MYNYDDOEDD DARGANFOD / DISCOVER MYNYDDOEDD CAMBRIAN MOUNTAINS

NATUR • TREFTADAETH • LLWYBRAU NATURE • HERITAGE • TRAILS

thecambrianmountains.co.uk Cyflwyniad i | Introduction to MYNYDDOEDD CAMBRIAN MOUNTAINS

Croeso i Welcome to the Fynyddoedd Cambrian Cambrian Mountains Ardal o ucheldir yng nghanol Cymru. Saif y A remote wilderness rising in the heart of mynydd uchaf, Pumlumon Fawr (2468tr/752m) . Pumlumon Fawr’s (2468tr/752m) yn gadarn dros y cyfan. summit stands prominent as its highest point. Yma mae digonedd o le i’r enaid gael llonydd ar There are wide open spaces and steep sided lwybrau’r mynydd neu’r dyffrynnoedd coediog, wooded valleys, breathtaking waterfalls and rhaeadrau trawiadol a llynnoedd anghysbell. tranquil lakes. Here you can find solitude and Cewch gyfle i fwynhau natur a’r awyr agored peace and experience nature and the great ar ei orau; darganfod diwylliant byw a hanes outdoors. The mountains are alive with culture cyfoethog tywysogion Cymru, mynachod, and the history of Welsh princes, monks, mwyngloddwyr ac amaethyddiaeth. Yn y and farming. In this booklet we present llyfryn yma ein bwriad yw cyflwyno cipolwg nature, heritage and trails at their best. You’ll o natur, treftadaeth a llwybrau. Cewch flas even discover the ‘dark’ side of the Cambrian hefyd o ochr ‘tywyll’ Mynyddoedd Cambrian! Mountains too! O Fynydd Llanllwni yn y de, trwy ardal Yr From Llanllwni Mountain in the south, a thu hwnt i ucheldir Pumlumon Fawr, through Yr Elenydd and to the peaks of dewch i ddarganfod Mynyddoedd Cambrian Pumlumon Fawr, discover the Cambrian heddiw. Mountains today.

#visitcambrianmountainsnext 1 Ceir amrywiaeth eang o fyd natur gan gynnwys adar, mamaliaid, blodau a phlanhigion yng nghoedtiroedd a glannau llynnoedd. Ymwelwch NATUR â’r gwarchodfeydd natur a darganfyddwch NATURE fywyd gwyllt yr ardal. The Cambrian Mountains are brimming with nature from birds, mammals, flowers and plants in woodlands and lakesides. Visit as many of the nature reserves as you can and you’ll be amazed at what you’ll discover.

Cewch glywed y Gymraeg mewn canu corawl, eisteddfodau, treialon cŵn defaid, sioeau amaethyddol ac yn y cymunedau. Mae gennym hefyd eglwysi a chapeli gan gynnwys Abaty Ystrad Fflur. Mae diwydiannu’r oes a fu dal gennym drwy leoliadau mwyngloddio plwm, arian ac aur sy’n frith dros y tir. Hear the Welsh language sung in choirs, eisteddfodau, at sheep dog trials, agricultural shows and in the communities. There are churches TREFTADAETH and chapels, including Strata Florida, the HERITAGE ‘Westminster Abbey of Wales’. Journey through the landscape and you’ll discover remains of lead, silver and mines too.

Cewch yma lwybrau diri. I’r rheiny sydd â map a chwmpawd, bydd cyfle i ddarganfod Mynyddoedd Cambrian a gwerthfawrogi’r ehangder mynyddig. Prin y gwelwch neb ar eich taith. Cerdded, seiclo, beicio mynydd, merlota a gyrru ceffyl. Follow the waymarked trails. For those who are confident enough take a map and compass, discover the delights of the upland LLWYBRAU mountainsides where you’re not likely to meet TRAILS a soul all day. Walking, cycling, mountain biking, horse-riding and horse & carriage driving.

thecambrianmountains.co.uk 2 NATUR NATURE ym Mynyddoedd in the Cambrian Cambrian Mountains

Eryri Ffordd Cambria Mae’r map hwn at ddibenion darluniadol yn unig. Rydym Ffordd yr Arfordir The Cambrian Way wedi gosod y safleoedd mor agos â phosib i’w lleoliadau. The Coastal Way This map is for illustration purposes only. We have located the sites as close as possible to their location.

Lein y Cambrian A470 A487 Dolgellau A495 A483 Abermaw Amwythig Shrewsbury Llangadfan A487 A458 A458 A470 Pantperthog Afon Dy vey Y Trallwng er Do Llanfair Caereinion Riv Llanbrynmair Welshpool Machynlleth A470 Aberriw Tywyn A489 Berriew A493 15 Garreg-hir Carno en Aberdy ern 12 on Hafr Foel Fadian Af er Sev Eglwysfach Staylittle 11 Riv Furnace Ynyslas Cronfa Ddŵr Caersws Tre’r Ddol Nant y Moch 3 Llyn Cl Y Borth Reservoir Bryn y Fan Bont-goch yw Y Drenewydd Tal-y-bont 5 edog Trefeglwys N (Elerch) Pumlumon Newtown Y Afon Rheidol O Fawr I Rheidol River A A487 G Ponterwyd A44 Llanidloes B A44 Capel Bangor I Aberystwyth Af Pegwn Mawr D on Gw N Pisgah Riv Llangurig E A4120 8 er Wy A470 A y ALLWEDD / KEY R Cnwch Pontarfynach Cwmystwyth e E G A483 I Coch Devil’s Bridge Ffyrdd / Roads C Llanilar Ffyrdd Mynydd Golygfaol / Scenic Mountain Roads D 4 Cronfa Ddŵr E R Craig Goch 1 Afonydd & Chronfeydd Dŵr / Rivers & Reservoirs A Reservoir A A487 Llanafan Pontrhydygroes Rhaeadr Gwy Rheilordd / Railway B A485 Afon Ystwyth Cronfa Ddŵr Elan C Lledrod River Ystwyth Llynnoedd Tei Pools Penygarreg Valley Reservoir Rhayader Trefyclawdd Rheilordd Stêm / Steam Railway Pontrhydfendigaid A488 Aberaeron B4577 Penuwch Cronfa Ddŵr Knighton Llwybr Cenedlaethol Glyndŵr / Glyndˆwr’s Way National Trail Cronfa Ddŵr 13 Caban Coch Claerwen Reser Llwybr Taith Cambria / Cambrian Way Long Distance Trail Y Cei Newydd 2 Reservoir voir Llanerchaeron Cronfa Ddŵr Llandrindod Wells Elan Valley International Dark Sky Park New Quay Tregaron Garn Garreg Ddu Y Gamriw A482 Llwynygroes Gron Reservoir Worcester Drygarn Fawr Ffordd yr Arfordir Gorllwyn A44 The Coastal Way Cribyn Llangybi Llanddewi Bre A481 Cronfa Ddŵr 9 Llanbedr Llyn Brianne Cilmeri Pont Stean 14 Llanfair Clydogau Reservoir Abergwesyn Beulah Llanfair ym Muallt A487 Lampeter Bryn Mawr A483 Builth Wells A438 Abertei A486 7 Cardigan A475 Llanwnnen Llanwrtyd Wells Hen ordd Afon Tei A482 Mynydd Mallaen River Tei Hereford Llanybydder Cilycwm Sugar Loaf Castell Newydd Llandysul Llanllwni 10 Cynghordy Llan hangel- Llansawel

Emlyn A484 rhos-y-corn Newcastle Emlyn A485 6 Llanymddyfri Talley Brechfa Llanwrda A40 Afon Cothi

River Cothi A479 A4069 Cronfa Ddŵr Wysg Usk Reservoir B4310 A40 Aberhonddu Llandeilo Bannau Brycheiniog Brecon Caerfyrddin Nantgaredig A40 A470 A40 Carmarthen Afon Ty Ri wi ver Towy Y Fenni A40 A483 Ffordd Cambria The Cambrian Way A48 A484 Caerdydd / Cardi

M4 Abertawe / Caerdydd Swansea / Cardi Mwy o wybodaeth o/More information visit thecambrianmountains.co.uk/discover-nature 3 1 Gilfach Nature Reserve, Rhaeadr Gwy/Rhayader 8 Coed Simdde Llwyd, Cwm Rheidol Valley Bronwen y dŵr, y gog, gwybedog brith, pili pala, Clychau’r gog, eglyn cyferbynddail, gwybedog brith, ffyngau cap cwyr,cen y cerrig, naid yr eog. telor y coed, ysgyfarnog. Bluebell, golden saxifrage, Dipper, cuckoo, pied flycatcher, butterfly, waxcap pied flycatcher, wood warbler, brown hare. fungi, lichen, leaping salmon. welshwildlife.org/nature-reserves rwtwales.org/reserves/gilfach-farm Vicarage Meadows Nature Reserve, Abergwesyn 9 Clychau’r gog, tegeirian, llafn y bladur, glöynnod byw, 2 Cors Caron Nature Reserve, Tregaron madfall, broga/llyffant melyn. Bluebell, orchid, bog Dwrgwn, madfall, y gog, tylluan wen, bod tinwen, yr asphodel, butterfly, common lizard, common frog. ymwerawdwr, gwrid y gors. Otter, common lizard, cuckoo, welshwildlife.org/nature-reserves barn owl, hen harrier, dragonfly, rosy marsh moth. naturalresources.wales/days-out Gallt Y Tlodion/Poor Man’s Wood Nature Reserve, 10 Llanymddyfri/Llandovery Coetir derw, llus, mwsog, clychau’r gog, gludlys, 3 Glaslyn Nature Reserve, Dylife Grug, ymerawdwr, cwtiad aur, corhedydd y waun. telor penddu, delor y cnau, gwybedog brith. Very large nature reserve with heather, Oak wood, bilberry, mosses, bluebells, campion, emperor moth, golden plover, meadow pipit. blackcap, nuthatch, pied flycatcher. montwt.co.uk/nature-reserves/glaslyn welshwildlife.org/nature-reserves

11 Llyn Mawr Nature Reserve, Caersws 4 Stâd yr Hafod/Hafod Estate, Pontrhydygroes Sgimiwr llinell ddu, mursen las gyffredin, broga/llyffant Mwsog, cen, madarch, y gog, brych y coed, siglen melyn, gïach, hwyaden gopog. felen, gwybedog mannog, barcud coch, boda, hebog Black-tailed skimmer, common blue damselfly, common yr ehedydd, hebog tramor, gwalch marth, llygoden frog, snipe, tufted duck. bengron y dŵr, bele’r coed, dwrgwn. Moss, lichen, montwt.co.uk/nature-reserves/llyn-mawr mushroom, cuckoo, mistle thrush, yellow wagtail, spotted flycatcher, , buzzard, hobby, peregrine 12 Ynyshir RSPB, Eglwysfach falcon, goshawk, water vole, pine marten, otter. Cornchwiglen, y ganwraidd goesgoch, gŵydd dalcenwyn, naturalresources.wales/days-out telor y coed, gwalch y pysgod. Lapwing, redshank, white fronted goose, wood warbler, osprey. rspb.org.uk 5 Coedwig Hafren Forest, Llanidloes Bronwen y dŵr, gwalch marth, gwalch y môr, mwsog a glaswellt, tresgl y moch, llafn y bladur, gylfingroes, eog. 13 Cwm Elan/Elan Valley Dipper, goshawk, osprey, mosses and grasses, tormentil, Gwybedog brith, mochyn daear, bronwen/gwenci, bog asphodel, crossbill, salmon. llwynog/cadno, llygoden y coed, dwrgi, broga/llyfant naturalresources.wales/days-out melyn, gwyfyn bwrned pum smotyn, ystlymod. Pied flycatcher, badger, weasel, fox, woodmouse, otter, common frog, six spot burnet moth, bat. 6 Talley Lakes Nature Reserve, Talyllychau/Talley elanvalley.org.uk/discover/nature Hwyaid, trochydd, elyrch, gwyddau, lili, yr ymerawdwr. Duck, grebe, swan, geese, white and yellow lily, Denmark Farm Conservation Centre, Lampeter Emperor Dragonfly. 14 Ysgyfarnog, tylluan wen, gwybedog brith, tegeirian y welshwildlife.org/nature-reserves gors deheuol, pili pala, gwas y neidr. Hare, barn owl, pied flycatcher, southern marsh orchids, butterflies, dragonflies. 7 Gwenffrwd-Dinas RSPB, Rhandirmwyn Barcud coch, gwybedog brith, tingoch, bronwen y dŵr, denmarkfarm.org.uk/what-to-see-monthly/ siglen lwyd, cen. Red kite, pied flycatcher, redstart, dipper, grey wagtail, Cors Dyfi Nature Reserve, Derwenlas 15 Gwalch y pysgod, madfall, telor y cyrs. lichen. Osprey, common lizard, reed warbler. rspb.org.uk montwt.co.uk/nature-reserves/cors-dyfi 4 TREFTADAETH HERITAGE ym Mynyddoedd in the Cambrian Cambrian Mountains

1 Pontrhydygroes/Cwmystwyth Ar lethrau Cwmystwyth mae canolbwynt Cymru, yn ôl yr Arolwg Ordnans. Mae olion ar y tirwedd yn dyst i ddiwydiant gychwynodd cyn hanes, ddaeth i ben ond yn yr 20fed ganrif. Yma ceir Ystad Bictiwrèsg yr Hafod. According to the Ordnance Survey, the centre of Wales is on the slopes of Cwmystwyth. A dramatic landscape, testimony to the search for minerals from prehistory to the 20th century. Picturesque Hafod Estate nearby.

2 Cwm Elan/Elan Valley/Yr Elenydd Cyfres o gronfeydd dŵr gosgeiddig Fictoraidd, lle bu’r ‘Dambusters’ yn ymarfer. Olion cynhanesyddol i’w darganfod yn y tirwedd. Un ymwelydd â Stâd Elan oedd y bardd Shelley. A series of elegant Victorian reservoir dams, where the ‘Dambusters’ used Nant y Gro Dam to test the bouncing bomb. Prehistoric cairns scattered across the landscape. Lyric poet Shelley visited the Elan Estate.

3 Rhaeadr Gwy/Rhayader Cofeb ryfel yw cloc y dref. Chwiliwch Eglwys Sant Ffraid am gofeb i Emmeline Lewis Lloyd - dringwr mynyddoedd a’r fenyw gyntaf o Gymru i ddringo Mont Blanc. Cewch gelf a hanes yng Nghanolfan CARAD. Rhayader’s town clock is also its war memorial. Find a memorial to alpinist and first Welsh woman to climb Mont Blanc, Emmeline Lewis Lloyd at St Bride’s Church. Discover craft and history at CARAD.

4 Llanwrtyd/Llanwrtyd Wells/Cilmeri Cyfansoddwyd y gân adnabyddus “Sosban Fach” yma. Galwch heibio’r Ganolfan Treftadaeth am yr hanes. Lleoliad digwyddiadau amgen iawn. Cilmeri: cofeb i Lywelyn ap Gruffydd. The popular song “Sosban Fach” was composed at Llanwrtyd. Call at the Heritage Centre for the story. Quirky ‘World Alternative Games’. Memorial at Cilmeri to Llywelyn ap Gruffydd.

5 Llanymddyfri/Llandovery/Cynghordy Castell â hanes cythryblus. Cofeb Llywelyn ap Gruffydd Fychan. Tref porthmyn a Banc yr Eidion Du. Gerllaw mae cartref yr emynydd William Williams, Pantycelyn, a phont rheilffordd Cynghordy. A castle steeped in history. Poignant memorial to Llywelyn ap Gruffydd Fychan. Inns recall the droving trade. Bank of the Black Ox. Nearby is the home of the hymnist William Williams, Pantycelyn; also the Cynghordy railway viaduct.

6 Pumsaint & Dolaucothi Archwiliwch diroedd Stâd Dolaucothi a chloddfa aur Rhufeinig i weld carreg y pum sant. Gerllaw mae , ffordd Rufeinig sy’n cysylltu Llanymddyfri a Llanddewi Brefi.Explore the Estate of Dolaucothi, its Roman goldmines and find the legendary stone of the ‘five saints’. Nearby is Sarn Helen Roman road linking Llandovery to Llanddewi Brefi. Mwy o wybodaeth o/More information visit thecambrianmountains.co.uk/discover-heritage 5 Pontrhydfendigaid/Abaty Ystrad Fflur Abbey 7 Cilycwm/Mynydd Mallaen/Rhandirmwyn/Llyn Brianne 14 Cymuned y mwyngloddio. Yma mae derwen a enillodd Adfeilion abaty Sistersiaidd. Heddiw mae technoleg wobr genedlaethol yn ddiweddar. Mae ogof Twm Siôn archaeoleg newydd yn datgelu gorffennol. Bryngaer Pen y Cati a chronfa ddŵr Llyn Brianne gerllaw. A proud Bannau. Bro mebyd Caradoc Jones, y Cymro cyntaf i ddringo lead-mining community. Here a local oak recently won Everest. Romantic ruins of a great Cistercian Abbey the a national award. Find Twm Siôn Cati’s cave and Llyn ‘Westminster Abbey of Wales’. Modern archaeological digs Brianne reservoir nearby. unearthing abbey’s history. Pen y Bannau hillfort. Childhood home of Caradoc Jones, first Welshman to climb Everest. Talyllychau/Talley 8 Ponterwyd/Pontarfynach/Devil’s Bridge Abaty sydd werth ymweld ag ef. Ger y llyn eglwys digyffro 15 Olion mwyngloddio arian a phlwm. Argae Nant y Moch St. Michael ac ynddi eisteddleoedd ‘bocs’. Mae un o goed ger Pumlumon Fawr. Chwedl y pontydd dros yr Afon onnen mwyaf Prydain i’r gogledd-ddwyrain o’r abaty. Mynach. Trên stem Rheilffordd Dyffryn Rheidol. Gerllaw Superb abbey that is worthy of a visit. Lakeside church mae’r Bwa. Remains of lead and silver mining. Nant y of St Michael including its original box pews. One of the Moch reservoir and Pumlumon Fawr nearby. Legend of largest ash trees in Britain stands north-east of the abbey. the three bridges. Vale of Rheidol steam train. Woodland landscape at the Arch. Brechfa Forest/Mynydd Llanllwni a Llanfihangel 9 Rhos-y-Corn Talybont/Tre’r ddôl/Ffwrnais Coedwig hela frenhinol; eglwys pererinion yn 16 Mwyngloddio o’r cyfnod Neolithig a Rhufeinig. Ffwrnais Llanfihangel Rhos-y-Corn gerllaw; man geni’r ymgyrchwr Dyfi o’r 18fed ganrif. Bedd Taliesin, bardd chwedlonol Gwilym Marles - hen ewyrth Dylan Thomas; Bob y y 6ed ganrif. Cartref gwasg Y Lolfa. Mining dating back gigfran gellweirus. Norman Royal Forest; Pilgrim church to Neolithic and Roman times. 18th century furnace at Llanfihangel Rhos-y-Corn; birthplace of Gwilym Marles, and waterwheel. Hilltop cairn linked to 6th century poet, preacher and social campaigner-Dylan Thomas’ great Taliesin. Home of Welsh printing press, y Lolfa. uncle. Mischievous raven called Bob at the pub. Dylife/Penffordd Las/Staylittle Llanybydder 17 10 Caer Rufeinig uwchlaw gweithfeydd mwyn yw Pen Tref farchnad hanesyddol ar yr Afon Teifi. Yn enwog yn y Crocbren – atgof o ffawd greulon Siôn y Gof. Ym rhyngwladol am ei farchnad geffylau. Safle bryngaer Mhenffordd Las ganwyd Sir David Brunt, sylfaenydd Oes Cerrig Pen y gaer yn agos i’r dref. Historic market astudiaethau tywydd. A Roman fortlet overlooks the town on the River Teifi. Known internationally for its mining remains. The hill’s name, Pen y Crocbren, monthly horse fair. Site of an Iron Age hillfort, Pen y gaer. recalls the gruesome fate of Siôn y Gof. Distinguished meteorologist, Sir David Brunt was born in Staylittle. Llanbedr Pont Steffan/Lampeter 11 Llanbrynmair Man geni rygbi yng Nghymru yn ei Choleg Prifysgol 18 hynaf. Sail Normanaidd. Bu Dylan Thomas yma. Bro mebyd Iorwerth C Peate, sylfaenydd Amgueddfa Canolfan Gwiltiau yn Neuadd y Dref. Amgueddfa gerllaw. Werin Cymru-Sain Ffagan. Samuel Roberts (S.R.) yr Birthplace of Welsh rugby at the oldest University College heddychwr. Welwch chi’r ddraig yn y tŵr? Birthplace of in Wales. Norman foundations, elegant Georgian and Iorwerth C Peate, founder of the Welsh Folk Museum-St Victorian buildings. Dylan Thomas came here. Quilt Fagan’s; also of Samuel Roberts (S.R.), pacifist. Can you Centre at the Town Hall. Visit the Museum. see the dragon in the tower?

Caersws Llanddewi Brefi/Llanio 19 12 Chwedloniaeth gyfoethog. Tirwedd yr Ychen Bannog; Caerau yn gwarchod yr Afon Hafren a sawl ffordd gwyrth enwocaf Dewi Sant; llwybrau porthmyn y 19eg Rhufeinig. Saif gorsaf y rheilffordd, lle bu Ceiriog yn ganrif a safle caer Rhufeinig Bremia gerllaw yn Llanio. orsaf-feistr, yng nghanol un o’r caerau. Two forts Rich in history and legend. The landscape of mythical guard the and several Roman road routes. beasts; St David’s most famous miracle; 19th century The railway station, where poet Ceiriog was once drovers’ routes and nearby Bremia Roman Fort at Llanio. stationmaster, lies at the centre of one of the forts. Llanidloes Tregaron/Soar y Mynydd 20 13 Tref gyntaf yr Afon Hafren. Marchnad a’r diwydiant Man geni Thomas Jones (Twm Siôn Cati) a Henry gwlan yn ganolog i’w thwf; neuadd farchnad unigryw; Richard AS. Cewch yr hanes yn Amgueddfa a Chanolfan casgliad arbennig o gwiltiau yng Nghanolfan Minerva. Y Barcud. Gerllaw, Soar y Mynydd. Claddwyd eliffant tu Gerllaw mae adfeilion mwynglawdd Bryn Tail a chronfa ôl i’r gwesty. Birthplace of Thomas Jones alias Twm Siôn ddŵr Clywedog. First town on the River Severn. Historical Cati, outlaw and genealogist, and Henry Richard MP. market place building. HQ of the Quilt Association at Nearby Soar y Mynydd chapel. Visit the Kite Centre and Minerva Arts Centre. Remains of 18th century Bryn Tail Museum. An elephant is buried behind hotel. mine at Clywedog Reservoir. 6 LLWYBRAU TRAILS ym Mynyddoedd in the Cambrian Cambrian Mountains

Eryri Mae’r map hwn at ddibenion darluniadol yn unig. Rydym Cymuned Croeso i Snowdonia wedi gosod y safleoedd mor agos â phosib i’w lleoliadau. Ffordd Cambria This map is for illustration purposes only. We have located Gerddwyr Ffordd yr Arfordir The Cambrian Way the sites as close as possible to their location. Walkers are Welcome The Coastal Way Community Lein y Cambrian A470

Cambrian Line A487 483 Dolgellau A495 A483 Abermaw Amwythig Mallwyd Shrewsbury Barmouth Llangadfan A487 3 14 A458 A458 A470 Pantperthog Afon Dy vey Y Trallwng er Do Llanbrynmair Llanfair Caereinion Riv Welshpool Machynlleth A470 Aberriw Tywyn A489 Berriew A493 Carno Garreg-hir Aberdy rn 2 Dylife on Hafreven Eglwysfach Foel Fadian Af er Se Staylittle Riv Ynyslas Furnace Cronfa Ddŵr 16 Caersws Tre’r Ddol Nant y Moch Llyn Cl Y Borth Reservoir Bryn y Fan Bont-goch yw Y Drenewydd Tal-y-bony-b t Pumlumon edog Trefeglwys (Elerch) Fawr Afon Rheidoheidol 2468ft/752m Newtown N Rheidol River A487 O Y Capel I A44 Llanidloes A A4A44 Bangor Aberystwyth 6 Ponterwyd G B Pegwn Mawr I Af 7 Pisgah Riv on Gw A4120 er Llangurig D 0 Wy y A470 N e E Cnwch Pontarfynach Cwmystwyth A483 R A Coch Devil’s Bridge E G Llanilar I C Llanafan Cronfa Ddŵr 9 D Pontrhydygroes Craig Goch Reservoir E R A487 Elan A A485 Afon Ystwyth Llynnoedd Cronfa Ddŵr Rhaeadr Gwy Trefyclawdd A Lledrod River Ystwyth Tei Pools Penygarreg Valley B C 5 Reservoir Rhayader Knighton Aberaeron Penuwch Pontrhydfendigaid A488 B4577 Cronfa Ddŵr Cronfa Ddŵr 1 Claerwen 11 Caban Coch Y Cei Newydd Reservoir Reservoir Llanerchaeron Cronfa Ddŵr Llandrindod Wells New Quay Tregaron Garn Garreg Ddu Y Gamriw A482 Llwynygroes Gron Reservoir Worcester Drygarn Fawr A44 Ffordd yr Arfordir Gorllwyn 4 The Coastal Way Cribyn Llangybi Llanddewi Bre A481 Cronfa Ddŵr Llanbedr Llyn Brianne Cilmeri A487 Pont Stean Llanfair Clydogau Beulah Llanfair ym Muallt Lampeter Abergwesyn 5 Abertei Bryn Mawr A483 Builth Wells A438 Cardigan A486 A475 Llanwnnen Rhandirmwyn Llanwrtyd Henordd Afon Tei A482 Mynydd Mallaen River Tei Wells Hereford Llanybydder Pumsaint Cilycwm 10 Sugar Loaf Y Gelli Mynydd Epynt Hay-on-Wye Castell Newydd Llandysul Llanllwni Cynghordy

Llan hangel- Llansawel Emlyn A484 rhos-y-corn 12 13 Newcastle Emlyn A485 8 Talley Llanymddyfri Brechfa Llanwrda A40 Afon Cothi Llandovery River Cothi 15 A479 A4069 Cronfa Ddŵr Wysg Usk Reservoir B4310 A40 Aberhonddu Llandeilo Bannau Brycheiniog Brecon Caerfyrddin Nantgaredig A40A Brecon Beacons A470 A40 Carmarthen Afon Ty Ri wi ver Towy A40 A483 Ffordd Cambria The Cambrian Way A48 Y Fenni A484 Caerdydd / Cardi Abergavenny

M4 Abertawe / Caerdydd Swansea / Cardi Mwy o wybodaeth o/More information visit thecambrianmountains.co.uk/discover-trails ALLWEDD / KEY Ffyrdd / Roads 7 Ffyrdd Mynydd Golygfaol / Scenic Mountain Roads Afonydd & Chronfeydd Dŵr / Rivers & Reservoirs Rheilordd / Railway Rheilordd Stêm / Steam Railway Llwybr Cenedlaethol Glyndŵr / Glyndwrˆ ’s Way National Trail Llwybr Taith Cambria / Cambrian Way Long Distance Trail Elan Valley International Dark Sky Park 1. Llwybr Ystwyth | Ystwyth Trail discoverceredigion.wales

2. Llwybr Hafren | ldwa.org.uk

3. Llwybr Glyndŵr | Glyndŵr’s Way nationaltrail.co.uk/glyndwrs-way

4. Llwybr Y Gwy | wyevalleywalk.org

5. Llwybr Lein Calon Cymru | Heart of Wales Trail heart-of-wales.co.uk/experiences

6. Parc Sgiliau + Llwybrau Nant yr Arian | Bwlch Nant Yr Arian Skills Park + Trails naturalresources.wales/days-out

7. Llwybr Feicio Rheidol | Rheidol Cycling Trail discoverceredigion.wales

8. Llwybrau Brechfa | Brechfa Trails naturalresources.wales/days-out

9. Pump Track Wales, Rhayader pumptrackwales.co.uk

10. Llwybrau Cwm Rhaeadr | Cwm Rhaeadr Trails, Cilycwm naturalresources.wales/days-out

11. Llwybr Cwm Elan | Elan Valley Cycle Trail elanvalley.org.uk/explore

12. Taith Feicio Gwylltir y Gorllewin | Big Wilderness Adventure, Llandovery discovercarmarthenshire.com/explore/ road-cycling/big-wilderness-adventure/

13. Coedwig Crychan Forest, Cynghordy crychanforest.org.uk neu/or naturalresources.wales/days-out

14. Taith Cambria | The Cambrian Way cambrianway.org.uk

15. Coedtiroedd Talyllychau | Talley Woodlands naturalresources.wales/days-out

16. Coedwig Hafren Forest ger/near Llanidloes naturalresources.wales/days-out

Gwnewch diwrnod da yn ddiwrnod gwell/ Make your good day better: adventuresmart.uk #beadventuresmart 8 Darganfod yr Wybren “If you want to see the stars, planets, Dywyll/Discover the Milky Way and amazing meteor showers, Dark Skies visit the Cambrian Mountains, one of Lleoliadau Darganfod yr Wybren the darkest places in the world.” Dywyll a Pharc Rhyngwladol yr Wybren Dywyll/Dark Sky Discovery Sites and the International Dark Sky Park.

2

Parc Rhyngwladol Wybren Staylittle Dywyll Cwm Elan Elan Valley International Dark Sky Park Mynyddoedd Cambrian 10 Mountains

Aberystwyth 3 1

4 Pontrhyd- 7 fendigaid 5 6 8

9

Top 10 1. Pont ar Elan, Cwm Elan Valley Star gazing International Dark Sky Park SN 902715 locations 2. Y Star Inn, Dylife SN 863940 3. Y Bwa/The Arch, Cwmystwyth SN 765755 4. Coed y Bont, Pontrhydfendigaid SN 737659 5.  Hostel Dolgoch, Tregaron SN 805562 6. Ty’n y cornel Hostel, Tregaron SN 750534 7. Llanerchaeron National Trust, Ciliau Aeron SN 480602 8.  Llyn Brianne reservoir car park SN 793484 9. Viewpoint Mynydd Llanllwni Mountain SN 507389 Mwy o wybodaeth o/More information from 10. Bwlch Nant yr Arian, Ponterwyd SN 717813 thecambrianmountains.co.uk/discover-dark-skies

9 “If you want to see the stars, planets, A wyddoch chi? Milky Way and amazing meteor showers, Did you know? visit the Cambrian Mountains, one of 1 Beth yw uchder Pumlumon Fawr? the darkest places in the world.” How high is Pumlumon Fawr? 2 Lle oedd cartref plentyndod y Cymro cyntaf i ddringo Everest? Where was the childhood home of the first Welshman to climb Everest? 3 Pa eglwys sy’n fan gorffwys ar gyfer yr wythfed fenyw i ddringo Mont Blanc? Which church is the resting place of the eighth woman to climb Mont Blanc? 4  Beth yw new cronfa ddŵr talaf Y Ddeyrnas Unedig? What is the name of the UK’s tallest dam? 5 Ffrindiau o ba wlad gwnaeth ein cynorthwyo i ddiogelu’r pâr olaf o farcutiaid yn yr 1980au? Friends from which mountainous country helped protect the last pair of red kites in the 1980s? 6  Beth yw enw’r tref gyntaf ar yr Afon Hafren? What is the name of the first town on the River Severn? 7 Enwch dri metel sydd wedi’u mwyngloddio ym Mynyddoedd Cambrian? #cambrianmountainsdarkskies Name three metals that have been mined in the Cambrian Mountains? 8 Heddiw yn Llanelwedd, Llanfair ym Muallt, ond ble oedd cartref cyntaf Sioe Frenhinol Cymru? Today located in Llanelwedd, Builth Wells, where was the first Royal Welsh Show held? 9 Tua sawl rhithwybedynod mae’r ystlum lleiaf yn ei fwyta mewn noson? About how many midges does a pipistrelle bat eat in one night? 10 Ymha dref sefydlwyd Banc Yr Eidion Du? In which town was the Black Ox Bank established?

Atebion i’r cwestiynau o: Mwy o wybodaeth o/More information from Answers to the questions available from: thecambrianmountains.co.uk/discover-dark-skies thecambrianmountains.co.uk/ pocket-guide 10 Rhannwch a thagiwch eich Share and tag us in lluniau gan ddefnyddio your images and use #mynyddoeddcambrian MYNYDDOEDD #cambrianmountains CAMBRIAN MOUNTAINS

Mynyddoedd Cambrian Mountains discoverceredigion.wales

@VisitCambMtns discovercarmarthenshire.com

@visit_cambrian_mountains midwalesmyway.com

Lluniau/Photos: ©Dafydd Wyn Morgan/Janet Baxter/MTB Wales/Jenny Walsby/Paul Harry/Silvia Cojocaru/Sam Price/CAT/Keith Morris