Torfowisk Alkalicznych Obszaru Natura 2000 „Jeleniewo” I „Ostoja Suwalska”

Klub Przyrodników

Dokumentacja przyrodnicza wybranych obiektów – torfowisk alkalicznych obszaru Natura 2000 „Jeleniewo” i „Ostoja Suwalska”

wykonano w ramach projektu: LIFE 11 NAT/PL/423 „Ochrona torfowisk alkalicznych (7230) w młodoglacjalnym krajobrazie Polski północnej” – dokument obejmuje charakterystyk ę obiektów o roboczych nazwach: Dziabel, Sumówek, jez. Purwin

Ewa Gutowska, Filip Jarzombkowski, Katarzyna Kotowska

Świebodzin 2014-2017

Strona 1 z 33

Projekt i zakupy finansowane ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz unijnego instrumentu finansowania LIFE+ Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo"

Spis tre ści

1 WST ĘP ...... 3 2 METODYKA PRAC PRZEPROWADZONYCH NA POTRZEBY DOKUMENTACJI ...... 3

2.1 METODY PRAC PRZEPROWADZONYCH NA POTRZEBY SPORZ ĄDZENIA NINIEJSZEJ DOKUMENTACJI ...... 3 2.2 OPRACOWANIE MAP ...... 5 3 OGÓLNE DANE O OBIEKCIE ...... 5

3.1 TYPOLOGIA ...... 5 3.2 REJESTR POWIERZCHNIOWY – WYKAZ DZIAŁEK EWIDENCYJNYCH ...... 5 3.3 STAN WŁASNO ŚCI GRUNTÓW ...... 6 3.4 WYKAZ WÓD ...... 6 3.5 OPIS GRANIC OBIEKTÓW ...... 6 3.6 POŁO ŻENIE GEOGRAFICZNE ...... 8 3.7 POŁO ŻENIE ADMINISTRACYJNE ...... 8 3.8 REGIONALIZACJE ...... 8 3.9 ZAGOSPODAROWANIE I STAN ŚRODOWISKA W OTOCZENIU OBIEKTÓW ...... 9 3.10 OBSZAR CHRONIONEGO KRAJOBRAZU "P OJEZIERZE PÓŁNOCNEJ SUWALSZCZYZNY " ...... 9 3.11 SUWALSKI PARK KRAJOBRAZOWY ...... 10 3.12 OBSZAR NATURA 2000 PLH200003 OSTOJA SUWALSKA ...... 10 3.13 OBSZAR NATURA 2000 PLH200001 JELENIEWO ...... 11 4 HISTORIA U ŻYTKOWANIA OBSZARU ...... 11 5 ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE ...... 12 5.1 WARUNKI KLIMATYCZNE ...... 12 5.2 GEOMORFOLOGIA I RZE ŹBA TERENU ...... 13 5.3 HYDROGRAFIA I HYDROLOGIA ...... 13 5.4 TORFOWISKA ...... 14 5.5 FLORA I JEJ OSOBLIWO ŚCI ...... 14 5.6 ROŚLINNO ŚĆ , HISTORIA ROZWOJU ORAZ STAN OBECNY ...... 15 5.7 SIEDLISKA CHRONIONE DYREKTYW Ą SIEDLISKOW Ą ...... 16 5.8 FAUNA ...... 16 5.8.1 Wykaz gatunków ...... 16 5.8.1.1 Okre ślenie celów działa ń ochronnych w odniesieniu do fauny...... 16 5.8.1.2 Okre ślenie zasad ochrony siedlisk cennych gatunków zwierz ąt ...... 17 5.8.2 Zmiany w faunie i zaobserwowane zagro żenia ...... 17 6 WARTO ŚCI KRAJOBRAZOWE ...... 17 7 ZAGOSPODAROWANIE PRZESTRZENNE I SPOSOBY UŻYTKOWANIA ...... 17 7.1 INFRASTRUKTURA TECHNICZNA W OBIEKTACH ...... 17 7.2 INFRASTRUKTURA TURYSTYCZNA I EDUKACYJNA ...... 18 7.3 NAUKOWE WYKORZYSTANIE I OCENA JEGO WPŁYWU NA SIEDLISKO 7230 ...... 18 7.4 INNE GRUPY SPOŁECZNE MAJ ĄCE WPŁYW NA OBIEKTY ...... 18 7.5 INTERESY GOSPODARCZE MAJ ĄCE WPŁYW NA OCHRON Ę SIEDLISKA 7230 ...... 18 8 ZAŁO ŻENIA OCHRONY ORAZ PROPONOWANA KONCEPCJA OCHRONY TORFOWISK ALKALICZNYCH ...... 18 9 PUBLIKOWANE I NIEPUBLIKOWANE MATERIAŁY DOTYCZ ĄCE OBSZARU TORFOWISK ALKALICZNYCH ZNAJDUJ ĄCYCH SI Ę W CHARAKTERYZOWANYCH OBIEKTACH...... 19 10 ZAŁ ĄCZNIKI ...... 21

Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo"

1 Wst ęp Poni ższ ą dokumentacj ę przyrodnicz ą sporz ądzono w ramach Projektu nr LIFE11 NAT/PL/423 współfinansowanego przez Uni ę Europejsk ą ze środków Funduszu LIFE+ oraz środków NFO ŚiGW. Dokumentacja obejmuje dwa obiekty torfowiskowe poło żone w granicach obszaru Natura 2000 „Jeleniewo” (obiekty o roboczych nazwach: Dziabel i Sumówek) oraz jeden w obszarze Natura 2000 „Ostoja Suwalska” (obiekt o roboczej nazwie jez. Purwin). Żaden z obiektów nie znajduje si ę w granicach rezerwatu przyrody.

2 Metodyka prac przeprowadzonych na potrzeby dokumentacji Prace na potrzeby sporz ądzenia dokumentacji, w tym aktualizacji danych, prowadzono na przestrzeni lat 2013-2014. Wykorzystano równie ż materiały zgromadzone w trakcie obserwacji terenowych prowadzonych od roku 2010, zawarte w innych opracowaniach.

2.1 Metody prac przeprowadzonych na potrzeby sporz ądzenia niniejszej dokumentacji

Grupa organizmów i cel Metodyka zbioru informacji Uwagi działania lub oceny

Działania wst ępne - zebranie publikowanych - przeprowadzenie kwerendy literatury i niepublikowanych opracowa ń i aktów prawnych na temat rezerwatu Flora - ocena stopnia rzadko ści - kartowanie w terenie; PCZKR - Ka źmierczakowa, - analiza wykazów i list gatunków Zarzycki 2001; Mirek i in. 2006; rzadkich i chronionych; Żarnowiec i in. 2004; Zarzycki i in. 2006; Dyrektywa Siedliskowa; Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia z dnia 9 pa ździernika 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej ro ślin; - wykonanie spisów - poszukiwanie w terenie, oznaczanie na podstawie: florystycznych i zebranie ze szczególnym uwzgl ędnieniem Rutkowski 1998; Rothmaler i materiału do oznaczenia (w tym biotopów o potencjalnie najwi ększej in.1988; nazewnictwo wg Mirek i równie ż weryfikacja bioró żnorodno ści in. 2002; nazewnictwo wg Ochyra i wyst ępowania gatunków in. 2003; rzadkich, zagro żonych Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo"

Grupa organizmów i cel Metodyka zbioru informacji Uwagi działania lub oceny i chronionych) - wyst ępowanie gatunków - obserwacje terenowe ekspansywnych i obcych ekologicznie i geograficznie i oszacowanie ich zdolno ści do ekspansji

Ro ślinno ść i siedliska przyrodnicze - ocena stopniawykształcenia i - obserwacje terenowe Dyrektywa Siedliskowa; rzadko ści - analiza wykazów i list Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a tak że kryteriów wyboru obszarów kwalifikuj ących si ę do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000; Matuszkiewicz 2005 Walory krajobrazowe - wyznaczenie kategorii Walor: wyznaczenie kategorii oparto - niski - teren silnie przekształcony na propozycji skali Balcerkiewicza, antropogenicznie, nie wyst ępuj ą Wojterskiej (1993) rzadkie gatunki chronione, brak chronionych siedlisk - przeci ętny - teren w niewielkim stopniu przekształcony antropogenicznie, wyst ępuj ą pojedyncze rzadkie gatunki chronione, chronione siedliska przynajmniej fragmentarycznie zachowane - wysoki - teren cechuj ący si ę znacznym stopniem naturalno ści, do ść licznie wyst ępuj ą rzadkie i chronione organizmy oraz prawidłowo wykształcone rzadkie siedliska przyrodnicze - wybitny - teren cechuj ący si ę bardzo Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo"

Grupa organizmów i cel Metodyka zbioru informacji Uwagi działania lub oceny

du żym stopniem naturalno ści i/lub unikalno ści przyrodniczej, licznie wyst ępuj ą rzadkie i chronione organizmy oraz wzorcowo wykształcone rzadkie siedliska przyrodnicze Tabela 1. Zakres i metody prac na potrzeby sporz ądzenia niniejszej dokumentacji

2.2 Opracowanie map

Warstwy wektorowe (*.shp) i baz ę danych (*.dbf) wykonano zgodnie ze Standardem Systemu Informacji Przyrodniczej.

3 Ogólne dane o obiekcie

3.1 Typologia

Opisywane obiekty to przyjeziorne torfowiska niskie z ro ślinno ści ą mszarno- mechowiskow ą (Dziabel, Sumówek) b ądź typowo mechowiskow ą (jez. Purwin). Siedlisko wyst ępuje w postaci zarastaj ących krzewami i drzewami zbiorowisk mszysto-turzycowych, reprezentuj ących podtyp siedliska 7230-3 (torfowiska przepływowe i źródliskowe północnej Polski), lokalnie w formie przej ściowej do siedliska 7140 (torfowiska przej ściowe i trz ęsawiska). Zajmuj ą one niewielkie powierzchnie w podzboczowej cz ęś ci misy jeziornej.

3.2 Rejestr powierzchniowy – wykaz działek ewidencyjnych

Symbol Nazwa obiektu Działka ewid. Powierzchnia klasou żytku

53 (obr ęb 0,17 Bagno Gulbieniszki) Dziabel 56 (obr ęb 0,05 Bagno Gulbieniszki) Razem 0,22 24 (obr ęb jez. Purwin 0,16 Bagno Kleszczówek) Razem 0,16 Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo"

Sumówek 33 (obr ęb 0,43 Bagno Sidory Zapolne) Razem 0,43 Tabela 2. Rejestr powierzchniowy poszczególnych obiektów (gmina Jeleniewo – Dziabel, Sumówek; gmina Rutka-Tartak – jez. Purwin)

3.3 Stan własno ści gruntów Wszystkie opisywane obiekty stanowi ą własno ść prywatn ą.

3.4 Wykaz wód

Wszystkie obiekty pozostaj ą pod znacz ącym wpływem wód podziemnych napływaj ących z minaralnej kraw ędzi terenu. Jednocze śnie wszystkie le żą w bezpo średnim sąsiedztwie jezior. W przypadku obiektu Dziabel i jez. Purwin s ą to bardzo małe zbiorniki wodne, nieprzekraczaj ące 1,5 ha. Jezioro Sumówek jest nieco wi ększe, ale nie przekracza 10 ha. W jego otoczeniu wyst ępuj ą zarastaj ące, przetamowane przez bobry przy uj ściu do jeziora, rowy melioracyjne. Główny rów przecina torfowisko w jego południowej cz ęś ci, pozostałe rowy zlokalizowane s ą na północ od obiektu. W granicach obiektu Dziabel i jez. Purwin rowy nie wyst ępuj ą. Wody wyprowadzane są z niecek niewielkimi ciekami – z jeziora Sumówek w kierunku północnym oraz północno-wschodnim do jeziora Jałowo, ze zbiornika przy obiekcie Dziabel na północny wschód, a z jeziora Purwin na południowy wschód do jeziora Kojle.

3.5 Opis granic obiektów

Dziabel – obiekt o do ść wyra źnych granicach, zlokalizowany w obni żeniu terenu wyra źnie odcinaj ącym si ę od wy żej poło żonych u żytków zielonych na zachodzie. Wschodni ą granic ę wyznacza brzeg jeziora. Od północy i południa obiekt ograniczony jest starszymi zadrzewieniami olsowymi.

Jez. Purwin – obiekt o do ść wyra źnych granicach, zlokalizowany w obni żeniu terenu wyra źnie odcinaj ącym si ę od wy żej poło żonych u żytków zielonych na zachodzie. Wschodni ą granic ę wyznacza brzeg jeziora. Od północy i południa obiekt graniczy z olsem.

Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo"

Sumówek – granica stosunkowo trudna do ustalenia ze wzgl ędu na zaawansowane procesy sukcesyjne zachodz ące na torfowisku. Obiekt poło żony w dawnej zatoce jeziora, otoczony ze wszystkich stron starszym drzewostanem olsowym.

Poło żenie wszystkich obiektów na tle map topograficznych oraz ortofotomapy prezentuj ą ryciny poni żej.

Ryc. 1. Lokalizacja obiektów na podkładzie mapy topograficznej

Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo"

Ryc. 2. Lokalizacja obiektów na podkładzie ortofotomapy

3.6 Poło żenie geograficzne Obiekty znajduj ą si ę na północ od Jeleniewa. Rozrzucone s ą w promieniu ok. 5 km. Wszystkie le żą przy wschodnich brzegach niedu żych jezior (jeziora: Dziabel, Purwin i Sumówek), w silnie pofałdowanym, polodowcowym krajobrazie Pojezierza Suwalskiego.

3.7 Poło żenie administracyjne Wszystkie obiekty poło żone s ą na terenie województwa podlaskiego, w powiecie suwalskim, w granicach dwóch gmin: Jeleniewo i Rutka-Tartak, w obr ębach ewidencyjnych: Gulbieniszki, Kleszczówek i Sidory Zapolne.

3.8 Regionalizacje - fizyczno-geograficzna (Kondracki 2002) Obszar: EUROPA WSCHODNIA Podobszar: 8 NI Ż WSCHODNIOEUROPEJSKI Prowincja: 84 NIZINY WSCHODNIOBAŁTYCKO-BIAŁORUSKIE Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo"

Podprowincja: 842 POJEZIERZA WSCHODNIOBAŁTYCKIE Makroregion: 842.7 POJEZIERZE LITEWSKIE Mezoregion: 842.73 POJEZIERZE WSCHODNIOSUWALSKIE

- geobotaniczna (Szafer, Zarzycki 1977) Pa ństwo: HOLARKTYDA Obszar: EURO-SYBERYJSKI Prowincja: NI ŻOWO-WY ŻYNNA, ŚRODKOWOEUROPEJSKA Dział: PÓŁNOCNY Kraina: SUWALSKO-AUGUSTOWSKA Okr ęg: SUWALSKI

- przyrodniczo-le śna (Trampler 2010) Kraina: MAZURSKO-PODLASKA Mezoregion POJEZIERZA SUWALSKIEGO

3.9 Zagospodarowanie i stan środowiska w otoczeniu obiektów Wszystkie obiekty le żą w obr ębie śródpolnych enklaw torfowiskowo-jeziornych, otoczonych poło żonymi wy żej gruntami rolnymi – użytkowanymi łąkami ko śnymi, pastwiskami oraz polami uprawnymi. W obni żeniach terenu, w bezpo średnim otoczeniu jezior i płatów mechowiskowych obecne s ą niedu że kompleksy le śne (olsy) i zaro ślowe, stanowi ące własno ść prywat ą (obecnie praktycznie nieu żytkowane). Po średnio dost ęp do wi ększo ści obiektów zapewniaj ą drogi gruntowe. Okolica jest słabo zaludniona – gospodarstwa rolne wyst ępuj ą w rozproszeniu. Najbli ższe zabudowania znajduj ą si ę na wy żej poło żonych terenach otaczaj ących jeziora, w odległo ści 150-400 m.

3.10 Obszar Chronionego Krajobrazu "Pojezierze Północnej Suwalszczyzny" OChK "Pojezierze Północnej Suwalszczyzny" został utworzony w 1991 roku na podstawie Rozporz ądzenia Nr 6/91 Wojewody Suwalskiego z dnia 2 maja 1991 r. w sprawie zasad gospodarki przestrzennej na obszarach chronionego krajobrazu i wokół jezior województwa suwalskiego (Dz. Urz ędowy Woj. Suwalskiego z 1991 r. Nr 17, poz. 167). Pó źniejsze akty prawne reguluj ące gospodark ę w obszarze to: Rozporz ądzenie Nr 82/98 Wojewody Suwalskiego z dnia 15 czerwca 1998 r. w sprawie zasad gospodarki przestrzennej Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo" na obszarach chronionego krajobrazu województwa suwalskiego (Dz. Urz ędowy Woj. Suwalskiego z 1998 r. Nr 36, poz. 194), Rozporz ądzenie Nr 18/04 Wojewody Podlaskiego z dnia 16 wrze śnia 2004 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie zasad gospodarki przestrzennej na Obszarach Chronionego Krajobrazu województwa suwalskiego (Dz. Urz ędowy Woj. Podlaskiego z dnia 20 wrze śnia 2004 r. Nr 142, poz. 1901), Rozporz ądzenie Nr 20/05 Wojewody Podlaskiego z dnia 25 lutego 2005 r. w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu "Pojezierze Północnej Suwalszczyzny" (Dz. Urz ędowy Woj. Podlaskiego z dnia 8 marca 2005 r. Nr 54, poz. 733, ze zm.: Dz. Urz ędowy Woj. Podlaskiego z dnia 2 sierpnia 2005 r. Nr 180, poz. 2098; Dz. Urz ędowy Woj. Podlaskiego z dnia 21 listopada 2007 r. Nr 252, poz. 2631). Le ży na terenie gmin Jeleniewo, Wi żajny, Szypliszki, Przero śl, Suwałki, Rutka-Tartak, Bakałarzewo. Zajmuje obszar o powierzchni 39510 ha. Chroni półnaturalny krajobraz Północnej Suwalszczyzny o urozmaiconej rze źbie terenu, z licznymi jeziorami, kemami, ozami i wzniesieniami morenowymi.

3.11 Suwalski Park Krajobrazowy Suwalski Park Krajobrazowy obejmuje tylko jeden z opisywanych obiektów – jez. Purwin. Został utworzony w 1976 roku na podstawie Uchwały Nr III/14/76 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Suwałkach (Dz. Urz. WRN w Suwałkach z 1976 Nr 1, poz. 3) ze zm. Dz. Urz. Woj. Podlaskiego Nr 64, poz. 538 z dnia 19 marca 2007 r., Dz. Urz. Woj. Podlaskiego Nr 221, poz. 2157 z dnia 5 wrze śnia 2006 r. Le ży na terenie gmin Jeleniewo, Wi żajny, Przero śl, Rutka-Tartak. Zajmuje obszar o powierzchni 6284 ha, a jego otulina 8617 ha. Chroni unikatowy krajobraz polodowcowy, szczególne warto ści przyrodnicze i geologiczne. SPK posiada plan ochrony uchwalony Rozporz ądzeniem Nr 25/03 Woj. Podl. z 6 listopada 2003 (Dz. Urz. Woj. Podl. z 2003, Nr 117, poz. 2162).

3.12 Obszar Natura 2000 PLH200003 Ostoja Suwalska

Obszar Natura 2000 Ostoja Suwalska zajmuje powierzchni ę 6349,51 ha i obejmuje jeden z opisywanych obiektów – jez. Purwin. Obszar charakteryzuje si ę bogat ą, urozmaicon ą rze źbą polodowcow ą, z któr ą zwi ązana jest mozaika siedlisk. Zidentyfikowano tu 13 typów siedlisk z Zał ącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG, z czego cztery to siedliska torfowiskowe. Siedlisko 7230 zajmuje stosunkowo niewielk ą powierzchni ę i nie stanowi przedmiotu ochrony w obszarze. Najcenniejszym, zajmuj ącym najwi ększ ą powierzchni ę Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo" siedliskiem s ą tu jeziora oligotroficzne. Na terenie obszaru stwierdzono wiele rzadkich i chronionych gatunków ro ślin, w tym liczne relikty polodowcowe.

3.13 Obszar Natura 2000 PLH200001 Jeleniewo

Obszar Natura 2000 Jeleniewo zajmuje powierzchni ę 5910,1 ha. W jego granicach znajduj ą si ę dwa z opisywanych obiektów: Dziabel i Sumówek. Ostoja obejmuje obszar morenowych wzniesie ń pomi ędzy polodowcow ą rynn ą Czarnej Ha ńczy a rynnowymi jeziorami Szelment Wielki i Szelment Mały. Chroni najwi ększ ą w Polsce koloni ę l ęgow ą nocka łydkowłosego (jednego z najrzadszych i najbardziej zagro żonych wymarciem gatunków nietoperzy w Europie), wraz z całym obszarem jego żerowisk. Ostoja składa si ę z dwóch cz ęś ci, z czego południowo-zachodnia obejmuje górny odcinek doliny Czarnej Ha ńczy, która na tym odcinku spowalnia swój bieg i meandruje w kierunku Suwałk rozległ ą dolin ą. Obszar odznacza si ę du żym bogactwem siedlisk przyrodniczych. Zró żnicowane ukształtowanie terenu umo żliwiło wytworzenie si ę m.in. cennych, bogatych florystycznie układów torfowiskowych w dolinie rzeki i w polodowcowych misach wytopiskowych. Szczególne znaczenie maj ą tu mechowiska (siedlisko 7230) z rzadkimi gatunkami ro ślin kalcyfilnych (istotne w skali kraju miejsce wyst ępowania populacji lipiennika Loesela).

4 Historia u żytkowania obszaru

W historii zasiedlenia obszaru mo żna wyró żni ć trzy fazy: okres 6800-2100 p.n.e., 2100 p.n.e.-1400 r. oraz 1400-2015 r. Pierwsze ślady działalno ści rolniczej datuje si ę na rok 2100 p.n.e. Najbardziej intensywne przekształcenia ro ślinno ści zwi ązane z działalno ści ą człowieka (wycinka i wypalanie lasów) miały miejsce podczas osiedlania si ę na tych terenach Ja ćwingów (ok. 800-1250 r.) oraz w okresie zakładania osad około 1700 r. Po roku 1250 nast ąpił spadek aktywno ści człowieka, zwi ązany z wysiedleniem lokalnej ludno ści ja ćwieskiej przez Krzy żaków. W efekcie tereny te ponownie uległy zalesieniu. W przeszło ści opisywane torfowiska mogły by ć sporadycznie u żytkowane ko śnie. Obecnie stanowi ą jednak nieu żytkowane enklawy otoczone terenami wykorzystywanymi rolniczo. Brak u żytkowania, natralne procesy sukcesyjne, a w przypadku obiektu Sumówek równie ż próby osuszenia podmokłych terenów otaczaj ących jezioro, skutkuj ą zarastaniem otwartych niegdy ś płatów torfowisk.

Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo"

5 Środowisko przyrodnicze 5.1 Warunki klimatyczne Klimat regionu okolic Jeleniewa posiada cechy klimatu kontynentalnego. Charakteryzuje si ę znaczn ą zmienno ści ą pogody, du żą amplitud ą temperatur, przewag ą opadów letnich nad zimowymi oraz wiosennych nad jesiennymi. Charakterystyk ę głównych elementów klimatu oparto na wynikach obserwacji stacji meteorologicznej w Suwałkach (Jabło ńska i in. 2010). Jest to jedna z najzimniejszych dzielnic klimatycznych kraju. Specyfik ę surowych warunków klimatycznych stanowi ą dni mro źne i dni gor ące. Dni mro źnych (poni żej –10°C) średnio w roku jest 66. Dni o najwy ższych temperaturach (powy żej 25°C) jest ok. 25. Przymrozki wyst ępuj ą ok. 137 dni w roku, a okres wegetacyjny trwa ok. 200 dni. W wieloleciu 1980-2007 średnie temperatury roczne układały si ę w przedziale 4,5-8°C ( średnia 7°C), temperatury maksymalne od 20 do 28°C ( średnia 25°C) a minimalne od -26,5°C do - 10,8°C ( średnio -18,2°C). Minimalne temperatury notowane s ą głównie w styczniu, a maksymalne przypadaj ą na czerwiec i lipiec. Wiatry wiej ą głównie z kierunku zachodniego oraz południowo–zachodniego i s ą silne. Opady atmosferyczne mieszcz ą si ę w przedziale średnich wieloletnich dla Polski (500–600 mm na rok). Śnieg utrzymuje si ę średnio przez około 100 dni w roku. Opady atmosferyczne scharakteryzowano na podstawie danych z lat 1960-2002. Średnie opady w tym okresie wyniosły 592 mm, wykazując tendencj ę malej ącą: wyra źnie wy ższe były w latach 1960-1980, ni ż w latach 1980 – 2000. W wybranych latach wilgotnych (1960, 1970 i 1974) przekraczały warto ści 700 mm, podczas gdy w latach 1968, 1975, 1976, 1991 i 1996 nie osi ągn ęły warto ści 500 mm, wskazuj ąc na warunki suche. Sezonowy rozkład opadów atmosferycznych pokazuje, że maksimum opadowe wyst ępuje tutaj w okresie od czerwca do sierpnia, kiedy średnie warto ści opadów s ą wyra źnie wi ększe od średniej (50 mm). W kolejnych miesi ącach od wrze śnia do listopada utrzymuj ą si ę w granicach średniej miesi ęcznej z wielolecia. Wyra źne niedobory opadów wyst ępuj ą w okresie zimowym i wiosennym. Uwarunkowania klimatyczne analizowanego obszaru, charakteryzuj ące si ę przewag ą ewapotranspiracji nad opadem w sezonie wegetacyjnym, powoduj ą, że całoroczne, silne uwilgotnienie siedlisk mokradłowych utrzymuje si ę tylko dzi ęki dopływowi wód powierzchniowych lub podziemnych.

Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo"

5.2 Geomorfologia i rze źba terenu Opisywany teren znajduje si ę w obszarze młodoglacjalnym, kształtowanym w czasie ostatniego zlodowacenia. Zr ęby morfologii badanego regionu zostały uformowane w wyniku procesów zwi ązanych z transgresj ą i zanikiem l ądolodów trzech stadiałów zlodowacenia Wisły (Ber 2000). Rze źba terenu jest dosy ć zró żnicowana – w krajobrazie wyst ępuj ą zarówno liczne pagórki, jak i obni żenia terenowe, zajmowane przez niewielkie, cz ęsto bezodpływowe zbiorniki wodne, mokradła, jeziora i rzeki. W bezpośrednim s ąsiedztwie omawianych obiektów stwierdzono wyst ępowanie wodnolodowcowych piasków i żwirów (tak że z głazami moren czołowych), mułków i piasków ze żwirami kemów, iłów i mułków warwowych, torfów, a gdzieniegdzie tak że glin zwałowych zlodowacenia środkowopolskiego (Ber 1986; Janicki i in. 1998). W bezpo średnim podło żu osadów czwartorz ędowych, których mi ąż szo ść na omawianym obszarze dochodzi do około 240 m w okolicach Przero śli, wyst ępuj ą skały górnego eocenu wykształcone jako mułowce, mułki, iły, piaski i piaskowce glaukonitowe (Ber 2000). W okolicy Jeleniewa na gł ęboko ści około 800 m stwierdzono obecno ść rud polimetalicznych, a w rejonie góry Krzemianki na głęboko ści 600 - 800 m wody mineralne (solanki).

5.3 Hydrografia i hydrologia

Opisywany obszar nale ży do dorzecza Niemna. Wody powierzchniowe zgromadzone s ą w korytach rzek, rowach oraz w jeziorach, stawach i ró żnego typu mokradłach. Rzeki odprowadzaj ące wody z opisywanego terenu to Czarna Ha ńcza, Szeszupa, Jacznówka i Szelmentka. Najwi ększym jeziorem w okolicy jest Szelment Duży, a stopie ń zajezierzenia jest stosunkowo du ży. Zasoby wód powierzchniowych zale żą w du żym stopniu od opadów atmosferycznych i zasilania wodami podziemnymi. Opisywane obiekty poło żone s ą w bezpo średnim s ąsiedztwie niewielkich jezior (jez. Sumówek, jez. Purwin, zbiornik bez nazwy w uroczysku Dziabel), których powierzchnia nie przekracza 1,5 ha. Jedynie jezioro Sumówek jest nieco wi ększe (pow. do 10 ha). Wody podziemne najcz ęś ciej wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych, a warstwy wodono śne s ą oddzielone pokładami glin zlodowacenia środkowopolskiego. Jako ść wód jest dobra, zaliczana do II klasy czysto ści. S ą to wody słabo Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo"

zmineralizowane, średnio twarde o odczynie lekko zasadowym. Zawieraj ą liczne zwi ązki żelaza (Program Ochrony Środowiska Gminy Jeleniewo 2004).

5.4 Torfowiska

Powstanie opisywanych torfowisk przyjeziornych zwi ązane jest bezpo średnio ze specyficznym ukształtowaniem terenu, b ędącym wynikiem działalno ści l ądolodu zlodowacenia bałtyckiego. Obszar charakteryzuje bardzo urozmaicona rze źba terenu. Ust ępuj ący lodowiec pozostawił w licznych zagł ębieniach terenu bryły martwego lodu, z których po wytopieniu si ę powstały współczesne jeziora. Obecno ść soligenicznych torfowisk mechowiskowych w opisywanych misach jeziornych zwi ązana jest ze szczególnymi warunkami zasilania wodnego, w szczególno ści ze stałym, długookresowym dopływem wód gruntowych o wysokiej zawarto ści wapnia. Warunki takie tworz ą si ę w podzboczowej cz ęś ci mis jeziornych.

5.5 Flora i jej osobliwo ści W granicach obiektów omawianych w niniejszej dokumentacji, w trakcie bada ń prowadzonych w latach 2010-2014 stwierdzono wyst ępowanie wielu gatunków rzadkich i chronionych. Spo śród ro ślin naczyniowych na uwag ę zasługuj ą: Baeothryon alpinum, Carex chordorrhiza (liczna), C. dioica, C. limosa (liczna), Dactylorhiza baltica, D. incarnata, Drosera rotundifolia, Epipactis palustris, Eriophorum gracile, Liparis loeselii (gatunek chroniony na podstawie Dyrektywy Siedliskowej) , Utricularia intermedia i U. minor . Obecne są równie ż chronione gatunki mszaków m.in. Cinclidium stygium, Hamatocaulis vernicosus (lokalnie liczny; gatunek chroniony na podstawie Dyrektywy Siedliskowej), Helodium blandowii, Paludella squarrosa (lokalnie liczny), Sphagnum contortum (lokalnie liczny), S. teres (liczny) , Limprichtia cossonii (lokalnie liczny) i Tomentypnum nitens (lokalnie bardzo liczny).

Kategoria zagro enia wg Kategoria ż Zagro one Czerwonej Listy ż zagro enia wg gatunki flory ż Ro lin Ochrona prawna Czerwonej Listy Nazwa gatunkowa ś torfowisk Naczyniowych 2014 Mchów (Jasnowska, Zagro onych w ( arnowiec i in. ż Jasnowski 1977) Ż Polsce (Zarzycki, 2004) Szel ąg 2006)

Ro śliny naczyniowe Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo"

Baeothryon alpinum V silnie zagro żony Ocz Carex chordorrhiza V silnie zagro żony OC Carex dioica V zagro żony Ocz Carex limosa V zagro żony Dactylorhiza incarnata Ocz Dactylorhiza baltica V OC Drosera rotundifolia V OC Epipactis palustris V OC Eriophorum gracile silnie zagro żony OC Liparis loeselii E OC Menyanthes trifoliata Ocz Ranunculus lingua V Ocz Utricularia intermedia V silnie zagro żony OC Utricularia minor V zagro żony OC Mszaki Aulacomnium palustre Ocz Calliergonella cuspidata Ocz Climacium dendroides Ocz Hamatocaulis vernicosus OC Helodium blandowii OC E Limprichtia cossonii OC Paludella squarrosa OC E Sphagnum co ntortum Ocz Sphagnum teres Ocz Tomentypnum nitens OC V Tabela 3. Zestawienie gatunków ro ślin chronionych i zagro żonych wyst ępuj ących w granicach obiektów wraz z kategoriami zagro żenia

5.6 Ro ślinno ść , historia rozwoju oraz stan obecny Ro ślinno ść opisywanych obiektów tworz ą przede wszystkim subneutralne mszary z torfowcami z sekcji Subsecunda , ze Sphagnum teres (zespół Menyantho-Sphagnetum teretis ) i torfowcami z innych sekcji oraz zbiorowiska mszysto-turzycowe z Carex lasiocarpa, Campylium stellatum, Limprichtia cossonii i Calliergonella cuspidata . Wyst ępuj ą tu równie ż fitocenozy Caricetum paniceo-lepidocarpae z licznymi gatunkami rz ędu Caricetalia Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo" davallianae . Niemal na wszystkich obiektach ro ślinno ść mechowiskowa ust ępuje na skutek ekspansji torfowców. Obecnie na ka żdym z obiektów obserwowane s ą procesy sukcesyjne prowadz ące do zmniejszania si ę zasi ęgu siedliska. Otwarte torfowiska podlegaj ą zarastaniu przez drzewa i krzewy – przede wszystkim brzozy, olchy i wierzby. W efekcie zast ępowane s ą przez fitocenozy krzewiaste i le śne z dynamicznego kr ęgu olsów. Proces ten najsilniej zaznacza si ę na skrajach mechowisk, w bezpo średnim s ąsiedztwie powierzchni zadrzewionych. Poza tym cz ęść obiektów znajduje si ę w zasi ęgu oddziaływania bobrów (Dziabel, jez. Purwin). Do tej pory jednak działalno ść tych zwierz ąt w wi ększo ści przypadków nie spowodowała zmian uwodnienia na torfowiskach. Ro ślinno ść mechowiskowa nad jeziorem Purwin podlega dodatkowo ekspansji trzciny wywołanej długotrwałym zalewem.

5.7 Siedliska chronione Dyrektyw ą Siedliskow ą W wyznaczonych granicach obiektów Dziabel, jez. Purwin i Sumówek wyst ępuje jedno siedlisko – torfowiska alkaliczne 7230.

7230 – torfowiska alkaliczne o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk Opisywane mechowiska przyjeziorne tworz ą cenne enklawy w rolniczym krajobrazie obszaru. Siedlisko jest stosunkowo dobrze wykształcone, wła ściwie uwodnione, z licznymi gatunkami charakterystycznymi dla klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae . Mimo niewielkich rozmiarów płatów oraz post ępuj ącej sukcesji obiekty wci ąż są miejscem wyst ępowania wielu chronionych gatunków, w tym chronionych Dyrektyw ą Siedliskow ą lipiennika Loesela Liparis loeselii i sierpowca błyszcz ącego Hamatocaulis vernicosus .

5.8 Fauna 5.8.1 Wykaz gatunków Na terenie omawianych obiektów oraz w ich s ąsiedztwie stwierdzono wyst ępowanie bobra Castor fiber .

5.8.1.1 Okre ślenie celów działa ń ochronnych w odniesieniu do fauny Obiekty nie wymagają okre ślenia szczegółowych celów działa ń ochronnych zwi ązanych z wyst ępuj ącą tam faun ą. Utrzymanie siedlisk w nale żytym stanie całkowicie zabezpieczy jej trwanie. Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo"

5.8.1.2 Okre ślenie zasad ochrony siedlisk cennych gatunków zwierz ąt Nie przewiduje si ę podejmowania specjalnych działa ń ochronnych w celu ochrony siedlisk cennych gatunków zwierz ąt. Priorytetowe wskazania dotycz ą w tym wypadku działa ń zwi ązanych z ochron ą zbiorowisk ro ślinnych. Ich wła ściwe zabezpieczenie umo żliwi równie ż przetrwanie fauny we wła ściwym stanie. Dla zachowania otwartych siedlisk torfowiskowych i ł ąkowych wa żna jest ochrona przed zarastaniem przez drzewa i krzewy. Nale ży pami ęta ć, aby wykaszanie terenu prowadzi ć w sposób daj ący mo żliwo ść ucieczki gatunkom, dla których wy ższa ro ślinno ść zielna stanowi miejsce bytowania.

5.8.2 Zmiany w faunie i zaobserwowane zagro żenia Na podstawie dost ępnych i zebranych obserwacji wydaje si ę, że walory faunistyczne obszaru nie ulegaj ą negatywnym zmianom. Gatunkiem istotnie zwi ększaj ącym swoj ą liczebno ść jest bóbr. Jego działalno ść mo że w pewnym stopniu wpłyn ąć na warunki wodne obszaru oraz powodowa ć negatywne przekształcenia szaty ro ślinnej cennych siedlisk (np. poprzez zalanie płatu mechowiska). W odniesieniu do wybranych gatunków zwierz ąt, szczególnie bezkr ęgowców, zmiany te mog ą równie ż mie ć niekorzystny wpływ.

6 Warto ści krajobrazowe

Opisywane kompleksy torfowiskowo-jeziorne odznaczaj ą si ę stosunkowo wysokimi walorami krajobrazowymi. Składa si ę na nie szczególnie urozmaicona rze źba otaczaj ącego terenu (przede wszystkim znacz ące ró żnice wysoko ści mi ędzy zagł ębieniami wytopiskowymi, a okalaj ącymi je u żytkami rolnymi) oraz obecno ść niewielkich jezior, przy których brzegach rozwin ęły si ę torfowiska. Według przyj ętej skali waloryzacyjnej walor obszaru został uznany za wysoki (3).

7 Zagospodarowanie przestrzenne i sposoby u żytkowania 7.1 Infrastruktura techniczna w obiektach

Brak infrastruktury technicznej w granicach obiektów obj ętych opracowaniem.

Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo"

7.2 Infrastruktura turystyczna i edukacyjna

W granicach i s ąsiedztwie opisywanych obiektów brak jest infrastruktury turystycznej i edukacyjnej. Ze wzgl ędu na niewielkie rozmiary obiektów, ich rozproszenie oraz stosunkowo mał ą dost ępno ść , planowanie turystyki przyrodniczej oraz budowa infrastruktury edukacyjnej na tym obszarze nie wydaj ą si ę by ć uzasadnione.

7.3 Naukowe wykorzystanie i ocena jego wpływu na siedlisko 7230

Na opisywanych obiektach nie prowadzono regularnych bada ń nad elementami przyrodniczymi, w tym nad faun ą i flor ą.

7.4 Inne grupy społeczne maj ące wpływ na obiekty Brak istotnego wpływu innych grup społecznych na walory przyrodnicze obiektów.

7.5 Interesy gospodarcze maj ące wpływ na ochron ę siedliska 7230 W chwili obecnej nie ma realnych konfliktów pomi ędzy gospodark ą a celami ochrony torfowisk alkalicznych.

8 Zało żenia ochrony oraz proponowana koncepcja ochrony torfowisk alkalicznych

Plany zada ń ochronnych dla obszarów Natura 2000 Jeleniewo i Ostoja Suwalska, w granicach których znajduj ą si ę opisywane obiekty, zostały przyj ęte zarz ądzeniami Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Białymstoku z dnia 30 kwietnia 2014 r. i dost ępne są pod adresem: http://edziennik.bialystok.uw.gov.pl/WDU_B/2014/1771/akt.pdf oraz http://edziennik.bialystok.uw.gov.pl/WDU_B/2014/1772/akt.pdf. Główne zało żenia ochrony siedliska 7230 powinny uwzgl ędnia ć nast ępuj ące wytyczne: 1. Przywrócenie u żytkowania ko śnego 2. Ograniczenie procesów sukcesji wtórnej 3. Obni żenie ewapotranspiracji w celu poprawy bilansu wodnego torfowiska 4. Popraw ę warunków świetlnych siedliska i tworzenie dogodnych warunków do wkraczania gatunków światło żą dnych 5. Popraw ę struktury ro ślinno ści (ograniczenie ekspansji trzciny)

Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo"

9 Publikowane i niepublikowane materiały dotycz ące obszaru torfowisk alkalicznych znajduj ących si ę w charakteryzowanych obiektach.  GAŁKA M., APOLINARSKA K. 2014. Climate change, vegetation development, and lake level fluctuations in Lake Purwin (NE Poland) during the last 8600 cal. BP based on a high-resolution plant macrofossil record and stable isotope data ( δ13 C and δ18 O). Quaternary International 328-329: 213-225.

 KAWECKA A., KARCZMARZ K. 1993. Wyst ępowania rzadkich i wyró żniaj ących mszaków w zbiorowiskach ro ślinnych Suwalskiego Parku Krajobrazowego. – Parki Nar. Rez. Przyr. 12(1): 55–68.

 PAWLIKOWSKI P. 2008. Nowe stanowiska zagro żonych gatunków torfowiskowych ro ślin naczyniowych i mchów w Suwalskim Parku Krajobrazowym i jego otulinie. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 15(1): 43–50.

 SOKOŁOWSKI A. W. 1973. Ro śliny naczyniowe Suwalskiego Parku Krajobrazowego. – Pr. Białost. Tow. Nauk. 19: 85–101.

 WOŁEJKO L., STA ŃKO R., PAWLIKOWSKI P., JARZOMBKOWSKI F., KIASZEWICZ K., CHAPI ŃSKI P., BREGIN M., KOZUB Ł., KRAJEWSKI Ł., SZCZEPA ŃSKI M., 2012. Krajowy program ochrony torfowisk alkalicznych (7230). Wyd. Klubu Przyrodników, Świebodzin.

Rejestr istotnych zdarze ń w obiektach od roku 2014

Data Obiekt Zdarzenie Opis IV kwartał Dziabel Wykonanie Zabieg wykonano na powierzchni 2015 jednorazowego 0,32 ha za pomoc ą r ęcznych narz ędzi usuni ęcia podrostu a powstał ą biomas ę usuni ęto z terenu drzew oraz nalotu torfowiska. Zabieg wykonał Klub drzew i krzewów Przyrodników w ramach projektu LIFE11 NAT/PL/423 IV kwartał Dziabel Wykonanie Zabieg wykonano na powierzchni 2015 jednorazowego 0,32 ha za pomoc ą r ęcznych narz ędzi koszenia a powstał ą biomas ę usuni ęto z terenu przygotowawczego torfowiska. Zabieg wykonał Klub Przyrodników w ramach projektu LIFE11 NAT/PL/423 Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo"

I kwartał Purwin Wykonanie Zabieg wykonano na powierzchni 2017 jednorazowego 0,27 ha za pomoc ą r ęcznych narz ędzi usuni ęcia podrostu a powstał ą biomas ę usuni ęto z terenu drzew oraz nalotu torfowiska. Zabieg wykonał Klub drzew i krzewów Przyrodników w ramach projektu LIFE11 NAT/PL/423 I kwartał Purwin Wykonanie Zabieg wykonano na powierzchni 2017 jednorazowego 0,27 ha za pomoc ą r ęcznych narz ędzi koszenia a powstał ą biomas ę usuni ęto z terenu przygotowawczego torfowiska. Zabieg wykonał Klub Przyrodników w ramach projektu LIFE11 NAT/PL/423

Klub Przyrodników

10 ZAŁ ĄCZNIKI Dokumentacja fotograficzna Obiekt Dziabel

Strona 21 z 33

Dokumentacja przyrodnicza wybranych torfowisk obszaru Natura 2000 "Jeleniewo"