. Prezentuje ekspozycję typu Gryfitów. Perłą w zbiorach MPŚ jest najwięk- skansenowskiego dawnej wsi pomorskiej. Na Grażyna Bonisławska Mecenat Samorządu Województwa Pomorskiego nad instytucjami kultury 75 Marcin Dąbrowski

rozległym terenie 22 ha nad jeziorem Gołuń rycerstwa. Warto zwiedzić dawny refektarz, odwiedzający mogą zobaczyć ponad 50 bu- komnatę urzędnika krzyżackiego, kaplicę dynków typowych dla wiejskiego krajobra- zakonną oraz dormitorium. W zamku pre- zu Kaszub, Kociewia i Borów Tucholskich: zentowana jest także ekspozycja dotycząca chałupy, dwory, szkoła, wiatraki, kościoły, panowania Gryfitów na ziemi bytowskiej, karczmy, budynki gospodarcze i warsztaty wystawa etnograficzna poświęcona kul- rzemieślnicze. W ciągu całego roku organi- turze materialnej Kaszubów bytowskich zowane są widowiska o charakterze obrzę- oraz kolekcja współczesnej sztuki ludowej dowym, imprezy plenerowe, kiermasze oraz Kaszub i Pomorza zawierająca bogaty zbiór warsztaty. Największą atrakcją dla turystów dzieł Józefa Chełmowskiego. Na poddaszu jest organizowany corocznie latem Jarmark wschodniego skrzydła zamku trwają prace Wdzydzki, a zimą odpust św. Barbary. Insty- koncepcyjno-aranżacyjne nad zbudowaniem tucja z roku na rok zmienia swoje oblicze stałej wystawy prac artysty ludowego z Brus, na bardziej przyjazne dla współczesnego zwanego kaszubskim Leonardem da Vinci. zwiedzającego – najmłodsi przez zabawę Niezwykle interesującą historię ma od- mogą odkrywać magię muzeum na obsy- dział Muzeum Szkoły Polskiej i Zagroda panej wyróżnieniami w licznych konkur- Styp-Rekowskich w Płotowie. To właśnie sach, interaktywnej wystawie Muzeum do tu, w Płotowie, podtrzymywano wiarę w od- zabawy, prezentowanej w chałupie z Osieka, rodzenie Polski w okresie zaborów. Tutaj rodzinom łatwiej poruszać się po rozległym też rodziły się lokalne organizacje polskiej terenie skansenu korzystając ze stylowych mniejszości narodowej w Niemczech, gdy i ergonomicznych wózków do przewozu ma- ustaleniami traktatu wersalskiego ziemia łych dzieci, osoby zmęczone zwiedzaniem bytowska nie znalazła się w granicach od- chętnie korzystają z miejsc piknikowych. rodzonej II Rzeczypospolitej. Ekspozycja Sukcesywnie otwierane są nowe wystawy Muzeum Szkoły Polskiej w Płotowie to stałe – najnowsza to Wdzydzanie (2018 r.) zrekonstruowana sala lekcyjna z lat dzia- opowiadająca o lokalnej społeczności – oraz łalności szkoły (1929–1932). W Zagrodzie odbudowywane kolejne zabytkowe budynki – Styp-Rekowskich natomiast prowadzona jest we wrześniu 2019 r. udostępniono zwiedza- działalność edukacyjna oraz organizowane jącym chałupę ze Zdrójna, w której wiernie są imprezy plenerowe, np. Imieniny Borowej odtworzono lata 70. XX w. ze sprzętami, które Ciotki, przyciągające rzesze zwiedzających. niektórzy jeszcze pamiętają. Kolejny oddział muzeum – Gotycka (poko- ścielna) Wieża św. Katarzyny – eksponuje Muzeum Zachodniokaszubskie w Bytowie zabytki archeologiczne pochodzące z prac mieści się w północnym skrzydle pokrzyżac- wykopaliskowych prowadzonych na terenie kiego zamku bytowskiego, który w średnio- Pomorza i ziemi bytowskiej. wieczu był siedzibą zarządcy krzyżackiego – prokuratora i jego przybocznego oddziału 76 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszub- to Festiwal Kultur Okno na Świat, festiwal sko-Pomorskiej w Wejherowie gromadzi muzyki inspirowanej folklorem Dźwięki zabytki piśmiennictwa kaszubsko-pomor- Północy oraz Festiwal Metropolia jest Okey. skiego, w tym rękopisy, będące niepowta- rzalnym źródłem kultury regionu, a także Bałtycka Galeria Sztuki Współczesnej realizuje wiele działań edukacyjnych po- w Słupsku jest jedyną tego typu instytucją pularyzujących tę kulturę. Oprócz cennych kultury w zachodniej części województwa zbiorów, atutem muzeum jest jego malow- pomorskiego. Dysponuje trzema salonami nicza lokalizacja w pięknym XIX-wiecznym wystawienniczymi, z których dwa – Galeria pałacu Przebendowskich i Keyserlingów, Kameralna i Baszta Czarownic – znajdują się otoczonym rozległym parkiem. Wkrótce, w Słupsku, Centrum Aktywności Twórczej w bezpośrednim sąsiedztwie pałacu, insty- natomiast w Ustce. Obok wystawienniczej tucja udostępni zwiedzającym Książnicę działalności, Galeria prowadzi także inne prof. Gerarda Labudy (historyka, mediewi- formy związane z upowszechnianiem sztuki sty specjalizującego się w historii Pomorza współczesnej. Do udziału w realizowanych i Kaszub) prezentującą zbiory profesora projektach zapraszani są najlepsi artyści z elementami medialnymi i interaktywnymi z Polski i z zagranicy. Do najważniejszych nawiązującymi do historii Kaszub. form edukacyjnych należą wykłady i pre- lekcje o sztuce najnowszej oraz warsztaty Poza instytucjami artystycznymi i muzeal- artystyczne, które odbywają się w dwóch nymi Województwo Pomorskie prowadzi profesjonalnych pracowniach: fotograficzno- także inne, w tym Nadbałtyckie Centrum -filmowej oraz rzeźby i ceramiki. Kultury w Gdańsku. NCK prowadzi dzia- Sztandarowym projektem realizowa- łalność w dwóch zabytkowych obiektach – nym prze Galerię jest promujące młodych ponad 400-letnim Ratuszu Starego Miasta i kreatywnych artystów – Ogólnopolskie oraz Centrum św. Jana – gotyckim kościele, Biennale Sztuki Młodych Rybie Oko. Jest który dzięki prowadzonym pracom konser- to jeden z najstarszych w kraju przeglą- watorskim, restauratorskim i adaptacyjnym dów konkursowych młodej sztuki i jedyny, łączy funkcję sakralną z działalnością kultu- który w swojej formule umożliwia prezen- ralną, stanowiąc wyjątkowe miejsce koncer- tację dzieł artystycznych we wszystkich towo-wystawiennicze na kulturalnej mapie mediach. Galeria podjęła pionierską w skali naszego regionu. NCK aktywizuje i promuje kraju inicjatywę rezydencji artystycznych. kulturę Pomorza oraz współpracę kulturalną Rezydencje mają charakter międzynaro- z innymi państwami, w szczególności kra- dowy, w ramach których Galeria zapewnia jami basenu Morza Bałtyckiego. Realizuje artystom zakwaterowanie i dostęp do pro- to poprzez wystawy, koncerty, sesje literac- fesjonalnych pracowni. Preferowane są pro- kie i naukowe oraz spotkania z twórcami jekty twórców pracujących w przestrzeni kultury. Najważniejsze projekty instytucji publicznej, angażujących lokalną społecz- Grażyna Bonisławska Mecenat Samorządu Województwa Pomorskiego nad instytucjami kultury 77 Marcin Dąbrowski

ność. Artyści podczas rezydencji, odnoszą młodszą pozycją w katalogu wydawniczym się do otaczającej ich przestrzeni, miejsca Biblioteki jest publikacja Gdański styczeń, w którym tworzą, w tym przypadku do małej będąca formą kronikarskiej księgi pamiąt- portowej miejscowości. W trakcie procesu kowej, obrazującej to co wydarzyło się po twórczego, w miarę możliwości, angażują tragicznej śmierci prezydenta Gdańska lokalną społeczność do współuczestnictwa Pawła Adamowicza. w projekcie. Europejskie Centrum Solidarności to Samorząd Województwa Pomorskiego jest nowoczesna instytucja kultury, która ze również organizatorem dla największej bi- względu na bardzo szeroki zakres podej- blioteki publicznej w regionie. Wojewódzka mowanych działań wykracza poza ogólnie i Miejska Biblioteka Publiczna im. Josepha przyjętą definicję muzeum. Podstawowym Conrada-Korzeniowskiego w Gdańsku celem Centrum jest zachowanie oraz upo- obsługuje mieszkańców miasta oraz reali- wszechnianie dziedzictwa i przesłania idei zuje zadania na Pomorzu, m.in. prowadzi „Solidarności” oraz antykomunistycznej badania potrzeb czytelniczych różnych opozycji demokratycznej w Polsce i innych środowisk i społeczności województwa krajach, a także promowanie dorobku po- pomorskiego, działalność instruktażowo- kojowej walki o wolność, sprawiedliwość, -szkoleniową na rzecz samorządowych bi- demokrację i niezbywalne prawa człowieka. bliotek publicznych na terenie wojewódz- ECS to przede wszystkim wystawa sta- twa oraz sprawuje nadzór merytoryczny ła poświęcona historii „Solidarności” oraz nad ich działalnością. Ponadto, Biblioteka zmianom, jakie zaszły w Europie Wschod- prowadzi szerokie działania wydawnicze, niej pod jej wpływem. Biblioteka ECS, która od komiksu przez bibliografie i biografie, ze względu na rodzaj posiadanych zbiorów po publikacje o charakterze kronikarskim. ma charakter naukowy i specjalistyczny, jest W tym miejscu warto wspomnieć o wspól- otwarta dla wszystkich poszukujących wie- nym projekcie wydawniczym Biblioteki dzy. Centrum prowadzi również archiwum, i Muzeum Narodowego w Gdańsku, które- które nieustannie powiększa się o materia- go efektem było ponowne wydanie zbioru ły dokumentujące opór społeczny wobec opowiadań Stefana Żeromskiego Wiatr od władzy komunistycznej w latach 1970–1989. morza. To okolicznościowe wydawnictwo Nowoczesna architektura współgra z in- powstało dla uczczenia 100-lecia odzyskania dustrialnym krajobrazem terenów postocz- przez Polskę niepodległości. Książka stała niowych. Bryła budynku, nawiązująca do się literackim katalogiem do stworzonej budowanych w Stoczni Gdańskiej – koleb- pod auspicjami marszałka województwa ce ruchu „Solidarności” – statków, stała pomorskiego kolekcji obrazów znakomitych się jednym ze współczesnych wyróżników pomorskich artystów, którzy zilustrowali Gdańska. Co roku, ponad pół miliona(!) kolejne rozdziały dzieła Żeromskiego. Naj- gości odwiedza to miejsce, korzystając ze 78 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

specjalnie przygotowanej oferty kulturalnej staurowano i udostępniono zwiedzającym i edukacyjnej, uczestniczy w konferencjach, zabytkowy pałac rodziny Sierakowskich spotkaniach, projekcjach filmowych, festi- w Waplewie Wielkim, w którym mieści się walach, koncertach i zajęciach warsztato- Muzeum Tradycji Szlacheckiej (Oddział wych. Europejskie Centrum Solidarności, Muzeum Narodowego w Gdańsku). Dzięki dzięki jasno określonej wizji i szerokiemu wspomnianym środkom, kończy się kolejny wachlarzowi podejmowanej problematyki etap rewitalizacji wnętrza kościoła św. Jana, społecznej i obywatelskiej, pełni ważną rolę jednego z najdłużej czekających na powrót na mapie kulturalnej Europy. do swojej świetności po zniszczeniach wo- jennych w 1945 r. zabytków, w którym funk- Warto zwrócić uwagę, iż prowadzone przez cjonuje Centrum św. Jana w Gdańsku (pod Województwo Pomorskie instytucje kul- kuratelą Nadbałtyckiego Centrum Kultury tury coraz większą wagę przywiązują do w Gdańsku). Do najmłodszych obiektów, projektów edukacyjnych skierowanych do otwartych dzięki finansowaniu ze środków młodych odbiorców. Świadomość, że kształ- unijnych i przy wsparciu Samorządu Wo- cenie oparte o edukację artystyczną wyzwa- jewództwa Pomorskiego, należą Stara Ap- la kreatywność oraz decyduje o potrzebie teka – nowa scena Teatru Wybrzeże oraz i intensywności późniejszego uczestnictwa Biały Spichlerz – obiekt Muzeum Pomo- w kulturze, jest dziś nie do przecenienia. rza Środkowego w Słupsku. Województwo Pomorskie, poza dotowa- niem bieżącej działalność instytucji kultury, Samorząd Województwa Pomorskiego doce- podejmuje także wiele działań mających na nia ważną rolę, jaką kultura pełni w polityce celu poprawę ich infrastruktury. Niebagatel- regionalnej. Inwestuje nie tylko w instytucje ną rolę odgrywały i odgrywają nadal środki kultury, ale przekazuje też środki finansowe unijne, ale także dotacje inwestycyjne pocho- organizacjom pozarządowym na realizację dzące bezpośrednio z budżetu Województwa. wydarzeń artystycznych, wspiera artystów W ramach inwestycji w kulturę w ostatnich w twórczych projektach. Poprzez te działania latach m.in. Teatr Muzyczny im. Danuty buduje tożsamość kulturową regionu, roz- Baduszkowej w Gdyni zyskał nowoczesne wija kreatywność i kompetencje Pomorzan. oblicze, została uratowana i udostępniona W efekcie, otrzymuje wyższą jakość życia dla zwiedzających Piwnica Romańska (Od- mieszkańców oraz rozwój innowacji. W ten dział Muzeum Archeologicznego w Gdań- sposób kreuje własną markę. sku), w dużej mierze zrewitalizowano miej- scowość Swołowo – jedną z najstarszych wsi na Pomorzu – okrzykniętą stolicą Krainy w Kratę, w której mieści się Muzeum Kul- tury Ludowej Pomorza (Oddział Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku), odre- 79 Mecenat Samorządu Województwa Pomorskiego nad działalnością kulturalną i artystyczną

Aleksandra Jasik Inspektor w Departamencie Kultury Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego Anna Maliszewska

Starszy inspektor w Departamencie Kultury Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego 80 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Samorząd Województwa Pomorskiego od po- i innym uprawnionym podmiotom realizacji czątku istnienia stara się wspierać twórców przedsięwzięć zgodnych z polityką kultural- i organizacje należące do trzeciego sektora, ną województwa pomorskiego i mających reprezentujące szeroko pojętą sferę kultu- istotne znaczenie dla promocji kultury re- ry. Dofinansowanie inicjatyw związanych ze gionu w kraju i za granicą. Złożoność i bo- sztuką to nie tylko próba zapewnienia Po- gactwo projektów zgłaszanych do konkursu morzanom dostępu do kultury i zagwaran- gwarantuje powstanie bardzo różnorodnej towanie wolności ekspresji twórczej pomor- oferty kulturalnej, z której skorzystać mogą skim artystom. Inwestowanie w kulturę jest mieszkańcy. Dotacje SWP pomagają w zorga- wkładem w społeczny rozwój, budowanie nizowaniu m.in. Festiwalu Pianistyki Polskiej tożsamości regionalnej i podnoszenie ja- w Słupsku, Sopot Film Festival, Jazzu w Lesie kości życia. Kultura w polityce regionalnej w Sulęczynie, Międzynarodowego Pleneru jest niezwykle istotna – dzięki niej samo- Rzeźbiarsko-Malarskiego Pole Sztuk w Ro- rząd województwa buduje atrakcyjność re- dowie czy wydawaniu czasopism takich, jak gionu i umacnia jego unikatową tożsamość. Pomerania, Przegląd Polityczny i Autograf. Działania inicjowane przez Samorząd przy- Przekazane wsparcie służy również pod- noszą korzyść mieszkańcom Pomorza i za- trzymywaniu tradycji regionu oraz propa- chęcają turystów do odwiedzenia naszego gowaniu kultury mniejszości narodowych województwa. i etnicznych, a także zachowaniu i promocji Jednym z filarów społeczeństwa obywa- języka kaszubskiego. Skalę dofinansowania telskiego są organizacje non profit. Bycie ak- w ramach otwartego konkursu ofert Rozwój tywnym obywatelem determinuje również kultury w województwie pomorskim na prze- aktywne uczestnictwo w kulturze, zarów- strzeni minionych lat obrazuje tabela obok. no w roli organizatora wydarzenia, jak też Realne wsparcie dla twórczości arty- widza czy słuchacza. Ustawa o działalności stycznej stanowią przyznawane od 2002 r. pożytku publicznego i o wolontariacie dała przez Samorząd Województwa Pomorskiego jednostkom samorządu terytorialnego moż- stypendia twórcze. W ciągu minionych lat liwość wspierania pozainstytucjonalnych ponad 5 mln zł zostało przekazane na reali- inicjatyw poprzez organizowanie otwar- zację niemal 1300 projektów artystycznych. tych konkursów ofert na realizację zadań Dofinansowanie na realizację projektów publicznych. Od 20 lat w województwie po- otrzymały osoby zajmujące się twórczością morskim funkcjonuje otwarty konkurs ofert artystyczną, a także upowszechnianiem pod nazwą Rozwój kultury w województwie i ochroną dóbr kultury o istotnym znacze- pomorskim, tzw. konkurs grantowy, dzię- niu dla województwa. W ciągu ostatnich lat ki któremu zrealizowano blisko półtora Zarząd Województwa Pomorskiego mógł tysiąca projektów za łączną kwotę niemal wesprzeć m.in.: Hugona Laseckiego w zre- 20 mln zł. Celem konkursu jest wyłonienie alizowaniu wystawy w Galerii Triada (2003), ofert i zlecenie organizacjom pozarządowym Pawła Skałubę w nagraniu płyty ze znanymi Aleksandra Jasik Mecenat Samorządu Województwa Pomorskiego 81 Anna Maliszewska nad działalnością kulturalną i artystyczną

Rok Plan Wykonanie Liczba projektów Liczba projektów dofinansowanych zrealizowanych 1999 676 000 666 492 69 69 2000 1 064 100 1 062 605 96 91 2001 697 484 639 998 60 53 2002 350 000 346 450 58 33 2003 420 000 418 700 42 42 2004 787 000 786 209 60 60 2005 1 000 000 986 797 81 77 2006 1 100 000 1 089 711 81 80 2007 1 200 000 1 171 773 81 77 2008 1 300 000 1 252 000 101 95 2009 1 500 000 1 449 000 94 90 2010 1 300 000 1 235 375 106 100 2011 1 300 000 1 239 175 96 89 2012 1 050 000 1 009 309 90 85 2013 1 000 000 933 900 79 76 2014 1 000 000 988 925 81 80 2015 1 000 000 978 656 81 78 2016 1 000 000 986 248 81 79 2017 1 000 000 977 627 70 68 2018 1 000 000 982 938 73 72 Łącznie: 19 744 584 19 201 888 1580 1494

Źródło: dane Departamentu Kultury UMWP

pieśniami kompozytorów polskich (Moniusz- Oscara Gustawa Dahlberga w wykonaniu ko, Chopin, Karłowicz, Szymanowski) (2004), rysunków do albumu Gdańsk w rysunkach Przemysława Dyakowskiego w nagraniu (2006), Mikołaja Trzaskę w nagraniu płyty i wydaniu płyty jazzowej podsumowującej Shofar (2007), Józefa Chełmowskiego w re- 50 lat działalności muzycznej (2005), Per alizacji projektu Obraz – książka. Potęga Boga 82 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Uroczyste wręczenie stypendiów dla twórców kultury. Fot. Renata Wierzchołowska

na życie człowieka (2008), Urszulę Zerek w nagraniu i wydaniu nowej płyty zespołu w przygotowaniu i wystawieniu spektaklu Trupa Trupa (2017), Beatę Ewę Białecką teatru tańca Humuli Lupuli (2009), Anto- w realizacji projektu malarskiego Ave ko- niego Krauze i Jacka Petryckiego w re- bieta. Ave malarstwo. Retrospektywa (2018), alizacji filmu Czarny czwartek, Gdynia ‘70 Marka Osiecimskiego w realizacji filmu (2010), Kacpra Kowalskiego w realizacji dokumentalnego Stoczniowcy. Ludzie z tła cyklu zdjęć pokazujących województwo (2019). Stypendia przyznawane są twórcom pomorskie na „artystycznych pocztów- kultury niezależnie od ich wieku, dorobku kach” oraz organizacji wystaw Po drugiej czy dziedziny, którą reprezentują – naj- stronie Bałtyku / At the other end of the Bal- starszy tegoroczny stypendysta ma 87 lat tic sea (2011), Kazimierza Kalkowskiego i wykona tekę grafik techniką drzeworytu w realizacji wystaw z okazji 30-lecia dzia- wzdłużnego, najmłodszy – 22 lata i wyda łalności twórczej (2012), Krzysztofa Skibę (wspólnie z inną stypendystką) album mu- w napisaniu i wydaniu książki Komisariat zyczny zespołu 5/6. Popularność konkursu naszym domem. Pomarańczowa historia z roku na rok rośnie – w 2019 r. wpłynęło 349 (2013), Annę Czerwińską-Rydel w realiza- wniosków (w 2018 r. – 296), przy budżecie cji projektu literackiego Trylogia Gdańska w wysokości 400 tys. zł rozdysponowanym dla dzieci. Wielkie gdańszczanki – Elżbieta wśród 100 twórców (w 2018 r. – 400 tys. zł Heweliusz, Joanna Schopenhauer, Konstancja i 110 stypendystów). Czirenberg (2014), Józefa Czerniawskiego Najważniejszym wydarzeniem w kultu- w realizacji autorskiej wystawy malarstwa ralnym kalendarzu województwa jest gala (2015), Stefana Wesołowskiego w skom- wręczenia Pomorskiej Nagrody Artys ponowaniu i nagraniu materiału na album tycznej. Nagroda przyznawana jest po- Rite of the end (2016), Tomasza Pawluczuka morskim artystom, którzy w minionym Aleksandra Jasik Mecenat Samorządu Województwa Pomorskiego 83 Anna Maliszewska nad działalnością kulturalną i artystyczną

Gala wręczenia Pomorskiej Nagrody Artystycznej za rok 2018 rok. Fot. Renata Wierzchołowska

roku byli autorami wybitnych dokonań kultury – przyznaje osobiście Marszałek artystycznych lub przyczynili się do po- Województwa Pomorskiego. Jej dotychcza- wstania wyjątkowego wydarzenia kultural- sowymi laureatami byli: Stefan Chwin, Ha- nego. PNA honoruje trzy wybitne Kreacje lina Winiarska i Jerzy Kiszkis, Konstanty Artystyczne w dowolnej dziedzinie kultury Andrzej Kulka, Wojciech Misiuro, Andrzej i sztuki, wyjątkowe dokonania młodego, Januszajtis, Halina Słojewska, Kiejstut rokującego wielkie nadzieje na przyszłość Bereźnicki, Bronisława Dejna, Paweł twórcy (Pomorska Nadzieja Artystyczna) Huelle, Leszek Możdżer oraz Maciej oraz znaczące zaangażowanie środków nie- Świeszewski. Uroczyste wręczenie Pomors publicznych w dziedzinie kultury (Mecenat kich Nagród Artystycznych od lat odbywa się Kultury). Przez 20 edycji uhonorowanych w Polskiej Filharmonii Bałtyckiej w Gdań- statuetką Gryfa zostało wielu wybitnych sku przy wypełnionej po brzegi widow- twórców, w tym Leszek Kułakowski, Anna ni. Tradycyjnie, gali towarzyszy koncert Czerwińska-Rydel, Henryk Cześnik, symfoniczny przygotowany specjalnie na Dorota Kolak czy Maciej Kosycarz. Wielu tę okazję. młodych twórców ogłoszonych Pomorską Z okazji Międzynarodowego Dnia Te- Nadzieją Artystyczną ugruntowało swoją atru corocznie Marszałek Województwa artystyczną pozycję. Do ich grona można Pomorskiego, działając w imieniu Samorzą- zaliczyć m.in. znakomitą reżyserkę Elżbietę du, wręcza Nagrodę Teatralną. Nagroda Benkowską czy wirtuoza akordeonu Pawła honoruje wybitne osiągnięcia artystyczne Zagańczyka. Osobnym wyróżnieniem w dziedzinie teatru w roku poprzedzającym jest Wielka Pomorska Nagroda Artystycz- jej wręczenie, których miejscem powstania na, którą –w uznaniu całokształtu osią- i zasadniczej prezentacji jest województwo gnięć artystycznych lub dokonań na rzecz pomorskie. Od dwóch lat przyznawana jest 84 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

również Nagroda Teatralna dla młodego uta- ne wyróżnienie skierowane do twórców lentowanego i świetnie zapowiadającego się kaszubskich. Nagroda honoruje twórczą artysty – wyróżnienie to dedykowane jest pracę i dokonania pomorskiego środowi- pamięci profesora Jana Ciechowicza – wie- ska literackiego oraz autorów związanych loletniego członka Kapituły Nagrody, ce- lub piszących o Pomorzu. Celem nagrody nionego teatrologa i literaturoznawcy. Gali jest promocja kultury słowa pisanego, ze wręczenia nagród towarzyszy atmosfera szczególnym uwzględnieniem rodzimych wielkiego święta, podczas którego spotykają twórców i literackich odwołań do Pomo- się artyści oraz ludzie związani z teatrem. rza. W pierwszej edycji, która odbyła się Laureatami ostatniej odsłony nagród te- w 2018 r., zwyciężczynią w kategorii Lite- atralnych zostali: Mirosław Kaczmarek racka Książka Roku okazała się Martyna za scenografię i kostiumy do spektaklu Tro- Bunda i jej powieść Nieczułość. Monumen- janki Eurypidesa w reżyserii Jana Klaty oraz talne wydawnictwo Gdańsk protestancki scenografie do spektakli Bella Figura w re- w epoce nowożytnej: w 500-lecie wystąpienia żyserii Grzegorza Wiśniewskiego i Święto Marcina Lutra pod red. Edmunda Kizika Winkelrida. Rewia narodowa w reżyserii i Sławomira Kościelaka zwyciężyło w ka- Marcina Libera – wszystkie zrealizowane tegorii Pomorska Książka Roku. Kaszubską w Teatrze Wybrzeże, Adam Orzechowski Nagrodę Literacką otrzymał Stanisław za reżyserię spektaklu Śmierć białej poń- Janke. Przyznano również nagrodę za czochy Mariana Pankowskiego w Teatrze całokształt pracy literackiej, która trafi- Wybrzeże, Krzysztof Matuszewski za rolę ła w ręce mistrza pomorskiej literatury Jagiełły w spektaklu Śmierć białej pończochy Stefana Chwina. Mariana Pankowskiego w reżyserii Adama Samorząd Województwa Pomorskiego Orzechowskiego, Polymestora w Trojan- honoruje także indywidualnych przedsta- kach Eurypidesa w reżyserii Jana Klaty wicieli środowisk twórczych i kulturalnych. i rolę Dziadka w spektaklu Ruscy Radosława Dzięki ustanowionej Nagrodzie Marszał- Paczochy w reżyserii Adama Orzechowskie- ka Województwa Pomorskiego za wy- go – wszystkie na scenie Teatru Wybrzeże. bitne zasługi w dziedzinie twórczości Spektaklem roku 2018 ogłoszona została artystycznej oraz upowszechniania Śmierć białej pończochy. i ochrony kultury, Województwo Po- Najmłodszym wyróżnieniem w regio- morskie ma możliwość doceniania i pre- nie w dziedzinie kultury jest powołana miowania wybitnych osiągnięć na rzecz przez Samorząd Województwa Pomor- mieszkańców regionu. Pozwala m.in. na skiego w roku 100-lecia odzyskania przez honorowanie jubileuszy obchodzonych Polskę niepodległości i 20-lecia powołania przez ludzi kultury szczególnie zasłużo- samorządu wojewódzkiego, Pomorska nych dla województwa pomorskiego. Do Nagroda Literacka Wiatr od morza oraz tej pory w gronie wyróżnionych Nagro- Kaszubska Nagroda Literacka – siostrza- dą Marszałka znaleźli się m.in. aktorka 85

Krystyna Łubieńska, kompozytor i re- Photo, Ogólnopolski Konkurs Pamiętajmy żyser Jerzy Satanowski, pisarz i histo- o Osieckiej, Przegląd Konkursowy Festiwa- ryk teatru Mieczysław Abramowicz czy lu Cassubia Cantat, Ogólnopolski Konkurs rzeźbiarz Kazimierz Kalkowski. Literacki im. Mieczysława Stryjewskiego W tym roku po raz piąty Oddział Pomor- w Lęborku czy też Ogólnopolski Festiwal ski Stowarzyszenia Muzealników Polskich Sztuk Autorskich i Adaptacji Windowisko. wręczył Pomorską Nagrodę Muzealną. Konkurs odbywa się pod patronatem Mar- Mecenat Województwa Pomorskiego nad szałka Województwa Pomorskiego, a Samo- kulturą w regionie jest szeroki. Wiele ww. rząd Województwa Pomorskiego funduje inicjatyw nie mogłoby zaistnieć bez real- w nim trzy równorzędne nagrody indywi- nego finansowego wsparcia Samorządu dualne. Celem wydarzenia jest uhonorowa- Województwa Pomorskiego. Jednocześnie, nie pracowników muzeów pomorskich lub oddanie części środków publicznych do osób współpracujących z tymi muzeami, za dyspozycji indywidualnym twórcom czy or- szczególne dokonania na polu muzealnictwa ganizacjom pożytku publicznego powoduje, w roku poprzedzającym wręczenie nagro- że obywatele zyskują wpływ na ofertę kul- dy. Rokrocznie nagradzani są muzealnicy, turalną i jej jakość w naszym województwie. którzy wyróżnili się realizacją udanego Jest to także spełnienie postulatu o wzmoc- projektu, swoją postawą i zaangażowaniem nienie aktywnej postawy poprzez nadanie oraz instytucja za najciekawszy projekt (na- mocy sprawczej mieszkańcom. Działania te groda honorowa). przynoszą obopólną korzyść – z jednej stro- Marszałek Województwa Pomorskie- ny, społeczeństwo otrzymuje narzędzie do go stara się również promować pomor- decydowania o kształcie życia kulturalnego, skie inicjatywy kulturalne, w szczególności z drugiej zaś, wypełnia lukę w ofercie insty- konkursy i festiwale, poprzez fundowane tucji kultury. Nadal jednak pula środków nagrody konkursowe. Są to środki prze- samorządowych przeznaczanych na wspie- znaczone na nagrody dla laureatów kon- ranie inicjatyw pozainstytucjonalnych jest kursów, przekazywane organizatorom, na znacznie mniejsza od zgłaszanych potrzeb. których ciąży obowiązek przekazania ich laureatom. O rozdziale nagród każdora- zowo decyduje jury powołane przez orga- nizatorów przedsięwzięć. Sztandarowymi imprezami kulturalnymi, w których nagrody funduje Marszałek Województwa Po- morskiego są: Najlepsze Dyplomy Akademii Sztuk Pięknych, Konkurs Haftu Kaszubskiego w Lini, Pomorski Konkurs Fotografii Praso- wej im. Zbigniewa Kosycarza Gdańsk Press 86 Ocalone, przywrócone do życia i pozostawione dla kolejnych pokoleń pomorskie dziedzictwo

Anna Warzyńska-Wróbel Starszy inspektor w Departamencie Kultury Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego

Bogata historia, tradycja i wyjątkowość Po- dziedzictwa kultury. Można je oceniać na morza każą nam ze szczególną troską pod- wielu płaszczyznach przestrzennych – za- chodzić do bogatych zasobów dziedzictwa równo w skali lokalnej, regionalnej, krajowej kulturowego, pozostawionych przez naszych i ogólnoświatowej, ale należy pamiętać, że przodków – mieszkańców ziemi pomorskiej. wszystkie są wartościowe i stanowią łącz- Zabytki stanowią bardzo istotny element nik międzypokoleniowy. Według art. 1 tzw. Anna Warzyńska-Wróbel Ocalone, przywrócone do życia i pozostawione 87 dla kolejnych pokoleń pomorskie dziedzictwo

Karty weneckiej1 pojęcie zabytku obejmuje ną rolę. Z jednej strony, są właścicielami zarówno odosobnione dzieło architektoniczne, czy też zarządcami obiektów zabytkowych jak też zespoły miejskie i wiejskie oraz miej- zobowiązanymi do sprawowania opieki nad sca, będące świadectwem poszczególnych nimi, z drugiej, opieka nad zabytkami także cywilizacji, ewolucji o doniosłym znaczeniu należy do zadań publicznych. bądź wydarzenia historycznego. Rozciąga się Dbałość o zabytki to poważne wyzwanie ono nie tylko na wielkie dzieła, ale również wymagające nierzadko poniesienia niema- na skromne obiekty, które z upływem czasu łych nakładów finansowych niezbędnych nabrały znaczenia kulturalnego. do utrzymania zabytków w dobrej kondycji Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie za- technicznej, które przekraczają możliwości bytków i opiece nad zabytkami2 wymienia właścicieli i posiadaczy zabytków. Kwestie różne rodzaje zabytków nieruchomych, finansowania opieki nad zabytkami regu- ruchomych i archeologicznych, które pod- luje ustawa o ochronie zabytków i opiece legają ochronie i opiece, bez względu na nad zabytkami4, która określa m.in. cele, stan zachowania. Zachowanie zabytków a także zadania sprawowania opieki nad i utrzymanie ich w jak najlepszym stanie zabytkami. Do nich należą w szczególności: dla przyszłych pokoleń to nasz obowiązek. prowadzenie prac konserwatorskich, re- Badania społeczne przeprowadzone dla Na- stauratorskich i robót budowlanych przy rodowego Instytutu Dziedzictwa wykazują, zabytku oraz zabezpieczenie i utrzymanie że Polacy uznają zabytki za ważny skład- zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym nik życia społecznego, m.in. z uwagi na ich stanie, naukowe badanie i dokumentowanie wartości historyczne łączące pokolenia czy zabytku, korzystanie z zabytku w sposób za- wartości naukowe, pozwalające na doku- pewniający trwałe zachowanie jego wartości, mentację przeszłości3. Jednostki samorządu a także popularyzowanie i upowszechnianie terytorialnego powołane są do wykonywa- wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla nia określonych przepisami prawa zadań historii i kultury5. publicznych, a jako podmioty realizujące Zarówno państwo, jak i jednostki samo- opiekę nad zabytkami odgrywają podwój- rządu terytorialnego, w tym województwa, wspierają właścicieli lub posiadaczy zabyt- 1 Międzynarodowa Karta Konserwacji i Restauracji ków w ich staraniach o utrzymanie zabyt- Zabytków i Miejsc Zabytkowych przyjęta w 1964 r. ków w jak najlepszym stanie. Wspomniana w Wenecji, http://www.icomos-poland.org/pl/dokumenty-doktrynalne.html [dostęp 10.09.2019]. 2 Art. 3 i 6 Ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabyt- 4 Zasady finansowania opieki nad zabytkami wska- ków i opiece nad zabytkami, t.j. DzU z 2018 r. poz. zuje rozdział 7 Ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie 2067 ze. zm. zabytków i opiece nad zabytkami, t.j. DzU z 2018 r. 3 Raport o stanie zachowania zabytków nieruchomych poz. 2067 ze zm. w Polsce. Zabytki wpisane do rejestru zabytków 5 Art. 5 Ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków (księgi rejestru A i C), Narodowy Instytut Dziedzic- i opiece nad zabytkami, t.j. DzU z 2018 r. poz. 2067 twa, Warszawa 2017, s. 380. ze zm. 88 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

ustawa wskazuje organy stanowiące gminy, często pomagając w ratowaniu najcenniej- powiatu lub samorządu województwa, które szych, a zarazem najbardziej zniszczonych na zasadach określonych w podjętej przez zabytków w naszym regionie. Dofinanso- ten organ uchwale, w ramach przypisanych wanie z budżetu Samorządu Wojewódz- im kompetencji, mogą udzielać dotacji na twa Pomorskiego może zostać udzielone prace konserwatorskie, restauratorskie w zależności od środków zaplanowanych lub roboty budowlane przy zabytku. Zakres w budżecie województwa pomorskiego – działań do wsparcia finansowego określa w wysokości do 50 proc. nakładów koniecz- art. 77 ustawy o ochronie zabytków i opiece nych na wykonanie prac konserwatorskich, nad zabytkami. Dla większości właścicieli restauratorskich lub robót budowlanych i posiadaczy obiektów zabytkowych, a tak- przy zabytku wpisanym do rejestru zabyt- że władz publicznych, jednym z głównych ków. W szczególnych przypadkach, jeżeli problemów w odniesieniu do utrzymania zabytek posiada wyjątkową wartość histo- zasobów dziedzictwa kulturowego w nale- ryczną, artystyczną lub naukową, a także żytym stanie jest brak wystarczających wymaga przeprowadzenia złożonych pod środków finansowych nie tylko na wyko- względem technologicznym prac konser- nanie konkretnych prac konserwatorskich watorskich, restauratorskich lub robót i restauratorskich, ale też na wykonanie od- budowlanych i jeżeli jego stan zachowania powiedniej, wymaganej przepisami prawa, wymaga niezwłocznego podjęcia prac kon- dokumentacji techniczno-konserwatorskiej, serwatorskich, restauratorskich lub robót na podstawie której odpowiednie organy budowlanych, dotacja może być udzielona do wydają pozwolenia konserwatorskie bądź wysokości 100 proc. nakładów koniecznych budowlane. na wykonanie tych prac lub robót. Województwo pomorskie jako jedno Województwo Pomorskie corocznie dys- z pierwszych w Polsce wykorzystało szan- ponuje środkami finansowymi przeznaczo- sę, widząc tu możliwość realnej pomocy nymi na dotacje na wyżej wspomniane prace w działaniach na rzecz ratowania zasobów przy zabytkach, jednakże nie pokrywają one zabytkowych regionu. W tym celu Sejmik wnioskowanego zapotrzebowania finanso- Województwa Pomorskiego już w 2007 r. wego potencjalnych beneficjentów. W ciągu podjął pierwszą uchwałę w sprawie przyję- 12 lat (w latach 2007–2018) z budżetu Woje- cia zasad i trybu udzielania dotacji celowej wództwa Pomorskiego przekazano w formie na prace konserwatorskie, restauratorskie dotacji 12 704 940,43 zł. Beneficjenci podjęli i roboty budowlane przy zabytku wpisanym się realizacji 204 zadań związanych z pracami do rejestru zabytków. Dotacje z budżetu konserwatorskimi, restauratorskimi i robo- województwa umożliwiają podjęcie przez tami budowlanymi. Należy dodać, że w tych właścicieli zabytków prac konserwatorskich, latach złożono 514 wniosków o przyznanie restauratorskich przy tych obiektach i po- dotacji na prace konserwatorskie, restaura- prawę ich stanu technicznego i estetycznego, torskie lub roboty budowlane przy zabytku Anna Warzyńska-Wróbel Ocalone, przywrócone do życia i pozostawione 89 dla kolejnych pokoleń pomorskie dziedzictwo

wpisanym do rejestru zabytków. Zarówno Próbujemy dostrzec to, co możemy z powodów błędów formalnych, ale i niestety jeszcze ocalić i co stanowi genius loci z powodu ograniczonych możliwości finan- Pomorza… sowych Województwa Pomorskiego, zaledwie 40 proc. wszystkich złożonych projek- Palczewo tów otrzymało dofinansowanie z budżetu Województwa Pomorskiego. Głównym be- Na przykładzie kilku żuławskich zabytków, neficjentem środków SWP są obiekty sakral- w wielu miejscach zaniedbanych, przede ne będące w posiadaniu kościołów. Drugą wszystkim z powodu braku środków fi- niewielką grupę stanowią zabytki o funkcji nansowych na ich ratowanie – widać, jak mieszkalnej. Podobna sytuacja jest widocz- powoli odsłaniają swoje zabytkowe, wyjąt- na w strukturach dotacji udzielanych przez kowe wartości. Najbardziej aktywna grupa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowe- wnioskodawców ubiegających się w ostatnich go w ramach Programu Ochrona zabytków latach o dotacje Samorządu Województwa oraz dotacji udzielanych przez Pomorskie- Pomorskiego pochodzi właśnie z powiatów go Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. nowodworskiego i malborskiego. Ciekawym Dzięki dotacjom, zostały odrestaurowane przykładem jest jeden z najcenniejszych częściowo bądź w całości przede wszystkim drewnianych zabytków architektury sakral- obiekty kultu religijnego, ale też tradycyj- nej XVIII w. znajdujący się w Palczewie, ura- ne drewniane budownictwo województwa towany – jako jeden z pierwszych w 2007 r. pomorskiego. Zakres prac był zróżnicowa- dzięki środkom Samorządu Województwa ny, bo różne też były potrzeby i wymaga- Pomorskiego – niewielki kościół pw. Matki nia. Wśród tych prac znalazły się głównie: Boskiej Częstochowskiej. Ten skromny konserwacja więźb dachowych, wymiana z zewnątrz kościółek o konstrukcji zrębo- pokryć dachowych, izolacje i odwodnienia wej z gontowym dachem kryje we wnętrzu fundamentów, konserwacja bądź wymiana ludowe malowidła ścienne i wyjątkowy pro- stolarki okiennej, a także prace konserwa- spekt organowy. W ramach udzielonej przez torskie i restauratorskie przy zabytkach SWP dotacji przeprowadzono wymianę po- ruchomych stanowiących cenne wyposa- krycia dachowego z gontu wraz z renowacją żenie pomorskich kościołów. ścian stolarki okiennej i drzwiowej. Prace konserwatorskie wewnątrz kościoła doty- czyły kompleksowej renowacji prospektu organowego, ławek z polichromią, malo- wideł ściennych. Wsparcie finansowe SWP wyniosło 250 893 zł. 90 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Palczewo (gm. Ostaszewo, pow. nowodworski), kościół pw. Matki Palczewo (gm. Ostaszewo, Boskiej Częstochowskiej, 2007 r. pow. nowodworski), kościół Fot. materiały prasowe Departamentu Kultury Urzędu Marszałkowskiego Województwa pw. Matki Boskiej Częstochow- Pomorskiego skiej, wnętrze z widokiem na prospekt organowy, 2007 r. Fot. materiały prasowe Departamentu Kultury Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego

Tuja we XVIII-wieczne obiekty wyróżniające się znakomitą rzeźbą i snycerką, stanowiące Troska o zabytki to jednak nie tylko ochro- spójne i harmonijne wyposażenie świątyni: na samych budynków. To również ciągła prospekt organowy, ambona i ołtarz głów- praca na rzecz należytego zachowania zany. Wszystkie prace konserwatorskie przy bytków ruchomych, które – podobnie jak tych zabytkach miały charakter ratunkowy. muzea – kryją pomorskie kościoły. Przez Prace konserwatorskie przy ołtarzu głów- sześć lat Samorząd Województwa Pomor- nym z obrazem św. Jakuba (patrona kościo- skiego sukcesywnie udzielał wsparcia fi- ła) w nastawie, realizowane były przez trzy nansowego m.in. na prace konserwatorskie lata. W sumie w latach 2010–2017 podpisano i restauratorskie cennego pod względem sześć umów o dofinansowanie, a Samorząd artystycznym barokowego wyposażenia Województwa Pomorskiego przekazał na gotyckiego XIV-wiecznego kościoła filial- ten cel 161 103 zł. nego pw. św. Jakuba, znajdującego się na Szlaku Świętego Jakuba w miejscowości Tuja. Dawny blask uzyskały trzy zabytko- Anna Warzyńska-Wróbel Ocalone, przywrócone do życia i pozostawione 91 dla kolejnych pokoleń pomorskie dziedzictwo

Nowy Staw w konstrukcji ryglowej dwustronnie ode- skowanej. Od frontu znajduje się okazały W Nowym Stawie – przez dziewięć lat (w la- podcień z nadstawką w konstrukcji ryglo- tach 2009–2018) przy współudziale dotacji wej i wypełnieniem z żółtej cegły holender- SWP – trwał kapitalny remont gotyckiej kole- ki, wsparty na jońskich kolumnach. Przez giaty żuławskiej – kościoła pw. św. Mateusza lata dom popadał w ruinę, dopiero obecni Apostoła. Dzięki dotacjom SWP w wysokości właściciele podjęli działania zmierzające 1 035 132 zł, udało się odnowić najpierw trzy do ratowania zabytku i przywrócenia jego ołtarze, a potem przeprowadzić remont dawnej świetności. W ramach prac dofinan- dachu na całym kościele, wykonać izolacje sowanych w 2013 i w 2016 r. przez Samorząd oraz prace konserwatorskie przy cegla- Województwa Pomorskiego (w wysokości nych elewacjach kościoła. Całościowy efekt 240 301 zł) wykonano prace remontowo- nie byłby możliwy bez wspólnego wysiłku -budowlane w zakresie elewacji, remontu i wsparcia wielu podmiotów (Województwa cokołu, izolacji przeciwwilgociowej ścian Pomorskiego, Ministra Kultury i Dziedzictwa piwnicznych zewnętrznych, wykonania Narodowego, Pomorskiego Wojewódzkiego opaski wokół budynku i wymiany podwalin Konserwatora Zabytków, gminy Nowy Staw, oraz remontu stolarki okiennej. Wykonano jak i parafii). również roboty ciesielskie, remont ścian wewnętrznych i podłóg, remont posadzki przyziemia. Prace zostały również dofinan- Orłowo sowane przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu Dziedzic- Dom podcieniowy w Orłowie został wznie- two Kulturowe, priorytet Ochrona Zabytków. siony w 1802 r. dla zamożnego właściciela dużego gospodarstwa rolnego Corneliusa Żelichowo Froese.6 Autorem projektu był znany na Żuławach budowniczy Peter Loewen. Dom Etapami, od 2008 r., w Żelichowie trwają w charakterystycznej na przełomie XVIII prace konserwatorskie i roboty budowlane i XIX w. barokowej formie jest obiektem współfinansowane przez SWP, dzięki którym o wyjątkowej wartości historycznej i kul- typowy dla Żuław wzniesiony w okresie go- turowej, stanowi najdoskonalszy przykład tyku kościół pw. św. Mikołaja7 (obecnie budownictwa żuławskiego. Zbudowany cerkiew greckokatolicka), przebudowany został w konstrukcji drewnianej, wieńco- w 2. ćwierci XVII w. z wykorzystaniem kon- wej, posadowionej na podmurówce z ce- strukcji szkieletowej, odzyskuje dobrą kon- gły. Ściany szczytowe poddasza wykonano

7 https://zabytek.pl/pl/obiekty/zelichowo-kosciol- 6 https://zabytek.pl/pl/obiekty/orlowo-dom-podcie- -par-pw-sw-mikolaja-ob-cerkiew-greckokatol [do- niowy-23631 [dostęp 15.10.2019] stęp 15.10.2019] 92 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Żelichowo (gm. Nowy Dwór Gdański, pow. nowodworski), kościół greckokatolicki pw. św. Mikołaja, 2015 r. Fot. materiały prasowe Departamentu Kultury Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego

dycję i dawną świetność. Do tej pory udało nie koniec tego wieloletniego, mozolnego się wyremontować fundamenty, dach, okna, procesu restauracji kościoła. Zabytkowe, konstrukcję szachulcową i ceglane mury w większości XVIII-wieczne, wyposażenie oraz wykonać prace konserwatorskie przy kościoła wymaga również podjęcia nie- dwóch antepediach kurdybanowych z ołta- zwłocznych działań konserwatorskich. Po- rzy bocznych. W sumie, do roku 2018 pod- nadto, marzeniem Parafii Greckokatolickiej pisano sześć umów w sprawie udzielenia pw. św. Mikołaja jest odbudowa wieży, która dotacji i przekazano z budżetu Wojewódz- ze względów strategicznych, została roze- twa Pomorskiego 735 327 złotych. Należy brana w 1945 r. dodać, że prac tych nie udałoby się wykonać bez dotacji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Pomorskiego Wojewódz- kiego Konserwatora Zabytków. To jeszcze Anna Warzyńska-Wróbel Ocalone, przywrócone do życia i pozostawione 93 dla kolejnych pokoleń pomorskie dziedzictwo

Kmiecin tronka Pomorza i diecezji elbląskiej)8 została ochrzczona. Wyposażenie i wystrój kościoła W latach 2011–2013 dofinansowano z budże- pochodzą z 1. poł. XVIII w. To m.in. polichro- tu SWP m.in. roboty budowlane w kościele mowany strop, ołtarze, konfesjonały, zespół pw. św. Jadwigi Królowej w Kmiecinie, ławek i ambona. Przez trzy lata (2016–2018) który został wzniesiony w 1. poł. XIV w. To trwały prace konserwatorskie i restaura- budowla gotycka, ceglana, kryta dwuspa- torskie przy barokowym ołtarzu głównym. dowym dachem o pokryciu ceramicznym. W tym czasie odrestaurowano również oł- Świątynia posiada unikatową na Pomorzu tarz boczny z nawy północnej oraz ambonę. architekturę, ciekawy wschodni szczyt Na te wyjątkowe zabytki Samorząd Woje- o bardzo bogatym podziale z blendami, wództwa Pomorskiego przeznaczył w latach zwieńczony sterczynami. Od strony za- 2016–2018 środki finansów – w wysokości chodniej w 1697 r. dobudowano drewnianą 352 281 zł. Od 2018 r. trwa konserwacja i re- wieżę z nadwieszoną ośmioboczną izbicą. stauracja barokowego polichromowanego Wokół wieży znajduje się niski podcień, stropu z 1. poł. XVIII w. (dotacja SWP w 2018 r. tzw. soboty. Zarówno wieża, jak i soboty na I etap prac – 89 003 zł). Ogółem kwota pokryte są gontami. W latach 2011–2013 wsparcia SWP wyniosła 441 284 zł. przekazano kwotę 184 916,14 zł, w ramach której wykonane zostały prace remontowo-konserwatorskie wieży oraz sobot Działania Samorządu Województwa kościoła, mające na celu zabezpieczenie Pomorskiego na rzecz pomorskich i utrwalenie zabytkowej substancji ko- zabytków w latach 2007–2018 ścioła oraz zahamowanie procesów jego destrukcji. Ponadto, zrealizowano prace Wybrany katalog prac i interwencji kon- konserwatorskie dotyczące szczytu wschod- serwatorskich w obiektach sakralnych niego kościoła oraz wykonano wymianę wspartych dzięki środkom finansowym pokrycia dachowego wraz z remontem Samorządu Województwa Pomorskiego konstrukcji drewnianej, a także izolację stanowią: prace konserwatorskie przy wy- wodochronną średniowiecznych murów posażeniu kościoła w Borzyszkowach (pow. fundamentowych. bytowski); rekonstrukcja wieży kościoła w Giemlicach (pow. gdański); remont dachu Mątowy Wielkie kościoła pw. św. Jerzego, prace konserwatorskie przy konfesjonale i barokowej empo- Swe zabytkowe piękno powoli odzyskuje rze w Starej Kościelnicy (pow. malborski); wnętrze kościoła pw. Świętych Piotra i Pawła w Mątowach Wielkich, w którym 8 http://diecezja.elblag.pl/diecezja/patronowie-die- w 1347 r. błogosławiona Dorota z Mątów (pa- cezji/bl-dorota-z-matow/ [dostęp 9.09.2019] 94 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

zakup i montaż instalacji antywłamaniowej sku; konserwacja okien elewacji zachodniej i przeciwpożarowej w kościołach w Kołczy i północnej korpusu kościoła pw. św. Trójcy głowach i w Łubnie (pow. bytowski); reno- w Gdańsku; renowacja sześciu okien nawy wacja witraży w kościele pw. św. Rodziny północnej kościoła pw. św. Mikołaja w Gdań- w Ryjewie (pow. kwidzyński); prace bu- sku; konserwacja i restauracja barokowej dowlane i konserwatorskie w drewnianym ambony w kościele w Konarzynach (pow. kościele w Palczewie (pow. nowodworski); chojnicki); konserwacja i restauracja dwóch konserwacja trzech ołtarzy w kościele obrazów w kościele greckokatolickim pw. Ze- pw. św. Jakuba Apostoła w Ostrowitem (pow. słania Ducha Świętego w Dzierzgoniu (pow. chojnicki); renowacja witraży w kościele pw. sztumski); prace budowlano-konserwator- św. Jana Ewangelisty w Kwidzynie; prace skie dotyczące dachu, drewnianej wieży oraz konserwatorskie przy zabytkach rucho- murów kościoła w Kmiecinie (pow. nowod- mych w kościele pw. św. Marcina z Tours worski); remont dachu, ścian zewnętrznych w Borzyszkowach (pow. bytowski); remont kolegiaty żuławskiej w Nowym Stawie kościoła pw. Matki Boskiej Różańcowej i kon- (pow. malborski); konserwacja feretronów serwacja barokowych malowideł ściennych w kościele w Pączewie (pow. starogardzki); w prezbiterium kościoła w Koźlinach (pow. konserwacja ołtarza pw. Siedmiu Sakra- gdański); prace remontowo-budowlane mentów z 1619 r. w katedrze w Pelplinie w kościele filialnym wZaleskich (pow. słup- (pow. tczewski); konserwacja i restauracja ski); prace konserwatorskie przy ołtarzach ołtarza głównego w kościele Wniebowzię- i w kościele w Różynach (pow. gdański); cia Najświętszej Marii Panny w Żukowie prace konserwatorskie przy barokowym (pow. kartuski); remont dachu kościoła pw. wyposażeniu w kościele w Tui (pow. no- św. Mateusza w Starogardzie; renowacja wodworski); prace konserwatorskie przy elewacji północnej i prace konserwatorskie konfesjonale i emporze organowej oraz re- przy malowidłach ściennych w prezbiterium mont dachu kościoła pw. św. Jerzego w Starej i renowacja elewacji północnej kościoła pw. Kościelnicy (pow. malborski); wykonanie św. Anny przy klasztorze Franciszkanów izolacji, remont dachu, murów i stolarki w Wejherowie; renowacja i restauracja por- w kościele greckokatolickim w Żelichowie- tali oraz elewacji kościoła pw. św. Mikołaja Cyganku (pow. nowodworski); renowacja w Wielu – etap II (pow. kościerski); prace ścian zewnętrznych kościoła i prace kon- remontowo-konserwatorskie w kościele pw. serwatorskie przy ołtarzu głównym z XVII w. św. Mateusza Apostoła w Nowym Stawie w kościele pw. Wniebowzięcia Najświętszej (pow. malborski); remont ratunkowy kon- Maryi Panny w Kartuzach; prace konser- strukcji dzwonnicy przy kościele pw. św. watorskie i roboty budowlane w kościele Barbary w Krzyżanowie (pow. malborski); pw. św. Jakuba w Gdańsku; prace konser- renowacja konstrukcji szachulcowej wieży watorskie przy czterech oknach kościoła pw. kościoła pw. św. Jana Chrzciciela w Wiel- Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Gdań- kich Walichnowach (pow. tczewski); prace Anna Warzyńska-Wróbel Ocalone, przywrócone do życia i pozostawione 95 dla kolejnych pokoleń pomorskie dziedzictwo

remontowo-konserwatorskie przy ele- w kościele filialnym pw. św. Stanisława Kost- wacjach i wieży kościoła pw. św. Marcina ki w Wałdowie (pow. bytowski); prace kon- w Lignowach Szlacheckich (pow. tczewski); serwatorskie i restauratorskie przy ołtarzu prace remontowe i konserwatorskie przy głównym z 1611 r. z kościoła pw. św. Marii murach kościoła oraz prace konserwatorskie Magdaleny w Czersku (pow. chojnicki); ra- przy ołtarzu głównym i ołtarzach bocznych tunkowe prace konserwatorskie i restaura- w kościele pw. św. Jerzego w Tychnowach torskie gotyckich malowideł w prezbiterium (pow. kwidzyński); prace konserwatorskie kościoła pw. św. Barbary w Kokoszkowach przy ołtarzu głównym, prospekcie orga- (pow. starogardzki). nowym i malowidłach ściennych w koście- le w Stegnie (pow. nowodworski); prace Przykłady dotyczące zabytkowych obiek- konserwatorskie przy ołtarzu głównym tów świeckich – to m.in. tradycyjne bu- w kościele pw. Trójcy Świętej w Kościel- downictwo Żuław – w powiecie nowodwor- nej Jani (pow. starogardzki); wykonanie skim. Można tutaj wymienić dofinansowanie izolacji i remont drewnianej konstrukcji prac budowlano-konserwatorskich domów ścian ryglowych chóru i stropu w koście- podcieniowych w Orłowie, Mikoszewie, le pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Żuławkach, remontu dachu żuławskie- Panny we Wróblewie (pow. gdański); prace go domu drewnianego z 1867 r. w Rychno- budowlano-konserwatorskie we wnętrzu wach Żuławskich, wykonania dokumentacji oraz remont konstrukcji drewnianej więź- konserwatorskiej i budowlanej domu pod- by dachowej z wymianą pokrycia dachu, cieniowego w Marynowach, prac konser- wykonanie obróbek blacharskich i montaż watorsko-restauratorskich okien z oścież- instalacji odgromowej w kaplicy filialnej nicami, okiennic i drzwi zewnętrznych pw. Świętej Trójcy w Grabinach Zamecz- gburskiego domu holenderskiego z 1894 r. ku (pow. gdański); kompleksowe prace w Drewnicy. W tym niewielkim katalogu konserwatorsko-budowlane wieży, ścian dofinansowania z portfela SWP znalazło się ceglanych i wymiana pokrycia dachowego budownictwo drewniane na Kaszubach, kościoła pw. Podwyższenia Krzyża Święte- w powiecie kartuskim – zagroda skanse- go w Pruszczu Gdańskim (pow. gdański); nowska w Łączyńskiej Hucie i dwór sta- prace konserwatorskie Grupy Ukrzyżo- rościński w Mirachowie. Wsparto także wania z ok. 1517 r. z belki tęczowej bazyliki prace budowlano-konserwatorskie chałupy Mariackiej w Gdańsku; wymiana pokrycia w Starkowie (gm. Ustka) oraz konserwację dachowego w kościele pw. św. Bartłomieja elewacji frontowej z rekonstrukcją polichro- w Rajkowach (pow. tczewski); konserwa- mii kamienicy w Gniewie (pow. tczewski). cja i restauracja wyposażenia kościoła pw. Świętych Piotra i Pawła w Mątowach Wiel- Jeszcze wiele pozostało do zrobienia… kich (pow. malborski); wykonanie izolacji i tynków wewnętrznych wraz z malowaniem

97 CZĘŚĆ IV

Edukacja 98 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019 Forum Pomorskiej Edukacji

Małgorzata Bukowska-Ulatowska Nauczyciel konsultant w Centrum Edukacji Nauczycieli w Gdańsku

To inicjatywa Samorządu Województwa I Forum Pomorskiej Edukacji Pomorskiego skierowana do wszystkich środowisk zainteresowanych rozwojem Odbyło się 14 listopada 2012 r. w Urzędzie oświaty w naszym regionie. Coroczne spo- Marszałkowskim Województwa Pomorskiego tkania, odbywające się na początku nowe- w Gdańsku. Zainteresowanie udziałem go roku szkolnego, są okazją do wymiany w spotkaniu przerosło oczekiwania orga- nizatorów. Wzięło w nim udział ponad 200 opinii i doświadczeń, prezentacji przy- osób, wśród których znaleźli się posłowie kładów dobrych praktyk, rozmowy o naj- do Sejmu RP, przedstawiciele władz samo- większych wyzwaniach oraz projektowa- rządowych, pracownicy uczelni, dyrektorzy nie praktycznych działań sprzyjających szkół i placówek oświatowych, nauczyciele, podnoszeniu jakości oświaty na Pomorzu. uczniowie i ich rodzice, a także pracowni- Forum tworzy przestrzeń zachęcającą do cy kuratorium oświaty oraz reprezentanci dialogu społecznego, wzmacniania wspól- pomorskich pracodawców. Tematem wionego poczucia odpowiedzialności za kształ- dącym była kwestia wyników sprawdzia- cenie i wychowanie młodych ludzi, a także nów i egzaminów zewnętrznych. Dyskuto- budowania regionalnej koalicji na rzecz wano m.in. o czynnikach wpływających na edukacji. rezultaty uzyskiwane przez uczniów, źró- Małgorzata Bukowska-Ulatowska Forum Pomorskiej Edukacji 99

dłach obserwowanych trudności, a także III Forum Pomorskiej Edukacji o relacjach pomiędzy wynikami egzami- nów zewnętrznych a kompetencjami życio- Odbyło się 29 października 2014 r. w Teatrze wymi młodych ludzi. W programie, oprócz Szekspirowskim w Gdańsku. Wcześniej miały wystąpień ekspertów, debaty panelowej miejsce cztery fora subregionalne zorgani- i prezentacji przykładów dobrych praktyk, zowane w Starogardzie Gdańskim, Wejhero- znalazły się również dyskusje w trzech rów- wie, Chojnicach i Słupsku. Podczas spotkań noległych sesjach: uczeń i jego środowisko, lokalnych omawiano specyfikę oświaty na organizacja i kierowanie pracą szkoły oraz danym terenie, zwracając szczególną uwagę nauczyciel jako organizator procesu dydak- na zagadnienia związane z zadaniami wycho- tycznego. wawczymi (w tym z bezpieczeństwem dzieci i młodzieży), a także wspieraniem rozwoju szkoły oraz wykorzystaniem wyników eg- II Forum Pomorskiej Edukacji zaminów zewnętrznych i badań ewaluacyj- nych. Wnioski ze spotkań subregionalnych stanowiły punkt wyjścia do rozważań pod- Zostało zorganizowane 18 listopada 2013 r. czas forum regionalnego. W Gdańsku rozma- w Operze Bałtyckiej w Gdańsku. Podjęto wiano również o tendencjach rozwojowych wówczas temat edukacji przedszkolnej pomorskiej oświaty, odpowiedzialności sa- i wczesnoszkolnej jako fundamentów dal- morządu za jakość edukacji, a także wyzwa- szego kształcenia młodych Pomorzan. Roz- niach, z którymi będzie musiała zmierzyć mawiano o roli oraz znaczeniu wczesnej się szkoła XXI w. Tematyka koncentrowała edukacji dla rozwoju dziecka, jej potencjale się na osiągnięciach i problemach edu- i potrzebach, a także pożądanych kierun- kacji w klasach IV–VI szkoły podstawowej kach realizacji w kontekście oczekiwanych oraz w gimnazjum, widzianych z różnych efektów zapisanych w Strategii Rozwoju perspektyw. Przedstawiciele wszystkich Województwa Pomorskiego 2020. Przyglą- środowisk uczestniczących w spotkaniu dano się wynikom polskich i międzyna- deklarowali potrzebę prowadzenia skutecz- rodowych badań sprawdzających, czego nego dialogu jako podstawy owocnej, part- uczy, a czego nie uczy szkoła. Zapozna- nerskiej współpracy na rzecz zbudowania wano się z przykładami dobrych praktyk efektywnego systemu wspierającego pracę w zakresie efektywnego wspierania indy- szkoły. Jako jeden z obszarów wymagają- widualnego rozwoju dziecka w wychowaniu cych najpilniejszych zmian wskazywano przedszkolnym oraz zapewniania konty- działalność wychowawczą szkoły, zgłaszano nuacji działań wspomagających na I etapie też potrzebę podjęcia tematu wartości, na edukacyjnym. Dyskutowano o szansach jakich powinno opierać się funkcjonowanie i barierach wczesnej edukacji w naszym szkoły. Postulowano również zbudowanie regionie. spójnego systemu doradztwa edukacyjno- 100 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

-zawodowego, a także zwracano uwagę na stępujące pytania: czy w życiu zawodowym konieczność zmierzenia się z wyzwaniem jest miejsce na realizację pasji? jak wspierać osadzenia edukacji we współczesnych re- pasje uczniów i przygotować ich do kariery aliach ekonomicznych. zawodowej? Drugą sesję plenarną wypełniły wystąpienia dotyczące obrazu pomorskiej edukacji ponadgimnazjalnej z perspektywy IV Forum Pomorskiej Edukacji wyników egzaminów zewnętrznych, a także prezentacje przykładów dobrych praktyk Spotkanie regionalne, które miało miejsce w zakresie wspierania potencjału uczniów 25 listopada 2015 r. w auli gmachu głównego na III etapie edukacyjnym. Politechniki Gdańskiej, zostało poprzedzo- ne siedmioma debatami lokalnymi, które zorganizowano w Wejherowie, Tczewie, V Forum Pomorskiej Edukacji Słupsku, Bytowie, Kwidzynie, Kościerzynie oraz Gdańsku. Uczestnicy spotkań lokalnych Z inicjatywy Sejmiku Województwa Pomor- mieli okazję zapoznać się z trzema przed- skiego, rok 2016 został ogłoszony Rokiem Po- sięwzięciami strategicznymi realizowany- morskiej Wspólnoty Obywatelskiej. Dlatego mi przez Samorząd Województwa Pomor- też V Forum Pomorskiej Edukacji, zorgani- skiego w ramach Regionalnego Programu zowane 9 listopada 2016 r. w Europejskim Operacyjnego Województwa Pomorskie- Centrum Solidarności w Gdańsku, odbyło go na lata 2014–2020: „Zdolni z Pomorza”, się pod hasłem My – Obywatele. Pomorski „Kształtowanie sieci ponadgimnazjalnych Model Edukacji Obywatelskiej. Spotkanie szkół zawodowych uwzględniającej potrze- regionalne poprzedził cykl debat lokalnych, by subregionalnych i regionalnego rynków podczas których ponad 340 przedstawi- pracy” oraz „Kompleksowe wsparcie szkół cieli społeczności czterech pomorskich i placówek”. Podejmowano również temat subregionów dyskutowało o wybranych skuteczności kształcenia na IV etapie edu- zagadnieniach edukacji obywatelskiej i re- kacyjnym w poszczególnych powiatach, po- gionalnej. Tematem przewodnim debaty strzeganej przede wszystkim przez pryzmat lokalnej w Nowym Dworze Gdańskim była wyników egzaminów zewnętrznych. Podczas edukacja obywatelska poza szkołą, nato- dyskusji o edukacji ogólnej i zawodowej na miast w Lęborku podjęto kwestię realiza- etapie ponadgimnazjalnym uczestnicy de- cji edukacji obywatelskiej w szkole. Z kolei bat dzielili się przykładami dobrych praktyk, uczestnicy spotkania w Brusach dyskuto- wskazywali wyzwania i proponowali rozwią- wali o drodze do obywatelskości poprzez zania. W programie spotkania regionalnego regionalność, natomiast tematem debaty znalazły się dwie sesje plenarne. W trakcie w Gdyni uczyniono migracje – włączanie do pierwszej z nich, podczas wystąpień i dys- wspólnoty regionalnej. Podczas gdańskiego kusji panelowej, szukano odpowiedzi na na- forum regionalnego, oprócz podsumowania Małgorzata Bukowska-Ulatowska Forum Pomorskiej Edukacji 101

debat lokalnych, podjęto też dyskusję nad jętnością wszechstronnego kształtowania skutecznymi formami wsparcia młodzieży osobowości uczniów. wchodzącej w dorosłość, a także nakreślono ramy Pomorskiego Modelu Edukacji Obywa- telskiej. Aby docenić kluczową rolę nauczy- VII Forum Pomorskiej Edukacji cieli w rozwoju społeczno-gospodarczym Pomorza oraz promować osiągnięcia najwy- Na zaproszenie marszałka województwa po- bitniejszych pedagogów wśród mieszkańców morskiego Mieczysława Struka, 19 paździer- naszego regionu, z inicjatywy marszałka nika 2018 r. w Teatrze Muzycznym w Gdy- województwa pomorskiego zorganizowano ni spotkali się przedstawiciele środowiska konkurs Nauczyciel Pomorza, który po raz oświatowego naszego regionu. Tematyka pierwszy rozstrzygnięto podczas V Forum. wydarzenia wpisywała się w obchody stu- lecia odzyskania niepodległości przez Pol- skę. Kontekst rocznicowy sprzyjał rozmo- VI Forum Pomorskiej Edukacji wie o dzisiejszym rozumieniu patriotyzmu i wolności, a także prezentacji przykładów Odbyło się 27 października 2017 r. na Uni- dobrych praktyk w zakresie edukacji pa- wersytecie Gdańskim. Tematem przewod- triotycznej realizowanej z wykorzystaniem nim spotkania była kondycja pomorskiego zasobów środowiska lokalnego i dialogu nauczyciela. W wystąpieniach plenarnych międzypokoleniowego. Podczas spotkania omawiano wnioski z kilku międzynarodo- podsumowano również konkurs multime- wych oraz krajowych badań dotyczących dialny dla uczniów szkół ponadgimnazjal- pedagogów, zaprezentowano również wstęp- nych Pomorskie Drogi do Niepodległej, ne wyniki pierwszego etapu badania kon- a także ogłoszono wyniki III edycji konkur- dycji zawodowej nauczycieli województwa su Nauczyciel Pomorza. Ostatnim punktem pomorskiego. Podczas debaty nakreślono programu była inscenizacja „Lalki” Bole- sylwetkę pomorskiego nauczyciela widzia- sława Prusa – spektakl Teatru Muzyczne- ną z różnych perspektyw oraz dyskutowano go w Gdyni. VII Forum Pomorskiej Eduka- o wyzwaniach związanych z kształceniem cji miało wyjątkowo uroczysty charakter i doskonaleniem zawodowym kadry pedago- i było unikatową żywą lekcją historii, któ- gicznej, nowymi potrzebami współczesnych ra połączyła trzy pokolenia mieszkańców uczniów oraz społecznym postrzeganiem naszego regionu. zawodu nauczyciela. Podczas VI Forum Pomorskiej Edukacji uczestnicy poznali również zwycięzcę II edycji konkursu „Na- VIII Forum Pomorskiej Edukacji uczyciel Pomorza” – pedagoga z naszego regionu, który skutecznie łączy osiąganie Zostało zorganizowane 11 października 2019 r. sukcesów w pracy dydaktycznej z umie- w Teatrze Muzycznym w Gdyni. Wydarzenie 102 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

odbywało się w bliskim sąsiedztwie czaso- perspektyw. Debaty sprzyjają wypracowy- wym kilku rocznic historycznych szczególnie waniu wartościowych rekomendacji, które ważnych dla Pomorza, w okresie obchodzo- często stają się podstawą rozwiązań syste- nym jako Rok Wolności i Solidarności – taką mowych, wdrażanych w poszczególnych też tematykę przyjęto za wiodącą podczas gminach, powiatach czy też w całym regio- Forum. Zaproszeni prelegenci w swoich nie. Inicjatywa samorządu województwa wystąpieniach pytali, czego powinna uczyć pomorskiego sprzyja budowaniu kapitału nas polska historia lat 1989–2019, propono- społecznego oraz wykorzystywaniu jego wali również wspólną refleksję nad współ- istniejących zasobów na rzecz rozwoju po- czesnymi wyzwaniami stojącymi przed morskiej edukacji, która ma przygotowywać edukacją. Zaprezentowano wnioski z Po- młodych ludzi do sprostania wyzwaniom morskiej Samorządowej Debaty Edukacyj- współczesnego świata. nej. Dyrektorzy, nauczyciele i uczniowie z pomorskich szkół przedstawili przykłady dobrych praktyk w zakresie aktywności społecznej oraz edukacji historycznej i pa- triotycznej, mających na celu przekazanie kolejnym pokoleniom wartości wolności oraz solidarności. Podczas uroczystej gali uhonorowano najlepszych pedagogów naszego regionu i przyznano tytuł Nauczy- ciela Pomorza 2019. W ramach wydarzeń towarzyszących uczestnicy wzięli udział w kameralnych spotkaniach z bohaterami stanu wojennego, zapoznali się z wystawą „Drużyna Lecha”, a także obejrzeli musical „Wiedźmin” w Teatrze Muzycznym w Gdyni.

Podsumowanie

Forum Pomorskiej Edukacji pokazuje wolę i gotowość dużej części społeczności naszego regionu do aktywnego udziału w dyskusji o jakości oświaty w województwie pomorskim. Wartością Forum jest zapraszanie do dialogu przedstawicieli różnych środowisk i spoglądanie na omawiane kwestie z wielu 103 Wyzwania dla edukacji

Cezary Obracht-Prondzyński Socjolog, antropolog, historyk, profesor zwyczajny Uniwersytetu Gdańskiego

1Nie jesteśmy wiedzo-, nauko-, proporcjonalnie mniej istotna (choć o podat- edukacjocentryczni kach też za dużo nie dyskutujemy…). Dzieje się tak m.in. dlatego, że wśród nas – w krę- W czasie kończącej się kampanii wyborczej gach osób opiniotwórczych, decyzyjnych, nikt nie zajął się poważnie tematem edukacji w tych paskudnych elitach, a tym bardziej jako wyzwaniem rozwojowym. Można od- w szerokich rzeszach społecznych – zdecy- nieść wrażenie, że nie jesteśmy w trakcie dowanie NIE MA przeświadczenia, że nasza tektonicznego trzęsienia w systemie klu- przyszłość zależy od edukacji. A jeśli już czowym dla naszej przyszłości… Edukacja takie przekonanie się pojawia, to poprze- to najpowszechniejszy i najszerszy proces stajemy na deklaracjach. Zdarza się też, że społeczny – obejmuje wszystkich i jest bar- dzięki determinacji pojedynczych osób lub dziej powszechna niż płacenie podatków. środowisk, np. samorządów czy organizacji Tymczasem, obserwacja realiów naszego pozarządowych, podejmowane są próby ra- życia publicznego pokazuje, że jest ona nie- towania sytuacji działaniami punktowymi. Tak, edukacja funkcjonuje w Polsce dzięki determinacji ludzi, którzy starają się robić 1 Tekst wystąpienia podczas VIII Forum Pomorskiej Edukacji, które odbyło się 11 października 2019 r. coś sensownego POMIMO realiów, z jakimi w Gdyni. się zderzają. 104 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Robimy zwrot w oświacie, ale czy wiemy nością, na jaką stać wyłącznie osoby prze- po co i ku czemu? świadczone o swojej misji, zagrali losem setek tysięcy młodych ludzi chodzących do szkół Osoby zainteresowane tematem obserwują i setek tysięcy osób, które w tych szkołach rozchodzenie się kierunków zmian w edu- pracują. Doświadczyliśmy destrukcyjnego kacji pomiędzy najbardziej rozwijającymi procesu, którego skutki będą dawały o so- się państwami świata a naszym krajem. Na bie znać przez lata. Cóż to jednak obchodzi świecie, mając świadomość wyzwań cywiliza- tych, którzy są przeświadczeni, że mają mi- cyjnych, szuka się rozwiązań sprzyjających sję ratowania prawdziwej Polski? rozwojowi ku przyszłości. Dotyczy to wielu wymiarów oświaty: metodycznego, techno- logicznego, strukturalnego, mentalnego itd. Cztery wymiary destrukcji Prowadzi się poważne dyskusje na temat stanu edukacji i próbuje – na podstawie W tym co robimy w edukacji i z edukacją, diagnoz – tworzyć plany rozwoju odpowia- obowiązuje zasada 4 x nie-: dające zmianom zachodzącym na świecie. 1. Nieprzewidywalność. Działania są U nas – używając pojęcia Z. Baumana – podejmowane w krótkim horyzoncie cza- następuje retrotopia, czyli zwrot ku wyobra- sowym, nie wiemy, co nas czeka za rogiem. żeniu o lepszej przeszłości. Wyobrażeniu, bo- Kto dziś jest w stanie przewidzieć, jak bę- wiem nie idzie tu bynajmniej o pozytywny dzie wyglądała szkoła za kilka miesięcy? Kto stosunek do edukacji klasycznej, o którą zagwarantuje, że za chwilę nie popadniemy np. w Niemczech czy krajach anglosaskich w kolejny wir zmian prawnych? Ileż tu się bardzo się dba. U nas przecież z edukacji dzieje, np. wprowadzono rozporządzenie, klasycznej praktycznie nic nie pozostało. które mówiło, że rodzice mają osobiście Tymczasem, doświadczenia innych krajów odbierać dokumenty uczniów, a następnie pokazują, że taka edukacja – mądrze reali- wycofano się z tego rozwiązania. Zmiany zowana – może być fundamentem nowocze- strukturalne, programowe, personalne, ide- snego kształcenia… U nas jednak edukacyjna ologiczne… Nieprzewidywalność w systemie retrotopia polega na tym, że ma być tak, jak świadczy o kompletnym braku wyobraźni było, czyli świetnie. Tyle tylko, że ani wtedy dotyczącym nie tylko tego, jak działa szkoła, świetnie nie było, ani nie ma realnej moż- ale też jak funkcjonuje cały system, w któ- liwości powrotu do stanu z przeszłości, bo rym kluczowym podmiotem poddawanym świat społeczny przeszedł bardzo głęboką obróbce są młodzi ludzie… transformację. Kłopot z tym mają jednak ci, którzy tych zmian nie akceptują, uważając 2. Niestabilność. Od lat nie było dwóch je za złe, grzeszne. Idzie więc raczej o zaspo- następujących po sobie roczników, które kojenie sentymentalnych pragnień grona przeszłyby tym samym trybem cały pro- ideologów, którzy z całą nieodpowiedzial- ces kształcenia. Z perspektywy nauczyciela Cezary Obracht-Prondzyński Wyzwania dla edukacji 105

jest to permanentna zmiana, wymagająca młodzież, która radzi sobie na świecie, to ogromnego wysiłku adaptacyjnego, za któ- dzieje się to tylko dlatego, że nauczyciele ry oczywiście się nie płaci. Nikt nigdy nie z determinacją starają się realizować swo- policzył PRAWDZIWYCH kosztów kolejnych je posłannictwo, wbrew realiom, z którymi reform. Dzieje się tak również dlatego, że nieustannie się zderzają. Nasi uczniowie zupełnie nie ceni się pracy ludzi zatrudnio- odnoszą sukcesy, jednak płacą za to bardzo nych w szkołach. wysoką cenę – ogromnego wysiłku adaptacyjnego niezbędnego do funkcjonowania 3. Niespójność. Tego właśnie doświad- w chaosie, który został im narzucony. To czamy dziś najmocniej. System przestał oznacza przede wszystkim marnotrawstwo być kompatybilny, efektywnie przekazujący sił, energii i czasu młodych ludzi, ale też po- młodzież między poszczególnymi etapami woduje, że słabsi (czyli mniej wytrzymali na kształcenia, wedle reguł znanych i akcepto- stres instytucjonalny) po prostu sobie nie wanych. Niespójność dotyczy również poli- radzą i wypadają z systemu, np. psychicz- tyki zatrudnienia: w niektórych miejscach nie. To są dramatyczne koszty społeczne. nauczycieli jest zbyt wielu i są bezrobotni, Kto za nie odpowie? podczas gdy na innych terenach brakuje pedagogów. Brak spójności obserwujemy Niespójności, niestabilność, nieadekwatność też w głębokich pęknięciach struktural- i nieprzewidywalność sprawiają, że młode nych, np. w zakresie treści kształcenia – pokolenia nabywają głębokiej nieufności zdarza się, że nauczyciel w szkole średniej do państwa już na starcie swojego publicz- uczy wg czterech różnych programów. Nie- nego życia. Uczą się, że komu jak komu, ale spójność dotyczy również braku zgodno- państwu nie należy ufać, bo zawsze może ści podstaw programowych z dostępnymi zagrać ich losem… Czy ktoś pomyślał o dłu- (a często – niedostępnymi) podręcznikami, gofalowych skutkach tego typu reform dla a także przystawalności tychże podstaw do naszego państwa? realiów życia i oczekiwań różnych grup spo- łecznych (czyli tego, co szkoła może i musi zaoferować, a czego oczekują rodzice oraz Łatwość dyskredytacji szkoły młodzież, o gospodarce i szeroko pojętej (jako systemu) i nauczycieli sferze publicznej nie wspominając). Jak- (jako pracowników) że niespójna jest edukacja historyczna np. z doświadczeniem rodzin i całych społecz- Tym, co jest szczególnie bolesne i jednocze- ności w różnych miejscach Polski… Takie śnie bardzo zauważalne w ostatnim czasie, przykłady można mnożyć. jest łatwość dyskredytowania nauczycieli, 4. Nieadekwatność, zwłaszcza w odnie- szkoły, ale także młodzieży… Jak drama- sieniu do wyzwań przyszłości. Jeśli nadal tycznie nisko cenimy pracę nauczycieli utrzymujemy poziom edukacji i kształcimy i jak drwiąco wypowiadamy się o szkołach! 106 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Świadczą o tym nie tylko reakcje na strajk beł pomówień, oskarżeń, zniesławień, złości nauczycieli, do którego mieli oni prawo jak oraz innych negatywnych emocji. KAŻDA grupa zawodowa. O tym, jak niski W moim najgłębszym przekonaniu zupeł- mamy poziom zaufana do szkoły i pedago- nie nie doceniamy długofalowych skutków gów, świadczą także opinie osób o wysokiej tej operacji zniesławiania. Można powiedzieć, pozycji społecznej i to z różnych stron sce- że rządowi udało się wygrać tę batalię. Ale ny politycznej. Jako przykład przywołam przegrała ją Polska! Przegrały ją nasza go- fragment felietonu Magdaleny Środy Jak spodarka, polityka, rodziny, także Kościół. nie tracić czasu na naukę rzeczy bezużytecz- Przegrała ją przyszłość Polski. nych – pięć filarów dobrej szkoły: Nie ulega dla mnie wątpliwości, że po tym, co się stało w kwietniu i maju 2019 r., Szkołę zawsze traktowałam jako instytucję szkoła będzie już zupełnie innym miejscem. totalitarną; może nie jako więzienie, ale I można zaklinać rzeczywistość, można nie jako siłownię. Idziesz i wykonujesz kom- chcieć dostrzegać, że coś jest nie tak, skoro pletnie bezsensowne, rutynowe zadania lekcje się odbywają… Można manipulować pod okiem wątpliwych autorytetów. Chodzi wiadomościami, tworzyć blokady i szum in- o to, by troszczyć się o jeden organ – mózg. formacyjny. Można realizować propagando- Zapamiętujesz idiotyczne treści, czytasz we działania w mediach. Można nawet dać podręczniki napisane przez ludzi, którzy dodatkowe środki (choć ich nie ma), można nie znają internetu, dowiadujesz się o rze- też obiecać (i zrealizować) szybsze emery- czach, które są kompletnie nieużyteczne, tury. Można nawet zacząć mówić, jak ważna a do tego jesteś poddana/poddany jałowej jest szkoła dla wychowania narodu. Nic to dyscyplinie, która zmusza cię do aktywno- jednak nie da w perspektywie dramatycznie ści odrzucanych przez twój organizm (wsta- naruszonego statusu i prestiżu społeczne- wanie o siódmej, praca od ósmej, relaks na go zawodu nauczyciela oraz całego systemu dzwonek)2. kształcenia. Już wcześniej były one niskie i systematycznie się obniżały. Nigdy wcze- Wątpliwe autorytety, nieznające internetu śniej jednak władza nie robiła tego w sposób i wtłaczające do głów idiotyczne treści, któ- zamierzony, celowy, z premedytacją i przy re są kompletnie nieużyteczne... I to pisze wykorzystaniu instytucji publicznych. To profesor, w dodatku w sytuacji, gdy nie tak zupełnie nowa jakość… dawno na szkołę i nauczycieli wylał się ku- Problemem przy tym jest nie tylko to, jak reagowali rządzący, ale też, jak na ich postawy reagowali inni. I co się po tym wszystkim stało… A nie stało się NIC. Wszyscy przeszli 2 M. Środa, Jak nie tracić czasu na naukę rzeczy bez- do porządku dziennego nad tym, jak została użytecznych – pięć filarów dobrej szkoły, http://wy- borcza.pl/7,75968,25148102,jak-nie-tracic-czasu-na- potraktowana grupa zawodowa nauczycieli -nauke-rzeczy-bezuzytecznych-piec-filarow.html oraz cały system edukacji. Trudno o bar- Cezary Obracht-Prondzyński Wyzwania dla edukacji 107

dziej wymowne i dramatyczne zarazem przez rządzącą partię, co przez cały nurt świadectwo tego, jak mało ważna jest dla ideowy – coraz silniej wpisywanego w sys- nas w Polsce edukacja. tem szkolny, nie pozostawia wątpliwości. Tym ideałem jest:

Po co komu kultura, nauka i wiedza? • człowiek konformistyczny; • oportunistyczny tradycjonalista, pielę- Efekt będzie odłożony w czasie, ale będzie gnujący naturalny podział ról płciowych, nieuchronny. Już dziś widzimy, jak drama- przywiązany do ideologicznie zdefiniowa- tycznie obniża się ocena społecznej uży- nej tradycji i szanujący władzę (zwłasz- teczności wykształcenia oraz nabywania cza duchową), pasywny społecznie (jego wiedzy, ogłady i kultury, a także szacunek aktywność powinna ograniczać się do dla nauki i jej autorytetu. Żadne społeczeń- pracy, udziału w rytuałach, głównie re- stwo nie może się efektywnie rozwijać, jeśli ligijnych i narodowych, a także aktach sprawy przybierają taki kształt! Jeszcze raz wierności i uznania dla władzy np. po- podkreślę: proces edukacji jest najbardziej przez uczestnictwo w pseudopatriotycz- masowym procesem społecznym. Obejmuje nych rekonstrukcjach czy też wiecach wszystkich, bo każdy ma w rodzinie kogoś, nastawionych na zdobywanie poklasku); kto aktualnie chodzi do szkoły. I każdy do niej sam chodził. Jakość procesu edukacji • człowiek skupiony na konsumpcji bezpośrednio przekłada się na jakość życia i wdzięczny władzy, że dzięki niej stać społeczeństwa. go na konsumpcję;

• niechętny obcym, którzy zagrażają naszym wartościom, bezpieczeństwu i sty- O co w tym wszystkim chodzi? lowi życia, nasiąknięty manipulacyjnie sformatowaną wiedzą historyczną oraz Pojawia się pytanie, jaki jest ukryty program używający odpowiedniego języka, któ- polskiej edukacji, ku jakiemu społeczeń- ry służy wywyższaniu nas i poniżaniu stwu wychowujemy i uczymy, jakie tworzy- obcych; my kulturowe ideały osobowości? Gdy się temu bliżej przyjrzymy, to mogą nas ogarnąć • doskonale elastyczny, a właściwie pla- smutek i strach: retrotopia, tradycjonalizm, styczny, dający się formować władzy we- naszyzm, konsumpcjonizm, brak otwarto- dle jej aktualnych zamierzeń i pragnień. ści i darwinizm społeczny preferujący naj- silniejszych (tych, którzy mają większość, Czy naprawdę chcemy, aby nasze przyszłe których suweren poparł)… pokolenia takimi się stały? Czy to ma nam Próba rekonstrukcji kulturowego ide- zagwarantować powstanie silnej, demo- ału osobowości – propagowanego nie tyle kratycznej, otwartej na świat wspólnoty 108 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

obywatelskiej, która potrafi zaoferować Od razu dodam: młodzi tego chcą! Młodzież światu coś więcej niż miazmatyczną rechry- chce od nas autentyczności, zdolności do stianizację Europy? samokrytycyzmu, szacunku dla wiedzy i nauki, otwartości na dyskusję, ale też em- patii i wysiłku na rzecz zrozumienia innego. Gdzie jest alternatywa? Młodzi tego właśnie od nas oczekują. I tego chcą się od nas nauczyć. W czasie licznych Być może tak się dzieje dlatego, że nie mamy spotkań nigdy nie zetknąłem się z obojęt- innej oferty, nie próbujemy zdefiniować nością! Owszem, to oczywiste, że jedno oko alternatywnego, równie nośnego ideału? nastawione jest ku sobie – liczy się zabawa, A nawet jeśli go mamy, to nie potrafimy go przyjemność, rówieśnicy, rozrywka itd. Takie przekazać w formie, która zostanie zaak- są prawa młodości. Ale drugie oko młodych ceptowana? zawsze (!) spogląda w przyszłość, rozgląda A przecież takie wyzwania i ideały są się wokół, dostrzega rzeczy społecznie waż- stale obecne w naszych rozmowach! Nie- ne oraz przyszłościowo kluczowe. ustannie powracają kwestie: Trzeba wspólnie z młodymi ludźmi umieć znaleźć równowagę między jednym • ekologii i klimatu; i drugim. Ani nie możemy być pasywnymi • obywatelskości rozumianej jako zabie- smutasami, ani rozrywkowymi lowelasami. ganie o wolność, równość i demokrację; Ani cichymi pokornymi sługami, ani eska- pistycznymi konsumentami, obojętnymi • aktywizmu, czyli potrzeby, ale i atrak- na wszystko wokół. Ani aktywistycznymi cyjności brania przez młodych spraw fundamentalistami, dla których tylko cel w swoje ręce; jest ważny, ani wyniosłymi besserwissera- • wzmacniania poczucia odpowiedzial- mi, którzy spoglądają na innych z poziomu ności za innych, jak również brania od- swego lepszego wykształcenia, szerszej powiedzialności za własne zachowania, wiedzy i bogatszego doświadczenia. To poglądy, gesty i słowa; trudne, ale wszędzie roznosi się wołanie o otwartą, sensowną i przemyślaną ofertę • kształtowania odwagi, choćby w zabie- ideową, skierowaną ku przyszłości, wycho- raniu głosu, wyrażaniu swojej opinii, dzącą naprzeciw pragnieniom, ale i lękom uznaniu, że moje stanowisko się liczy młodych ludzi. Znajdującą sensowną od- i mam prawo się dopominać, aby być powiedź na kluczowe pytanie: jak tworzyć wysłuchanynm; demokratyczną, otwartą, powszechną edu- • patriotyzmu jako solidarności ze słab- kację, ukierunkowaną na przyszłość, ale szymi oraz wierności polskiej tradycji też ze zrozumieniem (!) nauk płynących otwartości. z przeszłości? Cezary Obracht-Prondzyński Wyzwania dla edukacji 109

Jak zadbać o lepszą przyszłość? społeczeństwa i państwa? To ważne, bo dzisiaj mamy do czynienia z absolutyza- Aby to było możliwe, trzeba: cją wychowawczej roli rodziny. Dokonuje się monopolizacja praw rodziców, nader • budować odpowiednią politykę publiczną, często – kosztem przyszłości dzieci, które uznającą edukację za priorytet, ale bez zostają pozbawione dostępu do rzetelnej zamierzeń manipulacyjnych (zwłaszcza wiedzy w imię ideologicznych postaw ro- na tle ideologicznym); dziców. Trzeba pamiętać, że dziecko jest • kłaść nacisk na jakość pracy w szkole, kluczowym PODMIOTEM edukacji i to jego czyli tworzyć przyjazne środowisko dla prawo (w tym prawo do wiedzy) jest nad- wszystkich uczestników procesu edu- rzędne, bo decyduje się tu jego przyszłość. kacyjnego: nauczycieli, uczniów, pra- W zachowaniach rodziców nie idzie tyl- cowników obsługi (pamiętajmy: młody ko o prymat rodziny nad instytucjami spo- człowiek styka się z PAŃSTWEM poprzez łecznymi, szczególnie nad szkołą, ale także szkołę); o podważanie uprawnień oraz spójnego charakteru publicznej edukacji powszech- • zadbać o odpowiednie warunki finan- nej. Narzędziem do tego jest uderzenie sowe: nie tylko płace, ale też nieustan- w nauczycieli i podważenie ich autorytetu ne inwestowanie w edukację (wsparcie poprzez deklarowane oskarżenia o dzia- psychologiczne, pedagogiczne, medycz- łania deprawacyjne, którym rodzice mają ne, technologiczne, prawne i infrastruk- prawo się przeciwstawiać. Zaczyna to już turalne dla uczniów oraz dla nauczycieli wykraczać poza kwestie ściśle światopoglą- i dyrekcji); dowe i obejmuje też sferę wiedzy. Idziemy • dbać o roztropność modyfikacji i obni- tutaj drogą USA, gdzie rodzice uważają, że żanie kosztów (czasowych, mentalnych, mają prawo żądać, aby szkoła nie uczyła np. finansowych) procesów adaptacyjnych, o ewolucji, bo to się nie zgadza z ich świato kładąc nacisk na adaptację do nowej poglądem. wiedzy, a nie na adaptację do nowych Trzeba się takim praktykom mocno prze- przepisów, struktur czy reform. ciwstawiać i to w imię kilku zasad:

• szkoła musi być dzieckocentryczna, a nie rodzicocentyczna; Czym ma być otwarta, powszechna edukacja publiczna? • każda absolutyzacja wychowawcza może prowadzić do wynaturzeń, ze szkodą Ważne jest również, aby odpowiedzieć so- dla młodego człowieka, który musi być bie na pytanie: czym ma być otwarta, po- odpowiedzialnie wprowadzany w świat wszechna edukacja publiczna? Jakie ma zróżnicowanych idei i postaw, uczony pełnić funkcje względem rodzin, ale też reakcji na ryzyko, ale też otwartości 110 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

i tolerancji, bo to są fundamentalne zasady pozwalające społeczeństwu trwać w pokoju;

• trzeba móc reagować, gdy w rodzinach dzieci nasiąkają uprzedzeniami, niechę- cią, nienawiścią, rasizmem czy ksenofo- bią (niestety, tak się dzieje w niektórych domach); dla społeczeństwa to sprawa kluczowa, bo inaczej doczekamy się wo- jujących plemion zamiast społeczeństwa obywatelskiego.

To jest fundamentalne pytanie: jakiego społeczeństwa chcemy w przyszłości i jak szkoła może się przyczynić do jego powstania? Pamiętajmy: doświadczenie historyczne pokazuje, że każdy autorytarny system zmierza przede wszystkim do ideologicz- nego i strukturalnego podporządkowania szkół. W systemie autorytarnym nigdy nie ma wolnej edukacji. Demokratyczna szkoła jest fundamentem demokratycz- nego społeczeństwa – nie uda się stworzyć wolnościowego społeczeństwa bez wolnej i otwartej edukacji. To ona jest najważniej- sza dla przyszłości kraju! 111 CZĘŚĆ V

Dokumenty 112 21 POSTULATÓW SAMORZĄDOWYCH prezentowanych w Europejskim Centrum Solidarności, 31 sierpnia 2019 roku

Chcemy Polski samorządnej i solidarnej, 2. Budowa solidarnej i otwartej w której mieszkańcy sami decydują o losach społeczności lokalnej, przeciwdziałanie swoich lokalnych wspólnot. wykluczeniom

Równe prawa i opieka dla wszystkich miesz- 1. Pełne prawo wspólnoty samorządowej kańców, niezależnie od wieku, pochodzenia, do samodzielnego decydowania światopoglądu, statusu społeczno-ekono- o całokształcie spraw lokalnych micznego, wyznania i orientacji. Zapewnie- Samorządy terytorialne powinny mieć peł- nie szczególnej opieki i możliwości pełnego ną samodzielność: prawną, organizacyjną, udziału w życiu wspólnoty osobom z niepeł- majątkową i finansową w zakresie realizacji nosprawnościami. zadań własnych we współpracy i konsultacji z mieszkańcami. Najważniejszym orga- 3. Samorządowcy w Senacie RP nem społecznego nadzoru dla samorządów Przedstawiciele samorządu terytorialnego, w kwestiach lokalnych są mieszkańcy, którzy samorządów zawodowych oraz organizacji powinni być jak najszerzej włączeni w pro- pozarządowych powinni uzyskać reprezen- ces współdecydowania o sprawach małych tację na szczeblu najwyższych władz pań- ojczyzn poprzez wdrażanie takich narzędzi, stwowych i uczestniczyć aktywnie w two- jak m.in. konsultacje społeczne, budżety rzeniu regulacji prawnych. Należy znieść partycypacyjne, inicjatywy uchwałodawcze, monopol partii politycznych w procesie referenda lokalne. stanowienia prawa w Polsce i wprowadzić Dokumenty 113

możliwość łączenia mandatu samorządo- 7. Niezależna kultura angażująca wego z mandatem senatorskim. społeczności lokalne, przeciwdziałanie wykluczeniu kulturalnemu w małych 4. Prawo społeczności lokalnej do gminach decydowania o przyszłości swojej Transparentne i apolityczne finansowanie małej ojczyzny – zniesienie odgórnego przez państwo kultury aktywizującej spo- ograniczenia kadencyjności łeczności lokalne. Szczególne wsparcie dla Wspólnota lokalna powinna mieć pełne małych gmin w formie dotacji na tworzenie prawo, bez żadnych odgórnych ograniczeń, integrujących mieszkańców Domów Są- do udzielania mandatu zaufania osobom siedzkich, z ofertą zajęć dla różnych grup działającym na rzecz danej społeczności. wiekowych.

5. Obowiązek konsultowania 8. Decentralizacja służby zdrowia z przedstawicielami samorządu Powierzenie decyzji i kontroli w sprawach i społeczności lokalnej wszystkich ochrony zdrowia samorządom terytorial- projektów ustaw nym. Zmiana zasad finansowania służby Projekty ustaw, szczególnie dotyczące zadań zdrowia poprzez wprowadzenie systemu własnych jednostek samorządu terytorial- konkurencyjnych ubezpieczeń zdrowotnych. nego, określonych w art. 166 Konstytucji RP, Przywrócenie całodobowych ambula- powinny podlegać obowiązkowej konsultacji toriów w stacjach pogotowia ratunkowego. ze zrzeszeniami samorządów jako przedstawicielami wspólnot lokalnych. 9. Skuteczna ochrona środowiska, walka ze smogiem Wyniki tych konsultacji winny być umieszczane w ocenie skutków regulacji każdego Zwiększenie udziału gmin we wpływach projektu ustawy dotyczącej wspólnot lokal- z opłat z tytułu użytkowania środowiska nych. Brak uzgodnienia powinien stanowić naturalnego. Pełny wpływ samorządu woje- podstawę do wystąpienia do właściwego sądu. wództwa na zarządzanie funduszami ochrony środowiska, przywrócenie gminnych 6. Zwiększenie nakładów na edukację, funduszy. Przekazanie gminom realizacji godne pensje i większa autonomia programów adresowanych do mieszkańców nauczycieli, nowoczesne metody (np. „Czyste powietrze”). kształcenia 10. Ochrona krajobrazu i przestrzeni Państwo, zgodnie z art. 70 Konstytucji RP, publicznej powinno zapewnić środki prawne, finansowe i organizacyjne, potrzebne do realizacji Centralne regulacje (m.in. lex deweloper czy celów związanych z edukacją powszechną. lex Szyszko) dewastują przestrzeń publiczną 114 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

w naszych miastach i gminach. Wsparcie dżetu państwa, co jest niezgodne z art. 167 prawne i finansowe dla samorządów w dzia- Konstytucji RP. łaniach na rzecz zrównoważonego rozwoju przestrzennego. 14. Decentralizacja rozdziału funduszy unijnych 11. Rozwój budownictwa komunalnego Maksymalna decentralizacja funduszy UE. i społecznego Transparentność rozdziału dotacji rozwo- Narzędzia prawne i finansowe oraz realny jowych na podstawie czytelnych kryteriów wpływ społeczności lokalnej na politykę oraz jawnych arkuszy oceny projektów. mieszkaniową, skierowaną do różnych grup społecznych, ze szczególnym uwzględnie- 15. Przekazanie społecznościom lokalnym niem potrzeb młodych mieszkańców. mienia publicznego

12. Samodzielność samorządów w zakresie Należy przekazać społecznościom lokalnym podatków lokalnych oraz działalności i regionalnym mienie publiczne, będące dziś gospodarczej w dyspozycji agencji państwowych. Majątek ten powinien stanowić bazę rozwoju poten- W celu realizacji zadań wskazanych przez cjałów lokalnych i regionalnych. mieszkańców samorządy muszą mieć prawo do samodzielnego kształtowania poli- 16. Swoboda tworzenia związków tyki podatkowej, o czym stanowi art. 168 metropolitalnych i obszarów Konstytucji RP. Należy znieść maksymal- funkcjonalnych ne/minimalne stawki podatków lokalnych, narzucane samorządom ustawowo przez Uchwalenie ustaw metropolitalnych na wnio- władze centralne. sek i wg modelu wypracowanego lokalnie Możliwość prowadzenia działalności go- dla danych aglomeracji, w celu zwiększenia spodarczej przez samorządy i pozyskiwania konkurencyjności w Europie. Dla mniejszych środków na projekty ważne dla mieszkań- jednostek prawne regulacje współdziałania ców. Swoboda realizowania zadań gminy samorządów w obszarach funkcjonalnych w formule in-house. (forma pośrednia między związkiem a sto- warzyszeniem komunalnym). 13. Środki z budżetu państwa muszą być adekwatne do zakresu zadań 17. Przeciwdziałanie wykluczeniu realizowanych przez samorządy komunikacyjnemu

Nie zgadzamy się na zwiększanie zakresu Rozwój sieci dróg lokalnych oraz transpor- zadań realizowanych przez samorządy przy tu publicznego – dobra dostępność każdej jednoczesnym ograniczaniu wpływów z bu- gminy wiejskiej do centrum powiatowego. Dokumenty 115

Przekazanie Funduszu Drogowego do dotyczących spraw publicznych w regionie dyspozycji marszałków województw, a fun- samorządowi województwa. Pozostawienie duszy na komunikację międzygminną do wojewodom nadzoru nad legalnością dzia- powiatów. łania jednostek samorządu terytorialnego.

18. Zwierzchność powiatów i samorządów wojewódzkich nad zespolonymi służbami

Realny wpływ społeczności lokalnych i regionalnych na funkcjonowanie na ich terenie zespolonych służb, m.in.: straży pożar- nej, sanepidu oraz nadzoru budowlanego.

19. Odpolitycznienie mediów publicznych

Przekazanie lokalnych ośrodków publicznego radia i telewizji społeczności regionalnej, poprzez udział przedstawicieli samorządów lokalnych w radach programowych rozgłośni regionalnych i w komisjach konkursowych na dyrektorów ośrodków.

20. Policja municypalna

Przekazanie mieszkańcom wpływu na pre- wencję i bezpieczeństwo w ich lokalnych społecznościach.

21. Przywrócenie służby cywilnej, ograniczenie biurokracji

Obowiązek konkursu na wszystkie stanowiska urzędnicze w państwie. Profesjonalna i apolityczna kadra urzędnicza, przywró- cenie rangi Szkoły Administracji Publicz- nej. Stworzenie jasnego podziału i nie du- blowanie kompetencji pomiędzy władzą samorządową a przedstawicielami władzy państwowej. Przekazanie wszystkich zadań

podatkowego. Udziały w podatkach dochodowych są ich jedynym znaczącym źródłem dochodów włas- nych, a zatem uszczerbek w tych udziałach drastycznie ograniczy możliwości funkcjonowania powiatów. W istniejących uwarunkowaniach za niezbędne uważamy:  uniezależnienie przysługujących jednostkom samorządu terytorialnego udziałów w podatkach dochodowych od polityki podatkowej państwa. Sposobem na osiągnięcie tego celu może być wprowadzenie lokalnego podatku dochodowego (tzw. PIT komunalny). Alternatywnie jednostki samorządu terytorialnego powinny otrzymać dochody uzależnione od wysokości wpływów z podatku VAT i akcyzy;  uznanie podatku od środków transportu za dochód własny powiatów. Obecnie podatek ten dotyczy wyłącznie pojazdów ciężkich, poruszających się przede wszystkim po drogach wyższej Stanowisko kategorii. Co więcej – to powiaty realizują przeważającą większość zadań związanych z rejestracją pojazdów, czy transportem drogowym; XXV Zgromadzenia Ogólnego  zracjonalizowanie opłaty skarbowej. Powinna ona przysługiwać temu organowi, który określoną czynność urzędową wykonuje. Związku Powiatów Polskich Ostatnich dwóch postulatów nie należy utożsamiać z postulatem pozbawienia gmin części dochodów. w sprawie koniecznych zmian Uznajemy, że gminy powinny otrzymać rekompensatę w innych dochodach, przede wszystkim w podatku od nieruchomości i opłatach urbanistycznych. Ten pierwszy jest ukształtowany w sposób nieracjonalny w systemie dochodów jednostek samorządu terytorialnego – przyjmując taki sam maksymalny limit opodatkowania niezależnie od położenia nieruchomości i od jej uzbrojenia w media. Te drugie są z kolei uregulowane w sposób praktycznie uniemożliwiający ich Warszawa, 3 kwietnia 2019 roku skuteczny pobór. W ten sposób następuje prywatyzacja zysków z urbanizacji, zaś jej koszty są uspołeczniane. Uszczelnienie systemu podatków i opłat w tych dwóch obszarach wystarczyłoby z naddatkiem do pokrycia konsekwencji finansowych dokonanych zmian. Związek Powiatów Polskich konsekwentnie domaga się od Rządu RP podjęcia konkretnych prac nad opracowaniem i wdrożeniem nowego systemu dochodów jednostek samorządu terytorialnego. Obecnie obowiązujący system, a zwłaszcza jego komponent równoważąco-wyrównawczy, już dawno temu stał Przewodniczący się niewydolny i niezapewniający dostatecznych środków na realizację wszystkich niezbędnych zadań XXV Zgromadzenia Ogólnego publicznych. Jest to konsekwencją wielu czynników, w szczególności takich jak: Związku Powiatów Polskich  dokonywane przez minione kilkanaście lat zmian przepisów podatkowych dotyczących podatków Andrzej Płonka dochodowych. Wprowadzane w systemie ulgi w równym stopniu dotykają sektor samorządowy i rządowy; beneficjentem wzrostu podatków pośrednich – wynikającego z pozostawienia w rękach osób fizycznych i prawnych większej części dochodu – pozostaje natomiast jedynie strona rządowa;  ciągłe podnoszenie standardów realizacji usług publicznych. Poszczególne resorty posługując się argumentem troski o korzystających z poszczególnych usług przyjmują przepisy prawne, nie poczuwając się do obowiązku podniesienia dochodów podmiotów realizujących te usługi;  arbitralne deklarowanie podwyżek dla poszczególnych grup zawodowych, wynagradzanych często z budżetów samorządowych;  znaczący wzrostu kosztów pracy, a także kosztów eksploatacyjnych – przekładające się również na drastyczny wzrost kosztów realizacji inwestycji;  finansowanie zadań zleconych na poziomie niższym niż rzeczywiste koszty ich realizacji oraz brak standardów sposobu ich realizacji. Nasze wezwanie staje się tym bardziej palące, że zapowiedziane zmiany w podatku dochodowym od osób fizycznych doprowadzą do utraty przez podsektor samorządowy sektora finansów publicznych kilku miliardów złotych rocznie. Choć ubytek taki kwotowo w większym stopniu dotknie samorząd gminny, to jednak bardziej dotkliwy będzie w samorządzie powiatowym. Przypomnieć bowiem należy, że powiaty nie zostały ani wyposażone w majątek mogący stanowić źródło dochodów, ani też nie otrzymały władztwa Dokumenty

Kolejną kwestią jaką chcemy poruszyć są problemy kadrowe. Do deficytu lekarzy i pielęgniarek – zwłaszcza po wprowadzeniu standardów zatrudnienia – doszły obecnie trudności w obsadzaniu składów w karetkach. Od 1 stycznia 2018 r. w karetkach mogą jeździć wyłącznie lekarze ze specjalizacją w ratownictwie medycznym lub tacy, którzy w chwili wejścia w życie nowych przepisów rozpoczęli szkolenie w tym zakresie. Znaczące problemy z możliwością obsadzenia dyżurów, wynikające ze spadku liczby uprawnionych lekarzy mogących pełnić dyżury w specjalistycznych ambulansach, w efekcie spowodowały również spadek liczby samych karetek specjalistycznych i przekształcenie ich na karetki podstawowe – takie, w których miejsce lekarza zajmuje ratownik medyczny. Odbywa się to ze szkodą dla pacjentów. Wnosimy zatem o rozszerzenie zakresu specjalizacji lekarzy uprawnionych do dyżurowania w zespołach ratownictwa medycznego, chociażby o internistów. Karetki specjalistyczne dysponowane są do wezwań, w których mamy do czynienia z bezpośrednim zagrożeniem życia, dlatego Stanowisko tak ważnym jest zapewnienie odpowiedniej liczby tego typu ambulansów. Rozszerzenie zakresu specjalizacji lekarzy uprawnionych do dyżurowania w specjalistycznych karetkach z pewnością wpłynie XXV Zgromadzenia Ogólnego na liczbę lekarzy zainteresowanych pełnieniem dyżurów w ambulansach i przyczyni się do zwiększenia poziomu świadczonych usług medycznych w niniejszym zakresie. Związku Powiatów Polskich Następnym pilnym działaniem jest potrzeba zwiększenia kadr medycznych oraz wprowadzenia nowych w sprawie sytuacji w służbie zdrowia zawodów, których przedstawiciele mogliby odciążyć wysoko wyspecjalizowanych pracowników takich jak lekarze czy pielęgniarki. Projekt nowelizacji ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej, przewidujący Warszawa, 3 kwietnia 2019 roku możliwość kształcenia w tych zawodach na studiach niestacjonarnych, został 11 miesięcy temu skierowany do konsultacji publicznych i do dzisiaj nie ma żadnych postępów w tym zakresie. Należy przy tym zaznaczyć, że jest to jedyny zawód medyczny, którego kształcenie odbywać się może wyłącznie w systemie stacjonarnym. Brak regulacji w niniejszym zakresie w praktyce uniemożliwia osobom Związek Powiatów Polskich z rosnącym niepokojem obserwuje sytuację w sektorze ochrony zdrowia. wykonującym zawód opiekuna, a zatem zawód w niektórych obszarach zbliżony do zawodu pielęgniarki, Udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej w odpowiednim czasie i na odpowiednim poziomie jest jednym uzupełnienie wykształcenia i dokonanie zmiany wykonywanego zawodu. z tych postulatów, które obywatele najczęściej formułują wobec władz publicznych, również na szczeblu lokalnym. Powiaty od początku swojego istnienia miały przypisane do realizacji zadania z zakresu Przypomnieć też należy o podnoszonych od lat problemach związanych ze stwierdzaniem zgonu ochrony zdrowia, przede wszystkim poprzez zapewnienie mieszkańcom dostępu do świadczeń i ustalaniem rozkładu godzin pracy aptek ogólnodostępnych. Brak zdolności resortu do znalezienia szpitalnych. Realizacja zadań publicznych na oczekiwanym przez mieszkańców poziomie wymaga rozwiązań – zwłaszcza w sytuacji, gdy Związek Powiatów Polskich przedkłada konkretne propozycje jednak adekwatnych środków finansowych. Oczekujemy podjęcia konkretnych działań, które pozwolą na legislacyjne – wystawia nie najlepsze świadectwo Ministerstwu Zdrowia. realną poprawę sytuacji w ochronie zdrowia. W związku z tym wnosimy o niezwłoczny wzrost wyceny świadczeń o 15 proc. we wszystkich rodzajach świadczeń. Takie zwiększenie wyceny świadczeń pozwoli na ustabilizowanie sytuacji finansowej szpitali Przewodniczący powiatowych. Obecnie przytłaczająca większość powiatowych podmiotów leczniczych boryka się XXV Zgromadzenia Ogólnego z problemem narastającego zadłużania, brakiem środków na wynagrodzenia dla pracowników czy Związku Powiatów Polskich utrzymaniem płynności finansowej. Podwyżki płac głównie lekarzy i pielęgniarek, a także wzrost płacy minimalnej oraz wzrost kosztów energii elektrycznej wpłynęły na znaczące pogorszenie się sytuacji Andrzej Płonka finansowej szpitali powiatowych. W tej sytuacji jedynie wzrost wyceny świadczeń we wszystkich rodzajach świadczeń, nie zaś w wybranych dziedzinach, realnie wpłynąłby na poprawę sytuacji finansowej szpitali powiatowych. Szpitale powiatowe wymagają podjęcia rozwiązań, które zrekonstruowałyby ich kondycję w sposób kompleksowy. W odpowiedzi na postulaty płynące z różnych środowisk Ministerstwo Zdrowia zadeklarowało, że na internie i chirurgii wycena świadczeń wzrośnie – w zależności od konkretnego świadczenia – od 5 proc. do 15 proc. Taka propozycja jest oczywiście krokiem w dobrą stronę, jednakże jako rozwiązanie docelowe jest trudna do przyjęcia. Jest bowiem zbyt niska i zbyt wąska przedmiotowo, aby uchronić szpitale powiatowe przed dalszym zadłużaniem się. Konieczne jest przyspieszenie zmian prawnych w zakresie wzrostu środków na finansowanie ochrony zdrowia. Zgodnie z art. 131c ust. 1 pkt 2 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych na finansowanie ochrony zdrowia w 2019 r. planuje się przeznaczyć nie mniej niż 4,86 proc. PKB. Wskaźnik ten ma wzrosnąć do 6 proc. ale dopiero w 2024 r.

przystaje do obecnej sytuacji na rynku pracy. Stanowisko XIX Kongresu Gmin Wiejskich W tej trudnej dla polskiej oświaty sytuacji, w trosce o zapewnienie jak najlepszego w sprawie wykształcenia młodego pokolenia Polaków, uczestnicy XIX Kongresu Gmin Wiejskich postulują podjęcie przez Rząd RP kompleksowych działań poprzez: oświaty 1. Zmianę systemu kształcenia nauczycieli tak, aby do zawodu tego trafiali najlepsi

kandydaci zdolni spełniać najwyższe oczekiwania, jakie stawia przed tym zawodem Związek Gmin Wiejskich Rzeczypospolitej Polskiej wielokrotnie wypowiadał się na temat współczesny system edukacji. Wskazane byłoby wyznaczenie uczelni gwarantujących problemów dotyczących wykonywania i finansowania zadań oświatowych. Edukacja stanowi wysoki poziom nauczania i praktycznego przygotowania do zawodu. Ilość przyjęć jedno z najważniejszych zadań jednostek samorządu terytorialnego. Troska o jakość i warunki powinna być ograniczona w skali kraju. kształcenia młodego pokolenia jest widoczna w działaniach polskich samorządów. Od czasu 2. Rozważenie wprowadzania zmian w dotychczasowym systemie awansu zawodowego, przejęcia odpowiedzialności za oświatę, gminy wiejskie i miejsko-wiejskie borykają się który w naszej ocenie już się wyczerpał, a poszczególne stopnie awansu są bardziej nieustannie z problemami finansowymi i organizacyjnymi, ponieważ wydatki na edukację związane ze stażem pracy nauczyciela, a nie jego faktycznymi umiejętnościami stanowią znaczącą pozycję w ich budżetach. Kwestia finansowania oświaty jest coraz większą i zaangażowaniem w proces nauczania. Po osiągnięciu stopnia nauczyciela bolączką dla wielu samorządów. Od lat część oświatowa subwencji ogólnej nie pozwala dyplomowanego, brak jest motywacji do dalszej wzmożonej aktywności i podnoszenia na sfinansowanie subwencjonowanych zadań oświatowych. Powinna wystarczyć kwalifikacji. na wynagrodzenia nauczycieli oraz inne bieżące koszty prowadzenia szkół. W rzeczywistości 3. Likwidację ustawy Karta Nauczyciela i zastąpienie jej innym dokumentem, który będzie jednak w wielu gminach z obszarami wiejskimi nie zabezpiecza nawet pokrycie nauczycielskich chronił zawód nauczyciela, ale w sposób dający możliwość promowania i awansu tych pensji. najlepszych oraz rozwiązania stosunku pracy z nauczycielami, którzy nie spełniają

współczesnych oczekiwań w procesie kształcenia. Wraz z reformą oświaty i jej nowymi zadaniami, koszty zadań oświatowych drastycznie 4. Dostosowanie podstawy programowej kształcenia ogólnego w szkołach wzrastają, a subwencja oświatowa w coraz to mniejszym stopniu wystarcza na ich obsługę. podstawowych do możliwości uczniów w taki sposób, aby ich nadmiernie nie obciążać. Finansowanie oświaty, wobec niedoszacowania przekazywanej samorządom subwencji Program powinien być tak skonstruowany, by uczniowie szkół podstawowych mogli oświatowej, przekroczyło racjonalne wspomaganie procesu edukacji młodego pokolenia przez sobie z nim sami poradzić bez korzystania z korepetycji. Uczniowie słabsi powinni być samorządy lokalne. Poziom niezbędnego udziału własnych środków w finansowaniu objęci szczególną opieką, pozwalającą na wyrównanie szans edukacyjnych. podstawowych działań oświatowych uniemożliwia prawidłową realizację zadań własnych 5. Przywrócenie pełnej możliwości kształtowania sieci szkolnej przez samorządy, które gminy i determinuje jej rozwój. Wobec wzrostu gospodarczego i zwiększonych dochodów ma szczególne znaczenie na obszarach wiejskich, gdzie problem depopulacji, a tym państwa należy zwiększyć nakłady na edukację. W przeciwnym wypadku wiele samorządów samym problem malejącej liczby uczniów wymaga trudnych decyzji. W naszej ocenie lokalnych stanie przed paraliżem budżetów. Aby tego uniknąć konieczna jest zmiana prawa zarówno samorząd jak i rząd powinny współpracować w tym zakresie, mając na oświatowego i modelu finansowania oświaty w Polsce. uwadze dobro ucznia jak również racjonalne przesłanki ekonomiczne.

6. Zapewnienie środków finansowych na poziomie pokrywającym w pełni koszty Nowe prawo, ustanowione we współpracy z samorządem, winno być zorientowane na dbałość bieżącego funkcjonowania oświaty, a w szczególności pełne zabezpieczenie środków o należyte kształcenie i wychowanie młodego pokolenia, na wyrównywanie szans życiowych na podwyżki dla nauczycieli. młodych Polaków, także tych ze wsi i małych miasteczek. Musi także stwarzać optymalne 7. Likwidację dodatku uzupełniającego wprowadzonego art. 30a ustawy Karta warunki finansowe i organizacyjne dla prowadzenia szkół przez polskie samorządy, gdzie sieć Nauczyciela, który jest znacznym obciążeniem dla budżetów samorządów, a nie szkół, prowadzonych przez jst, mogłaby być uzupełniana szkołami, prowadzonymi przez wpływa na podniesienie motywacji do lepszego poziomu nauczania, ma wręcz stowarzyszenia zakładane przez rodziców. Konieczne jest w tym względzie wypracowanie charakter demotywujący. Środki te można nauczycielom przekazać w inny sposób, tak właściwego postępowania organów sprawujących nadzór pedagogiczny (kuratorów oświaty) aby przekładały się na wymierne efekty osiągnięć pedagogów. w racjonalizacji sieci szkolnej. Ograniczenie samorządom uprawnień do kształtowania sieci

1 2

szkolnej, musi skutkować przekazaniem na poziom administracji rządowej odpowiedzialności finansowej za prowadzenie oświaty. Pilnej nowelizacji wymaga także Karta Nauczyciela. Jest to przestarzały dokument, który nie

1 2

8. Rozważenie przejęcia przez rząd finansowania wynagrodzeń dla nauczycieli, które to Uczestnicy XIX Kongresu stwierdzają ponadto, że edukacja naszego najmłodszego pokolenia przejęcie przywróciłoby racjonalność ekonomiczną i sprawiło, że ten sam podmiot, jest wspólną odpowiedzialnością rządu i samorządu. Pojawiające się różnice i nieporozumienia który kształtuje wysokość wynagrodzeń, byłby odpowiedzialnym za skutki w wielu obszarach dotyczących oświaty na linii rząd i samorząd na pewno nie służą dobru podejmowanych przez siebie decyzji. ucznia i budują zbędne bariery, których na drodze rzeczowych rozmów i konsultacji można 9. Zwiększenie liczebności grup przedszkolnych z 25 na 28 dzieci. Zarówno poprzednia byłoby uniknąć. Tylko połączone działania i ścisła współpraca mogą przynieść zamierzone ustawa o systemie oświaty jak i ustawa Prawo Oświatowe obliguje samorządy do efekty. zapewnienia miejsc w przedszkolach dla dzieci w wieku od 6-ciu do 3 lat. Z uwagi na pozostawione w przedszkolach dzieci 6-letnie, gminy borykają się z problemem braku Ossa, 19 września 2019 r. miejsc dla dzieci młodszych. Zwiększenie liczebności oddziału pozwoliłoby objąć wychowaniem przedszkolnym większą liczbę dzieci, tym bardziej, że frekwencja

w przedszkolach rzadko wynosi 100%. 10. Objęcie subwencją oświatową zadań z zakresu wychowania przedszkolnego dzieci 3-5 Przewodniczący lat. Dotacja przedszkolna naliczana na te dzieci nie rekompensuje ustawowego Związku Gmin Wiejskich ograniczenia wysokości opłat pobieranych od rodziców za świadczenia udzielane przez Rzeczypospolitej Polskiej

publiczne przedszkole oraz publiczną inną formę wychowania przedszkolnego w czasie

korygujący Di, który obrazuje strukturę zatrudnienia nauczycieli na poziomie gminy dotującej chyba, że szkoły i przedszkola niepubliczne zostaną zobligowane przepisami prawa do zatrudnienia kadry pedagogicznej na podstawie ustawy Karta Nauczyciela. W wydatkach bieżących na oświatę w jst są dużo wyższe nakłady na płace z uwagi na stosowanie zasad wynagradzania wynikających z KN. Szkoły i przedszkola niepubliczne zatrudniają nauczycieli przede wszystkim na zasadach ogólnych, określonych w Kodeksie Pracy. Wszystkie podmioty świadczące usługi edukacyjne, a korzystające ze środków publicznych, powinny zostać zobligowane do zatrudniania na tych samych zasadach.

3 4

przekraczającym ustalony przez radę gminy czas bezpłatnego nauczania, wychowania Krzysztof Iwaniuk i opieki. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, wysokość opłaty nie może być wyższa niż 1 zł za każdą rozpoczętą godzinę faktycznego pobytu dziecka w przedszkolu. Samorządy mają przy tym ograniczony wpływ na koszty funkcjonowania przedszkoli, gdzie największą pozycję kosztową stanowią wynagrodzenia nauczycieli i pochodne od tych wynagrodzeń, ustalone na zasadach obowiązujących w Karcie Nauczyciela. Nauczyciele przedszkoli nie zostali również wyłączeni z obowiązku uzyskania średniego wynagrodzenia zgodnie z art. 30 i 30a KN. Ponadto w przepisach Karty Nauczyciela uregulowana została odgórnie ich ścieżka awansu zawodowego oraz pensum, na które samorządy nie mają wpływu. 11. Zmianę sposobu naliczania dotacji dla niepublicznych szkół i przedszkoli. W dotacjach dla niepublicznych szkół i przedszkoli, w których przyjmuje się za podstawę dotowania kwoty dotacji w wysokości nie niższej niż kwota przewidziana na ucznia w części oświatowej subwencji ogólnej dla gminy, kwoty subwencyjne powinny uwzględniać wyłącznie standard A subwencji. Nie powinny natomiast być powiększane o wskaźnik korygujący Di, który obrazuje strukturę zatrudnienia nauczycieli na poziomie gminy dotującej chyba, że szkoły i przedszkola niepubliczne zostaną zobligowane przepisami prawa do zatrudnienia kadry pedagogicznej na podstawie ustawy Karta Nauczyciela. W wydatkach bieżących na oświatę w jst są dużo wyższe nakłady na płace z uwagi na stosowanie zasad wynagradzania wynikających z KN. Szkoły i przedszkola niepubliczne zatrudniają nauczycieli przede wszystkim na zasadach ogólnych, określonych w Kodeksie Pracy. Wszystkie podmioty świadczące usługi edukacyjne, a korzystające ze środków publicznych, powinny zostać zobligowane do zatrudniania na tych samych zasadach.

3 4

125 Z życia regionu pomorskiego – wybór fotografii 126 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Uroczystości 4 czerwca 2019 r. Europejskie Centrum Solidarności w samo południe. Fot. Grzegorz Mehring

Uroczystości 4 czerwca 2019 r. Strefa Społeczna na placu przy Europejskim Centrum Solidarności. w Gdańsku. Fot. Aleksandra Chalińska

Uroczystości 4 czerwca 2019 r. Debata samorządowców w Polskiej Filharmonii Bałtyckiej w Gdańsku, zakończona podpisaniem 21 Postulatów Samorządowych dla Polski. Fot. Dominik Paszliński Z życia regionu pomorskiego – wybór fotografii 127

Uroczystości rocznicy 31 sierpnia 2019 r. przed bramą nr 2 Stoczni Gdańskiej Fot. Jerzy Pinkas

Uroczystości rocznicy 31 sierpnia 2019 r. przed bramą nr 2 Stoczni Gdańskiej. Fot. Jerzy Pinkas

Obchody 80. rocznicy wybuchu II wojny światowej – Westerplatte, 1 września 2019 r. Fot. Grzegorz Mehring 128 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Wicemarszałek województwa pomorskiego Ryszard Świlski wręcza statuetki Pomorskiego Gryfa Gospodarczego – 20 września 2019 r. Fot. Marcin Szumny

Szwerin, 24 czerwca 2019 r. Obrady XVII Forum Parlamentów Regionalnych Południowego Bałtyku Fot. Monika Morawska

Kłajpeda, 20 września 2019 r. Przejęcie przewodnictwa w organizacji Współpracy Subregionalnych Państw Bałtyckich – Baltic Sea States Subregional Co-operation (BSSSC) przez Samorząd Wojewódz- twa Pomorskiego Fot. Małgorzata Klawiter-Piwowarska 129 Wybrane obiekty kultury Samorządu Województwa Pomorskiego 130 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, Biały Spichlerz Fot. Ewa Mazur

Muzeum Zachodniokaszubskie w Bytowie Fot. Kazimierz Rolbiecki Wybrane obiekty kultury Samorządu Województwa Pomorskiego 131

Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie Fot. Marek Pałubicki

Teatr Muzyczny w Gdyni Fot. Przemysław Burda 132 Samorząd Pomorza Zeszyty Problemowe nr 8 / 2019

Polska Filharmonia Bałtycka w Gdańsku Fot. Paweł Klein

Gdański Teatr Szekspirowski Fot. Rafał Malko