Brochure Schatkamer

DeThe Schatkamer Amsterdam vanTreasure Amsterdam Room The city’s history in twenty-four striking stories and photographs

Voorwoord

De geschiedenis van Amsterdam is een schatkamer vol verhalen en bijzondere documenten. Het Stadsarchief Amsterdam beheert meer dan 50 kilometer aan historische archieven met oude boeken en papieren, foto’s, kaarten, tekeningen en prenten, die zorgvuldig worden bewaard in onze depots. Het archief verwelkomt iedereen om in het monumentale gebouw De Bazel de rijke geschiedenis van de stad te ontdekken. Dwaal door de Schatkamer, gebouwd in 1926. Bekijk een historisch film in de gezellige filmzaal. Ontmoet Rembrandt, Johan Cruyff en hun tijd. Bewonder de middeleeuwse charterkast. En beleef de verandering van een kleine stad in de middeleeuwen tot een wereldstad in de 21ste eeuw.

Bert de Vries Directeur Schatkamer Stadsarchief Amsterdam 06

04 B

01 08 09

-1 C 11

A 12

E 06 F D 05 0 -2 04

03 H 02 G 08 01 09

10 I -2 11 I 12

J I

K A D L 0 -2

4 Vitrines -1 Vitrines -2 Fotografen zien de De geschiedenis van de stad geschiedenis van de stad in twaalf verhalen

07 01 De eerste foto’s van 01 Het ontstaan van 08 Amsterdam Amsterdam 02 Jacob Olie 02 Bidden en vechten

03 Jacob Olie 03 Wederdopers Immigranten 04 George Hendrik Breitner 04 in de Gouden Eeuw 05 Bernard F. Eilers 05 Amsterdam en slavernij

06 Fotostudio Merkelbach 06 Vondelingen

07 Frits J. Rotgans 07 Natura Artis Magistra

08 Wim van der Linden 08 Wereldtentoonstelling 1883

09 Publieke Werken 09 Februaristaking

10 Cor jaring 10 Van Provo’s tot krakers

11 Archieffotografen 11 Geef mij maar Amsterdam

12 Stichting IJbeeld 12 Naar buiten

07 A Ingang Schatkamer E Zichtdepot 08 B Ingang Filmzaal F Beeld van Mercurius

C Toiletten G Middeleeuwse Charterkast

D Lift (tussen 0 en -2) H Tijdelijke presentaties

I Kofferkluizen

J Weeskamerladen

K Zichtdepot

L Voormalige Stookruimte

5 6 Fotografen zien de geschiedenis van de stad

Vitrines

1 De eerste foto’s van Amsterdam 7 Frits J. Rotgans 2 Jacob Olie 8 Wim van der Linden 3 Jacob Olie 9 Publieke Werken 4 George Hendrik Breitner 10 Cor Jaring 5 Bernard F. Eilers 11 Archieffotografen 6 Fotostudio Merkelbach 12 Stichting IJbeeld

7 Vitrine 1: De eerste foto’s van Amsterdam

1. Portret van Philip Jacob Waller, Hendrik Jan Waller en Karel Jan Waller, ca. 1845, daguerreotypie (reproductie). Archief van de Familie Waller en de Familie Waller Stichting

2. Groepsportret van een echtpaar en hun zes kinderen, ca. 1845, daguerreotypie (reproductie). Archief van de Familie Waller en de Familie Waller Stichting

8 3

4 5

6 7

3. Gezicht over de Amstel naar de 5. Het Paleis voor Volksvlijt in 7. Open Havenfront, 1856-1858, ingang van de Kloveniersburgwal, aanbouw, 1862-1863, stereofoto stereoglasdiapositief Pieter mei-juni 1857, foto Benjamin A. Jager (reproductie) Oosterhuis (reproductie) Brecknell Turner (reproductie naar Gezien vanaf de Oosterdoksdijk naar de papieren negatief 6. De Dam, 1856-1858, Schreierstoren en de Prins Hendrikkade. Rechts de Halvemaansbrug en het stereoglasdiapositief Pieter Rechts de Nieuwe Stadsherberg, waar ’s-Gravelandseveer. Oosterhuis (reproductie) nu het Centraal Station is. Het Gedenkteken voor de Volksgeest 4. Het Paleis voor Volksvlijt in van 1830, in de volksmond Naatje van aanbouw, 1862-1863, stereofoto de Dam, dat onthuld werd in 1856. A. Jager (reproductie) Gezien naar de Beurs van Zocher. De constructie van het gebouw gezien vanuit de grote hal.

9 Vitrine 2: Jacob Olie

1. Oudeschans, februari 1863 Gezien vanuit de Montelbaanstoren naar de brug over de Recht Boomssloot. Rechts de ingang van de Ridderstraat, met links de oprit van de brug over de Oudeschans.

01 2 3

4 5 6

2. Bokkinghangen 5, 1862-1864 5. Mastenmakerswerf ‘De Hoop’, De poort van huis ‘De Kat’. Grote Bickersstraat 18, gezien vanaf een steiger in het 3. Jacob Olie, 1862-1864 Westerdok, januari-april 1862 Zelfportret met hoed, pijp en wandel- Rechts scheepswerf ‘De Hollandsche stok, staande achter stoel met daarop Tuin’. Op de achtergrond de gevels van zijn hondje. de huizen aan de Grote Bickersstraat.

4. Zandhoek 10-11, 1862-1864 6. Houtzaagmolens en houtloodsen Links op nummer 10 het huis van de aan de westzijde van de stad, familie Olie. In de deuropening staat 1861-1864 Christina Olie (1829-1910), de zuster Gezien uit de molen ‘De Steur’ over van Jacob Olie. Op straat Betje de de Kattensloot (nu de Jacob Catskade) groentevrouw met haar kar. naar het zuiden. In deze tijd werd er nog gezaagd met windkracht.

11 Vitrine 3: Jacob Olie

1. Weteringschans met het Paleis voor Volksvlijt, maart-april 1892 Gezien vanaf het balkon van Weteringschans 116. Op de voorgrond staan heistellingen voor de bouw van de huizen Weteringschans 120-124.

21 2 3

4 5

2. Kade op het Prinseneiland, gezien 4. Haarlemmerplein met de 6. Tweede Weteringplantsoen, april naar de Nieuwe Teertuinen, 1890 Haarlemmerpoort, 21 september 1902 Rechts de Sloterdijkerbrug en de 1894 Gezien naar de Weteringschans en ingang van de Sloterdijkstraat. Links de Op de voorgrond staat Dirk Eskens, Nieuwe Vijzelstraat, met links de Eerste windas van teerhandel ‘De Roovos’ voor neef van de fotograaf, met zijn twee HBS met driejarige cursus voor jongens het ophijsen van de teertonnen uit de zoontjes. en rechts de Eerste Ambachtsschool. schuiten in de Prinseneilandsgracht. 5. Utrechtsestraat bij de brug over de 3. Dam, 6 juni 1895 Prinsengracht, 20 juni 1898 Gezien vanuit het Commandantshuis Gezien in de richting van de Kerkstraat naar de Nieuwe Kerk met rechts de en de Keizersgracht. Op de voorgrond ingang van de Nieuwendijk. Op de de zusjes Christiene en Marietje voorgrond staat ‘Naatje van de Dam’ Bouchier. (afgebroken in 1914).

31 Onbekende fotograaf, Portret van Hendrik Jan Waller en Karel Jan Waller, ca. 1845, daguerreotypie (reproductie), Archief van de Familie Waller en de Familie Waller Stichting (Vitrine 1) In 1839, het jaar dat het fotografieprincipe wereldkundig werd gemaakt, waren er al fotografen in Amsterdam, maar hun foto’s zijn verloren gegaan. De oudste foto’s in het Stadsarchief zijn daguerreotypiën, opnamen op een lichtgevoelig gemaakt metalen plaatje, en bewaard in een familiearchief.

41 Jacob Olie, Zelfportret 1862-1864 (Vitrine 2)

Jacob Olie (1833-1905) was opgeleid tot tim- merman en bouwkundige. Met zijn eerste, zelf gebouwde camera fotografeerde hij in de jaren 1861-1864 een dromerig, nog nauwelijks door modernisering aangeraakt Amsterdam. Toen Olie in 1890 opnieuw begon met fotograferen was de stad radicaal veranderd: dynamisch, zelf- bewust en bouwend aan een nieuwe toekomst. Tot in 1904 zou Olie duizenden – kwalitatief hoogwaardige - foto’s maken, een beeldschat die onze blik op het Amsterdam rond 1900 nog altijd beïnvloed.

George Hendrik Breitner, Haarlemmerstraat, 1906-1907 (Vitrine 4) George Hendrik Breitner (1857-1923) was in de eerste plaats een eigenzinnig schilder. Met zijn camera en in zijn schetsboekjes legde hij alles vast wat hem interesseerde: dienstbodes en passanten op straat, volksbuurten en de bouwputten in de stad.

51 Vitrine 4: George Hendrik Breitner

1. Nieuwezijds Voorburgwal 112-114, 1908 Bouwput voor een kantoorpand.

61 2 3

2. Prinsengracht gezien vanaf de 4. Prinsengracht 2 (links), 1892-1896 5. Oudezijds Achterburgwal ter brug over de Lauriergracht, 1895 Gezien naar Brouwersgracht 164-172. hoogte van 4-6 (rechts), 1894-1898 Breitner woonde van 1893 tot 1899 Op Prinsengracht 2 de tapperij en Links de achterzijde van de huizen aan vlakbij, op Lauriergracht 8. slijterij ‘Vanouds bekend als de Blauwe de Zeedijk. Druif’. 3. Haarlemmerstraat met links de ingang van de Binnen Wieringerstraat, 1906-1907

71 Vitrine 5: Bernard F. Eilers

1. Publiek bij een concours hippique op het Museumplein, 1914

81 2

3 4

2. Stromarkt, 1915-1921 3. Oudekerksplein, 1907-1911 4. Leidseplein, oktober 1907-april In het midden de koepel van de Ronde Links Oudekerksplein 9. Gezien naar 1908 Lutherse Kerk en rechts het Singel. de achterzijde van de huizen aan de Voor het plantsoen bij het American Warmoesstraat. Hotel staat een ‘aapjeskoetsier’ naast zijn rijtuig. Op de achtergrond de Stad- houderskade.

91 Vitrine 6: : Fotostudio Merkelbach

1. Margaretha Geertruida Zelle (Mata Hari) (1876-1917), 1915 Mata Hari was in 1915 in Amsterdam voor een optreden in de Stadsschouwburg met haar befaamde ‘Indische dans’. In 1917 werd zij op beschuldiging van spionage in Frankrijk ter dood veroordeeld.

02 Vitrine 6: : Fotostudio Merkelbach

2 3

4 5 6

2. Alice Schwarz (1908-1996), 1927 5. Antoine Gerard Theodore (Toon) Alice Schwarz was de moeder van schrij- Hermans (1916-2000), 1947 ver Harry Mulisch. In 1947 was Toon Hermans al populair in Limburg, maar het zou nog tot 1958 3. Maria Tine (Rita) Nauta (1913- duren voordat hij als cabaretier natio- 2014), 1931 naal doorbrak. De jonge danseres Rita Nauta poseert in de titelrol van ballet ‘De Vuurvogel’. 6. Koningin Wilhelmina (1880-1962), 1948 4. Maarten Krabbé (1908-2005), 1933 Fotostudio Merkelbach maakte in 1948 Maarten Krabbé was kunstschilder en een reeks opnamen voor het statie- kunstpedagoog. Hij is de vader van portret van de koningin. Deze opname acteur en schilder Jeroen Krabbé en werd daarvoor afgekeurd. schrijver Tim Krabbé.

12 22 Filmzaal Op niveau -1 bevindt zich de gezellige Filmzaal, een knus theater met 72 stoelen. Tijdens openingstijden wordt hier een doorlopend programma met documentaires en films over Amsterdam vertoond. Op zondagmiddagen is er regelmatig een speciale filmvoorstelling.

32 Bernard F. Eilers, Oudekerksplein, 1907-1911 (Vitrine 5) Gezien naar de achterzijde van de huizen aan de Warmoesstraat. Bernard F. Eilers (1878-1951) zocht in zijn foto’s naar het eigene van Amsterdam; in zijn eigen woorden ‘de ziel der stad’. Hij koos zorgvuldig de juiste sfeermomenten, en had goed gekeken naar schilders zoals Breitner.

42 Fotostudio Merkelbach, Koningin Wilhelmina (1880-1962), 1948 (Vitrine 6) Fotostudio Merkelbach (1913-1969) was gevestigd op de bovenste etage van het Hischge- bouw aan het Leidseplein. Hier lieten artiesten en meer bemiddelde Amsterdammers zich portretteren. Het bewaarde deel van het archief omvat tienduizenden glasplaten, een halve eeuw aan gezichten, familiegroepen en huwelijksfoto’s.

52 Vitrine 7: Frits J. Rotgans

1. Een peloton Duitse soldaten in de Sarphatistraat, voorafgegaan door politie te paard en een militaire muziekkapel, 1942-1943 Foto genomen vanuit het woonhuis van de fotograaf, Sarphatistraat 16. Links de Hogesluis over de Amstel.

62 2

3 4

2. Amstel hoek Nieuwe Kerkstraat, 3. Café ‘’t Hoekje’, Amstelveld 21, 4. Reclamebord op het Amstelveld, 1942-1943 1942-1943 april 1943 Bij de toegang tot de Nieuwe Voor het raam staat een bordje Met Duitse oorlogspropaganda en Kerkstraat staat een bord met de ‘Verboden voor Joden’. Vanaf 15 aankondigingen voor concerten, het tekst ‘Judenstrasse/Joodschestraat’. september 1941 was het voor Joden Hallensportfeest op 18 april 1943 en de In februari 1941 hadden de Duitse verboden om openbare gelegen- tentoonstelling Wansmaak en Gezonde autoriteiten een deel van de heden zoals café’s, restaurants en Kunst die op 10 april 1943 opende. Jodenbuurt tijdelijk afgesloten. schouwburgen te bezoeken. De borden bleven daarna staan.

72 Vitrine 8: Wim van der Linden

1. Groentenkraam op de Albert Cuypmarkt, herfst 1961

82 2 3

4 5

2. Speelplaats aan de Eerste Jan 5. Publiek op de Nieuwmarkt tijdens Steenstraat, 1960-1962 de kermis, april-mei 1963 Café-billard ‘Populair’ van H. Kroonen 3. Op de tramhalte aan de was gevestigd op Nieuwmarkt 9. Ceintuurbaan bij de kruising met de Ferdinand Bolstraat, 1960-1962 6. Op de IJ-pont, van het Centraal Station op weg naar Amsterdam- 4. Moeder met kind in de Kleine Noord, 1960-1962 Kattenburgerstraat, 1960-1962 Op de achtergrond het Kattenburger- plein.

92 Vitrine 9: Publieke Werken

1. Sloterplas, mei 1968 Gezien vanaf de Cornelis Lelylaan naar de flats aan Ruimzicht en Vrijzicht.

03 2 3

4 5

2. Antony Moddermanstraat, 4. Speelplaats in de Nico 6. Slotermeerlaan bij de mei 1964 Snijdersstraat, ca. 1957 Burgemeester De Vlugtlaan, Gezien naar de portiekflat aan de Op de achtergrond de huizen aan de 9 maart 1959 Willem Molengraaffstraat en molen ‘De Haspelstraat, met links het Leo Frijdahof Een klaar-over begeleidt een groep 1200 Roe’ aan de Haarlemmerweg. en de Burgemeester Fockstraat. kinderen op het zebrapad.

3. Spelende kinderen in de zandbak 5. Winkels aan de Osdorper Ban, in de Jan de Louterstraat, mei 1968 1 augustus 1957 Links huizen aan de Paul Scholtenstraat.

13 Frits J. Rotgans, Amstel hoek Nieuwe Kerkstraat, 1942-1943 (Vitrine 7) Frits J. Rotgans (1912-1978) maakte een klein aantal bijzondere kleurenopnamen in het Amsterdam van de Tweede Wereld- oorlog, een periode die hoofdzakelijk in zwart-wit beelden is vastgelegd. Rotgans begon in de jaren 1930 als amateurfo- tograaf en fotografeerde na de oorlog de Wederopbouw van Nederland.

23 Wim van der Linden, Op de tramhalte aan de Ceintuurbaan, 1960-1962 (Vitrine 8) Wim van der Linden (1941-2001) maakte in de jaren 1961-1964 bijzondere, haast terloopse foto’s in het Amsterdam dat was opkrabbeld uit de Tweede Wereldoorlog en aan het begin stond van de welvaartsmaatschappij. Vanaf 1967 was Van der Linden programmamaker bij de VPRO televisie.

Dienst der Publieke Werken, Een groep kinderen met een klaar-over op de Slotermeerlaan. 9 maart 1959 (Vitrine 9) Dienst der Publieke Werken fotografeerde gemeentelijke werkzaamheden in de stad en het resultaat van stedebouwkundige plannen, zoals in de jaren 1950-1960 het rechtlijnige leven in de moderne wijken van Nieuw-West.

33 Vitrine 10: Cor Jaring

1. Robert Jasper Grootveld happent bij het Lieverdje, 18 september 1965 Hospital Little Lexington was de benaming van het huis van Bart Huges in de Lange Leidsedwarsstraat 158 waar weggelopen jongeren en de eerste drugsverslaafden onderdak vonden.

43 2 3

4 5

2. Jongeren bij de driedaagse A.B.C.- 4. Prinsengracht bij het kantoor van 5. Love-In in het Vondelpark, vredesmars van Rotterdam naar uitgeverij Polak & Van Gennep, september 1967 Amsterdam, maart 1967 19 maart 1966 Witte fiets boven de menigte bij de 3. Vlinderopera door de Insekten opening van de fototentoonstelling Sekte, 1969 over het politiegeweld op 10 maart Met de Vlinderopera werd gewaar- 1966, de trouwdag van prinses Beatrix schuwd tegen de milieuvervuiling. De en Claus von Amsberg. Provo lanceerde Insekten Sekte was een vriendengroep in 1965 het Witte Fietsenplan, het be- rond Robert Jasper Grootveld, Theo kendste van zijn witte plannen. De witte Kley, Max Reneman, Hub Mathijsen en fiets werd synoniem voor Provo. Cor Jaring.

53 Vitrine 11: Archieffotografen

1. Leerlingen van basisschool De Polsstok in Amsterdam-Zuidoost, 1991, foto Martin Alberts

63 2 2 2

5 6

2. Nicolaas Maesschool, 5 oktober 4. Kinderen bij een artiest op 6. Kinderen op het Ambonplein, 1995, foto Doriann Kransberg theaterfestival De Parade in het 20 april 1994, foto Martin Alberts Lunchpauze van groep 3A van de on- Martin Luther Kingpark, derbouw. 8 augustus 2006, foto Martin 7. Vrouw met drie kinderen in de Alberts bakfiets, 13 augustus 2008, 3. Voetbalvader met zijn zoontjes foto Martin Alberts bij de Amsterdam ArenA tijdens 5. Kinderen op de hoek van In de Willemsstraat ter hoogte van de Ajax Open Dag op 8 augustus de Chasséstraat en de Van nummer 143. 2007, foto Doriann Kransberg Kinsbergenstraat, januari 1988, foto Ino Roël

73 Vitrine 12: Stichting IJbeeld

1. De aanleg van de verkeerstunnel en de nieuwe kade achter het Centraal Station, oktober 2005, foto Doriann Kransberg

83 2 3

4 5

2. IJburg in aanleg, 16 mei 2000, 4. Schepen bij de Oostelijke 6. De gekraakte douaneloods op het foto Freerk de Vos Handelskade, 10 januari 2000, Westerdokseiland, 16 maart 2001, Gezien in de richting van de stad, met foto Freerk de Vos foto Freerk de Vos links de Diemerzeedijk. De oude havenloodsen zijn afgebroken. Op de achtergrond de torens van de Op de achtergrond pakhuis De Zwijger. rooms-katholieke kerk De Posthoorn. 3. De eerste bebouwing op Rechts schepen in het Westerdok. Haveneiland-West van IJburg, 5. Stadsstrand ‘Blijburg’ aan de Tegenwoordig staan hier grote nieuw- 15 maart 2003, foto Freerk de Vos IJburgbaai, 2003, foto Freerk de bouwcomplexen. Van links naar rechts: bebouwing aan de Vos IJburglaan, de Zwanebloemlaan en de De eerste locatie van het strand. Na vier Mattenbiesstraat. Linksonder de Venne- verhuizingen is Blijburg in september pluimstraat. 2018 gesloten, in afwachting van een nieuwe plek.

93 Cor Jaring, Witte fiets als Provo-symbool boven de menigte op bij het kantoor van uitgeverij Polak & Van Gennep, 19 maart 1966 (Vitrine 10) Cor Jaring (1936-2013) was de fotograaf van het roerig en alternatief Amsterdam van de jaren 1960 en 1970: de provo’s, hippies en eigenzinnige kunstenaars.

04 Freerk de Vos, IJburg in aanleg, 16 mei 2000 (Vitrine 12) Stichting IJbeeld (1987-2016) werd opgericht om de ingrijpende veranderingen van de IJ-oevers vast te leggen in foto’s en films, zoals transformatie van de oude Amsterdamse haven tot woonwijk en de aanleg van IJburg in het Buiten IJ.

Ino Roël, Kinderen op de hoek van de Chasséstraat en de Van Kinsbergenstraat, januari 1988 (Vitrine 11) Archieffotografen waren tot in het begin van de 21ste eeuw in dienst van het Stadsarchief om de stad te documenteren, en gebouwen vast te leggen voorafgaand aan sloop of herbestemming. Hun werk telt vele tienduizenden opnamen en is een van de belangrijkste beeldcollecties van het archief.

14 24 De geschiedenis van de stad in twaalf verhalen

Vitrines

1 Het ontstaan van Amsterdam 7 Natura Artis Magistra 2 Bidden en vechten 8 Wereldtentoonstelling 1883 3 Wederdopers 9 Februaristaking 4 Immigranten in de Gouden 10 Van Provo’s tot krakers Eeuw 11 Geef mij maar Amsterdam 5 Amsterdam en slavernij 12 Naar buiten 6 Vondelingen

34 Showcase 1: Het ontstaan van Amsterdam

Ambachtslieden aan de Amstel In het begin van de 13de eeuw ontstond er een kleine nederzetting op de linkeroever van de Amstel, ter hoogte van de huidige Nieuwendijk. Het oudste Amsterdam was geen agrarische nederzetting. Er woonden ambachtslieden, zoals een smid en een wever.

Na 1250 verschenen er ook huizen aan de oostzijde van de Amstel. Tussen 1264 en 1275 werd de Dam in de Amstel gelegd. De groeiende nederzetting kreeg in 1275 het bekende tolprivilege van de Hollandse graaf Floris V. Vermoedelijk is Floris V ook de bouwheer van de stenen versterking, die in de jaren 1280 bij de Nieuwezijds Kolk werd gebouwd. Amsterdam groeide snel aan betekenis en kreeg in 1300-1301 stadsrechten. Er woonden toen al zo’n 1000 inwoners.

1. Reconstructie van Amsterdam omstreeks 1290, tekening Monumenten en Archeologie Amsterdam Aan het eind van de 13de eeuw lagen er twee smalle bewoningslinten op beide oevers van de Amstel. Aan de Nieuwendijk en de Warmoesstraat zijn huizen uit deze tijd teruggevonden. Onder de huidige Oude Kerk bevindt zich een ophoging (op de kaart geel), waarop waarschijnlijk een kapel met begraafplaats heeft gelegen.

2. Huizen aan de Nieuwendijk en de versterking bij de Nieuwezijds Kolk omstreeks 1290, tekening Monumenten en Archeologie Amsterdam De huizen in dit deel van het 13de-eeuwse Amsterdam stonden dicht op elkaar. Waarschijnlijk liep de bebouwingstrook door naar het zuiden, tot aan het Spui. De stenen versterking lag bij de uitmonding van de Boerenwetering in de Amstel.

44 3 4

6 7

8 9 10 11 12

3. De westmuur van de versterking 6. Houten klomp, gevonden op de 12. Kogelpot, gevonden in de aan de Nieuwezijds Kolk, 1994 Nieuwendijk, 1225-1300 Warmoesstraat, 1250-1300 In 1994 werd een sensationele vondst Deze bolvormige potten werden in gedaan: zwaar muurwerk uit de 13de 7. Leren schoen, gevonden op de Amsterdam en omgeving gemaakt, en eeuw. Het verdedigingswerk is in de Nieuwendijk, 1225-1300 gebruikt om in te koken. jaren 1280 gebouwd, vermoedelijk in opdracht van de Hollandse graaf Floris 8. Vleesvork, gevonden op de V. Het heeft niet lang bestaan en was Nieuwendijk, 1225-1275 zeker in 1333 al weer verdwenen. 9. Hoefijzer, gevonden op de 4. Huiswand van gevlochten Nieuwendijk, 1225-1275 wilgentakken in de opgravingsput Op de Nieuwendijk is een smederij aan de Nieuwendijk, 1979 teruggevonden waar een breed assor- De oudste huizen van Amsterdam timent van voorwerpen werd gemaakt, waren kleine gebouwen van hout en zoals spijkers, sleutels en sloten, wapens, vlechtwerk, met een vloer van klei en vleesvorken en hoefijzers. een open haardvuur. 10. Schenkkan, gevonden op de 5. Tolprivilege van de Hollandse graaf Nieuwendijk, 1225-1275 Floris V, 1275 Op 27 oktober 1275 verleende Floris 11. Schenkkan, gevonden bij de Dam, V aan ‘de mensen die bij de dam in de 1225-1275 Amstel wonen’ tolvrijheid in het graaf- Deze hardgebakken waterdichte schap Holland. Het is de eerste vermel- keramiek (protosteengoed) werd ding van Amsterdam en het oudste stuk gemaakt in het Duitse Rijnland. dat in het Stadsarchief wordt bewaard.

54 Leren schoen, gevonden op de Nieuwendijk, 1225-1300 (Vitrine 1) Langs de oude oever van de Amstel vonden archeologen de huizen en werkplaatsen van de eerste bewoners van Amster- dam, op een plek die nu in het hart van de stad ligt. Opgra- vingen brachten er talloze vondsten aan het licht, waaronder deze leren schoen, een stille getuige van het alledaagse leven in 13de-eeuws Amsterdam

64 Klotendolk, 1450-1550 (Vitrine 2) Dit type dolk is genoemd naar de twee bollen aan de handgreep. Deze archeologische vondst werd gedaan in de oude rivierbedding van de Amstel, tijdens de aanleg van de Noord/Zuidlijn onder het Damrak.

Tolprivilege van de Hollandse graaf Floris V, 1275, foto (Vitrine 4) In het midden van de tweede regel staat het woord ‘Amestelledamme’. Dit is de oudste bekende vermelding van Amsterdam. Met dit privilege kregen de Amsterdamse kooplieden tolvrijheid voor hun goederen in het graaf- schap Holland. Het is het begin van een succesvolle handelsstad die in de Gouden Eeuw zou uitgroeien tot een van de belangrijkste havensteden van de wereld. Aan het privilege hangt het waszegel van de Hollandse graaf Floris V. De tekst is geschreven op perkament, gemaakt van de huid van een geit.

74 Vitrine 2: Bidden en vechten

Het Mirakel van Amsterdam Ieder jaar, in de eerste zondagnacht na 15 maart, loopt een lange stoet katholieken een ‘stille omgang’ door het centrum van de stad. Ze herdenken het Mirakel van Amsterdam uit 1345, waarbij een gewijde hostie onbeschadigd uit het haardvuur tevoorschijn kwam. De Mirakelprocessie was in de middeleeuwen niet alleen een teken van devotie. Gildebroeders, schutters, scholieren, burgemeesters, allemaal hadden ze een eigen herkenbare plaats in de stoet.

Ondanks dit ideaal van orde en vroomheid lag in de middeleeuwse stad het conflict voortdurend op de loer. Zo leidde de rivaliteit tussen de Oude en de Nieuwe Zijde jaarlijks tot vechtpartijen. Het bestuur strafte niet alleen vechtersbazen, maar stelde uit voorzorg ook een maximum aan de lengte van messen.

1. De Stille Omgang in de Warmoesstraat, 1996, foto 2. Interieur van de Nieuwezijds Kapel, ca. 1908, foto, Jan Bogaerts reproductie Sinds 1881 wordt de middeleeuwse route weer gelopen. Na de Alteratie in 1578 kwam de Kapel ter Heilige Stede Omdat katholieke processies verboden waren ontstond in handen van protestanten en kreeg deze de naam de ‘stille omgang’, die ’s nachts en zonder uiterlijk vertoon Nieuwezijds Kapel. In 1908 werd het gebouw gesloopt. werd afgelegd. In 2016 waren er zo’n 5000 deelnemers. Tegenwoordig is op deze plek The Amsterdam Dungeon.

84 Vitrine 2: Bidden en vechten 5

4 6

7 ©Archief.Amsterdam A06903000284 ©Archief.Amsterdam

8 9

3. Het Mirakel van Amsterdam, 5. Klotendolk, 1450-1550 8. Veroordeling van schuitenvoerder 16de-eeuwse houtsnede naar de Deze dolk is langer dan gewone mes- Elbert Bouwenszoon voor vechten, oorspronkelijke prent uit 1518 sen. Vondst bij het archeologisch onder- 14 augustus 1548, Archief van de Op de prent is het wonder uit 1345 zoek in het Damrak tijdens de aanleg Burgemeesters weergegeven. In een huis in de Kal- van de Noord/Zuidlijn. Op Sint Jacobsdag 1548 (25 juli) vond verstraat kreeg een stervende man de op de Nieuwe Brug het ‘hoopvechten’ laatste sacramenten toegediend. De 6. Twee messen, waarvan een met plaats, de jaarlijkse confrontatie tussen door hem uitgebraakte hostie (midden bijbehorende houten schede in de jongeren van de Oude en de Nieuwe links) werd in het vuur geworpen, maar vorm van een vis, 1450-1550 Zijde. Er werd met stenen gegooid en bleef ongeschonden. Op de plek van Deze messen werden gevonden bij het er vielen gewonden. Bouwenszoon het huis werd de Kapel ter Heilige Ste- archeologische onderzoek in het Dam- werd veroordeeld tot elf weken op- de gebouwd. rak tijdens de aanleg van de Noord/ sluiting ‘op bier ende broede’, bier en Zuidlijn. brood. 4. Blad met liedteksten afkomstig uit een laat middeleeuws missaal 7. Pelgrimsinsignes van het Mirakel 9. Keur over het dreigen en vechten (misboek), Archief van het van Amsterdam, 1475-1525 met steekwapens, 1413, Archief Burgerweeshuis In het midden is de wonderhostie afge- van de Burgemeesters Dit perkamenten blad was onderdeel beeld. In de middeleeuwen bezochten Tot de oudste bepalingen in het keur- van een misboek dat mogelijk afkomstig jaarlijks duizenden pelgrims Amster- boek hoort het verbod op het trekken is uit het Sint Luciënklooster. In de late dam, die zo’n insigne meenamen als van messen, dolken en andere kleine 16de eeuw werd het hergebruikt als bewijs van hun bedevaart. steekwapens, op straffe van een boete kaft voor een boek uit de administratie van vijf pond. Daadwerkelijk steken van het Burgerweeshuis. werd bestraft met hetzelfde bedrag. Op dezelfde vergrijpen ’s nachts of in huis stond een dubbele boete.

94 Vitrine 3: Wederdopers

Een woelige eeuw Na 1520 roerden zich overal in Europa vernieuwers die de katholieke kerk wilden hervormen. In de nacht van 11 februari 1535 rende een groepje naakte Amsterdammers door de straten van de stad. Het waren ‘wederdopers’ die radicaal hadden gebroken met de katholieke kerk, in de overtuiging dat het Laatste Oordeel nabij was. Enkele maanden later slaagden wederdopers erin het stadhuis te bezetten. Ze werden al snel overmeesterd en ter dood veroordeeld. Keizer Karel V was geschokt en verving het stadsbestuur door strenge katholieken.

Toen in 1568 de Nederlandse opstand begon, bleef de stad trouw aan het Spaanse gezag. Tien jaar later ging Amsterdam alsnog overstag. Het katholieke stadsbestuur moest aftreden en werd de stad uitgezet. Amsterdam sloot zich aan bij de Opstand.

2. Wederdopers in Amsterdam, De watergeuzen, opstandelingen 1535, gravure, 17de eeuw tegen het Spaanse gezag, voerden al Op 11 februari 1535, kort na drie uur sinds 1572 aanvallen uit rond de stad. ’s nachts, renden zeven mannen en vijf In februari 1578 ging het geïsoleerde vrouwen naakt door stad, roepend ‘wee geraakte Amsterdam over naar de wee wee hemelse Vader, wraak wraak Opstand. wraak!’ 4. De Nieuwe Kerk, 1612, ets Claes 3. Aanval van de watergeuzen op de Jansz Visscher Haarlemmerpoort, 1577, ets en De Nieuwe Kerk en de Oude Kerk waren gravure F. Hogenberg en G. von de belangrijkste middeleeuwse kerken in 1. Kaart van Amsterdam in 1544, Campen de stad. uitgegeven 1572-1618 door Georg Op 23 november 1577 drong een Braun en Frans Hogenberg, ets en groep van ongeveer 450 watergeuzen gravure door de Haarlemmerpoort de stad binnen. Op de Dam werden zij verslagen door soldaten en schutters van de stad.

05 Vitrine 3: Wederdopers

2 3

4 6 7 ©Archief.Amsterdam A00674000004 ©Archief.Amsterdam

8 9

5. De lichamen van wederdopers 7. De uitzetting van katholieke 9. Magistraatsboek met een verslag worden naar het galgenveld op de magistraten, 1578, ets Jan Luijken, van het wederdopersoproer, 1523- Volewijk gebracht, 1535, ets en ca. 1680-1693 1578 gravure 1665 Op 26 mei 1578 werden de katholieke In de jaren 1534-1536 maakte de Het galgenveld lag aan de overzijde magistraten en geestelijken uit de Amsterdamse schepen Joost Buyck van het IJ, recht tegenover de stad. stad verbannen. Vanaf de Dam werden als ooggetuige aantekeningen over Het vormde een afschrikwekkend zij naar een schuit gebracht en het IJ de opkomst en de ondergang van schouwspel voor iedereen die over het opgevaren. de wederdopers. Op deze pagina IJ de stad naderde. beschrijft hij hoe zij op de avond van 8. Inventaris van zilveren religieuze 10 mei 1535 het stadhuis bezetten, 6. Executie van wederdopers op de objecten in de Nieuwe Kerk, 1570, gewapend met zwaarden, korte en Dam, 1535, ets en gravure, Archief van de Burgemeesters lange ‘hellebaerdden en(de) hebben 17de eeuw Op de rechterpagina staat een mit ghewelt den plaets [de Dam] en(de) De wederdopers die het stadhuis opsomming van zilveren beelden, der stadthuijs inghenoe(m)men doot hadden bezet werden op een schavot monstransen, serviezen en slaenden somyghe wachteren’. op de Dam terechtgesteld. Hun wierrookvaten, met vermelding van het hart werd ‘levendig uit het lichaam gewicht, zoals een Mariabeeld dat 19 gesneden en in hun aangezicht pond woog (‘It(em) Tmarien beelt wecht geworpen’. xix pont’). Veel hervormers streefden naar eenvoud en namen aanstoot aan de rijkdommen van de katholieke kerk.

15 Wederdopers in Amsterdam, 1535 (Vitrine 3) Overtuigd dat het Laatste Oordeel nabij was, rende in 1535 een groep wederdopers naakt door de straten. Ze werden al snel opgepakt door de verontruste autoriteiten. Achteraf gezien markeert hun actie de overgang van de Middeleeuwen naar een nieuwe tijd. Deze afbeelding dateert uit de 17de eeuw, toen de Amsterdammers begonnen terug te kijken naar eigen geschiedenis.

25 Rembrandt van Rijn, 18de-eeuwse tekening naar een zelfportret uit 1639 (Vitrine 4) Amsterdam was het centrum van de Nederlandse Gouden Eeuw en voor de jonge Rembrandt de place-to-be. Hier vond hij zijn belangrijkste opdrachtgevers en hier ontwikkelde hij zich tot een van de beroemdste schilders en etsers ter wereld. In het Stads- archief worden vele archiefstukken over hem bewaard, zoals zijn ondertrouwakte en de doopakten van zijn kinderen. Rembrandt en Amsterdam zijn onlosmakelijk verbonden.

35 Vitrine 4: Immigranten in de Gouden Eeuw

Wereldstad Amsterdam Rembrandt van Rijn uit Leiden, Joost van den Vondel uit Duitsland en Elsje Christiaans uit Denemarken. In de 17de eeuw belandden ze alle drie in Amsterdam. Ze waren niet de enigen die naar de stad kwamen. In de Gouden Eeuw groeide Amsterdam uit tot een van de belangrijkste steden van de wereld. Handel en scheepvaart brachten ongekende welvaart. Wetenschap en kunst kwamen tot bloei.

Het succes van de stad trok veel mensen van buiten aan. In 1600 was een op de drie Amsterdammers immigrant. De bevolking verdrievoudigde en de stad werd te klein. Daarom breidde Amsterdam uit en werd de beroemde grachtengordel aangelegd.

Hier zag men dienstboden, marskra-

IJSLAND 1 ICELAND mers, marktkooplui, rijk geklede burgers en handelaren uit alle windstreken, FINLAND 1 zoals links een groepje kooplieden uit Waar kwamen de Amsterdammers NOORWEGEN 147 die in 1663 trouwden vandaan? NORWAY Oost-Europa. Birthplaces of Amsterdammers who were married in 1663 ZWEDEN 72 SWEDEN

= 1 3. Kaart van Amsterdam met de SCHOTLAND 14 SCOTLAND > 2 BALTISCHE STATEN 6 DENEMARKEN 72 BALTIC STATES > 100 DENMARK vierde vergroting, 1663, gravure

> 200

> 300 NOORD-DUITSLAND 403 In de 17de eeuw groeide de bevolking NORTH GERMANY POLEN 13 IERLAND 14 POLAND > 400 IRELAND NEDERLAND 1407 NETHERLANDS OOST-DUITSLAND 18 EAST GERMANY van Amsterdam van 60.000 inwoners in > 500

Amsterdam 2196 ENGELAND 25 > 2000 ENGLAND WEST-DUITSLAND 426 WEST GERMANY 1600 naar 200.000 in 1670. Uitbreiding BELGIË 161 BELGIUM van de stad was daarom noodzakelijk. NEW AMSTERDAM 1

ARMENIË 1 OOSTENRIJK 4 ARMENIA FRANKRIJK 83 AUSTRIA FRANCE ZWITSERLAND 1 SWITZERLAND 4. Joods huwelijkscontract tussen

BRAZILIË 8 ANGOLA 1 BRASIL MAURITIUS 1 Ishac Israel Frois en Rachel, dochter van Jeudah Touro, 25 juni ITALIË 5 ITALY 1664, Archief van de Portugees-

SPANJE 2 SPAIN Israëlitische Gemeente PORTUGAL 3

In de 17de eeuw bevond zich in Amster- dam een grote Joodse gemeenschap.

5. Joost van den Vondel (1587-1679), 1. De herkomstplaatsen van mensen 2. De Dam in 1698, tekening van eind 17de eeuw, tekening Johan die in 1663 in Amsterdam in een onbekende kunstenaar uit ca. Faber ondertrouw gingen. 1700-1730 naar een schilderij van Vondel kwam op zevenjarige leeftijd Immigranten kwamen niet alleen uit Gerrit Adriaensz Berckheyde met zijn ouders uit Keulen naar Am- Europa, maar ook uit andere wereld- In het midden staat het nieuwe stadhuis sterdam. Hier schreef hij onder andere delen. – nu het Koninklijk Paleis. Het rechter het beroemde treurspel ‘Gijsbrecht van gebouw, met het Amsterdamse stads- Aemstel’. wapen, is de in 1806 afgebroken Waag. Op het belangrijkste plein van de stad was het altijd druk.

45 Vitrine 4: Immigranten in de Gouden Eeuw

2 3

5 6 7

©Archief.Amsterdam KLAC02450000015 4 ©Archief.Amsterdam A21118000085 ©Archief.Amsterdam ©Archief.Amsterdam OTR00059000125 ©Archief.Amsterdam

8 9

6. Rembrandt van Rijn, 18de-eeuwse 8. Register van ondertrouw, 9. Confessieboek met verklaringen tekening naar een zelfportret uit mei 1663, Archief van de van gearresteerde verdachten, 1639 Burgerlijke Stand 1664, Archief van Schout en Op 25-jarige leeftijd kwam de jonge Midden op de linkerpagina is de onder- Schepenen schilder vanuit Leiden naar Amsterdam, trouw genoteerd van Joris Antonisse Op de rechterpagina begint het verhoor waar hij zich ontwikkelde tot succesvol uit Brazilië, ‘swart’ en Lijsbet Joosten, van ‘Elsje Christiaanse van Sprouwen in kunstenaar. afkomstig uit Angola. Dankzij de onder- Jutlant [Denemarken], oudt 18 jaren’. trouwregisters weten we veel over de In mei 1664 werd zij veroordeeld voor 7. De Gouden Bocht van de herkomst van de ‘nieuwe’ Amsterdam- de moord op haar hospita, die zij Herengracht, gezien van de het mers, die soms van ver weg kwamen. tijdens een ruzie ‘met een bijl de cop Koningsplein naar de ingang van in geslaagen’ had. Het vonnis luidde: de Nieuwe Spiegelstraat, c. 1694- dood aan de wurgpaal. Elsje was maar 1697, ets in kleurendruk door Jan twee weken daarvoor naar Amsterdam van Call gekomen om wat geld te verdienen. In de 17de eeuw lieten de rijkste Am- sterdammers hier hun huizen bouwen.

55 Vitrine 5: Amsterdam en slavernij

Slavenschip De Watervliet Burgemeester Harman Hendrik van de Poll was een van de Amsterdammers die in 1743 investeerden in het slavenschip De Watervliet. Het schip voer eerst naar de westkust van Afrika, waar 462 tot slaaf gemaakte mannen, vrouwen en kinderen werden ingeladen. Bij aankomst in Suriname waren er daarvan 62 gestorven door ziekten, voedseltekorten of mishandelingen. Voor de anderen moest het zware leven op de plantages nog beginnen. Met koffie en ruwe suiker, geproduceerd met slavenarbeid, voer De Watervliet vanuit Suriname weer terug naar Amsterdam.

De reis van De Watervliet was een van de tenminste 323 slaventransporten die Amsterdamse schepen in de 17de en 18de eeuw maakten. Meer dan 115.000 slaven werden vanuit Afrika naar de plantages gebracht. Ruim 18.000 daarvan overleefden de reis niet.

2. Stadhouder Willem V neemt 4. Lijst van slavenschepen vertrokken zitting als opperbewindhebber uit Amsterdam 1741-1745, Archief van de Nieuwe West-Indische van de familie Bicker Compagnie, 1768, tekening Een lid van de Amsterdamse familie Simon Fokke uit 1771 Bicker noteerde welke schepen In de Voetboogdoelen op Singel 425 vanuit Amsterdam naar Afrika en was het hoofdkwartier van de Nieuwe West-Indië waren vertrokken en weer West-Indische Compagnie gevestigd, teruggekeerd, met vermelding van de opvolger van de in 1674 failliet schippers, lastgelden en aantallen gegane eerste WIC. levend aangekomen slaven. De Watervliet wordt twee keer vermeld, in 3. De plantage Hegt en Sterk in 1741 en 1743. Suriname, ca. 1750, tekening Deze koffieplantage lag aan de 5. Schepen op het IJ, 1772, tekening Commewijne rivier in Suriname. In Hendrik Kobell het midden staat het grote huis van Gezien van de overzijde van het de plantage-eigenaar. Links zijn de IJ naar Amsterdam. In de haven 1. Portret van burgemeester Harman ‘neegerhuisen’, de kleine hutten van de meerden eeuwenlang schepen aan met Hendrik van de Poll, 1748, gravure slaven te zien. goederen uit de hele wereld. Jacob Houbraken In het verslag van de tweede reis van De Watervliet valt te lezen dat burgemeester Van de Poll een zestiende aandeel had in deze onderneming.

65 2 3

4 5 6 7 ©Archief.Amsterdam AGRA00031000040 ©Archief.Amsterdam ©Archief.Amsterdam KLAB02542000040 ©Archief.Amsterdam

8 9

6. Zinneprent op de Sociëteit van 8. Verslag van de tweede reis van 10. Een strooppot en een suikervorm, Suriname, 1720, ets en gravure slavenschip De Watervliet, 1743, gebruikt in de Amsterdamse Bernard Picart Archief van Schout en Schepenen suikerindustrie, gevonden bij De Sociëteit van Suriname was een Onder de aandeelhouders van de archeologisch onderzoek, particuliere onderneming met als doel tweede reis van de Watervliet zijn 17de -18de eeuw winst te maken op het beheer van bekende Amsterdamse familienamen In suikerraffinaderijen in de stad werd de kolonie. De wapens op de prent als Van de Poll, Witsen en Bicker. de ruwe plantagesuiker bewerkt tot verwijzen naar de drie eigenaren van Dit verslag is een zogeheten ‘averij stroop en tafelsuiker. Zo kwamen de Sociëteit: de WIC, de familie Van grosse’, die opgemaakt werd omdat producten die met slavenarbeid Aerssen van Sommelsdijck en de stad het schip onderweg schade (averij) had tot stand waren gekomen in de Amsterdam. opgelopen. Amsterdamse huishoudens op tafel.

7. Lijst met woorden gesproken op 9. Verklaring voor notaris Salomon de plantages, met Nederlandse Dorper over mishandeling van vertaling, ca. 1771, Archief Huis slaven, 1765, Notarieel Archief Marquette Bemanningsleden van het schip De creooltaal die op de plantages ‘De Juffrouwen Anna en Maria’ ontstond, het Sranan, is nu de tweede verklaarden dat de opperstuurman taal van Suriname. In de huidige en de oppermeester zich tijdens een Amsterdamse straattaal worden nog slaventransport hadden misdragen steeds woorden gebruikt die van de door ‘de slaeven onmenschelijk te plantages afkomstig zijn, zoals ‘faya’ mishandelen, bond en blaauw te slaen, (heet) of ‘lobi’ (liefde). en te trappen, niet of zij menschen maar of zij beesten waaren’.

75 85 Verklaring voor notaris Salomon Dorper over de mishandeling van slaven, 1765, Notarieel Archief (Vitrine 5) Dit indrukwekkende boek bevat een van de zwarte bladzijden uit de geschiedenis van Amsterdam: de betrokkenheid van de stad bij slavenhandel. In gekruld achttien- de-eeuws handschrift is een schok- kende verklaring genoteerd over de mishandeling van slaven tijdens het transport over de Atlantische Oceaan. Zeldzame documenten zoals deze zijn bewaard gebleven in de omvangrijke archieven van de Amsterdamse notarissen.

Verslag van de tweede reis van slavenschip De Water- vliet, 1743, Archief van Schout en Schepenen (Vitrine 5) De kosten van de schade die De Watervliet tijdens de tweede reis opliep, werden betaald door de Amsterdam- se kooplieden die hadden geinvesteerd in deze onderneming. Uit dit document kennen we hun namen, en het blijkt dat de kosten voor de uitrusting van het schip 95.000 gulden bedroegen. Met slavenhandel werd veel geld verdiend.

Een strooppot en een suikervorm, gebruikt in de Amsterdamse suikerindustrie, gevonden bij archeologisch onderzoek, 17de -18de eeuw (Vitrine 5) De vorm werd gevuld met ruwe suiker en door er langzaam water op te laten druppelen ontstonden er twee producten: stroop in de pot en in de vorm erboven een kegel van geraffineerde suiker. De Amsterdamse suikerfabriekjes stonden vol met tientallen van deze opstellingen.

95 Vitrine 6: Vondelingen

Arm Amsterdam ‘Met vijge in de mondt is het schreuwen van dit kind te stillen’, stond op het briefje dat aan een meisje van acht maanden oud was meegegeven. Armoede had de ouders - net als vele andere moeders en vaders – er waarschijnlijk toe gebracht hun dochtertje bij het weeshuis te vondeling te leggen.

Aan het eind van de 18de eeuw was het gedaan met de voorspoed van Amsterdam. Tijdens de Franse overheersing (1795-1813) kwam de handel nagenoeg tot stilstand. Amsterdam verarmde en begon langzaam te vervallen. Gebouwen stortten in en de toegang tot het IJ verzandde. Door ziektes en ondervoeding was de overlevingskans van arme kinderen klein. Rond 1800 werden daarom zo’n twee tot drie kinderen per dag op straat achtergelaten. Deze vondelingen kwamen terecht in het Aalmoezeniersweeshuis.

2. De Vijgendam gezien naar het 4. Het vertrek van de stoomboot Paleis op de Dam, 1847, tekening naar Zaandam, ca. 1825-1832, Pierre Tetar van Elven ingekleurde gravure Gebr. Lourier In 1847 werd hier een rij huizen af- Op 13 juli 1826 vertrok de eerste gebroken om het plein te vergroten. stoomboot vanaf de Nieuwe Stads- Alles op deze tekening ademt vergane herberg in het IJ voor de verbinding glorie, alsof het verval tot in het hart Amsterdam-Zaandam. In deze tijd wa- van de stad reikte. ren stoommachines in de stad nog een bezienswaardigheid. 3. The Goudsbloemgracht, 1857, tekening Petrus Josephus Lutgers 5. De ingang van de Leidsestraat met 1. Aalmoezeniersweeshuis, 1693, ets Gezien vanaf de Lijnbaansgracht naar ingezakte huizen, gezien vanaf het Het Aalmoezeniersweeshuis aan de Prin- de Brouwersgracht. De zwaar vervuilde Leidseplein, 1806, ets en gravure sengracht 436 werd op 1 januari 1666 in Goudsbloemgracht werd in 1854 ge- Op 22 februari 1806 zakten de huizen gebruik genomen. Bij de opening was er dempt en kreeg toen de naam Willems- op de hoek van het Leidseplein en de plaats voor 800 kinderen. In 1807 verble- straat. Leidsestraat spontaan in elkaar. Het ven er 2554 wezen en vondelingen. terrein lag vervolgens jarenlang braak.

06 Vitrine 6: Vondelingen

8 9

6. Het ingestorte Oost-Indisch 8. Register van opgenomen kinderen 9. Register van opgenomen kinderen Zeemagazijn op Oostenburg, in het Aalmoezeniersweeshuis, in het Aalmoezeniersweeshuis, 1822, tekening Gerrit Lamberts 1808, Archief van het 1800, Archief van het Op 13 april stortte met een donderend Aalmoezeniersweeshuis Aalmoezeniersweeshuis geraas een deel van het oude pakhuis Op vrijdag 21 oktober 1808 werd bij de Op 3 januari 1800 werd Eliza Jacobs, van de Verenigde Oost-Indische Com- meisjespoort van het weeshuis de zes een jongetje van slechts één dag oud, pagnie in. De VOC, feitelijk failliet, was maanden oude Johanna Maria Tirset gevonden op de Prinsengracht met in 1799 opgeheven. gevonden. Op het briefje dat bij haar bij zich de helft van een doorgeknipte werd aangetroffen, stond: ‘In de naarste speelkaart. De andere helft hadden de 7. Register van opgenomen kinderen omstandig, in gebrek en behoeftigheid ouders gehouden. Als zij later hun kind in het Aalmoezeniersweeshuis, gekommen zijnde en de schrik voor de zouden willen ophalen, konden ze daar- 1806, Archief van het naderende winter, heft mij in de bittere mee bewijzen dat het echt hun kind Aalmoezeniersweeshuis noodzaaklijkheid gebracht om dit kind was. Eliza is nooit opgehaald, hij stierf Op 7 januari 1806 werd Cecelia Kroon, niet meer te kunne onderhouden, en na tien dagen, op 13 januari 1800. acht maanden oud, aangetroffen achter gedwongen aan het huis over te geven. het weeshuis met een briefje waarop (…) God zegene en behoede zijn wel- 10. Kommetje van Chinees porselein, stond: ‘met vijge in de mondt is het doener.’ 18de eeuw schreuwen van dit kind te stillen’. Het gebroken kommetje wordt door metalen krammetjes bij elkaar gehouden. Vondst bij opgravingen in de Koningsstraat in de Nieuwmarkbuurt.

16 26 Register van opgenomen kinderen in het Aalmoezeniersweeshuis, 1800, Archief van het Aalmoezeniersweeshuis (Vitrine 6) Dit kleine boek getuigt van de extreme armoede in Amster- dam rond 1800. Het bevat op elke pagina de naam van een vondeling of wees, vaak met een briefje dat de ouders tussen de kleren van de kinderen hadden gestopt. Daarop stond de naam van het kind, de leeftijd en vaak de religie. Eliza Jacobs was pas een dag oud toen hij werd gevonden op de Prinsengracht bij het weeshuis. Hij had – behalve een briefje - de helft van een speelkaart meegekregen. De ouders hielden de andere helft, in de hoop dat zij hem ooit weer zouden kunnen ophalen. Maar Eliza overleed tien dagen nadat hij was gevonden.

36 Vitrine 7: Natura Artis Magistra

Van elitair tot populair Een paar papegaaien, aapjes en een Surinaamse boskat waren de eerste bewoners van de in 1838 opgerichte dierentuin ‘Natura Artis Magistra’. Artis begon als een typisch 19de-eeuws genootschap. Alleen de gegoede burgerij kon lid worden, en dan nog vond er een strenge ballotage plaats. In de tuin werden niet alleen dieren bewonderd, maar ook de laatste nieuwtjes uitgewisseld, huwelijken besproken en zakelijke contacten onderhouden. Pas aan het einde van de 19de eeuw werd de dierentuin voor iedereen toegankelijk. Toen Artis in 1970 in financiële problemen kwam, bleek de Amsterdamse dierentuin bij velen geliefd. Met de actie ‘Artis moet blijven’ werd genoeg geld ingezameld om de tuin van de ondergang te redden.

1. Artis moet blijven, 1970 In 1970 dreigde Artis failliet te gaan. Met de actie ‘Artis moet blijven’ zetten Amsterdam en Nederland zich in om de dierentuin te behouden.

2. De grote laan in Artis, 1838-1856, litho Elias Spanier naar tekening H.W. Last De hoofdlaan bij binnenkomst in Artis, beter bekend als de Papegaaienlaan.

46 2 3 4

5 6

3. Opgezette quagga in het museum 6. Plattegrond van Artis, ca. 1855, 8. G.F. Westerman, de eerste van Artis, 1896-1900, foto, Archief tekening Artisdirecteur, voert het nijlpaard van Artis, reproductie Rond 1855 was het terrein van Artis Herman, 1865, foto van een prent Op 12 augustus 1883 stierf deze quag- ongeveer drie keer kleiner dan nu. Herman was het eerste in gevangen- ga in Artis. Het was het laatste levende Midden door de tuin liep de Nieuwe schap geboren en in leven gebleven exemplaar op de wereld. Intensieve Prinsengracht, die met een pontje nijlpaard ter wereld. jacht maakte een einde aan deze kon worden overgestoken. Later is de Zuid-Afrikaanse verwant van de zebra. gracht omgevormd tot drie vijvers.

4. Het kamelenperk, ca. 1875, 7. Handtekeningenactie van litho Noach van der Waals leden tegen het toelaten van ‘stedelingen’ in de tuin, 22 juni 5. Bijdrage aan de actie ‘Artis moet 1855, Archief van Artis blijven’, 1970, brief met tekening Nadat het bestuur van het genootschap van Mieke Wijtema, Archief van had besloten om – alleen in de maand Artis juli en tegen betaling - ook niet-leden in Kinderen uit heel Nederland zamelden de tuin toe te laten, ondertekenden 37 geld in of stuurden als ondersteuning leden deze brief waarin zij vroegen dit van de actie een tekening. besluit in te trekken. 89 andere leden stelden een beperkte openstelling voor.

56 Vitrine 8: Wereldtentoonstelling 1883

Amsterdam terug op de kaart Meer dan een miljoen mensen uit binnen- en buitenland bezocht in 1883 Amsterdam voor de wereldtentoonstelling, de eerste Internationale Koloniale en Uitvoerhandel Tentoonstelling. Op een groot terrein achter het Rijksmuseum - nu het Museumplein – was vanaf 1 mei gedurende vijf maanden een grote expositie te zien van handelswaren en voorwerpen uit de kolonies. In de Surinaamse tent en de Javaanse kampong kon men zelfs ‘inboorlingen’ bezichtigen, die voor de gelegenheid naar Amsterdam waren overgebracht.

Aan het einde van de 19de eeuw ging het weer goed met Amsterdam. Het Noordzeekanaal vormde vanaf 1876 een moderne verbinding met de Noordzee. Haven en nijverheid bloeiden op. De wereldtentoonstelling zette Amsterdam op de kaart. Een tweede Gouden Eeuw was aangebroken.

1. Kaart van Amsterdam in 1883, litho A. Braakensiek, herzien door A.J. van der Stok jr Met inzetkaartjes van het Vondelpark en Artis. Tegen de onderrand van de kaart is de plattegrond van de wereldtentoonstelling weergegeven.

2. Vogelvlucht van het tentoonstellingsterrein, 1883, houtgravure E.A. Tilly naar tekening J.C. Greive

3. Vogelvlucht van het Noordzeekanaal, gezien vanaf IJmuiden naar Amsterdam, 1876, litho G.J. van der Stok naar tekening J.A. Rust Het in 1876 geopende Noordzeekanaal maakte de haven van Amsterdam na lange tijd weer goed bereikbaar voor moderne schepen.

66 2

©Archief.Amsterdam KLAF00104000004 4 5 6 7 ©Archief.Amsterdam A29459000014 ©Archief.Amsterdam ©Archief.Amsterdam A29459000025 ©Archief.Amsterdam ©Archief.Amsterdam A29459000010 ©Archief.Amsterdam

4. Holidays in Holland. The 7. De 13-jarige Johannes Kojo in 9. Een ‘Dameskaart’ voor de Amsterdam Exhibition and dead de Surinaamse tent, met op de feestelijke opening van de cities of the Zuyder Zee, 1883 achtergrond bezoekers, 1883, Internationale Koloniale en De tentoonstelling van 1883 trok veel fototypie G. Roche naar foto Uitvoerhandel Tentoonstelling, buitenlandse bezoekers. F.Hisgen, reproductie 1883 Deze foto is afkomstig uit het album Op 1 mei 1883 werd de tentoonstel- 5. Plattegrond van het terrein van de ‘Les habitants de Suriname’ uit 1884, ling officieel geopend in het bijzijn van wereldtentoonstelling, 1883, litho waarin bewoners van het Surinaamse koning Willem III en koningin Emma. De ideale bezoekersroute liep onder dorp zijn afgebeeld. het - pas half voltooide - Rijksmuseum 10. Toegangsbewijzen voor de door en langs de verschillende afdelin- 8. Reclamekaart voor Maizena, 1883 Internationale Koloniale en gen, landenpaviljoens en horeca- De Wereldtentoonstelling was de per- Uitvoerhandel Tentoonstelling, etablissementen. fecte gelegenheid voor fabrikanten om 1883. hun producten aan te prijzen, zoals het 6. Reclame voor de ‘Surinaamse maizena (maiszetmeel), een ‘voedend 11. Middengalerij van de koloniale tent’, 1883 luxus artikel’ van de Glenn-Cove Com- afdeling in het hoofdgebouw, Tijdens de tentoonstellingsperiode wer- pany in New York. 1883, foto Pieter Oosterhuis, den hier ‘verschillende menschenrassen reproductie van Suriname’ tentoongesteld, waaronder ‘boschnegers en Creoolsche typen’.

76 Vitrine 9: Februaristaking

Amsterdam in de Tweede Wereldoorlog Tienduizenden Amsterdammers legden op 25 en 26 februari 1941 het werk neer. Zij protesteerden naar aanleiding van de eerste grote razzia die Duitse politieagenten enkele dagen daarvoor op het Waterlooplein hadden uitgevoerd. Een groep van 427 Joodse mannen was toen opgepakt en weggevoerd. De staking begon succesvol, maar werd na twee dagen gebroken door het harde optreden van de Duitse bezetter.

Vanaf 1942 werden de eerste Amsterdamse Joden gedeporteerd. Van de 80.000 Joodse inwoners die de stad in 1940 telde, werden er 68.000 vermoord. Een wezenlijk deel van het karakter van de stad was daarmee voorgoed verdwenen. Bij de jaarlijkse herdenking van de Februaristaking wordt niet alleen de oorlog herdacht. Net zo belangrijk is respect en verdraagzaamheid in het Amsterdam van nu.

1. Politietelegram van de 5. Nieuwmarkt met waarnemend hoofdcommissaris prikkeldraadversperring, 1941, foto K.H. Broekhoff, 25 februari 1941 Charles Breijer Dit telegram beval een hard optreden In het voorjaar van 1941 begonnen de tegen het verspreiden en aanplakken Duitse autoriteiten de Jodenbuurt af te van pamfletten. Op vluchtende sluiten. Tot de vorming van een Joods verdachten moest worden geschoten. getto kwam het uiteindelijk niet.

2. Kennisgeving door burgemeester 6. Huizen in de Lepelstraat tijdens de Willem de Vlugt gericht aan de sloop, 1945, foto Nico Swaager stakers, 25 februari 1941 Uit de huizen zonder voorgevels, Op de eerste dag van de staking Lepelstraat 28-30, was tijdens de 1 riep burgemeester Willem de Vlugt Hongerwinter 1944-1945 alle houtwerk met deze kennisgeving het stakende gesloopt. De Joodse bewoners waren gemeentepersoneel op om weer aan in 1942 en 1943 gedeporteerd. Slechts het werk te gaan, onder dreiging van één gezin overleefde de oorlog. Nog strafmaatregelen of ontslag. decennia na de oorlog waren er vele open plekken in de bebouwing rond de 3. Razzia in de Uiterwaardenstraat Weesperstraat en het Waterlooplein. bij de Gaaspstraat, 1943, foto A. Wijnberg 7. De Dokwerker, 1964, houtsnede Een heimelijke opname gemaakt Henk van der Horst uit de woning van de fotograaf, Gezien tegen een vogelvlucht van het Uiterwaardenstraat 59-II. centrum van Amsterdam en de haven. Ter nagedachtenis van de Februaristaking 4. Enquêteformulier voor werd in 1952 het beeld ‘De Dokwerker’ trampersoneel betreffende de op het Jonas Daniël Meijerplein onthuld. Februaristaking, 1941 Trambestuurders en conducteurs die hadden gestaakt kregen een boete of ©Archief.Amsterdam A00068000007 2 ontslag.

4 5

9 11

8. Meldingsrapporten van zelf- 9. Gedenkalbum met foto’s van Deze werden in 1960 aangetroffen in het moorden en pogingen daartoe, Amsterdam in de Tweede huis Semarangstraat 24-II; een voormalig politiebureau Pieter Aertszstraat, Wereldoorlog, aangeboden aan onderduikadres. Vanaf mei 1942 waren 14-15 mei 1940, Archief van de de burgemeester van Amsterdam, Joden herkenbaar aan de verplichte Gemeentepolitie 1945 ster op hun kleding, net als aan de Na de Duitse inval op 10 mei namen Op de foto van Cas Oorthuys blokkeert gestempelde ‘J’ in het persoonsbewijs. vele tientallen Joden, die zich geen een wagen van de Stadsreiniging het Op 11 november 1943 werden Reina illusies maakten over het naziregime, tramspoor in de Bilderdijkstraat. Dit Schuitevoerder en Noach Rotstein in de hun lot in eigen hand. Sommigen is een van de weinige foto’s die van Semarangstraat opgepakt. Ze werden in werden gered door oplettende de Februaristaking bekend zijn. Een 1944 in Auschwitz vermoord. buren. Enkele jaren later zouden de tweede exemplaar van dit album, met Jodenvervolgingen voor de meeste Engelse tekst, werd aangeboden aan 11. Anne Frank (midden) in de klas van van hen alsnog de dood betekenen. de Canadese generaal T. Rutherford, de 6de Montessorischool (nu Anne De zussen Sara en Judith Lelie, die uit dankbaarheid van de Amsterdamse Frankschool), ca. 1934 op 14 mei op Amsteldijk 94-I een bevolking aan de Canadese bevrijders. In 1933-1934 vluchtte de familie Frank zelfmoordpoging deden door de uit nazi-Duitsland naar Amsterdam. gaskraan open te zetten (een veel 10. Persoonsbewijzen van de Joodse Anne Frank is beroemd geworden gebruikte methode) werden tijdig Noach Rotstein (Lodz in Polen, door het dagboek dat ze schreef toen gereanimeerd. Zij overleefden de 1911) en Reina Schuitevoerder ze tijdens de Tweede Wereldoorlog oorlog. (Amsterdam, 1911) en was ondergedoken. Anne stierf in Jodensterren, Archief van het februari 1945 aan vlektyfus in het Bevolkingsregister concentratiekamp Bergen-Belsen.

96 07 Persoonsbewijzen van de Joodse Noach Rotstein (Lodz in Polen, 1911) en Reina Schuitevoerder (Amsterdam, 1911) en Jodensterren, Archief van het Bevolkingsregister (Vitrine 9) De Tweede Wereldoorlog betekende een meedogenloze ver- volging van de Joodse Amsterdammers. Het persoonsbewijs – met stempel ‘J’- was, net als de gele ster die Joden werden gedwongen te dragen, een van de maatregelen waarmee zij werden gescheiden van hun medeburgers. Deze persoonsbewijzen werden in 1960 gevonden tijdens werkzaamheden op het voormalig onderduikadres Semarangstraat 24-II. Reina Schuitevoerder en Noach Rotstein werden daar op 11 november 1943 opgepakt. Ze werden vermoord in Auschwitz in 1944. Hun persoonsbewijzen behoren tot het weinige dat ons nog herinnert aan hun bestaan.

17 Vitrine 10: Van provo’s tot krakers

Vrijstaat Amsterdam Tijdens de live-uitzending van de rijtour na het huwelijk tussen prinses Beatrix en Claus von Amsberg op 10 maart 1966 werd het beeld plotseling wit. Er was een rookbom afgestoken. Even later wist iemand een levende kip naar de Gouden Koets te werpen. Het waren acties geïnspireerd door Provo; een groepje jongeren dat zich afzette tegen de bestaande orde. Provo hief zichzelf op in 1967, maar de geest was uit de fles.

Amsterdam werd even het Magisch Centrum van de wereld. Jongeren experimenteerden met drugs en hippies sliepen in het Vondelpark. Provo vormde ook een inspiratie voor de eerste krakers. Het verzet tegen grootschalige ingrepen in de oude stad bereikte in 1973-1975 een hoogtepunt in de Nieuwmarktbuurt. De kraakbeweging verspreidde zich daarna over de stad.

3. Kraak de Kroning, affiche 1980 De Amsterdamse kraakbeweging greep de inhuldiging van koningin Beatrix op 30 april 1980 aan om te protesteren onder het motto ‘Geen woning, geen kroning!’.

4. Provo-rellen: rake klappen langs huwelijks-route. Dagblad Trouw, 11 maart 1966, Archief van de Gemeentepolitie De ongeregeldheden tijdens het huwelijk tussen prinses Beatrix en Claus von Amsberg op 10 maart 1966 1. Verkiezingscampagne 2. Demonstratie ‘1 mei = rood’ in Amsterdam haalden de binnen- en van de Provo’s voor de georganiseerd door de buitenlandse pers, en bevestigden het gemeenteraadsverkiezingen, Socialistische Jeugd en de beeld van Amsterdam als ‘lastige’ stad. 1966, foto Cor Jaring studentenvereniging Politeia, Lijstaanvoerder Bernhard de Vries 1 mei 1967, foto Cor Jaring poseert voor de verkiezingskar met De stoet loopt door de Spuistraat. witte fiets voor het politiebureau Leidseplein. Provo won één zetel.

27 2 3

5. Lowlands Weed Company op de 7. Notities van de Aktiegroep 10. Schrift met verslagen van het woonboot De Witte Raaf in de Nieuwmarkt over de aanleg van de stedelijk kraakpandenoverleg en Nieuwevaart, ca. 1970, foto Cor Oostlijn van de metro, 1974-1975 van de huisvergaderingen in het Jaring Met de slingerende titelstrook is het kraakpand Keizersgracht 413, Schuin tegenover politiebureau metrotracé door de buurt aangeduid, 1980-1981 Kattenburg begon Kees Hoekert (links) waarvoor veel huizen gesloopt moesten De moeizame contacten met de samen met Robert Jasper Grootveld worden. gemeente, pogingen het pand aan (rechts) een wietplantage, met als de Keizersgracht te legaliseren en doel de ‘verhenneping van onze 8. PROVO nr. 3, 1965, Archief van de huiselijke kwesties vullen de pagina’s maatschappij’ te bevorderen. Een Gemeentepolitie van dit schriftje. Op de linkerpagina wietplantje kostte één gulden. In dit tijdschrift deed de beweging de notulen van een huisvergadering: onder andere verslag van de door hen ‘Etenskosten rijzen de pan uit (…) weest 6. Stickers ‘Nieuwmarkt blijft!’ en uitgevoerde ‘provocaties’ en gaf tips bewust van uw westerse kaas, eieren ‘Geen metro maar woningen’, om op ludieke wijze de autoriteiten te enz. enz. luxe’. 1974-1975 ontregelen. Het verzet van krakers en bewoners van de Nieuwmarktbuurt kon de 9. Hippies in het Vondelpark tijdens bouw van de metro uiteindelijk niet de ‘Summer of Love’, 1967, stoppen. Maar de door gemeente foto Cor Jaring gewenste brede verkeersweg kwam Flower Power en popmuziek namen er niet en de kleinschaligheid van de bezit van het Vondelpark in de zomer Nieuwmarktbuurt bleef behouden. van 1967.

37 Vitrine 11: Geef mij maar Amsterdam

Mokums Paradijs ‘Want in Mokum ben ik rijk en gelukkig tegelijk’, zong Johnny Jordaan in 1955. Acht eeuwen geschiedenis hebben de hoofdstad van Nederland een uniek karakter gegeven. Vrijheid en eigenzinnigheid worden gekoesterd door de Amsterdammers en oefenen een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit op mensen van over de hele wereld.

De beroemde grachten uit de Gouden Eeuw, de Jordaan, de wallen en de coffeeshops, de cafés en de clubs. De Canal Parade en het Kwakoe-festival. Koningsdag, het Huwelijk en de Kroning. Amsterdam hééft het.

2. Johan Cruijff, 1969, foto ANP 6. Raamprostituees op Oudezijds Johan Cruijff in actie tijdens de Achterburgwal 68-72, 1934, wedstrijd Telstar-Ajax op 7 april 1969. tekening Joseph Teixeira de Mattos 3. “You’ll never walk alone” – aan ‘De wallen’ zijn een erfenis uit de tijd iedere AJAX-supporter, 1989 dat Amsterdam een grote havenstad Het nieuwe Ajax-bestuur vroeg in was, en als ‘Red Light District’ vormen 1989 aan de Ajax-supporters om op ze nu een belangrijke toeristische de tribunes ‘onregelmatigheden te attractie. voorkomen, zodat de spelers zich ten volle op de wedstrijd kunnen blijven 7. Het wapen van Amsterdam, 1762, concentreren’. tekening De drie Andreaskruisen komen al in de 4. Twee vrouwen in de Tweede veertiende eeuw voor in het wapen van Tuindwarsstraat in de Jordaan, 1967 de stad. De keizerskroon – eigenlijk de rijkskroon - werd in 1489 verleend door 5. Jordaan Festival, 11-19 september Maximiliaan van Oostenrijk. 1954, affiche In 1949 organiseerden buurtbewoners voor het eerst het Jordaan Festival op de Palmgracht, om de toen armste 1. Amsterdam, 1955, affiche buurt van Amsterdam nieuw leven in te Sinds het begin van de 20ste eeuw blazen. Het festival werd een succes en varen er rondvaartboten door de keert jaarlijks terug. Grote namen als Amsterdamse grachten. André Hazes, Wolter Kroes en Marco Borsato stonden hier op de planken.

8 9 10 11 12

8. Huwelijk prins Willem-Alexander 10. Canal Parade op de Prinsengracht en Máxima Zorreguieta, 2 februari bij de Reestraat, 1997, foto Bert 2002, foto Martin Alberts Gerlagh Het Koninklijk Paleis op de Dam met Deze bonte parade van feestboten is erewacht van de Koninklijke Landmacht, sinds 1996 onderdeel van de jaarlijkse officieren en Oranjefans in afwachting Amsterdam Gay Pride. In het eerste van de balkonscène met het prinselijk weekend van augustus viert de Canal paar. Als hoofdstad van Nederland Parade de Amsterdamse vrijheid en is Amsterdam de plaats waar het diversiteit. staatshoofd trouwt en gekroond wordt. 11. Clubkaart en aankondiging voor 9. Twee bezoekers van het Kwakoe- het drum and bass-feest ‘Flow’ in festival in het Bijlmerpark, 1992, club RoXY, ca. 1992 en 1996 foto Doriann Kransberg De RoXY was vanaf 1987 een populaire Het Kwakoe-festival wordt sinds 1975 in club op het Singel en vermaard door de 13 de zomer gehouden in het Bijlmerpark, extravagante feesten. In 1999 brandde nu Mandelapark, in Amsterdam- de club volledig af en werd nooit meer 13. Zó is de Jordaan, Tante Leen Zuidoost. Het festival begon als een heropend. en Johnny Jordaan, 1964, Surinaams voetbaltoernooi, maar langspeelplaat is inmiddels uitgegroeid tot een 12. Hasjpijp, tweede helft 20ste eeuw Met bekende hits als ‘Geef mij maar multicultureel festival. Gevonden bij archeologisch onderzoek Amsterdam’ en ‘Bij ons in de Jordaan’. in de Oudezijds Achterburgwal.

57 Vitrine 12: Naar buiten

Amsterdam en omgeving Aan het eind van de 19de eeuw begon Amsterdam weer uit te breiden, een groei die nog steeds doorgaat. In het Algemeen Uitbreidingsplan uit 1934 werd voor het eerst gestreefd naar een evenwicht tussen wonen, werken, recreatie en verkeer. De bouw van de Bijlmermeer in 1966, het begin van het tegenwoordige Amsterdam Zuidoost, was de laatste grote verstedelijking van het landelijk gebied. IJburg is de jongste wijk van de stad en wordt aangelegd in het water van het IJmeer. Tegenwoordig is samenwerking met de regio onvermijdelijk. Amsterdam is het middelpunt van een uitgestrekte metropool.

1. Amsterdam en omgeving, 1787- 1790, ets en gravure, Jan Mol Vanaf de 16de eeuw kreeg Amsterdam steeds meer invloed op het omliggende platteland. Op deze ‘Nieuwe kaart van de Wydberoemde Koopstat Amsteldam met deszelfs Gebied’ is te zien hoe intensief de directe omgeving van de stad werd benut. Ingekleurd is een wijkindeling voor de verdediging van de stad.

2. Kaart van het Algemeen Uitbreidingsplan, 1934 Vanaf 1928 werkte de gemeentelijke stedenbouwkundige Cornelis Van Eesteren met zijn medewerkers aan dit, nu wereldberoemde, plan. De afwisseling van stadswijken en open groene gebieden werd bepalend voor de huidige vorm van Amsterdam.

67 3

2 4

6 7 8

3. Honingraatflats in de Bijlmermeer, 6. Om de toekomst van 100.000 8. Metropoolregio Amsterdam, 2016, 1990, foto Doriann Kransberg Amsterdammers, 1962 Plan Amsterdam 2016-2 Als gevolg van stedelijke vernieuwing In deze brochure pleitte de gemeente Amsterdam en de omliggende zijn de meeste van deze flats, ooit de Amsterdam voor de uitbreiding van gemeenten vormen tegenwoordig stad van de toekomst, alweer gesloopt. de stad naar het zuidoosten. De drie één groot metropoolgebied, dat zich Amsterdamse kruisjes staan door het uitstrekt van IJmuiden tot Lelystad. 4. IJburg, 22 mei 2009, foto Doriann landschap van de Bijlmermeerpolder en Kransberg de Oost Bijlmerpolder. Gezien van de Diemer Vijfhoek in de richting van de stad, met rechts het 7. Amsterdam, 1970, offset, Dienst Buiten-IJ. Publieke Werken In 1970 zijn de naoorlogse 5. Boerderij ‘Ookmeer’ bij de uitbreidingen voltooid: de tuinsteden noordzijde van het Ookmeer, in Amsterdam-West, Buitenveldert 1951, tekening Chris Schut en delen van Amsterdam-Noord. Rond 1900 begonnen Amsterdammers Amsterdam is alweer aan een de schoonheid van het landschap en nieuw stedenbouwkundig avontuur de natuur rond de stad te ontdekken. begonnen: de Bijlmermeer, waarvan Door de onstuimige groei van de de honingraatflats nog eenzaam in een stad in de 20ste eeuw is veel van wijdse bouwvlakte staan. Ook de Ring het schilderachtige polderlandschap A10 moet nog grotendeels aangelegd verdwenen. worden.

77 Hermes of Mercurius, 1926, Oswald Wenckebach (1895-1962) (Plattegrond: G) Bruikleen Collectie ABN AMRO Kunst & Historie, Amsterdam

87 Charterkast, 15de eeuw (Plattegrond: H) Eeuwenlang werden de belangrijkste stukken van Amsterdam in deze houten archiefkast bewaard. Bijvoorbeeld de stadsrechten en het tolprivilege van graaf Floris V uit 1275, waarin Amster- dam voor het eerste wordt genoemd. De kast stond tot 1892 in de ‘IJzeren Kapel’, een speciale ruimte in de Oude Kerk.

Door jaarring-onderzoek van het hout weten we dat de charterkast na 1443 is gemaakt, mogelijk na de grote stadsbrand van 1452. Het is een van de oudste kasten van Nederland en een bewijs van de bijzondere zorg die men al aan het eind van de middeleeuwen aan de archieven van de stad schonk.

97 08 De voormalige stookruimte (Plattegrond: M) Het marmeren bedieningspaneel van de stookruimte. Ge- bouw De Bazel werd in 1926 gebouwd als modern kantoor- gebouw voor de Nederlandsche Handel-Maatschappij, en is vernoemd naar de architect, Karel P.C. de Bazel (1869-1923). Het gebouw was voorzien van ultramoderne technische installaties voor verwarming en ventilatie, buizenpost en een centraal kloksysteem.

Laden van het Amsterdamse Weeskamer (Plattegrond: K) In deze lades bewaarde de administratie van de Weeskamer vroeger de documenten die hoorden bij het bezit van wezen. De documenten worden nu bewaard in de depots van het Stadsarchief. Het archief van de Weeskamer is een van de oudste en belangrijkste archieven van de stad. Het beslaat 256 meter planklengte en omspant vijf eeuwen. Het oudste stuk dateert uit 1309.

18 28 38 Colofon

De Schatkamer van Amsterdam is een publicatie van het Stadsarchief Amsterdam, Gemeente Amsterdam

Productie en redactie Stadsarchief Amsterdam Patricia Pols Frank Driessen Kim Hensbergen Betty den Exter Blokland – Communicatiebureau Gemeente Amsterdam

Ontwerp Renee Bakker – Communicatiebureau Gemeente Amsterdam

Ontwerp plattegrond 3w Media B.V. Jos Fleurkens – Wil Marketing

Druk OBT Opmeer De Bink Tenders

Beeldmateriaal Alphons Nieuwenhuis – Communicatiebureau Gemeente Amsterdam (voor- en achterkant omslag; p. 2-3; p. 6, p. 42; p. 46; p. 47 (boven); p. 53; p. 58; p. 59; p. 62-63; p. 70-71; p. 78; p. 79; p. 80-81; p. 82-83; p. 84-85; p. 86-87) ANP (p. 75: 2) Jan Bogaerts (p. 48: 1) Charles Breijer, Nederlands Fotomuseum (p. 69: 5) Henk van der Horst (p. 69: 7) Cor Jaring (p. 34: 1; p. 35: 2-5; p. 72: 1; p. 73: 2, 5, 9) Wim van der Linden / Maria Austria Instituut (p. 28: 1; p. 29: 2-6; p. 33) Monuments and Archeology Amsterdam (p. 44: 1-2; p. 45: 3-4, 6-12; p. 49: 5-7; p. 57: 10; p. 61: 10, p. 75: 12) Frits Rotgans / Nederlands Fotomuseum (p. 26: 1; p. 27: 2-4; p. 32) Gerlinde Schuller (p. 54: 1) Chris Schut (p. 77: 5) A. Wijnberg (p. 69: 3)

Contact Stadsarchief Amsterdam Vijzelstraat 32 1017 HL AMSTERDAM

Telephone: +31 20 251 15 11 Email: [email protected] Website: amsterdam.nl/stadsarchief facebook.com/stadsarchief instagram.com/stadsarchief twitter.com/stadsarchief