Wiaczesław Andrejczuk
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Acta Geographica Silesiana, 24. WNoZ UŚ, Sosnowiec, 2016, s. 5–28 ISSN 1897–5100 Wiaczesław Andrejczuk Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej, 21-500 Biała Podlaska, ul. Sidorska 95/97, Polska; e-mail: [email protected] HIMALAJE: SZKIC FIZYCZNOGEOGRAFICZNY – PRZYRODA NIEOŻYWIONA Андрейчук В. Гималаи: физико-географический очерк – неживая природа. Статья представляет собой пер- вую из двух частей обобщения, посвященного комплексной характеристике природной среды Гималаев. По оче- реди описаны специфика и разделение горной системы на региональные единицы, ее эволюция и геологическое строение, рельеф, климат, оледенение, а также реки и озера. Подчеркивается исключительность региона в гло- бальном масштабе и его экологическое значение для целой планеты. Andreychouk V. Himalaya: the physio-geographical review – inanimate nature. The article is the first of two parts of physical-geographical generalization devoted to the complex characteristics of the natural environment of the Himala- yas. In turn described the specifics and division of the mountain system into regional units, its evolution and geological structure, relief, climate and glaciation, and rivers and lakes. It emphasized the uniqueness of the region on a global sca- le and its ecological importance for the entire planet. Słowa kluczowe: Himalaje, geografia fizyczna, region Ключевые слова: Гималаи, физическая география, регион Key words: Himalaya, physical geography, region Zarys treści bież orograficzna, klimatyczna, krajobrazowa i eko- logiczna, oddzielająca od siebie dwa światy – bez- Artykuł stanowi pierwszą z dwu części uogólnienia kresnych zimnych górskich pustkowi Tybetu oraz fizycznogeograficznego poświęconego kompleksowej gorących wilgotnych, tętniących życiem, lasów tro- charakterystyce środowiska przyrodniczego Himalajów. pikalnych Niziny Gangesu i równin Asamu. Dzięki Kolejno opisano: specyfikę i podział tego systemu gór- Himalajom, tworzącym barierę na drodze arktycz- skiego na jednostki regionalne, jego ewolucję i budowę geologiczną, rzeźbę, klimat i zlodowacenie oraz rzeki nych mas powietrznych, Południowa Azja, przede i jeziora. Podkreślono wyjątkowość regionu w skali glo- wszystkim Hindustan, cechuje się klimatem cieplej- balnej oraz jego ekologiczne znaczenie dla całej planety. szym niż inne obszary położone na tych samych sze- rokościach geograficznych. Z kolei, nie „wpuszcza- WSTĘP jąc” ciepłego i wilgotnego powietrza monsunu po- łudniowo-wschodniego, Himalaje w decydującym Himalaje (Himalayas, Himalaya, w sanskrycie Deana- stopniu przyczyniły się do powstawania wewnętrz- gari) – to w języku nepalskim „kraina śniegu, siedziba nych pustyń azjatyckich. Zmuszając wilgotne powie- śniegów”. Kraina ta (ścisłej mówiąc: wiecznie zaśnie- trzne masy do wznoszenia się i powodując obfite opa- żony grzbiet górski), widoczna z odległości 50, a nawet dy (najwyższe na Ziemi), Himalaje odpowiedzialne 100 km, tworzy dla mieszkańców północnych Indii, są również za występowanie ulewnych deszczów na Nepalu, Bhutanu i innych państw Południowej Azji ich południowych obrzeżach i tworzenie się specy- horyzont, oddzielający białym łamanym pasem zam- ficznych krajobrazów o nadmiarze wilgoci. glony falisty „ocean górski” od turkusowych niebios. W skali globalnej środowisko Himalajów charak- Himalaje to najwyższy system górski na Ziemi, teryzuje się największymi kontrastami ekologiczny- wznoszący się pomiędzy Wyżyną Tybetańską a Nizi- mi, związanymi z ogromnymi (do 4–5 km) deniwe- ną Indusu, Gangesu i Brahmaputry i oddzielający lacjami, zróżnicowaniem nasłonecznienia, kontrasto- dwa subkontynenty – Południowoazjatycki (Hindu- wymi (w układzie północ-południe) ekspozycjami stan) i Centralnoazjatycki. Jest to również ważna ru- megastoków, zatrzymywaniem zarówno ciepłego let- 5 niego oceanicznego monsunu, jak i suchego lodowa- zem wierzchołki górskich szczytów i kotlin, pokry- tego antycyklonu, paraliżującego zimą Azję Central- tych śniegiem i wypełnionych lodem. ną. Tutaj też obserwuje się, nigdzie indziej nie spo- Jest to kraina nie tylko kontrastów, ale i rekor- tykane na tak dużą skalę, zróżnicowanie krajobrazo- dów. Aż 10 z 14 ośmiotysięczników świata wznosi we, spowodowane rozczłonkowaniem systemu na się w Himalajach. Sto himalajskich szczytów osiąga podłużne strefy górskie i grzbiety, poprzeczne doliny wysokość ponad 7200 m n.p.m. Przełęcze górskie le- i przełomy, odrębne masywy i rozległe kotliny. Tu- żą tu średnio na wysokości 5 000 m n.p.m., przekra- taj występuje najpełniejsze z możliwych na Ziemi czając najwyższe szczyty Alp (rys. 1). Tylko sąsied- spektrum pięter klimatycznych i roślinnych – od tro- nie Karakorum – północny „brat” Himalajów, jako pikalnych lasów deszczowych, o najbogatszej na świe- drugi system górski na Ziemi odznacza się również cie „kolekcji” orchidei, po nieme, skute wiecznym mro- obecnością kilku niebotycznych szczytów o wysokoś- ci ponad 8 000 m n.p.m. Rys. 1. Profil porównawczy systemów górskich Alp i Himalajów (WŁASOWA, 1976 – zmienione) Рис. 1. Сравнительный профиль горных систем Альп и Гималаев (WŁASOWA, 1976 – с изменениями) Fig. 1. Comparative profile of Alps and Himalayas mountain systems (WŁASOWA, 1976 – changed) Himalaje to kraina geograficzna o bardzo wyraź- i siedziba tajemniczej, jeszcze nie odnalezionej „Szam- nych granicach, wytyczonych przez samą naturę. bały” – niebiańskiej krainy szczęścia i pokoju. Na północy są to głęboko wcięte, podłużne doliny In- dusu i Tsangpo, oddzielające Himalaje od Wyżyny PODZIAŁ NA REGIONY Tybetańskiej (jej brzeżnego Pasma Transhimalajów), na południu – krawędź górska, szew, oddzielający Himalaje rozciągają się niemal równoleżnikowo z pół- góry od aluwialnych dolin Indusu i Gangesu, na pół- noco-zachodu na południo-wschód i dalej na wschód noco-zachodzie i na wschodzie – urwiste przełomy na długości około 2 500 km. Szerokość tego systemu dolin Indusu i Brahmaputry. Dolina Indusu oddziela górskiego waha się w granicach od 350 km w części Himalaje od wysokich pasm górskich Ladakhu i Ka- zachodniej (Kaszmir) do 150 km na wschodzie (Aru- rakorum, a głęboki kanion Tsangpo-Brahmaputry – nachal Pradesz). Pasmo ma kształt łagodnego łuku, od Gór Sino-Tybetańskich. otwartego ku północo-wschodowi. Na północy, doli- Himalaje stanowią też obszar zamieszkały przez ny górnego Indusu i Brahmaputry oddzielają Himalaje bardzo zróżnicowane plemiona i narodowości, mocno od Transhimalajów leżących już na skraju Wyżyny zespolone ze sobą dwiema wielkimi religiami świa- Tybetańskiej. Powierzchnia Himalajów liczy około ta – hinduizmem i buddyzmem, które, co jest zjawis- 600 000 km2. kiem rzadkim, funkcjonują na tym obszarze na za- System górski Himalajów tworzy odrębną krainę sadzie uzupełnienia, a nie podziału. Jest to region nie- fizycznogeograficzną. Sąsiaduje ona z takimi kraina- słychanie interesujący pod względem etniczno-kul- mi i regionami przyrodniczymi, jak: Wyżyna Tybe- turowym. To przestrzeń o najwyższym (obok chyba tańska na północy, Góry Birmańskie na wschodzie, Ziemi Świętej) „natężeniu duchowym”, kraina mitów Nizina Hindustańska na południu, Kotlina Kaszmirs- ka i Pasmo Hindukusz na zachodzie. 6 Himalaje znalazły się w granicach kilku państw: Jednostki drugiego, niższego rzędu taksonomiczne- Indii, Chin, Pakistanu, Nepalu i Bhutanu. Dwa ostat- go w podziale fizycznogeograficznym Himalajów, na- nie prawie całkowicie położone są w obrębie tego sy- wiązują do stref przejściowych pomiędzy głównymi stemu górskiego. Zachodnie (Kaszmir) i wschodnie pasmami2 oraz do podkrain górskich (łańcuchów (Asam, Arunachal Pradesz) krańce himalajskiej krai- i grup), oddzielonych od siebie głębokimi, poprzecz- ny górskiej leżą w obrębie Pakistanu i Indii, central- nymi dolinami rzek, rozcinających z północy na połud- na część należy do Nepalu, południowo-wschodnia – nie pasma Małych Himalajów i Siwaliku. do Bhutanu, a wąski pas na północy (wzdłuż najwyż- Poszczególne części łuku Himalajskiego mają rów- szych szczytów górskich) – do Chin. nież własne, pochodzące od miejsca, nazwy geogra- Zróżnicowanie wewnętrzne (regionalne, krajobra- ficzne. Nazwy te, czy odpowiadające im regiony, nie zowe itd.) himalajskiej krainy górskiej, jak w przy- zawsze mają kompleksowe uzasadnienie fizycznogeo- padku większości obszarów górskich, uzależnione graficzne, lecz na ogół dość dobrze układają się w po- jest od budowy geologicznej, odzwierciedlającej ją dział Himalajów z zachodu na wschód. Są to: rzeźby oraz zróżnicowania klimatycznego. Jak każde - w Himalajach Północno-Zachodnich (Pendżabskich): góry, szczególnie młode (np. Alpy czy Karpaty), Hi- Ladakh, Himalaje Kaszmiru, Zanskar, Lahaul i Spi- malaje cechują się podłużnym, pasmowym układem ti, Himalaje Kinnaurskie; stref tektonicznych, nawiązujących do głównych eta- - w Himalajach Centralnych: Himalaje Kumaońskie pów orogenezy. Strefom tektonicznym odpowiadają oraz Nepalskie; swoiste formacje skalne, które były stopniowo włą- - w Himalajach Wschodnich: Himalaje Sikkimskie, czane w cykl „obróbki geologicznej” (wypiętrzenie, Bhutańskie i Asamskie. nasunięcia, fałdowanie, metamorfizm itd.). Zróżnico- wanie litologiczne poszczególnych pasm oraz specy- HISTORIA ROZWOJU I BUDOWA fika (stopień, stadia) ich zaangażowania tektonicz- GEOLOGICZNA nego (reżim tektoniczny, charakter struktur) w spo- sób bezpośredni przekłada się w Himalajach na hipso- Historia metrię i rzeźbę stref tektoniczno-geologicznych. Biorąc pod uwagę kryterium podłoża (tektoniczno- Himalaje cechują się niezwykle skomplikowaną budo- geologiczno-geomorfologiczne), w fizycznogeograficz-