Sladami historii królewskiego Knyszyna P P rzewodnik rzewodnik Przewodnik „Œladami historii królewskiego Knyszyna” to wydawnictwo towarzysz¹ce nowemu szlakowi turystycznemu po ziemi knyszyñskiej. Jego g³ówn¹ ide¹ jest pokazanie bardzo bogatej historii tego terenu i ludzi z nim zwi¹zanych; historii siêgaj¹cej nawet 3000 lat wstecz, historii królewskiej, historii wspó³tworz¹cej wielokulturowe Podlasie. Szlak wiedzie przez miejsca, które szczególnie zapisa³y siê w kronice dziejów okolicy. W jednych napotkamy historyczne budowle, w innych ju¿ tylko mocno zmodyfikowane gmachy, nie zabraknie te¿ i takich, po których oprócz ziemi, na której sta³y bezcenne zabytki, zosta³y jedynie stare fotografie. Na szlaku zosta³o ustawionych 16 tablic informacyjnych, które uatrakcyjniaj¹ spacer i przekazuj¹ gros informacji na temat poszczególnych miejsc. Ich usytuowanie wspó³gra z informacjami zawartymi w przewodniku, ten jednak znacznie je wzbogaca i urozmaica. W wêdrówce „Œladami historii królewskiego Knyszyna” nieocenion¹ pomoc¹ bêdzie mapka zamieszczona wewn¹trz przewodnika. Tych, których Knyszyn i okolice szczególnie zafascynowa³y, odsy³amy do literatury wykorzystanej przy tworzeniu szlaku oraz

REGIONA O LN praktycznych danych teleadresowych. W E T S IM Y . Z KNYSZYNKNYSZYN Z R 15681568 Y A G

Odkrywczego kroczenia królewsk¹ histori¹! W

M

O

U

T

N

T

E

I A

K

A

Knyszyñskie Towarzystwo Regionalne im. Zygmunta Augusta S U

Ñ

G Y

Z

U

S S

Y

T

A N

K

*

SPIS TREŒCI Following the history of royal Knyszyn 3 Historia Knyszyna 4 Rynek miejski 5 Pierwszy koœció³ 6 Sarkofag z sercem Zygmunta Augusta, Ratusz 6 Cerkiew 7 Pomnik Niepodleg³oœci 8 Koœció³ pw. œw. Jana Aposto³a i Ewangelisty 8 Lamus 10 Zabytkowy dom 11 Synagoga 12 Dwór królewski, szko³a 13 MAPA 14 Manufaktura tkacka, Kircha ewangelicka 16 Szpital 17 Cmentarz œw. Marka 18 Starostwo knyszyñskie 19 Zamek Krasiñskich 20 Browar, pozosta³oœci ogrodu romantycznego 21 Studnia Gi¿anki, Stacja Knyszyn 21 Koœció³ pw. œw. Anny 22 Lamus 22 Brama cmentarna 23 Wiatrak 24 Park w Ogrodnikach 24 Dwór w Wodzi³ówce 24 Jezioro w CzechowiŸnie 25 Kopalnia krzemienia 25 Kapliczki i krzy¿e przydro¿ne 25 Puszcza Knyszyñska 26 Szlaki turystyczne Knyszyna 27 Warto przeczytaæ 27 — 2 — Œladami historii królewskiego Knyszyna Following the history of royal Knyszyn In the frames of the project 'Following the history of Royal Knyszyn' created the brochure and the tourist trail with sixteen boards presenting rich past of Knyszyn and the region. The main board is situated in the centre of the town (nearby king Zygmunt August's monument) and contains the history of the town and the map with eleven boards marked on it. Nearby there is the second board presenting changing of the Knyszyn Market. The third one is situated in the park and reminds of the Orthodox church in Knyszyn. The fourth board presents the most valuable monument in Knyszyn the Saint John the Evangelist church. Nearby the church there is the store and the ancient house from the end of 18th century on Koœcielna Street (both sites are described on boards). The seventh board is situated on Starodworna Street and it describes the history of the unexisting synagogue. On Bia³ostocka street, near school, there are two boards describing the royal court, school, the Greek- Catholic church, the textile factory and the Evangelical church. On Grodzieñska street, near local hospital, there is the tenth board describing the past of Knyszyn hospitals.The last board in Knyszyn is situated in front of the parish cemetery gate on Tykocka street. The others boards are in nearby villages. In Kalinówka Koœcielna there are three boards describing: Saint Anna wooden church, the store and cemetery gate. In Knyszyn Zamek are situated two boards describing the Knyszyn County and the Krasiñski family castle. Knyszyn is one of the oldest towns in Podlaskie Province. In 1568 the king Zygmunt August gave Knyszyn the status of town. By comparison the province capital Bia³ystok got the status of town in 1691 and the district capital Moñki in 1965. Knyszyn is called a royal town because it used to be a favourite place of king Zygmunt August who had a court, a horse stud and ponds in Knyszyn and he hunted in Knyszyñska Forest. King Zygmunt August died in Knyszyn on 7th of july 1572. He was buried on the Wawel Castle but his heart stayed in Knyszyn. It is probably in underground crypts of the church. The years of the reign of the king were golden ages in history of Knyszyn. In 17th and 18th centuries the town started to fall down because of wars and stagnation. During partiation of Knyszyn were both under domination of Prusy and . Those days German and Jewish families arrived to the town. Unfortunately, after the years of develo- pment of the town came wars time. During the Second World War Knyszyn was destroyed in about 80 percent. Manor buildings and the garden were liquidated. Jewish people were taken to extermination camps. Nowadays the community of Knyszyn is situated in Podlaskie Province. It has 12 000 hectares and a large part of community it is the Landscape Park of Knyszyn Forest which has influence on agrotourism developing.

— 3 — Historia Knyszyna Knyszyn jest jednym z najstarszych miast w dzisiejszym województwie podlaskim. Pierwsze wzmianki o Knyszynie w dokumentach pisanych pochodz¹ z 1358 r., chocia¿ osadnicy pojawili siê tu znacznie wczeœniej. W okresie œredniowiecza teren gminy Knyszyn stanowi³ pogranicze wp³ywów osadnictwa mazowieckiego, litewskiego, ruskiego. Tereny te w dalekiej przesz³oœci nale¿a³y do króla Kazimierza Jagielloñczyka, kniazia Micha³a Gliñskiego, króla Zygmunta Starego, Jana Zamoyskiego, Tomasza Zamoyskiego, Stanis³awa Witkowskiego, Miko³aja Osoliñskiego, Jana Gliñskiego. Ostatnim dzier¿awc¹ ziemi knyszyñskiej by³ Karol Raczyñski. Wa¿nym wydarzeniem w historii Knyszyna by³o wybudowanie w 1520 r. pierwszego koœcio³a (wiêcej na str. 6). W 1528 r. Knyszyn oraz okoliczne tereny przesz³y w posiadanie króla U Pomnik króla Zygmunta Augusta, który w tym czasie mia³ 8 lat, wiêc otrzymanymi dobrami zarz¹dza³a jego matka królowa Bona. W 1568 r. (staraniem królowej Bony) król Zygmunt August nada³ Knyszynowi prawa miejskie. Wybudowano wówczas ratusz, ³aŸnie, budynek wagi oraz wybrukowano ulice. Knyszyn sta³ siê ulubionym miejscem pobytu króla Zygmunta Augusta, który posiada³ tu dwór, stadninê koni oraz sadzawki. St¹d w³ada³ Rzeczpospolit¹ Obojga Narodów, natomiast swój wolny czas w Knyszynie król spêdza³ na polowaniach w pobliskiej Puszczy Knyszyñskiej. Ú Obraz pêdzla Jana Udokumentowanych jest 19 pobytów króla w tym mieœcie, ³¹cznie stanowi Matejki „Œmieræ Zygmun- to ok. 500 dni. ta Augusta w Knyszynie” Król Zygmunt August zmar³ w Knyszynie 7 lipca 1572 r. Zosta³ pochowany na Wawelu, ale jego serce pozosta³o w tym mieœcie. W 1997 r. na rynku Knyszyna stan¹³ pomnik przedstawiaj¹cy króla. Okres panowania Zygmunta Augusta to czas rozkwitu Knyszyna. Niestety póŸniej nast¹pi³y gorsze czasy. Wojny okresu potopu szwedzkiego zniszczy³y Knyszyn i okolice. To samo sta³o siê w okresie tzw. wojen pó³nocnych na pocz¹tku XVIII wieku, kiedy to morowe powietrze w latach 1709-1711 spowodowa³o, i¿ w mieœcie zosta³o tylko szeœæ rodzin. W latach 1795-1807 Knyszyn znajdowa³ siê pod okupacj¹ prusk¹, wówczas nap³ynê³o tu wielu Niemców. To oni dali pocz¹tek rozwoju drobnego przemys³u w Knyszynie. Powsta³o wtedy wiele przedsiêbiorstw, tj. warsztaty tkackie, fabryki przêdzalniane, m³yny, browary oraz przedsiêbiorstwo hutnicze. Po zawarciu traktatu w Tyl¿y w 1807 r. Knyszyn znalaz³ siê w granicach Cesarstwa Rosyjskiego. Wówczas sprowadzi³o siê tu wielu ¯ydów. Po czasach rozkwitu Knyszyna nadszed³ czas upadku przemys³u w miasteczku za spraw¹ gwa³townego rozwoju przemys³u tkackiego na du¿¹ skalê w Bia³ymstoku. Niestety dzia³ania wojenne w XX nie oszczêdzi³y Knyszyna. W czasie I wojny œwiatowej miasto zosta³o zniszczone w 25%. W trakcie II wojny œwiatowej Knyszyn zosta³ zniszczony w oko³o 80%, a ludnoœæ ¿ydowska zosta³ wysiedlona b¹dŸ wywieziona do obozów. Na terenie miasta dzia³a³ hitlerowski obóz karny (wiêcej na str 18), który sta³ siê U Pomnik w miejscu hitlerowskiego obozu miejscem kaŸni okolicznych mieszkañców.

— 4 — Œladami historii królewskiego Knyszyna

Obecnie jest po³o¿ona w województwie podlaskm i posiada powierzchniê ponad 12 tys. hektarów, z czego du¿¹ czêœæ zajmuj¹ lasy m.in. Park Krajobrazowy im. prof. Witolda S³awiñskiego. RzeŸba terenu sprzyja rolnictwu: u¿ytki rolne stanowi¹ 57%, a lasy 32% ogólnej powierzchni. Gmina liczy ok. 5000 mieszkañców, z czego ok. 2900 osób zamieszkuje miasto. Knyszyn nazywany jest miastem królewskim gdy¿ nale¿a³ do króla, ale tak¿e za spraw¹ czêstych pobytów monarchy w tym mieœcie. W herbie Knyszyna widnieje orze³ z literami AS od inicja³ów ³aciñskiego imienia Zygmunta Augusta oraz tur — symbol myœlistwa. Rynek miejski

U Herby Knyszyna

× Knyszyñski rynek przed II wojn¹ œwatow¹

Uk³ad przestrzenny Knyszyna wyznaczy³y dwa krzy¿uj¹ce siê dawne trakty: z Goni¹dza do Grodna (dzisiejsze ulice Goni¹dzka i Bia³ostocka) oraz z Tykocina do Wodzi³ówki (ul. Tykocka i Starodworna). Zasiedlanie posesji wokó³ nich rozpoczê³o siê w 1510 r., po tym jak tereny Knyszyna wesz³y w posiadanie Miko³aja Radziwi³³a. Ca³e za³o¿enie przestrzenne z typowym rynkiem rozplanowa³ w latach 1537-1538 na zlecenie królowej Bony pierwszy starosta knyszyñski — . W II po³. XVI w. dokonano rozbudowy miasta, by mog³o pe³niæ funkcje Ú Czwartkowy targ na rynku rezydencji goszcz¹cego czêsto w Knyszynie króla Zygmunta Augusta. miejskim w Knyszynie. Okres Wytyczono wówczas stykaj¹cy siê naro¿nikami z istniej¹cym nowy rynek miêdzywojenny — Kozi. Przywilejem z 1568 r. Zygmunt August ustanowi³ 4 doroczne jarmarki i cotygodniowy czwartkowy targ. Zgo- dnie z królewsk¹ decyzj¹ wszyscy zainteresowani mogli tu sprzedawaæ, kupowaæ b¹dŸ wymieniaæ wszelkie mo¿liwe towary. Targi odbywa³y siê na rynku miejskim, a zje¿d¿ali na nie kupcy z ca³ego regionu. W okresie miêdzywojennym handlowali tu go- spodarze nawet z Prus Wschodnich. Tradycja czwartkowych targów zachowa³a siê w Knyszynie do dziœ, ale od lat 50. XX w. odbywaj¹ siê one na obrze¿ach miasta.

— 5 — Dzisiejsze ulice centrum Knyszyna biegn¹ identycznie jak 500 lat temu. Wpisany do rejestru zabytków uk³ad urbanistyczny przez wieki pozosta³ niezmieniony. Dobrze utrzymana jest tradycyjna, rynkowa linia zabudowy: fasady domów granicz¹ z ulic¹. Najciekawsz¹ jest pierzeja pomiêdzy ul. Koœcieln¹ i Szkoln¹ z okrytymi cieniem lip „drewnianymi kamienicami”. Pierwszy koœció³ Jeszcze zanim Chodkiewicz zacz¹³ wytyczaæ miejskie szlaki, na œrodku rynku od 1520 r. sta³ ufundowany przez Miko³aja Radziwi³³a drewniany koœció³ parafialny, wokó³ którego istnia³ cmentarz. Po wybudowaniu istniej¹cego do dziœ koœcio³a trafi³o tam wypo- sa¿enie ze œwi¹tyni w rynku oraz przeniesiono nañ wezwanie pierwszej fary — œw. Jana. W centrum Knyszyna funkcjonowa³y wiêc przez pewien U Zabudowa rynku czas 2 koœcio³y katolickie. Drewniany popad³ jednak z czasem w ruinê. Starano siê go remontowaæ, a nawet (ok. 1623 r.) rozpocz¹æ jego budowê od nowa, w ten sposób, by wewn¹trz omurowaæ sarkofag z sercem Zygmunta Augusta. Wiadomo, ¿e latach 30. XVIII w. po starej farze zosta³a jedynie dzwonnica i cmentarz przykoœcielny. Sarkofag z sercem Zygmunta Augusta Po œmierci w Knyszynie w 1572 r. najœwietniejszego z w³odarzy miasta — króla Zygmunta Augusta i zabalsamowaniu jego cia³a pozosta³y tu jego wnêtrznoœci, w tym m.in. serce. Z³o¿ono je w sarkofagu, ufundowanym oko³o 1574 r. przez starostê knyszyñskiego Jana Zamoyskiego. Sarkofag postawiono na rynku, obok drewnianego koœcio³a parafialnego. Sta³ tam, co potwierdzaj¹ przez wieki kolejne Ÿród³a historyczne, do 1824 r., gdy usuniêto ostatni¹ pozosta³oœæ drewnianego koœcio³a — dzwonnicê oraz zniszczono elementy cmentarza przykoœcielnego, a teren zamieniono na plac do æwiczeñ wojskowych. Wówczas najprawdopodobniej sarkofag przeniesiono do krypt obecnego koœcio³a, w których pozostaje do dziœ. Ratusz U Magistrat przed osta- tnim remontem elewacji i pokrycia dachu

O W okresie miêdzywojennym w ratuszu urzêdowa³y w³adze miasta, ale te¿ mieœci³a siê stra¿ po¿arna. Obok sta³a wie- ¿a stra¿acka

Ú Widok wspó³czesny

Pozwolenie na budowê siedziby tutejszych w³adz miasta uzyskano wraz z nadaniem Knyszynowi praw miejskich w 1568 r. Wówczas zapewne sta- n¹³ pierwszy ratusz. Kolejny zbudowano na knyszyñskim rynku w XVIII w. Piêtrowy, drewniany budynek sp³on¹³ w czasie I wojny œwiatowej. Funkcjonuj¹cy do dziœ magistrat powsta³ w 1929 r. Budowniczy nada³ mu symetryczn¹ bry³ê, zaprojektowa³ piêtro i u¿ytkowe poddasze. W takim kszta³cie przetrwa³ II wojnê œwiatow¹. W okresie powojennym gmach znacznie rozbudowano, dodaj¹c m.in. nowe skrzyd³o, w którym mieœci siê Knyszyñski Oœrodek Kultury . — 6 — Œladami historii królewskiego Knyszyna Cerkiew

× Cerkiew na rynku w Knyszynie. Przed 1925 r. Kolonizuj¹c na pocz¹tku XVI w. Puszczê Knyszyñsk¹ Miko³aj Radziwi³³ osiedli³ na jej terenach Rusinów. Pierwsza wzmianka o cerkwi w Knyszynie pochodzi z 1551 r. Prawos³awna œwi¹tynia pod wezwaniem œw. Spasa (Przemienienia Pañskiego) stanê³a na obecnej ul. Bia³ostockiej, w miejscu dzisiejszych zabudowañ szkolnych, a w s¹siedztwie dawnego dworu Zygmunta II Augusta. S³u¿y³a ona prawos³awnym dworzanom z króle- wskiego orszaku, a wczeœniej byæ mo¿e osobom z otoczenia starosty Aleksandra Chodkiewicza, wyznawcy wschodniego chrzeœcijañstwa. W XVI w. knyszyñska cerkiew, m.in. dziêki nadaniom Zygmunta Augusta, prze¿ywa³a swój rozkwit. Mia³a filiê w Boguszewie, której fundatorami byli mnisi suprascy i z czasem przejêli te¿ opiekê nad cerkwi¹ w Knyszynie. Regres i zapewne ca³kowite zamkniêcie œwi¹tyni prawos³awnej nast¹pi³o w XVII w. Ponowne wznowi³a dzia³alnoœæ w II po³owie XVII stulecia jednak ju¿ jako unicka. Miêdzy mieszkaj¹cymi w Knyszynie unitami i katolikami panowa³y przyjazne stosunki. Œwiadczyæ mog¹ o tym m.in. chrzty, których nieraz udziela³ w zastêpstwie ksiêdza katolickiego, kap³an unicki. U Cerkiew z Boguszewa Jeszcze w latach 70. XVIII w. knyszyñscy unici ci¹gle korzystali Ú przeniesiona na cmentarz z usytuowanej przy ul. Bia³ostockiej drewnianej, krytej s³om¹ œwi¹tyni, prawos³awny w Knyszynie której stan pozostawia³ wówczas wiele do ¿yczenia. Jej wyposa¿enie nie nale¿a³o do bogatych, a do nabo¿eñstw u¿ywano ksi¹g prawos³awnych. W tym czasie zaczêto rozwa¿aæ budowê nowej œwi¹tyni przy ul. Goni¹dzkiej, na placu, który nale¿a³ do dóbr cerkiewnych. Plany wcielono w ¿ycie dziêki staraniom starosty Tomasza Czapskiego w latach 80. XVIII w. Nowa cerkiew zosta³a zniszczona ju¿ w czasie przemarszu wojsk napoleoñ- skich i ¿ycie religijne musia³o wróciæ do budynku przy ul. Bia³ostockiej. Na pocz¹tku XIX w. liczba unitów w Knyszynie zaczê³a spadaæ. Po kasacji przez w³adze carskie unii brzeskiej, ze wzglêdu na bardzo z³y stan budynku cerkiew zamkniêto w 1846 r. Rolê parafialnej œwi¹tyni pe³ni³a cerkiew boguszewska. Po rozbiórce œwi¹tyni przy ul Bia³ostockiej, dziêki dotacji Krasiñskich,

— 7 — O Pomnik Niepodleg³oœci na rynku w Knyszynie. Okres miêdzywojenny

ówczesnych zarz¹dców Knyszyna, w 1856 r. now¹ cerkiew wybudowano na rynku w Knyszynie. Poœwiêcona Przemienieniu Pañskiemu œwi¹tynia by³a ponownie prawos³awna. W latach 70. XIX w. na cmentarzu prawos³a- wnym przy ul. Tykockiej postawiono przeniesion¹ z Boguszewa cerkiew œw. Praskedy. Po II wojnie œwiatowej rozebrano j¹. Dom parafialny zosta³ zbudowany przy ul. Starodawnej, a przy ul. Grodzieñskiej powo³ano ma³y klasztor ¿eñski, zlikwidowany w 1900 r. Treœæ tablicy z Pomnika Na pocz¹tku XX w. parafia prawos³awna w Knyszynie liczy³a oko³o Niepodleg³oœci: 500 osób (z czego znaczna czêœæ to urzêdnicy carscy), które zamieszki- KU UCZCZENIU PAMIÊCI POLEG£EGO W WOJNIE Z wa³y Knyszyn, Goni¹dz i kilkanaœcie pobliskich wsi. Po I wojnie œwiatowej, BOLSZEWIKAMI OCHOTNIKA WOJSK POLSKICH m.in. z powodu wyjazdu Rosjan, liczba parafian prawos³awnych by³a na Œ.P. CZES£AWA URBANOWICZA tyle znikoma, ¿e w 1925 r. parafiê zlikwidowano i budynek cerkwi przewie- Z KNYSZYNA ziono do Wasilkowa. Tam s³u¿y³ jako kaplica cmentarna. Po II wojnie œwia- ORAZ POLEG£YCH W WOJNIE ŒWIATOWEJ ¯O£NIERZY: towej rozebrano go, a materia³y wykorzystano do budowy funkcjonuj¹cej BIBIÑSKIEGO DOMINIKA BIELAKOWSKIEGO KONSTANTEGO do dziœ plebanii. BULWINA KONSTANTEGO DZIER¯ANOWSKIEGO JÓZEFA JAKUBIAKA JANA Pomnik Niepodleg³oœci £ONIEWSKIEGO W£ADYS£AWA MONIUSZKI JANA PIASECKIEGO WINCENTEGO W miejscu, w którym sta³a cerkiew prawos³awna, w 1930 r. zbudowano ROZENTALA MENDLA Pomnik Niepodleg³oœci upamiêtniaj¹cy knyszyñskich ochotników pole- SZUSTERA MOŒKA SAKOWICZA MIECZYS£AWA g³ych w czasie I wojny œwiatowej i wojny polsko-bolszewickiej. Obelisk SILIPICKIEGO W£ODZIMIERZA zniszczyli ¿o³nierze radzieccy stacjonuj¹cy w Knyszynie podczas II wojny SIDORSKIEGO KSAWEREGO SURASKIEGO MENDLA œwiatowej. Ocala³a tablica, przechowywana do zakoñczenia wojny przez TABLICÊ TÊ POŒWIÊCA Józefa Piaseckiego, znajduje siê dziœ przy wejœciu (z zewn¹trz) do zakrystii SPO£ECZEÑSTWO KNYSZYÑSKIE KNYSZYN W LISTOPADZIE 1930 koœcio³a parafialnego. Koœció³ pw. œw. Jana Aposto³a i Ewangelisty Historia koœcio³a w Knyszynie siêga odleg³ych czasów. Obecny koœció³ parafialny jest trzeci¹ z kolei œwi¹tyni¹ katolick¹ w Knyszynie. Pierwsza z nich, pod wezwaniem œw. Marka, z XIII wieku, znajdowa³a siê w miejscu dzisiejszego cmentarza grzebalnego (wiêcej na str. 18). By³ to niewielki koœció³ zbudowany z dêbowego drewna. Druga œwi¹tynia, zbudowana w 1520 r. w miejscu dzisiejszego rynku (wiêcej na str. 6). Trzeci koœció³, istniej¹cy do dziœ, ufundowany przez Jana Zamoyskiego, ówczesnego starostê knyszyñskiego, zosta³ wybudowany w latach 1579-1601. By³ konsekrowany 21 marca 1601 r. przez biskupa wileñskiego Benedykta Wojnê. Dzia³a³ wówczas pod wezwaniem Wszystkich Œwiêtych. W póŸniejszym czasie nast¹pi³a zmiana tytu³u koœcio³a na œw. Jana Aposto³a i Ewangelisty.

— 8 — Œladami historii królewskiego Knyszyna

W 1710 r. na skutek po¿aru koœció³ uleg³ prawie ca³kowitemu zni- szczeniu. W œcianach powsta³y wówczas du¿e szczeliny. Wielokrotnie odbudowywany i remontowany zmienia³ swój pierwotny wygl¹d. Kszta³t wspó³czesny uzyska³ w latach 1900-1902, gdy go rozbudo- wano. Dobudowano wówczas prezbiterium oraz chór wraz z wie¿¹. Wykonano drewniany sufit zawieszony na wysokoœci 13 metrów. Obecny koœció³ murowany z odbudowan¹ po II wojnie œwiatowej wie¿¹, repre- zentuje styl gotycko-renesansowy z oryginalnym kasetonowym sufitem. Wewn¹trz koœcio³a znajduje siê m. in. tablica umieszczona w prezbiterium, upamiêtniaj¹ca 420. rocznicê œmierci króla Zygmunta Augusta.

U RzeŸby Maryi i œw. Jana z 1600 r. × Koœció³ i dzwonnica. 1935 r. Ú Figura Matki Bo¿ej

Krypty Na uwagê zas³uguj¹ podziemia knyszyñskiego koœcio³a, zbudowane najprawdopodobniej w kszta³cie krzy¿a. Wejœcie do podziemi znajdowa³o siê wewn¹trz koœcio³a, jednak w trakcie prac remontowych pod³ogi œwi¹tyni, zlikwidowano dostêp do krypty i zasypano prawe skrzyd³o piwnic. Jak g³osz¹ legendy, krypty knyszyñskiego koœcio³a kryj¹ w swych niezba- danych wnêtrzach najcenniejszy skarb Knyszyn, mianowicie serce króla Zygmunta Augusta. Otoczenie koœcio³a Koœció³ stoi na placu zwanym cmentarzem. Otoczony murem, w którym znajduj¹ siê cztery wnêki wykonane z myœl¹ o œwiêcie Bo¿ego Cia³a. W rogu muru koœcielnego od strony ul. Koœcielnej znajduje siê tzw. trupiarnia. To murowany budynek, w którym dawniej pozostawiano cia³a zmar³ych, aby je nastêpnego dnia po Mszy œw. pogrzebaæ. Na uwagê zas³uguje du¿y kamieñ stoj¹cy na placu koœcielnym z wykutym otworem na œwiêcon¹ wodê, pochodz¹cy najprawdopodobniej z lat 1511-1520. Na cmentarzu koœcielnym znajdujê siê grób ks. Edwarda Junga, który jako m³ody wikary parafii knyszyñskiej zosta³ zamordowany przez wycofuj¹ce siê w 1941 r. wojska sowieckie. Za murem koœcio³a, od strony wejœcia g³ównego œwi¹tyni, znajduj¹ siê dwa budynki starej i nowej plebanii oraz nieco dalej zabytkowy lamus. U Kamieñ na œwiêcon¹ wodê z 1520 r.

— 9 — Lamus

Lamus plebañski w Knyszynie U Stan obecny O Lata 70. XX w.

Lamus to dawny budynek gospodarczy s³u¿¹cy najczêœciej jako miejsce do przechowywania sprzêtu gospodarczego, zbo¿a czy np. ¿ywnoœci. Pocz¹tkowo wystêpowa³ jedynie wœród zabudowañ dworskich i s³u¿y³ jako miejsce do przechowywania cennych przedmiotów. PóŸnej sta³ siê elementem zabudowy ch³opskiej. Lamus w Knyszynie po³o¿ony jest naprzeciw plebanii, równolegle do niej. Pierwotnie prawie ca³y teren wraz z zabudowaniami pomiêdzy ul. Ko- œcieln¹ a ul. Tykock¹ nale¿a³ do parafii i wchodzi³ w sk³ad zespo³u zabudowañ plebañskich. Od 1905 r. czêœæ tego terenu sta³a siê w³asnoœci¹ miasta i prywatnych w³aœcicieli. Od pocz¹tku istnienia do dnia dzisiejszego lamus plebañski stanowi w³asnoœæ parafii rzymskokatolickiej w Knyszynie. Budynek ten zosta³ zbu- dowany na pocz¹tku XIX wieku (1818 r.), prawdopodobnie z inicjatywy fundacji parafialnej. To budynek w ca³oœci drewniany, dwukondygnacyjny. Zbudowany na planie prostok¹ta z belek ostrokrawê¿nych. Posiada czte- rospadowy dach, pokryty gontem. W dachu od frontu znajduje siê ma³e okienkiem, przez które wpada œwiat³o na strych. Ten szerokofrontowy bu- dynek posiada podcieñ wzmocniony szeœcioma ³ukowymi s³upami. Z podcienia wchodzi siê do œrodka lamusa. Wewn¹trz znajduje siê sieñ po³o¿ona w centralnej czêœci budynku. Po jej pó³nocnej stronie (prawa Ú Uk³ad pomieszczeñ czêœæ budynku) znajduj¹ siê dwa pomieszczenia. Po po³udniowej stronie lamusa sieni (lewa strona budynku od wejœcia) znajduje siê jedno du¿e pomieszczenie, w którym odnaleŸæ mo¿na skrzynie do przechowywania ziarna. W g³êbi sieni usytuowane s¹ schody prowadz¹ce na strych. Ca³oœciowa powierzchnia zabytkowego lamusa wynosi 78 m2. Pierwotnie budynek pe³ni³ funkcjê magazynu. Przechowywano w nim zbo¿e, narzêdzia gospodarcze i opa³. W 1953 r. rozpoczêto budowê nowej murowanej plebanii oraz organistówka. W trakcie tych prac wykonano remont lamusa. Nastêpnie w latach dziewiêædziesi¹tych dokonano naprawy dachu i uzupe³niono ubytki w œcianach budynku. Dziêki wykonywanym pracom remontowym dzisiejszy lamus w Knyszynie mo¿emy ogl¹daæ w niezmienionym kszta³cie.

— 10 Œladami historii królewskiego Knyszyna Zabytkowy dom

Ka¿dej pory roku zabytkowy dworek mieszczañski wygl¹- da piêknie Ú Przed remontem w 2009 r.

Wpisany do rejestru zabytków obiekt jest po³o¿ony w œrodkowej czêœci miasteczka, przy ul. Koœcielnej 6, w pobli¿u koœcio³a. Zosta³ zbudowany pod koniec XVIII w., jako budynek mieszkalny. Pierwszymi mieszkañcami tego domu by³a pochodz¹ca z Niemiec rodzina Klattów, która w okresie zaboru pruskiego przyby³a do Knyszyna i doœæ szybko siê spolonizowa³a. Nastêpnie zamieszkiwa³y tu familie Bartkiewiczów i Piaseckich. W czasie wojen, wraz z domownikami, przebywali w nim wysocy rang¹ ¿o³nierze. Ostatnimi domownikami tego budynku by³a odznaczaj¹ca siê wielkim patriotyzmem rodzina Piaseckich. Przez lata Józef Piasecki, a nastêpnie jego córka Cecylia, gromadzili tu dokumenty zwi¹zane z Knyszynem oraz przedmioty nale- ¿¹ce do poprzednich mieszañców tego domu. Meble i bibeloty w tych samych miejscach stoj¹ od kilkudziesiêciu lat. Na rzeŸbionym fotelu pod oknem od lat le¿y czapka legionisty nale¿¹ca do W³adys³awa Bartkiewicza, który bra³ udzia³ w bitwie warszawskiej 12-15 sierpnia 1920 r. Od pocz¹tku istnienia dom ten by³ na bie¿¹co remontowany bez dokonywania wiêkszych zmian w jego formie (ostatni, generalny remont przeszed³ w 2009 r.). Zbudo- wany na planie prostok¹ta, z drewnianych bali na kamiennym fundamencie, pokryty dachówk¹ ceramiczn¹. Jest to budynek parterowy pierwo- tnie z czêœciowo zamieszkanym poddaszem. Izba Regionalna Po œmierci ostatniej w³aœcicielki domu, Cecylii Piaseckiej, w³aœcicielem zabytku wraz z jego otoczeniem sta³a siê gmina Knyszyn. Obecnie w budynku jest przygotowywana Izba Regional- na ze sta³¹ ekspozycj¹ dawnego domu mie- szczañskiego oraz wystawy czasowe. Tu¿ za budynkiem znajduje siê stara stodo³a, któr¹ przeznaczono na miejsce do grilowania.

— 11 Synagoga Pierwsz¹ ¿ydowsk¹ œwi¹tyniê zbudowano w Knyszynie przy ul. Tykockiej ju¿ w XVIII w. Sp³onê³a ona w po¿arze miasta w 1915 r. Ko- lejn¹ wzniesiono przy ul. Szkolnej (ówcze- snej Berka Joselewicza). Ta zosta³a zniszczo- na przez Niemców podczas ostatniej wojny. Pomiêdzy ul. Grodzieñsk¹ a Starodworn¹ w latach 20. XX w. stanê³a bó¿nica Orach Chaim. S³u¿y³a ona spo³ecznoœci ¿ydowskiej do 1941 r. Reprezentowa³a typ synagogi dziewiêcio- polowej z czterema s³upami ograniczaj¹cymi bimê (mównicê) i podtrzymuj¹cymi sklepie- U Synagoga Orach Chaim. Lata 70. XX w. nie. Zastosowane w niej rozwi¹zania nawi¹zuj¹ do architektury przemy- s³owej prze³omu XIX i XX w. Synagoga powsta³a na rzucie zbli¿onym do kwadratu, na kamiennym fundamencie. Elewacjê stanowi³ starannie wykonany mur (56 cm gruboœci) z ceg³y wypalanej na ¿ó³to, który urozma- ica³y lizeny i gzymsy. Na œcianie wschodniej ozdobny wystêp oznacza³ miejsce szafy o³tarzowej Aron Ha Kodesz, w której przechowywano Torê. Charakteru budynkowi nadawa³y du¿e okna zamkniête ³ukami. Oœwietla³y one jednokondygnacyjn¹ salê g³ówn¹ synagogi. Czêœæ zacho- dnia budowli, z babiñcami (przestrzeni¹ modlitewn¹ dla kobiet), mia³a dwie kondygnacje. G³ówne wejœcie do œwi¹tyni znajdowa³o siê od ul. Grodzieñ- skiej, mniejsze — od strony po³udniowej — prowadzi³o na babiñce. Ca³¹ budowlê pokrywa³ czteropo³aciowy dach z ceramicznej dachówki. W 1943 r. hitlerowcy zajêli synagogê i po dokonaniu w niej wielu U Nie brak inicjatyw podtrzy- zmian architektonicznych (zamurowaniu okien, wprowadzeniu dwóch kon- muj¹cych pamiêæ o knyszyñ- dygnacji), przerobili na magazyn. Funkcjê tê obiekt pe³ni³ jeszcze w latach skich ¯ydach. Kirkut w Kny- 80.XX w. By³y plany stworzenia w nim oœrodka kultury, ale nie zrealizowano szynie 2009 r. ich. Budynek ca³kowicie rozebrano pod koniec lat 80. Spo³ecznoœæ ¿ydowska w Knyszynie Pierwsi ¯ydzi przybyli do Knyszyna wraz z królewskim dworem Zygmunta Augusta. Od tego czasu zajmowali siê w mieœcie rzemios³em i handlem, do nich nale¿a³a czêœæ z 47 dzia³aj¹cych tu karczem piwnych. Rozwoju tutej- szej spo³ecznoœci ¿ydowskiej nie zahamowa³ nawet dokument z 1672 r. de non tolerandis Iudeis, w œwietle którego ludnoœæ wyznania moj¿eszowego nie mog³a zamieszkiwaæ terenu miasta. ¯ydzi stworzyli swego rodzaju dzielnicê, tzw. Ogrodniki na dawnej królewszczyŸnie (ul. Szkolna). W XVIII w. powo³ali w Knyszynie swój kaha³ (gminê). W kolejnym stuleciu zbudowali ³aŸniê i cheder (szko³ê) przy dzisiejszej ul. Szkolnej oraz U Rodzina Cywanów rzeŸniê przy ul. Starodwornej. Prowadzili tu wiele fabryk i zak³adów w³ókienniczych. Po odzyskaniu przez Polskê niepodleg³oœci knyszyñscy ¯ydzi czynnie brali udzia³ w ¿yciu miasta, stale zasiadali w Radzie Miasta, w³¹czali siê w aktywnoœæ ochotniczej stra¿y po¿arnej. Tu¿ przed wybu- chem II wojny œwiatowej stanowili 1/3 ludnoœci Knyszyna. Zamieszkiwali niemal wszystkie posesje wokó³ rynku, ich domy znajdowa³y siê równie¿ przy ul. Bia³ostockiej, Goni¹dzkiej, Grodzieñskiej i Tykockiej. W Knyszynie na przestrzeni dziejów spo³ecznoœci polska i ¿ydowska ¿y³y we wzajemnym poszanowaniu i akceptacji. Historiê polsko- ¿ydowskiego miasteczka zakoñczy³a II wojna œwiatowa. Z prawie 2 tysiêcy knyszynian wyznania moj¿eszowego 2 listopada 1942 r. prze¿y³o tylko U Shlomo, Dincha i Meyer kilkudziesiêciu. Pozosta³ych tego dnia hitlerowcy wywieŸli do getta Cywan. Knyszyn 1900 r. w Bia³ymstoku, a stamt¹d do obozu zag³ady w Treblince. — 12 Œladami historii królewskiego Knyszyna Dwór królewski Mieszka teraz zazwyczaj w Litwie, najczêœciej w Knyszynie, ma³ym zamku tej prowincji, na pograniczu Mazowsza, gdzie ma stajnie z mnóstwem piêknych koni (…). To upodobanie w koniach jest poniek¹d przyczyn¹, ¿e król lubi tu mieszkaæ; mo¿e i to tak¿e, ¿e miejsce to bêd¹c prawie w œrodku jego pañstw dogodniejsze jest pod wzglêdem administracji krajowej dala Ú Dworzec królewski w króla (…). Knyszynie w 1564 r. Trudno jest dok³adnie okreœliæ miejsce i wygl¹d knyszyñskiego dworu (wg prof. J. Maroszka) Zygmunta Augusta. W XVI-wiecznych Ÿród³ach historycznych wyczytaæ mo¿na, ¿e dworzec królewski znajdowa³ siê w samym mieœcie. 1-3 domy króla 4-5 domy Prawdopodobnie mieœci³ siê po obu stronach ulicy Bia³ostockiej od numeru 6 spichlerz 43 po stronie nieparzystej i 36 po stronie parzystej (dziœ szko³a) a¿ do rzeki 7 ogród z altan¹ Jaskranki. Obok dworu bieg³ goœciniec, bêd¹cy czêœci¹ g³ównej drogi 8-9 kuchnie, piekarnie 10 browar prowadz¹cej z Wilna i Grodna do Tykocina i Warszawy. 11 ³aŸnia Maj¹tek sk³ada³ siê z zespo³u budynków o konstrukcji murowano- 12 sadzawki drewnianej, otoczony by³ ogromnym ogrodem, nazywanym tak¿e 13-15 m³yn, most, tartak 16 stajnie zwierzyñcem. Jego budow¹ kierowa³ architekt królewski Job Bretfus, 17 sad owocowy zajmuj¹cy siê równie¿ przebudow¹ zamku w Tykocinie. Dwór sk³ada³ siê wczeœniej cerkiew, dziœ z piêciu du¿ych drewnianych budynków, które dziêki piecom kaflowym teren * szko³y i murowanym kominom by³y zim¹ ogrzewane. Najwa¿niejszym obiektem by³ dwukondygnacyjny dom króla po³¹czony z s¹siednimi budynkami. Rynek Staw Wielki Knyszyn by³ jednym z ulubionych miejsc króla, sk¹d udawa³ siê na polowania na ¿ubry i inn¹ 2 grubsz¹ zwierzynê. Podczas pobytu Zygmunta 17 Augusta w Knyszynie dwór ozdabiany by³ arrasami 4 1 * 3 6 (dziœ znajduj¹ siê na Wawelu), których kolekcja 5 12 liczy³a ok. 350, gdy go opuszcza³ arrasy 7 12 8 11 przewo¿ono do zamku w Tykocinie. Miêdzy 12 16 9 goœciñcem a domem króla znajdowa³ siê ogród 12 8 9 z sadzawkami, których œlady mo¿emy jeszcze 12 10 15 znaleŸæ. Przy dworze znajdowa³y siê te¿ stajnie 14 13 królewskich koni. Szko³a Budynek szko³y w Knyszynie zosta³ wybudowany w latach 1923- 1925. W okresie okupacji niemie- ckiej s³u¿y³ jako koszary dla Wer- machtu, póŸniej znajdowa³y siê tam mieszkania dla robotników i szpital wojenny. W 1948 r. powo- × Gmach szko³y. 1939 r. ³ano 11-letni¹ szko³ê ogólno- Ú Tablica upamiêtniaj¹ca na- kszta³c¹c¹ stopnia podstawowe- danie imienia prof. Kudzino- go i licealnego. Lata 1962 i 1988 wskiego liceum w Knyszynie przynios³y rozbudowê budynku. W 1990 r. Liceum Ogólnokszta³c¹ce w Knyszynie otrzyma³o imiê profesora Czes³awa Kudzinowskiego. By³ to wybitny uczony w zakresie jêzykoznawstwa indoeuropejskiego, ba³tyjskiego, s³owiañskiego, ugrofiñskiego i orientalnego. Pochodzi³ ze wsi Wodzi³³ówka, le¿¹cej nieopodal Knyszyna. Na placu, na którym stoi szko³a niegdyœ znajdowa³a siê cerkiew unicka pod wezwaniem Przemienienia Pañskiego oraz cmentarz (wiêcej na str. 7-8). — 13