Veurtstraat,Sint-Jozefstraat En

ARCHEOLOGISCHE EVALUATIE VAN HET BODEMARCHIEF TER HOOGTE VAN DE VEURTSTRAAT, SINT-JOZEFSTRAAT EN HOGEDREEF TE PUURS-SINT-AMANDS (PROVINCIE ANTWERPEN) EN LONDERZEEL(PROVINCIE VLAAMS-BRABANT)

ARCHEOLOGIENOTA

VERSLAG VAN RESULTATEN

ABO Archeologische Rapporten 1228

Rapport opgemaakt door: Bénédicte Cleda

Mei 2020

Kontichsesteenweg 38 Dossiernr. 28248 (intern); K-19-033 (extern)

B-2630 Aartselaar AOE: 2020D249

COLOFON

Titel

Archeologische evaluatie van het bodemarchief ter hoogte van de de Veurtstraat, Sint-Jozefstraat en Hogedreef te Puurs-Sint-Amands (provincie Antwerpen) en Londerzeel (provincie Vlaams-Brabant).

Auteur

Bénédicte Cleda

Initiatiefnemer

Pidpa

Projectnummer

- 28248 (intern)

- K-19-033 (extern)

- 2020D249 (Agentschap Onroerend Erfgoed)

Plaats en datum

Aartselaar, mei 2020

Reeks en nummer

ABO archeologische rapporten 1228

ISSN 2406-3940

Versies

Versie Datum Status

V0 07-05-2020 Interne draft

V1 07-05-2020 Externe draft

V2 11-05-2020 Definitieve versie

Projectteam

Functie Naam

Projectleider Bénédicte Cleda

Business Unit Manager Toon Moeskops

Kwaliteitscontrole Anouk Van der Kelen

General Director Patrick Hambach

Lijst van figuren ...... 6 1.1 Thesaurus ...... 7 1.2 Administratieve gegevens...... 7 1.3 Doel van het onderzoek ...... 7 1.4 Aanleiding van het onderzoek ...... 8 1.5 Afbakening onderzoeksgebied ...... 8 1.6 Onderzoeksstrategie ...... 10 2 Aard van de bedreiging ...... 11 2.1 Huidige situatie ...... 11 Wegkoffer ...... 11 Riolering ...... 12 Nutsleidingen ...... 12 Conclusie ...... 12 2.2 Toekomstige situatie ...... 13 DWA-leidingen ...... 13 RWA-leidingen ...... 13 Grachten ...... 13 Constructies ...... 13 Wegkoffer ...... 14 Conclusie ...... 14 3 Assessmentrapport: landschappelijke analyse...... 15 3.1 Topografische situering ...... 15 Topografie ...... 15 Hoogteverloop ...... 16 3.1.3 Skyview ...... 18 3.2 Bodemkundige situering ...... 19 Bodemkaart ...... 19 Quartairgeologische kaart ...... 21 Tertiair geologische kaart ...... 23 Bodemerosiekaart ...... 24 Bodembedekkingskaart ...... 25 4 Assessmentrapport: archeologische voorkennis...... 26 4.1 Inventarissen onroerend erfgoed ...... 27 Historisch kader ...... 27 Gekende erfgoedwaarden m.b.t. het onderzoeksgebied ...... 28 Centrale archeologische inventaris (CAI) ...... 30 Eerder onderzoek ...... 32 4.2 Cartografische bronnen ...... 34 Fricxkaart (1712) ...... 34 Ferrariskaart (1771- 1778) ...... 35 Atlas der Buurtwegen (1841) ...... 36 Vandermaelenkaart (1846-1854) ...... 37 4.2.5 Poppkaart (ca. 1842-1879) ...... 38 4.3 Recente landschapsveranderingen ...... 39

2020D249 (AOE) / 28248 (intern) / K-19-033 (extern) / Archeologische evaluatie van het bodemarchief ter hoogte van de Veurtstraat, Sint- Jozefstraat en Hogedreef te Puurs-Sint-Amands (provincie Antwerpen) en Londerzeel (provincie Vlaams-Brabant) – Verslag van Resultaten 5 LIJST VAN FIGUREN Figuur 1: GRB met weergave van het onderzoeksgebied...... 9 Figuur 2: Meest recente luchtfoto met weergave van het onderzoeksgebied...... 9 Figuur 3: Meest recente orthofoto met weergave van de bestaande toestand ...... 11 Figuur 4: Overzichtstabel ingrepen in de bodem huidige situatie (Initiatiefnemer / ABO nv, 2020) ... 12 Figuur 5: Overzichtstabel ingrepen in de bodem toekomstige situatie (Initiatiefnemer / ABO nv, 2020) ...... 14 Figuur 6: Topografische kaart met aanduiding van het onderzoeksgebied...... 15 Figuur 7: DHM Vlaanderen II, DTM 1 m, met aanduiding van het onderzoeksgebied en de waterlopen in de omgeving...... 16 Figuur 8: GRB met weergave van het onderzoeksgebied en de hoogtelijnen...... 17 Figuur 9: Hoogteprofiel 1 (Geopunt 2020)...... 17 Figuur 10: Hoogteprofiel 2 (Geopunt 2020)...... 17 Figuur 11: Hoogteprofiel 3 (Geopunt 2020)...... 18 Figuur 12: DHM Vlaanderen II, skyview, met aanduiding van het onderzoeksgebied...... 18 Figuur 13: Gedigitaliseerde bodemkaart met weergave van het onderzoeksgebied...... 20 Figuur 14: Gedigitaliseerde Quartairgeologische kaart met weergave van het onderzoeksgebied. .... 21 Figuur 15: Quartairgeologische sequenties ter hoogte van het onderzoeksgebied (Bron: Geopunt 2020)...... 22 Figuur 16: Gedigitaliseerde Tertiairgeologische kaart met aanduiding van het onderzoeksgebied. ... 23 Figuur 17: Bodemerosiekaart met aanduiding van het onderzoeksgebied...... 24 Figuur 18: Bodembedekkingskaart met aanduiding van het onderzoeksgebied...... 25 Figuur 19: Tabel met geraadpleegde bronnen...... 26 Figuur 20: De erfgoedwaarden met betrekking tot het onderzoeksgebied...... 28 Figuur 21: Overzicht van het erfgoed in de omgeving van het onderzoeksgebied...... 29 Figuur 22: Alle CAI-meldingen binnen een straal van 1000 meter rondom het studiegebied...... 30 Figuur 23: Overzichtstabel van de CAI-meldingen...... 31 Figuur 24: GRB met weergave van het onderzoeksgebied en de bekrachtigde archeologienota's, nota’s en eindverslagen in de omgeving ervan...... 33 Figuur 25: Fricxkaart met aanduiding van het onderzoeksgebied...... 34 Figuur 26: Ferrariskaart met aanduiding van het onderzoeksgebied...... 35 Figuur 27: Atlas der Buurtwegen met aanduiding van het onderzoeksgebied...... 36 Figuur 28: Vandermaelenkaart met aanduiding van het onderzoeksgebied...... 37 Figuur 29: Poppkaart met aanduiding van het onderzoeksgebied...... 38 Figuur 30: Orthofotomozaïek (juli 1971) met weergave van het onderzoeksgebied...... 39 Figuur 31: Orthofotomozaïek (juli 1990) met weergave van het onderzoeksgebied...... 40 Figuur 32: Orthofotomozaiek (februari 2002) met weergave van het onderzoeksgebied ...... 41 Figuur 33: Orthofotomozaïek (februari 2019) met weergave van het onderzoeksgebied...... 42

DEEL 1 VERSLAG VAN RESULTATEN

1 INLEIDING

1.1 THESAURUS Bureauonderzoek, Puurs-Sint-Amands, Londerzeel, Veurtstraat, Sint-Jozefstraat, Hogedreef, Groenveldweg, Kerfenden, riolering, wegtracé, geen vervolgonderzoek.

1.2 ADMINISTRATIEVE GEGEVENS Projectcode: 28248 Onroerend Erfgoed: 2020D249

ISSN-nummer 2406-3940

Erkend Archeoloog ABO nv

Erkenningsnummer OE/ERK/Archeoloog/2017/00167

Naam + adres onderzoeksgebied (Openbaar deel)

- Straat + nr.: Ter hoogte van de Veurtstraat, de Sint-Jozefstraat, de Hogedreef, de Groenveldweg en Kerfenden

- Postcode: 2870 en 1840

- Fusiegemeente: Puurs-Sint-Amands en Londerzeel

- Land: België

Lambertcoördinaten (1972 Xmin: 145170,75, Xmax: 147002,75 EPSG: 31370) Ymin: 147003,85, Ymax: 192050,89

Kadaster (Privaat deel)

- Gemeente: Puurs-Sint-Amands

- Afdeling: 3 AFD/BREENDONK

- Sectie B

- Percelen: 12008B0118/00H000, 12008B0119/00H000, 12008B0119/00N000

Onderzoekstermijn Mei 2020

1.3 DOEL VAN HET ONDERZOEK Het doel van de archeologienota is nagaan in hoeverre het archeologisch archief dat potentieel aanwezig is op een terrein is bedreigd door een nakende ingreep in de bodem. Het onderzoek heeft drie objectieven. Ten eerste wordt een inschatting gemaakt van het archeologisch potentieel van de

site. Daarnaast wordt nagegaan welke bewaring we kunnen verwachten van deze archeologische resten. Ten derde wordt nagegaan wat de impact van de geplande ingreep in de bodem zal zijn op deze resten.

De gegevens voor deze analyse worden gehaald uit bestaande en ontsloten landschappelijke, bouwkundige en archeologische inventarissen en kaarten in combinatie met de plannen geleverd door de opdrachtgever. Op basis van de resultaten van dit onderzoek zal een advies worden geformuleerd voor eventueel archeologisch vervolgonderzoek, in situ bewaring of vrijgave van het terrein.

1.4 AANLEIDING VAN HET ONDERZOEK Deze archeologienota kwam tot stand in opdracht van de initiatiefnemer naar aanleiding van de geplande wegen rioleringswerken ter hoogte van de Veurtstraat, de Sint-Jozefstraat, de Hogedreef, de Groenveldweg te Puurs-Sint-Amands (provincie Antwerpen) en ter hoogte van Kerfenden te Londerzeel (provincie Vlaams-Brabant). De werkzaamheden voor de realisatie hiervan worden beschouwd als een ingreep in de bodem. Het onderzoeksgebied is noch in een zone waar geen archeologisch erfgoed te verwachten valt, noch in een archeologische zone gelegen. De lijninfrastructuur is ca. 4.064 m lang en de geplande bodemingreep overschrijdt de wettelijke grenswaarde van 1.000 m2 buiten het gabarit. Daarom moet er in het kader van het Onroerend Erfgoeddecreet, voorafgaand aan het verkrijgen van een omgevingsvergunning voor stedenbouwkundige handelingen, een archeologienota worden opgemaakt om het archeologisch potentieel te evalueren (art. 5.4.1. Onroerend Erfgoeddecreet). Het bureauonderzoek moet uitwijzen of een onderzoek met ingreep in de bodem mogelijk en wenselijk is voor het onderzoeksgebied.

1.5 AFBAKENING ONDERZOEKSGEBIED Het project bestaat uit de realisatie van een wegkoffer, een gescheiden rioleringsstelsel (RWA- en DWA-leidingen voor respectievelijk regenwater- en vuilwaterafvoer) met bijhorende straatkolken, huisaansluitingen, sleuven, grachten en constructies (putten en pompstations), ter hoogte van de Veurtstraat, de Sint-Jozefstraat, de Hogedreef, de Groenveldweg te Puurs-Sint-Amands en ter hoogte van Kerfenden te Londerzeel (Figuur 1 - 2). Het tracé volgt grotendeels de openbare weg, al zijn er ook enkele private percelen bij betrokken:

- 12008B0118/00H000

- 12008B0119/00H000

- 12008B0119/00N000

De totale oppervlakte van de volledige wegkoffer zal 42.850 m2 bedragen. De lengte van de nieuwe riolering zal 155 m in de Groenveldweg, 1.014 m in de Hogedreef, 1.500 m in de Veurtstraat, 655 m in de Sint-Jozefstraat en 740 m in Kerfenden bedragen. De totale lengte van de geplande riolering bedraagt dus 4.064 m. De lengte van de nieuwe gracht zal 825 m in de Hogedreef, 825 m in de Veurtstraat, 500 m in de Sint-Jozefstraat en 165 m in Kerfenden bedragen. In totaal zullen er dus over een lengte van 2.315 m grachten aangelegd worden met een totale oppervlakte van 6.700 m2. De constructies zullen ook nog een totale oppervlakte van 104,35 m2 hebben. In ruime zin grenst het onderzoeksgebied in het noorden aan het dorpscentrum van Breendonk en is Kerfenden in het westen in Londerzeel gelegen.

Figuur 1: GRB met weergave van het onderzoeksgebied.

Figuur 2: Meest recente luchtfoto met weergave van het onderzoeksgebied.

1.6 ONDERZOEKSSTRATEGIE De volgende twee stappen worden ondernomen om een archeologisch verwachtingsprofiel op te stellen: 1) Een analyse van de bestaande en ontsloten landschappelijke gegevens plaatst het studiegebied in een breder landschappelijk kader (hfst. 3). Hiertoe werd zowel kaartmateriaal als literaire bronnen geconsulteerd. 2) Een analyse van de bestaande en ontsloten historische en archeologische gegevens geven inzicht in het archeologisch potentieel van het studiegebied (hfst 4). Hierbij werden voornamelijk inventarissen onroerend erfgoed en historische kaarten geraadpleegd.

Het archeologisch verwachtingsprofiel wordt vervolgens geconfronteerd met de aard van de geplande werken teneinde de impact van deze werken te bepalen en een advies te formuleren.

2 AARD VAN DE BEDREIGING

2.1 HUIDIGE SITUATIE Het projectgebied bestaat uit de Veurtstraat, de Sint-Jozefstraat, de Hogedreef, de Groenveldweg en Kerfenden te Puurs-Sint-Amands en Londerzeel (Figuur 3). De straten bevinden zich op openbaar domein. In het noorden van het onderzoeksgebied grenst huisnummer 48 in de Veurtstraat aan het dorpscentrum van Breendonk. Waar de Veurstraat aansluiting vindt met de Sint-Jozefstraat, vertrekt een smalle vertakking van de Veurtstraat naar het westen en mondt uit op een aantal privatieve percelen. Langs de Veurtstraat strekt zich in het oosten een bedrijvenzone uit die aan de A12 grenst. Het plangebied grenst in het zuiden, waar de Veurtstraat overgaat in de Meerstraat, aan Londerzeel en in het uiterste westen is het ter hoogte van Kerfenden in Londerzeel gelegen.

Figuur 3: Meest recente orthofoto met weergave van de bestaande toestand

WEGKOFFER Met uitzondering van de Groenveldweg, zijn de Veurtstraat, de Sint-Jozefstraat, de Hogedreef en Kerfenden geasfalteerde tweerichtingsstraten. In de Veurtstraat wordt het geasfalteerd fietspad aan weerszijden van de rijweg gescheiden door een kasseiverharding. In de Veurtstraat zijn groene of verharde bermen aanwezig, die geregeld onderbroken wordt door opritten. De overige straten hebben aan weerszijden een groene berm, her en der onderbroken door opritten. De huidige verstoringsdiepte wordt geschat op 50 à 70 cm-MV.

RIOLERING In de huidige situatie is er aan weerzijden van de straten onder de verharde of in de groene bermen een gemengde riolering aanwezig, waarvan de gebruikte buizen een diameter van 300 tot 500 mm hebben. In de groene bermen worden deze buizen geregeld onderbroken door grachten. De rioolleidingen zitten gemiddeld op zo’n 0,7 m à 1,3 m-MV. De aanleg van deze rioolbuizen in sleuven van ca. 1,3 à 1,5 m breed, heeft de ondergrond langs de straten diepgaand verstoord (ca. 1,2 tot 1,8 m-MV).

NUTSLEIDINGEN Onder de wegenis zelf bevinden zich nog geen nutsleidingen, met uitzondering van enkele dwarse oversteekpunten ter hoogte van de kruising Veurtstraat - Sint-Jozefstraat, Hogedreef - Sint-Jozefstraat, Groenveldweg - Hogedreef, Groenveldweg - Sint-Jozefstraat en Veurtstraat - Bessemstraat. De bestaande nutsleidingen werden aangelegd in de groene of verharde bermen langsheen de wegenis. De huidige diepte van deze leidingen is ca. 1 m-MV maar uitzonderlijk kunnen deze zich dieper bevinden.

Ter hoogte van de aansluiting van de Zavelstraat met de Hogedreef doorkruist de net aangelegde hoogspanningsleiding tussen het onderstation te Malderen en Tisselt het traject (cf. 4.1.4).

CONCLUSIE Hieronder volgt een overzicht van de reeds uitgevoerde werken en de bijhorende bodemverstoringen in het kader van de aanleg van de bestaande wegenis, riolering en nutsleidingen (Figuur 4).

Aard ingreep Totale ingreep in de bodem Totale ingreep in de bodem (diepte) (breedte)

Wegkoffer ca. 50 à 70 cm-MV Volledige wegdek

Riolering ca. 1,2 tot 1,8m -MV ca. 1,3 tot 1,5 m

Nutsleidingen ca. 1 m-MV ca. 1 m

Figuur 4: Overzichtstabel ingrepen in de bodem huidige situatie (Initiatiefnemer / ABO nv, 2020)

2.2 TOEKOMSTIGE SITUATIE De initiatiefnemer plant allereerst de uitbraak van de bestaande wegenis. Hierna zullen de Veurstraat, de Sint-Jozefstraat, de Hogedreef, de Groenveldweg en Kerfenden voorzien worden van DWA- en RWA-leidingen die in aparte sleuven zullen worden aangelegd. In de betrokken straten zullen de DWA- leidingen onder het tracé en de RWA-leidingen langs het tracé in de onverharde bermen worden aangelegd. In de Veurstraat, Hogedreef en Kerfenden zullen de RWA- en DWA-leidingen plaatselijk centraal onder het tracé worden aangelegd. De RWA-leidingen zullen geregeld onderbroken worden door grachten die in de groene bermen zullen uitgegraven worden en die de bestaande grachten zullen vervangen. Op de privatieve percelen zal enkel een RWA-leiding worden aangelegd. In de Groenveldweg komen de RWA en DWA naast elkaar te liggen onder het wegdek en worden er geen grachten aangelegd. Ter hoogte van de aansluiting van Kerfenden met Achterheide in Londerzeel wordt een kleine uitsprong voorzien, waarbij het nieuwe wegdek en de nieuwe gracht buiten het tracé van de bestaande weg en gracht zullen worden aangelegd.

Na deze werken wordt het gehele wegdek opnieuw aangelegd.

Alle aangereikte plannen worden voor een betere leesbaarheid toegevoegd in een aparte bijlage.

DWA-LEIDINGEN De gebruikte DWA-buizen zullen een diameter hebben van 110 tot 300 mm. en de RWA-buizen van 500 tot 700 mm. De aanlegsleuven van de DWA-leidingen zullen tussen 1,28 en 4,14 m-MV diep en tussen 0,95 en 1,34 m breed zijn. De meeste DWA-leidingen zullen gravitair aangelegd worden in open sleuven, gebaseerd op de (natuurlijke) hoogteverschillen van het terrein. Er zullen ook een aantal persingen doorgevoerd worden: drie persleidingen zullen het afvalwater onder druk, geleverd door een pompstation, van een lager naar een hoger gelegen punt transporteren.

De diameter van de leidingen van de huisaansluitingen van de DWA zal 150 mm bedragen. De aanlegsleuf hiervan zal 1,05 m-MV diep en 1,02 m breed zijn.

RWA-LEIDINGEN De gebruikte RWA-buizen zullen een diameter van 500 tot 700 mm hebben. De aanlegsleuven van de RWA-leidingen zullen tussen 0,92 en 1,87 m-MV diep en tussen 1,24 en 1,68 m breed zijn. De RWA- leidingen zullen gravitair in open sleuven aangelegd worden, gebaseerd op de (natuurlijke) hoogteverschillen van het terrein. Er zullen geen persingen worden doorgevoerd.

De diameter van de leidingen van de straatkolken en huisaansluitingen van de RWA zal 160 mm bedragen. De aanlegsleuf hiervan zal 1,05 m-MV diep en 1,03 m breed zijn.

GRACHTEN In de Hogedreef, Veurtstraat, Sint-Jozefstraat en Kerfenden zullen op verschillende plaatsen langs de wegenis nieuwe grachten in talud worden uitgegraven, waarbij de breedte bovenaan 2,5 tot 3,5 m en onderaan 0 tot 0,4 m zal zijn. Alle grachten zullen tot 1,4 m-MV reiken.

CONSTRUCTIES Er zijn op het tracé zeven constructies voorzien, namelijk vier putten en drie pompstations, die op een diepte tussen 1,16 en 4,87 m-MV zullen worden aangelegd. De putten zullen elk een oppervlakte en

werkruimte van 12,25 m2 beslaan en de pompstations zullen ieder een oppervlakte van 18,45 m2 hebben. In totaal zullen de constructies een oppervlakte beslaan van 104,3 m2.

WEGKOFFER Na de werken zullen de betrokken straten opnieuw worden voorzien van een wegdek. De wegkoffer zal bestaan uit een verharde rijweg van 0,43 m dik en een verhard voetpad van 0,31 m dik. De verharding zal bestaan uit verschillende materialen, namelijk asfalt, klinkers, beton en kasseien. In totaal zal dit met inbegrip van vergraving en compactie een verstoring van ca. 50 à 70 cm-MV teweegbrengen in voornamelijk reeds geroerde grond.

CONCLUSIE Hieronder volgt een overzicht van de geplande wegenis- en rioleringswerken en de bijhorende bodemverstoringen (Figuur 5).

Aard ingreep Totale geplande ingreep in de Totale geplande ingreep in de bodem (diepte) bodem (breedte of oppervlakte)

DWA ca. 1,28 tot 4,14 m-MV ca. 0,95 tot 1,34 m

RWA ca. 0,92 tot 1,87 m-MV ca. 1,24 tot 1,68 m

Straatkolken en ca. 1,05 m-MV ca. 1,02 tot 1,03 m huisaansluitingen

Grachten ca. 1,4 m-MV bovenaan 2,5 tot 3,5 m en onderaan 0 tot 0,4 m

Constructies ca. 1,16 tot 4,87 m-MV ca. 104,3 m2

Wegkoffer ca. 50 tot 70 cm-MV Volledige wegdek

Figuur 5: Overzichtstabel ingrepen in de bodem toekomstige situatie (Initiatiefnemer / ABO nv, 2020)

3 ASSESSMENTRAPPORT: LANDSCHAPPELIJKE ANALYSE

3.1 TOPOGRAFISCHE SITUERING

TOPOGRAFIE Op de topografische kaart is te zien dat het onderzoeksgebied zich in twee verschillende gemeentes bevindt, namelijk Puurs-Sint-Amands en Londerzeel. Het situeert zich tussen Breendonk, een deelgemeente van Puurs-Sint-Amands in het noordoosten en de gemeente Londerzeel in het westen en zuiden (Figuur 6).

Het onderzoeksgebied bevindt zich ten westen van de A12. De Veurtstraat loopt parallel aan de A12 en bevindt zich volgens het gewestplan deels in agrarische gebieden (ten westen) en deels in gebieden voor ambachtelijke bedrijven en KMO’s (ten oosten). De Sint-Jozefstraat, de Groenveldweg en de Hogedreef zijn in agrarische gebieden gelegen en het westelijke deel van de Hogedreef en Kerfenden situeren zich in woongebieden met landelijk karakter.

Volgens de traditionele landschappenkaart bevindt het onderzoeksgebied zich in Klein-Brabant, Vaartland en Buggenhout, een zandstreek binnen de Vlaamse Vallei.

Figuur 6: Topografische kaart met aanduiding van het onderzoeksgebied.

HOOGTEVERLOOP Het Digitaal Hoogtemodel geeft duidelijk aan dat het onderzoeksgebied zich in een gradiëntzone tussen de hoger gelegen zandheuvelruggen in het zuiden en de lager gelegen valleien van de Rupel en de Schelde in het noorden bevindt. Het reliëf situeert zich tussen 8,00 en 11,00 m TAW (Figuur 7).

Het hoogteprofiel van west naar oost toont aan dat het deel Veurstraat-Hogedreef-Kerfenden van het onderzoeksgebied slechts licht afloopt richting de riviervallei van de Molenbeek en zich voornamelijk op een uitloper van de zuidelijke zandrug bevindt (Figuur 9). Het reliëf daalt volgens het hoogteprofiel van zuid naar noord in de richting van het dorpscentrum van Breendonk van 11,00 tot 9,00 m TAW (Figuur 11).

Figuur 7: DHM Vlaanderen II, DTM 1 m, met aanduiding van het onderzoeksgebied en de waterlopen in de omgeving.

Figuur 8: GRB met weergave van het onderzoeksgebied en de hoogtelijnen.

Figuur 9: Hoogteprofiel 1 (Geopunt 2020).

Figuur 10: Hoogteprofiel 2 (Geopunt 2020).

Figuur 11: Hoogteprofiel 3 (Geopunt 2020).

3.1.3 SKYVIEW Omdat het tracé zo beperkt is in de breedte, brengt het Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen II, Skyview factor 0,25 m, weinig extra informatie dan het reeds besproken DTM 1 m TAW. Verschillende antropogene elementen zoals wegen en perceelsgrenzen zijn wel goed zichtbaar (Figuur 12).

Figuur 12: DHM Vlaanderen II, skyview, met aanduiding van het onderzoeksgebied.

3.2 BODEMKUNDIGE SITUERING

BODEMKAART In het onderzoeksgebied komen verschillende bodemtypes voor (Figuur 13). Deze bodemtypes worden van noord naar zuid en van oost naar west besproken.

Het uiterste noorden van het onderzoeksgebied is door menselijk ingrijpen verstoord, waardoor het bodemtype niet langer gekarteerd kan worden. Het gaat hier om sterk vergraven (OT) of bebouwde stukken (OB).

Sdc(h) is een matig natte lemig zandbodem met sterk gevlekte, verbrokkelde of discontinue textuur B horizont. Het zijn Podzolachtige bodems en Prepodzolen met een grijsbruin tot donker grijsbruine bouwvoor, onder akkerland ongeveer 25 cm dik. De Ap rust meestal op een bruinachtige overgangshorizont. De verbrokkelde textuur B begint meestal op 60-80 cm en is sterk aangetast. In het Prepodzolstadium houdt deze horizont ijzerconcreties in. Roestverschijnselen beginnen tussen 40 en 60 cm. De bodems zijn voldoende vochtig in de zomer, maar iets te nat in de winter.

Sdh is een matig natte lemig zandbodem met verbrokkelde ijzer en/of humus B horizont. Deze Postpodzol heeft een bouwlaag (Ap) die goed humeus is, gehomgeniseerd en 30-50 cm dik. Ingevolge oplossingsverschijnselen, maar vooral door uitdelven en afvoeren van het verharde benedendeel van de Podzol B is deze horizont op vele plaatsen bijna volledig verdwenen. De roestverschijnselen, soms moeilijk waarneembaar in de Podzol B beginnen normaal tussen 40 en 60 cm diepte. De waterhuishouding is gunstig in de zomer, maar de bodem is soms iets te nat in de winter.

Pdg is een matig natte licht zandleembodem met duidelijke ijzer en/of humus B horizont. Deze gronden vertonen in natuurlijke omstandigheden een ruwe humushorizont met talrijke afgeloogde korrels en een bruine humus en/of ijzeraccumulatiehorizont (ongeveer 30 cm dik). Onder cultuur zijn de humushorizont en het bovenste deel van de Podzol B verwerkt tot een nog heterogene bouwvoor. Onder de bouwlaag is nog een duidelijke Podzol B aanwezig. Hij is donkergrijs tot zwartgrijs in het bovenste gedeelte en bruin meestal verkit in het onderste gedeelte. Roestverschijnselen die soms moeilijk waarneembar zijn beginnen tussen 40 en 60 cm diepte. De bodems, iets te nat in de winter, hebben een gunstige waterhuishouding in de zomer.

Scc(h) is een matig droge lemig zandbodem met sterk gevlekt, verbrokkelde textuur B horizont. Deze bodems hebben een bouwvoor van 25-30 cm dikte, donker grijsbruin, die in sommige gevallen rust op een weinig duidelijke kleur B horizont. De Bt begint op 40-100 cm, uitzonderlijk dieper. Hij is bruin tot bruingeel in het bovenste gedeelte en vertoont zeer bleekbruine zandige strepen en vlekken. In het onderste gedeelte komen gleyverschijnselen voor vanaf 60-90 cm. De overgangshorizont is iets grijzer en rust op de gedegradeerde Bt met roodbruine ijzerconcreties en bruine kleihoudende brokken. De bodem is iets te droog in de zomer.

Pdm(g) is een matig natte licht zandleembodem met dikke antropogene humus A horizont met grijsachtige kleur. Deze plaggenbodems hebben een diepe humeuze bovengrond (minstens 60 cm). De bovengrond rust op een sterk gegleyificeerde ondergrond met, soms een bedolven podzol, maar veelal een weinig duidelijke profielontwikkeling. De roestverschijnselen, die tussen 40 en 60 cm beginnen, zijn niet altijd duidelijk waar te nemen in het humeus materiaal. Pdm is nat tijdens de winter en het voorjaar en in de zomer blijft hij voldoende vochthoudend.

Pdh is een matig natte licht zandleembodem met verbrokkelde ijzer en/of humus B horizont. De bouwvoor van deze gronden is goed ontwikkeld en volledig gehomogeniseerd, ze is 35-40 cm dik en

zeer donker grijsbruin. De verbrokkelde Podzol B horizont vertoont donkerbruine, zwartachtige en bleke vlekken. Het moedermateriaal is meestal olijfgroen met roestvlekken vanaf 40-60 cm. Vanaf 50- 70 cm wordt het profiel zandiger (soms Tertiair). De waterhuyishouding is gunstig in de zomer, maar er is een tijdelijke wateroverlast in de winter.

Sdg is een matig natte lemig zandbodem met duidelijke ijzer en/of humus B horizont. De bouwvoor van deze gronden is iets dikker en humeuzer dan bij de matig droge Podzolen op lemig zand. Hij is soms gevlekt met resten van de E horizont en brokjes Podzol B. De Podzol B Is 20-40 cm dik en zwak verhit. De wintergrondwaterstand rijkt tot in het onderste gedeelte van de Podzol B, zodat de roestverschijnselen die tussen 40 en 60 cm beginnen in veel gevallen moeilijk waarneembaar zijn. Soms komt er een Tertiair substraat voor. De waterhuishouding is goed in de zomer, maar iets te nat in de winter.

Sch is een matig droge lemig zandbodem met verbrokkelde ijzer en/of humus B horizont. Deze Postpodzol heeft een uniforme, homogene Ap horizont van minstens 30 cm dik en is donkergrijs van kleur. Daaronder komen meestal resten voor van de verbrokkelde Podzol B welke meestal overgaan in een sterk gevlekte verbrokkelde textuur B waarin de roestverschijnselen voorkomen tussen 60 en 90 cm. De waterhuishouding is gunstig in de winter, maar wordt te droog in de zomer.

Lhc is een natte zandleembodem met sterk gevlekt, verbrokkelde textuurd B horizont. Deze natte stuwwatergronden op ondiep substraat en met minimale profielontwikkeling komen voor op ontsluitingen van het Tertiair. De humeuze bovengrond is ongeveer 25 cm dik en donker grijsbruin,hij rust op Tertiair materiaal, al of niet vermengd met grind en vermengd met Pleistoceen zandleem. De roestverschijnselen beginnen op minder dan 50 cm. Er is wateroverlast in de winter en in de zomer is de waterhuishouding wisselvallig.

Figuur 13: Gedigitaliseerde bodemkaart met weergave van het onderzoeksgebied.

QUARTAIRGEOLOGISCHE KAART Op basis van de Quartairgeologische kaart kan er gesteld worden dat er twee verschillende types gekarteerd staan in de omgeving van het onderzoeksgebied (Figuur 14 - 13). Op basis van type 3 kan besloten worden dat er geen Holocene en/of Tardiglaciale afzettingen bovenop een Pleistocene sequentie aanwezig zijn. Bij type 3a is er wel een aanwezigheid van Holocene en/of Tardiglaciale afzettingen van fluviatiele oorsprong. Deze jongere fluviatiele afzettingen (FH) zijn vermoedelijk in verband te brengen met de fossiele valleien van de Molenbeek ten westen en van de Birrebeek ten oosten van het projectgebied.

Figuur 14: Gedigitaliseerde Quartairgeologische kaart met weergave van het onderzoeksgebied.

Figuur 15: Quartairgeologische sequenties ter hoogte van het onderzoeksgebied (Bron: Geopunt 2020).

TERTIAIR GEOLOGISCHE KAART Volgens de Tertiair geologische kaart komt ter hoogte van het onderzoeksgebied centraal de Formatie van Maldegem voor, meer bepaald gaat het hier om het Lid van Zomergem (Figuur 16). Het lid is opgebouwd uit grijsblauwe klei. In het noorden van het projectgebied treft men het Lid van Buisputten, onderdeel van de Formatie van Maldegem, aan. Het lid bestaat uit donkergrijs fijn zand, dat glauconiet- en glimmerhoudend is. In het zuiden van het projectgebied komt het Lid van Onderdale van de Formatie van Maldegem voor. Dit lid wordt gekenmerkt door donkergrijs tot grijsgroen fijn zand, pyrietconcreties en is glauconiet- en glimmerhoudend.

Figuur 16: Gedigitaliseerde Tertiairgeologische kaart met aanduiding van het onderzoeksgebied.

BODEMEROSIEKAART Uit de bodemerosiekaart blijkt dat er in de omgeving van het onderzoeksgebied weinig tot geen potentieel is voor erosie (Figuur 17). Dit komt allicht door het beperkte reliëf in de omgeving enerzijds en de graad van bebouwing anderzijds. Over het algemeen kan gesteld worden dat een laag bodemerosie gehalte bevorderlijk is voor eventueel aanwezige archeologische resten.

Figuur 17: Bodemerosiekaart met aanduiding van het onderzoeksgebied.

BODEMBEDEKKINGSKAART De bodembedekkingskaart geeft weinig nieuwe informatie over het onderzoeksgebied (Figuur 18). Een groot deel van het onderzoeksgebied staat aangeduid als autoweg, terwijl de omliggende percelen als akker-, wei- en grasland worden gekarteerd. De bedrijvenzone tussen het projectgebied en de A12 komt duidelijk naar voren.

Figuur 18: Bodembedekkingskaart met aanduiding van het onderzoeksgebied.

4 ASSESSMENTRAPPORT: ARCHEOLOGISCHE VOORKENNIS

Geraadpleegde bronnen hoofdstuk 4 met Toelichting betrekking tot archeologische voorkennis

Inventarissen

Inventaris archeologische zone Niet van toepassing

Landschapsatlas Niet van toepassing

Inventaris bouwkundig erfgoed Relevant, cf. 4.1.2

Beschermde stads- en dorpsgezichten Niet van toepassing

Centraal Archeologische Inventaris Relevant, cf. 4.1.3

Inventaris historische stadskern Niet van toepassing

Inventaris gebieden waar geen archeologie te Niet van toepassing verwachten valt (GGA)

Wereldoorlog relicten Niet van toepassing

Belgisch (verdwenen) molenbestand Niet van toepassing

Cartografische bronnen

Fricxkaart (1745) Onvoldoende gedetailleerd, cf. 4.2.1

Ferrariskaart (1771-1778) Relevant, cf. 4.2.2

Atlas der Buurtwegen (1841) Relevant, cf. 4.2.3

Vandermaelen kaarten (1846- 1854) Relevant, cf. 4.2.4

Poppkaart (1842-1879) Relevant, cf. 4.2.5

Ortholuchtfoto’s

Kleinschalige zomeropnamen, 1971, zwart-wit Relevant, cf. 4.3

Kleinschalige zomeropnamen, 1990, kleur Relevant, cf. 4.3

Middenschalige winteropnamen, 2000-2003, kleur Relevant, cf. 4.3

Middenschalige winteropnamen, 2019, kleur Relevant, cf. 4.3

Figuur 19: Tabel met geraadpleegde bronnen.

4.1 INVENTARISSEN ONROEREND ERFGOED De overzichtskaart van Geoportaal Onroerend Erfgoed geeft voor het gebied rondom het studiegebied meldingen van beschermde monumenten, cultuurhistorische landschappen, zones opgenomen in de Centraal Archeologische Inventaris en bouwhistorische relicten.

HISTORISCH KADER Puurs met Breendonk, Liezele, Ruisbroek en de Scheldegemeenten Bornem met Hingene, Mariekerke, Weert en Sint-Amands met Oppuurs, Lippelo behoren tot Klein-Brabant, één van de laagst gelegen gebieden van België. Prehistorische vondsten in Bornem en Breendonk wijzen op een vroege bewoning van het gebied.1

Bij de verovering van onze gewesten door de Romeinen in de eerste eeuw voor Christus, behoorde het zuidelijk deel van de huidige provincie Antwerpen tot de "civitas Nerviorum", het gebied van de Nerviërs. Sporen van de Romeinse overheersing werden gevonden in de hele regio: Ruisbroek, Bornem, Hingene, Wintam, Mariekerke, Breendonk, Sint-Amands. Vermoedelijk lagen de nederzettingen aan de wegen naar oversteekplaatsen. De Rupeloversteek te Hellegat/Ruisbroek zou van in de Romeinse tijd tot bij het ontstaan van Klein-Willebroek in het midden van de zestiende eeuw een zeer belangrijke rol gespeeld hebben. In het hele gebied waren de oversteek- en/of aanlegplaatsen op beken en rivieren trouwens van groot belang bij het ontstaan en de verdere geschiedenis van de bewoningskernen: Bornem, Wintam, Eikevliet, Kalfort, Sint-Amands en Lippelo.2

Etymologische resten in lokale plaatsnamen wijzen op nederzettingen tijdens de Frankische periode zoals bijvoorbeeld Luipegem te Bornem, Liezele en Coolhem te Puurs (Pudersele), Kuitegem te Sint- Amands. De Karolingische periode en de feodale machtsstrijd tussen Vlaanderen en Brabant bepaalden de "onsamenhangende" geschiedenis en de verschillende juridische en bestuurlijke statuten binnen het huidige kanton Puurs tot op het einde van het ancien regime.3

Aanvankelijk zou Puurs een centrum van één van de grootste Karolingische domeinen in Brabant geweest zijn, dat begin 9de eeuw door Lodewijk de Vrome, als nagenoeg onontgonnen fiscusdomein, geschonken werd aan de in 814-815 opgerichte Rijksabdij van Cornelimunster, op de Inde bij Aken. Tot het domein van deze benedictijnenabdij behoorden Puurs, Oppuurs, Eikevliet met Klein-Mechelen, Breendonk, grote delen van Tisselt, Willebroek en Ruisbroek. Einde 11de - begin 12de eeuw traden de heren van Grimbergen, een tak van het Berthoutgeslacht, als lokale beschermers van de abdijrechten op en verwierven zo als een erfelijk leenrecht de voogdij over het domein met inspraak in het beheer en de rechtspraak. Tijdens de 12de- en 13de eeuw was er een verbrokkeling van de gronden en kwam de hele periferie van het Cornelimunsterdomein in handen van de voogden en andere lokale geslachten. De centrale kern en de resterende cijnsgoederen werden in 1277 uit geldnood door de abdij verkocht en kwamen in 1278 in het bezit van de Sint-Bernardsabdij (Hemiksem), die het oude domein tussen 1278 en 1470 trachtte te herstellen en daartoe in 1311 ook het voogdijrecht over Puurs kocht van Filips van Vian(d)en. Tot einde 18de eeuw bleef de Sint-Bernardsabdij eigenaar van Puurs waar de monniken tijdens de godsdienstoorlogen in het Hof van Coolhem een toevlucht vonden onder meer van 1582 tot 1616.4

1 https://inventaris.onroerenderfgoed.be/themas/16223 2 idem 3 idem 4 https://inventaris.onroerenderfgoed.be/themas/13511

Bestuurlijk behoorde het gebied tijdens het ancien régime tot het hertogdom Brabant. Op gerechtelijk gebied echter was het gebied, als oorspronkelijk bezit van een Rijksabdij en als schenking van de Roomse keizer, onafhankelijk van de hertogen van Brabant en waren achtereenvolgens de abten van Cornelimunster en Sint-Bernards soevereine heren van Puurs. Het goed bezat een eigen Hoofdbank met volledige rechtsmacht inclusief het halsrecht, evenals andere regaliarechten zoals het recht op de wind (windmolens) en op de waterlopen met inbegrip van de veer- en de tolrechten (zie Grote en Kleine Amer). Deze bijzondere rechtstoestand bleef, ondanks vele betwistingen, bestaan tot op het einde van het ancien régime.5

De oorspronkelijke parochie Puurs, waaruit in de 19de eeuw ook de parochies Breendonk, Eikevliet, Oppuurs, Sauvegarde en Kalfort ontstonden, was één van de grootste van Brabant, vermoedelijk in de 9de eeuw ontstaan als domeinparochie (schenking aan Cornelimunster). Tot 1559 bisdom Kamerijk, nadien bisdom Mechelen. Het patronaatsrecht van Puurs, dat aanvankelijk als eigenkerk toebehoorde aan de abt van Cornelimunster, werd in 1138-1139 door de bisschop van Kamerijk, ten nadele van de Duitse abdij (officiële afstandsakte pas in 1222), toegewezen aan de abdij van Affligem. Later kwam het in handen van de bisschop van Mechelen, abt van deze abdij.6

Voortgaande op documenten mag men aannemen dat vanaf de 13de eeuw indijkingen gebeurden en nieuwe gronden ontgonnen werden. Dit gebeurde echter zo geleidelijk dat Puurs tot in de 18de eeuw zijn oorspronkelijk heide- en boslandschap met moeren en donken grotendeels behield.7

GEKENDE ERFGOEDWAARDEN M.B.T. HET ONDERZOEKSGEBIED

Figuur 20: De erfgoedwaarden met betrekking tot het onderzoeksgebied.

5 https://inventaris.onroerenderfgoed.be/themas/13511 6 idem 7 idem

Binnen een straal van 1 km rondom het onderzoeksgebied zijn enkele bouwkundige relicten gekend, die in onderstaande tabel worden opgesomd (Figuur 20 - 19).

ID Naam Adres Type Info Oudste datering erfgoed 111162 Gemeentelijke Beenhouwersstraat Vastgesteld Voormalig Vierde kwart jongens- en 3 (Puurs-Sint- bouwkundig schoolgebouw naar 19de eeuw meisjesscholen Amands) erfgoed ontwerp van L. Blomme van 1881, in verschillende fasen uitgebreid. 111167 Brouwerij Breendonk-Dorp Vastgesteld N.V. Brouwerij Eerste kwart Moortgat 58 (Puurs-Sint- bouwkundig Moortgat door 19de eeuw Amands) erfgoed Leonard Moortgat gesticht in 1871 111170 Parochiekerk Breendonk-Dorp Vastgesteld Georiënteerde, Interbellum Sint-Leonardus 90A (Puurs-Sint- bouwkundig driebeukige Amands) erfgoed kruisbasiliek met westtoren van drie geledingen onder tentdak, in sobere neogotische stijl van 1922-1925 naar ontwerp van E. Careels 111171 Klooster en Brrendonk-Dorp Vastgesteld Klooster en school, na Eerste kwart school 92-94 (Puurs-Sint- bouwkundig de verwoesting 19de eeuw Amands) erfgoed tijdens de Eerste Wereldoorlog, vanaf 1915 heropgebouwd en voortdurend uitgebreid 113039 Spaans Kasteel Peeterstraat 43 Vastgesteld Heden, sterk 16de eeuw (Willebroek) bouwkundig aangepaste erfgoed omgrachte hoevegebouwen geschikt rondom gekasseid erf, sporen van traditionele bak- en zandsteenarchitectuur 111202 Woonstalhuis Hoogheide 122 Vastgesteld Geschilderd 19de eeuw (Puurs-Sint- bouwkundig woonstalhuis onder Amands) erfgoed zadeldak, opklimmend tot de 19de eeuw, mogelijk met oudere kern Figuur 21: Overzicht van het erfgoed in de omgeving van het onderzoeksgebied.

CENTRALE ARCHEOLOGISCHE INVENTARIS (CAI)

Figuur 22: Alle CAI-meldingen binnen een straal van 1000 meter rondom het studiegebied.

Uit de Centrale Archeologische Inventaris blijkt dat er in de ruime omgeving van het onderzoeksgebied een heel aantal meldingen voorkomen. Steentijdmateriaal werd in de nabije omgeving niet gerepertorieerd. In de ruime omgeving werd op ongeveer 1,5 km ten noordwesten van het onderzoeksgebied, in de vallei van de Molenbeek, een meerperiodesite aangetroffen met vondsten uit de steentijd, Romeinse tijd en vroege middeleeuwen (ID 105825).8 Vondsten uit de metaaltijden werden ook slechts aangetroffen in de ruime omgeving, namelijk in de vallei van de Birrebeek op zo’n 2 km ten noordoosten van het projectgebied. Ook hier gaat het om een meerperiodesite, waar bewoningssporen uit de ijzertijd, de Romeinse tijd en de nieuwe tijd werden aangetroffen (ID 211417).9 Ook Romeinse vindplaatsen zijn eerder zeldzaam in de directe omgeving van het onderzoeksgebied, maar komen zoals eerder vermeld wel voor in de ruime omgeving. Op basis van de ceramiek kon een datering van deze sites in de Romeinse tijd naar voren geschoven worden.

Het overgrote deel van de meldingen betreffen resten uit de middeleeuwen of de nieuwe tijd. Vaak gaat het hier om sporen van sites met walgracht in de vorm van versterkte hoeves. Op de Ferrariskaart, maar ook op latere cartografische bronnen zoals de Vandermaelenkaart, staan nog een aantal van deze hoeves bij naam aangeduid. In geval van de CAI-meldingen in de nabije omgeving van het

8 https://cai.onroerenderfgoed.be/locatie/105825 9 https://cai.onroerenderfgoed.be/locatie/211417

onderzoeksgebied, gaat het om structuren als Hof ter Locht (ID 3384)10 en Hof ten Berendonk (ID 3933)11 uit de late middeleeuwen en Peeterstraat I (ID 103549)12 en Spaans Kasteel (ID 103547)13 uit de nieuwe tijd. Andere sporen uit deze periode betreffen molens, namelijk de Molen van Breendonk (ID 100829)14 en Windmolen (ID 222499),15 en een muntvondst (ID 223852).16 Uit de nieuwste tijd zijn er perceleringsgrachten (ID 218260) aangetroffen,17 die ook op cartografische bronnen vanaf de 19de eeuw kunnen gevolgd worden. Andere lijnelementen (ID 2181) betreffen een weg waarvan de datering onbepaald is.18

ID Adres Naam Omschrijving Datering

105825 Liezele Steentjen 1 Lithisch materiaal, aardewerk Steentijd, Romeinse tijd, Vroege middeleewen

211417 Willebroek Akkerlaan- Bewoningssporen en ceramiek Ijzertijd, Breendonkstraat Romeinse tijd, Nieuwe tijd

3384 Londerzeel Hof ter Locht Site met walgracht Late middeleeuwen

3933 Kapelle-op-den- Hof ten Berenbroek Site met walgracht Late Bos middeleeuwen

103549 Willebroek Peeterstraat I Hoeve Nieuwe tijd

103547 Willebroek Spaans Kasteel Omwalde hoeve Nieuwe tijd

100829 Breendonk Molen van Molen Nieuwe tijd Breendonk

222499 Kapelle-op-den- Windmolen Molen Nieuwe tijd Bos

223852 Willebroek Wolvenweg III Munten Nieuwe tijd

218260 Puurs Puurs-Zwaluwlaan Perceleringsgrachten Nieuwste tijd

2181 Londerzeel Leva145 Weg Onbepaald

Figuur 23: Overzichtstabel van de CAI-meldingen.

10 https://cai.onroerenderfgoed.be/locatie/3384 11 https://cai.onroerenderfgoed.be/locatie/3933 12 https://cai.onroerenderfgoed.be/locatie/103549 13 https://cai.onroerenderfgoed.be/locatie/103547 14 https://cai.onroerenderfgoed.be/locatie/100829 15 https://cai.onroerenderfgoed.be/locatie/222499 16 https://cai.onroerenderfgoed.be/locatie/223852 17 https://cai.onroerenderfgoed.be/locatie/218260 18 https://cai.onroerenderfgoed.be/locatie/2181

EERDER ONDERZOEK Naar aanleiding van de aanleg van een verkaveling en de bouw van appartementen werd door het Vlaams Erfgoed Centrum bvba (VEC) een archeologisch bureauonderzoek en een landschappelijk bodemonderzoek uitgevoerd (ID 925). Op basis hiervan werd bepaald dat een proefsleuvenonderzoek noodzakelijk was om de archeologische waarde van het plangebied te kunnen duiden.19 Hieruit kon geconcludeerd worden dat er zich binnen het plangebied geen nederzetting bevond (ID 4311). Alle aangetroffen sporen en horizonten verwezen naar de inrichting van het landschap en het gebruik van het terrein als landbouwgrond en/of weiland. Hierdoor werd het terrein vrijgegeven.20

Het Vlaams Erfgoed Centrum heeft in 2016 naar aanleiding van de voorgenomen bouw van een zorgcampus en appartementen een archeologienota opgesteld (ID 1041). Op basis van het bureauonderzoek werden in het plangebied resten uit het finaal-paleolithicum tot en met de nieuwe tijd verwacht. De locatie vlakbij de Romeinse heirbaan over de Veurtstraat en Breendonkstraat, was een belangrijke indicatie van de aanwezigheid van Romeinse vindplaatsen. Circa 2 km richting het noordwesten, in Willebroek aan de Akkerlaan-Ringlaan werd in 2015-2016 een Romeinse site gevonden (cf. CAI ID 211417). Maar ook werden er archeologische resten teruggevonden uit de metaaltijden, middeleeuwen en nieuwe tijd. De bewoning langs de Molenheide en Veurtstraat dateert voornamelijk uit de 18de en 20ste eeuw. Om de archeologische waarde van het plangebied te evalueren werd een proefsleuvenonderzoek geadviseerd.21 Het gevoerde onderzoek (ID 4671) toonde aan dat er zich in het onderzoeksgebied geen archeologische restanten bevonden. Derhalve adviseerde het Vlaams Erfgoed Centrum dat het plangebied zonder verder onderzoek kon worden vrijgegeven.22

Op basis van een bureauonderzoek en een landschappelijk booronderzoek uitgevoerd door ARON BVBA naar aanleiding van de aanleg van een drinkwatertoevoerleiding, werd op een deel van het tracé een proefsleuvenonderzoek en op een ander deel een opgraving in de vorm van een werfbegeleiding geadviseerd (ID 1709). Gezien het ontbreken van archeologisch relevante vindplaatsen tijdens het proefsleuvenonderzoek, werd geen verder onderzoek geadviseerd (ID 7678).23 Tijdens de werfbegeleiding werden in totaal twee sporen aangetroffen, naast verschillende verstoringen. Het ging hierbij om één kuil met een grote hoeveelheid ijzertijdaardewerk en één greppel die vermoedelijk als perceelsgreppel geïdentificeerd kon worden (ID 769).24

Naar aanleiding van de voorgenomen plannen om een ondergrondse hoogspanningsleiding aan te leggen tussen het onderstation te Malderen en Tisselt enerzijds en anderzijds het onderstation te Tisselt en de aftakkingsmast te Leest, werd door het Vlaams Erfgoed Centrum een bureauonderzoek uitgevoerd. Op basis hiervan werd een landschappelijk bodemonderzoek uitgevoerd (in zes werkzones) dat bepalend was voor verder onderzoek in de vorm van een verkennend booronderzoek (in twee werkzones), en een proefsleuvenonderzoek geadviseerd (in drie werkzones) (ID 7618).25 Uit het verkennend booronderzoek werden geen aanwijzingen gevonden voor de aanwezigheid van

19 Verduin 2016, 5 20 Jennes 2017, 5 21 Van Bavel 2016, 6 22 Van den Notelaer 2017, 6 23 De Ketelaere 2018, 6 24 De Ketelaere 2020, 96 25 Vermeersch 2018, 27

steentijdsites en tijdens het proefsleuvenonderzoek (uitgevoerd in slechts twee van de drie zones), werden geen sporen of vondsten aangetroffen. De uitgevoerde onderzoeken hebben aangetoond dat vijf werkzones geen potentieel tot kennisvermeerdering bezaten. Binnen werkzone zes moest nog een proefsleuvenonderzoek plaatsvinden (ID 11509).26 Intussen is de ondergrondse hoogspanningsleiding tussen het onderstation te Malderen en Tisselt aangelegd en doorkruist deze leiding reeds het traject ter hoogte van de aansluiting van de Zavelstraat met de Hogedreef.

Op basis van het bureauonderzoek uitgevoerd door J. Verrijckt Bvba naar aanleiding van een geplande verkaveling langs de Hogedreef 66 werd, na afloop van een landschappelijk bodemonderzoek in de vorm van boringen en eventuele archeologische boringen, een vooronderzoek met ingreep in de bodem door middel van proefsleuven geadviseerd (ID 14531).

Figuur 24: GRB met weergave van het onderzoeksgebied en de bekrachtigde archeologienota's, nota’s en eindverslagen in de omgeving ervan.

26 Vermeersch 2019, 7

4.2 CARTOGRAFISCHE BRONNEN

FRICXKAART (1712) Op de Fricxkaart worden een aantal dorpskernen in de ruime omgeving van het plangebied gekarteerd, waarvan de belangrijkste Puers (Puurs) ten noordwesten en Grand Willebroeck (Willebroek) ten noordoosten van het plangebied zijn. Het onderzoeksgebied wordt net ten noorden van de dorpskern van Raemsdonck (Ramsdonk) weergegeven (Figuur 25). In werkelijkheid ligt het onderzoeksgebied ten noordwesten van Raemsdonck. De ruimere omgeving wordt vooral gekenmerkt door akkerland en beboste gronden. De Grote Molenbeek, de Molenbeek, de Birrebeek en het Kanaal Brussel-Rupel zijn duidelijk gekarteerd. Omwille van het gebrek aan detail is de Fricxkaart verder weinig relevant.

Figuur 25: Fricxkaart met aanduiding van het onderzoeksgebied.

FERRARISKAART (1771- 1778) Op de Ferrariskaart is het onderzoeksgebied veel preciezer gekarteerd ter hoogte van een gebied dat als de Duché de Brabant of het Hertogdom Brabant wordt benoemd (Figuur 26). De verschillende percelen vormen een lappendeken in het landschap. Langs de Veurtsraat end e Sint-Jozefstraat is her en der bebouwing te bemerken. Het onderzoeksgebied wordt voornamelijk omgeven door akkers, en -zoals eerder vermeld- verschillende omwalde hoeves en andere sites met walgracht.

Figuur 26: Ferrariskaart met aanduiding van het onderzoeksgebied.

ATLAS DER BUURTWEGEN (1841) Op de Atlas der Buurtwegen is de bebouwing langs de Veurtstraat licht toegenomen (Figuur 27). Het tracé volgt grotendeels wegen die nu nog steeds bestaan.

Figuur 27: Atlas der Buurtwegen met aanduiding van het onderzoeksgebied.

VANDERMAELENKAART (1846-1854) Op de Vandermaelenkaart zijn de versterkte hoeves goed zichtbaar (Figuur 28). Er zijn niet veel veranderingen met de vorige kaart op te merken.

Figuur 28: Vandermaelenkaart met aanduiding van het onderzoeksgebied.

4.2.5 POPPKAART (CA. 1842-1879) De Poppkaart geeft een gelijkaardige situatie weer als de Vandermaelenkaart (Figuur 29). Er is een sterke toename van de percelen ten opzichte van de Ferrariskaart.

Figuur 29: Poppkaart met aanduiding van het onderzoeksgebied.

4.3 RECENTE LANDSCHAPSVERANDERINGEN Op de orthofoto uit 1971 is te zien dat de omgeving voornamelijk bestaat uit akkers en enkele beboste percelen (Figuur 30). Ten oosten van het plangebied is de A12 autosnelweg reeds aangelegd, al is er van het bedrijventerrein nog geen sprake. In het noorden is Breendonk en in het zuidwesten Londerzeel ook gevoelig uitgebreid.

Figuur 30: Orthofotomozaïek (juli 1971) met weergave van het onderzoeksgebied.

De orthofoto uit 1990 toont een uitbreiding van de bebouwing ten noorden en zuidwesten van het onderzoeksgebied (Figuur 31). Ten zuidoosten van het onderzoeksgebied is het bedrijventerrein in aanbouw, al zijn de meeste percelen nog onbebouwd.

Figuur 31: Orthofotomozaïek (juli 1990) met weergave van het onderzoeksgebied.

De orthofoto uit 2002 toont de ontbossing van de naburige percelen en de verdere uitbreiding van het bedrijventerrein ten oosten van het plangebied (Figuur 32).

Figuur 32: Orthofotomozaiek (februari 2002) met weergave van het onderzoeksgebied

De orthofoto uit 2019 toont het gebied in de huidige toestand (Figuur 33). In het algemeen kan gesteld worden dat er met uitzondering van het noordelijk deel van de Veurtstraat en het westelijk deel van Kerfenden, weinig bebouwing is langs de betrokken straten.

Figuur 33: Orthofotomozaïek (februari 2019) met weergave van het onderzoeksgebied.

5 BESLUIT

5.1 INTERPRETATIE EN DATERING Het onderzoeksgebied bestaat uit een wegkoffer, een gescheiden rioleringsstelsel (RWA- en DWA- leidingen voor respectievelijk regenwater- en vuilwaterafvoer) met bijhorende straatkolken, huisaansluitingen, sleuven, grachten en constructies (putten en pompstations), ter hoogte van de Veurtstraat, de Sint-Jozefstraat, de Hogedreef, de Groenveldweg te Puurs-Sint-Amands en ter hoogte van Kerfenden te Londerzeel. Het tracé volgt grotendeels de openbare weg, al zijn er ook enkele private percelen bij betrokken. De lengte van de riolering bedraagt ca. 4.064 m lopende meter. In ruime zin bevindt het tracé zich in het noorden aan het dorpscentrum van Breendonk, in het oosten en zuidoosten aan een bedrijventerrein grenzend aan de A12 in Puurs en Londerzeel, en in het westen aan het dorpscentrum van Londerzeel.

Op basis van de landschappelijke, archeologische en historische gegevens kan een inschatting gemaakt worden van de aard en ouderdom van het archeologische potentieel ter hoogte van het projectgebied. De ondergrond ter hoogte van het projectgebied wordt door de Bodemkaart voornamelijk gekarteerd als Sdc, Sdh, Pdg, Scc, Pdh, Sdg, Sch. Dit zijn Podzolbodems. In theorie wijst het voorkomen van een Podzolbodem op een mogelijk goede bewaring van eventueel aanwezig archeologisch erfgoed. De vraag is echter in hoeverre de oorspronkelijke bodemopbouw bewaard ligt onder een wegtracé.

Het projectgebied ligt ter hoogte van een opklimmende gradiëntzone ten oosten van de vallei van de Molenbeek. Hierdoor was de locatie aantrekkelijk voor de prehistorische mens. Er zijn echter geen aanwijzingen voor steentijdresten ter hoogte van het onderzoeksgebied. Wel zijn er in de ruime omgeving van het plangebied vindplaatsen uit de steentijd, de metaaltijden en de Romeinse tijd geattesteerd. Archeologische vondsten in de onmiddellijke omgeving geven menselijke aanwezigheid aan tijdens de middeleeuwen, de nieuwe en de nieuwste tijd. Veelal gaat het om versterkte hoeves. Gezien het hier om zeer plaatsgebonden erfgoed gaat, lijkt het in het plangebied voorkomen van aan deze hoeves te relateren sporen of vondsten onwaarschijnlijk.

Volgens het historisch kaartmateriaal en recentere topografische kaarten en luchtfoto’s evolueerde het projectgebied van een weinig dens bebouwd gebied omgeven door versterkte hoeves naar een denser bebouwde omgeving met een aanpalende bedrijvenzone eind de jaren ‘80. Vanaf toen zijn de straten ook met zekerheid verhard. De ondergrond ter hoogte van het volledige projectgebied raakte er verstoord tot ca. 0,70 m-MV. Hierbij zal eventuele voorkomende archeologie onherroepelijk vernield geweest zijn.

5.2 INSCHATTING POTENTIEEL TOT KENNISVERMEERDERING Op basis van de bureaustudie wordt het potentieel ingeschat als gering. Er worden sporen vanaf de middeleeuwen tot en met de nieuwste tijd verwacht. De werken zullen echter slechts een minimale bijkomende verstoring van het archeologisch potentieel teweegbrengen gezien het projectgebied reeds sinds de jaren ’80 verhard is. Het merendeel van het archeologisch erfgoed zal dus vermoedelijk reeds vernield zijn.

1) Uit het historisch, archeologisch en landschappelijk onderzoek (hfstk. 3 en 4) blijkt dat het projectgebied gelegen is ter hoogte van een gradiëntzone opklimmend vanuit een vallei. De bodemtypes ter hoogte van het projectgebied zijn zand- of zandleemgronden met een textuur B-horizont waarvan de ondergrond vaak uit een bedolven podzol bestaat. In theorie wijst dit

op een mogelijk goede bewaring van eventueel aanwezig archeologisch erfgoed. Er is al redelijk wat archeologisch onderzoek uitgevoerd in de ruime omgeving. Hieruit blijkt dat de streek vooral gedurende de metaaltijden en ook tijdens de Romeinse periode occupatie kende. In de nabije omgeving van het onderzoeksgebied werd echter vooral plaatsgebonden erfgoed uit de late middeleeuwen en nieuwe tijd aangetroffen.

2) In de toekomst zullen de nutsleidingen, de riolering en de straatverharding binnen het projectgebied aangepast worden. De werken omvatten allereerst de uitbraak van de bestaande wegenis. Hierna zullen de betrokken straten voorzien worden van een RWA- en DWA-leiding onder en/of langs het wegdek. Tevens zullen langs de wegen nieuwe grachten worden aangelegd. De aanleg van de DWA-riolering zal een maximale ingreep in de bodem van 1,3 tot 4,1 m onder het maaiveld in een rioleringssleuf van maximaal 1,3 meter breed, veroorzaken. De aanleg van de RWA-riolering zal een maximale ingreep in de bodem van 0,9 tot 1,9 m onder het maaiveld in een rioleringssleuf van maximaal 1,7 meter breed, veroorzaken. RWA- en DWA-leidingen komen in aparte sleuven te liggen. In bepaalde delen van de straten waar de leidingen dichter bijéén zullen liggen, zal er mogelijk een overlap van beide aanlegsleuven zijn. Het gaat hier met andere woorden om erg smalle kijkvensters, ook in geval van overlap, die slechts beperkt archeologisch ruimtelijk inzicht mogelijk maken en waarbij eventuele sporen en vondsten enige samenhang zouden missen. De grachten zullen een verstoring van ca 1,4 m-MV diep in voornamelijk reeds geroerde grond door de aanleg van de huidige grachten en riolering veroorzaken. De totale oppervlakte van de geplande constructies is ook zeer gering (ca. 104,3 m2). De bijkomende verstoring is met andere woorden zeer beperkt. Na deze werken wordt het gehele wegdek, met uitzondering van een uitbreiding waarvan de oppervlakte zeer klein is ter hoogte van de aansluiting van Kerfenden met Achterheide in Londerzeel, opnieuw aangelegd op dezelfde oppervlakte en diepte die reeds door gelijkaardige werken in het verleden verstoord is.

3) Het archeologisch potentieel is gering. Op basis van de Centrale Archeologische Inventaris wordt er vooral plaatsgebonden erfgoed verwacht uit de late middeleeuwen, nieuwe en nieuwste tijd. Sporen en vondsten uit andere periodes met de nadruk op de metaaltijden en de Romeinse tijd, die in de ruime omgeving van het onderzoek voorkomen, kunnen echter niet uitgesloten worden. De meeste archeologische sporen en vondsten komen echter voor in de bovenste 1m-MV. Indien sporen en/of vondsten aanwezig zouden zijn, zijn deze naar alle waarschijnlijkheid reeds verstoord door de aanleg van wegenwerken en nutsleidingen in het verleden. Het gaat dus om een ingreep binnen een smal reeds verstoord kijkvenster waarbij de kosten-batenafweging voor verder archeologisch onderzoek ongunstig is. Het gehele wegdek wordt na de aanleg van de nutsleidingen opnieuw aangelegd op een gelijke diepte als de reeds verstoorde diepte.

Gezien de geplande werken slechts beperkte bijkomende bodemverstoring zullen veroorzaken en er slechts erg smalle kijkvensters zullen zijn, is de kosten-baten afweging voor dit project ongunstig en wordt er een vrijgave van het volledige onderzoeksgebied vooropgesteld.

6 KWALITEITSCONTROLE EN ONDERTEKENING

Naam Functie Handtekening Datum

Patrick Hambach General Director 11 mei 2020

Toon Moeskops Business Unit Manager 11 mei 2020

Archeoloog/ Anouk Van der Kelen 11 mei 2020 Kwaliteitsverantwoordelijke

7 BIBLIOGRAFIE

7.1 LITERAIRE BRONNEN De Ketelaere, S., 2018. Nota Tisselt-Buggenhout, Drinkwaterleiding. BAAC Vlaanderen Rapport 841.

De Ketelaere, S., 2020. Eindverslag Opgraving, Tisselt-Buggenhout, Drinkwaterleiding. BAAC Vlaanderen Rapport 1351.

Jennes, N. & Huizer, J., 2017. Puurs, Zwaluwlaan. Een nota van het uitgesteld traject. VEC Nota 215. Sint-Michiels, Brugge.

Van Bavel, J., 2016. Veurtstraat, Breendonk (gemeente Puurs). Een archeologienota. VEC Nota 45. Sint-Michiels, Brugge.

Vandeputte, O., 2009. Limburg: Erfgoedbibliotheek van de Belgische Gemeenten. Uitgeverij Lannoo nv, Tielt.

Van den Notelaer, D., 2017. Puurs, Veurtstraat. Een nota van het uitgesteld traject van het vooronderzoek (proefsleuvenonderzoek). VEC Nota 258. Sint-Michiels, Brugge.

Van Ranst E & Sys C., 2000, Eenduidige legende voor de digitale bodemkaarten van Vlaanderen (Schaal 1:20 000), Laboratorium voor bodemkunde, Universiteit Gent, Gent.

Verduin, J.T. & Huizer, J., 2016. Zwaluwlaan-Molenheide, Breendonk (gemeente Puurs). Een archeologienota. VEC Nota 15. Sint-Michiels, Brugge.

Verrijckt, J. & Van Bavel, J., 2020. Archeologienota Puurs-Sint-Amands, Hogedreef 66. Rapport Nr. 0309. Beerse.

Vermeersch, J., 2018. Tracé Malderen-Mechelen TR42223 (gemeentes MALDEREN en MECHELEN). VEC Nota 234. Sint-Michiels, Brugge.

Vermeersch, J., 2019. Tracé Malderen-Mechelen TR42223 (gemeentes MALDEREN en MECHELEN). VEC Nota 497. Geel.

7.2 WEBSITES Agentschap Onroerend Erfgoed 2020: [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten (geraadpleegd op 29 april 2020).

CadGIS 2020: Kadasterkaarten [online], http://ccff-test1.minfin.be/cadgisweb/?local=nl_BE (geraadpleegd op 29 april 2020).

Centrale Archeologische Inventaris: CAI 2020 [Online], https://cai.onroerenderfgoed.be/locatie (geraadpleegd op 5 mei 2020).

Cartesius 2020 [Online]: http://www.cartesius.be/arcgis/home/webmap/ geraadpleegd op 29 april 2020).

Geopunt Vlaanderen 2020: Basiskaarten (Luchtfoto 1971, 1979-1990, 2002, 2019, Stratenplan) [Online], http://www.geopunt.be/kaart (geraadpleegd op 29 april 2020).

Geopunt Vlaanderen 2020: Historische kaarten (Fricxkaart, Villaretkaart, Ferrariskaart, Atlas der Buurtwegenkaart, Vandermaelenkaart, Poppkaart) [Online], http://www.geopunt.be/kaart (geraadpleegd op 29 april 2020).

Geopunt Vlaanderen 2020: Bodem kaarten (Bodemtypes, Bodemgebruik, Bodemerosie, Tertiaire formaties, Quartaire formaties) [Online], http://www.geopunt.be/kaart (geraadpleegd op 29 april 2020).

Inventaris Onroerend Erfgoed 2020 [Online], https://inventaris.onroerenderfgoed.be/themas (geraadpleegd op 29 april 2020).

Inventaris Onroerend Erfgoed 2020 [Online], https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten (geraadpleegd op 29 april 2020).

Nationaal Geografisch Instituut (NGI): Topografische kaart (1:10.000), [Online], www.ngi.be (geraadpleegd op 29 april 2020).