Archive of SID

Linguistic Researches In The Holy , Vol. 7, No. 2, 2019

The Study of the Examples of the Word "Zaqqum" in the Quran with Emphasis on Interpretative and Botanical Resources

Maryam Rafiei1, Amir Ahmadnezhad *2, Mohsen Sanadanian3

1 Ph.D. Student of Quran and Hadith, University of Isfahan, Isfahan, Iran 2 Assistan professor, Department of Quran and Hadith, University of Isfahan, Isfahan, Iran 3 Assistan professor, Department of Quran and Hadith, University of Isfahan, Isfahan, Iran

Abstract According to the Quran, one of the punishments which has been prepared for the damned is eating a plant called "Zaqqum". The characteristics of this plant are burning and thirsting in the body of the sinners, and its similarity to the "head of the " causes fear, horror and annoyance. There is a controversy in the material existence of such a plant. Some consider "Zaqqum" as a famous herb to the Arab, while others regard it as unique to the others. The study of the word "" indicates that the Arab used the term "devil" as "serpent", and the likeness of the "Zaqqum" to the "head of the devils" could be due to the similarity of the head of the snakes with the fruit of this plant, which carries a bitter toxic. Not only does this poison create thirst and burn, but it can also lead to death. Although the interpretive sources have not raised a serious argument about the material existence of this plant, but due to some geographical and botanical resources, a group of plants called "Euphorbia", which grows in Saudi Arabia, have the highest conformity with the Koranic descriptions of this plant.

Keywords: Zaqqum, Koranic Plants, Quran, , Interpretation.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ *Corresponding Author

www.SID.ir Archive of SID

دوفصلنامه علمی- پژوهشی پژوهشهای زبانشناختی قرآن سال هفتم، شماره دوم، شماره پیاپی )14( پاییز و زمستان 1397 تاریخ دریافت: 05/10/95 تاریخ پذیرش: 96/11/02 صص: 170–155

مصداقیابیواژۀ»زقوم«درقرآنباتأکیدبرمنابعتفسیریوگی اهشناسی 3 2* 1 مریم رفیعی ، امیر احمدنژاد ، محسن صمدانیان 1- دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران [email protected] 2- استادیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران [email protected] 3- استادیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران [email protected]

چکيده طبق آیات مبارکۀ قرآن، یکی از مجازات های در نظر گرفته شده برای دوزخیان، تناول از گی اهی ب ا ن ا »زق م « است. از ویژگ یهای این گیاه، ایجاد حرارت و عطش در بدن گنهکاران است و تش ب یه ثم ر ۀ آن ب ه »س ر ش یاطین«، ترس، وحشت و آزارندگی را تداعی م یکند. در وجمد مادی چنین گیاهی اختالفنظر وجمد دارد. برخ ی »زق م « را گیاهی معروف نزد عرب دانسته اند و برخی دیگر آن را مختص به جهان دیگر م یدانند. بررسی واژه »ش یطان« نش ان م یدهد اعراب جاهلی، »شیطان« را به »مار« نیز اطالق م یکرده اند و تشبیه ثمرۀ گیاه »زقم « به »سر شیاطین« به دلی ل شباهت سر ماران با ثمرۀ این گیاه است که از ویژگ یهای آن، حمل سمّی تلخ است. این سم نهتنه ا ا یج اد عط ش و سمختگی م یکند، تا حد مرگ نیز انسان را پیش م یبرد. هرچند منابع تفسیری بحثی جدی در زمینۀ وجمد مادی ای ن گیاه مطرح نکرده اند، با تمجه به منابع جغرافیایی، گیاه شناسی و طبی و همچنین ویژگ یه ا ی ای ن گی اه و واژهه ا ی به کاررفته در رابطه با آن در قرآن، گیاهی با نا »خرمای صحرایی« یا »بلح الصحراء«، بیشترین مطابقت را ب ا »زق م « قرآن دارد.

واژههای كليدی: زقم ، گیاهان قرآنی، قرآن، جهنم، تفسیر.

طرح مسئله که برخی می مه دار، برخ ی دارای گ ل ه ای خمش بم و در قرآن کریم نا گیاهان متعددی ذکر ش ده اس ت برخی دارای برگ ها و ریشه های مغذی اند. از میان این

*نویسنده مسئول

www.SID.ir Archive of SID

156 دوفصلنامه علمی پژوهشی » پژوهشهای زبانشناختی قرآن«، سال هفتم، شماره دو ، شماره پیاپی )14( پاییز و زمستان 1397

گیاهان که عممماً دردسترس همگان و شناخته شده اند، سمّی است، »زقم « نا دارد )Dilmen, 2013(. برخی ارزش غذایی داش ته ان د و برخ ی نی ز خ ما در میان کتب مقدس، قرآن کریم تنها کتابی اس ت دارویی دارند. خداوند در برخی آیات، ب ه ج ز گیاه ان ک ه ن ا گی اه »زق م « را مط رح ک رده اس ت دنیمی، از گیاهان اخروی نیز یاد کرده است؛ برای مثال )Musselman, 2003, pp.47-52(؛ ول ی تفاس یر »س در« و »طل ح« گیاه ان بهش تی و »زق م « گی اهی ممجمد از این کتاب الهی هیچکدا تصمیر روشنی از جهنمی یاد شدهاند. این گیاه ارائ ه نک رده ان د و مفس ران ب ر چیس تی آن گیاه »زقم « در سه س مره از س مر مبارک ۀ ق رآن اختالفنظر دارند. ذکر شده که به ترتیب نزول - طبق همۀ فهرست ه ای م دنظر ق رار دادن ای ن نکت ه ک ه به رهگی ری از مشهمر ترتیب نزول - ابتدا در سمره واقع ه و س مثال های ملممس و محسمس از ع الم طبیع ت، دأب در س مر ص افات و دخ ان آم ده اس ت. یک ی از قرآن کریم در بیان نعمت ه ا و نقم ت ه ای اخ روی مجازات های گنهکاران، خمردن از این گیاه است ک ه است، ما را با سؤاالتی مماج ه خماه د س اخت : آی ا از ویژگی های آن سمزانندگی و ایج اد عط ش اس ت چنین گیاهی وج مد م ادی دارد؟ چ ه ویژگ ی ه ایی »کالمهل یغلی فی البطون * کغلی الحمیم« )دخان: 45- سبب شده است این گی اه، گی اهی جهنم ی قلم داد 46( »چمن م ِ گداخت ه در ش کم ه ا م گ دازد * شمد؟ آیا در عصر نزول چنین گی اهی وج مد داش ته همانند جمشش آب جمشان«. است؟ در صمرت وجمد چنین گیاهی، ع رب عص ر در روایات آمده اس ت »ولو أن قطر ة مر الزقّرو نزول تا چه اندازه با آن آشنا بمده است؟ آی ا ام روز ه قط ت ألم ّت على أهل األرض عیشهم فكیف م لیس نیز نممنهای از این گیاه یافت میشمد؟ با تمجه به اینکه تا کن من پژوهش ی در رابط ه ب ا لهم طعا إالّ الزّقّو « )شیبانی، 1416ق، ج3، 220( گیاه »زقم « صمرت نگرفته، در ای ن نمش تار ت الش »اگر قطره ای زقم بر زمین بچکد زندگ بر اهل دنیا ش ده اس ت ع الوه ب ر مراجع ه ب ه من ابع لغ می و تلخ شمد، پ چگمنه باشد حال آنک که جز زقم تفس یری، من ابع گی اهشناس ی و همچن ین مص داقی طعامی ندارد« یا »لو أن قط ة مر الزقّرو قطر ت فری متناسب با تمصیفات قرآن از ویژگی ه ای ای ن گی اه بحرار األرض ألفدر ت مألمرر ّتى علرى أهررل األرض یافت شمد. معایشهم فكیف بم یكون طعامه« )مبارکفمری، بی ت ا،

ج7، 260( »اگر قطره ای زقم بر دریاه ای زم ین 1- »زقوم« در لغت بچکد زندگان اه ل دنی ا فاس د )تل خ( ش مد، پ »زقم « از »زقم« بر نمعی خ مراکی دالل ت ک رده چگمنه باشد حال آنک که زقم طعا اوست«. )ابن فارس، 1399ق، ج3، 16( و فعل »زق م « ب ه »زق م « ن امی اس ت ک ه اه ل دنی ا ب ر هرچی ز معنای خمردن »زقم « است )فراهیدی، 1410ق، ج5، ناخمشایند و نامطبمع می نهند؛ برای مثال، چشمۀ آبی 94؛ صاحب بن عب اد، ب ی ت ا، 453(. برخ ی شمر و تلخ، »زقم « )س لطان، 1364ش، 205( ی ا »زقم« را نمشیدن شیر و زیاده روی در آن )ابن دری د، گیاه همیشه سبز سمّی که حت ی دود ش اخه ه ای آن

www.SID.ir Archive of SID

مصداقیابی واژۀ »زقم « در قرآن با تأکید بر منابع تفسیری و گی اهشناسی 157

1987 ، ج2، 823(، برخ ی ب ه ش دت بلعی دن و است: »مزق«: پارهکردن، »زمق«: کندن و »قز «: پستی ب یش از ح د نمش یدن )اب ن اثی ر، 1399ق، ج2، و زب منی« )فخ ر رازی، 1420ق، ج29، 414(. 306؛ زمخشری، ب ی ت ا، ج 2، 117( و برخ ی بیشتر مفسران در تمض یح واژه »زق م « ب ه م اجرای دیگ ر آن را فروب ردن لقم ه ب ا کراه ت و مش قت ابمجهل اشاره کرده اند که پ از نزول آیات مش تمل میدانند )مصطفمی، 1360ش، ج4، 332(. بر گیاه »زقم « اظه ار ب ی اطالع ی از چن ین درخت ی لغمیان »زقم « را یکی از این سه چیز می دانند: می کند و وقتی مردی اه ل آفریق ا »زق م « را ک ره و 1- ن ا گی اهی اس ت )طریح ی، 1375ش، ج6، خرم ا معن ا م یکن د، ابمجه ل آن را دس تاویز ق رار 79؛ ابن منظمر، 1414ق، ج12، 269(. می دهد و به کنیزش دستمر میدهد برای آنه ا ک ره و 2- نا غذایی است ک ه در آن ک ره و خرماس ت خرما بیاورد تا از »زقم « بخمرند )ابمحی ان، 1420ق، )جمهری، 1407ق، ج5، 1942(. ج 9، 106؛ قرطب ی، 1364ش، ج11، 283(. 3- هرگمنه خمراکی کشنده اس ت )اب ن منظ مر، دیگر کفار قریش نیز این آیات را به سخره می گرفت ه 1414ق، ج12، 269(. و م یگفتن د »چط مر در آت ش جه نم ک ه س ن را از میان اهل لغت، ابن منظمر به نقل از ابمحنیف ه، می سمزاند، می تماند درخت ی بروی د ک ه آت ش آن را »زقم « را گی اهی تی ره رن ب ا ب رگ ه ای کمچ نسمزاند« )طبری، 1420ق، ج21، صص53-52(. دایره ای ش کل دانس ته )اب ن منظ مر، 1414ق، ج12، دربارۀ وجمد مادی درخت »زق م « ب ین مفس ران 269( و مصطفمی نی ز ب ه نق ل از کت ابی ب ا ن ا اختالف است. دسته ای ب ر ای ن باورن د ک ه درخ ت 1 إحیاءالترررک ة آن را گی اهی ش بیه درخ ت ان ار ب ا »زقم « در دنیا وجمد دارد. این مفسران یا »زق م « را برگ های پهن تر و شکمفه های مایل به رن س بز و نا گیاهی دانسته اند که برگ های تلخ و ب دبم دارد و سفید همانند گل یاس تمصیف م ی کن د ک ه می مه ای با کندن آنها شیره ای س می بی رون م ی آی د و ایج اد 2 همچمن »أهلیج« داشته و برگ ه ای آن ب رای بهب مد تمر م ی کن د )آلمس ی، 1415ق، ج12، 92؛ اب ن جراحات به کار رفته و رویشگاه آن سرزمین قدس و عاشمر، 1984ق، ج23، صص122-123( یا پلیدترین حج از است)مص طفمی، 1360ش، ج4، 332(. درخت بادیه ازنظر تلخی، بدبمیی و زشتی منظر است دیگر لغمیان شرحی دربارۀ جزئیات این گی اه مط رح )ش ربینی، 1285ق، ج4، 190؛ قاس می، 1418ق، نکردهاند. ج9، 124(. این دسته از مفسران نا ه ای دیگ ری همچمن »أستن« یا »رأس الشّیطان«، »صر « و »ص م « 2- »زقوم« در تفاسير برای »زقم « ذکر کرده اند و شماهدی شعری نیز برای »زقم « همان طمر که از ن امش پیداس ت کلم ه ای آنه ا آوردهان د )قن مجی، 1412ق، ج1، 393؛ است که داللت بر ناخمشایندی م ی کن د. فخ ر رازی دروی ش، 1415ق، ج8، 282؛ نعم انی، 1419ق، درب ارۀ م اده »زق« م یگمی د: »»زق« ج ز در ام مر ج16، 314(: ناپسندیده و بی فایده جمع نمی شمد ک ه از آن جمل ه تحی ع أست سود أسافلها مثل اإلماء اللرواتی

www.SID.ir Archive of SID

158 دوفصلنامه علمی پژوهشی » پژوهشهای زبانشناختی قرآن«، سال هفتم، شماره دو ، شماره پیاپی )14( پاییز و زمستان 1397

3 تحمل الحزما هرچند همۀ مفسران به نامطبمعی »زق م « اش اره موکررل بشرر وص الیررو ی قبهررا مرر المعررز کرده اند، هیچکدا بر چیستی آن اتفاقنظر ندارن د. ب ا 4 مخطوص الحشا رز تمجه به اینک ه ای ن واژه در ق رآن ک ریم ی گی ا ه بیش تر مفس ران ق رآنِ اردو زب ان، گی اه هن دی مطرح شده، الز اس ت س رام من ابع گی اه شناس ی و »تهمهر« را »زقم « احتم الی دانس ته ان د ک ه ش باهت گیاهانی با این نا گرفته شمد. زیادی به تمصیف قرآنی دارد. »ته مهر « ی ا »س هند «، گیاهی از خانماده »فرفی من « اس ت ک ه همگ ی آنه ا 3- گياهان ملقب به »زقوم« طعم ی تل خ و ش یره ای س می دارن د )ف اروقی، ب ه گیاه ان مختلف ی همچ من »أس تن «، »ص م «، 1387ش، صص104-107(. »افس نطین«، »تنّ م «، »نق د«، »براس یمن«، »حنظ ل«، گ روه دیگ ری از مفس ران، »زق م « را ناش ناخته »تین الشمکی«، »خرمای صحرایی« و »فرفیمن«، »زقم « دانسته اند و صرفاً به نامطلمبی آن اشاره ک رده ان د . در گفته می شمد که در ادامه به هر ی از آنه ا پرداخت ه تلفظ واژه »زقم « به حنج ره فش ار وارد م ی ش مد. شده است. قدرت »قاف« که حرف ی اس ت دارای ص فت جه ر ، بهخصم که در »قاف« دیگری نیز ادغا ش مد، ب ه 3-1- أستن همراه تمقف بر »میم« که در آن دو لب بر هم انطباق بیش تر لغمی ان »أس تن« را »ریش هه ای درخ ت کامل می یابند و هما کامالً در دهان ح ب م ی ش مد، پمس یده« معن ا ک ردهان د و تنه ا ان دکی از آنه ا ب ه بیانکنندۀ گرفتگی و انسداد گلمی کسی است ک ه از درختبمدن آن اشاره کرده ان د )اب ن دری د، 1987 ، این خمراکی می خمرد« )یاس مف، 1419ق، 226؛ ج1، 399؛ اب ن ف ارس، 1399ق، ج3، 132(. سید بن قطب،1412ق، ج6، 3465(. ابن منظمر از قمل ابمحنیفه »أستن« را درختی با تکثیر قرآن کریم ظهمر اولیۀ میمه درخت »زقم « را ب ه و انتشار در رویشگاه خمد معرف ی م ی کن د؛ ب ا ای ن سر شیاطین تشبیه ک رده اس ت »طلعهرا کاّّره رسرو ویژگی که وقتی شخصی از دور به آن می نگرد، اندا و هیکل انس ان ب ه نظ ر او م ی رس د )اب ن منظ مر، الشّیاطی « )صافات: 65(. برخی از مفسران این تشبیه 1414ق، ج13، 203(. را تشبیه تخییلی دانسته و معتقدند چمن زش ت ت رین

صمرتی که در اذهان افراد تص مر پذیر اس ت، چه ره شیطان است، قرآن کریم میمه و ثمره ای ن درخ ت را 3-2- تنّوم بدان تش بیه ک رده اس ت؛ هم ان گمن ه ک ه زیب اترین در ارتفاعات جن مب ش رقی عس یر در س رزمین صمرت تصمرپذیر در اذهان، چهرۀ فرشتگان است و عربستان، گیاهی با نا »زقم « وجمد دارد که به زب ان Mandaville, 2011, زنان مصری نی ز حر رت یمس ف)ع( را ب ه فرش ته محلی به آن »تنّ م « گمین د ) p.160 تش بیه کردن د )طباطب ایی، 1417ق، ج17، 141؛ ( )تصمیر شماره ی (. زمخشری، 1407ق، ج4، 46(. »تنّم « برگی شبیه به برگ »م مرد « دارد )جن دی،

www.SID.ir Archive of SID

مصداقیابی واژۀ »زقم « در قرآن با تأکید بر منابع تفسیری و گی اهشناسی 159

1412ق، 358( و نهتنها انسان، حیماناتی همچ من می آورد و از عمارض آن بروز تشنج و ناراحتیه ایی شتر و آهم نیز از آن می خمرند. گفته شده که استفاده ب ا منش أ عص بی اس ت )زرگ ری، 1347ش، ج2، از ثمرۀ آن همراه با آب و تخم شاهدانه، کر روده را صص182-177(. دفع کرده و ضماد برگش همراه با سرکه ازب ین برن ده زگیل است )فیروزآبادی، 1426ق، 1083(. 3-5- فراسيون »فراسیمن«، »مفراسیا« یا »براسیمن« گی اهی اس ت 3-3- صوم که در عربس تان س عمدی ب ه آن »زق م « م ی گمین د »صم « نا درختی است که بنا ب ه گفت ه برخ ی، )ی من ، 2013، 823؛ ش نمانی، 1417، 168(. برگ ندارد و شبیه به کالبد انسان است. ای ن درخ ت ای ن گی اه علف ی پمش یده از ک ر پنب های و دارای زشتمنظر میمه هایی با نا »رئمس الشّیاطین« دارد که برگ های دندانه دار و نم تی ز و گ ل ه ای کمچ علت این نا گذاری شباهت میمه ها به سر مارهاست. س فید اس ت )تص میر ش ماره چه ار(. ب رگ ه ا و این درخت بی برگ، شاخه هایی دراز و فروهشته دارد سرشاخه های گلدار این گی اه تل خ اس ت و در ط ب و وقتی سایۀ این درخت ب ر ف ردی بیافت د، عب ارت سنتی استفاده می شمد. »فراسیمن« بهط مر خ مدرو در »صا ال جل« به ک ار م ی رود )اب ن منظ مر، 1414ق، اراضی متروکه، گمدال ها و کن ار ج اده ه ا در من اطق ج12، صص351-352(. مختل ف اروپ ا، ش مال آفریق ا و آس یا م ی روی د تنها گیاهی که نگارنده تمانس ت در ب ین گیاه ان )میرحیدر، 1375، ج7، 56(. جزیره العرب با نا »صم « پیدا کند، گیاهی علفی ب ا گل های زرد اس ت )قش اش، 1427ق، ج1، 615( 3-6- فرفيون که مشخصات ذکرشدۀ ف مق را دارا نیس ت )تص میر »فرفیمن« یا »اوفربیمن« ک ه معن ای آن در فارس ی شماره دو(. »خمرنده« اس ت )بیرون ی، 1358ش، ج1، 516(، در بام ها و صحراها می روید و نژادهای مختلفی دارد 3-4- افسنطين )تص میر ش ماره پ ن ج(. ای ن گی اه، س می اس ت؛ عرب به گیاه »افسنطین«، »زقم « میگمید )دیدیه، به طمریکه خمردن سه گ ر از ش یراب ۀ آن انس ان را 1422ق، 286(. »افس نطین« در زم ینه ای ب ایر می کشد و اگر گاو آن را بخمرد، می میرد؛ برای همین سنگالخی و دامنه کمهس تان ه ا و در من اطق گ ر و به آن »گاوکُشَ « نیز می گمیند )خس روی، 1376ش، خش مدیترانه ای می روی د )تص میر ش ماره س ه( . 171(. قس مته ای م مرد اس تفاد ۀ »افس نطین«، ب رگ و در سرزمین عربستان »فرفیمن«های کاکتمس مانن د رجلـﺔ سرشاخه های گلدار آن است که بمی قمی و طعم ی رشد می کنند و نا معمملی آنه ا » ابل ی « تلخ دارد. اگرچه »افسنطین« دارای اثر درمانی اس ت ، است )فاروقی، 1387ش، صص106-104(. »فرفیمن« به علت دارابمدن ترکیبات سمی، مسمممیت به وجمد به »قاتل ابیه« نیز معروف اس ت ؛ زی را هم ۀ اج زای

www.SID.ir Archive of SID

160 دوفصلنامه علمی پژوهشی » پژوهشهای زبانشناختی قرآن«، سال هفتم، شماره دو ، شماره پیاپی )14( پاییز و زمستان 1397

خمد و هر آنچه در آن انداخته شمد، می خمرد و اگ ر 3-9- تين الشوكی به زبان برسد، مزۀ تیز آن مثل زمانی اس ت ک ه زب ان »ت ینالش مکی« ی ا »برش ممی« )جن دل، 1971 ، آتش گرفته باشد و اگر به دست برس د، دس ت آبل ه 85( که ب ه آن »زق م « گفت ه م ی ش مد )-Flynn می شمد )خسروی، 1376، 173(. قمت »فرفی من « Burhoe, 2009(، میمهای است که در مناطق گ ر و ت ا ده س ال ب اقی م ی مان د )بیرون ی، 1358، ج1، خصمصاً صحرایی رشد می کند )تصمیر ش ماره ن ه(. 516-518(. قشر خارجیِ میمه پر از خار ولی داخل آن دان ه ه ای برخی گیاه شناسان معتقدند از میان »فرفی من «ه ا، سیاهرنگ ی اس ت ک ه مل ین اس ت و زی اده روی در 5 »فرفیمن ص مغی مراکش ی « ، »زق م « واقع ی اس ت مصرف آن به سیستم گمارش آسیب می زند )ابراهیم، )تصمیر شماره شش(؛ زیرا عالوه بر ویژگی عم ممی 2012 ، ج3، 193(. میمۀ این گیاه، بیریش کل و »فرفیمن«ها که سمی و تلخبمدن اس ت، س اقه ه ایش شیرین است و از برگ ه ای آن ب رای درم ان قن د و بهصمرت گرزی مدور است و شباهت زیادی به س ر کلسترول خ من اس تفاده م ی ش مد )ی من ، 2013 ، شیطان دارد )فاروقی، 1387ش، 107(. 563(.

3-7- گل ميمون 3-10- حنظل »گل میم من « گی اهی علف ی و چندس اله اس ت. »حنظل« در فارسی با نا ه ای »خرب زه روب اه « و زمانی که قسمت گلمی گل این گیاه فشار داده شمد، »کدوی تلخ« شناخته شده و گیاهی علفی، چندس اله، دهان گل باز می شمد و وقتی گل آن خش می شمد، دارای ساقه خمابیده ی ا باالرون ده و پمش یده از ت ار بن خمشۀ آن شبیه جمجمۀ میممن اس ت ک ه ح اوی اس ت ک ه ب ه »زق م « نی ز مع روف اس ت )س یدی، بذرهای این گیاه است )تصمیر شماره هفت(. ش کل 1355ش، 70(. برگ های آن متن اوب ، دندان ه دار، بن خمشه ها سبب ش د »زق م « نامی ده ش مد )دغ یم، پمشیده از تار و دارای ظاهری به رن مایل به س فید 2015 (. در سطح تحتانی است )تصمیر ش ماره ده(. می مه اش کروی، زردرن و به بزرگ ی ن ارنج کمچ اس ت. 3-8- نقد حنظل در مناطق کمیری، خا ه ای قلی ایی و ش مر درخت »نقد« که در فارسی به آن »س نجد « گفت ه بهخمبی رشد میکند )یمن ، 2013 ، 564(. می شمد، معروف به »زقم « است )زرگری، 1347ش، صص769-770(. برخی از انماع این درخت، خاردار 3-11- خرمای صحرایی و برخی فاقد خار است. »نقد« دارای برگ ه ای دراز »هجلیج«، »تم العبی «، »تم الیح اء«، »بلح العبیر «، و نم تیز و میمه های بیرمی نارنجی رن ش بیه ب ه »بلح الیح اء« و »اللو « اسامی گیاهی با ن ا علم ی زیتمن است )تصمیر شماره هشت(. )Balanites Aegyptiaca( است که ب ه آن »زق م « نیز گفته میشمد ;Quattrocchi,2012,v.4,p.520).

www.SID.ir Archive of SID

مصداقیابی واژۀ »زقم « در قرآن با تأکید بر منابع تفسیری و گی اهشناسی 161

(Duke, 1929,p.60ارتفاع این گی اه همیش ه س بز می آید، عصارۀ پمسته و میمۀ آن س م دارد و اس تفاده خاردار حدود 12 متر است و طمل خارهای آن ب ه 8 از مقادیر زیاد آن ب ه ب دن آس ی ب ه ای ف راوان وارد سانتیمتر می رس د. ای ن خاره ا ابت دا ن ر و س میکند (Quattrocchi,2012,v.4,p.520). چمبی می شمند. برگ ها ب ه رن س بز تی ره و س بز به غیر از گیاهان ذکرشده، برخ ی من ابع تنه ا ب ه خاکستری است و میمه های بیری شکل آن 5/2 ت ا 4 تمصیف گیاه »زقم « پرداخته اند و نا دیگ ری ب رای سانتیمتر طمل دارد و شبیه خرما هس تند. می مه ه ای آن ذکر نکرده اند؛ ب رای مث ال گروه ی آن را گی اهی نارس سبزرن اند و شباهت فراوان در شکل و طع م حجازی دانسته اند که در طعم و شکل شبیه ب ه گی اه 7 به خرمای نارس دارند. ای ن ش باهت در ن ا گ ذاری »صبار« است )ابن نف ی ، 1387ش، ج14، 466( 6 درخت اثر گذاش ته اس ت و آن را »بَلَ ح « م ی نامن د یا گیاهی تیره رن ب ا ب رگ ه ای دای ره ای ش کل و )تصمیر شماره یازده(. ساقه ای با بن خمشه های خ اردار ب مده ک ه چ مب و این درخت نسبت به خشکسالی مق او و ب ممی برگش بسیار تلخ است و هنگا ردش دن از کن ار آن، جنگ ل ه ای آفریق ا اس ت و از آن در زم ر ۀ گیاه ان ب ه انس ان ی ا حی مان م ی چس بد )غام دی، 2008 ( داروی ی آفریق ایی ی اد ش ده اس ت ) ,Iwu,1993). )تصمیر شماره دوازده(. p.154در نماحی مرکزی و جنمبی آفریقا به این گی اه بیشتر گیاهان ملقب به »زق م «، گیاه ان ی ان د ک ه

»زچ من اُی ل« و در زب ان انگلیس ی نی ز ع الوه ب ر مصرف غذایی برای انس ان ی ا حی مان نداش ته ان د و

»خرمای صحرایی« و درخت خ اردار ب ه آن درخ ت جنبۀ دارویی و درمانی دارند. حکمت خداوند متع ال

روغن ی »زچ م « گفت ه م ی ش مد اقترا می کند که هیچچی ز ه رز و ب ی فای ده نباش د؛ (Quattrocchi,2012,v.4,p.520). تم امی اج زای هرچند ظاهری پر از خار و طعم ی ن امطبمع داش ته این گیاه شامل میمه، هسته، دانه، برگ، پمسته و ریشه باشد یا بمی بدی از آن به مشا برسد. ارزش طب ی و داروی ی دار ن د و اهمی ت آن ت ا تمجه به ممقعیت جغرافیایی سرزمین عربستان ب ه ب دان جاس ت ک ه تص میر ای ن گی اه روی تمبره ای علت »زق ممی « نامی ده ش دن برخ ی گیاه ان کم کشمرهای آفریقایی همچمن ممریتانی وسنگال دی ده می کند. عربستان در شمار گر و خش ترین من اطق میشمد. دنیاست. میانگین دما در بیشتر مناطق آن ب ین 30 ت ا خرمای صحرایی در من اطق جن مبی حج از نی ز 49 درجه است. گرچه دو طرف این کش مر را دری ا می روید و از آن در درمان بیم اری قن د خ من، دف ع احاطه کرده، وسعت آبهای مجاور به ق دری ان د کر های دستگاه گمارش و ... استفاده شده و مس هلی است که گرمی و خشکی اراضی وسیع و بیاب انی آن قمی نیز است )شنمانی، 1417ق، 55(. اس تفاده از را کم نمی کند )محمدی آش نانی، 1389ش، 23(. خرمای صحرایی در طب سنتیِ هن د و یمن ان دارای مزاج جغرافیایی هر مکانی ب ر س اکنان آن ت أثیرگ ذار تاریخچه ای طمالنی است. گرچه خاصیت ض د زه ر است )cassidy, 1997, p.2( و اعراب نیز از گرم ی و پادزهر بمدن ازجمله فماید ای ن گی اه ب ه حس اب و خشکی محل زیست خمد بیبهره نبمده ان د. آی ات

www.SID.ir Archive of SID

162 دوفصلنامه علمی پژوهشی » پژوهشهای زبانشناختی قرآن«، سال هفتم، شماره دو ، شماره پیاپی )14( پاییز و زمستان 1397

قرآن کریم بیان کنندۀ طبع خش آنهاست؛ برای مثال )بق ره: 61( و آب )بق ره: 249( نی ز اط الق ش ده و در سمره انعا آمده است »و ما تأتیهم مر ءایره مر مفهم عا آن خمردنی است. براساس کاربرد قرآن ی ءایات ربّهم إال کاّوا عنها مع ضی « )انعا : 4( »و ه یچ »طعا «، تما اجزای درخت »زق م « جهنم ی ش امل نش انهاى از نش انهه اى پروردگارش ان ب ه سمیش ان ریشه، ساقه، شیره، برگ و می م ۀ آن م ی تمان د م مرد نم آمد، مگر آنکه از آن روى ب ر م تافتن د « ی ا در اس تفاده و ن امطلمب و ن اگمار باش د؛ ام ا گ مارا ی ا سمره لقمان میخمانیم »و اذا قیل لهم اتّبعروا مرا أّرز ناگماربمدن ی امر، در دنیا نس بی اس ت و چ ه بس ا چیزی نزد گروهی نامطلمب باشد، ول ی هم ان چی ز اهلل قالوا بل ّتّبع ما وج ّا علیه ءاباسنا ...« )لقم ان: 21( با تغییر عامل سن، نژاد، فرهن ، وضعیت جغرافیایی، »و چمن به آنان گفته شمد »آنچ ه را ک ه خ دا ن ازل جنسیت و ... نزد دیگران مطلمب باشد. همانطمر که کرده پیروى کنید«، م گمیند »]ن ه ![ بلک ه آنچ ه ک ه در بحث لغمی و تفسیری ذکر شد عرب سه چی ز را پدرانمان را بر آن یافتهایم پیروى م کنیم ...«. »زقم « می داند: 1- غذایی که از کره و خرما درست خش کی ض د رطمب ت، ت ری، س یالیت و ش ده اس ت ؛ 2- ه ر چی ز کش نده ؛ 3- درخت ی انعطاف پذیری است و در مفهم جممد، حفظ ش کل، زشتمنظر، بدطعم و بدبم. انعط افناپ ذیری و ش کنندگی ب ه ک ار م ی رود هرچند همگ ان غ ذایی را ک ه سالمتیش ان را ب ه )می رابزاده، 1389ش، ص ص315-323(. تعص ب، خطر می اندازد ناگمار و نامطلمب قلم داد م ی کنن د، لجاجت و سرسختی عرب عصر نزول در عقاید خمد زیبایی، طعم و بم نزد هم ۀ اف راد یکس ان نیس ت و بیان کنندۀ طبع خش آنهاست. حال اگر تأثیر گیاهان نمی تمان درختی را در دنیا پیدا ک رد ک ه هم ه، آن را تلخ ک ه در ب دن گرم ی و خش کی ایج اد م ی کنن د زشت منظر، بدبم و بدطعم قلمداد کنند. عرب گیاهان )برقعی، 1387ش، 219( ب ر س اکنان ش به جزی ر ۀ متعددی که از دید خمد زشت و نامبار می پنداشته، عربستان که از گرمی و خشکی منطقه تأثیر گرفته اند، »زقم « خمانده است. »زقم « گاه نا درختی همچمن مدنظر قرار داده شمد، دریافته می شمد ع رب ت ا چ ه »صم « است که بیبرگ اس ت و ش اخه ه ای دراز و حد می تمان د از تلخ ی نف رت داش ته باش د و آن را فروهش تۀ آن ب ه هیب ت انس ان بلن دقامت ب ه نظ ر »زقم « بنامد؛ زیرا بر عطش او در این س رزمین گ ر می رسیده است؛ گاه ن ا گیاه ان تل خ طعم ی نظی ر و سمزان میافزاید. »حنظل«، »افسنطین« و »فراسیمن« بمده است؛ گ اه ب ه

گیاهان چسبنده یا تیز و خاردار اطالق شده و گ اهی 4- بررسی اقوال نی ز داش تن ش یرابهه ای س می، همچ من »خرم ای »زقم « در قرآن »طعا « گنهکاران معرف ی ش ده و صحرایی« یا »فرفیمن« سبب نامگذاری آن به »زق م « نامطلمبی آن از وص ف گلمکیرب مدنش )مزم ل: 13( شده است. اگرچه مشخص نیست این گیاهان از چ ه کامالً مشخص است. »طعا « در ق رآن ک ریم، ع الوه زمانی »زقم « نا داشته اند، به نظر میرسد بیشتر آنه ا بر گمشت حیمانات )حج: 28،36(، به میمه ها )عب : پ از نزول آیات مشتمل بر درخت »زقم « ب ه ای ن 28-31(، گیاه ان )بمت ه ای و س اقهه ای زیرزمین ی(

www.SID.ir Archive of SID

مصداقیابی واژۀ »زقم « در قرآن با تأکید بر منابع تفسیری و گی اهشناسی 163

نا ملقب ش ده باش ند ؛ زی را تم ا می آنه ا ب ه ن معی عالوه بر نا مردان ص احب ق درت و جم ال مانن د نامطبمع بمده و آزار جسمی و روانی را ب رای ع رب »شیطان بن مدلج« یا »شیطان بن بکر بن عمف« و نا تداعی می کردهاند. برخی قبایل مثل »بنمشیطان«، به »مار« نیز اطالق شده مروری بر ویژگی ه ای درخ ت »زق م «، ک ه در و شماهد شعری نیز بیان کنن دۀ هم ین مطل ب اس ت سمر مبارکه واقعه، صافات و دخان آمده است، کم )عس گری، 1389ش، 204(؛ ب رای مث ال م ردی می کند مصداق ص حیحی از ای ن درخ ت شناس ایی همسرش را اینگمنه سرزنش می کند: شمد. این ویژگیها عبارتاند از: عنج د تحلف حی أحلف کمثل شیطان الحمرا 8 1- به »مهل« شباهت دارد »کالمهل« )دخان: 45( أع ص لغمیان و مفسران، معانی متعددی را برای »مه ل « یا در تمصیف ماده شتری آمده است: ذکر کرده اند. آنچه بیش تر ب ر آن ت أکی د ش ده، یک ی تالعب مثنی حض می کأّّه تعمرج شریطان برر 9 »دردیّ الزیت« است که در مراحل روغ ن گی ری ب ه خ وع قف باقی ماندۀ ته ظ رف گفت ه م ی ش مد و دیگ ری »فل ز باید تمجه داشت در آیه مدنظر »طلع« به »رئ مس مذاب« است که هر دو در مایعبمدن اش ترا دارن د. الشّیاطین« تشبیه شده، نه خمد شیاطین و اگر منظ مر برخی از مفسران وج ه ش باهت »مه ل « و »زق م « را از »ش یطان« »م ار« دانس ته ش مد، »رأس« و س ر آن، غلظت، کثرت رن ، از حالی ب ه ح ال دیگ ر ش دن، قسمت اصلی ب دن ای ن حی مان ب مده اس ت و اگ ر فساد و بدبمیی دانس ته ان د )ماتری دی، 1426ق، ج7، مهم ترین قسمت ی گی اه ب ا آن تطبی ق داده ش مد ، 167؛ قنمجی، 1398ق، ج1، 77(. »طلع« و ثمره دانسته می ش مد ک ه ح ا وی ب ذر گی ا ه

2- دارای »طلع« است »طلعها« )صافات: 65( است. حال اگر به سر مار که نیش و کیسهه ای زه ر »طلع« به معنای شکمفۀ خرما و نخستین چی زی در آن واقع شده اند، تمجه شمد، دریافته می ش مد ک ه است که از آن بیرون می آید )حمی ری، 1420ق، ج7، تشبیه صمرتگرفته به »دردناکی و زهرآگین ی « ثم ر ۀ 4133( و چمن عرب واژه »طل ع « را ب رای خرم ا گیاه اشاره میکند، نه اینکه گیاه ازنظر ظاهری زش ت به کار می برد، برخی از مفسران معتقدند »طلع« ب رای و ناپسندیده باش د؛ زی را هم ان ط مر ک ه گفت ه ش د »زق م « ب ه عاری ت گرفت ه ش ده اس ت )ابمحی ان، معیارهای زیبایی نزد همگان یکسان نیست و گی اهی 1420ق، ج9، 106؛ قن مجی، 1412ق، ج11، که برخی آن را زشت می پندارند، ممک ن اس ت ن زد 393(. افراد دیگر زیبا به حساب آید. بر اس اس ای ن ، گی اه

3- »طلع« و ثمرۀ آن به سر شیاطین ش باهت دارد »زق م « دنی می، گی اهی زش تمنظ ر نب مده و تنه ا

»طلعها کأّّه رسو الشّیاطی « )صافات: 65( ویژگی های خا آن همچ من خاره ای تی ز س بب طبق بیان قرآن، »زقم « میمه ه ایی همچ من س ر »زقم « نامیده شدن آن شده است که همچ من ن یش شیاطین دارد. با بررس ی ک اربرد کلم ه »ش یطان « در مار پمست را سمراخ و دردنا می کند یا سم مهل میان اعراب عص ر ن زول خ ماهیم فهمی د »ش یطان « آن انسان یا حیمان را از پای در میآورد ی ا ت أثیرات

www.SID.ir Archive of SID

164 دوفصلنامه علمی پژوهشی » پژوهشهای زبانشناختی قرآن«، سال هفتم، شماره دو ، شماره پیاپی )14( پاییز و زمستان 1397

منفی بر جسم و روان او می گذارد. جالب این اس ت عبارتاند از: که بیشتر گیاهانی که عرب آنها را »زق م « م ی نامن د ، الف( کاربرد واژه »طلع« درب ارۀ ای ن گی اه. طب ق طعمی تلخ دارند. طعم تلخ که برخ ی در مث ال آن را آنچه گفته شد »طلع« را ع رب ب رای خرم ا ب ه ک ار همچ من »زه ر م ار« م یدانن د )دهخ دا، 1388ش، میبرد و این گیاه نیز نمعی خرماست؛ هرچند به قمل 146(، برای بسیاری از افراد، طعم ی ناخمش ایند برخی از مفسران، نه درختش شبیه »نخل« است و ن ه دارد و برخی معتقدند تمایل نداشتن بیشتر انسان ها به »طلع« آن شبیه خرما )بلخی، 1423ق، ج3، 609(. تلخی، ناشی از جلمگیری ذاتی از مسمم شدن است؛ ب( شباهت این گیاه با آنچه برخی از اهل لغ ت زیرا بسیاری از سمم تلخ مزهاند ) ,stuckey, 2012 ب ه آن اش اره ک ردهان د )مص طفمی، 1360ش، ج4، .)p.200 .)332 4- مقادیر زیادی از آن خمرده میش مد » فمرالوون ج( با آنچه دربارۀ عک العمل ق ریش در هنگ ا منها البطون« )واقعه: 53( نزول آیات مشتمل بر گیاه »زقم « ذک ر ش ده اس ت، 5- در شکم ایجاد غلیان می کند »یغلی فی البطون« تناسب دارد. لغمیان و مفسران آورده ان د ک ه ق ریش )دخان: 45( پ از نزول آیات »زق م «، از وج مد چن ین گی اهی »غل ی« ب ه معن ای رس یدن ب ه بیش ترین درج ۀ اظهار بیاطالعی می کنند و تنها مردی اهل آفریقا لب حرارت و مرحلۀ جمش اس ت )عم ر، 1429ق، ج2، به سخن می گشاید و می گمید در لغت ما ب ه غ ذایی 1639( و عبارت »یغلی فی البطرون « نش ان دهن د ۀ مشتمل بر کره و خرما، »زقم « میگمین د )فراهی دی، حرارت زیاد محتمی ات ش کم اس ت. ای ن ح رارت 1410ق، ج5، 94؛ ابمحی ان، 1420ق، ج9، شدید با عبارت »کغلی الحمیم« )دخ ان: 46( »همانن د 106(. جمشش آب جمشان« نیز تأکید میشمد. اگر مشخصات گیاهی »خرمای صحرایی« م دنظر 6- ایجاد تشنگی می کند »فشاربون شر الهریم « قرار داده شمد، دانسته می شمد این گیاه ب ممی آفریق ا Zachun )واقعه: 55( »]مانند[ نمشیدن اشتران تشنه« است و با نا »زچمن« ) ( از آن یاد می ش مد »هیم« جمع »أهیم« و مؤنث »هیم اء « اس ت و ب ه که شباهت زیادی با تلفظ »زق م « دارد. همچن ین در شتری گفته می شمد که از آب سیر نمی شمد )قرش ی، کتبی همچمن »کتا النبات« که متعل ق ب ه ابمحنیف ه 1371ش، ج7، 174(. ح رارت درون خمرن دگان دینمری از گیاهشناسان ق رن س م و از من ابع دس ت »زقم « طبق آنچه قبالً ذکر شد چنان باال م ی رود ک ه اول در گیاه شناسی جزی ة الع است، گیاهی با ن ا نیازمند فرونشاندن آن با آبی خن ان د ؛ ام ا تنه ا آب »زقم « وجمد ندارد. پ در عصر نزول ن ا »زق م « دردسترس و ممجمد، آبی جمشان و سمزاننده است. برای بیشتر اعراب ناشناخته بمده است و ش اید تنه ا از می ان گیاه ان ملق ب ب ه »زق م «، گی اهی ک ه گروهی از طبیبان ک ه از خ ما داروی ی آن مطل ع بیشترین انطب اق را ب ا »زق م « ق رآن دارد، »خرم ای بمدهان د، آ ن را م ی ش ناخته و ب ا ن امی دیگ ر آن را صحرایی« اس ت. دالیل ی اس تنادپذیر در ای ن زمین ه می خماندهاند. بمعلی سینا نیز در کت اب »القراّون فری

www.SID.ir Archive of SID

مصداقیابی واژۀ »زقم « در قرآن با تأکید بر منابع تفسیری و گی اهشناسی 165

الطب« گیاهی را با این ویژگی ذک ر ک رده اس ت ک ه تا افراد کامالً آن را در کنند. بر اس اس ای ن، گی اه ظاهر میمه اش در طعم و شکل ش بیه خرم ای ن ارس »زقم « در عصر نزول وجمد داشته است؛ ولی انتشار است و خما دارویی دارد؛ اما نا »زقم « ب رای آن و فراوانی گس ترده ای در ش به جزی ر ۀ ع رب نداش ته بیان نشده است )ابن سینا، بیتا، ج3، 328(. است تا همۀ افراد با این گی اه و خ ما آن آش نایی د( شیره و عصاره ای که از میمۀ این درخت گرفته داشته باش ند و احتم ال دارد تنه ا برخ ی طبیب ان از می شمد، با آنچه از میمه و هستۀ زیتمن گرفته می شمد خما دارویی آن مطلع بمده اند و با نا دیگری غیر و تهماندۀ آن شباهت دارد که »درد ّ الزیت« یا هم ان از »زقم « آن را می خماندهاند. »مهل« است. همچنین عصارۀ میمه آن همانط مر ک ه اطالق »شیطان« بر »مار« نزد اع راب عص ر ن زول در قسمت گیاه شناسی بدان اشاره شد سمی اس ت و ازطرفی و تشبیه ثمرۀ گیاه »زقم « ب ه »س ر ش یاطین « می تمان میمۀ این گیاه را به سر مار تشبیه ک رد ؛ زی را در ق رآن ک ریم از ط رف دیگ ر، ب ه مهل ب مدن و حاوی زهر است. این زهر م ایع مط ابق ب ا روای اتی زهرآگینی این گیاه اشاره می کند و به نظر نم ی رس د اس ت ک ه »زق م « را م ایعی تل خ معرف ی م یکنن د زشتی منظر این گی اه منظ مر باش د؛ زی را معیاره ای )شیبانی، 1416ق، ج3، 220؛ مبارکفمری، ب ی ت ا، زیبایی نزد همه یکسان نیست و نمی ت مان گی اهی را ج7، 260(. این زهر گرچه به مقدار ک م در ب دن در دنیا یافت که همگان بر نازیبایی آن گماهی دهند. از میان گیاهان ملقب به »زق م «، گی اه »خرم ای عملکرد پادزهری دارد، مقادیر زیاد آن »فمالوون منهرا صحرایی« به چن د دلی ل »زق م « واقع ی اس ت : -1 البطون« آسیب جدی به دنبال خماهد داشت. زه ر در نخستین ظهمر ثمرۀ آن »طلع« نامیده می شمد و عرب درون بدن ایجاد حرارت می کند »کالمهرل یغلری فری »طلع« را برای خرما به کار می برد و این گی اه ن معی البطون کغلی الحمریم « و کس ی ک ه زه ر م ی خ مرد، خرما محسمب می شمد؛ 2- گیاه »خرمای ص حرایی « احساس تشنگی شدید میکند » «. فشاربون ش الهیم بممی آفریقا است و با تمضیحات لغمی ان و مفس ران دربارۀ آشناییداش تن م ردی آفریق ایی زب ان ب ا ن ا نتيجهگيری »زقم « و غذایی که از خرما و کره درست م ی ش مد، طبق بیان قرآن کریم، »زق م « گی اهی اس ت ک ه متناسب است. همچنین این گیاه در ن ماحی مختل ف ایجاد حرارت و عطش می کن د و ثم ر ۀ آن ب ه »س ر آفریقا »زچمن« خمانده می شمد که شبیه تلفظ »زق م « ش یاطین« تش بیه ش ده اس ت. ای ن گی اه خ مرا است؛ 3- سمیبمدن میمۀ این گیاه، ش یره و عص ار ۀ گناهکاران بمده و به دلیل نامطبمعی، گلمگیر است و گرفتهشده از میمۀ آن و ایجاد حرارت و تشنگی پ به جای لذتبخش ی، درد و رن ج را ب ه هم راه دارد. از مص رف آن، ب ا واژهه ا و عب ارته ای »رسررو هرچند این گیاه، گیاهی جهنمی در قرآن کریم مطرح الشیاطی «، »مهل«، »یغلری فری البطرون « و »فشراربون شده است، خداوند در بشارت و ان ذار، نممن ه ه ایی ش الهیم« مطابقت می کند. روایاتی نیز ک ه »زق م « دردسترس و ملممس از عالم طبیعت را مثال میآورد در آنها بهصمرت مایع )قط ة( و تلخ )مر ّ ( تمص یف

www.SID.ir Archive of SID

166 دوفصلنامه علمی پژوهشی » پژوهشهای زبانشناختی قرآن«، سال هفتم، شماره دو ، شماره پیاپی )14( پاییز و زمستان 1397

ش ده و اس تفاده از آن س ب ب فس اد معرف ی ش ده، نشان دهندۀ همین مطلب است؛ البته باید تمجه داشت گیاه ان اخ روی و دنی می از لح اب کیفی ت بس یار متفاوتاند، هرچند در نا باهم مشابهتاند.

تصاویر گياهان ملقب به »زقوم« تصویر شماره چهار: »فراسيون«

تصویر شماره یک: »تنّوم«

تصویر شماره پنج: »فرفيون«»گاو كشک«

تصویر شماره دو: »صوم«

تصویر شماره شش: »فرفيون صمغی مراكشی«

تصویر شماره سه: »افسنطين«

تصویر شماره هفت: »گل ميمون«

www.SID.ir Archive of SID

مصداقیابی واژۀ »زقم « در قرآن با تأکید بر منابع تفسیری و گی اهشناسی 167

تصویر شماره هشت: »نقد« تصویر شماره دوازده

پینوشت 1 »إحیاء الترک ة فری النباترات الطبیر والمفر دات العطاری « اثر رمزی مفتاح. 2 نا فارسی آن »هلیله« بمده و آن درختی اس ت که میمه ای بیرمی، تلخ و کمچ ت ر از س نجد دارد

)گرامی، 1386ش، 123(. تصویر شماره نه: » تينالشوكی« 3 گاو از درخت »أستن« می رمد. درختی که تنه ای سیاهرن داشته است ]و شاخههایی خش بر ب االی آن است[ مانند کنیزان که روى سر خمد هیز حمل میکنند )دینمری، 1423ق، 101 (. 4 ممکّل بمد بر کالبد درخت ص م )ک ه ش کل انسانس ت( و آن را مماظب ت م یک رد از گلّ ه ب ز و

گمسفند که از آن نخمرند و مسمم نشمند. 5 تصویر شماره ده: »حنظل« "Euphorbia abyssinica" 6 نا های خرم ا از نخس تین ظه مر ت ا آخ رین مرحلۀ رسیدن بهترتیب »طلع«، »خال «، »بلح«، »بد «، »رطررب« و »تمرر « اس ت )ج مهری، 1407ق، ج1، .)356 7 گی اهی ص حرایی و خ اردار اس ت ک ه ان ماع مختلفی دارد و برخی از آنه ا می مه ه ایی دارن د ک ه تصویر شماره یازده: »خرمای صحرایی« میتمان خمرد )جرار، 2010 ، 164(. 8 این بیت با »عجیز« نیز آمده و به این معناست

www.SID.ir Archive of SID

168 دوفصلنامه علمی پژوهشی » پژوهشهای زبانشناختی قرآن«، سال هفتم، شماره دو ، شماره پیاپی )14( پاییز و زمستان 1397

»زن سلیطه ای که سمگند می خمرد هنگ امی ک ه م ن ابمحی ان، محم د ب ن یمس ف )1420ق(، البحرر سمگند می خمر ؛ مثل ماری که در درخ ت »حم ا « المحیط فی التفدی ، بی وت: دارالفك . منزل کرده و شناخته ش ده اس ت « )طب ری، 1420ق، آلمسی، محممد )1415ق(، روح المعاّی فی تفدی ج21، 54( الق آن العظیم، بیروت: دارالكتب العلمی . 9 » عنانها بر پش ت ش تر حر رممتی همچ من برقعی، حس ین ) 1387ش(، ادوی ه قلبی ه ب معلی پیچوتاب خمردن مار در بیابانی ک ه گی اه »بی دانجیر « سینا، تهران: نی. در آن روییده باشد، ب ه ه م م ی پیچن د « )عس گری، بلخی، مقاتل بن سلیمان )1423ق(، تفسیر مقات ل 1389ش، 204(. بن سلیمان، بیروت: إحیاء التراث.

بیرون ی، ابمریح ان )1358ش(، ص یدنه، ترجم ۀ كتابنامه ابمبکر کاسانی، تهران: شرکت افست. قرآن کریم ترجمۀ محمدمهدی فمالدوند ج رار، دالل یمس ف )2010 (، لتكرروّی أجمررل، ابراهیم، احم د ش مقی ) 2012 (، موسروع عرالم بیجا، عالم الثقاف . اإلّدان فی ضوء الق آن و الدن ، مصر: دارالنهض . جندل، جاسم محم د ) 1971 (، أمر اض العیر ، ابن أثیر، مجدالدین )1399ق(، النهای فری ر یرب بیروت- لبنان: دارالكتب العلمی . الح یث و األث ، بیروت: المكتب العلمی . جن دی، عل ی ) 1412ق(، فرری الترراری األد ابن دری د، محم د ب ن حس ن ) 1987 (، جمهر ة الجاهلی، بیجا، دارالت اث األو . اللغ ، تحقیق رمزی منی ر بعلبک ی ، بی روت: دار العلرم جمهری، اسماعیل بن حماد )1407ق(، الیرحاح للمالیی . تاج اللغ و صحاح الع بی ، بیروت: دار العلم للمالیی . ابن سینا، بمعلی )بی تا(، القاّون فی الطب، تحقی ق حمیرى، نشمان بن سعید )1420قى، شمس العلو محم أمی الضناو ، بیجا، بینا. ودواء کال الع م الكلو ، تحقیق حس ین عم ری ، ابن عاشمر، محمد بن طاهر )1984ق(، التح یر و – بیروت لبنان: دارالفك المعاص . التنوی ، تمن : ال ار التوّدی . خس روی، مه دی )1376ش(، گیاه ان داروی ی، ابن فارس، احمد )1399ق(، معجم مقاسیس اللغر ، تهران: محمد. تحقیق عبدالسال محمد هارون، بیجا، دارالفك . درویش، محیالدین )1415ق(، اعر ا القر آن و ابن منظ مر، محم د ب ن مک ر ) 1414ق(، لدران بیاّه، سمریه: دار االرشاد. الع ، بیروت: دارصادر، چاپ سم . دغیم، بتمل )2015 (، »أی توج شج ة الزقرو «، ابن نفی ، علی بن أبی حز م1387شى، الشرامل com،http://mawdoo3، 97/01/05. فی الیرناع الطبّیر ، تحقیر یوسرف زیر ان ، ته ران: دهخ دا، عل یاکب ر )1388ش(، گزی ده امث ال و مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسالمی و مکمل. حکم، به کمشش محمد دبیر سیاقی، بی ج ا، ش رکت

www.SID.ir Archive of SID

مصداقیابی واژۀ »زقم « در قرآن با تأکید بر منابع تفسیری و گی اهشناسی 169

کتاب. دارالح یث. دیدی ه، چ ارلز )1422ق(، رحلرر إلرری الحجرراز، صاحب بن عباد، اس ماعیل ب ن عب اس )ب ی ت ا( ، ریاض: دارالفییل الثقافی . المحیط فی اللغ ، بیجا، بینا. دین مری، عب دان ب ن مس لم ) 1423قى، الشررع و طباطبایی، س ید محمدحس ین )1417قى، المیرزان الشع اء، بیروت- لبنان: دار االرقم ب ابی االرقم. فی تفدی الق آن، قم: جامعه مدرس ین ح مزه علمی ه رازی، فخرالدین )1420ق(، مفاتیح الغیب، بی وت: قم. دار إحیاء الت اث الع بی، چاپ سم . طبری، محمد بن جری ر ) 1420ق(، جرامع البیران زرگری، علی )1347ش(، گیاهان دارویی، بیج ا، فی تأویل الق آن، تحقیق أحمد محمد شاکر، ب ی ج ا، امیرکبیر. موسده ال سال . زمخشری، محممد بن عمرو )بی ت ا ى، الفراس فری طریحی، فخرالدین )1375ش(، مجمرع البحر ی ، ر یب الح یث واألث ، تحقیق علری محمر البجراو ، تهران: مرترمی. لبنان: دار المع فه. عسگری، انسیه )1389ش(، »معناشناسی ن مین از ______)1407ق(، الكشررراص واژه شیطان«، پژوهشهای قرآنی، 16)64(، 204. ع حقاس روامض التنزیل، بیروت: دارالكتا الع بی. عمر، احمد مختار )1429ق(، معجم اللغر الع بیر سلطان، محم د میرزا )1364ش(، س فرنامه س یف المعاص ة، بیجا، عالم الكتب. الدول، تهران: نی. غام دی، اب راهیم)2008 (، »ّبررررررات com ،thomala،http://www سید بن قطب، ابراهیم )1412ق(، فی ظال الق ان، الزقو «، ، 96/12/06. بی وت - قاه ة: دارالش وق. فاروقی، محمد اقتدار حسین )1387ش(، گیاه ان سیدی، علی رئ ی ) 1355ش(، مر آة الممالر ، در قرآن، ترجمۀ احمد نمایی، مش هد: پ ژوهش ه ای ترجمۀ محممد تفرلی، تهران: فرهن ایران. اسالمی. شربینی، محمد بن احمد )1285قى، الد اج المنی فراهیدی، خلیل بن احمد )1410ق(، کتا العی ، فی االعاّ علی مع ف بعض معاّی کرال ربنرا الحكریم قم: هجرت، چاپ دو . فیروزآب ادى، محم د ب ن یعق مب ) 1426ق الخبی ، قاهره: بوالق. ى، تحقیق شنمانی، محمد )1417ق(، النباتات المدتخ م فی القامو المحیط، الت اث فی مؤسدر ال سرال ، بیروت – لبنان: . الطب الشعبی الدعود ، ریاض: م ین المل عب العزیز مؤسد ال سال قاسمی، محمد )1418ق(، ، تحقیق للعلو و التقنی . محاس التأویل بیروت: . شیبانی، احمد بن محمد )1416قى، مدرن اإلمرا محم باسل عیون الدود، دار الكتب العلمی قرشی، علیاکبر )1371ش(، قاممس قرآن، تهران: أحم ب حنبل، تحقیق احم د محم د ش اکر ، ق اهره:

www.SID.ir Archive of SID

170 دوفصلنامه علمی پژوهشی » پژوهشهای زبانشناختی قرآن«، سال هفتم، شماره دو ، شماره پیاپی )14( پاییز و زمستان 1397

دارالكتب اإلسالمی . نعمانی، سراجالدین )1419ق(، اللبا فری علرو قرطب ی، محم د ب ن احم د )1364ش(، الجررامع الكتا ، تحقیق عادل أحمد عبد الممجمد، بی روت - ألحكا الق آن، تهران: ناصرخسرو. لبنان: دار الكتب العلمی . قشاش، محمد )1427ق(، النبات فی جبا الدر اة یاس مف، احم د ) 1419ق(، جمالیررات المفرر دة و الحجاز، م ینه: س وات. الق آّی ، دمشق: دارالمكتبی. قنمجی، محمد )1412ق(، فتح البیان فری مقاصر یمن ، ایاد عب دالقادر ) 2013 ى، موسروع الطرب الق آن، بیروت: المكتب العی یّ . الب یل، ممصل: دار الكتب و الوثاس الوطنی . Cassidy, Tony (1997). Environmental ______)1398ق(، یقظ اولی االعتبرار ممرا Psychology. New York: Psychology ورد فی ذک النار وأصحا النار، قاهره: مكتب عراطف .Press Dilmen, Nevit (2013). "Nerium Oleander - دار األّیار. ."Zakkum http://commons.wikimedia.org. گرامی، به را ) 1386ش(، گ ل و گی اه در ه زار Duke, James A. (1929). Duke's Handbook سال شعر فارسی، تهران: سخن. -of Medical Plants of the Bible. London New York: CRC Press. ماتریدی، ابممنصمر )1426ق(، تفدی المات یر ، Flynn-Burhoe, Maureen (2009)."Mapping Metaphors: A Thorny Path". https:// تحقیق مجدی باس لم ، بی روت - لبن ان: دار الكترب -oceanflynn.wordpress.com/tag/tree-of zaqqum. العلمی . Iwu, Maurice M. (1993). Handbook of مبارکفمری، محمد )بی تاى، تحفه األحروذ بشر ح - .African Medicinal Plants. CRC Press 65 جامع الت مر ، بیروت: دارالكتب العلمی . Mandaville, James p. (2011). Ethnobotany: Plant Concepts and Uses محم دی آش نانی، عل ی ) 1389ش(، درس نامۀ in a Desert Pastoral World. University شناخت عربستان، تهران: مشعر. .of Arizona Press Musselman, Lytton John (2003)." Trees in مصطفمی، حسن )1360ش(، التحقی فی کلمرات the Koran and the Bible". Unasylva English ed 54(213). الق آن الك یم، تهران: ترجمه و نشر کتاب. Quattrocchi, Umberto (2012). CRC World می رابزاده اردک انی، مه ران )1389ش(، »ام مر Dictionary of Medicinal and Poisonous Plants. Boca Raton: CRC Press. طبیعیه و ارکان در مکتب طب ایرانی«، فصلنامۀ ط ب Stuckey, Barb (2012). Taste: Surprising سنتی اسال و ایران، 1)4(، صصStories and Science About Why Food .323-315 Tastes Good. New York: Simon and میرحی در، حس ین )1375ش(، مع ارف گی اهی: .Schuster ک اربرد گیاه ان در پیش گیری و درم ان بیم اریه ا،

تهران: دفتر نشر فرهن اسالمی.

www.SID.ir