Atti Soc. tosc. Sci. nat., Mem., Serie B, 112 (2005) pagg. 1-125, figg. 2

F. GARBARI (*), A. BORZATTI VON LOEWENSTERN (**)

FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI

Riassunto - Il territorio della provincia di Pisa e dei dintor- ma collocazione presso l’arsenale repubblicano in riva ni è stato oggetto di studi botanici per quasi quattro secoli, all’Arno. Ai «prefetti» di grande fama come Luca da quando è stato istituito il Giardino dei Semplici nel 1544. Ghini, Andrea Cesalpino e Giuseppe Casabona, per La lista floristica qui presentata è il risultato di un’ampia citare solo le figure legate ai tre Orti botanici che sono revisione bibliografica dei dati ad oggi noti, integrata da stati realizzati a Pisa in tre sedi diverse nel XVI seco- osservazioni su materiali d’erbario e da verifiche sul campo. In totale la flora vascolare censita ammonta a 2.214 entità lo, si devono le esplorazioni che hanno determinato le riunite in 150 famiglie. Lo spettro corologico attuale, che prime conoscenze floristiche dei Monti Pisani, della mostra una buona percentuale di piante mediterranee, viene pianura ad ovest della città e dei territori limitrofi confrontato con quello ricavato dalle specie censite da Savi (Garbari et al., 2002). (1798) nella sua Flora Pisana; se ne ricavano informazioni Un primo elenco con nomenclatura binomia attendibi- sul cambiamento della composizione floristica del territorio le, relativo ad una ben definita parte del territorio pisa- nel corso di due secoli, soprattutto riguardo all’introduzione no, fu redatto solo molto più tardi ad opera del prae - di specie esotiche. Gli spettri biologici, calcolati suddividendo il territorio in sei fectus Giorgio Santi, medico, chimico e naturalista che aree sulla base dei dati climatici attuali, mostrano forti ana- realizzò accurate analisi sulle acque dei Bagni di S. logie tra la parte costiera e l’entroterra della pianura alluvio- Giuliano Terme, corredate da una dettagliata lista flo- nale, così come si riscontrano analogie tra le aree montuose ristica (Santi, 1789) che è stata considerata come pun- dei Monti Pisani e quelle del Volterrano. to di partenza temporale per la redazione del presente lavoro. Parole chiave - Flora vascolare, provincia di Pisa (Toscana Un’opera senza dubbio di maggior ampiezza si deve ad occidentale). un allievo di Giorgio Santi, Gaetano Savi, il quale nel 1814 sostituirà Santi alla direzione dell’Orto Botanico Abstract - Flora Pisana: an annotated check-list of the vas - cular plants of the . The territory of the pisano. Province of Pisa and its surroundings have been subject of Nel 1798 G. Savi pubblicò la Flora Pisana ricca di botanical studies for almost four centuries, since the estab- indicazioni utili tuttora per la ricostruzione delle varia- lishment of the Garden of Simples in 1544. The floristic list zioni floristiche verificatesi negli ultimi due secoli, reported here results from a detailed bibliographic review of soprattutto per ciò che riguarda gli ambienti palustri e data published so far, integrated with observations of herbar- le zone umide della pianura dell’Arno (Garbari et al., ium materials and with field surveys. In total the vascular 2002). Dal 1871 al 1880 fu praefectus Teodoro Caruel, flora recorded amounts to 2,214 entities grouped in 150 fam- studioso di piante spontanee della Toscana, a cui si ilies. The current chorological spectrum, showing a good percentage of Mediterranean plants, is compared with that deve, tra i numerosi suoi lavori, il P ro d romo della obtained from the species recorded by Savi (1798) in his Flora To s c a n a (Caruel, 1860), opera di riferimento Flora Pisana; the comparison provides information about the obbligato, come è noto, per tutti gli studiosi che si change of floristic composition of the territory in the last two occupano oggi della flora della regione, compreso il centuries, especially regarding exotic species. Biological suo Arcipelago. spectra, computed by dividing the territory in six areas on the Fanno parte della indagine botanica contemporanea basis of current climatic data, show strong analogies between numerosi altri lavori, sia a stampa che dattiloscritti the coastal part and the inland part of the alluvial plain; oth- er analogies exist between the montane areas of Monti Pisani come tesi di laurea, utilizzati per la compilazione del- and those of the Volterra district. la lista floristica che segue e che conta ad oggi 2236 entità, molte delle quali di notevole interesse biogeo- Key words - Vascular plants, Pisa Province (Western Tu s c a n y ) . grafico, rare o non più ritrovate nell’area pisana (Neri, 1894, 1895; Poggi & Rossetti, 1889; Fiori, 1919/20; Ve rgnano, 1953; Corti, 1955; Cela Renzoni, 1968, INTRODUZIONE 1969; Contardo, 1969; Garbari, 1980; Viegi & Cela- Renzoni, 1981; Coaro 1987; Tomei, 1987; Del Prete et Il territorio della provincia di Pisa e dei dintorni è sta- a l ., 1990; Tomei et al., 1991, 1993; Baldini, 1993; to oggetto di studi botanici per quasi quattro secoli, Mazzei, 1995; Tizzoni, 1995; Del Carratore et al., grazie soprattutto all’istituzione dell’Orto Botanico, o 1998; Pacini, 1999; Bertacchi et al., 2000; Foggi et al., Giardino dei Semplici, fondato nel 1544 nella sua pri- 2000; Giovannini, 2000; Lippi, 2000; Tomei, 2000;

(*) Dipartimento di Scienze botaniche dell’Università, via L. Ghini 5, I-56126 Pisa; e-mail: [email protected] (**) Museo di Storia naturale del Mediterraneo, Via Roma 234, I - 57128 Livorno; e-mail: [email protected] 2 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Garbari, 2000, 2004; Peruzzi, 2004; Garbari et al., LISTA FLORISTICA 2001, 2003a, 2003b; Garbari & Pedullà, 2001; Pedullà & Garbari, 2002, 2004; Selvi & Bettini, 2004). Per ulteriori riferimenti su singole unità floristiche o su ACERACEAE particolari biotopi, cfr. Moggi et al. (1987). Nella lista sono state incluse anche alcune segnalazioni inedite Acer campestre L. per il Monte Pisano, gentilmente fornite qualche anno S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano fa dal Sig. Luigi Baldi (1942-1998) e altre, più recen- (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, ti, dal Sig. Brunello Pierini, delle quali esiste docu- 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Vo l t e r r a mentazione fotografica o erbariale. (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); I dati considerati stanno ad indicare l’azione di profon- Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); da trasformazione dell’ambiente ad opera delle attività Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI umane durante quattro secoli di sviluppo ed urbaniz- Europeo-Caucas.; P scap zazione del territorio, ma anche variazioni di natura – Acer campestre L. subsp. hebecarpum DC. var. loba- climatica e geomorfologica che hanno interessato la tum Pax forma affine Opiz (Corti, 1955). zona. Per un quadro esauriente ed aggiornato delle caratteristiche fisiografiche e di altre situazioni che Acer monspessulanum L. determinano oggi la qualità ambientale della provincia Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., di Pisa, cfr. Federici (2003). Nell’opera citata vi è anche 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) una sintesi cartografica delle tipologie più significati- Eurimedit.; P caesp ve della vegetazione provinciale, con esempi ritenuti rilevanti per la tutela delle risorse fitocenotiche locali Acer negundo L. (Garbari 2003). Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Nordamer.; P scap

MATERIALI E METODI Acer pseudoplatanus L. Monte Pisano (Tomei, 2000) Come già accennato, la lista floristica è il risultato di Europeo-Caucas.; P scap un’ampia revisione bibliografica dei dati ad oggi noti, integrata da osservazioni sui materiali d’erbario di recente acquisizione e da verifiche sul campo, quando ADIANTACEAE necessarie. La revisione dei reperti erbariali antichi sarà oggetto di ulteriori e specifici approfondimenti; Adiantum capillus-veneris L. nel presente lavoro ci si è limitati alla semplice anno- Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Garbari et al., tazione del taxon rappresentato dagli exsiccata in PI. 2003b); Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894); Canali Per aspetti nomenclaturali, è stato fatto ricorso a nume- e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); rosi data-base on line (cfr. Bibliografia elettronica). Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Il nome e il rango delle unità censite fanno riferimen- Pantrop.; G rhiz to nella maggioranza dei casi a Pignatti (1982); nel caso di revisioni recenti o di aggiornamenti nomencla- Anogramma leptophylla (L.) Link turali resisi ineludibili, vengono citate le fonti di infor- Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) mazione. Le unità floristiche sono state definite, come Cosmop.; H ros forma biologica e come corotipo, in base alla classifi- cazione di Pignatti (1982). L’elenco è stato redatto in ordine alfabetico per famiglia, ADOXACEAE per genere e per specie. Di ciascuna pianta, dopo il nome ritenuto valido con il suo autore, vengono date le loca- Adoxa moschatellina L. lità di raccolta o di segnalazione, i rispettivi autori, la Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini) collocazione d’erbario quando nota (PI; sigla secondo Circumbor.; G rhiz Holmgren et al., 1990), il corotipo e la forma biologica. Seguono eventuali sinonimi nomenclaturali o tassono- mici, con la citazione dell’autore che li ha utilizzati. AGAVACEAE Ogni informazione è stata posta in un data-base, del quale è stata fornita copia all’Amministrazione Agave americana L. Provinciale per l’attuazione del progetto S.I.T. I . Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) (Sistema Informativo Territoriale Integrato) il quale, in Nordamer.; P caesp riferimento al D.L. n. 267 del 18.08.2000, prevede la promozione, da parte delle Province, di un sistema di Yucca aloifolia L. riferimenti conoscitivi per il governo del territorio, nel- Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana l’ambito generale dello sviluppo sostenibile. È ovvio ( Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa (Bocca d’Arno) che la conoscenza delle risorse fitogenetiche, della flo- (PI-HB Pellegrini) ra e della vegetazione sono a tale proposito basilari. Centroamer.; P caesp FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 3

Yucca gloriosa L. Eurimedit.; I rad Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Canali – Damasonium stellatum Rich. (Caruel, 1860; PI-HB e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); S. Rossore Pellegrini). (Garbari, 2000) USA; P scap Sagittaria sagittifolia L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et al. , AIZOACEAE 1991); Pisa (Castagnolo) (PI-HB Pellegrini); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); Canali e fossi Aptenia cordifolia (L. fil.) N.E.Br. NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Nord Provincia di Mura di Cascina (Tizzoni, 1995) Pisa (Tomei & Guazzi, 1993) Sudafricana; Ch suffr Eurasiat.; I rad Coltivata come ornamentale. AMARANTHACEAE ALISMATACEAE Alternanthera philoxeroides (Mart.) Griseb. Alisma cfr. lanceolatum With. Madonna dell’Acqua, Pisa (Garbari & Pedullà, 2001; S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Canali e fos- Pedullà & Garbari, 2002) si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monte Pisano Sudamer.; I rad (B. Pierini, com. pers., 2004); PI Esotica spontaneizzata. Subcosmop.; I rad – Alisma plantago-aquatica L. subsp. michaletii Asch. Amaranthus albus L. u. Gr. var. stenophyllum Asch. u. Gr. (Corti, 1955). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Caruel, 1860) Alisma plantago-aquatica L. Nordamer.; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Amaranthus caudatus L. a l . , 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) (Caruel, 1860; Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et Paleotrop.; T scap a l ., 1991); Pisa (Bocca d’Arno) (PI-HB Pellegrini); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); Canali Amaranthus cruentus L. e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Nord Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa Provincia di Pisa (Tomei & Guazzi, 1993); (PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Garbari, 2004) Subcosmop.; I rad Neotropic.; T scap – Alisma plantago-aquatica L. subsp. michaletii Asch. – Amaranthus patulus Bert. (PI-HB Pellegrini). u. Gr. var. latifolium Asch. u. Gr. (Corti, 1955) – Alisma plantago L. (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini). Amaranthus deflexus L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana Baldellia ranunculoides (L.) Parl. (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa (PI-HB Pellegrini); S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Sudamer.; T scap/H scap (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Lago di Bientina (Caruel, 1860; Tomei et al. , Amaranthus graecizans L. 1991); Pisa () (PI-HB Pellegrini); Canali e fos- S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Nord Provincia Fucecchio (Garbari, 1980); Volterra (Caruel, 1860) di Pisa (Tomei & Guazzi, 1993); PI Paleo-Subtrop.; T scap Medit.-Atl.; I rad – Amaranthus sylvestris Desf. (Caruel, 1860) – Echinodorus ranunculoides (L.) Engelm. in Aschers. – Amaranthus angustifolius Lam. var. sylvester (Vill.) (Corti, 1955) Thell. (Corti, 1955). – Alisma ranunculoides L. (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini). Amaranthus hybridus L. Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Caldesia parnassifolia (Bassi) Parl. America tropicale; T scap Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Segnalazione del 1920. Subtrop.; I rad – Alisma parnassifolia Bassi da Caruel (1860); non Amaranthus lividus L. più segnalata per la Toscana (Tomei et al., 1991). Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Damasonium alisma Miller subsp. alisma Cosmop.; T scap Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini) – Amaranthus blitum L. (Savi, 1798). 4 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Amaranthus retroflexus L. Orof. SE-Europ.; G bulb Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano – Narcissus poëticus L. subsp. angustifolium (Curtis) (Del Prete et al., 1990); Pisa (S. Giuliano) (Caruel, Schinz u. Keller (Corti, 1955). 1860; PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Narcissus tazetta L. subsp. aureus (Lois.) Baker Cosmop.; T scap Monte Pisano (Caruel, 1860; B. Pierini, com. pers. , 2004) Stenomedit.; G bulb AMARYLLIDACEAE – Narcissus aureus Lois. (Caruel, 1860).

Galanthus nivalis L. Narcissus tazetta L. subsp. bertolonii (Parl.) Baker Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli- HB Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Stenomedit.; G bulb Europeo-Caucas.; G bulb – Narcissus bertolonii Parl. (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini) Leucojum aestivum L. subsp. aestivum S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000; Narcissus tazetta L. subsp. tazetta PI-HB Pellegrini); Padule di Fucecchio (Garbari, Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); 1980); Pisa (Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et Pisa (Asciano) (PI-HB Pellegrini); S. Rossore (Garbari, al., 1991) 2000); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Volterra (Neri, Centroeurop.; G bulb 1895); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Leucojum vernum L. Stenomedit.; G bulb Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- – Narcissus papyraceus Gawl. (Caruel, 1860; Neri, HB Pellegrini); Pisa (Savi, 1798) 1895); secondo IOPI il nome N. papyraceus K e r- S-Europ.; G bulb Gawl. è accettato e non è sinonimo di N. tazetta L. (Pignatti, 1982). Narcissus biflorus Curtis Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990) Pancratium maritimum L. W-Europ.; G bulb S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000; PI-HB Pellegrini); Pisa (Savi, 1798) Narcissus incomparabilis Miller Stenomedit.; G bulb Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Caruel, 1860) Sternbergia lutea (L.) Ker-Gawl. W-Europ.; G bulb Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); – Ajax incomparabilis Car. (Caruel, 1860). Pisa (Savi, 1798) Medit.-Mont.; G bulb Narcissus jonquilla L. – Amaryllis lutea L. (Savi, 1798). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) W-Medit.; G bulb ANACARDIACEAE Narcissus odorus L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Cotinus coggygria Scop. W-Europ.; G bulb Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) S-Europ.-Turan.; NP (P caesp/P scap) Narcissus poëticus L. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pistacia lentiscus L. Pisa (Savi, 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 2004) (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Bosco Orof. S-Europ.; G bulb dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima Narcissus pseudonarcissus L. (Pacini, 1999); Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- (Foggi et al., 2000); San Giuliano (Santi, 1789); HB Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Provincia Pisana Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Volterra (Neri, 1895) Stenomedit.; P caesp W-Europ.; G bulb – Ajax pseudonarcissus Haw. (Caruel, 1860; Neri, Pistacia terebinthus L. 1895; PI-HB Pellegini). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) Narcissus radiiflorus Salisb. Eurimedit.; P caesp (P scap) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000; PI-HB Pellegrini); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 5

Pistacia vera L. Paleotemp.; H scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana – Anthriscus sylvestris (L.) Hoffm. s u b s p . sylvestris (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) (Corti, 1955) E-Medit.; P scap – Chaerophyllum sylvestre L. (Savi, 1798). Originaria dell’Asia temperata secondo Viegi & Cela- Renzoni (1981). Apium graveolens L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); PI APIACEAE Paleotemp.; H scap – Apium graveolens L. v a r . sylvestre Presl. (Corti, Aegopodium podagraria L. 1955). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Apium inundatum (L.) Rchb. Eurosiber.; G rhiz Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Aethusa cynapium L. subsp. cynapium W-Europ.; H scap/I rad Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Apium leptophyllum (Pers.) F. Mueller Eurosiber.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Sudamer.; T scap Ammi majus L. Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Apium nodiflorum (L.) Lag. Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Volterra (Caruel, 1860) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, Eurimedit.; T scap 1798); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (PI- HB Pellegrini); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi e t Ammi visnaga (L.) Lam. al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Volterra (Caruel, Eurimedit.; H scap/I rad 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Sion nodiflorum L. (Savi, 1798). Eurimedit.; T scap Berula erecta (Hudson) Coville Ammoides pusilla (Brot.) Breistr. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, Volterra (Caruel, 1860) 1798); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (PI- Stenomedit.; T scap HB Pellegrini) – Ptychotis ammoides Koch (Caruel, 1860). Circumbor.; G rhiz – Sium angustifolium L. (Savi, 1798; PI-HB Angelica sylvestris L. Pellegrini). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., Bifora testiculata (L.) Roth 1990); Pisa (Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et al. , Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB 1991); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Pellegrini); Pisa (Savi, 1798) Eurosiber.; H scap Stenomedit.; T scap – Angelica sylvestris L. v a r . latisecta Neirl. (Corti, – Coriandrum testiculatum L. (Savi, 1798). 1955). Bunium bulbocastanum L. Anthriscus caucalis Bieb. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, Medit.-Europ.; H scap 1798); PI Paleotemp.; T scap Bupleurum baldense Turra subsp. baldense – Anthriscus scandicina (Web.) Mansf. (Corti, 1955) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano – Chaerophyllum anthriscus Enc. (Savi, 1798). (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Anthriscus cerefolium (L.) Hoffm. Eurimedit.; T scap Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); – Bupleurum baldense Turra emend. Thell. subsp. opa- Volterra (Caruel, 1860) cum (Ces.) Thell. (Corti, 1955) W-Asiat.; T scap – Bupleurum aristatum Bartl. (PI-HB Pellegrini). Caruel (1860) lo cita come coltivato dal tempo del dominio francese. Bupleurum lancifolium Hornem. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Anthriscus sylvestris (L.) Hoffm. Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, (Selvi & Bettini, 2004) 1798); Volterra (Caruel, 1860); PI Medit.-Turan; T scap 6 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

– Bupleurum protractum Hoffm. et Link. (Neri, 1894; Echinophora spinosa L. PI-HB Pellegrini) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, – Bupleurum subovatum Link ex Spreng. (Selvi & 1798; PI-HB Pellegrini); PI Bettini, 2004). Eurimedit.; H scap Bupleurum rotundifolium L. Eryngium campestre L. Pisa (Savi, 1798) S. Rossore (Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, Centroasiat.; T scap 1980); Pisa (Savi, 1798); (Contardo, 1969); Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); Monte Pisano (PI- Bupleurum tenuissimum L. HB Pellegrini); San Giuliano (Santi, 1789); Canali e fos- S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Volterra (Caruel, dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; H scap Eurimedit.; T scap – Bupleurum tenuissimum L. v a r . salinum Fries Eryngium maritimum L. (Corti, 1955). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, 1798); PI Carum carvi L. Medit.-Atl.; G rhiz Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) Paleotemp.; H scap Ferula communis L. subsp. communis Monte Pisano (B. Pierini, com. pers., 2004); Lungo Caucalis platycarpos L. S.S. Aurelia, Madonna dell’Acqua (F. Garbari, o b s ., Pisa (Bagni di Casciana) (Poggi & Rossetti, 1889); 2004) Volterra (Neri, 1894) S-Medit.(Euri-); H scap Eurimedit.-Turan.; T scap – Caucalis daucoides L. (Poggi & Rossetti, 1889; Neri, Ferulago campestris (Besser) Grec. 1894). Volterra (Neri, 1894); Monterufoli (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Chaerophyllum temulum L. SE-Europ.; H scap Pisa (Savi, 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, – Ferula ferulago L. (Neri, 1894; Caruel, 1860). 2004) Eurasiat.; T scap Foeniculum vulgare Miller subsp. piperitum (Ucria) – Chaerophyllum temulentum L. (Selvi & Bettini, Coutinho 2004). Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Pisa (PI-HB Pellegrini); Vo l t e r r a Conium maculatum L. (Caruel, 1860) Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, S-Medit.; H scap 1894) – Foeniculum piperitum DC. (PI-HB Pellegrini) Paleotemp.; H scap – Foeniculum officinale All. b piperitum (Caruel, 1860). Daucus broteri Ten. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Montecatini V. Foeniculum vulgare Miller subsp. vulgare Cecina (Volterra) (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, (Selvi & Bettini, 2004) 1798); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Canali e fos- E-Medit.; T scap si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Volterra (Caruel, – Daucus michelii Car. (Caruel, 1860). 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) S-Medit.; H scap Daucus carota L. subsp. carota – Anetum foeniculum L. (Savi, 1798) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano – Foeniculum officinale All. (Caruel, 1860). (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Miemo (Contardo, 1969); Bacino del Cecina Hydrocotyle ranunculoides L. fil. ( Ve rgnano, 1953); Pisa (PI-HB Pellegrini); Canali e Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Pisa, Volterra (Tomei et al., 1991) (Caruel, 1860); S. Rossore (Garbari, 2000); Subcosmop. tropic. e subtropic.; G rhiz (I rad) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Subcosmop.; H bienn (T scap) Hydrocotyle vulgaris L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Daucus carota L. subsp. maritimus (Lam.) Batt. Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Pisa (PI-HB al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei Pellegrini) et al., 1991); Pisa (PI-HB Pellegrini); Canali e fossi Paleotemp.; H bienn NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); PI Europeo-Caucas.; G rhiz FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 7

Ligusticum lucidum Miller Opopanax chironium (L.) Koch Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Volterra (Caruel, 1860) Cina, Corea, Giappone; P scap Stenomedit.; H scap

Meum athamanticum Jacq. Orlaya grandiflora (L.) Hoffm. Volterra (Neri, 1894) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, Centroeurop.; H scap 1798); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli – Athamantha cervaria Sant. (Neri, 1894). (Selvi & Bettini, 2004) S e Centroeurop.; T scap Oenanthe aquatica (L.) Poiret – Caucalis grandiflora L. (Savi, 1798; Neri, 1894). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina (Tomei et Orlaya kochii Heyw. a l ., 1991); Pisa (PI-HB Pellegrini); Asciano, Monte Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Pisano (Bertacchi et al., 2000); Pisa (Caruel, 1860); PI Stenomedit.; T scap Eurasiat.; H scap – Oenanthe phellandrium Lam. (Caruel, 1860; PI-HB Pastinaca sativa L. subsp. sativa Pellegrini). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Oenanthe crocata L. Pellegrini); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Canali Pisa (Savi, 1798) e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monte Pisano Subatl.; H scap (B. Pierini, com. pers., 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi Pignatti (1982) la segnala solo per Sardegna e Corsica. & Bettini, 2004) Eurosiber.; H bienn Oenanthe fistulosa L. – Peucedanum sativum B. et K. (PI-HB Pellegrini) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra Petroselinum sativum Hoffm. (Neri, 1894); Pisa, Castagnolo (Caruel, 1860) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Eurasiat.; H scap E-Medit. (?); H bienn Oenanthe globulosa L. Peucedanum cervaria (L.) Lapeyr. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bacino del 1798) Cecina (Fiori, 1919/20); Pisa (Savi, 1798); Vo l t e r r a Stenomedit.-Occidentale; H scap (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Oenanthe lachenalii Gmelin Eurosiber.; H scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco – Selinum cervaria L. (Savi, 1798). dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa, Tombolo (Caruel, 1860) Medit.-Atl.; H scap Peucedanum oreoselinum (L.) Moench S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Oenanthe peucedanifolia Pollich Fucecchio (Garbari, 1980); Bacino del Cecina (Fiori, Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina 1919/20); Pisa (Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei ( Tomei et al., 1991); Pisa (PI-HB Pellegrini); Pisa, et al., 1991); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Castagnolo (Caruel, 1860) 2004) Medit.-Atl.; H scap Europeo-Caucas.; H scap – Peucedanum oreoselinum Moench (Corti, 1955) Oenanthe pimpinelloides L. – Selinum oreoselinum L. (Savi, 1798). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Peucedanum palustre (L.) Moench al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina (Tomei et (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); al., 1991); PI Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Eurosiber.; H scap Medit.-Atl.; H scap Physospermum cornubiense (L.) DC. Oenanthe silaifolia Bieb. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monti d’Oltre S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Foggi et al., 2000); dell’Ulivo (Coaro, 1987); Canali e fossi NO Pisa Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Pedullà & Garbari, 2004) Submedit.-Subatl.; H scap Medit.-Atl.; H scap – Oenanthe silaifolia M. Bieb. v a r . media (Griseb.) Pimpinella major (L.) Hudson subsp. major Beck (Corti, 1955). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Europeo-Caucas.; H scap 8 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Pimpinella peregrina L. Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, Marittima (Pacini, 1999); Pisa (PI-HB Pellegrini); Canali 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); PI (Neri, 1894) Stenomedit.; T scap Eurimedit.; H bienn Tordylium maximum L. Pseudorlaya pumila (L.) Grande Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & 1798) Garbari, 2004); Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli- Stenomedit.; T scap Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Daucus pumilus (Gou.) Ball. (Corti, 1955) Eurimedit.; T scap – Caucalis maritima L. (Savi, 1798). Torilis arvensis (Hudson) Link subsp. arvensis Sanicula europaea L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio al., 1990); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., 2004); Pisa, Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli- 2000); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Selvi & Bettini, 2004) Subcosmop.; T scap Orof. Paleotemp. e -trop.; H scap (H ros) – Torilis arvensis (Hudson) Link s u b s p . divaricata (Moench) Thellung (Corti, 1955) Scandix australis L. subsp. australis – Torilis helvetica Gmel. (Caruel, 1860). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Stenomedit.; T scap Torilis japonica (Houtt.) DC. Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Volterra (Foggi et al., Scandix pecten-veneris L. subsp. pecten-veneris 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) PI-HB Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, Paleotemp.; T scap 1995); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli Torilis leptophylla (L.) Rchb. f. (Selvi & Bettini, 2004) Pisa (Savi, 1798) Subcosmop.; T scap Medit.-Turan; T scap – Chaerophyllum rostratum Enc. (Savi, 1798). – Caucalis leptophylla L. (Savi, 1798).

Seseli tortuosum L. Torilis nodosa (L.) Gaertner Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1894); Pisa (Caruel, 1860) 1995); Volterra (Neri, 1894) Stenomedit.; H bienn Eurimedit.-Turan.; T scap – Caucalis nodiflora Enc. (Savi, 1798) Sison amomum L. – Tordylium nodosum Bart. (Neri, 1894). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Trinia glauca (L.) Dumort. subsp. glauca Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bacino del Submedit.-Subatl.; H bienn Cecina (Fiori, 1919/20; Ve rgnano, 1953); Castellina – Sion aromaticum Enc. (Savi, 1798). Marittima (Pacini, 1999); Pisa (PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Sium latifolium L. SE-Europ.; H scap Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina – Trinia vulgaris DC. (PI-HB Pellegrini). (Tomei et al., 1991) Centroeurop.; He Turgenia latifolia (L.) Hoffm. Pisa (Bagni di Casciana) (Poggi & Rossetti, 1889); Smyrnium olusatrum L. Volterra (Neri, 1894) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Eurimedit.; T scap (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); S. Giuliano – Caucalis latifolia L. (Neri, 1894). (PI-HB Pellegrini); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, APOCYNACEAE 2004); Volterra (Caruel, 1860) Medit.-Atl.; H bienn Nerium oleander L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Tordylium apulum L. Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 2004) (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); S-Medit.; P caesp FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 9

Vinca difformis Pourret Dracunculus vulgaris Schott Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1860) (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) W-Medit.; Ch rept Stenomedit.; G rhiz – Vinca media Hoffm. (Caruel, 1860). – Arum dracunculus L. (Savi, 1798). Vinca major L. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; B. ARALIACEAE Pierini, com. pers., 2004; PI-HB Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Canali e Hedera helix L. subsp. helix fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Eurimedit.; Ch rept 1987); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Vinca minor L. Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli- 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); Caselli (Selvi & Bettini, 2004) P I Medio-Europeo-Caucas.; Ch rept Submedit.; P lian

AQUIFOLIACEAE ARISTOLOCHIACEAE Ilex aquifolium L. Aristolochia clematitis L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di 1798); Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et et al., 2000); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli- a l . , 1990); Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894); Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Submedit.-Subatl.; P caesp/P scap Submedit.; G rad Acorus calamus L. Aristolochia pallida Willd. S. Rossore (Corti, 1955) Volterra (Neri, 1894) Eurasiat.; I rad Eurimedit.; G bulb

Aristolochia rotunda L. ARACEAE S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Arisarum proboscideum (L.) Savi 1987); Pisa (Savi, 1798); Pisa (S. Rossore) (PI-HB Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Pellegrini); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., 2000); Endem.; G rhiz Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Arisarum vulgare Targ.-Tozz. Eurimedit.; G bulb Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, Asarum europaeum L. 1995); Volterra (Foggi et al., 2000); Canali e fossi NO Volterra (Neri, 1894) Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Eurosiber.; H rept Stenomedit.; G rhiz – Arum arisarum L. (Savi, 1798). ASCLEPIADACEAE Arum italicum Miller S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Arauija sericifera Brot. (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); PI 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Pisa Sudamer.; Ch scap (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Cynanchum acutum L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Pisa) (Caruel, 1860) Stenomedit.; G rhiz Paleosubtrop.; P lian

Arum maculatum L. Periploca graeca L. Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894) S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Centroeurop.; G rhiz Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI- HB Pellegrini); Monte Pisano (Tomei, 2000); Canali e 10 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Dryopteris x mantoniae Fraser-Jenk. et Corley Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Monte Pisano (Giovannini, 2000) NE-Medit.; P lian Distr. incerta; G rhiz Ibrido tra Dryopteris filix-mas e Dryopteris oreades. Vincetoxicum hirundinaria Medicus subsp. hirundi - naria Dryopteris oreades Fomin S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Garbari et al., 2003b) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, Atlant.; G rhiz. 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Volterra (Neri, Polystichum aculeatum (L.) Roth 1895; Foggi et al., 2000); San Giuliano (Santi, 1789); S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurasiat.; G rhiz Eurasiat.; H scap – Polystichum aculeatum (L.) Roth s u b s p. angulare – Cynanchum vincetoxicum (L.) Pers. v a r. typycum (Kit.) Vollm. (Corti, 1955). Fiori (Corti, 1955) – Asclepias vincetoxicum L. (Savi, 1798; Neri, 1895; Polystichum setiferum (Forsskål) Woynar Santi, 1789). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Garbari et al., 2003b); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Vincetoxicum nigrum (L.) Moench Circumbor.; G rhiz/H ros Pisa (Savi, 1798) NW-Medit.; H scap – Asclepias nigra L. (Savi, 1798). ASPLENIACEAE Asplenium adiantum-nigrum L. ASPIDIACEAE Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Dryopteris affinis (Lowe) Fr.-Jenk. Marittima (Pacini, 1999); Volterra (Neri, 1895); Monte Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Garbari et al., Pisano (Tomei, 2000; Giovannini, 2000); Monterufoli- 2003b) Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Subtrop.; G rhiz Paleotemp. e Subtrop.; H ros

Dryopteris aff i n i s (Lowe) Fr.-Jenk. subsp. a ff i n i s Asplenium cuneifolium Viv. var. disjuncta (Fomin) Fr.-Jenk. Castellina Marittima (Pacini, 1999) Monte Pisano (Tomei, 2000) Medioeurop.; H ros Subtrop.; G rhiz Asplenium foresiense Le Grand Dryopteris aff i n i s (Lowe) Fr.-Jenk. subsp. b o r r e r i Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Garbari et al., (Newman) Fraser-Jenk. 2003b) Monte Pisano (Garbari et al., 2003b) Medit.-Mont.; H ros Subtrop.; G rhiz Asplenium obovatum Viv. Dryopteris affinis (Lowe) Fr.-Jenk. subsp. cambren - Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) sis Fraser-Jenk. Stenomedit.; H ros Monte Pisano (Garbari et al., 2003b) Subtrop.; G rhiz Asplenium obovatum Viv. subsp. lanceolatum (Fiori) P. Silva Dryopteris dilatata (Hoffm.) A. Gray Monte Pisano (Garbari et al., 2003b) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Atlant.; H ros (Del Prete et al., 1990; Garbari et al., 2003b) – Asplenium billotii F. W. Schultz (Del Prete et al., Circumbor.; G rhiz 1990). – Dryopteris austriaca (Jacq.) Woynar ex Sch. et Th. subsp. dilatata (Hoffm.) Sch. et Th. (Corti, 1955). Asplenium onopteris L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Dryopteris filix-mas (L.) Schott. (Del Prete et al., 1990; Garbari et al., 2003b); Bosco S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, dell’Ulivo (Coaro, 1987); Mura di Cascina (Ti z z o n i , 1798); Monte Pisano (Garbari et al., 2003b) 1995); Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi Subcosmop.; G rhiz et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, – Dryopteris filix-mas (L.) Schott. var. crenata (Milde) 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Hayek (Corti, 1955) Subtrop.; H ros – Polypodium filix-mas L. (Savi, 1798). – Asplenium adiantum-nigrum L. s u b s p . onopteris (L.) Heufl. (Corti, 1955). FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 11

Asplenium ruta-muraria L. Achillea ligustica All. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Garbari et al., Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monte Pisano 2003b); Pisa (Savi, 1798); San Giuliano (Santi, 1789); (Verruca) (PI-HB Pellegrini) Circumbor.; H ros Stenomedit.-Occidentale; H scap Asplenium septentrionale (L.) Hoffm. Achillea millefolium L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Giovannini, S. Rossore (Garbari, 2000); Padule di Fucecchio 2000); Volterra (Neri, 1895) (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Circumbor.; H ros Pisa (Savi, 1798); Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Vergnano, 1953); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi Asplenium trichomanes L. NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Eurosiber.; H scap (Del Prete et al., 1990; Garbari et al., 2003b); Pisa (Savi, 1798); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli- Ambrosia coronopifolia Torr. et Gray Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Cosmop.; H ros Nordamer.; G rhiz Asplenium trichomanes L. subsp. quadrivalens D.E. Anacyclus radiatus Loisel. Meyer S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (PI-HB Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Garbari et al., Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO 2003b); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) 2004) Stenomedit.; T scap Cosmop.-temp.; H ros – Anthemis valentina Sant. (Neri, 1894). Asplenium viride Hudson Andryala integrifolia L. Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Circumbor.; H ros Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Tomei, 2000); Monterufoli- Asplenium x s l e e p i a e Badré et Boudrie notosubsp. Caselli (Selvi & Bettini, 2004) sleepiae W-Medit.; T scap Monte Pisano (Giovannini, 2000) – Andryala integrifolia L. s. amplo v a r. sinuata (L.) Distr. incerta; H ros Willk. (Corti, 1955) Ibrido tra Asplenium foreziense Le Grand e Asplenium – Andryala sinuata L. (Del Prete et al., 1990; Tomei, obovatum Viv. subsp. lanceolatum (Fiori) P. Silva 2000; Caruel, 1860). Ceterach officinarum DC. Antennaria dioica (L.) Gaertner Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Garbari et al., Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) 2003b); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio Circumbor.; Ch rept (Mazzei, 1995); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Volterra (Neri, 1895); San Giuliano (Santi, 1789); Anthemis altissima L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Eurasiat.-temp.; H ros PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & – Asplenium ceterach L. (Santi, 1789). Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Phyllitis scolopendrium (L.) Newman S-Europ. -W-Asiat. (Archeofita?); T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Garbari et al., – Anthemis cota L. (PI-HB Pellegrini). 2003b); Pisa (Savi, 1798); San Giuliano (Santi, 1789) Circumbor.-temp.; H ros Anthemis arvensis L. subsp. arvensis – Asplenium scolopendrium (Santi, 1789). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, ASTERACEAE 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); S. Rossore (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli Achillea ageratum L. (Selvi & Bettini, 2004) Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Pisa (Savi, 1798; Subcosmop.; T scap (H scap) PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Anthemis cotula L. Stenomedit.-Occid.; H scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Volterra (Neri, 1894); Achillea collina Becker ex Rchb. Monte Pisano (Tomei, 2000); Pisa (Caruel, 1860; PI- Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) HB Pellegrini) Europ.; H scap Eurimedit.; T scap 12 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Anthemis mixta L. Artemisia caerulescens L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); PI 1798; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1895) Eurimedit.; Ch suffr Stenomedit.; T scap – Artemisia cfr. coerulescens L. (PI). Anthemis tinctoria L. Artemisia cretacea (Fiori) Pign. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Volterra (Caruel, Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et 1 8 6 0 ) al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Volterra Endem.; Ch suffr (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, – Artemisia maritima L. (Caruel, 1860). 2004) Centroeurop.; H bienn Artemisia verlotorum Lamotte – Anthemis tinctoria L. var. typica Beck (Corti, 1955). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Canali e fossi NO Pisa Anthemis triumfetti All. (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi Volterra (Neri, 1894) & Bettini, 2004) S-Europ.; H scap Asia Orient.; H scap/G rhiz Arctium lappa L. Artemisia vulgaris L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO H bienn Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli – Arctium majus (Gaertner) Bernh. (Garbari, 1980) (Selvi & Bettini, 2004) – Lappa officinalis All. (PI-HB Pellegrini). Circumbor.; H scap Arctium minus (Hill.) Bernh. Aster linosyris (L.) Bernh. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Canali e fos- Monte Pisano (L. Baldi, com. pers.); Pisa, Volterra (Caruel, si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; H bienn Eurimedit.-Sudsiber.; H scap – Linosyris vulgaris Dec. (Caruel, 1860). Arctium nemorosum Lej. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Aster novi-belgii L. Europ.; H bienn Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina (Tomei e t Arnoseris minima (L.) Schw. et K. a l ., 1991); Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) 1 9 8 1 ) Europeo; T ros Nordamer.; H scap – Arnoseris pusilla Gaertn. (Caruel, 1860). Aster salignus Willd. Artemisia abrotanum L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, Nordamer.; H scap 1798); Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); San Giuliano (Santi, 1789) Aster sedifolius L. Origine ignota; Ch frut Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Artemisia absinthium L. S-Europ.-S-Siber.; H scap Volterra (Neri, 1894) Subcosmop.; Ch suffr Aster squamatus (Sprengel) Hieron Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Artemisia alba Turra (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bacino del 1987); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Provincia Cecina (Ve rgn ano, 1953); Pisa (Caruel, 1860); Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Canali e fossi Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) S-Europ. (Submedit); Ch suffr Neotropic.; T scap/H scap – Artemisia camphorata Vill. (Vergnano, 1953; Caruel, 1860). Aster tripolium L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco Artemisia annua L. dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); PI Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Canali Eurasiat.; H bienn e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) – Aster tripolium L. var. glaber Bolzon (Corti, 1955). Eurasiat.; T scap FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 13

Aster tripolium L. subsp. pannonicus (Jacq.) Soó Serchio (Mazzei, 1995); Canali e fossi NO Pisa Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Padule di Fucecchio (Pedullà & Garbari, 2004); Volterra (Caruel, 1860) (Garbari, 1980) Eurimedit.; T scap (H bienn) Eurasiat.; H bienn Calendula officinalis L. Asteriscus aquaticus (L.) Less. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra (Caruel, 1860) Serchio (Mazzei, 1995) Stenomedit.; T scap Origine ignota; T scap/H bienn – Asteriscus aquaticus Moench (PI-HB Pellegrini). Carduus acanthoides L. Bellis annua L. Pisa (Savi, 1798) S. Rossore (Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et Europeo-Caucas.; H bienn al., 1990; PI-HB Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Monterufoli-Caselli Carduus acicularis Bertol. (Selvi & Bettini, 2004) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Stenomedit-Macarones; T scap Medit.-Europ.; H bienn Bellis perennis L. Carduus nutans L. subsp. m a c r o l e p i s (Peterm.) Kazmi S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et W-Europ.; H bienn al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Monte Carduus nutans L. subsp. nutans Pisano (Agnano) (PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Bettini, 2004) Circumbor.; H ros W-Europ.; H bienn – Bellis hybrida Ten. (PI-HB Pellegrini). Carduus pycnocephalus L. Bellis sylvestris Cyr. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Canali e 2004); Pisa (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- & Bettini, 2004) Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Stenomedit.; H ros Eurimedit.-Turan.; H bienn Bidens bullata L. Carlina acaulis L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, NW-Medit.; T scap 1894); Pisa (Caruel, 1860) Centroeurop.; H ros Bidens cernua L. – Carlina caulescens Savi (Neri, 1894). Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Carlina corymbosa L. Circumbor.; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Ol- Bidens frondosa L. tre Serchio (Mazzei, 1995); Bacino del Cecina (Ver- Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano gnano, 1953); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina (Tomei et al., 2004); PI 1991); Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Stenomedit.; H scap Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Pisa – Carlina corymbosa L. v a r. genuina Boiss. (Corti, (Caruel, 1860); S. Rossore (Garbari, 2000) 1955). Nordamer.; T scap Carlina lanata L. Bidens tripartita L. Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, S. Rossore (Garbari, 2000); Padule di Fucecchio 1894; Caruel, 1860) (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798); Lago di Bientina Stenomedit.; T scap (Tomei et al., 1991); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Carlina vulgaris L. Eurasiat.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Calendula arvensis L 2004) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798); Eurosiber.; H scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre 14 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Carthamus lanatus L. Centaurea jacea L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano 1798); Miemo (Contardo, 1969); San Giuliano (Santi, (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860); 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Miemo (Contardo, 1969); Pisa (Coltano) (PI-HB Eurimedit.; T scap Pellegrini) Eurasiat.; H scap Centaurea aplolepa Moretti subsp. aplolepa – Centaurea amara L. (Caruel, 1860). Pisa (PI-HB Pellegrini); Pisa (Selva Pisana) (Caruel, 1860) Centaurea leucophaea Jordan Endem.; H scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) NW-Medit.; H bienn Centaurea aplolepa M o r etti subsp. c a r u e l i a n a – Centaurea paniculata L. s u b s p . leucophaea (Jord.) (Micheletti) Dostál Briquet (Corti, 1955). Castellina Marittima (Pacini, 1999); Bacino del Cecina ( Ve rgnano, 1953); (Arrigoni, 2003); Centaurea maculosa Lam. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) S. Rossore (Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et Endem.; H scap al., 1990) – Centaurea paniculata L. v a r. carueliana Micheletti Centroeurop.; H bienn (Vergnano, 1953). – Centaurea paniculata L. subsp. carueliana (Miche- Centaurea montana L. letti) Arrigoni (Arrigoni, 2003; Selvi & Bettini, Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20) 2004). Orof.-Centroeurop.; H scap Centaurea aplolepa Moretti subsp. subciliata (DC.) Centaurea nigra L. Arcang. Pisa (Savi, 1798); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Litorale pisa- Garbari, 2004) no (Arrigoni, 2003) W-Europ.; H scap Endem.; H scap Centaurea paniculata L. subsp. aplopea (Moretti) Briq. Centaurea nigrescens Willd. et Cavill. var. subciliata (DC.) Briq. et Cavill. (Corti, Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) 1955). Europeo; H scap Centaurea paniculata L. subsp. subciliata (DC.) Arrigo- ni (Arrigoni 2003) Centaurea paniculata L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bacino del Centaurea aspera L. Cecina (Fiori, 1919/20); Pisa (Selva Pisana) (Caruel, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) 1860) Stenomedit.-Nordoccidentale; H scap SW-Europ.; H bienn Nella forma tipica, da escludersi dalla Flora pisana Centaurea bracteata Scop. (Arrigoni, 2003). S. Rossore (Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Centaurea transalpina Schleicher SE-Europ.; H scap Pisa (Caruel, 1860) Alpina; H scap Centaurea calcitrapa L. Secondo Pignatti (1982) questa pianta è diffusa solo Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano sull’arco alpino. (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Monte Pisano (Asciano) (PI-HB Pellegrini) Centaurea triumfetti All. subsp. triumfetti Subcosmop.; H bienn Castellina Marittima (Pacini, 1999); Monterufoli- – Centaurea myacantha Dec. (Caruel, 1860). Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Europeo-Caucas.; H scap Centaurea cyanus L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Centaurea solstitialis L. subsp. solstitialis (Del Prete et al., 1990); Monte Pisano (Asciano) (PI- Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Pisa (Caruel, 1798); Miemo (Contardo, 1969); Pisa (Caruel, 1860); 1860) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Subcosmop.; T scap Subcosmop.; H bienn Centaurea deusta Ten. subsp. deusta Chondrilla juncea L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini) Pisa (Savi, 1798); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Endem.; H bienn Garbari, 2004); Monte Pisano (B. Pierini, com. pers., – Centaurea alba L. (PI-HB Pellegrini). 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.-Sudsiber.; H scap FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 15

Chrysanthemum segetum L. Cirsium vulgare (Savi) Ten. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano S. Rossore (Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Monte Pisano (Asciano e Pellegrini); Volterra (Caruel, 1860) S. Giuliano) (PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Eurimedit.; T scap Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); – Matricaria segetum Enc. (Savi, 1798). Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Subcosmop.; H bienn Cichorium intybus L. – Carduus vulgaris Savi (Savi, 1798) S. Rossore (Garbari, 2000); Padule di Fucecchio – Cirsium lanceolatum Scop. (Neri, 1894; PI-HB (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pellegrini). Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI- HB Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Coleostephus clausonis Pomel Miemo (Contardo, 1969); Bacino del Cecina (Ve rg n a n o , Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) 1953); San Giuliano (Santi, 1789); Canali e fossi NO Stenomedit.; T scap Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Coleostephus myconis (L.) Cass. Cosmop.; H scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Cirsium arvense (L.) Scop. al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et (Neri, 1894) al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, Stenomedit.; T scap 1798; PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa – Chrysanthemum myconis L. v a r. typicum Fiori in (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi Fiori e Paoletti (Corti, 1955) & Bettini, 2004); PI – Matricaria myconis Enc. (Savi, 1798) Eurasiat.; G rad – Chrysanthemum myconis L. (Neri, 1894). – Carduus arvensis Enc. (Savi, 1798). Conyza albida Willd. Cirsium creticum (Lam.) D’Urv. subsp. creticum Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Canali e fossi NO Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) (Tomei et al., 1991); Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra America tropicale; T scap (Neri, 1894; Caruel, 1860) NE-Medit.; H bienn Conyza bonariensis (L.) Cronq. – Cirsium polyanthemus Bert. (HB Pellegrini; Neri, Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini) 1894) America Trop.; T scap – Cirsium polyanthemum Dec. (Caruel, 1860). – Erigeron crispus Pourr. (PI-HB Pellegrini) – Conyza ambigua DC. (Caruel, 1860). Cirsium creticum (Lam.) D’Urv. subsp. t r i u m f e t t i (Lacaita) Werner Conyza canadensis (L.) Cronq. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Medit.; H bienn Fucecchio (Garbari, 1980); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Monte Pisano Cirsium italicum (Savi) DC. (L. Baldi, com. pers.); Provincia Pisana (Viegi & Cela- Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monte Pisano Renzoni, 1981); Pisa (PI-HB Pellegrini); Canali e fos- (Asciano), Castagnolo (PI-HB Pellegrini) si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- SE-Europ.; H bienn Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Cosmop.; T scap Cirsium monspessulanum (L.) Hill – Erigeron canadensis L. (Corti, 1955; PI-HB Volterra, Val di Cecina (Caruel, 1860); Monterufoli- Pellegrini). Caselli (Selvi & Bettini, 2004) NW-Medit.; H scap Conyza naudini Bonnet Padule di Fucecchio (Garbari, 1980) Cirsium oleraceum (L.) Scop. Sudamer.; T scap Pisa (Caruel, 1860) esotica (avv.). Eurosiber.; H scap Pignatti (1982) non lo cita per la Toscana. Crepis bellidifolia Loisel. S. Rossore (Garbari, 2000) Cirsium palustre (L.) Scop. Stenomedit.; T scap Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Crepis biennis L. Paleotemp.; H bienn Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Centroeurop.; H bienn 16 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Crepis capillaris (L.) Wallr. Crepis vesicaria L. subsp. vesicaria S. Rossore (Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco al., 1990); Pisa (Savi, 1798) dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Centroeurop.; T scap Pellegrini); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); – Crepis virens L. (Savi,1798). Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Crepis foetida L. Submedit.-Subatl.; T scap/H bienn S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano – Crepis vesicaria L. subsp. typica (Fiori) Babc. (Corti, (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB 1955). Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; T scap Crepis zacintha (L.) Babc. – Crepis foetida L. s u b s p . vulgaris (Bisch.) Babc. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); (Corti, 1955) Pisa (Savi, 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, – Picris foetida (Savi, 1798). 2 0 0 4 ) Stenomedit.-Settentrionale; T scap Crepis leontodontoides All. – Lapsana zacintha L. (Savi, 1798) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano – Zacintha verrucosa Gaertn. (PI-HB Pellegrini). (Del Prete et al., 1990); Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Crupina crupinastrum (Moris) Vis. Medit.-Mont.; H ros Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Stenomedit.; T scap Crepis neglecta L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, Crupina vulgaris Cass. 1860; PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Bettini, 2004) Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.-Nordorient.; T scap Sudsiber.-Eurimedit. (Steppica); T scap Crepis pulchra L. Cynara cardunculus L. Pisa, Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli Volterra (Caruel, 1860) (Selvi & Bettini, 2004) Stenomedit.; H scap Eurimedit.; T scap Cynara cardunculus L. subsp. scolymus (L.) Hayek Crepis sancta (L.) Babc. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco dell’Ulivo Stenomedit.; H scap (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Provincia Pisana Dittrichia graveolens (L.) Greuter ( Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Monte Pisano (To m e i , Pisa (Savi, 1798); San Giuliano (Santi, 1789); 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Medit.-Turan; T scap Eurimedit.; T scap – Solidago graveolens Lam. (Savi, 1798) – Lagoseris sancta (L.) K. Maly s u b s p. nemausensis – Erigeron graveolens (Santi, 1789). (Gouan) Thell. (Corti, 1955). Dittrichia viscosa (L.) Greuter Crepis setosa Haller fil. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Fucecchio (Garbari, 1980); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Pellegrini); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); 1987); Pisa (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi Castellina Marittima (Pacini, 1999); Miemo (Contardo, & Bettini, 2004) 1969); Bacino del Cecina (Vergnano, 1953); Canali e Eurimedit.; T scap fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- – Crepis setosa Hall. f. s u b s p . typica Babc. (Corti, Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI 1955). Eurimedit.; H scap – Inula viscosa Ait. (Corti, 1955; Del Prete et al., Crepis suffreniana (DC.) Lloyd 1990; Pacini, 1999; Contardo, 1969; Ve rg n a n o , S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); PI 1953; Pedullà & Garbari, 2004; HB Pellegrini) Francia Merid.; T scap – Cupularia viscosa (L.) Gren. & Godr. (Garbari, – Crepis suffreniana (DC.) Steud. (Corti, 1955). 1980) – Solidago viscosa Lam. (Savi, 1798). Crepis tectorum L. Pisa (Savi, 1798) Echinops ritro L. subsp. siculus (Strobl) Greuter Eurosiber.; T scap Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Non risulta in Toscana (Pignatti, 1982). Endem.; H scap FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 17

Erigeron acer L. subsp. acer – Centaurea galactites L. (Savi, 1798) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano – Lupsia galactites O. Ktze (Contardo, 1969). (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); PI Galinsoga parviflora Cav. Circumbor.; H scap Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa – Erigeron acer L. s u b s p. acer (L.) Schinz. u. T h e l l . (PI-HB Pellegrini) (Corti, 1955). Sudamer.; T scap Erigeron annuus (L.) Pers. Gnaphalium luteo-album L. Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (PI-HB Pellegrini) (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Vo l t e r r a Sudamer.; T scap (Neri, 1894) Subcosmop.; T scap Erigeron karvinskianus DC. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Gnaphalium sylvaticum L. (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana (Viegi & Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) Cela-Renzoni, 1981); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà Circumbor.; H scap & Garbari, 2004) Subtrop.; H scap Gnaphalium uliginosum L. – Erigeron karwinskyanus DC. var. mucronatus (DC.) S. Rossore (Garbari, 2000) Aschers. (Corti, 1955). Eurosiber.; T scap

Evax pygmaea (L.) Brot. Hedypnois cretica (L.) Willd. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Stenomedit.; T rept Stenomedit.; T scap – Hedypnois rhagadioloides (L.) Willd. subsp. cretica Eupatorium cannabinum L. (L.) Hayek (Corti, 1955). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Hedypnois rhagadioloides (L.) Willd. al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1798; PI-HB Pellegrini); Lago di Bientina (Tomei e t (PI-HB Pellegrini); Pisa, Volterra (Caruel, 1860) a l ., 1991); Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); Stenomedit.; T scap Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); – Hedypnois polymorpha DC. (HB Pellegrini; Caruel, Volterra (Foggi et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa 1860). (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Helianthus annuus L. Paleotemp.; H scap Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Sudamer.; T scap Filago germanica (L.) Hudson S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco Helianthus rigidus (Cass.) Desf. dell’Ulivo (Coaro, 1987); Bacino del Cecina Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); (Vergnano, 1953); Pisa, Fucecchio (Caruel, 1860) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Paleotemp.; T scap Nordamer.; H scap – Filago eriocephala Guss. (Corti, 1955). Helianthus tuberosus L. Filago pyramidata L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Nordamer.; G bulb Eurimedit.; T scap – Filago germanica L. subsp. spathulata (Presl) Rouy Helichrysum italicum (Roth) Don (Corti, 1955) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bacino del – Gnaphalium germanicum L. (Savi, 1798). Cecina (Fiori, 1919/20; Ve rgn ano, 1953); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Monte Pisano (Del Galactites elegans (All.) Soldano Prete et al., 1990); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Monterufoli-Caselli Medit.; H bienn (Selvi & Bettini, 2004); PI S-Europ.; Ch suffr Galactites tomentosa Moench Monte Pisano (Del Prete et al., 1990: PI-HB Pellegrini); Helichrysum stoechas (L.) Moench Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Miemo (Contardo, 1969); Volterra (Caruel, 1860) (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Stenomedit.; H bienn Pellegrini); San Giuliano (Santi, 1789); PI 18 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

W-Medit.; Ch suffr Hieracium racemosum W. et K. – Helichrysum stoechas (L.) Moench v a r . typicum Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., Fiori (Corti, 1955) 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Gnaphalium stoechas L. (Savi, 1798; Santi, 1789). Europeo-Caucas.; H scap Hieracium auricula Lam. et DC. Hieracium sabaudum L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Caruel, 1860) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Coltano) Eurosiber.; H ros (PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Hieracium bifidum Kit. Europeo-Caucas.; H scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Orof. S-Europ.; H ros Hieracium sylvaticum (L.) L. – Hieracium bifidum Kit. gr. eu-bifidum Zahn (Corti, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) 1955). Eurosiber.; H scap Hieracium crinitum S. et S. Hieracium x bracchiatum Bertol. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Caruel, Europeo-Caucas.; H scap 1860) – Hieracium brachiatum Bert. (Caruel, 1860) Hieracium florentinum All. Non segnalato in Pignatti (1982). Monte Pisano (PI-HB Pellegrini); Bacino del Cecina (Vergnano, 1953) Hieracium umbellatum L. Europeo-Caucas.; H scap S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Secondo Pignatti (1982), H. florentinum All. è com- Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) preso nel gruppo di H. piloselloides Vill. Circumbor.; H scap Hieracium lactucella Wallr. Hyoseris radiata L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Eurosiber.; H ros PI-HB Pellegrini) – Hieracium auricula L. (Corti, 1955). Stenomedit.; H ros

Hieracium murorum L. Hypochoeris achyrophorus L. Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860); Volterra (Foggi et al., Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB 2000) Pellegrini); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Pisa Non segnalato in Pignatti (1982); IOPI riporta per que- (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, sto taxon «unresolved synonym». 2004) Stenomedit.; T scap Hieracium pilosella L. – Hypochoeris aetnensis B. et H. (PI-HB Pellegrini) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano – Seriola aetnensis L. (Caruel, 1860). (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); Hypochoeris glabra L. Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco Bettini, 2004) dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monterufoli-Caselli (Selvi Europeo-Caucas.; H ros & Bettini, 2004) Eurimedit.; T scap Hieracium piloselloides Vill. – Hypochaeris glabra L. v a r . typica Fiori (Corti, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Castellina 1955). Marittima (Pacini, 1999); Volterra (Caruel, 1860); PI Europeo-Caucas.; H scap Hypochoeris maculata L. – Hieracium piloselloides Vill. gr. florentinum (All.) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Zahn (Corti, 1955) (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); – Hieracium bracchiatum Bert. (Caruel, 1860). Eurosiber.; H ros Hieracium praealtum Vill. ex Gochnat Hypochoeris radicata L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990, Caruel, 1860); Monterufoli- (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pellegrini); Volterra (Neri, 1895); Monterufoli-Caselli Europeo-Caucas.; H scap (Selvi & Bettini, 2004); PI – Hieracium piloselloides Vill. g r . praealtum (Vi l l . ) Europeo-Caucas.; H ros Zahn subsp. eu-praealtum Zahn (Corti, 1955). – Hypochaeris radicata L. var. rostrata Moris (Corti, 1955). FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 19

Inula britannica L. Lactuca virosa L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980) Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (S. Medit.-Atl.; T scap/H bienn Giuliano) (PI-HB Pellegrini) Medioeuropeo-W-Asiat.; H scap Lapsana communis L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Inula conyza DC. (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1987); Pisa (Savi, 1798); Canali e fossi NO Pisa (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) & Bettini, 2004) Eurasiat.; H bienn Paleotemp.; T scap – Conyza squarrosa L. (Savi, 1798). – Lapsana communis L. var. typica Fiori (Corti, 1955).

Inula crithmoides L. Leontodon cichoraceus (Ten.) Sanguin. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (PI-HB Pellegrini); PI Medit.-Mont.; H ros SW-Europ.; Ch suffr Leontodon crispus Vill. Inula germanica L. Castellina Marittima (Pacini, 1999) Pisa (Savi, 1798) S-Europ.; H ros Nota solo in Savi (1798), forse dubbia o estinta (Del Prete et al., 1990). Leontodon hispidus L. S. Rossore (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi Inula hirta L. & Bettini, 2004) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano S-Europ.; H ros (Del Prete et al., 1990); Pisa (Monte Pisano) (Poggi & Rossetti, 1889) Leontodon leysseri (Wallr.) Beck Sudeurop.-Sudsiber.; H scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); PI Inula montana L. Medit.-Mont.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) – Leontodon nudicaulis (L.) Banks ex Lowe s u b s p. W-Medit.-Mont.; H scap taraxacoides (Vill.) Schinz. et Thell. (Corti, 1955) – Thrincia hirta Roth (PI-HB Pellegrini). Inula salicina L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Leontodon rosani (Ten.) DC. (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Monterufoli-Caselli Monte Pisano (Mariotti Lippi & Garbari, 2004) (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; H ros Europeo-Caucas.; H scap Leontodon cfr. tuberosus L. Inula spiraeifolia L. Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Stenomedit.; H ros Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, 1894) Leontodon tuberosus L. S-Europ. (Sub-Illirica?); H scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB – Inula squarrosa L. (HB Pellegrini; Neri, 1894). Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Lactuca perennis L. Stenomedit.; H ros Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; B. Pierini, com. – Hyoseris tuberosa Savi (Savi, 1798) pers., 2004); S. Rossore (Garbari, 2000) – Thrincia tuberosa DC. (PI-HB Pellegrini). Eurimedit.-Occid.; H scap Leontodon villarsii (Willd.) Loisel. Lactuca saligna L. Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Monte Pisano (PI- Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo HB Pellegrini); Pisa (Bagni di Casciana) (Poggi & (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Rossetti, 1889); Pisa (Caruel, 1860); Monterufoli- Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.-Turan.; T scap/H bienn NW-Medit.; H ros Confuso spesso con L. rosani (Ten.) DC. (Mariotti Lactuca serriola L. Lippi & Garbari, 2004). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Leucanthemum pachyphyllum Marchi & Illuminati 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Castellina Marittima (Pacini, 1999); Monterufoli- Eurimedit.-S-Siber.; H bienn/T scap Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Lactuca scariola L. (Savi, 1798). Endem.; H scap 20 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Leucanthemum ceratophylloides (All.) Nyman subsp. Onopordum acanthium L. c e r a t o p h y l l o i d e s Pisa (Savi, 1798); Volterra (Caruel, 1860); S. Rossore Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) (Garbari, 2000) Subendem.; H scap E-Medit.-Turan.; H bienn Leucanthemum cfr. pallens (Gay) DC. Otanthus maritimus (L.) Hoffmgg. et Link S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); PI S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); PI Eurimedit.; H scap Medit.-Atl.; Ch suff. – Chrysanthemum leucanthemum L. s u b s p. triviale – Diotis maritima (L.) Sm. (Corti, 1955). Gaud. forma pallidum Fiori in Fiori e Paoletti (Corti, 1955). Pallenis spinosa (L.) Cass. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Caruel, 1860); Leucanthemum praecox Horvatic var. praecox Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860); Monti d’Oltre Serchio Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) (Mazzei, 1995); Miemo (Contardo, 1969); Vo l t e r r a Eurimedit.; H scap (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, 1789); Canali e fos- si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Leucanthemum vulgare Lam. Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Eurimedit.; T scap/H bienn (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, – Buphtalmum spinosum L. (Savi, 1798; Neri, 1894; 1987); Pisa (Savi, 1798); Bacino del Cecina (Fiori, Santi, 1789) 1919/20); Pisa (PI-HB Pellegrini); S. Rossore (Garbari, – Asteriscus spinosus Sch.-Bip. (Contardo, 1969) 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Asteriscus spinosus Gren. et Godr. (Caruel, 1860). Eurosiber.; H scap – Matricaria leucanthemum Enc. (Savi, 1798) Petasites albus (L.) Gaertn. – Chrysanthemum leucanthemum L. v a r . achilleae Monte Pisano (Tomei, 2000) (Fiori, 1919/20). Orof.-Centroeurop.; G rhiz Matricharia chamomilla L. Petasites fragrans (Vill.) Presl Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Monte Eurimedit.; G rhiz Pisano (Asciano) (PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Petasites hybridus (L.) Gaertn., Meyer et Sch. Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Foggi Subcosmop.; T scap et al., 2000); Pisa (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Micropus erectus L. subsp. erectus Eurasiat.; G rhiz Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) – Petasites officinalis Moench (Caruel, 1860). S-Europ.-S-Siber.; T scap Phagnalon saxatile (L.) Cass. Mycelis muralis (L.) Dumort. Monte Pisano (Marchetti, 1983) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Mura di Cascina W-Medit.; Ch suffr ( Tizzoni, 1995); Volterra (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Phagnalon sordidum (L.) Rchb. Europeo-Caucas.; H scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) W-Medit.; Ch suffr Oglifa arvensis (L.) Cass. Picnocomon acarna (L.) Cass. San Giuliano (Santi, 1789); Eurimedit.-Sudsiber.; T scap Pisa (Savi, 1798) Stenomedit.; H scap – Filago arvensis (Santi, 1789). – Carthamus canescens Enc. (Savi, 1798). Oglifa gallica (L.) Chrtek et Holub Picris echioides L. Monte Pisano (PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di (Selvi & Bettini, 2004) Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Eurimedit.; T scap al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, – Filago gallica L. (PI-HB Pellegrini) 1798; PI-HB Pellegrini); Miemo (Contardo, 1969); – Logfia gallica (L.) Coss. & Germ. (Selvi & Bettini, Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); 2004). Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; T scap Oglifa minima (Sm.) Rchb. – Picris echioides L. var. tuberculata (Fiori 1904) n. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) comb. (Corti, 1955) Centroeurop. -Sudsiber.; T scap – Helminthia echioides Gaertn. (Contardo, 1969; PI- HB pellegrini) FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 21

– Helminthotheca echioides L. (Pedullà & Garbari, – Reichardia picroides (L.) Roth var. vulgaris (Desf.) 2004). O. Ktze forma pinnatifida Fiori (Corti, 1955) – Picridium vulgare Desf. (Caruel, 1860). Picris hieracioides L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Rhagadiolus edulis Gaertner (Coaro, 1987); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Bacino Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) del Cecina (Ve rgnano, 1953); Pisa (S. Giuliano) (PI-HB Eurimedit.; T scap Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Pisa (Caruel, 1860); S. Rossore (Garbari, 2000); Rhagadiolus stellatus (L.) Willd. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Eurosiber.; H scap/H bienn Pisa (Savi, 1798) Eurimedit.; T scap Podospermum laciniatum (L.) DC. – Lapsana stellata L. (Savi, 1798). Pisa (PI-HB Pellegrini); Pisa, Volterra (Caruel, 1860) Paleotemp.; H bienn Santolina chamaecyparissus L. Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894) Prenanthes purpurea L. Non segnalata in Pignatti (1982); per Del Prete et al. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini) (1990) il nome sarebbe da rifiutare in quanto confuso Europeo-Caucas.; H scap con S. marchii Arrigoni (ibrido pentaploide solo colti- vato). Pulicaria dysenterica (L.) Bernh. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Santolina marchii Arrigoni Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, Origine ibrida ignota; NP 1798; PI-HB Pellegrini); Miemo (Contardo, 1969); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Bacino del Scolymus hispanicus L. Cecina (Ve rgnano, 1953); Canali e fossi NO Pisa S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et & Bettini, 2004); PI al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, Eurimedit.; H scap 1798; PI-HB Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio – Pulicaria dysenterica (L.) Bernh. v a r. ramosissima (Mazzei, 1995); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Lec. et Lam (Corti, 1955) Garbari, 2004) – Inula dysenterica L. (Savi, 1798). Eurimedit.; H bienn

Pulicaria odora (L.) Rchb. Scolymus maculatus L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; B. Pierini, com. Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini) pers., 2004); Volterra (Neri, 1894); S. Rossore (Garbari, S-Medit.; T scap 2000); Eurimedit; H scap. Scorzonera austriaca Willd. – Inula odora Sant. (Neri, 1894). Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurosib.; H ros Pulicaria sicula (L.) Moris S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Scorzonera cana (C.A. Meyer) O. Hoffm. (Del Prete et al., 1990); Pisa (Coltano, Castagnolo) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (PI-HB Pellegrini); PI Medit.-Europ.; H scap Stenomedit.; T scap – Pulicaria sicula Moris (Corti, 1955). Scorzonera hispanica L. Pisa (Caruel, 1860) Pulicaria vulgaris Gaertner SE-Europ.; H scap Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Coltano) – Scorzonera hispanica L. var. latifolia (Caruel, 1860). (PI-HB Pellegrini) Non c’è in Toscana, in Italia solo in Piemonte e Friuli, Paleotemp.; T scap rara. Reichardia picroides (L.) Roth Scorzonera humilis L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Volterra (Neri, 1894) (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, Europeo-Caucas.; H scap 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Bacino del Cecina (Vergnano, Scorzonera laciniata L. 1953); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli- 2004); Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Selvi & Bettini, 2004); PI – Scorzonera laciniata Bart. (Neri, 1894). Non segna- Stenomedit.; H scap lata in Pignatti (1982). 22 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Senecio aquaticus Hudson Solidago gigantea Aiton Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana Centroeurop.; H bienn (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa (PI-HB Pellegrini); Pignatti (1982) non lo segnala per la Toscana. Pisa (Piagge) (Poggi & Rossetti, 1889) Nordamer.; H scap Senecio erraticus Bertol. subsp. erraticus – Solidago serotina Ait. (Poggi & Rossetti, 1889; PI- Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano HB Pellegrini). (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Solidago litoralis Savi 2004); S. Rossore (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (PI-HB (Selvi & Bettini, 2004) Pellegrini) Centroeurop.-Submedit.; H bienn Endem.; H scap – Solidago virga-aurea L. subsp. litoralis (Savi) Briq. Senecio erucifolius L. et Cavill. (Corti, 1955). Pisa (PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Solidago virgaurea L. Eurasiat.; H scap S. Rossore (Ciacchi, 1999); Monte Pisano (Del Prete et a l . , 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Senecio fuchsii Gmelin Volterra (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi Volterra (Foggi et al., 2000) & Bettini, 2004) Centroeurop.; H scap Circumbor.; H scap

Senecio jacobaea L. Sonchus asper (L.) Hill Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Paleotemp.; H scap/H bienn (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Canali e Senecio lividus L. fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000; Poggi & Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Rossetti, 1889); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Eurasiat.; T scap 2 0 0 4 ) – Sonchus asper (L.) Hill. subsp. spinosus (Lam. p.p.) Stenomedit.; T scap Zenari (Corti, 1955) – Sonchus asper (L.) Hill. s u b s p . decipiens (DNtrs.) Senecio nemorensis L. subsp. nemorensis Zenari (Corti, 1955) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) – Sonchus asper (L.) Hill. s u b s p. runcinatus (Fiori) Centroeurop.-Caucas. M; H scap Zenari (Corti, 1955). Senecio viscosus L. Sonchus bulbosus (L.) N. Kilian & Greuter Volterra (Neri, 1894) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); S. Rossore Europeo; T scap (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Caruel, 1860); Pisa (PI-HB Pellegrini); S. Senecio vulgaris L. Giuliano, litorale pisano (Caruel, 1860); PI S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Medit.; G rad Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et – Crepis bulbosa Cass. (Corti, 1955) a l ., 1990); Pisa (Savi, 1798); Canali e fossi NO Pisa – Crepis bulbosa Froel. (Caruel, 1860) (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi – Aetheorhiza bulbosa (L.) Cass. (Garbari, 2000; Del & Bettini, 2004) Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini). Eurimedit.; T scap Sonchus maritimus L. Serratula tinctoria L. subsp. tinctoria var. tinctoria S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Lago di 1798); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Volterra Bientina (Tomei et al., 1991) (Foggi et al., 2000); Val di Cecina (Caruel, 1860); Eurimedit.; H scap Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Sonchus asper (L.) Hill. s u b s p. runcinatus (Fiori) Eurosiber.; H scap Zenari forma subinterifolius Zenari (Corti, 1955).

Silybum marianum (L.) Gaertner Sonchus oleraceus L. Pisa (Savi, 1798); Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli- Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Medit.-Turan; H bienn Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); San Giuliano (Santi, – Carthamus maculatus Enc. (Savi, 1798). 1789); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Subcosmop.; T scap (H bienn) FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 23

Sonchus tenerrimus L. Tolpis umbellata Bertol. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Savi, 1798); Pisa Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB (PI-HB Pellegrini) Pellegrini) Stenomedit.; T scap/H bienn Stenomedit.; T scap – Tolpis barbata (L.) Gaertn. (PI-HB Pellegrini). Staehlina dubia L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Tolpis virgata (Desf.) Bertol. subsp. virgata Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB (Selvi & Bettini, 2004) Pellegrini); S. Rossore (Garbari, 2000) W-Medit.; Ch frut Stenomedit.; H scap Tagetes minuta L. Tragopogon dubius Scop. Miemo (Contardo, 1969) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Caruel, Sudamer.; T scap 1860) Orginaria dell’America tropicale. S-Europ.-Caucas. (Pontica); H bienn – Tragopogon maius Jacq. (Caruel, 1860). Tanacetum corymbosum (L.) Sch.-Bip. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, Tragopogon hybridus L. 1798); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Bacino del Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Cecina (Ve rgn ano, 1953); Monterufoli-Caselli (Selvi Medit.; T scap & Bettini, 2004) Eurimedit.; H scap Tragopogon porrifolius L. subsp. porrifolius – Matricaria corymbosa Enc. (Savi, 1798) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di – Chrysanthemum corymbosum L. v a r . achilleae L. Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete e t (Vergnano, 1953) a l . , 1990); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB – Chrysanthemum achilleae L. (Selvi & Bettini, 2004). Pellegrini); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Vo l t e r r a (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Tanacetum parthenium (L.) Sch.-Bip. 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Eurimedit.; H bienn Pellegrini); Pisa (Savi, 1798) – Tragopogon eriospermus Ten. (Corti, 1955; Caruel, Asia Occid. e Balcani; H scap 1860). – Matricharia parthenium L. (Savi, 1798) – Pyrethrum parthenium Smith. (PI-HB Pellegrini). Tragopogon pratensis L. subsp. pratensis Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, Tanacetum vulgare L. 1894) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Eurosiber.; H scap Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et a l . , 1990; B. Pierini, com. pers., 2004); Pisa (Savi, Tussilago farfara L. 1798; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Eurasiat.; H scap Volterra (Neri, 1895); Monterufoli-Caselli (Selvi & – Chrysanthemum vulgare (L.) Bernh. (Corti, 1955). Bettini, 2004) Paleotemp.; G rhiz Taraxacum laevigatum (Willd.) DC. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Urospermum dalechampii (L.) Schmidt Boreale Tetidica; H ros Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Taraxacum obovatum (Willd.) DC. Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina S. Rossore (Corti, 1955) Marittima (Pacini, 1999); Bacino del Cecina (Ve rg n a n o , W-Medit.; H ros 1953); Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Taraxacum officinale Weber (aggregato) Eurimedit.-Centro-Occid.; H scap Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano – Tragopogon dalechampii L. (Savi, 1798). (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Vo l t e r r a Urospermum picroides (L.) Schmidt (Neri, 1894; Neri, 1895); Canali e fossi NO Pisa S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); Vo l t e r r a & Bettini, 2004) (Neri, 1894) Circumbor.; H ros Eurimedit.; T scap – Leontodon taraxacum L. (Savi, 1798) – Urospermum picroides (L.) F.W. Schm. var. picroi- – Taraxacum officinale Wig. b oleraceum Schl. (Neri, des (Corti, 1955) 1895). – Arnopogon picroides Savi (Neri, 1894). 24 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Xanthium italicum Moretti BALSAMINACEAE S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Canali e fos- si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); PI Impatiens balfourii Hooker fil. S-Europ.; T scap Monte Pisano (B. Pierini, com. pers., 2004; PI) – Xanthium saccharatum Wa l l r. s u b s p . italicum Asia; T scap (Moretti) Hayek (Corti, 1955).

Xanthium spinosum L. BASELLACEAE Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Provincia Pisana (Viegi & Cela- Anredera cordifolia (Ten.) Steenis Renzoni, 1981); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Subtrop./Sudamer.; P lian 2004) Sudamer.; T scap BERBERIDACEAE Xanthium strumarium L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, Berberis vulgaris L. 1798; PI-HB Pellegrini); Monte Pisano (Tomei, 2000) Pisa (PI-HB Pellegrini) Cosmop.; T scap Eurasiat.; NP Xeranthemum annuum L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana BETULACEAE (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) SE-Europ.-Pontico; T scap Alnus cordata (Loisel.) Desf. Monte Serra (F. Garbari, com. pers., 2003); Xeranthemum cylindraceum Sibth. & Sm. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Endem.; P scap Europ.; T scap Pignatti (1982) lo indica dubbio per l’Elba ma in Toscana è da ritenersi specie introdotta e solo colti- v a t a . ATHYRIACEAE Alnus glutinosa (L.) Gaertner Athyrium filix-foemina (L.) Roth S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et (Del Prete et al., 1990; Garbari et al., 2003b); Volterra al., 1990; PI-HB Pellegrini); Bosco dell’Ulivo (Coaro, (Neri, 1895); PI 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Lago di Subcosmop.; H ros Bientina (Tomei et al., 1991); Asciano, Monte Pisano – Athyrium filix-foemina (L.) Roth v a r . fissidens (Bertacchi et al., 2000); Volterra (Foggi et al., 2000); (Doll) Milde (Corti, 1955) Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); – Asplenium filix-foemina Bernh. (Neri, 1895). Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Paleotemp.; P scap – Alnus glutinosa (L.) Gaertn. v a r . vulgaris Spach AZOLLACEAE (Corti, 1955) – Betula glutinosa Enc. (Savi, 1798). Azolla caroliniana Willd. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina (Tomei et al., BIGNONIACEAE 1991); S. Rossore (Garbari, 2000) Neotropic.; I nat/T Paulownia tomentosa (Sprengel) Steudel Probabilmente confusa con le specie seguenti – in par- Pisa (PI-HB Pellegrini) ticolare con A. mexicana – e pertanto da ritenersi non Asia Orient.; P caesp presente sul territorio (Marchetti, 2004). Pianta coltivata come ornamentale – Paulownia imperialis Siebold et Zucc. (PI-HB Azolla filiculoides Lam. Pellegrini). Monte Pisano (Giovannini, 2000) Neotropic.; I nat Tecoma radicans (L.) Juss. Mura di Cascina (Tizzoni, 1995) Azolla mexicana C. Presl Nordamer.; P lian Monte Pisano (Giovannini, 2000) Coltivata per ornamento e subspontanea su vecchi Neotropic.; I nat muri. FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 25

BLECHNACEAE Cerinthe major L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Blechnum spicant (L.) Roth (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798; Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Giovannini, 2000, PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari et al., 2003b) Garbari, 2004) Circumbor.; H ros Stenomedit.; T scap – Cerinthe major L. v a r. aspera (Roth) Fiori (Corti, 1955) BORAGINACEAE – Cerinthe aspera Roth (Caruel, 1860; PI-HB Pel- legrini). Anchusa arvensis (L.) Bieb. Volterra (Caruel, 1860) Cynoglossum creticum Miller Euroasiat.; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano – Lycopsis arvensis L. (Caruel, 1860). (Del Prete et al., 1990); Monte Pisano, Asciano (PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Anchusa azurea Mill. 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Eurimedit.; H bienn (Del Prete et al., 1990); Pisa (Asciano) (Caruel, 1860; – Cynoglossum creticum Mill. v a r . typicum Brand PI-HB Pellegrini); Volterra (Caruel, 1860; Neri, 1894); (Corti, 1955) Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); – Cynoglossum pictum Ait. (PI-HB Pellegrini). Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; H scap Cynoglossum officinale L. – Anchusa italica Retz. (Corti, 1955; Garbari, 2000; Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); San Giuliano (Santi, Del Prete et al., 1990; Caruel, 1860; Neri, 1894; 1789) Pedullà & Garbari, 2004; PI-HB Pellegrini). H bienn – Cynoglossum pictum Ait. (Caruel, 1860). Anchusa hybrida Ten. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Echium italicum L. Stenomedit.; H scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Anchusa officinalis L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pisa (Savi, 1798) Eurimedit.; H bienn Pontica; H scap Echium plantagineum L. Borago officinalis L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, PI-HB Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 2004) 1995); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Vo l t e r r a Eurimedit.; T scap/H bienn (Caruel, 1860; Neri, 1894); S. Rossore (Garbari, 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Echium vulgare L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Eurimedit.; T scap (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Miemo (Contardo, 1969); Buglossoides arvensis (L.) Johnston Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, 1789; PI- Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); San Giuliano (Santi, HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 2004); PI Eurimedit.; T scap Europeo; H bienn – Lithospermum arvense L. (Savi, 1798; Santi, 1789; PI-HB Pellegrini). Heliotropium europaeum L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Caruel, Buglossoides purpurocaerulea (L.) Johnston 1860; Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); S. Rossore (Garbari, Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 1995); Pisa (Colline Pisane, Vallebiaia, Fauglia) (Poggi Eurimedit.-Turan.; T scap & Rossetti, 1889); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); Monterufoli- Lappula squarrosa (Retz.) Dumort. Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798; PI-HB Pellegrini) S-Europ.-pontico; H scap Paleotemp.; T scap – Lithospermum purpureo-coeruleum L. (Caruel, – Myosotis lappula L. (Savi, 1798) 1860; Poggi & Rossetti, 1889; Neri, 1894; Selvi & – Echinospermum lappula (L.) Lehm (Caruel, 1860; Bettini, 2004). PI-HB Pellegrini). 26 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Lithospermum officinale L. Pulmonaria picta Rouy Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798; PI-HB Pellegrini) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Lardarello e Eurosiber.; H scap Serrazzano (Puppi & Cristofolini, 1996); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Myosotis arvensis (L.) Hill Endem.; H scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano – Pulmonaria vallarsae Kerner (Del Prete et al., 1990) (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Pisa (S. Giuliano, S.M. del Symphytum bulbosum Schimper Giudice) (Poggi & Rossetti, 1889); Canali e fossi NO Monte Pisano, Asciano (PI-HB Pellegrini); Vo l t e r r a Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, (Selvi & Bettini, 2004); PI 2004) Eurasiat.; T scap SE-Europ.; G rhiz – Myosotis arvensis (L.) emend. Hill. var. dumetorum – Symphytum clusii Gmel. (Caruel, 1860). (Rouy) Stroh. (Corti, 1955) – Myosotis intermedia Link. (Poggi & Rossetti, 1889). Symphytum officinale L. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; B. Myosotis caespitosa C.F. Schultz Pierini, com. pers., 2004); Pisa (Savi, 1798); Lago di Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); S. Rossore (Garbari, Bientina (Tomei et al., 1991); Volterra (Neri, 1894; 2000) Neri, 1895) Europeo; T scap Europeo-Caucas.; H scap Myosotis nemorosa Besser Symphytum orientale L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); PI Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Eurasiat.; H bienn Anatolia; H scap – Myosotis scorpioides L. emend. Hill. var. strigulosa (Rchb.) Stroh. (Corti, 1955). Symphytum tanaicense Steven Castagnolo, Pisa (Bottega & Garbari 2003); S. Miniato, Myosotis ramosissima Rochel in Schultes Pisa (Peruzzi, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano E-Europ.; H scap (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Symphytum tuberosum L. subsp. a n g u s t i f o l i u m Europeo-W. Asiat.; T scap (Kern.) Nym. – Myosotis hispida Schlecht. (Caruel, 1860) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Bottega & – Myosotis collina Hoffm. (Corti, 1955). Garbari, 2003); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Foggi et al., 2000); Myosotis scorpioides L. San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano & Bettini, 2004) (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina (Tomei et al., SE-Europ.; G rhiz 1991); Pisa (Caruel, 1860); Volterra (Neri, 1894); S. Le segnalazioni di S. tuberosum per il territorio pisano Rossore (Garbari, 2000; PI-HB Pellegrini); si devono tutte riferire a Symphytum tuberosum L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) subsp. angustifolium (Bottega & Garbari, 2003). Europ. W-Asiat.; H scap – Myosotis palustris (L.) Hill (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991; Neri, 1894; PI-HB Pellegrini). BRASSICACEAE Myosotis sicula Guss. Alliaria petiolata (Bieb.) Cavara et Grande S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, N-Medit.; T scap 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, – Myosotis scorpioides L. e m e n d. Hill. v a r . pseudo- 2004); S. Rossore (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli caespitosa (Fiori) Stroh. (Corti, 1955) (Selvi & Bettini, 2004) Paleotemp.; H bienn Onosma echioides L. – Sisymbrium alliaria Scop. (Neri, 1894). Castellina Marittima (Pacini, 1999); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Alyssum alyssoides (L.) L. SE-Europ.; Ch suffr Volterra (Neri, 1894; Caruel, 1860); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Onosma stellulatum W. et K. Eurimedit.; T scap Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20) – Alyssum campestre L. (Neri, 1894; Caruel, 1860). Illirica; Ch suffr Alyssum argenteum All. Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20) Endem.; Ch suffr FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 27

Alyssum bertolonii Desv. W-Europ.; H scap Castellina Marittima (Pacini, 1999); Bacino del Cecina – Barbarea praecox R. Br. (Caruel, 1860; PI-HB Pel- (Vergnano, 1953); Monterufoli-Caselli (Selvi & Betti- legrini) ni, 2004) Non più ritrovata, secondo Tomei et al. (1991). Endem.; Ch suffr Barbarea vulgaris R. Br. Alyssum montanum L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa 1798); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Monte- (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli rufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Selvi & Bettini, 2004) Pontico-Centroeurop.; Ch suffr Cosmop.; H scap – Erysimum barbarea L. (Savi, 1798) Arabidopsis thaliana (L.) Heynh. Non più ritrovata, secondo Tomei et al. (1991). Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Lago di Biscutella cichoriifolia Loisel. Bientina (Tomei et al., 1991); Monterufoli-Caselli Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB (Selvi & Bettini, 2004) Pellegrini) Cosmop.; T scap N-Medit.-Mont.; T scap – Arabis thaliana L. (Savi, 1798). – Biscutella hispida Dec. (PI-HB Pellegrini). Arabis alpina L. subsp. caucasica (Willd.) Briq. Biscutella didyma L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Volterra (Caruel, 1860) Medit.-Mont.; H scap S-Medit.-Turan.; T scap – Biscutella apula L. (Caruel, 1860). Arabis collina Ten. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Biscutella laevigata L. Pellegrini); Volterra (Neri, 1894) Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Volterra (Caruel, Orof. Medit.; H scap 1860) – Arabis muralis Bert. (Neri, 1894; PI-HB Pellegrini). Orof. S-Europ.; H scap/H ros Arabis glabra (L.) Bernh. Biscutella pichiana Raffaelli subsp. pichiana S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Artico-Alpino; H bienn Endem.; H scap – Turritis glabra L. (Corti, 1955). Brassica napus L. Arabis hirsuta (L.) Scop. Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Provincia Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, Eurasiat.; H scap 1999); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Brassica nigra (L.) Koch Europeo; H bienn/H scap Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Caruel, – Turritis hirsuta (Santi, 1789). 1860) N-Medit.; T scap Arabis sagittata (Bertol.) DC. – Brassica sinapioides Roth (Caruel, 1860). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) Brassica oleracea L. SE-Europ.; H bienn/H scap Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) Arabis turrita L. Eurasiat.; Ch suffr Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Brassica rapa L. S-Europ.; H bienn/H scap Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana (Viegi & Barbarea bracteosa Guss. Cela-Renzoni, 1981); Pisa (PI-HB Pellegrini) Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, Eurimedit.; T scap 1895) Orof. S-Medit.; H scap Bunias erucago L. Barbarea verna (Miller) Asch. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina (Tomei et al., 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini; Caruel, 1991); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); 1860); S. Rossore (Garbari, 2000) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) N-Medit.; T scap 28 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Cakile maritima Scop. Cardamine pratensis L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco dell’U- S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano livo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798, PI-HB Pellegri- (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, ni); Volterra (Neri, 1894); PI 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Vo l t e r r a Medit.-Atl.; T scap (Neri, 1894); PI – Cakile maritima Scop. v a r . aegyptiaca (Wi l l d . ) Europeo; H scap Delile (Corti, 1955) – Cardamine pratensis L. subsp. granulosa (All.) O.E. – Bunias cakile L. (Savi, 1798). Schultz (Corti, 1955). Calepina irregularis (Asso) Thell. Cardaria draba (L.) Desv. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini) (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Medit.-Turan.; T scap Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); – Calepina corvinii Desf. (PI-HB Pellegrini). Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Medit.-Turan.; G rhiz/H scap Capsella bursa-pastoris (L.) Medicus – Cochlearia draba L. (Savi, 1798) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di – Lepidium draba L. (PI-HB Pellegrini). Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete e t a l ., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, Conringia orientalis (L.) Dumort. 1798; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Canali Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra (Caruel, 1860) e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- SW-Asiat.; T scap Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI – Erysimum perfoliatum Crantz (Caruel, 1860). Cosmop.; H bienn – Thlaspi bursa-pastoris L. (Savi, 1798; Neri, 1894; Coronopus didymus (L.) Sm. PI-HB Pellegrini). Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa (PI-HB Pellegrini; Caruel, 1860) Capsella rubella Reuter Nordamer.; T rept Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) – Senebiera pennatifida DC. (PI-HB Pellegrini; Eurimedit.; T scap Caruel, 1860). Cardamine amara L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Coronopus squamatus (Forsskål) Asch. Eurasiat.; H scap Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini) Subcosmop.; T rept Cardamine bulbifera (L.) Crantz – Cochlearia coronopus L. (Savi, 1798; Caruel, 1860) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, – Coronopus procumbens Gil. (PI-HB Pellegrini). 1894) Pontico-Centroeurop.; G rhiz Descurainia sophia (L.) Webb – Dentaria bulbifera L. (Neri, 1894). Volterra (Neri, 1894); S. Rossore (Garbari, 2000) Subcosmop.; T scap/H bienn Cardamine heptaphylla (Vill.) O.E. Schulz – Sisymbrium sophia L. (Neri, 1894). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Subatl.-SW-Europ.; G rhiz Diplotaxis erucoides (L.) DC. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Cardamine hirsuta L. W-Medit.; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Diplotaxis muralis (L.) DC. al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo 1798; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Canali (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufo- Volterra (Neri, 1894) li-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI N-Medit.-Atl.; T scap (H scap) Cosmop.; T scap – Sisymbrium murale L. (Savi, 1798; Neri, 1894).

Cardamine impatiens L. Diplotaxis tenuifolia (L.) DC. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, S. Rossore (Ciacchi, 1999); Monte Pisano (B. Pierini, 1798); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, com. pers., 2004); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini) 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Submedit.; T scap Eurasiat.; T scap Cardamine parviflora L. Diplotaxis viminea (L.) DC. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina (Tomei et al., W-Medit.-Atl.; T scap 1991) Eurosiber.; T scap FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 29

Draba muralis L. Iberis pinnata L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegri- Pisa (PI-HB Pellegrini) ni); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860); San Giuliano N-Medit.; T scap (Santi, 1789) Circumbor.; T scap Iberis saxatilis L. San Giuliano (Santi, 1789) Erophila verna (L.) Chevall. subsp. praecox (Steven) NE-Medit.; Ch suffr Walters Non segnalata per la Toscana (Pignatti, 1982). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monterufoli-Caselli (Selvi & Iberis umbellata L. Bettini, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Circumbor.; T scap Pisa (Savi, 1798); Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20; – Erophyla praecox (Steven) DC. (Corti, 1955; Selvi Ve rgn ano, 1953); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, & Bettini, 2004). 1995); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Stenomedit.-Settentrionale; T scap Erophila verna (L.) Chevall. subsp. verna Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Lepidium campestre (L.) R. Br. Monte Pisano (Tomei, 2000); San Giuliano (Santi, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1789) 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Circumbor.; T scap Europeo-Caucas.; T scap – Draba verna L. (Savi, 1798; Santi, 1789; Caruel, – Thlaspi campestre L. (Savi, 1798). 1860; PI-HB Pellegrini). Lepidium graminifolium L. Eruca sativa Miller Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Padule di Fucecchio (Garbari, 1980) PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Medit.-Turan.; T scap Garbari, 2004) Eurimedit.; H scap Erysimum cheiranthoides L. – Lepidium iberis L. (Savi, 1798). Pisa (Savi, 1798) Eurimedit.; T scap Lobularia maritima (L.) Desv. Secondo Del Prete et al. (1990) questo taxon è da esclu- Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; dere. PI-HB Pellegrini) Stenomedit.; H scap/Ch suffr Erysimum cheiri (L.) Crantz – Alyssum maritimum Enc. (Savi, 1798; PI-HB Pelle- Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; grini). Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Volterra (Neri, 1894) Lunaria annua L. subsp. annua Eurimedit.; Ch suffr Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Volterra (Caruel, – Cheiranthus cheiri L. (Savi, 1798; Neri, 1894; 1860); Monte Pisano (B. Pierini, com. pers., 2004) Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini). SE-Europ.; H scap – Lunaria biennis Moench (Caruel, 1860). Erysimum pseudorhaeticum Polatschek Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Malcolmia ramosissima (Desf.) Thell. Pellegrini) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000; PI-HB Pelle- Endem.; H scap grini); PI – Erysimum lanceolatum R. Br. (PI-HB Pellegrini). W-Medit.; T scap – Malcolmia parviflora DC. (PI-HB Pellegrini). Erysimum repandum L. Pisa (Savi, 1798) Matthiola incana (L.) R. Br. subsp. incana Eurimedit.; T scap Mura di Cascina (Tizzoni, 1995) Secondo Del Prete et al. (1990) questo taxon è da rifiu- Stenomedit.; Ch suffr tare. Moricandia arvensis (L.) DC. Fibigia clypeata (L.) Medicus S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Volterra (Neri, 1894) S-Medit.-Sahar.; T scap NE-Medit.; H scap – Farsetia clypeata R. Br. (Neri, 1894). Myagrum perfoliatum L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, Hornungia petraea (L.) Rchb. 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1894); San Giuliano (Santi, 1789); Canali e fossi NO (Del Prete et al., 1990) Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli Eurimedit.; T scap (Selvi & Bettini, 2004) – Hutchinisia petraea (L.) R. Br. (Corti, 1955). SW-Asiat.; T scap 30 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Nasturtium officinale R. Br. Sinapis alba L. subsp. alba Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Volterra (Neri, 1895) (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860); E-medit.; T scap Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Sinapis arvensis L. Cosmop.; H scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano – Sisymbrium nasturtium L. (Savi, 1798). (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1895); Canali e fos- Neslia paniculata (L.) Desv. si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); Stenomedit.; T scap Volterra (Neri, 1894) Turan.; T scap Sinapis pubescens L. S. Rossore (Garbari, 2000) Ochtodium aegyptiacum (L.) DC. SW-Medit.; Ch suffr Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) E-Medit.; T scap Sisymbrium officinale (L.) Scop. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Raphanus raphanistrum L. subsp. landra (Moretti) (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Bonnier 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860); Volterra (Neri, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Canali e fossi 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Circumbor.; T scap Eurosiber.; T scap – Erysimum officinale L. (Savi, 1798). Raphanus raphanistrum L. subsp. raphanistrum Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Sisymbrium polyceratium L. (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894); S. Rossore Pellegrini); S. Rossore (Garbari, 2000) (Garbari, 2000) Circumbor.; T scap Eurimedit.; T scap Raphanus sativus L. Teesdalia coronopifolia (Bergeret) Thell. Pisa (PI-HB Pellegrini) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Caruel, Coltiv.; T scap 1860) Eurimedit.; T scap Rapistrum rugosum (L.) All. subsp. rugosum – Teesdalia regularis Sm. (Caruel, 1860). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860) Thlaspi alliaceum L. Eurimedit.; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) S-Europ.; T scap Rorippa amphibia (L.) Besser Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina Thlaspi perfoliatum L. subsp. perfoliatum (Tomei et al., 1991); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra (Caruel, 1860) & Garbari, 2004); Pisa (Caruel, 1860) Paleotemp.; T scap Eurosiber.; H scap – Rorippa cfr. amphibia (Pedullà & Garbari, 2004) – Nasturtium amphibium R. Brown (Caruel, 1860). BUTOMACEAE Rorippa palustris (L.) Besser Butomus umbellatus L. Pisa (PI-HB Pellegrini) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Caruel, 1860; Subcosmop.; T scap Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa – Nasturtium palustre DC. (HB Pellegrini). (Castagnolo) (PI-HB Pellegrini); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà Rorippa prostrata (Bergeret) Sch. et Th. & Garbari, 2004); S. Rossore (Garbari, 2000) Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Eurasiat.; I rad Medioeurop.; H scap

Rorippa sylvestris (L.) Besser BUXACEAE Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa Buxus sempervirens L. (Pedullà & Garbari, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, Eurasiat.; H scap 1798); Volterra (Neri, 1894) – Nasturtium sylvestre R. Br. (PI-HB Pellegrini) Submedit.-Subatl.; NP, P caesp (P scap) – Nasturtium anceps Reich. (Caruel, 1860). FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 31

CACTACEAE Campanula erinus L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Opuntia ficus-indica (L.) Miller Caruel, 1860); Volterra (Caruel, 1860) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana Stenomedit.; T scap (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Neotropic.; P succ Campanula medium L. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Opuntia intermedia S. Dyck Pisa (Savi, 1798); Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Origine ignota; P scap Marittima (Pacini, 1999); Bacino del Cecina (Ve rg n a n o , Forse originaria dell’America meridionale (Viegi e t 1953); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, al., 1981). 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) NW-Medit.-Mont.; H bienn Opuntia stricta Haw. var. stricta Monte Pisano (Lippi, 2000) Campanula persicifolia L. Centroamerica; P succ Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Eurasiat.; H scap Opuntia tuna (L.) Miller Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) Campanula rapunculoides L. Neotropic.; P succ Pisa (Savi, 1798) Europeo-Caucas.; H scap

CALLITRICHACEAE Campanula rapunculus L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Callitriche brutia Petagna Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Pisa (Savi, 1798) al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, Subatl.; I rad 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra – Callitriche autumnalis L. (Savi, 1798). (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli- Identità e nomenclatura da verificare. C. brutia è con- Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI siderata sinonimo di C. autumnalis Auct., non L. (= C. Paleotemp.; H bienn hermafroditica L., non presente in Italia). – Campanula rapunculus L. v a r. typica Fiori (Corti, 1955). Callitriche hamulata Kütz Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Campanula trachelium L. Subatl.; I rad Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Foggi Callitriche obtusangula Le Gall et al., 2000); San Giuliano (Santi, 1789); Canali e fos- S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Submedit.; I rad Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Callitriche obtusangula Le Gall in Billot (Corti, Paleotemp.; H scap 1955). Jasione montana L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Callitriche palustris L. (Del Prete et al., 1990); Pisa (S. Rossore) (Caruel, Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Asciano, Monte 1860; PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Pisano (Bertacchi et al., 2000); Pisa (Savi, 1798); Bettini, 2004) Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Europeo-Caucas.; H bienn (T scap) Circumbor.; I rad – Callitriche verna L. (Savi, 1798). Laurentia gasparrinii (Tineo) Strobl S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Callitriche stagnalis Scop. (Del Prete et al., 1990); Pisa (S. Rossore; Monte Pisa- S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di no) (PI-HB Pellegrini) Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina (Tomei et Stenomedit.-Occidentali; T scap al., 1991); Pisa (PI-HB Pellegrini); – Laurentia michelii All. (Corti, 1955). Eurasiat.; I rad – Callitriche stagnalis Scop. v a r. stagnalis (Corti, 1955). Legousia falcata (Ten.) Fritsch Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990) Stenomedit.; T scap CAMPANULACEAE – Specularia falcata A. DC. (Caruel, 1860). Campanula cervicaria L. Legousia hybrida (L.) Delarbre Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); S. Giuliano (PI) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) (Caruel, 1860) Medit.-Atl. (Euri-); T scap Europeo; H scap – Campanula hybrida L. (Savi, 1798). 32 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Legousia speculum-veneris (L.) Chaix CAPRIFOLIACEAE Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860); Pisa (Castagnolo) (PI-HB Pellegrini); Lonicera biflora Desf. Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Monte Pisano (Tomei, 2000) Bettini, 2004) SW-Medit. mont.; P lian Eurimedit.; T scap Coltivata e spontaneizzata (Tomei, 2000). – Campanula speculum L. (Savi, 1798; Neri, 1894) – Specularia speculum (L.) DC. (PI-HB Pellegrini) Lonicera caprifolium L. – Specularia speculum veneris A. Dec. (Caruel, 1860). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Phyteuma scorzonerifolium Vill. Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) 1894; Foggi et al., 2000); San Giuliano (Santi, 1789) Subendem.; H scap SE-Europ.; P lian Phyteuma michelii All. Lonicera etrusca Santi Monte Pisano (Caruel, 1860) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Endem.; H Scap (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Monti Endemico delle Alpi e quindi da escludersi dal territo- d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Riparbella (Foggi e t rio. Secondo Pignatti (1982) le segnalazioni appenni- al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) niche sono da riferirsi a P. scorzonerifolium Vill. Eurimedit.; P lian Trachelium coeruleum L. Lonicera implexa Aiton Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano W-Medit.; Ch suffr (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Pisa (PI- HB Pellegrini); Volterra (Foggi et al., 2000); CANNABACEAE Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Stenomedit.; P lian Cannabis sativa L. Pisa (PI-HB Pellegrini) Lonicera japonica Thunb. Centroasiat.; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monti d’Oltre Sporadic. coltivata nel Pisano. Serchio (Mazzei, 1995); Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Humulus lupulus L. E-Asiat.; P lian S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Canali e fos- Lonicera periclymenum L. si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, Europeo-Caucas.; P lian 1798); San Giuliano (Santi, 1789) W-Europ. (Subatl.); P lian CAPPARIDACEAE Sambucus ebulus L. Capparis spinosa L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; Pellegrini); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., 2000); PI-HB Pellegrini); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995) Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Eurasiat. (Subtrop.); NP Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Capparis rupestris Sibth. et Sm. (Caruel, 1860). Eurimedit.; G rhiz – Sambucus ebulus L. s. str. (Corti, 1955). Polanisia dodecandra (L.) DC. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Sambucus nigra L. Avventizia; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Polanisia dodecandra (L.) DC. subsp. trachysperma 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monti (Torr. & Gray) Iltis d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Lago di Bientina Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) ( Tomei et al., 1991); Volterra (Neri, 1894); Canali e Nordamer.; T scap fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- – Polanisia trachysperma To r r. & Gray (Viegi et al., Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI 1981). Europeo-Caucas.; P caesp Viburnum lantana L. Volterra (Neri, 1895) S-Europ.; P caesp FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 33

Neri (1895) non è sicuro della corretta identificazione Circumbor.; H scap di questa pianta. – Cerastium vulgatum L. (Savi, 1798) – Cerastium triviale Link. (Neri, 1894). Viburnum opulus L. Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); S. Rossore (PI- Cerastium glomeratum Thuill. HB Pellegrini); Pisa (Caruel, 1860) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Eurasiat.; P caesp (Del Prete et al., 1990); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Viburnum tinus L. San Giuliano (Santi, 1789); Pisa, Volterra (Caruel, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI 1798); Volterra (Foggi et al., 2000; Caruel, 1860); Eurimedit.; T scap Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Cerastium vulgatum L. (Santi, 1789) Stenomedit.; P caesp – Cerastium viscosum L. (Santi, 1789). Cerastium glutinosum Fries CARYOPHYLLACEAE Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Eurimedit.; T scap Agrostemma githago L. Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Cerastium ligusticum Viv. Volterra (Neri, 1894) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Eurosiber.; T scap (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, – Lychnis githago Enc. (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI- 1987); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Vo l t e r r a HB Pellegrini). (Neri, 1894); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Arenaria serpyllifolia L. W-Medit.; T scap Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Cerastium campanulatum Viv. (Neri, 1894; Caruel, Paleotrop.; T scap 1860; PI-HB Pellegrini).

Arenaria serpyllifolia L. subsp. l e p t o c l a d o s ( R c h b . ) Cerastium luridum Guss. Nyman S. Rossore (Garbari, 2000) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Stenomedit.-Turan.; T scap (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995) Cerastium pumilum Curtis Subcosmop.; T scap S. Rossore (Garbari, 2000) – Arenaria serpyllifolia L. var. scabra Fenzl in Ledeb. Eurimedit.; T scap (Corti, 1955) – Arenaria serpyllifolia L. v a r . viscida (Hall. f. in Cerastium semidecandrum L. Lois.) DC. (Corti, 1955). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, Cerastium alpinum L. 1995); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Volterra (Neri, 1894) Eurasiat.; T scap Circum-artico-alp.; H scap – Cerastium semidecandrum L. v a r . pelludicum Lo stesso Neri (1894) ha dei dubbi circa l’esatta iden- (Chaub.) Rouy et Fouc. (Corti, 1955). tificazione; Pignatti (1982) non lo riporta per la Toscana. Per il Pisano è senza dubbio da cancellare. Cerastium siculum Guss. Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) Cerastium arvense L. Stenomedit.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, 1894); S. Rossore (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli Cerastium sylvaticum W. et K. (Selvi & Bettini, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, Subcosmop.; H scap/Ch suffr 1894) Centroeurop.; H scap Cerastium brachypetalum Desportes et Pers. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (PI-HB Cerastium tomentosum L. Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pisa (Savi, 1798) Eurimedit.; T scap Endem.; Ch suffr – Cerastium brachypetalum Desp. v a r. glandulosum Colt. ed eventualmente spontaneizzato nel Pisano. Koch (Corti, 1955). Cerastium fontanum Baumg. subsp. v u l g a r e Corrigiola litoralis L. (Hartman) Greuter & Burdet Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli- Medit.-Atl.; T scap Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 34 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Cucubalus baccifer L. Herniaria hirsuta L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Volterra (Neri, Pisa (Savi, 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) 2004) Eurosiber.; H scap Paleotemp.; H caesp Dianthus armeria L. Holosteum umbellatum L. subsp. umbellatum S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Paleotemp.; T scap Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Europeo-Caucas.; H scap Illecebrum verticillatum L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Dianthus balbisii Ser. subsp. balbisii Subatl.; T scap Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Lychnis flos-cuculi L. Garbari, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Centromedit.-Mont.; H scap Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa Dianthus carthusianorum L. subsp. carthusianorum (Savi, 1798; Caruel, 1860); Monti d’Oltre Serchio S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Mazzei, 1995); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Bosco 2004); PI dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Monti Eurosiber.; H scap d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Bacino del Cecina – Silene flos-cuculi (L.) Greuter & Burdet (Selvi & (Fiori, 1919/20); Miemo (Contardo, 1969); Vo l t e r r a Bettini, 2004). (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Lychnis viscaria L. S-Europ.; H scap Volterra (Neri, 1894) – Dianthus carthusianorum L. var. liburnicum (Fiori, Eurosiber.; H ros 1919/20). Minuartia hybrida (Vill.) Schischkin Dianthus furcatus Balbis subsp. furcatus Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, Castellina Marittima (Pacini, 1999) 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) W-Medit.; H scap Paleotemp.; T scap – Arenaria tenuifolia L. (Savi, 1798). Dianthus monspessulanus L. Volterra (Neri, 1894) Minuartia laricifolia (L.) Schinz & Tell. subsp. Orof. S-Europ.; H scap ophiolitica Pign. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Dianthus sylvestris Wulfen subsp. longicaulis (Ten.) Endem.; Ch suffr Greuter & Burdet Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Minuartia mediterranea (Link) Maly W Medit.; H scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) NW-Medit.; T scap Dianthus sylvestris Wulfen subsp. sylvestris – Minuartia mediterranea (Ledeb.) K. Maly (Corti, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB 1955). Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Bacino del Cecina (Vergnano, 1953) Moehringia muscosa L. Medit.-Mont.; H scap (Ch suffr) Pisa (Savi, 1798) – Dianthus virgineus (Savi, 1798) Orof.-Centroeurop.; H caesp – Dianthus virgineus L. (Vergnano, 1953), ma D. syl- vestris Wulfen = D. virgineus Gren. et Godr. non L. Moehringia trinervia (L.) Clairv. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Dianthus tripunctatus S. et S. (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); S. Rossore (Garbari, 2000) Volterra (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi Stenomedit.; T scap & Bettini, 2004); PI Eurasiat.; T scap Herniaria glabra L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bacino del Moehringia trinervia (L.) Clairv. subsp. p e n t a n d r a Cecina (Fiori, 1919/20; Vergnano, 1953); Pisa (PI-HB (Gay) Nyman Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Paleotemp.; T scap Medit.; T scap – Herniaria glabra L. forma subciliata Babingt. (Corti, 1955). FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 35

Moenchia erecta (L.) Gaertn., Meyer et Scherb. Sagina procumbens L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegri- Submedit.-Subatl.; T scap ni); Pisa (Savi, 1798) – Sagina erecta L. (Savi, 1798). Subcosmop.; H caesp Moenchia mantica (L.) Bartl. Sagina saginoides (L.) Karsten Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) N-Medit.; T scap (Circum) Artico-Alpina; H caesp – Spergula saginoides L. (Savi, 1798). Myosoton aquaticum (L.) Moench S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, 1798) Sagina subulata (Swartz) Presl. Eurosiber.; H scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) – Malachium aquaticum (L.) Fries (Corti, 1955) Submedit.-Subatl.; H caesp – Cerastium aquaticum L. (Savi, 1798). Saponaria ocymoides L. Petrorhagia prolifera (L.) P.W. Ball et Heywood Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Caruel, 1860); S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 2004) 1798); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli Orof. SW-Europ.; H scap (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; T scap Saponaria officinalis L. – Tunica prolifera Scop. subsp. velutina (Guss.) Bri- S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di quet (Corti, 1955) Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et – Dianthus prolifer L. (Savi, 1798; Neri, 1894). al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894) Eurosiber.; H scap Petrorhagia saxifraga (L.) Link subsp. saxifraga S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Castellina Scleranthus annuus L. Marittima (Pacini, 1999); Volterra (Neri, 1894); Monte Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Pisano (Tomei, 2000); Pisa (Caruel, 1860); Monterufoli- (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Paleotemp.; T scap Eurimedit.; H caesp – Tunica saxifraga (L.) Scop. v a r. saxifraga (Corti, Silene alba (Miller) Krause 1955; Caruel, 1860) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo – Gypsophila saxifraga L. (Neri, 1894). (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Canali e fossi NO Petrorhagia velutina (Guss.) P.W. Ball et Heywood Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; B. Pierini, com. Paleotemp.; H bienn (H scap) p e r s . , 2004); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Silene armeria L. S-Medit.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Polycarpon tetraphyllum (L.) L. Centroeurop.; T scap (H bienn) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, 1798); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995) Silene coeli-rosa (L.) Godron Eurimedit.; T scap Pisa (PI-HB Pellegrini) – Polycarpon tetraphyllum L. var. verticillatum Fenzl SW-Medit.; T scap in Ledeb. (Corti, 1955). – Lychnis coeli-rosa Desv. (PI-HB Pellegrini).

Sagina apetala Ard. subsp. apetala Silene colorata Poiret S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano S. Rossore (Garbari, 2000) (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini) Stenomedit.; T scap Eurimedit.; T scap – Sagina apetala Arduino subsp. apetala var. imberbis Silene conica L. subsp. conica Fenzl (Corti, 1955) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo – Sagina apetala Arduino subsp. apetala var. barbata (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini) Fenzl (Corti, 1955) Paleotemp.; T scap – Sagina apetala Arduino subsp. ciliata (Fries) J. Ball (Corti, 1955). Silene cretica L. Pisa (Caruel, 1860) Sagina maritima G. Don E-medit.; T scap S. Rossore (Garbari, 2000) Medit.-Atl.; T scap 36 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Silene dioica (L.) Clairv. Silene sericea All. Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI- S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Monte Pisano Endem.; T scap (Tomei, 2000; B. Pierini, com. pers., 2004) Paleotemp.; H scap Silene vulgaris (Moench) Garcke subsp. angustifolia – Lychnis dioica L. (Savi, 1798; Neri, 1894; PI-HB (Mill.) Hayek Pellegrini). Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Medit.; H scap Silene gallica L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco Silene cfr. vulgaris (Moench) Garcke dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, S. Rossore (Garbari, 2000) 1860); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Monte Subcosmop.; H scap Pisano (B. Pierini, com. pers., 2004) Eurimedit.; T scap Silene vulgaris (Moench) Garcke subsp. vulgaris Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Silene italica (L.) Pers. Caruel, 1860); Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Volterra (Neri, Volterra (Neri, 1894) 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Subcosmop.; H scap Eurimedit.; H ros – Cucubalus behen L. (Savi, 1798) – Silene cucubalus Wib. (Vergnano, 1953) Silene italica (L.) Pers. subsp. nemoralis (W. et K.) – Silene inflata Smith. (Neri, 1894; Caruel, 1860). Nyman Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Spergula arvensis L. Eurimedit.; H ros Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) Subcosmop.; T scap Silene latifolia P o i ret subsp. a l b a (Miller) Gre u t e r & B u r d e t Spergularia marina (L.) Griseb. Pisa (Savi, 1798) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monterufoli- Subcosmop.; T scap Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Paleotemp.; H bienn – Arenaria marina L. (Savi, 1798). – Melandrium album (Mill.) Garcke (Corti, 1955). Spergularia media (L.) Presl Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (PI-HB Pellegrini); Silene nicaeensis All. S. Rossore (Garbari, 2000) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (PI-HB Subcosmop.; Ch suffr Pellegrini) Stenomedit.; T scap Spergularia rubra (L.) Presl S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Silene nocturna L. (Del Prete et al., 1990) Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini) Subcosmop.; Ch suffr S-Medit.; T scap – Spergularia campestris (All.) Aschers. (Corti, 1955). Silene nutans L. Stellaria graminea L. Volterra (Neri, 1895) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Paleotemp.; H ros Eurasiat.; H scap Silene otites (L.) Wibel Stellaria holostea L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Monte Pisano (B. Pierini, com. pers., 2004) (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini) Europ.-Caucas.; Ch scap Eurasiat.; H ros – Silene otites Mill. (Corti, 1955) Stellaria media (L.) Vill. subsp. media – Cucubalus otites L. (Savi, 1798). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Silene paradoxa L. al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Castellina 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Canali e Marittima (Pacini, 1999); Monterufoli-Caselli (Selvi & fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Bettini, 2004) Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI N-Medit.-Mont.; H ros Cosmop.; T rept – Alsine media L. (Savi, 1798). Silene pendula L. Pisa (PI-HB Pellegrini) Stellaria nemorum L. NE-Medit.; T rept Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894) Europeo-Caucas.; H scap FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 37

Stellaria pallida (Dumort.) Piré Atriplex patula L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Paleotemp.; T scap Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Vaccaria hispanica (Miller) Rauschert Circumbor.; T scap Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra (Caruel, 1860); S. Rossore (Garbari, 2000) Beta vulgaris L. subsp. vulgaris W-Asiat.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo – Saponaria vaccaria L. (PI-HB Pellegrini) (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); – Vaccaria pyramidata Fl. Wett. (Caruel, 1860). Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Eurimedit.; H scap/T scap CELASTRACEAE Chenopodium album L. subsp. album Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Euonymus europaeus L. (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Monti S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Mura di Cascina (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, ( Tizzoni, 1995); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi 1987); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., 2000); NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Riparbella (Foggi et al., 2000); Pisa (Caruel, 1860; PI- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Subcosmop.; T scap 2004); PI Eurasiat.; P caesp Chenopodium ambrosioides L. Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Canali Euonymus japonicus L. fil. e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Neotropic.; T scap Asia; P scap Chenopodium botrys L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB CERATOPHYLLACEAE Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Ceratophyllum demersum L. Subcosmop.; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Lago di Chenopodium hybridum L. Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (Asciano) (PI-HB Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Caruel, Pellegrini); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 1860; Savi, 1798) 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Circumbor.; T scap 2004) Subcosmop.; I rad Chenopodium murale L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra (Caruel, 1860; Neri, 1894) CHENOPODIACEAE Subcosmop.; T scap Arthrocnemum fruticosum (L.) Moq. Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860) Chenopodium opulifolium Schrader Eurimedit.; Ch succ Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798; PI-HB Pellegrini) – Salicornia fruticosa L. (Savi, 1798, Caruel, 1860). Paleotemp.; T scap – Chenopodium viride L. (Savi, 1798). Arthrocnemum glaucum (Delile) Ung.-Sternb. Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) Chenopodium polyspermum L. Medit.-Macarones. e Messico; Ch succ/P succ Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Atriplex latifolia Wahlenb. Paleotemp.; T scap Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà Chenopodium rubrum L. & Garbari, 2004) Pisa (Caruel, 1860) Circumbor.; T scap Circumbor.; T scap Atriplex littoralis L. Chenopodium urbicum L. S. Rossore (Garbari, 2000) Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Volterra (Caruel, 1860; Eurasiat.; T scap Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurosiber.; T scap 38 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Chenopodium vulvaria L. Cistus incanus L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB 1860; Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, Pellegrini); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1894) 1798); Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Castellina Eurimedit.; T scap Marittima (Pacini, 1999) – Chenopodium olidum Curt. (Caruel, 1860; Neri, Stenomedit.; NP 1894; PI-HB Pellegrini). Cistus monspeliensis L. Cycloloma atriplicifolia (Sprengel) Coulter S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Pisa (Savi, (Caruel, 1860) 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra Nordamer.; T scap (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, 1789); PI – Cycloloma platyphyllum Moq. (Caruel, 1860). Stenomedit.; NP Halimione portulacoides (L.) Aellen Cistus salvifolius L. Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (PI-HB Pellegrini) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Circumbor.; Ch frut (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Bosco – Atriplex portulacoides (PI-HB Pellegrini). dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Monti d’Oltre Serchio Polycnemum arvense L. (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); Volterra (Neri, 1860) 1894; Foggi et al., 2000); San Giuliano (Santi, 1789); Eurasiat.; T scap Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Stenomedit.; NP Salicornia europaea L. S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Fumana arabica (L.) Spach Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI- Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre HB Pellegrini); PI Serchio (Mazzei, 1995) W-Europ.; T scap S-Medit.-Turan.; Ch suffr – Salicornia europaea L. var. stricta (G.F. Meyer) Corti (Corti, 1955) Fumana ericoides (Cav.) Gandog. – Salicornia herbacea L. (Caruel, 1860; Savi, 1798; Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) PI-HB Pellegrini). Stenomedit.; Ch suffr

Salsola kali L. subsp. kali Fumana procumbens (Dunal) G. et G. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Caruel, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1860; Savi, 1798); PI 1798); Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20; Ve rg n a n o , Paleotemp.; T scap 1953); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, – Salsola kali L. v a r . brevimarginata Koch (Corti, 1789); S. Rossore (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli 1955) (Selvi & Bettini, 2004) – Salsola tragus L. (Savi, 1798). Eurimedit.-pontica; Ch suffr – Cistus fumana L. (Savi, 1798; Santi, 1789) Salsola soda L. – Helianthemum fumana (L.) Miller (Fiori, 1919/20; Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); S. Rossore (Garbari, Vergnano, 1953; Neri, 1894). 2000) Paleotemp.; T scap Fumana thymifolia (L.) Spach Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; B. Pierini, com. Spinacia oleracea L. pers., 2004); San Giuliano (Santi, 1789) Pisa (PI-HB Pellegrini) Stenomedit.; Ch suffr SW-Asiat.; T scap – Cistus thymifolius (Santi, 1789). Suaeda maritima (L.) Dumort. Helianthemum apenninum (L.) Miller Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Cosmop.; T scap SW-Europ.; Ch suffr

Helianthemum nummularium (L.) Miller s u b s p . CISTACEAE nummularium Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Monte Pisano Cistus creticus L. subsp. eriocephalus (Viv.) Greuter (Tomei, 2000); S. Rossore (Garbari, 2000) & Burdet Europeo-Caucas.; Ch suffr Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Medit.-Pontico; NP FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 39

Helianthemum nummularium (L.) Miller s u b s p . Calystegia sylvatica (Kit.) Griseb. subsp. fraterniflo - obscurum (Celak.) Holub ra (Mack. et Bush) Brummitt S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Pisa (Caruel, 1860) (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, SE Europ.; H scand 1987); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Monte- – Convolvulus sylvestris Waldst. et Kit. (Caruel, 1860). rufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Europeo-Caucas.; Ch suffr Convolvulus althaeoides L. – Helianthemum ovatum (Viv.) Dunal subsp. ovatum Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) (Corti, 1955). Stenomedit.; H scand

Helianthemum oelandicum (L.) DC. subsp. italicum Convolvulus arvensis L. (L.) Font-Quer et Rothm. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Europeo-Caucas.; Ch suffr 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO Helianthemum salicifolium (L.) Miller Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); S. Rossore (Garbari, S. Rossore (Garbari, 2000) 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; T scap Cosmop.; G rhiz

Tuberaria guttata (L.) Fourr. Convolvulus betonicifolius Miller S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Fucecchio (Garbari, 1980); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Pontica; G rhiz 1987); Monte Pisano (B. Pierini, com. pers., 2004); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Convolvulus cantabrica L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Eurimedit.; T scap Pisa (Savi, 1798); Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); – Tuberaria guttata (L.) Fourreau var. guttata (Corti, Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina 1955) Marittima (Pacini, 1999); Bacino del Cecina (Ve rg n a n o , – Cistus guttatus L. (Savi, 1798) 1953); San Giuliano (Santi, 1789); S. Rossore (Garbari, – Helianthemum guttatum Mill. (Caruel, 1860; PI-HB 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pellegrini). Eurimedit.; H scap Tuberaria lignosa (Sweet) Samp. Cuscuta australis R. Br. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Padule di Fucecchio (Garbari, 1980) Pellegrini); San Giuliano (Santi, 1789) S-Europ.; T par W-Medit. (Steno-); H ros Esotica – Helianthemum tuberaria (PI-HB Pellegrini) – Cistus tuberaria L. (Santi, 1789). Cuscuta campestris Yuncker Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Nordamer.; T par CONVOLVULACEAE Cuscuta cesatiana Bertol. Calystegia sepium (L.) R. Br. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Nordamer.; T par Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et – Cuscuta cesatiana Bert. (Corti, 1955). al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa Cuscuta epilinum Wehie (Pedullà & Garbari, 2004); Volterra (Caruel, 1860); PI Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Paleotemp.; H scand Eurimedit.; T par – Convolvulus sepium L. v a r . typicus Fiori (Corti, 1955) Cuscuta epithymum (L.) L. – Convolvulus sepium L. (Caruel, 1860; Savi, 1798; S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano PI-HB Pellegrini). (Del Prete et al., 1990); Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Pisa Calystegia soldanella (L.) R. Br. (PI-HB Pellegrini); San Giuliano (Santi, 1789); Monte- S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Caruel, rufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 1860; Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); PI Eurasiat.; T par Cosmop.; G rhiz – Cuscuta epithymum (L.) Nathhorst (Corti, 1955) – Convolvulus soldanella L. (Caruel, 1860; Savi, 1798; – Cuscuta europaea epithymum (Santi, 1789). PI-HB Pellegrini). 40 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Cuscuta europaea L. CRASSULACEAE Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Crassula tillaea Lester-G. 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Paleotemp.; T par (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); Pisa (S. Rossore-Sterpaia) (Poggi & Rossetti, 1889) Ipomoea purpurea Roth Submedit.; T scap Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) – Tillaea muscosa L. (Corti, 1955; Poggi & Rossetti, America tropicale; T scap 1889; PI-HB Pellegrini).

Sedum acre L. CORNACEAE Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); Vo l t e r r a Cornus mas L. (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB 2004) Pellegrini); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, Europeo-Caucas.; Ch succ 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); Sedum album L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Pisa (Savi, 1798); SE-Europ.-Pontico; P caesp/P scap Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina – Cornus mascula L. (Savi, 1798). Marittima (Pacini, 1999); Mura di Cascina (Ti z z o n i , 1995); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli Cornus sanguinea L. (Selvi & Bettini, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Eurimedit.; Ch succ (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Vo l t e r r a Sedum cepaea L. (Foggi et al., 2000; Caruel, 1860); San Giuliano (Santi, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1789); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Vo l t e r r a 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Eurasiat.; P caesp 2004) – Cornus sanguinea L. var. sanguinea (Corti, 1955). Submedit.; T scap Sedum dasyphyllum L. CORYLACEAE Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) Carpinus betulus L. Eurimedit.; Ch succ S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Sedum maximum (L.) Suter (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Foggi et al., 2000); 1894) Riparbella (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli Centroeurop.; H scap (Selvi & Bettini, 2004); PI Europeo-Caucas.; P scap Sedum monregalense Balbis – Carpinus betulus L. var. serrata Beck (Corti, 1955) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) – Carpinus betulus L. v a r . carpinizza Neilr. (Corti, Endem.; Ch succ 1955). Sedum rubens L. Corylus avellana L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- 1894) HB Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Eurimedit.-Subatl.; T scap Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Sedum rupestre L. subsp. rupestre Europeo-Caucas.; P caesp Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Ostrya carpinifolia Scop. Castellina Marittima (Pacini, 1999); Mura di Cascina Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- (Tizzoni, 1995); Bacino del Cecina (Vergnano, 1953); HB Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Foggi et al., 2000); Bettini, 2004) Riparbella (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli W e Centroeurop.; Ch succ (Selvi & Bettini, 2004) – Sedum reflexum L. (Savi, 1798; Del Prete et al., Circumbor.; P caesp/P scap 1990; Neri, 1894). – Carpynus ostrya L. (Savi, 1798). FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 41

Sedum sediforme (Jacq.) Pau CUPRESSACEAE Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995) Cupressus arizonica Green Stenomedit.; Ch succ Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Coltivata; P scap Sedum sexangulare L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Cupressus macrocarpa Hartweg (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Mura di Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) Cascina (Tizzoni, 1995); Pisa (Caruel, 1860); PI Nordamer.; P scap Centroeurop.; Ch succ – Sedum boloniense Lois. (Corti, 1955; PI-HB Cupressus sempervirens L. Pellegrini). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana ( Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Monterufoli-Caselli Sedum stellatum L. (Selvi & Bettini, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Eurimedit.; P scap Stenomedit.; T scap Juniperus communis L. Sedum telephium L. subsp. telephium S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Pisa (Savi, 1798) (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Eurosiber.; H scap 1987); Pisa (Savi, 1798); Castellina Marittima (Pacini, Secondo Del Prete et al. (1990) questo taxon va riferi- 1999); Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); Vo l t e r r a to a S. maximum. (Neri, 1895; Foggi et al., 2000); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Sempervivum tectorum L. Circumbor.; P caesp Pisa (Savi, 1798) – Juniperus communis L. v a r . communis (Corti, Orof. S-Europ.; Ch succ 1955). Umbilicus erectus DC. Juniperus oxycedrus L. subsp. macrocarpa (S. et S.) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) Ball E-medit.; G bulb S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); – Cotyledon umbilicus L. (Savi, 1798). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Volterra (Foggi et al., 2000); PI Umbilicus rupestris (Salisb.) Dandy Eurimedit.; P caesp S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano – Juniperus macrocarpa S. et S. (Caruel, 1860). (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Pisa (PI-HB Juniperus oxycedrus L. subsp. oxycedrus Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Volterra (Caruel, Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli 1860; Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., (Selvi & Bettini, 2004) 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Medit.-Atl.; G bulb Eurimedit.; P caesp/P scap – Cotyledon umbilicus-veneris L. v a r . tuberosa L. (Corti, 1955) Thuja orientalis L. – Cotyledon umbilicus L. (PI-HB Pellegrini; Neri, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) 1894). Eurasiat.; P caesp/P scap

CUCURBITACEAE CYPERACEAE Bryonia dioica Jacq. Bolboschoenus maritimus (L.) Palla Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Savi, 1798); Pisa Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Bosco dell’Ulivo (PI-HB Pellegrini) (Coaro, 1987); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Eurimedit.; G rhiz/H scand Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Pisa Citrullus lanatus (Thunb.) Mansfeld (Caruel, 1860); S. Rossore (Garbari, 2000); Monte- Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) rufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Paleotrop.; T scap Cosmop.; G rhiz – Carex paludosa Good. (Caruel, 1860). Ecballium elaterium (L.) A. Rich. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, Carex acutiformis Ehrh. 1798); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Pedullà & Garbari, 2004) (Del Prete et al., 1990); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà Eurimedit.; G bulb & Garbari, 2004) – Momordica elaterium L. (Savi, 1798). Eurasiat.; He/G rhiz 42 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Carex arenaria L. 1995); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Pisa (Savi, 1798) Eurimedit.; H caesp Non segnalato in Pignatti (1982). – Carex divulsa Stokes in With. (Corti, 1955). Carex caespitosa L. Carex elata All. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di (Tomei et al., 1991) Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina (Tomei et Eurosiber.; H caesp al., 1991); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); PI Europeo-Caucas.; H caesp Carex caryophyllea La Tourr. – Carex stricta Good. (PI-HB Pellegrini). S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Carex extensa Good. (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Monterufoli- PI Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Medit.-Atl.; H caesp Eurasiat.; H scap – Carex praecox Jacq. (Caruel, 1860). Carex flacca Schreber subsp. flacca Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina Carex contigua Hoppe (Tomei et al., 1991); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano et al., 2000); S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); (Del Prete et al., 1990) Pisa (Caruel, 1860); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., Eurasiat.; H caesp 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Carex davalliana Sm. Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI S. Rossore (Garbari, 2000) Europeo; G rhiz Centroeurop.; H caesp – Carex flacca Schreb. var. arrecta (Drej.) Briq. (Corti, 1955) Carex digitata L. – Carex glauca Scop. (Caruel, 1860; Neri, 1894) Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Da ritenersi scomparsa secondo Bertacchi et al. (2000). Volterra (Caruel, 1860; Neri, 1894; Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Carex flacca S c h re b e r subsp. s e r r a t u l a ( B i v.) Gre u t e r Eurasiat.; H caesp Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) Europeo; G rhiz Carex distachya Desf. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Carex flava L. (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Foggi et al., 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina (Tomei et al., Stenomedit.; H caesp 1991); Pisa (Palazzetto) (PI-HB Pellegrini); PI Euroamer.; H caesp Carex distans L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Carex gracilis Curtis (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Lago di (Tomei et al., 1991); S. Rossore (Garbari, 2000) Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (Asciano) (PI-HB Eurasiat.; G rhiz Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Carex grioletii Roemer Eurimedit.; H caesp Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Carex divisa Hudson Stenomedit.-Nordorientale; G rhiz S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Carex hallerana Asso Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); 2004); Nord Provincia di Pisa, Migliarino (Tomei & Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Guazzi, 1993); PI Eurimedit.; H caesp Eurimedit.-Atl.; G rhiz – Carex divisa Huds. var. divisa (Corti, 1955) Carex hirta L. – Carex divisa Huds. v a r . chaetophylla (Steud.) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Daveau (Corti, 1955). Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et a l . , 1990); Pisa (Caruel, 1860); Lago di Bientina Carex divulsa Stokes (Tomei et al., 1991); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano & Garbari, 2004); PI (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, Europeo-Caucas.; G rhiz FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 43

Carex humilis Leyser Carex pendula Hudson Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Volterra (Foggi et S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Lago di Eurasiat. temp.; H caesp Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (Palazzetto) (PI-HB Pellegrini); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., Carex leporina L. 2000); Volterra (Caruel, 1860; Foggi et al., 2000); S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); (Castagnolo) (Poggi & Rossetti, 1889) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Eurosiber.; H caesp Eurasiat.; He – Carex maxima Enc. (Savi, 1798) Carex liparocarpos Gaudin – Carex maxima Scop. (PI-HB Pellegrini) S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Da ritenersi scomparsa secondo Bertacchi et al. (2000). Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990) Sudeurop.-Sudsiber.; G rhiz Carex praecox Schreber non Jacq. – Carex nitida Host. (Caruel, 1860; Corti, 1955). Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); S. Rossore (Garbari, 2000) Carex nigra (L.) Reichard SE-Europ.- Sudsiber.; G rhiz Pisa (Savi, 1798) Subcosmop.; G rhiz Carex pseudocyperus L. – Carex rufa Enc. (Savi, 1798). Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Subcosmop.; H caesp Carex oederi Retz. S. Rossore (Garbari, 2000); Nord Provincia di Pisa, Carex punctata Gaudin Monte Pisano (Tomei & Guazzi, 1993) S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Eurasiat.; H caesp Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina (Tomei et al., Carex olbiensis Jordan 1991); Pisa (PI-HB Pellegrini) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (S. Eurimedit.-Subatl.; H caesp Giuliano) (Poggi & Rossetti, 1889); Riparbella (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Carex remota L. 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Stenomedit.-Occidentali; H caesp (Del Prete et al., 1990; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Nord Provincia di Carex otrubae Podp. Pisa, Migliarino (Tomei & Guazzi, 1993); Monterufoli- S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Fucecchio (Garbari, 1980); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Europeo-Caucas.; H caesp 1987); Pisa (Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Carex riparia Curtis 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Eurimedit.- Atl.; H caesp Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina – Carex vulpina L. forma typica Asch. u. Gr. (Corti, (Tomei et al., 1991); Pisa (Asciano, S. Giuliano) (PI- 1955) HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & – Carex vulpina L. (Savi, 1798). Garbari, 2004); PI Eurasiat.; He Carex pairaei F. Schultz Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Carex rostrata Stokes Eurasiat.; H caesp Lago di Bientina (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Carex pallescens L. Circumbor.; He S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano – Carex ampullacea Good. (Caruel, 1860). (Del Prete et al., 1990); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Carex stellulata Good. Circumbor.; H caesp Lago di Bientina (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991); – Carex pallescens L. forma typica Asch. u. Gr. (Corti, Monte Pisano (Caruel, 1860; Tomei, 2000) 1955). Euroameric.; H caesp – Carex muricata L. (Caruel, 1860) Carex panicea L. – Carex echinata Murr. (Caruel, 1860). Lago di Bientina (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991); S. Rossore (Garbari, 2000) Carex strigosa Hudson Eurosiber.; G rhiz S. Rossore (Garbari, 2000) Europ.-W-Asiat.; H caesp 44 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Carex sylvatica Hudson Cyperus kallii (Forsskål) Murb. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860); Bosco Pisa (Savi, 1798); Pisa (Bocca d’Arno) (PI-HB Pelle- dell’Ulivo (Coaro, 1987); Volterra (Caruel, 1860; Foggi e t grini); Volterra (Neri, 1894) a l ., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Stenomedit.; G rhiz Eurasiat.; H caesp – Cyperus mucronatus (L.) Mab. (Corti, 1955) – Schoenus mucronatus L. (Savi, 1798; Neri, 1894) Carex tumidicarpa Anderss. – Galilea mucronata Parl. (Caruel, 1860; PI-HB Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) Pellegrini). Anfi.-Atl.; H caesp Cyperus longus L. subsp. longus Carex vesicaria L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860); Lago di a l ., 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Lago di Bientina (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991) Bientina (Tomei et al., 1991); Asciano, Monte Pisano Circumbor.; He/G rhiz (Bertacchi et al., 2000); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Carex vulpina L. Paleotemp.; G rhiz Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2002); Pisa (Caruel, 1860) Cyperus michelianus (L.) Delile Eurosiber.; H caesp Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina – Carex cfr. vulpina L. (Pedullà & Garbari, 2002). (Tomei et al., 1991) Paleo-Subtrop.; T caesp Cladium mariscus (L.) Pohl Non più ritrovata (Tomei et al., 1991). S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et al. , Cyperus rotundus L. 1991); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, Subcosmop.; G rhiz 1860); Nord Provincia di Pisa, Migliarino (Tomei & – Schoenus mariscus L. (Savi, 1798). Guazzi, 1993) Subcosmop. trop. e subtrop.; G rhiz Cyperus eragrostis Lam. Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Cyperus serotinus Rottb. Neotropic.; G rhiz S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Castagnolo) Cyperus esculentus L. (PI-HB Pellegrini); Pisa e Asciano (Caruel, 1860) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798); Paleo-Subtrop.; G rhiz Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); S. – Cyperus monti L. fil. (Caruel, 1860; PI-HB Rossore (Garbari, 2000) Pellegrini). Subcosmop. trop.; G rhiz/He Eleocharis acicularis (L.) R. et S. Cyperus flavescens L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Subcosmop.; G rhiz/T scap (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Lago di Bientina (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991) Eleocharis austriaca Hayeck Subcosmop.; T caesp Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Europeo; G rhiz Cyperus fuscus L. S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Eleocharis multicaulis (Sm.) Sm. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798); S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Paleotemp.; T caesp Pellegrini); Lago di Bientina (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991); Pisa (S.M. del Giudice) (Poggi & Rossetti, Cyperus glaber L. 1889) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Subatl.; H caesp Paleotemp.; T scap Eleocharis palustris (L.) R. et S. Cyperus glomeratus L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Paleo-Subtrop.; He Asciano, Monte Pisano (Caruel, 1860; Bertacchi et al., 2000); Volterra (Neri, 1894); S. Rossore (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 45

S-Medit.-Mont.; G rhiz (Tomei & Guazzi, 1993); Monterufoli-Caselli (Selvi & – Scirpus palustris L. (Neri, 1894; PI-HB Pellegrini) Bettini, 2004) Scomparso, secondo Bertacchi et al.(2000). Subcosmop.; T scap (H caesp) Non più ritrovata (Tomei et al., 1991). Eleocharis uniglumis (Link) Schultes Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) Isolepis fluitans (L.) R. Br. Subcosmop.; G rhiz Lago di Bientina (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991) Subcosmop.; I rad Eriophorum angustifolium Honckeny – Scirpus fluitans (Caruel, 1860). Lago di Bientina (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991) Circumbor.; G rhiz Isolepis setacea (L.) R. Br. Non più ritrovata (Tomei et al., 1991). Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina (Tomei et al., Eriophorum gracile Koch 1991); S. Rossore (Garbari, 2000) Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Paleotemp.; T scap Circumbor.; G rhiz Non più ritrovata (Tomei et al., 1991). Non più ritrovata (Tomei et al., 1991). Rhynchospora alba (L.) Vahl Eriophorum latifolium Hoppe Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991) Eurasiat.; H caesp Circumbor.; H caesp Non più ritrovata (Tomei et al., 1991). Rhynchospora fusca (L.) Ait. f. Fimbristylis annua (All.) R. et S. Lago di Bientina (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980) Circumbor.; H caesp Cosmop. Subtrop.; T scap Fimbristylis cioniana Savi Schoenoplectus americanus (Pers.) Volkart S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (PI-HB Pellegri- Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) ni); S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, Afr. Trop.; T scap 2000) Non più ritrovata (Tomei et al., 1991). Subcosmop.; G rhiz/He – Scirpus pungens L. (PI-HB Pellegrini; Caruel, 1860; Fimbristylis dichotoma (L.) Vahl Garbari, 2000) Nord Provincia di Pisa, Tombolo (Caruel, 1860; Tomei – Scirpus americanus Pers. (Corti, 1955). & Guazzi, 1993) Pantrop. e Subtrop.; T scap Schoenoplectus lacustris (L.) Palla Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Bosco dell’Ulivo Fimbristylis squarrosa Vahl (Coaro, 1987); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Lago di Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Asciano, Monte Bientina (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991); Provincia Pisano (Bertacchi et al., 2000) Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Subcosmop.; G rhiz/He Pantrop.; T scap – Scirpus lacustris L. (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini). Non più ritrovata (Tomei et al., 1991). Schoenoplectus litoralis (Schrad.) Palla Holoschoenus australis (L.) Rchb. Pisa (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Canali e fossi NO Bettini, 2004) Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); S. Rossore (Garbari, Paleosubtrop.; G rhiz/He 2000); Nord Provincia di Pisa, Migliarino (Tomei & – Scirpus litoralis Schrad. (Caruel, 1860). Guazzi, 1993) Eurimedit.; G rhiz Schoenoplectus mucronatus (L.) Palla Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina Holoschoenus romanus (L.) Fritsch (Tomei et al., 1991); Pisa (Caruel, 1860) S. Rossore (Garbari, 2000); Nord Provincia di Pisa, Termo-Cosmop.; He (T scap) Migliarino (Tomei & Guazzi, 1993) – Scirpus mucronatus (Caruel, 1860). Stenomedit.; G rhiz Schoenoplectus tabernaemontani (Gmelin) Palla Holoschoenus vulgaris Link Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); Canali Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Nord Medit.-Atl.; G rhiz Provincia di Pisa, Migliarino (Tomei & Guazzi, 1993); Isolepis cernua (Vahl) R. et S. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina Eurosiber.; G rhiz (Tomei et al., 1991); Nord Provincia di Pisa, Migliarino 46 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Schoenoplectus triqueter (L.) Palla DIPSACACEAE Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Caruel, 1860) Cephalaria syriaca (L.) Schrader Circumbor.; G rhiz/He Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) – Scirpus triqueter L. (Caruel, 1860). S-Medit.-Turan.; T scap Schoenus nigricans L. Cephalaria transylvanica (L.) Schrader S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Uli- SE-Europ.-Caucas. (Pontica); T scap vo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Bacino del Ceci- – Scabiosa transylvanica L. (Savi, 1798). na (Fiori, 1919/20; Vergnano, 1953); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Volterra (Neri, 1894); Monterufo- Dipsacus fullonum L. li-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Subcosmop.; H caesp (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Canali e Scirpoides holoschoenus (L.) Sojàk fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina (Tomei et Eurimedit.; H bienn a l ., 1991); Bacino del cecina (Ve rgn ano, 1953); – Dipsacus silvester Huds. (Corti, 1955) Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); Pisa – Dipsacus sylvestris Mill. (PI-HB Pellegrini). (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Knautia arvensis (L.) Coulter Medit.-Atl.; G rhiz Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bacino del – Scirpus holoschoenus L. (Garbari, 2000; Tomei e t Cecina (Fiori, 1919/20); Pisa (Savi, 1798); Monti a l ., 1991; Ve rgnano, 1953; Bertacchi et al., 2000; d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima Caruel, 1860) (Pacini, 1999); Castagnolo, Pisa (Caruel, 1860) – Scirpus holoschoenus L. v a r . linneai Asch. u. Gr. Eurasiat.; H scap/H bienn (Corti, 1955) – Scabiosa arvensis L. (Savi, 1798). – Scirpus holoschoenus L. var. australis Koch (Corti, 1955) Knautia drymeia Heuffel subsp. centrifrons (Borbás) – Scirpus holoschoenus L. var. romanus Koch (Corti, Ehrend. 1955) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) – Holoschoenus ramosus (L.) Fritsch (Garbari, 1980) SE-Europ.; H scap Scomparso, secondo Bertacchi et al. (2000). Knautia integrifolia (L.) Bertol. Scirpus cernuus Vahl Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monte Pisano (To m e i , S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000) 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Subcosmop.; T scap Eurimedit.; T scap – Scirpus savi Seb. (Caruel, 1860). – Scabiosa integrifolia L. (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini). Scirpus maritimus L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Caruel, Knautia purpurea (Vill.) Borbàs 1860); Volterra (Neri, 1895) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Cosmop.; G rhiz Medit.-Europ.; H scap – Scirpus maritimus L. v a r . macrostachys (Wi l l d . ) Viv. (Corti, 1955). Pterocephalus plumosus (L.) Coulter Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa (PI-HB Pellegrini) DIOSCOREACEAE E-Medit.-Turan.; T scap – Scabiosa plumosa Sibth. et Sm. (Viegi et al., 1981; Tamus communis L. PI-HB Pellegrini). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Scabiosa atropurpurea L. Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Pisa (Bocca Pisa (PI-HB Pellegrini); Pisa e Volterra (Caruel, 1860) d’Arno) (PI-HB Pellegrini); Volterra (Foggi et al., T scap 2000); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli Coltivata come forma ornamentale di S. maritima L. (Selvi & Bettini, 2004) (Pignatti, 1982). Eurimedit.; G rad Scabiosa columbaria L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Miemo (Contardo, 1969); Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); Vo l t e r r a FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 47

(Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, ELATINACEAE 2004) Eurasiat.; H scap Elatine alsinastrum L. S. Giusto (PI-HB Pellegrini) Scabiosa maritima L. Eurasiat.; I rad Volterra (Neri, 1894) Stenomedit.; H bienn EQUISETACEAE Scabiosa rutifolia Vahl S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (PI-HB Equisetum arvense L. Pellegrini) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Stenomedit.-Occidentale; H scap Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et a l ., 1990; Giovannini, 2000; Garbari et al., 2003b); Scabiosa triandra L. Pisa (Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et al., Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 1991); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); Medit.-Europ.; H scap Volterra (Foggi et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi Scabiosa uniseta Savi & Bettini, 2004); PI Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, Circumbor.; G rhiz 1798); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, – Equisetum arvense L. v a r . agreste Klinge (Corti, 2004) 1955). Endem. (?); H scap Equisetum fluviatile L. Succisa pratensis Moench Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Bettini, 2004) Circumbor.; G rhiz Eurosiber.; H scap Non più ritrovata (Tomei et al., 1991). – Scabiosa succisa L. (Neri, 1894). Equisetum hyemale L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) DROSERACEAE Circumbor.; G rhiz – Equisetum hiemale L. var. schleicheri Milde forma Aldrovanda vesiculosa L. ramosum Milde (Corti, 1955). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Cascine di Pisa (Caruel, 1860) Equisetum palustre L. Subcosmop.; I nat Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Giovannini, 2000; Garbari e t Drosera intermedia Hayne a l ., 2003b); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000) (Tomei et al., 1991); Compito (Caruel, 1860) Circumbor.; G rhiz Subatl.; H ros Equisetum ramosissimum Desf. Drosera rotundifolia L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Giovannini, 2000; Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Garbari et al., 2003b); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà Pellegrini); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Circumbor.; H ros 2004) Circumbor.; G rhiz ELAEAGNACEAE Equisetum sylvaticum L. Pisa (Savi, 1798) Elaeagnus angustifolia L. Circumbor.; G rhiz S. Rossore (Garbari, 2000) Non c’è in Toscana (Pignatti, 1982). Asia Temper.; P scap Equisetum telmateja Ehrh. Hippophae rhamnoides L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di S. Rossore (Garbari, 2000) Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Eurasiat.; P caesp a l ., 1990; Giovannini, 2000; Garbari et al., 2003b); Volterra (Neri, 1895; Foggi et al., 2000); Canali e fos- si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Circumbor.; G rhiz – Equisetum maximum Lam. (Corti, 1955; Neri, 1895). 48 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Equisetum variegatum Schleicher EUPHORBIACEAE Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) Circumbor.; G rhiz Euphorbia amygdaloides L. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Serchio ERICACEAE (Mazzei, 1995); Pisa (Monte Pisano, S. Rossore) (PI- HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Riparbella Arbutus unedo L. (Foggi et al., 2000); San Giuliano (Santi, 1789); S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Del Prete et al., 1990; Caruel, 1860); Pisa (Savi, 1798); Centroeurop.-Caucas.; Ch suffr Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, – Euphorbia sylvatica (Santi, 1789). 1895; Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Euphorbia biumbellata Poiret Stenomedit.; P S. Rossore (Garbari, 2000) – Arbutus unedo L. v a r. serratifolia Rouy (Corti, 1955). W-Medit.; Ch suffr

Calluna vulgaris (L.) Hull Euphorbia chamaesyce L. subsp. camaesyce S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Monti 1860; Savi, 1798) d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Monterufoli-Caselli Eurimedit.; T rept (Selvi & Bettini, 2004); PI Circumbor.; Ch frut Euphorbia characias L. – Calluna vulgaris (L.) Hull. v a r . vulgaris (Corti, Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- 1955) HB Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre – Erica vulgaris L. (Savi, 1798). Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, 1789) Erica arborea L. Stenomedit.; NP S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Euphorbia cyparissias L. a l ., 1990; Caruel, 1860); Bosco dell’Ulivo (Coaro, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1987); Pisa (Savi, 1798); Bacino del Cecina (Fiori, (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1919/20); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); 1987); Miemo (Contardo, 1969); Bacino del Cecina Castellina Marittima (Pacini, 1999); Volterra (Foggi et ( Ve rgnano, 1953); Pisa (Caruel, 1860); Pisa (S. al., 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); Monterufoli- Giuliano) (Santi, 1789; PI-HB Pellegrini); Vo l t e r r a Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Stenomedit.; P caesp Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Erica scoparia L. Centroeurop.; H scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Euphorbia dendroides L. al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Bacino del Cecina (Fiori, Monte Pisano (B. Pierini, com. pers., 2004) 1919/20); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Bacino Stenomedit.; NP del Cecina (Vergnano, 1953); Pisa (Palazzetto) (PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., 2000; Euphorbia dulcis L. subsp. dulcis Caruel, 1860); Riparbella (Foggi et al., 2000); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., 2000); San Giuliano W-Medit.; P caesp (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Centroeurop.; G rhiz Vaccinium myrtillus L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Euphorbia esula L. Circumbor.; Ch frut S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798) Vaccinium oxycoccos L. Eurosiber.; H scap Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) – Euphorbia esula L. var. typica Fiori (Corti, 1955). Circum-artico-alp.; Ch rept La specie è da considerarsi estinta in Toscana (Tomei, Euphorbia exigua L. 1987). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; T scap FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 49

Euphorbia falcata L. Euphorbia peplus L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); 1860; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 1860; Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, Eurimedit.-Turan.; T scap 1995); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi Euphorbia helioscopia L. & Bettini, 2004); PI Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Eurosiber.; T scap (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Euphorbia pinea L. Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); S. Rossore Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà (Garbari, 2000) & Garbari, 2004); S. Rossore (Garbari, 2000); W-Medit.; Ch suffr Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Cosmop.; T scap Euphorbia platyphyllos L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco Euphorbia humifusa Willd. dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Pisa Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana (Castagnolo) (PI-HB Pellegrini); Monte Pisano (Tomei, (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Asiat.; T rept 2004); PI Eurimedit.; T scap Euphorbia lathyris L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, Euphorbia prostrata Aiton 1860; Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana Cosmop.; H bienn (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Nordamer.; T rept Euphorbia maculata L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana Euphorbia pubescens Vahl ( Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Monterufoli-Caselli S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000; (Selvi & Bettini, 2004) PI-HB Pellegrini); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Nordamer.; T rept Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); PI Medit.-Macarones.; G rhiz Euphorbia nicaeensis All. Castellina Marittima (Pacini, 1999); Volterra (Neri, Euphorbia seguierana Necker 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20) Endem.; Ch suffr Eurimedit.-Sudsiber.; H scap Euphorbia nicaeensis All. subsp. prostrata (Caruel) Arrig. Euphorbia serpens H.B.K. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) S. Rossore (Garbari, 2000) Endem.; Ch suffr Nordamer.; T rept Euphorbia nutans Lag. Euphorbia spinosa L. subsp. spinosa Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- Nordamer.; T scap HB Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20; Ve rgnano, 1953); Castellina Marittima Euphorbia palustris L. (Pacini, 1999); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (Castagnolo) N-Medit.; Ch suffr (PI-HB Pellegrini) Eurosiber.; G rhiz Euphorbia thymifolia Burm. Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Monte Euphorbia paralias L. Pisano (Tomei, 2000) S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Regioni tropicali; T scap Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); PI Avventizia naturalizzata (Tomei, 2000). Eurimedit.; Ch frut Euphorbia verrucosa L. Euphorbia peplis L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, Europ.; H scap 1798); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Pisa (S. Giuliano) (PI-HB Pellegrini); PI Mercurialis annua L. Eurimedit.; T rept Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); 50 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Canali e fossi NO Astragalus monspessulanus L. subsp. m o n s p e s s u l a n u s Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monterufoli- (Selvi & Bettini, 2004) Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Paleotemp.; T scap Eurimedit.; H ros/H scap Mercurialis perennis L. Astragalus muelleri Steudel et Hochst Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Riparbella Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Centroital.-Illirica; H scap Bettini, 2004) Europeo-Caucas.; G rhiz Calicotome spinosa (L.) Link Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Stenomedit.; P caesp FABACEAE Cercis siliquastrum L. Amorpha fruticosa L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina Medit.; P scap (Tomei et al., 1991); Provincia Pisana (Viegi & Cela- Renzoni, 1981); Pisa (PI-HB Pellegrini); Canali e fos- Chamaecytisus hirsutus (L.) Link si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Tomei, 2000); Nordamer.; P caesp Castellina Marittima (Pacini, 1999) Eurosiber.; Ch suffr Anthyllis tetraphylla L. – Cytisus hirsutus (L.) Link (Tomei, 2000). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, Chamaespartium sagittale (L.) Gibbs 1995); San Giuliano (Santi, 1789) Castellina Marittima (Pacini, 1999) Stenomedit.; T scap Centroeurop.; Ch suffr Anthyllis vulneraria L. subsp. praepropera (Kerner) Cicer arietinum L. Bornm. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bacino del Pontico; T scap Cecina (Fiori, 1919/20); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Colutea arborescens L. Castellina Marittima (Pacini, 1999) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) Eurimedit.; H scap Eurimedit.; P caesp – Anthyllis vulneraria L. (Savi, 1798). Coronilla minima L. Anthyllis vulneraria L. subsp. r u b i f l o r a ( D C . ) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Arcang. Medit.-Europ.; Ch suffr Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Medit.; H scap Coronilla scorpioides (L.) Kock Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Miemo (Contardo, 1969); Volterra (Neri, 1894); Anthyllis vulneraria L. cfr. var. tricolor Vukot Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; T scap Appenninica-Balcanica; H scap – Ornithopus scorpioides L. (Savi, 1798; Neri, 1894).

Anthyllis vulneraria L. subsp. vulneraria Coronilla varia L. Volterra (Neri, 1894; Caruel, 1860) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Eurimedit.; H scap Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Circumbor.; H scap Astragalus glycyphyllos L. Cytisus decumbens (Durande) Spach Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli Marittima (Pacini, 1999); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Selvi & Bettini, 2004) S-Europ.; Ch suffr Europ.-Sudsiber.; H rept Cytisus scoparius (L.) Link Astragalus hamosus L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Foggi Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli- et al., 2000; Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi Caselli (Selvi & Bettini, 2004) & Bettini, 2004) Medit.-Turan.; T scap Centromedit.; P caesp – Sarothamnus vulgaris Wimm. (Caruel, 1860). FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 51

Cytisus sessilifolius L. Genista cinerea (Vill.) DC. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) Pellegrini); Volterra (Foggi et al., 2000; Caruel, 1860); W-Medit.; NP Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) SW-Europ.; P caesp Genista germanica L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Cytisus triflorus Lam. Pellegrini); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1798); Volterra (Caruel, 1860; Foggi et al., 2000); 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Riparbella (Foggi et al., 2000); San Giuliano (Santi, Europ.-IranoTuranico; P caesp 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Chamaecytisus triflorus (Lam.) Skalicka (Selvi & Centroeurop.; Ch suffr (NP) Bettini, 2004). Genista januensis Viv. Cytisus villosus Pourret Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20; Ve rgnano, 1953); Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) al., 1990); Riparbella (Foggi et al., 2000); PI SE-Europ.; Ch suffr/NP W-Medit.; P caesp – Genista triangularis Kit. (PI-HB Pellegrini). – Cytisus triflorus L’Hérit. (Corti, 1955). Dorycnium hirsutum (L.) Ser. Genista pilosa L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et (Del Prete et al., 1990); Bacino del Cecina (Fiori, a l . , 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monti 1919/20); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Selvi & Bettini, 2004) (Pacini, 1999); Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); Centroeurop.; Ch suffr Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Genista tictoria L. subsp. o v a t a ( Waldst. & Kit.) Eurimedit.; Ch suffr Arcang. – Dorycnium hirsutum (L.) Ser. in DC. var. hirsutum Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Rikli (Corti, 1955). Europ.; Ch suffr Dorycnium pentaphyllum Scop. subsp. h e r b a c e u m Genista tinctoria L. subsp. tinctoria (Vill.) Rouy Padule di Fucecchio (Caruel, 1860; Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre S-Europ.-Pontico; H scap/Ch suffr Serchio (Mazzei, 1995); San Giuliano (Santi, 1789) – Dorycnium herbaceum Vill. (PI-HB Pellegrini; Selvi Eurasiat.; Ch suffr & Bettini, 2004). Gleditsia triacanthos L. Dorycnium pentaphyllum Scop. subsp. p e n t a p h y l l u m Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); S. Rossore (Garbari, (PI-HB Pellegrini) 2000) Nordamer.; P scap SE-Europ.-steppico; H scap/Ch suffr Glycyrrhiza glabra L. Dorycnium rectum (L.) Ser. S. Rossore (Garbari, 2000) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; W-Asiat.-Stenomedit.; G rhiz Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Hedysarum coronarium L. Stenomedit.; H scap/Ch suffr S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di – Lotus rectus L. (Savi, 1798). Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete e t a l . , 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Miemo Galega officinalis L. (Contardo, 1969); Pisa (PI-HB Pellegrini); Vo l t e r r a Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Lago di Bientina 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI (Tomei et al., 1991); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà W-Medit.; H scap & Garbari, 2004); S. Rossore (Garbari, 2000); Monte Pisano (B. Pierini, com. pers., 2004) Hedysarum spinosissimum L. subsp. c a p i t a t u m E-Europ.-Pontica; H scap (Rouy) Asch. & Graebner Genista anglica L. Pisa (Castel Anselmo) e Volterra (Caruel, 1860); Volterra (Neri, 1894) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Centroeurop.; Ch suffr – Hedysarum capitatum Desf. (Caruel, 1860). In Pignatti (1982) è segnalata solo per la Calabria. 52 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Hippocrepis comosa L. Lathyrus clymenum L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina PI-HB Pellegrini); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Marittima (Pacini, 1999); Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Volterra (Neri, 1894) Bettini, 2004) Stenomedit.; T scap Centro e S-europ.; H caesp – Lathyrus tenuifolius Ser. (PI-HB Pellegrini).

Hippocrepis emerus (L.) Lassen subsp. emerus Lathyrus hirsutus L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); Monte S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monti 1987); Pisa (PI-HB Pellegrini); Pisa (Bocca d’Arno) d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, 1894) (Poggi & Rossetti, 1889); Canali e fossi NO Pisa Medit.-Europ.; NP (Pedullà & Garbari, 2004); Castagnolo e Vo l t e r r a – Coronilla emerus L. subsp. emerus (Del Prete et al., (Caruel, 1860) 1990; Coaro, 1987; Mazzei, 1995; Neri, 1894; Savi, Eurimedit.; T scap 1798; PI-HB Pellegrini) Lathyrus latifolius L. Hippocrepis unisiliquosa L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Pisa (PI-HB Pellegrini); Pisa (Collesalvetti; Bagni di (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, Casciana) (Poggi & Rossetti, 1889); Volterra (Neri, 1995); San Giuliano (Santi, 1789); Canali e fossi NO 1894) Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli Eurimedit.; T scap (Selvi & Bettini, 2004) S-Europ.; H scand Hymenocarpus circinnatus (L.) Savi Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) Lathyrus linifolius (Reichard) Bässler Stenomedit.; H scap Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); Monte – H. circinnata Savi (Savi, 1798). Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini) Europ.-Atl.; G rhiz Laburnum alpinum (Miller) Berchtold et Presl – Lathyrus montanus Bernh. (Del Prete et al., 1990) Volterra (Neri, 1894) Orof. S-Europ.; P scap Lathyrus niger (L.) Bernh. – Cytisus alpinus Mill. (Neri, 1894). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); Volterra Laburnum anagyroides Medicus e Miemo (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Bettini, 2004) PI-HB Pellegrini); Volterra (Foggi et al., 2000) Europeo-Caucas.; G rhiz S-Europ.; P caesp/P scap – Cytisus laburnum L. (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini). Lathyrus ochrus (L.) DC. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Lathyrus annuus L. (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pisa (PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa Pellegrini); Castellina Marittima (Pacini, 1999); (Pedullà & Garbari, 2004); Pisa e Volterra (Caruel, Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà 1860) & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Eurimedit.; T scap 2004) Stenomedit.; T scap Lathyrus aphaca L. – Lathyrus ochrus L. var. petiolaris Rouy (Corti, 1955) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano – Pisum ochrus L. (Savi, 1798). (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Canali e fossi NO Pisa Lathyrus odoratus L. (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi Volterra (Neri, 1894) & Bettini, 2004) Endem.; T scap Eurimedit.; T scap In Pignatti (1982) è segnalato solo per l’Italia meridio- nale e Sicilia. Lathyrus articulatus L. Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) Lathyrus palustris L. Stenomedit.; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Lathyrus cicera L. Circumbor.; H scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; B. Pierini, com. – Lathyrus paluster L. (Corti, 1955). pers., 2004); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Volterra (Caruel, 1860); S. Rossore (Garbari, 2000) Eurimedit.; T scap FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 53

Lathyrus pratensis L. Lotus angustissimus L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Monterufoli-Caselli (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, (Selvi & Bettini, 2004) 1987); Pisa (PI-HB Pellegrini); Pisa e Vo l t e r r a , Paleotemp.; H scap Berignone (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Lathyrus sativus L. Eurimedit.; T scap Pisa (Savi, 1798); Provincia Pisana (Viegi & Cela- Renzoni, 1981) Lotus conimbricensis Brot. Origine ignota; T scap S. Rossore (Garbari, 2000) W-Medit.; T scap Lathyrus setifolius L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini) Lotus corniculatus L. sensu stricto Eurimedit.; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Lathyrus sphaericus Retz. al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1798; PI-HB Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); 1987); Pisa (PI-HB Pellegrini); Miemo e M.tini Val di Miemo (Contardo, 1969); Volterra (Neri, 1894); Cecina (Volterra) (Caruel, 1860) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Eurimedit.; T scap Paleotemp.; H scap – Lathyrus sphaericus L. (Corti, 1955). – Lotus corniculatus L. v a r. tenuifolius L. (Corti, 1955). Lathyrus sylvestris L. Lotus edulis L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Pellegrini) al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, Stenomedit.; T scap 1798; PI-HB Pellegrini); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., 2000); Lotus ornithopodioides L. Riparbella (Foggi et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Caruel, (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi 1860); S. Rossore (Garbari, 2000) & Bettini, 2004); PI Stenomedit.; T scap Europeo-Caucas.; H scand Lotus parviflorus Desf. – Lathyrus silvester L. (Corti, 1955). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, 1798); Castagnolo, Coltano e S. Rossore (Caruel, 1860) Lathyrus tuberosus L. Stenomedit.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB – Dorycnium parviflorum Savi (Savi, 1798) Pellegrini) – Lotus hispidus Desf. (Caruel, 1860). Paleotemp.; H scap Lotus preslii Ten. Lathyrus venetus (Miller) Wohlf. Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Foggi Eurimedit.; H scap et al., 2000; Caruel, 1860); Riparbella (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Lotus subbiflorus Lag. Pontico; G rhiz (H scap) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB – Lathyrus variegatus Godr. et Gren. (Caruel, 1860). Pellegrini) W-Medit.; T scap Lathyrus vernus (L.) Bernh. subsp. vernus – Lotus hispidus Desf. (PI-HB Pellegrini). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); San Giuliano (Santi, 1789) Lotus tenuis W. et K. Eurasiat.; G rhiz Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); – Orobus vernus L. (Savi, 1798; Santi, 1789). Volterra (Neri, 1894); S. Rossore (Garbari, 2000) Paleotemp.; H scap Lens culinaris Medicus – Lotus hirsutus L. (Savi, 1798; Neri, 1894). Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Origine ignota; T scap Lotus uliginosus Schkuhr Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina Lens ervoides (Brign.) Grande (Tomei et al., 1991); Pisa (PI-HB Pellegrini); Canali e Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Stenomedit.-Pontico; T scap Paleotemp.; H scap 54 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Lupinus albus L. Medicago lupulina L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860); Mura E-Medit.; T scap di Cascina (Tizzoni, 1995); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); S. Lupinus angustifolius L. subsp. angustifolius Rossore (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco Bettini, 2004) dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (PI-HB Pellegrini) Paleotemp.; T scap (H scap) Stenomedit.; T scap – Trifolium lupulinum Savi (Savi, 1798).

Lupinus angustifolius L. subsp. r e t i c u l a t u s ( D e s v. ) Medicago marina L. Coutinho S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Caruel, Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) 1860); PI Stenomedit.; T scap Eurimedit.; Ch rept Lupinus micranthus Guss. Medicago minima (L.) Bartal. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Medit.; T scap (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798), Castellina Marittima (Pacini, Lupinus varius L. 1999); Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli Pisa (Savi, 1798) (Selvi & Bettini, 2004) W-Medit.; T scap Eurimedit.; T scap Non segnalato in Toscana (Pignatti, 1982). – Medicago minima (L.) Grufb. v a r . recta (Desf.) Burnat (Corti, 1955) Medicago arabica (L.) Hudson – Medicago polymorpha hirsuta L. (Savi, 1798) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB – Medicago minima Bart. (Caruel, 1860). Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Pisa, Volterra (Caruel, 1860); S. Rossore Medicago murex Willd. (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860) 2004) Stenomedit.; T scap Eurimedit.; T scap – Medicago sphaerocarpos Bertol. (Caruel, 1860). – Medicago maculata Willd. (Caruel, 1860). Medicago orbicularis (L.) Bartal. Medicago ciliaris (L.) All. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Pisa (Caruel, 1860) PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli- S-Medit.; T scap Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Medicago ciliaris Willd. (Caruel, 1860). Eurimedit.; T scap – Medicago polymorpha orbicularis L. (Savi, 1798). Medicago hispida Gaertner Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (PI-HB Medicago rigidula (L.) All. Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB 2004); Pisa, Volterra (Caruel, 1860) Pellegrini); Volterra (Neri, 1894; Caruel, 1860) Subcosmop.; T scap Eurimedit.; T scap – Medicago denticulata Mor. v a r. lappacea Mor. – Medicago gerardi Willd. (Neri, 1894; Caruel, 1860). (Caruel, 1860). Binomio e sinonimie (M. denticulata Willd., M. hispi- Medicago sativa L. subsp. falcata (L.) Arcang. da Gaertn., M. polymorpha L.) da rivedere. Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Volterra (Neri, 1894) Medicago intertexta (L.) Miller Origine ignota; H scap Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini) W-Medit.; T scap Medicago sativa L. subsp. sativa – Medicago polymorpha intertexta L. (Savi, 1798) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano – Medicago muricoleptis Tineo (Caruel, 1860) (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, – Medicago echinus Dec. (Caruel, 1860). 1987); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa (PI-HB Medicago litoralis Rohde Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (PI-HB 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pellegrini) Eurasiat.; H scap Eurimedit.; T scap – Medicago litoralis Rhode s u b s p . longiseta (DC.) Medicago scutellata (L.) Miller Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini) Fiori var. arenaria (Ten.) Fiori (Corti, 1955). Eurimedit.; T scap – Medicago scutellata All. (Caruel, 1860). FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 55

Medicago truncatula Gaertner Onobrychis caput-galli (L.) Lam. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa, A g n a n o S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, (Caruel, 1860) 1798; PI-HB Pellegrini); Castellina Marittima (Pacini, Stenomedit.; T scap 1999); Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli – Medicago tribuloides Desr. (Caruel, 1860). (Selvi & Bettini, 2004) Stenomedit.; T scap Medicago tuberculata (Retz.) Willd. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Onobrychis viciifolia Scop. Caruel, 1860); Pisa (Castagnolo, Bagni di Casciana) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Miemo (Poggi & Rossetti, 1889) (Contardo, 1969); Pisa (PI-HB Pellegrini); Berignone Stenomedit.; T scap (Volterra) (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & – Medicago polymorpha turbinata L. (Savi, 1798). Bettini, 2004) Medit.-Mont.; H scap Melilotus alba Medicus – Onobrychis sativa Lam. (Caruel, 1860; PI-HB Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Bosco dell’Ulivo Pellegrini). (Coaro, 1987); Pisa (PI-HB Pellegrini); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Ononis natrix L. subsp. natrix Subcosmop.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) Eurimedit.; H caesp/Ch suffr Melilotus altissima Thuill. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Piagge) Ononis pusilla L. (Poggi & Rossetti, 1889) Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Eurosiber.; G rhiz Bettini, 2004) – Melilotus altissimus Thuill. (Corti, 1955) Eurimedit.; H scap – Melilotus macrorrhiza Pers. (Poggi & Rossetti, 1889). – Ononis columnae All. (Caruel, 1860). Melilotus dentata (W. et K.) Pers. Ononis reclinata L. Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Eurosiber.; T scap (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Volterra (Caruel, 1860) Melilotus indica (L.) All. S-Medit.-Turan.; T scap Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (PI-HB – Ononis reclinata L. var. minor Moris (Corti, 1955). Pellegrini) Subcosmop.; T scap Ononis spinosa L. subsp. antiquorum (L.) Arcang. Pisa (Savi, 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Melilotus italica (L.) Lam. 2004) Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monterufoli- Eurimedit.; Ch suffr Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Ononis antiquorum L. (Savi, 1798). N-Medit.; T scap – Trifolium melilotus italica L. (Savi, 1798). Ononis spinosa L. subsp. spinosa Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Melilotus neapolitana Ten. (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (PI-HB 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Bacino Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) del Cecina (Vergnano, 1953); Pisa (PI-HB Pellegrini); Stenomedit.; T scap Volterra (Neri, 1895); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà – Melilotus neapolitanus Ten. (Corti, 1955). & Garbari, 2004); S. Rossore (Garbari, 2000). Eurimedit.; Ch suffr Melilotus officinalis (L.) Pallas Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Ononis viscosa L. (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Volterra, Berignone (Caruel, 1860) Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, W-Medit.; T scap 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Segnalata solo per il Monte Argentario (Pignatti, 1982). Subcosmop.; H bienn – Trifolium melilotus officinalis L. (Savi, 1798). Ornithopus compressus L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Melilotus segetalis (Brot.) Ser. Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) al., 1990); Pisa e Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli- S-Medit.; T scap Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; T scap Melilotus sulcata Desf. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Ornithopus perpusillus L. Pellegrini) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) S-Medit.; T scap Medit.-Atl.; T scap 56 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Ornithopus pinnatus (Miller) Druce Tetragonolobus maritimus (L.) Roth Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) (Del Prete et al., 1990; Tomei, 2000); Bosco dell’Ulivo Medit.-Atl.; T scap (Coaro, 1987); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pisum sativum L. subsp. sativum Medit.-Pontico; H scap Pisa (PI-HB Pellegrini) – Lotus siliquosus L. forma genuinus Gren. et Godr. Subcosmop.; T scap (Corti, 1955) – Tetragonolobus maritimus (L.) Roth subsp. siliquo- Psoralea bituminosa L. sus (L.) Roth (Tomei, 2000). Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Riparbella Val di Cecina (Caruel, 1860); Monte Pisano (F. Garbari, Trifolium angustifolium L. subsp. angustifolium obs., 2003) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Eurimedit.; H scap (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Castellina Marittima (Pacini, Robinia pseudacacia L. 1999); Miemo (Contardo, 1969); Bacino del Cecina S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di ( Ve rgnano, 1953); Monterufoli-Caselli (Selvi & Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Bettini, 2004) a l ., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monti Eurimedit.; T scap d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Provincia Pisana (Viegi & Cela- Trifolium angustifolium L. subsp. gibellianum Pign. Renzoni, 1981); Pisa (PI-HB Pellegrini); Canali e fos- Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- N-Medit.; T scap Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Nordamer.; P scap Trifolium arvense L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Scorpiurus muricatus L. (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Pellegrini); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli- Castellina Marittima (Pacini, 1999); Miemo (Contardo, Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 1969); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; T scap Paleotemp.; T scap – Scorpiurus subvillosa L. (Santi, 1789; PI-HB Pelle- – Trifolium arvense L. v a r. agrestinum (Jord.) Fiori grini). (Corti, 1955).

Scorpiurus vermiculatus L. Trifolium aureum Pollich Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); San S-Medit.; T scap Giuliano (Santi, 1789) Europeo; T scap Spartium junceum L. – Trifolium agrarium L. (Santi, 1789; Caruel, 1860; S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di PI-HB Pellegrini) Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et – Trifolium agaricum L. (Savi, 1798). al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Monti d’Oltre Trifolium bocconei Savi Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1999); Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); Vo l t e r r a (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini) (Neri, 1894; Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli Stenomedit.; T scap (Selvi & Bettini, 2004); PI Eurimedit.; P caesp Trifolium campestre Schreber – Genista juncea Enc. (Savi, 1798). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Teline monspessulana (L.) Koch a l . , 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monti S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., (Pacini, 1999); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); Fucecchio (Caruel, 1860) Miemo (Contardo, 1969); Canali e fossi NO Pisa Stenomedit.; P caesp (Pedullà & Garbari, 2004); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB – Cytisus monspessulanus L. v a r. umbellatus Briq. Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Corti, 1955) Paleotemp.; T scap – Genista candicans L. (Caruel, 1860; PI-HB Pellegri- – Trifolium campestre Schreb. (Corti, 1955) ni). – Trifolium campestre Schreb. f o r m a majus (Koch) Hayek (Corti, 1955) – Trifolium campestre Schreb. forma pseudoprocum- bens (Gmel.) Asch. u. Gr. (Corti, 1955) FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 57

– Trifolium campestre Schreb. forma pseudoprocum- Trifolium lappaceum L. bens (Gmel.) Asch. u. Gr. subf. nanum (Ser. in DC.) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Asch. u. Gr. (Corti, 1955) (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); – Trifolium procumbens L. (Caruel, 1860). Volterra, Berignone (Caruel, 1860); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Trifolium cherleri L. Eurimedit.; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (PI-HB Pellegrini) Trifolium ligusticum Balbis Eurimedit.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Berignone, Volterra (Caruel, 1860) Trifolium dubium Sibth. Stenomedit.; T scap Padule di Fucecchio (Garbari, 1980) Europeo-Caucas.; T scap Trifolium maritimum Hudson Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Trifolium echinatum Bieb. PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Garbari, 2004); Volterra (Caruel, 1860) (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Eurimedit.; T scap 1987); Pisa (PI-HB Pellegrini); Pisa (Bagni di – Trifolium rigidum Savi (Savi, 1798). Casciana) (Poggi & Rossetti, 1889) Turan.-SE-Europ.; T scap Trifolium medium L. – Trifolium supinum Savi (Poggi & Rossetti, 1889; Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Volterra (Caruel, PI-HB Pellegrini). 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurasiat. Occid.; G rhiz Trifolium fragiferum L. subsp. fragiferum S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Trifolium michelianum Savi Fucecchio (Garbari, 1980); Bosco dell’Ulivo (Coaro, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Lago di 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini) Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (PI-HB Pellegrini) Paleotemp.; H rept W-Medit.; T scap – Trifolium fragiferum L. (Corti, 1955). Non più ritrovata (Tomei et al., 1991). Trifolium glomeratum L. Trifolium micranthum Viv. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); Pisa Eurimedit.; T scap (Monti d’Oltre Serchio) (Poggi & Rossetti, 1889) Paleotemp.; T scap Trifolium hirtum All. – Trifolium filiforme L. (Poggi & Rossetti, 1889; PI- Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) HB Pellegrini). Eurimedit.; T scap Trifolium nigrescens Viv. subsp. nigrescens Trifolium hybridum L. subsp. elegans (Savi) Asch. et S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Gr. (Del Prete et al., 1990); Miemo (Contardo, 1969); Pisa Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; (PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Bettini, 2004) Eurimedit.; T scap S-Europ.; H caesp – Trifolium nigrescens Viv. var. typicum Fiori (Corti, – Trifolium elegans Savi (Savi, 1798; PI-HB 1955). Pellegrini). Trifolium ochroleucum Hudson Trifolium hybridum L. subsp. hybridum Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Pisa (Savi, 1798) (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); S-Europ.; H caesp Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Trifolium hybridum L. (Savi, 1798). Pontico-Eurimedit.; H caesp Trifolium incarnatum L. subsp. m o l i n e r i i ( B a l b i s ) Trifolium pallidum L. Syme Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1860; PI-HB Pellegrini) (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Eurimedit.; T scap/H bienn 1987); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Trifolium patens Schreber Eurimedit.; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (PI-HB – Trifolium incarnatum L. v a r . molineri (Balb.) DC. Pellegrini) (Corti, 1955). S-Europ.; T rept 58 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Trifolium pratense L. subsp. pratense Trifolium striatum L. subsp. striatum S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et (Coaro, 1987); Pisa (PI-HB Pellegrini); Pisa, Coltano al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 1798; PI-HB Pellegrini); Castellina Marittima (Pacini, (W)-Paleotemp.; T scap 1999); Miemo (Contardo, 1969); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Trifolium strictum L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pisa, Castagnolo (Caruel, 1860) Eurosiber.; H scap Eurimedit.; T scap – Trifolium pratense L. s u b s p . pratense v a r. sponta- neum Willk. (Corti, 1955) Trifolium subterraneum L. – Trifolium pratense L. s u b s p . pallidum (W. et K.) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Gib. et Bell. (Corti, 1955). (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monterufoli- Trifolium pratense L. subsp. semipurpureum (Strobl) Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pign. Eurimedit.; T rept Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) – Trifolium subterraneum L. ? genuinum Rouy (Corti, Eurosiber.; T scap 1955). Trifolium repens L. subsp. repens Trifolium suffocatum L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); Pisa Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monterufoli- (S. Rossore-Sterpaia) (Poggi & Rossetti, 1889) Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Stenomedit.; T scap Subcosmop.; H rept Trifolium tomentosum L. Trifolium resupinatum L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Coaro, 1987); Volterra (Caruel, 1860) (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, (W)-Paleotemp.; T rept 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Pisa (Castagnolo) (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli Trifolium vesiculosum Savi (Selvi & Bettini, 2004); PI S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco Paleotemp.; T rept dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798) – Trifolium resupinatum L. var. typicum Asch. u. Gr. N-Medit.; T scap (Corti, 1955). Trigonella foenum-graecum L. Trifolium rubens L. Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bacino del Asia Occid.; T scap Cecina (Fiori, 1919/20); Pisa (PI-HB Pellegrini); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Ulex europaeus L. Bettini, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Centroeurop.; H scap Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio Trifolium scabrum L. (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, 1894); S. Rossore S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Garbari, 2000) (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, Subatl.; P caesp 1995); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; T rept Vicia atropurpurea Desf. Pisa (PI-HB Pellegrini) Trifolium squarrosum L. Stenomedit.; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); Vicia bithynica (L.) L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Eurimedit.; T scap (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); – Trifolium maritimum Huds. (Corti, 1955). Volterra (Caruel, 1860); S. Rossore (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Trifolium stellatum L. Eurimedit.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, Vicia cassubica L. 1995); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco (Selvi & Bettini, 2004) dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (PI-HB Pellegrini) Eurimedit.; T scap Centroeurop.; H scap – Vicia cassubica L. var. typica Pospich. (Corti, 1955). FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 59

Vicia cracca L. Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Circumbor.; H scap Eurimedit.; T scap

Vicia disperma DC. Vicia melanops S. et S. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Volterra (Neri, 1894) (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini) S-Europ.; T scap W-Medit.; T scap – Vicia parviflora Lois. (PI-HB Pellegrini). Vicia narbonensis L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Vicia ervilia (L.) Willd. (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Volterra (Caruel, 1860) Volterra (Neri, 1894); S. Rossore (Garbari, 2000) Eurimedit.; T scap E-Medit.; T scap – Ervum ervilia L. (Savi, 1798; Neri, 1894). Vicia pannonica Crantz subsp. pannonica Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Pisa (PI-HB Vicia faba L. Pellegrini) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Eurimedit.; T scap (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Vicia peregrina L. N Afr.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Caruel, 1860) Vicia grandiflora Scop. Medit.-Turan.; T scap Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) SE-Europ.-Pontica; H scap Vicia pseudocracca Bertol. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari 2000); Monte Pisano Vicia hirsuta (L.) S.F. Gray (PI-HB Pellegrini) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Stenomedit.; T scap (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Castagnolo, Pisa (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Vicia pubescens (DC.) Link Bettini, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Paleotemp.; T scap Pellegrini); – Vicia hirsuta (L.) S.F. Gray v a r . eriocarpa (Gr. et Eurimedit.; T scap Godr.) Rouy (Corti, 1955) – Ervum hirsutum L. (Savi, 1798; Caruel, 1860). Vicia sativa L. subsp. cordata (Wulfen) Asch. et Gr. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Canali e fossi Vicia hybrida L. NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Subcosmop.; T scap (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Pisa Vicia sativa subsp. nigra (L.) Ehrh. (Orciano Pisano) (Poggi & Rossetti, 1889); Canali e S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa, fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Vo l t e r r a Castagnolo (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, & Bettini, 2004) 2004) Medit.-Turan.; T scap Eurimedit.; T scap – Vicia sativa L. subsp. angustifolia (L.) Gaud. (Corti, – Vicia hybrida L. var. hybrida (Corti, 1955). 1955) – Vicia angustifolia Roth (Caruel, 1860). Vicia incana Gouan Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Vicia sativa L. subsp. sativa Eurimedit.-W-Asiat.; H scap Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Vicia lathyroides L. subsp. lathyroides 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monti S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Del Prete et al., 1990); Volterra, M.tini Val di Cecina (Pacini, 1999); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & (Caruel, 1860) Garbari, 2004); S. Rossore (Garbari, 2000); Eurimedit.; T scap Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Vicia lathyroides L. v a r. typica Pospich. (Corti, Subcosmop.; T scap 1955). Vicia sativa L. subsp. segetalis (Thuill.) Gaudin Vicia lutea L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; dell’Ulivo (Coaro, 1987) PI-HB Pellegrini); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Medit.-Turan.; T scap 60 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

– Vicia sativa L. s u b s p. cordata (Wulf) Asch. u. Gr. Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, (Corti, 1955). 1995); Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Vicia sepium L. 2004); PI Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, Eurimedit.; P scap 1798); Volterra (Foggi et al., 2000); Monterufoli- – Quercus crinita Enc. (Savi, 1798). Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurosiber.; H scap Quercus crenata Lam. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Vicia sylvatica L. Medit.; P scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, 1798) Quercus ilex L. Eurosiber.; Ch scap S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000; – Vicia silvatica L. (Corti, 1955). PI-HB Pellegrini); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Vicia tenuissima (Bieb.) Sch. et Th. Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Mura di (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); Pisa Cascina (Tizzoni, 1995); Bacino del Cecina (Vergnano, (S. Rossore-Viale delle Cascine) (Poggi & Rossetti, 1953); Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi 1889); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, et al., 2000); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli- 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Eurimedit.; T scap Stenomedit.; P scap – Vicia gracilis Lois. (Poggi & Rossetti, 1889; PI-HB Pellegrini). Quercus petraea (Mattuschka) Liebl. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Vicia tetrasperma (L.) Schreber Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Pisa, (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Coltano (PI-HB Pellegrini); Volterra (Foggi et al., 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monterufo- 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI li-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Europeo; P scap Paleotemp.; T scap – Quercus sessilis Ehrh. (Corti, 1955) – Ervum tetraspermum L. (Savi, 1798). – Quercus sexiflora Sal. (PI-HB Pellegrini). Vicia varia Host Quercus pubescens Willd. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (PI-HB S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Pellegrini) Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Eurimedit.; T scap a l . , 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); – Vicia dasycarpa Ten. (Corti, 1955). Castellina Marittima (Pacini, 1999); Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); Canali e fos- Vicia villosa Roth si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (PI-HB Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Pellegrini) SE-Europ.; P caesp Eurimedit.; T scap Quercus robur L. subsp. robur S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; PI-HB FAGACEAE Pellegrini); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Castanea sativa Miller Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); San Giuliano Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); (Santi, 1789); PI Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Foggi Europeo-Caucas.; P scap et al., 2000); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli- – Quercus pedunculata Ehrh. (Caruel, 1860; Corti, Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 1955) SE-Europ.; P scap – Quercus racemosa Enc. (Savi, 1798). – Fagus castanea (Santi, 1789). Quercus suber L. Fagus sylvatica L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini) (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Centroeurop.; P scap Pisa (Savi, 1798); Riparbella (Foggi et al., 2000); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Quercus cerris L. Bettini, 2004); PI S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); W-Medit.; P scap Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 61

Quercus x crenata Lam. – Gentiana maritima L. (Savi, 1798) Monte Pisano (Tomei, 2000) – Erythraea maritima Pers. (Caruel, 1860). N-Medit.; P scap Centaurium pulchellum (Swartz) Druce Quercus x morisii Borzì S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Tomei, 2000) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Miemo Medit.; P scap (Contardo, 1969); Bacino del Cecina (Vergnano, 1953); Volterra (Caruel, 1860); PI Paleotemp.; T scap FRANKENIACEAE – Erythraea ramosissima Pers. (Caruel, 1860) – Erythraea pulchella Fr. (Contardo, 1969; Vergnano, Frankenia laevis L. 1953). Pisa (Savi, 1798) Stenomedit.-Centroasiat.; Ch suffr Centaurium spicatum (L.) Fritsch Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); S. Rossore (Garbari, 2000) GENTIANACEAE Eurimedit.; T scap – Erythraea spicata Pers. (Caruel, 1860) Blackstonia grandiflora (Viv.) Pau – Gentiana spicata L. (Savi, 1798). S. Rossore (Garbari, 2000) SW-Medit.; T scap Centaurium tenuiflorum (Hoffmgg. et Link) Fritsch S. Rossore (Garbari, 2000) Blackstonia perfoliata (L.) Hudson subsp. perfoliata Paleotemp.; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Cicendia filiformis (L.) Delarbre 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Monti d’Oltre Pisa (PI-HB Pellegrini); Castagnolo (Pisa) (Caruel, 1860) Serchio (Mazzei, 1995); Miemo (Contardo, 1969); SW-Europ.; T scap Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); San Giuliano (Santi, 1789); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Gentiana asclepiadea L. Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) 2004); PI Orof.-Europ.; H scap Eurimedit.; T scap – Blackstonia perfoliata (L.) Huds. (Corti, 1955) Gentiana ciliata L. – Chlora perfoliata L. (Caruel, 1860; Savi, 1798; Volterra (Neri, 1895) Contardo, 1969; Vergnano, 1953; Santi, 1789). Orof. S-Europ.; H bienn Centaurium erythraea Rafn subsp. erythraea Gentiana pneumonanthe L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Eurosiber.; H scap al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, GERANIACEAE 1999); Miemo (Contardo, 1969); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., Erodium acaule (L.) Becherer et Th. 2000); San Giuliano (Santi, 1789); Canali e fossi NO Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli Serchio (Mazzei, 1995) (Selvi & Bettini, 2004); PI Medit.-Mont.; H ros Paleotemp.; H bienn – Centaurium umbellatum Gilib. s u b s p . typicum Erodium alnifolium Guss. (Wittrock in herb.) Romm. (Corti, 1955) Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); S. Giusto (PI- – Gentiana centaurium L. (Savi, 1798; Santi, 1789) HB Pellegrini); Pisa (Poggi & Rossetti, 1889) – Erythraea centaurium Pers. (Caruel, 1860; Contardo, W-Medit.; T scap 1969; Neri, 1894; PI-HB Pellegrini). Erodium botrys (Cav.) Bertol. Centaurium maritimum (L.) Fritsch S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini) (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Stenomedit.; T scap Monte Pisano, S. Rossore e Castagnolo (PI-HB – Erodium botrys (Cav.) Bert. (Corti, 1955). Pellegrini) Stenomedit.; T scap Erodium ciconium (L.) L’Hér. – Centaurium maritimum (L.) Fritsch ap. Janch. (Corti, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1 9 5 5 ) (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) 62 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Eurimedit.; T scap Eurasiat.; T scap – Erodium ciconium (L.) Ait. (Corti, 1955) – Geranium molle L. var. typicum Maly (Corti, 1955). – Geranium ciconium L. (Savi, 1798). Geranium nodosum L. Erodium cicutarium (L.) L’Hér. sensu stricto Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, (Foggi et al., 2000); San Giuliano (Santi, 1789) 1987); Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra (Caruel, 1860); N-Medit.-Mont.; G rhiz Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Subcosmop.; T scap Geranium purpureum Vill. – Erodium cicutarium (L.) L’ H é r. v a r. i m m a c u l a t u m S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Koch (Corti, 1955). (Del Prete et al., 1990); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Erodium malacoides (L.) L’Hér. Eurimedit.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; – Geranium robertianum L. v a r . purpureum (Vi l l . ) PI-HB Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, DC. (Corti, 1955). 1995); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Medit.-Macarones.; T scap/H bienn Geranium pusillum L. – Geranium malacoides L. (Savi, 1798). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); S. Rossore Erodium maritimum (L.) L’Hér. (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, 2004) 1798) Europ.-W-Asiat.; T scap W-Europ.; T scap – Erodium maritimum L’Hérit. ex Ait. (Corti, 1955) Geranium robertianum L. – Geranium maritimum L. (Savi, 1798). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Erodium moschatum (L.) L’Hér. 1987); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., PI-HB Pellegrini); San Giuliano (Santi, 1789) 2000); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli Eurimedit.; T scap/H bienn (Selvi & Bettini, 2004); PI – Geranium moschatum L. (Savi, 1798; Santi, 1789). Subcosmop.; T scap Geranium columbinum L. Geranium rotundifolium L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); San Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Giuliano (Santi, 1789) Eurosiber.; T scap Paleotemp.; T scap

Geranium dissectum L. Geranium sanguineum L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et 1798); Volterra (Foggi et al., 2000); Monterufoli- al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 1798); San Giuliano (Santi, 1789); Canali e fossi NO Europeo-Caucas.; H scap Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Geranium sylvaticum L. Eurasiat.; T scap S. Rossore (Garbari, 2000) – Geranium dissectum L. f o r m a furcatum Schur Eurasiat.; H scap (Corti, 1955). Geranium lucidum L. GYMNOGRAMMACEAE Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, 1894) Anogramma leptophylla (L.) Link Eurimedit.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Giovannini, 2000; Garbari et al., 2003b) Geranium molle L. Cosmop.-subtropic.; T caesp S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 63

GLOBULARIACEAE Eurimedit.; G rhiz – Agropyron junceum x repens (Corti, 1955). Globularia punctata Lapeyr. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Agrostis alpina Scop. Serchio (Mazzei, 1995); Monterufoli-Caselli (Selvi & Pisa (Savi, 1798) Bettini, 2004) SW-Europ.; H caesp S-Europ. (montana); H scap Agrostis canina L. Globularia vulgaris L. S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, 1798); San Giuliano (Santi, 1789); Monte Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Pisano (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini) (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Eurimedit.; H scap PI In Pignatti (1982) è riportata G. vulgaris Auct. non L. Eurosiber.; H caesp come sinonimo di G. punctata Lapeyr.; Globularia vulgaris L. è nome universalmente accettato. Agrostis castellana Boiss. et Reuter Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); S. Rossore (Garbari, 2000); GRAMINEAE Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.-Occid.; H caesp Aegilops geniculata Roth subsp. geniculata Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Castellina Agrostis maritima Lam. Marittima (Pacini, 1999); Monterufoli-Caselli (Selvi & S. Rossore (Corti, 1955; Caruel, 1860; Garbari, 2000) Bettini, 2004) Circumbor.; H rept Stenomedit.-Turan.; T scap – Agrostis alba L. v a r . maritima (Lam.) Meyer (Caruel, 1860; Corti, 1955). Aegilops neglecta Req. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Agrostis stolonifera L. Pellegrini); Pisa (Caruel, 1860); Miemo (Contardo, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1969); Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); Vo l t e r r a (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Canali e fos- (Neri, 1894) si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Medit.-Turan.; T scap Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI – Aegilops ovata L. (Contardo, 1969; Vergnano, 1953; Circumbor.; H rept Neri, 1894; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini). – Agrostis alba L. var. gigantea (Gaud.) Meyer (Corti, 1955). Aegilops ovata L. subsp. triaristata (Willd.) Bluff & Nees Agrostis tenuis Sibth. S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (S. Volterra (Neri, 1894) Giuliano) (PI-HB Pellegrini); Pisa (Caruel, 1860) Medit.-Turan.; T scap Circumbor.; H caesp – Aegylops triaristata Willd. (Caruel, 1860; Neri, – Agrostis vulgaris With. (Caruel, 1860; PI-HB Pelle- 1894). grini). Nomenclatura e sinonimie con A. neglecta e A. triun- cialis da verificare. La monografia di Slageren (1994) Agrostis vinealis Schreber non ci ha consentito di risolvere i problemi. Pisa (Savi, 1798) H caesp Aegilops triuncialis L. – Agrostis rubra L. (Savi, 1798) Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Monterufoli- Non segnalata in Pignatti (1982). Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; T scap Aira caryophyllea L. subsp. caryophyllea S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Aegilops ventricosa Tausch (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Bacino del Volterra (Caruel, 1860; Neri, 1894) Cecina (Fiori, 1919/20); Pisa (Savi, 1798); San Stenomedit.-Occidentale; T scap Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Aeluropus litoralis (Gouan) Parl. Paleo-Subtrop.; T scap Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860) – Aira caryophyllea L. s u b s p . eucaryophyllea N-Medit.-Turan.; G rhiz Becherer var. genuina Mutel (Corti, 1955). – Dactylis littoralis Parl. (Caruel, 1860). Aira cupaniana Guss. Agropyron cfr. pungens (Pers.) R. et S. S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Canali e fos- Monte Pisano (Caruel, 1860); Castellina Marittima si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); PI (Pacini, 1999); PI 64 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Stenomedit.-Occidentali; T scap Anthoxanthum odoratum L. – Aira capillaris Host ? cupaniana (Caruel, 1860). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Aira elegans Willd. 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Castellina Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Marittima (Pacini, 1999); Miemo (Contardo, 1969); (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI 1987); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio Eurasiat.; H caesp (Mazzei, 1995); Pisa (Coltano) (PI-HB Pellegrini); – Anthoxanthum odoratum L. var. glabrescens Celak. Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & subvar. vulgatum Asch. u. Gr. (Corti, 1955) Bettini, 2004) – Anthoxanthum odoratum L. var. villosum Lois. ex Eurimedit.; T scap DC. subvar. corsicum Briq. (Corti, 1955). – Aira capillaris Savi (Savi, 1798) – Aira capillaris Host (Mazzei, 1995; Neri, 1894; PI- Arrhenatherum elatius (L.) Presl subsp. elatius HB Pellegrini) Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); – Aira elegantissima Schur. (Selvi & Bettini, 2004). Pisa (Savi, 1798); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Alopecurus bulbosus Gouan Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Bosco dell’Ulivo Bettini, 2004) (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Lago Paleotemp.; H caesp di Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (Palazzetto) (PI- – Arrhenatherum avenaceum Roem. et Schult. HB Pellegrini) (Caruel, 1860) Eurimedit.-Subatlant.; H caesp – Avena elatior L. (Savi, 1798). Alopecurus geniculatus L. Arundo donax L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991); Nord Provincia di (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pisa (Tomei & Guazzi, 1993) Pellegrini); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Subcosmop. temp.; H caesp Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); Canali Alopecurus myosuroides Hudson e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Subcosmop.; G rhiz a l ., 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Pisa (Castagnolo) (PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Arundo pliniana Turra Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) (Selvi & Bettini, 2004) Stenomedit.; G rhiz Paleotemp.; H caesp – Alopecurus agrestis L. (Savi, 1798; Caruel, 1860; Avellinia michelii (Savi) Parl. PI-HB Pellegrini). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Stenomedit.; T scap Alopecurus pratensis L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Avena barbata Potter (Del Prete et al., 1990) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Eurosiber.; H caesp (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Serchio Alopecurus utriculatus (L.) Pers. (Mazzei, 1995); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano 2004); PI (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina (Tomei et al., Eurimedit.-Turan.; T scap 1991); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini) – Avena alba Vahl (Corti, 1955). Eurimedit.; T scap Avena fatua L. Ammophila littoralis (Beauv.) Rothm. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Caruel, (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); 1860; Savi, 1798); PI Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Bacino del Eurimedit.; G rhiz Cecina (Ve rgn ano, 1953); Canali e fossi NO Pisa – Ammophila arundinacea Host (Caruel, 1860) (Pedullà & Garbari, 2004) – Ammophila arenaria (Roth) Link (Corti, 1955). Eurasiat.; T scap

Andropogon distachyus L. Avena sativa L. Castellina Marittima (Pacini, 1999) Miemo (Contardo, 1969); Pisa (PI-HB Pellegrini) Paleotrop.; H caesp T scap Coltivata. FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 65

Avena sterilis L. Brachypodium rupestre (Host) R. et S. subsp. r u p e s t r e Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., 1798); Castellina Marittima (Pacini, 1999) 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.-Turan.; T scap Subatl.; H caesp Avena strigosa Schreber Brachypodium sylvaticum (Hudson) Beauv. Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); T scap Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Coltivata. (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio Avenella flexuosa (L.) Parl. (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Bacino del Cecina (Vergnano, 1953); Volterra (Caruel, Pisa (Savi, 1798); Volterra (Foggi et al., 2000) 1860; Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., Subcosmop. -temp.; H caesp 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, – Aira flexuosa L. (Savi, 1798) 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI – Deschampsia flexuosa Trin. (Foggi et al., 2000). Paleotemp.; H caesp – Brachypodium sylvaticum (Huds.) Pal. Beauv. sub - Bambusa mitis Poir. sp. sylvaticum (Corti, 1955) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) – Bromus sylvaticum Enc. (Savi, 1798). Cina; NP Briza maxima L. Beckmannia eruciformis (L.) Host S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Caruel, (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1860; PI-HB Pellegrini) 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Monti d’Oltre Eurosiber.; G rhiz Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, – Beckmannia erucaeformis Host (Caruel, 1860; Corti, 1999); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli 1955). (Selvi & Bettini, 2004); PI Paleo-Subtrop.; T scap Brachypodium distachyum (L.) Beauv. – Briza major Presl. (Santi, 1789). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Briza media L. Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); Monterufoli- Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798) Stenomedit.-Turan.; T scap Eurosiber.; H caesp – Bromus distachyos L. (Savi, 1798). Briza minor L. Brachypodium pinnatum (L.) Beauv. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Castellina Marittima (Pacini, 1999) 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Eurasiat.; H caesp Pellegrini); San Giuliano (Santi, 1789) Subcosmop.; T scap Brachypodium cfr. pinnatum (L.) Beauv. – Briza virens L. (Santi, 1789). S. Rossore (Garbari, 2000) Eurasiat.; H caesp Bromus arvensis L. Da verificare (cfr. Schippmann, 1991). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Brachypodium plukenetii (All.) Beauv. Eurosiber.; T scap Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Medit.-IranoTuranico; T scap Bromus benekenii Lange Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Brachypodium ramosum (L.) R. et S. Paleotemp.; H caesp S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Volterra (Foggi Bromus commutatus Schrader et al., 2000) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Poggi & Stenomedit.-Occidentale; H caesp Rossetti, 1889); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Brachypodium cfr. ramosum (L.) R. et S. Europeo; T scap S. Rossore (Ciacchi, 1999) – Serrafalcus commutatus Bab. (Poggi & Rossetti, Stenomedit.-Occidentale; H caesp 1889). Da verificare (cfr. Schippmann, 1991). Bromus erectus Hudson Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina 66 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Marittima (Pacini, 1999); Bacino del Cecina Bromus secalinus L. (Vergnano, 1953); Volterra (Caruel, 1860; Neri, 1894; Pisa (Savi, 1798) Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Eurosiber.; T scap Bettini, 2004) Paleotemp.; H caesp Bromus squarrosus L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) Bromus fasciculatus Presl Paleotemp.; T scap Castellina Marittima (Pacini, 1999) S-Medit.; T scap Bromus sterilis L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Bromus gussonei Parl. Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo a l . , 1990); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB (Coaro, 1987) Pellegrini); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Eurimedit.; T scap Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Bromus hordeaceus L. Eurimedit.-Turan.; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano – Bromus sterilis L. var. typicus Fiori (Corti, 1955). (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Miemo (Contardo, 1969); Calamagrostis epigejos (L.) Roth Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); Canali e fossi S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Nord Provincia Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI di Pisa (Tomei & Guazzi, 1993); PI Subcosmop.; T scap Eurosiber.; H caesp – Bromus mollis L. (Savi, 1798). Catabrosa aquatica (L.) Beauv. Bromus intermedius Guss. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Caruel, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Bagni di 1860) Casciana) (Poggi & Rossetti, 1889) Circumbor.; G rhiz Eurimedit.; T scap – Serrafalcus intermedius Parl. (Poggi & Rossetti, Catapodium hemipoa (Delile) Lainz 1889). S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Pisa (Bocca d’Arno) Bromus madritensis L. (PI-HB Pellegrini) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Stenomedit.-Occidentale; T scap (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pel- – Scleropoa hemipoa Parl. (Caruel, 1860) legrini); Volterra (Caruel, 1860; Neri, 1894); Monte- – Sclerochloa hemipoa (Del.) Guss. (Corti, 1955; PI- rufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) HB Pellegrini). Eurimedit.; T scap Catapodium marinum (L.) Hubbard Bromus racemosus L. S. Rossore (Garbari, 2000) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Caruel, Medit.-Atl.; T scap 1860) Europeo-Caucas.; T scap Chrysopogon gryllus (L.) Trin. – Serrafalcus racemosus Parl. (Caruel, 1860). Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) Sudeurop.-Sudsiber.; H caesp Bromus rigidus Roth S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Cleistogenes serotina (L.) Keng (Del Prete et al., 1990); Mura di Cascina (Ti z z o n i , Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); 1995); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Bettini, 2004) Paleo-Subtrop.; T scap N-Medit.-Sudsiber. (steppica); H caesp – Bromus villosus Forsk var. maximus (Desf.) Asch. – Molinia serotina Mert. (Caruel, 1860). u. Gr. f o r m a gussonei (Parl.) Asch. u. Gr. (Corti, 1955) Corynephorus canescens (L.) Beauv. – Bromus maximus Desf. (Caruel, 1860; PI-HB Pisa (Savi, 1798) Pellegrini). W-Europ.; H caesp – Aira canescens L. (Savi, 1798). Bromus rubens L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); S. Rossore Corynephorus divaricatus (Pourret) Breistr. (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); 2004) Pisa (Bocca d’Arno, Palazzetto) (PI-HB Pellegrini) S-Medit.-Turan.; T scap Stenomedit.; T scap FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 67

– Corynephorus articulatus (Desf.) Pal. Beauv. subsp. al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monti articulatus (Caruel, 1860; Corti, 1955; PI-HB d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima Pellegrini). (Pacini, 1999); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Miemo (Contardo, 1969); Bacino del Cecina (Vergna- Crypsis aculeata (L.) Aiton no, 1953); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Vol- S. Rossore (Corti, 1955; Caruel, 1860; Garbari, 2000; terra (Caruel, 1860; Foggi et al., 2000); Riparbella PI-HB Pellegrini); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); (Foggi et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Pisa (Savi, 1798); PI Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Paleo-Subtrop.; T scap 2004); PI Paleotemp.; H caesp Crypsis alopecuroides (Pill. et M.) Schrader – Dactylis glomerata L. s u b s p . glomerata (Selvi & Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Pisa (Bocca d’Arno) Bettini, 2004). (PI-HB Pellegrini); Pisa (Caruel, 1860) Medit.-Turan.; T scap Dactylis hispanica Roth Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); S. Rossore Crypsis schoenoides (L.) Lam. (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); 2004) Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Pisa (Bocca d’Arno) Stenomedit.; H caesp (PI-HB Pellegrini); Nord Provincia di Pisa (Tomei & – Dactylis glomerata L. s u b s p . hispanica (Roth) Guazzi, 1993) Nyman (Selvi & Bettini, 2004). Paleo-Subtrop.; T scap – Heleochloa schoenoides (Lam.) Host (Corti, 1955). Danthonia alpina Vest Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Cutandia maritima (L.) Richter Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Monterufoli- S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000) Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Stenomedit.; T scap SE-Europ.; H caesp – Scleropoa maritima Parl. (Caruel, 1860) – Danthonia provincialis DC. (Caruel, 1860; Fiori, – Sclerochloa maritima Sweet (Corti, 1955). 1919/20).

Cymbopogon hirtus (L.) Janchen subsp. hirtus Danthonia decumbens (L.) DC. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); HB Pellegrini) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Paleotrop.; H caesp (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB – Andropogon pubescens Vis. (Caruel, 1860) Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Andropogon hirtum L. (Caruel, 1860; PI-HB Europeo; H caesp Pellegrini). – Sieglingia decumbens (L.) Benh. (Corti, 1955). Cynodon dactylon (L.) Pers. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Dasypyrum villosum (L.) Borbás (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Miemo Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); S. Rossore (Garbari, (Contardo, 1969); Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); 2000) Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Eurimedit.-Turan.; T scap Bettini, 2004); PI – Secale villosum L. (Savi, 1798) Termo-Cosmop.; G rhiz – Triticum villosum P.B. (Caruel, 1860; PI-HB – Panicum dactylon L. (Savi, 1798). Pellegrini). Cynosurus cristatus L. Deschampsia caespitosa (L.) Beauv. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini) (Selvi & Bettini, 2004) Subcosmop.; H caesp Europeo-Caucas.; H caesp – Deschampsia caespitosa (L.) Pal. Beauv. var. altis- sima (Lam.) Gremli (Corti, 1955). Cynosurus echinatus L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Deschampsia media (Gouan) R. et S. (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) W-Europ.; H caesp Eurimedit.; T scap Desmazeria rigida (L.) Tutin Dactylis glomerata L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina 68 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Marittima (Pacini, 1999); Volterra (Caruel, 1860); Eleusine indica (L.) Gaertner Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Eurimedit.; T scap Termo-Cosmop.; T scap – Catapodium rigidum (L.) Hubbard (Garbari, 2000; Del Prete et al., 1990; Mazzei, 1995; Pacini, 1999) Elymus caninus (L.) L. – Sclerochloa rigida (L.) Link (Caruel, 1860; Corti, Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); Monte 1955) Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860; – Poa rigida L. (Savi, 1798). Savi, 1798); Volterra (Foggi et al., 2000) Circumbor.; H caesp Dichanthium ischaemum (L.) Roberty – Agropyron caninum (L.) Beauv. (Del Prete et al., Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Monterufoli-Caselli 1990; Foggi et al., 2000) (Selvi & Bettini, 2004); Monte Pisano (Del Prete et al., – Triticum caninum L. (Caruel, 1860) 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) – Triticum sepium Enc. (Savi, 1798). Termocosmop.; H caesp – Andropogon ischaemum L. (Caruel, 1860; Savi, Elymus farctus (Viv.) Runemark 1798). S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); – Bothriochloa ischaemon (L.) Keng (Del Prete et al., Pisa (Savi, 1798); PI 1990; Mazzei, 1995). Eurimedit.; G rhiz – Agropyron junceum (L.) Beauv. (Garbari, 2000; PI) Digitaria debilis (Desf.) Willd. – Triticum junceum L. (Savi, 1798; Caruel, 1860) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano – Agropyron junceum (L.) Pal. Beauv. s u b s p. medi- (Del Prete et al., 1990); PI terraneum M. Simonet (Corti, 1955). Stenomedit.; T scap Elymus repens (L.) Gould Digitaria ischaemum (Schreber) Muehlenb. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Subcosmop.; T scap a l ., 1990); Pisa, Volterra (Caruel, 1860); Bacino del Cecina (Ve rgn ano, 1953); Canali e fossi NO Pisa Digitaria sanguinalis (L.) Scop. (Pedullà & Garbari, 2004); Pisa (Savi, 1798); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI 1860; Savi, 1798); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Circumbor.; G rhiz Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, – Agropyron repens (L.) Beauv. (Savi, 1798; Garbari, 2004) 2000; Garbari, 1980; Del Prete et al., 1990; Cosmop.; T scap Vergnano, 1953; Pedullà & Garbari, 2004; PI) – Panicum sanguinale L. (Savi, 1798). – Triticum repens L. (Caruel, 1860) – Agropyron repens (L.) Pal. Beauv. forma aristatum Echinochloa colonum (L.) Link ( N e i l r.) Hayek s u b f. dumetorum (Hoffm.) Rchb. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980) (Corti, 1955). Paleotrop. e subtrop.; T scap Eragrostis megastachya (Koeler) Link Echinochloa crus-galli (L.) Beauv. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa, Vo l t e r r a Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Caruel, 1860) (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; Termo-Cosmop.; T scap PI-HB Pellegrini); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Eragrostis minor Host 2004); Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli Pisa (S. Rossore) (PI-HB Pellegrini); Monte Pisano, (Selvi & Bettini, 2004) Pisa (Savi, 1798) Subcosmop.; T scap Subcosmop.; T scap – Panicum crus-galli L. (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI- – Eragrostis poaeoides P.B. (PI-HB Pellegrini) HB Pellegrini). – Poa eragrostis L. (Savi, 1798). Echinochloa crus-pavonis (H.B.K.) Schultes Eragrostis pilosa (L.) Beauv. Canali e fossi NO Pisa (Pedullà& Garbari, 2001) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860) Subcosmop.; T scap Termo-Cosmop.; T scap

Echinochloa phyllopogon (Stapf) Carv.-Vasc. Erianthus ravennae (L.) Beauv. Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Origine ignota; H scap Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO – Echinochloa oryzoides (Ard.) Fritsch (Viegi et al., Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); PI 1981). Medit.-Turan.; H caesp – Saccharum ravennae L. (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini). FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 69

Festuca arundinacea Schreber Gastridium ventricosum (Gouan) Sch. et Th. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa, Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Selvi & Bettini, 2004) Medit.-Atl.; T scap Paleotemp.; H caesp – Gastridium australe Pal. (Caruel, 1860). Festuca circummediterranea Patzke Gaudinia fragilis (L.) Beauv. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Eurimedit.; H caesp (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Festuca drymeia M. et K. Eurimedit.; T scap Pisa (Savi, 1798) – Gaudinia avenacea (Caruel, 1860) Medit.-Mont.; G rhiz – Avena fragilis L. (Savi, 1798). – Festuca montana Savi (Savi, 1798). Glyceria fluitans (L.) R. Br. Festuca gigantea Vill. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Caruel, 1860; Savi, (Del Prete et al., 1990) 1798); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Asciano, Eurasiat.; H caesp Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); Canali e fossi – Festuca gigantea Vill. v a r. nemoralis Asch. u. Gr. NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) (Corti, 1955). Subcosmop.; I rad – Glyceria spicata Guss. (Caruel, 1860). Festuca heterophylla Lam. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- Glyceria maxima (Harman) Homberg HB Pellegrini); Volterra (Foggi et al., 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991); Pisa (Caruel, 1860; Europeo-Caucas.; H caesp PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Festuca inops De Not. Circumbor.; I rad/G rhiz Volterra (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi – Glyceria aquatica Wahlb. (Caruel, 1860; PI-HB & Bettini, 2004); Bacino del Cecina (Vergnano, 1953) Pellegrini). Endem.; H caesp – Festuca ovina L. subsp. glauca Lam. var. inops De Glyceria plicata Fries Not. (Vergnano, 1953). Pisa (PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Festuca ovina L. Subcosmop.; G rhiz Pisa (Savi, 1798); Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20; Vergnano, 1953); Monte Pisano (Caruel, 1860; Tomei, Hainardia cylindrica (Willd.) Greuter 2000) Miemo (Contardo, 1969); Pisa (Caruel, 1860) Centro e N Europ.; H caesp Eurimedit.; T scap – Festuca duriuscula L. (Caruel, 1860). – Lepturus cylindricus Trin. (Caruel, 1860; Contardo, Il binomio «Festuca ovina L.» risulta accettato (IOPI), 1969). ma in Italia questa specie sarebbe stata indicata per errore (Pignatti 1982). Holcus lanatus L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Festuca pratensis Hudson Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete e t Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) a l ., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, Eurasiat.; H caesp 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Miemo (Contardo, 1969); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Festuca robustifolia Mgf.-Dbg. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monterufoli- Circumbor.; H caesp Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Holcus lanatus L. var. lanatus (Corti, 1955). Endem.; H caesp Festuca rubra L. subsp. rubra Holcus mollis L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); Volterra (Foggi Circumbor.; H caesp et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000) Circumbor.; H caesp Festuca spectabilis Jan subsp. spectabilis Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini) Hordeum brachyantherum Nevski Endem.; H caesp S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Nordamer.; T scap – Hordeum nodosum L. (Corti, 1955). 70 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Hordeum bulbosum L. Medit.-Mont.; H caesp Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) – Koeleria grandiflora Bert. (Caruel, 1860). Paleo-Subtrop.; H caesp Lagurus ovatus L. subsp. ovatus Hordeum hexastichum L. S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Origine ignota; T scap Pisa (Bocca d’Arno) (PI-HB Pellegrini); Vo l t e r r a Forse originario dell’Africa orientale (Viegi & Cela- (Caruel, 1860; Neri, 1894); PI Renzoni, 1981). Eurimedit.; T scap – Lagurus ovatus L. subsp. ovatus var. glabrilemmis Hordeum leporinum Link Maire (Corti, 1955). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Canali e fos- si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Leersia oryzoides (L.) Swartz Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (PI-HB Eurimedit.; T scap Pellegrini) – Hordeum murinum L. subsp. leporinum (Lk.) Asch. Subcosmop.; G rhiz u. Gr. (Corti, 1955). – Oryza clandestina R. Br. (PI-HB Pellegrini). Hordeum marinum subsp. g u s s o n i a n u m ( P a r l . ) Lolium multiflorum Lam. subsp. multiflorum Thellung Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, Pisa (Savi, 1798) 1860; Savi, 1798); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & T scap Garbari, 2004) – Hordeum geniculatum L. (Savi, 1798). Eurimedit.; T scap/H scap Hordeum maritimum With. Lolium multiflorum Lam. subsp. g a u d i n i i ( P a r l . ) S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Schinz. ex Thell. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (PI-HB Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pellegrini); PI Medit.-Europ.; T caesp Subatl.; T scap Lolium perenne L. Hordeum murinum L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798; (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); PI-HB Pellegrini); Miemo (Contardo, 1969); Monte- Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Pisa (Caruel, 1860; rufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI PI-HB Pellegrini); Volterra (Caruel, 1860; Neri, 1894); Eurasiat.; H caesp S. Rossore (Garbari, 2000) – Lolium boucheanum Kunth. (Caruel, 1860) Circumbor.; T scap – Lolium perenne L. var. typicum Fiori (Corti, 1955). Hordeum secalinum Schreber Lolium rigidum Gaudin Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); S. Rossore Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); S. Rossore (Garbari, 2000); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini) (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Euri-Medit.-Occid. (Subatlant.); H caesp 2004) – Hordeum secalinum L. (Savi, 1798). Paleo-Subtrop.; T scap Hordeum vulgare L. Lolium temulentum L. subsp. temulentum Pisa (PI-HB Pellegrini); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Afr. orient.; T scap (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Coltivato. Pellegrini) Subcosmop.; T scap Imperata cylindrica (L.) Beauv. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, Lophochloa cristata (L.) Hyl. 1860; PI-HB Pellegrini); S. Rossore (Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, Volterra (Caruel, 1860) 1860; PI-HB Pellegrini); Volterra (Caruel, 1860; Neri, Termocosmop.; G rhiz 1894) – Imperata arundinacea Cyr. (Caruel, 1860; PI-HB Subcosmop.; T caesp Pellegrini). – Koeleria phleoides Pers. (Neri, 1894; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini). Koeleria splendens Presl Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Lophochloa hispida (Savi) Pign. Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Castellina Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Marittima (Pacini, 1999); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798) Bettini, 2004) Stenomedit.-Sudoccidentale; T scap FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 71

– Koeleria hispida Dec. (Caruel, 1860) Nardurus halleri (Viv.) Fiori – Festuca hispida Savi (Savi, 1798). Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990) Eurimedit.-Occid.; T scap Lophochloa pubescens (Lam.) Scholz – Catapodium halleri Gris.? (Caruel, 1860). S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini) Nardus stricta L. Stenomedit.; T scap Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); – Koeleria pubescens (Lam.) Pal. Beauv. (Corti, 1955) Pisa (Savi, 1798) – Phalaris pubescens Enc. (Savi, 1798) Eurosiber.; H caesp – Koeleria villosa Pers. (Caruel, 1860; PI-HB Pelle- grini). Oryza sativa L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Melica arrecta (L.) Kuntze SE-Asiat.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Volterra (Foggi et al., 2000); Oryzopsis coerulescens (Desf.) Richter Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Stenomedit.; H caesp Pisa (PI-HB Pellegrini) Stenomedit.; H caesp Melica bauhinii All. – Milium coerulescens Desf. (Caruel, 1860) Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990) – Oryza coerulescens Desf. (PI-HB Pellegrini). Stenomedit.-Occidentale; H caesp Oryzopsis miliacea (L.) Asch. et Schweinf. subsp. Melica ciliata L. miliacea Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bacino del Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Cecina (Fiori, 1919/20); Pisa (Caruel, 1860; Savi, Pisa (PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa 1798); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Pedullà & Garbari, 2004) (Selvi & Bettini, 2004) Stenomedit.-Turan.; H caesp Eurimedit.-Turan.; H caesp – Milium multiflorum Cav. (PI-HB Pellegrini). Melica minuta L. Panicum miliaceum L. Pisa (PI-HB Pellegrini); Monte Pisano (Caruel, 1860) Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Stenomedit.; H caesp Asia Orient.; T scap – Melica major S. et S. (non Parl.!) (PI-HB Pellegrini). Parapholis filiformis (Roth) C.E. Hubbard Melica nutans L. San Rossore (Caruel, 1860; Corti 1955); Pisa (Bagni di Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) Casciana) (Caruel, 1860; Poggi & Rossetti, 1889); Pisa Europeo-Caucas.; H caesp e dintorni (Cuccuini, 2002) Medit.-Atl.; T scap Melica uniflora Retz. – Lepturus filiformis Trin. (Caruel, 1860; Poggi & Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Rossetti, 1889) Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); – Lepturus incurvus Druce subsp. filiformis (Roth) A. Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., 2000); Riparbella Camus (Corti, 1955) (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Parapholis strigosa (Dumort.) Hubbard in Pignatti (1982). Bettini, 2004) Paleotemp.; H caesp Parapholis incurva (L.) C.E. Hubbard – Melica uniflora L. (Savi, 1798). S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); Pisa e dintorni Milium effusum L. (Cuccuini, 2002) Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); S. Rossore (Garbari, Medit.-Atl.; T scap 2000) – Lepturus incurvus (L.) Druce subsp. incurvatus (L.) Circumbor.; G rhiz Maire (Corti, 1955) – Lepturus incurvatus Trin. (Caruel, 1860; Vergnano, Molinia arundinacea Schrank 1953). Monte Pisano (Tomei, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Parapholis pycnantha (Hack.) Hubb. Europeo-Caucas.; H caesp Pisa, Casciana (Cuccuini, 2002) T scap Molinia coerulea (L.) Moench Paspalum dilatatum Poiret S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860); Lago di Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, Bientina (Tomei et al., 1991) 1981); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Circumbor.; H caesp Sudamer.; H caesp 72 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Paspalum paspaloides (Michx.) Scribner Phleum arenarium L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Provincia Pisana S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Canali e fossi NO Pisa Pisa (Bocca d’Arno) (PI-HB Pellegrini); PI (Pedullà & Garbari, 2004); Nord Provincia di Pisa Medit.-Atl.; T scap (Tomei & Guazzi, 1993) – Phleum arenarium L. var. arenarium (Corti, 1955). Subcosmop.; G rhiz Phleum bertolonii DC. Paspalum quadrifarium Lam. Pisa (Savi, 1798) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana Eurimedit.; H caesp (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Canali e fossi NO Pisa – Phleum nodosum L. (Savi, 1798). (Pedullà & Garbari, 2004) Sudamer.; H caesp Phleum hirsutum Honckeny Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pennisetum glaucum (L.) R. Br. Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20) Pisa (Savi, 1798) Orof. SE-Europ.; G rhiz H caesp – Phleum michelii All. (Fiori, 1919/20). – Panicum glaucum L. (Savi, 1798). Phleum paniculatum Hudson Periballia minuta (L.) Asch. et Gr. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Pisa (Caruel, 1860) Stenomedit.; T scap Eurimedit.-Turan.; T scap – Phleum asperum Jacq. (Caruel, 1860). Phalaris aquatica L. Pisa (Savi, 1798); Migliarino, Riparbella, Pisa (Baldini, Phleum phleoides (L.) Karsten 1993) Pisa (Savi, 1798) Macarones.; H rhiz Eurosiber.; H caesp – Phalaris phleoides L. (Savi, 1798). Phalaris brachystachys Link Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa Phleum pratense L. (Castagnolo) (PI-HB Pellegrini); Pisa (Caruel, 1860); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Miemo (Contardo, Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 1969); Pisa (Coltano) (PI-HB Pellegrini); Vo l t e r r a Stenomedit.; T scap (Caruel, 1860; Neri, 1894); Monte Pisano (To m e i , 2000); S. Rossore (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli Phalaris bulbosa L. (Selvi & Bettini, 2004) Volterra (Neri, 1894) Centroeurop.; H caesp Stenomedit., H caesp – Phalaris nodosa L. (Neri, 1894). Phleum subulatum (Savi) Asch. et Gr. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Phalaris canariensis L. Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Volterra (Caruel, Pisa (Savi, 1798); Provincia Pisana (Viegi & Cela- 1860; Neri, 1894) Renzoni, 1981) Stenomedit.; T scap Macarones.; T scap – Phalaris subulata Savi (Savi, 1798) – Phleum tenue Schrad. (Neri, 1894; Caruel, 1860; PI- Phalaris coerulescens Desf. HB Pellegrini). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); (Baldini, 1993); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Phragmites australis (Cav.) Trin. Volterra (Caruel, 1860; Neri, 1894); Canali e fossi NO S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Bientina (Caruel, Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) a l . , 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa Stenomedit.; H caesp (Caruel, 1860; Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et a l., 1991); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., Phalaris paradoxa L. 2000); Volterra (Caruel, 1860; Neri, 1894; Foggi et al., Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 1860; Savi, 1798; Baldini, 1993); Pisa (Bocca d’Arno) 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI (PI-HB Pellegrini) Subcosmop.; He Stenomedit.; T scap – Phragmites communis Trin. v a r . typica Beck (Caruel, 1860; Corti, 1955) Phalaris truncata Guss. – Arundo phragmitis L. (Savi, 1798; Neri, 1894). Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) S-Medit.; H caesp Phyllostachys bambusoides Sieb. et Zucc. Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Giappone; P scap FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 73

Poa annua L. Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Canali e fossi NO Pisa S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di (Pedullà & Garbari, 2004); S. Rossore (Garbari, 2000); Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) a l . , 1990); Pisa (Savi, 1798); Castellina Marittima Eurasiat. (Olartica Paleotrop.); H caesp (Pacini, 1999); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Poa violacea Bellardi 2004); PI Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Castellina Marittima Cosmop.; T caesp (Pacini, 1999) – Poa annua L. var. pauciflora Fiek (Corti, 1955). Orof. S-Europ.; H caesp

Poa bulbosa L. Polypogon maritimus Willd. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Pisa (Coltano) (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini) (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Stenomedit.; T scap San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Polypogon monspeliensis (L.) Desf. Paleotemp.; H caesp S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco – Poa bulbosa L. mut. vivipara Koehler (Corti, 1955). dell’Ulivo (Coaro, 1987); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Pisa (Caruel, 1860); PI Poa compressa L. Paleo-Subtrop.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; – Polypogon monspeliensis (L.) Desf. v a r. monspe- Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli liensis (Corti, 1955). (Selvi & Bettini, 2004) Circumbor.; H caesp Polypogon viridis (Gouan) Breistr. Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Poa nemoralis L. 2004) Castellina Marittima (Pacini, 1999); Miemo (Contardo, Paleo-Subtrop.; H caesp 1969); Volterra (Foggi et al., 2000); S. Rossore – Agrostis verticillata Vill. (Neri, 1894). (Garbari, 2000) Circumbor.; H caesp Psilurus incurvus (Gouan) Sch. et Th. – Agrostis alba L. (Contardo, 1969). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Monterufoli- Poa palustris L. Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Bosco dell’Ulivo Eurimedit.; T scap (Coaro, 1987); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); – Psilurus nardoides Trin. (Caruel, 1860). S. Rossore (Garbari, 2000) Circumbor.; H caesp Puccinellia distans (Jacq.) Parl. S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Poa pratensis L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Caruel, 1860) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Paleotemp.; H caesp (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, – Glyceria festucaeformis Heyn. (Caruel, 1860) 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Volterra (Neri, – Glyceria distans Wahlemb. (Corti, 1955). 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Circumbor.; H caesp Puccinellia palustris (Seen.) Hayek – Poa pratensis L. s u b s p . angustifolia (L.) Hayek Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) (Corti, 1955) Stenomedit.; H caesp – Poa angustifolia L. (Savi, 1798). Sclerochloa dura (L.) Beauv. Poa sylvicola Guss. Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Riparbella Eurimedit.; T scap (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & – Poa dura L. (Savi, 1798). Bettini, 2004) Medit.-Europ.; H caesp Secale cereale L. Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) – Poa trivialis L. s u b s p . sylvicola (Guss.) H. Lindb. Asia; T scap fil. (Selvi & Bettini, 2004) – Poa trivialis L. v a r. silvicola (Guss.) Fiori (Corti, Sesleria argentea (Savi) Savi 1955). Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); Monte Pisano (Caruel, 1860; Tomei, 2000) Poa trivialis L. subsp. trivialis – Sesleria elongata Host ? cylindrica Lois. (Caruel, 1860) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano – Sesleria cylindrica (Balbis) DC. (Tomei, 2000) (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pignatti (1982) la cita solo per il Piemonte e la Liguria. 74 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Sesleria autumnalis (Scop.) Schultz Sphenopus divaricatus (Gouan) Rchb. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Pisa (Caruel, 1860) Serchio (Mazzei, 1995) – Sphenopus gouani Trin. (Caruel, 1860). SE-Europ.; H caesp Sporobolus indicus (L.) R. Br. Sesleria cfr. italica (Pamp.) Ujhelyi Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Tropicale; H scap Endem.; H caesp È dubbio se le segnalazioni di questa specie siano da riferire ad essa oppure a Sporobolus poiretii (Roem. et Setaria ambigua Guss. Schult.) Hitchc. (Viegi & Cela-Renzoni, 1981). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà Sporobolus poiretii (R. et S.) Hitchc. & Garbari, 2004); Pisa (Caruel, 1860) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Canali e fos- Termo-Cosmop.; T scap si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); PI – Setaria verticillata (R. Br.) Pal. Beauv. subsp. ambi- Nordamer.; H caesp gua (Guss.) Briquet (Caruel, 1860; Corti, 1955). Sporobolus pungens (Schreber) Kunth Setaria glauca (L.) Beauv. Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Subtrop.; G rhiz (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, – Agrostis pungens L. (Savi, 1798). 1995); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Pisa (Caruel, 1860) Stipa bromoides (L.) Dörfl. Subcosmop.; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano – Setaria lutescens (Weig.) Hubbard (Corti, 1955). (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Setaria italica (L.) Beauv. Stenomedit.; H caesp Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Provincia Pisana – Stipa aristella L. (Caruel, 1860) (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa (PI-HB Pellegrini); – Stipa bromoides (L.) Brand. ex Koch (Corti, 1955). Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Asia tropicale; T scap Stipa etrusca Moraldo Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Setaria verticillata (L.) Beauv. Endem.; H caesp Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini) Stipa pennata L. s.l. Termo-Cosmop.; T scap Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20) – Panicum verticillatum L. (Savi, 1798). SW-Europ. (Subatl.); H caesp

Setaria viridis (L.) Beauv. Stipa setigera Presl Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, S. Rossore (Garbari, 2000) 1860; Savi, 1798); S. Rossore (Garbari, 2000); Monte- Sudamer.; H caesp rufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Subcosmop.; T scap Stipa tirsa Steven – Panicum viride L. (Savi, 1798). Castellina Marittima (Pacini, 1999) Eurosiber.; H caesp Sorghum bicolor (L.) Moench Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana Stipa trichotoma Nees (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa (PI-HB Pellegrini); S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Provincia Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); PI Paleotrop.; T scap Sudamer.; H caesp – Sorghum vulgare Pers. (PI-HB Pellegrini). Tragus racemosus (L.) All. Sorghum halepense (L.) Pers. S. Rossore (Corti, 1955; Caruel, 1860; PI-HB Pellegri- Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; ni); Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Provincia Pisana (Vi e g i Termo-Cosmop.; T scap & Cela-Renzoni, 1981); Volterra (Caruel, 1860; Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Trisetaria aurea (Ten.) Pign. Termo-Cosmop.; G rhiz S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (S. – Holcus halepensis L. (Savi, 1798). Rossore-Cascine Nuove) (Poggi & Rossetti, 1889) Stenomedit.; T scap Spartina juncea (Michx.) Willd. – Trisetum aureum Ten. (Corti, 1955; Poggi & Rossetti, S. Rossore (Garbari, 2000) 1 8 8 9 ) . Anfi.-Atl.; G rhiz FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 75

Trisetaria panicea (Lam.) Maire Vulpia membranacea (L.) Link S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Fucecchio (Garbari, 1980); Castellina Marittima Pisa (Bocca d’Arno) (PI-HB Pellegini); PI (Pacini, 1999); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Medit.-Atl.; T caesp PI – Vulpia uniglumis Rchb. (Caruel, 1860; PI-HB Stenomedit.-Occidentale; T scap Pellegrini). – Trisetum paniceum (Lam.) Pers. (Corti, 1955) – Trisetum neglectum R. et S. (Caruel, 1860; PI-HB Vulpia myuros (L.) Gmelin Pellegrini). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Trisetaria parviflora (Desf.) Maire Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Volterra (Caruel, 1860); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Coltano) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini) Subcosmop.; T caesp SW-Medit.; T scap – Festuca myuros L. (Caruel, 1860; Savi, 1798). – Trisetum parviflorum (Desf.) Pers. (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini). Zea mays L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana Trisetum flavescens (L.) Beauv. (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa (PI-HB Pellegrini) Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Neotrop.; T scap Pisa (Savi, 1798) Eurasiat.; H caesp – Avena flavescens L. (Savi, 1798). HALORAGACEAE Triticum aestivum L. Myriophyllum alterniflorum DC. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana (Tomei et al., 1991) (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa (PI-HB Pellegrini) Coltivato; T scap Anfi.-Atl.; I rad – Triticum sativum Lam. (PI-HB Pellegrini). Myriophyllum spicatum L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Typhoides arundinacea (L.) Moench (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Lago di S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Bientina (Tomei et al., 1991); Canali e fossi NO Pisa Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et (Pedullà & Garbari, 2004) a l . , 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Lago di Subcosmop.; I rad Bientina (Tomei et al., 1991; Baldini 1993); Pisa (Coltano) (PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa Myriophyllum verticillatum L. (Pedullà & Garbari, 2004); PI Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Circumbor.; He Prete et al., 1990); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) – Phalaris arundinacea L. (Caruel, 1860; PI-HB Circumbor.; I rad Pellegrini).

Vulpia bromoides (L.) S.F. Gray HIPPOCASTANACEAE S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Paleotemp.; T caesp Aesculus hippocastanum L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Vulpia ciliata (Danth.) Link (Del Prete et al., 1990; Tomei, 2000); PI S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Balcan.; P scap (Del Prete et al., 1990); Pisa e Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; T caesp HYDROCHARITACEAE – Festuca ciliata Danth. (Caruel, 1860). Elodea canadensis Michx. Vulpia geniculata (L.) Link Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860) (Tomei et al., 1991); Provincia Pisana (Viegi & Cela- Stenomedit.-Occidentali; T caesp Renzoni, 1981); Pisa (PI-HB Pellegrini); Canali e fos- – Festuca geniculata Willd. (Caruel, 1860). si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Avv.; I rad Vulpia ligustica (All.) Link – Anacharis canadensis (Richard) Planchon (Garbari, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000; PI-HB 1980). Pellegrini); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa, Volterra (Caruel, 1860); PI Elodea densa (Planchon) Caspary Canale del Marmigliaio (Cela-Renzoni, 1969) Stenomedit.; T caesp Sudamer.; I rad – Egeria densa Planchon (Cela-Renzoni, 1969). 76 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Hydrocharis morsus-ranae L. Hypericum montanum L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; Caruel, Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et 1860; PI-HB Pellegrini); Lago di Bientina (Tomei et al. , al., 1990; B. Pierini, com. pers., 2004); Bosco dell’U- 1991); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000) livo (Coaro, 1987); Monterufoli-Caselli (Selvi & Betti- Eurasiat.; I rad ni, 2004) Europeo-Caucas.; H caesp Vallisneria spiralis L. – Hypericum montanum L. var. scabrum Koch (Corti, Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); 1955). Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991); Canali e fossi NO Hypericum mutilum L. Pisa (Pedullà & Garbari, 2002, 2004); Nord Provincia Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina di Pisa (Tomei & Guazzi, 1993) (Tomei et al., 1991); Provincia Pisana (Viegi & Cela- Cosmop.; I rad Renzoni, 1981) Nordamer.; T scap

HYMENOPHYLLACEAE Hypericum perfoliatum L. S. Rossore (Garbari, 2000) Hymenophyllum tunbrigense (L.) Sm. Stenomedit.; H scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Giovannini, 2000) Subcosmop.; G rhiz Hypericum perforatum L. subsp. perforatum Da considerarsi estinto nel Pisano. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Vandenboschia speciosa (Willd.) G. Kunkel Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; Monte Pisano (Giovannini, 2000; Garbari et al., 2003b) PI-HB Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, W-Europ.; G rhiz 1995); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Miemo (Contardo, 1969); Bacino del Cecina (Vergnano, 1953); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, 1789); HYPERICACEAE Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Paleotemp.; H scap Hypericum androsaemum L. – Hypericum perforatum L. var. vulgare Neilr. (Corti, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1955). (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1895); Monterufoli-Caselli Hypericum perforatum L. subsp. v e r o n e n s e (Selvi & Bettini, 2004); PI (Schrank) Cesati Eurimedit.; NP Castellina Marittima (Pacini, 1999); Pisa, S. Rossore (Corti, 1955; Ciccarelli & Garbari, 2004); Canali e fos- Hypericum australe Ten. si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Monte Pisano (Marchetti, 1983); Coltano (Caruel, Paleotemp.; H scap 1860) – Hypericum perforatum L. v a r. microphyllum DC. Steno-Medit. Occid.; H scap (Corti, 1955) – Hypericum perforatum L. s u b s p . a n g u s t i f o l i u m Hypericum coris L. (DC.) Gaudin (Pignatti, 1982). Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) SW-Europ.; Ch suffr Hypericum tetrapterum Fries S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Hypericum elodes L. (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina (Tomei et al., S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Coltano (PI- 1991); S. Giuliano (PI-HB Pellegrini); Volterra (Caruel, HB Pellegrini) 1860) Europ. (Atlant.); I rad Paleotemp.; H scap – Hypericum elodes Huds. (Corti, 1955) – Hypericum quadrangulum L. (Caruel, 1860; PI-HB – Hypericum pulchrum L. (PI-HB Pellegrini). Pellegrini). Hypericum hirsutum L. Volterra (Caruel, 1860) HYPOLEPIDACEAE Paleotemp.; H scap Hypericum humifusum L. Pteridium aquilinum (L.) Kuhn S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et (Del Prete et al., 1990; Giovannini, 2000; Garbari et al. , al., 1990); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa 2003b); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monti d’Oltre (Castagnolo) (Caruel, 1860); PI Serchio (Mazzei, 1995); Bacino del Cecina (Ve rg n a n o , Subcosmop.; H scap 1953); Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 77 et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Hermodactylus tuberosus (L.) Salisb. 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Caruel, Cosmop.; G rhiz 1860) – Pteridium aquilinum (L.) Kuhn f o r m a g l a b r u m N-Medit. (Steno-Medit.); G rhiz (Hook) Junge (Corti, 1955) – Pteridium aquilinum (L.) Kuhn f o r m a p u b e s c e n s Iris albicans Lange Zumagi (Corti, 1955) Pisa (Savi, 1798) – Pteridium aquilinum (L.) Kuhn f o r m a p u b e s c e n s G rhiz Zumagi subf. pinnatifidum Warnst. (Corti, 1955). – Iris alba Savi (Savi, 1798).

Iris florentina L. IRIDACEAE Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) Crocus biflorus Miller Origine ignota; G rhiz S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; PI-HB Pellegrini); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et Iris foetidissima L. al., 1990); Volterra (Neri, 1894) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano NE-Medit.; G bulb (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Canali e fossi Crocus etruscus Parl. NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Volterra (Caruel, Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 1860); PI Endem.; G bulb Eurimedit.; G rhiz Crocus neapolitanus Mord. et Loisel. Iris germanica L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) (Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, 1894) Eurimedit.; G bulb Origine ignota; G rhiz

Crocus sativus L. Iris graminea L. Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, 1789) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) W-Asiat.-Coltivato; G bulb Medio-Europ.-Pontico; G bulb Crocus vernus (L.) Hill Iris lutescens Lam. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Europ.; G. bulb Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Monterufoli-Caselli (Selvi & Crocus vernus (L.) Hill subsp. albiflorus (Kit.) Asch. Bettini, 2004) & Graebn. Stenomedit.-Nordoccid.; G rhiz Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990) – Iris olbiensis Hen. (Caruel, 1860) Orof. S-Europ.; G bulb – Iris chamaeiris Bertol. (Del Prete et al., 1990; – Crocus vernus All. (Caruel, 1860) Mazzei, 1995; Pacini, 1999). – Crocus albiflorus Kit. (Del Prete et al., 1990). Gladiolus communis L. Iris pallida Lam. Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Pisa (Savi, 1798); Pisa (Savi, 1798); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Castellina Marittima (Pacini, 1999); Canali e fossi NO Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini) Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli G rhiz (Selvi & Bettini, 2004) – Iris pallida Enc. (Savi, 1798). N-Medit.-W-Asiat.; G bulb Iris pseudacorus L. Gladiolus italicus Miller S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000; PI-HB Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Pellegrini); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Serchio (Mazzei, 1995); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Lago (Selvi & Bettini, 2004) di Bientina (Tomei et al., 1991); Asciano, Monte Pisano Eurimedit.; G bulb (Bertacchi et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà – Gladiolus segetum Ker. Gawl. (Neri, 1894; PI-HB & Garbari, 2004); PI Pellegrini). Eurasiat.; G rhiz Gladiolus palustris Gaudin Iris unguicularis Poiret Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Bosco dell’Ulivo Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) (Coaro, 1987); Volterra (Foggi et al., 2000) W-Medit.; G rhiz Centroeurop.; G bulb Non c’è in Pignatti (1982). 78 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Romulea bulbocodium (L.) Seb. et Mauri Juncus anceps Laharpe S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000) Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, W-Medit.; G rhiz 1995); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli Scomparso (Bertacchi et al., 2000). (Selvi & Bettini, 2004) Stenomedit.; G bulb Juncus articulatus L. s.s. – Ixia bulbocodium L. (Savi, 1798; Santi, 1789). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Romulea columnae Seb. et Mauri a l ., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Caruel, 1860; Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); al., 1991); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Castellina Marittima (Pacini, 1999) 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Stenomedit.; G bulb Circumbor.; G rhiz – Juncus lamprocarpus Ehrh. (Caruel, 1860) Romulea purpurascens Ten. – Juncus articulatus L. var. excl. (Corti, 1955) S. Rossore (Garbari, 2000) – Juncus articulatus L. fo. prolyfer Parl. (Corti, 1955). Sudafr.; G bulb Juncus bufonius L. Romulea ramiflora Ten. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Pisa (S. Rossore, Asciano) (Caruel, 1860; PI-HB Pelle- Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Caruel, 1860; Savi, grini); 1798); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Stenomedit.-Sudoccidentale; G bulb Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Cosmop.; T caesp – Juncus bufonius L. v a r . genuinus Coutinho (Corti, ISOETACEAE 1955). Isoetes duriei Bory Juncus bulbosus L Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Giovannini, 2000; S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Garbari et al., 2003b) (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Lago di Stenomedit.-Occidentale; G bulb Bientina (Tomei et al., 1991); PI Europeo; I rad JUGLANDACEAE Juncus capitatus Weigel Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Juglans regia L. (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Lago di Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (Castagnolo; S. (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Rossore) (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini) SW-Asiat.; P scap Eurimedit.-Atl.; T scap – Juncus mutabilis Enc. (Savi, 1798). JUNCACEAE Juncus compressus Jacq. Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (S. Giuliano) Juncus acutiflorus Ehrh. (PI-HB Pellegrini); Pisa (Caruel, 1860) S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Eurasiat.; G rhiz Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Lago di Bientina Juncus conglomeratus L. ( Tomei et al., 1991); Pisa (Bocca d’Arno) (PI-HB S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Pellegrini) Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Europeo; G rhiz al., 1990; PI-HB Pellegrini); Pisa (Caruel, 1860; Savi, – Juncus sylvaticus Reich. (Caruel, 1860; PI-HB 1798); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Canali e Pellegrini). fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Juncus acutus L. Eurosiber.; H caesp S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); – Juncus conglomeratus L. v a r . typicus Asch. u. Gr. Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); (Corti, 1955). Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Juncus depauperatus Ten. Eurimedit.; H caesp Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) – Juncus tommasinii Parl. (Caruel, 1860) Stenomedit.-Occidentale; H caesp (G rhiz) – Juncus acutus L. v a r. tommasinii (Parl.) A r c a n g e l i (Corti, 1955). FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 79

Juncus effusus L. subsp. effusus Migliarino (Tomei & Guazzi, 1993); Monterufoli- S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Europeo-Caucas.; G rhiz a l ., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa – Juncus obtusiflorus Ehrh. (Bertacchi et al., 2000; (Caruel, 1860; Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et Poggi & Rossetti, 1889; Caruel, 1860; PI-HB a l ., 1991); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al. , Pellegrini). 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Cosmop.; H caesp Juncus tenageja Ehrh. – Juncus effusus L. v a r. elatus Asch. u. Gr. (Corti, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Lago di 1955). Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (Caruel, 1860) Paleotemp.; T caesp Juncus fontanesii J. Gray Nord Provincia di Pisa, Migliarino (Tomei & Guazzi, Juncus tenuis Willd. 1993) Nord Provincia di Pisa, Migliarino (Tomei & Guazzi, Paleosubtrop.; G rhiz 1993) Boreoameric.; H caesp Juncus gerardi Loisel. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980) Luzula albida (Hoffm.) Lam. et DC. Circumbor.; G rhiz Monte Pisano (Tomei, 2000) Centroeurop.; H caesp Juncus heterophyllus Desf. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina Luzula campestris (L.) DC. (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991); Pisa (Castagnolo) S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); (Caruel, 1860) Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); W-Medit.-Atl.; I rad Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Monterufoli- Juncus cfr. hybridus Brot. Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Lago di Bientina Europeo-Caucas.; H caesp (Tomei et al., 1991); S. Rossore (Garbari, 2000) – Luzula campestris DC. v a r . vulgaris Gaud. f o r m a Medit.-Atl.; T caesp genuina Asch. (Corti, 1955) – Juncus campestris L. (Savi, 1798). Juncus inflexus L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Luzula forsteri (Sm.) DC. (Del Prete et al., 1990; Poggi & Rossetti, 1889); Lago S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); di Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (Caruel, 1860); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); (Coaro, 1987); Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Paleotemp.; H caesp Bettini, 2004); PI – Juncus inflexus L. v a r . longicornis (Bastard) Fiori Eurimedit.; H caesp (Corti, 1955) – Luzula forsteri DC. (Corti, 1955). – Juncus glaucus Ehrh. (Poggi & Rossetti, 1889). Luzula multiflora (Ehrh.) Lej. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990) Juncus maritimus Lam. Anfiadriatica; H caesp S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); – Luzula erecta Desv. (Caruel, 1860). Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (PI-HB Pellegri- ni); Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi Luzula nivea (L.) Lam. et DC. & Bettini, 2004); PI Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990) Subcosmop.; G rhiz Orof. SW-Europ.; H caesp Juncus pygmaeus Richard Luzula pedemontana Boiss. et Reuter S. Rossore (Garbari, 2000); Castagnolo (Pisa) (Caruel, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) 1860) Subendem.; H caesp Medit.-Atl.; T caesp – Juncus cfr. pygmaeus Richard (Garbari, 2000). Luzula pilosa (L.) Willd. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Juncus subnodulosus Schrank Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Circumbor.; H caesp (Del Prete et al., 1990); Pisa (Bocca d’Arno) (PI-HB Pellegrini); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al. , Triglochin bulbosum L. subsp. b a r r e l i e r i ( L o i s e l . ) 2000); Pisa (S. Giuliano, Bocca d’Arno) (Caruel, 1860; Rouy Poggi & Rossetti, 1889); Canali e fossi NO Pisa Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) (Pedullà & Garbari, 2004); Nord Provincia di Pisa, Stenomedit.; G bulb 80 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Triglochin maritimum L. Calamintha nepeta (L.) Savi Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Caruel, Subcosmop.; H scap 1860; Savi, 1798); Monte Pisano (Del Prete et al. , 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Triglochin palustre L. Serchio (Mazzei, 1995); Mura di Cascina (Ti z z o n i , Pisa (Bocca d’Arno) (PI-HB Pellegrini) 1995); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Circumbor.; G bulb 2004); S. Rossore (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Medit.-Mont.; H scap (Ch suffr) LAMIACEAE – Satureja nepeta (L.) Scheele (Selvi & Bettini, 2004) – Calamintha parviflora Lam. (Caruel, 1860) Acinos arvensis (Lam.) Dandy – Nepeta nepetella L. (Del Prete et al., 1990). Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Calamintha sylvatica Bromf. subsp. sylvatica Bettini, 2004) Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (S. Rossore) (PI- Eurimedit.; T scap HB Pellegrini) – Calamintha arvensis Lam. (Caruel, 1860) Europeo-Caucas.; H scap – Calamintha acinos Clairv. (PI-HB Pellegrini). – Calamintha montana Lam. (PI-HB Pellegrini).

Ajuga chamaepitys (L.) Schreber Clinopodium vulgare L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1860; Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli- (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 1987); Pisa (Savi, 1798); Miemo (Contardo, 1969); Eurimedit.; T scap (H bienn-H ascap) Riparbella (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli – Teucrium chamaepitys L. (Savi, 1798; Neri, 1894). (Selvi & Bettini, 2004); PI Circumbor.; H scap Ajuga iva (L.) Schreber – Satureja vulgaris (L.) Fritsch var. typica Fiori (Corti, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) 1955) Stenomedit.; Ch suffr – Satureja vulgaris (L.) Fritsch (Contardo, 1969; Selvi & Bettini, 2004). Ajuga reptans L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Galeopsis angustifolia Ehrh. (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Monti d’Oltre Europ.; H scap Serchio (Mazzei, 1995); Pisa (Coltano) (PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., 2000); Galeopsis ladanum L. Riparbella (Foggi et al., 2000); San Giuliano (Santi, Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798; PI-HB Pellegrini) 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Eurasiat.; T scap Europeo-Caucas.; H rept – Ajuga reptans L. var. typica Fiori (Corti, 1955) Galeopsis tetrahit L. – Ajuga reptans L. var. typica Fiori forma rosea Fiori Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) (Corti, 1955) Eurasiat.; T scap – Ajuga reptans L. v a r. typica Fiori f o r m a a l b i f l o r a Zenari (Corti, 1955). Glechoma hederacea L. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Ballota nigra L. subsp. foetida Hayek Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860; Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); San Giuliano (Santi, Monte Pisano (B. Pierini, com. pers., 2004) 1789) Eurimedit.; H scap Circumbor.; H rept – Nepeta glechoma Benth. (Caruel, 1860; PI-HB Ballota nigra L. subsp. nigra Pellegrini). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Volterra (Neri, 1894); Pisa (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi Lamiastrum galeobdolon (L.) Ehrend. et Polatschek & Bettini, 2004); PI subsp. galeobdolon Eurimedit.; H scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Europeo-Caucas.; H scap Ballota nigra L. subsp. u n c i n a t a (Fiori et Bég.) Patzak Lamium album L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) Pisa (Caruel, 1860) Eurimedit. (Archeofita?); H scap Eurasiat. Temp.; H scap FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 81

Lamium amplexicaule L. 1991); Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Eurosiber.; H scap PI-HB Pellegrini); Volterra (Caruel, 1860; Neri, 1895); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Marrubium vulgare L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Paleotemp.; T scap Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Lamium bifidum Cyr. Subcosmop.; H scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Melissa officinalis L. Stenomedit.; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Caruel, – Lamium bifidum Cyr. subsp. bifidum (Corti, 1955). 1860; Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894); Monte Pisano ( Tomei, 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Lamium maculatum L. Garbari, 2004); PI Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; W-Asiat.; H scap Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); – Melissa officinalis L. v a r. o fficinalis Briq. (Corti, Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); 1955). Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurasiat. Temper.; H scap Melissa officinalis L. subsp. altissima (Sibth. et Sm.) – Lamium laevigatum L. (Savi, 1798). Arcangeli S. Rossore (Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et Lamium purpureum L. al., 1990) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Stenomedit.; H scap (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, – Melissa romana Miller (Del Prete et al., 1990). 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Melittis melissophyllum L. 2004); S. Rossore (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- (Selvi & Bettini, 2004) HB Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Eurasiat.; T scap Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); San Giuliano Lavandula angustifolia Miller (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); 2004) Pisa (Savi, 1798) Centroeurop.; H scap Stenomedit.-Occidentale; NP – Lavandula officinalis (Caruel, 1860) Mentha aquatica L. subsp. aquatica – Lavandula spica L. (Savi, 1798). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Lavandula stoechas L. a l., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- (Caruel, 1860; Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et HB Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); San Giuliano (Santi, a l., 1991); Pisa (S. Giuliano) (PI-HB Pellegrini); 1789) Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); Stenomedit.; NP Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., 2000); Canali e fos- si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Lycopus europaeus L. Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco Paleotemp.; H scap dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); Mentha longifolia (L.) Hudson Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Monte Pisano Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB ( Tomei, 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); S. Rossore (Garbari, Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2000) 2004) Paleotemp.; H scap Paleotemp.; H scap – Mentha sylvestris L. (Neri, 1894; PI-HB Pellegrini). – Lycopus europaeus L. f o r m a pubescens Benth. in DC. (Corti, 1955). Mentha x piperita L. Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Lycopus europaeus L. subsp. mollis (Kerner) Rothm. Coltiv.; H scap Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2002, 2004) – Mentha piperita L. s u b h y b. piperita (Pedullà & Garbari, Paleotemp.; H scap 2 0 0 4 ) . Lycopus exaltatus L. fil. Mentha pulegium L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina (Tomei et al., (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 82 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

1987); Pisa (Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et Prunella laciniata (L.) L. a l., 1991); Volterra (Caruel, 1860; Neri, 1894); San Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Giuliano (Santi, 1789); S. Rossore (Garbari, 2000); Caruel, 1860); S. Rossore (Garbari, 2000); Miemo Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Contardo, 1969); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Eurimedit.; H scap 2004) Eurimedit.; H scap Mentha rotundifolia (L.) Hudson – Brunella vulgaris L. b laciniata (L.) Fiori (Contardo, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1969). (Caruel, 1860) Eurimedit.; H scap Prunella vulgaris L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Mentha spicata L. subsp. spicata (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Canali e fossi 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798; PI-HB NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Eurimedit.; H scap Miemo (Contardo, 1969); San Giuliano (Santi, 1789); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Mentha suaveolens E h rh. subsp. i n s u l a r i s ( R e q . ) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Greuter Circumbor.; H scap Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2002, 2004) Eurimedit.; H scap Rosmarinus officinalis L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Mentha suaveolens Ehrh. subsp. suaveolens (Del Prete et al., 1990); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Canali e fossi & Garbari, 2004) NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); S. Rossore Stenomedit.; NP (Garbari, 2000) Eurimedit.; H scap Salvia clandestina L. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Micromeria graeca (L.) Bentham subsp. graeca Pisa (Savi, 1798); S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB 2000; Del Carratore & Garbari, 2003); PI Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Medit.-Atl.; H scap Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Pisa (Caruel, 1860); – Salvia verbenaca L. subsp. multifida (Sibth. et Sm.) Volterra (Neri, 1894); S. Rossore (Garbari, 2000); Briquet (Corti, 1955) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Salvia pratensis minor Savi (Savi, 1798) Stenomedit.; Ch suffr – Salvia multifida S. et S. (Caruel, 1860; Del Prete et – Satureja graeca L. (Neri, 1894). al., 1990).

Micromeria graeca (L.) Bentham subsp. t e n u i f o l i a Salvia glutinosa L. (Ten.) Nyman Volterra (Neri, 1894) Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20) Orof.-Eurasiat.; H scap Stenomedit.; Ch suffr – Satureja graeca v a r. tenuifolia (Ten.) (Fiori, 1919/20). Salvia officinalis L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Micromeria juliana (L.) Bentham Pellegrini) Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Stenomedit.-Orientale; Ch suffr Pisa (Savi, 1798); San Giuliano (Santi, 1789) Stenomedit.; Ch suffr Salvia pratensis L. subsp. pratensis – Satureja juliana L. (Santi, 1789). Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, Nepeta cataria L. 2000); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) (Neri, 1894); Orciano, Pisa (Del Carratore & Garbari, E-Medit.-Turan.; H scap 2003) Eurimedit.; H scap Origanum majorana L. – Salvia pratensis L. subsp. haematodes (L.) Briq. Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) (Del Prete & al., 1990). Africa, Asia; H scap Origanum vulgare L. Salvia sclarea L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Volterra (Neri, 1894) (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Eurimedit.; H bienn Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli Salvia verbenaca L. (Selvi & Bettini, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Eurasiat.; H scap Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 83 a l ., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Bacino del Cecina (Caruel, 1860; Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monti ( Ve rgnano, 1953); Volterra (Neri, 1894); S. Rossore d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Caruel, 1860; (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Stenomedit.; T scap Medit.-Atl.; H scap – Salvia verbenaca L. s.l. (Corti, 1955). Stachys annua (L.) L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Salvia verticillata L. (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Orof. S-Europ.-Caucas.; H scap Bettini, 2004) Eurimedit.; T scap Satureja ascendens (Jordan) K. Maly` Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Stachys arvensis (L.) L. Medit.-Europ.; H scap Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Satureja hortensis L. Subcosmop.; T scap Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- HB Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Stachys cretica L. Serchio (Mazzei, 1995) Pisa (Coltano) (PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, Eurimedit.; T scap 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Medit.; H scap Satureja menthifolia (Host) Fritsch – Stachys italica Mill. (Neri, 1894; PI-HB Pellegrini). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Medit.-Mont.; H scap Stachys germanica L. – Satureja calamintha (L.) Scheele s u b s p . silvatica Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); (Bromf.) Briq. (Corti, 1955). Pisa (Savi, 1798); Pisa (S. Giuliano) (PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Satureja montana L. subsp. montana Eurimedit.; H scap Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, Stachys heraclea All. 1995); Volterra (Neri, 1894) Pisa (Poggi & Rossetti, 1889); Volterra (Neri, 1894) Orof. W-Medit.; Ch suffr NW-Medit.; H scap

Scutellaria columnae All. subsp. columnae Stachys officinalis (L.) Trevisan subsp. officinalis S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monti Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Castellina Marittima d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, 1894) (Pacini, 1999); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., 2000); NE-Medit.; H scap Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Scutellaria peregrina L. (Savi, 1798). Europeo-Caucas.; H scap – Betonica officinalis L. (Savi, 1798; Caruel, 1860; Scutellaria galericulata L. Neri, 1894). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monti d’Oltre Serchio Stachys palustris L. (Mazzei, 1995); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); PI S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Circumbor.; G rhiz Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Asciano, Scutellaria hastifolia L. Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); Volterra (Caruel, S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); 1860; Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (PI-HB Garbari, 2004) Pellegrini) Circumbor.; H scap SE-Europ.; G rhiz Stachys recta L. subsp. labiosa (Bertol.) Briq. Sideritis montana L. Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Orof. N-Medit.; H scap Pisa (Savi, 1798); S. Rossore (Garbari, 2000) Medit.-Turan.; T scap Stachys recta L. subsp. recta Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Sideritis romana L. Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); S. Rossore (Corti, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo 1955; Garbari, 2000); Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20) (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Monti Orof. N-Medit.; H scap 84 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Stachys recta L. subsp. serpentinii (Fiori) Arrigoni – Teucrium polium L. forma intermedium Cel. (Corti, Castellina Marittima (Pacini, 1999); Bacino del Cecina 1955). (Vergnano, 1953); Monterufoli-Caselli (Selvi & Betti- ni, 2004) Teucrium scordium L. subsp. scordioides (Schreber) Endem.; H scap Maire et Petmg. – Stachys recta L. v a r. linearifolia Fiori (Ve rg n a n o , S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di 1953). Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Stachys sylvatica L. 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Volterra (Neri, 1894) Europeo-Caucas.; H scap Eurosiber.; H scap – Teucrium scordioides Schreb. (Corti, 1955). Teucrium botrys L. Teucrium scorodonia L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di 1894); S. Rossore (Garbari, 2000) Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (To m e i , Eurimedit.; T scap 2000; PI-HB Pellegrini; L. Baldi, com. pers.); Volterra (Neri, 1895; Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli Teucrium chamaedrys L. (Selvi & Bettini, 2004); PI S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano W-Europ.; H scap (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Bosco – Teucrium scorodonia L. s u b s p . sylvestre (Lam.) dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, Gams (Corti, 1955). 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Bacino del Cecina Thymus striatus Vahl var. ophioliticus Lacaita ( Ve rgnano, 1953); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al. , Castellina Marittima (Pacini, 1999); Bacino del Cecina 2000); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Vergnano, 1953); Monterufoli-Caselli (Selvi & Betti- (Selvi & Bettini, 2004); PI ni, 2004) Eurimedit.; Ch suffr Endem.; Ch rept – Thymus acicularis Waldst. et Kit. var. ophioliticus Teucrium flavum L. subsp. flavum Lacaita (Pacini, 1999) Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); – Thymus serpyllum L. var. ophioliticus Fiori (Ver- Pisa (Savi, 1798); Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); gnano, 1953). Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); Castellina Marittima (Pacini, 1999) Thymus longicaulis Presl Stenomedit.; Ch frut (NP) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Monterufoli-Caselli (Selvi & Teucrium fruticans L. Bettini, 2004) Pisa (S. Giusto) (PI-HB Pellegrini) Eurimedit.; Ch rept (Ch suffr) Stenomedit.; NP Thymus serpyllum L. s.l. Teucrium montanum L. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20; Ve rgnano, 1953); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, 1789) Castellina Marittima (Pacini, 1999); Pisa (PI-HB N e Centroeurop.; Ch rept (Ch suffr) Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Thymus vulgaris L. Orof. S-Europ.; Ch suffr Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, – Teucrium montanum L. forma longifolium Rota 1894); San Giuliano (Santi, 1789) (Vergnano, 1953). Stenomedit.-Occidentale; Ch frut (Ch suffr)

Teucrium polium L. Ziziphora capitata L. Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) 1995); Bacino del Cecina (Ve rgn ano, 1953); Monte Europa merid. orient.; T scap Pisano (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, 1789); S. Rossore (Garbari, LAURACEAE 2000) Stenomedit.; Ch suffr Laurus nobilis L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Teucrium polium L. subsp. capitatum (L.) Arcang. (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Volterra (Neri, 1895; Foggi et al., 2000); Canali e fos- (Del Prete et al., 1990); Monterufoli-Caselli (Selvi & si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Bettini, 2004) Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Stenomedit.; Ch suffr Stenomedit.; P caesp FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 85

LEMNACEAE LILIACEAE Lemna gibba L. Allium ampeloprasum L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1860; Savi, 1798) 1798); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Asciano, Eurimedit.; G bulb Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Allium carinatum L. Subcosmop.; I nat Pisa (Savi, 1798) – Lemna vulgaris Enc. (Savi, 1798). Submedit.-Subatl.; G bulb Da riferire a A. cirrhosum Vandelli (Del Prete et al. , Lemna minor L. 1990). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Allium cepa L. 1987); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) (Caruel, 1860); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi e t W-Asiat.; G bulb a l ., 2000; PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Allium chamaemoly L. Subcosmop.; I nat S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Lemna trisulca L. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Caruel, HB Pellegrini) 1860; Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et al. , Stenomedit.; G bulb 1991); Pisa (S. Giuliano, Asciano) (PI-HB Pellegrini); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000) Allium cirrhosum Vandelli Cosmop.; I nat S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Bosco Spirodela polyrrhiza (L.) Schleid. dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di 1995); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; Caruel, Medit.-Mont.; G bulb 1860; PI-HB Pellegrini); Lago di Bientina (Tomei e t – Allium pulchellum G. Don. (Caruel, 1860; Corti, al., 1991); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 1955) 2004) – Allium carinatum L. subsp. pulchellum Bonnier & Subcosmop.; I nat Layens (Selvi & Bettini, 2004). – Lemna polyrhiza L. (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI- HB Pellegrini). Allium dentiferum Webb et Berth. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Wolffia arrhiza (L.) Wimm. Non citato in Pignatti (1982); sostituisce A. panicula- Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; tum L., non presente in Italia (Brullo et al., 2001). Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Allium fuscum W. et K. Paleo-Subtrop.; I nat Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (To m b o l o ) – Lemna arrhiza L. (Caruel, 1860; Savi, 1798). (Caruel, 1860) N-Medit.-Mont.; G bulb Entità estranea alla flora italiana (Brullo et al., 1996). LENTIBULARIACEAE Confuso con A. pallens L., con A. dentiferum Webb et Berth. o con altri t a x a del ciclo di A. paniculatum Utricularia australis R. Br. (Brullo et al., 2001). Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Europeo; I nat Allium moschatum L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Utricularia minor L. Medit.-Balcan.; G bulb Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Allium neapolitanum Cyr. Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (S.M. del Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, Giudice) (Poggi & Rossetti, 1889) 1860; Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894); Canali e fos- Centroeurop.; I nat si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Stenomedit.; G bulb Utricularia vulgaris L. – Allium album Santi (Savi, 1798). Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (Castagnolo) (Caruel, 1860) Allium nigrum L. Circumbor.; I nat Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798) 86 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Stenomedit.; G bulb Allium ursinum L. subsp. u c r a i n i c u m Kleopow et – Allium magicum L. (Savi, 1798). Oxner Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Allium pallens L. Eurasiat.-Temper.; G bulb S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Monte Pisano (PI-HB Pellegrini); Allium vineale L. Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Stenomedit.; G bulb (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB – Allium paniculatum L. subsp. intermedium Asch. u. Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Gr. var. pallens Gr. et Godr. (Corti, 1955). 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Eurimedit.; G bulb Allium paniculatum L. – Allium vineale L. v a r. compactum (Thuill.) A s c h . Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo forma fuscescens Asch. u. Gr. (Corti, 1955). (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Anthericum liliago L. Paleotemp.; G bulb Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Secondo Del Prete et al. (1990), Allium paniculatum Castellina Marittima (Pacini, 1999); Padule di L. non è specie italiana e andrebbe tenuta distinta da A. Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB dentiferum, come successivamente confermato (Brullo Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) et al., 2001). Submedit.-Subatl.; G bulb – Phalangium liliago Schreb. (Caruel, 1860; PI-HB Allium pendulinum Ten. Pellegrini). Volterra (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Asparagus acutifolius L. Stenomedit.-Occidentale; G bulb S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Allium roseum L. (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Volterra (Neri, 1894); Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1895; Foggi e t S. Rossore (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi a l., 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); San Giuliano & Bettini, 2004) (Santi, 1789); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Stenomedit.; G bulb 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Stenomedit.; G rhiz Allium roseum L. var. bulbiferum Vis. Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) Asparagus officinalis L. Stenomedit.; G bulb S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa () (PI-HB Pellegrini); Canali e fossi Allium sativum L. NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Eurimedit.; G rhiz Asia Centro-Occid. (?); G bulb Asparagus tenuifolius Lam. Allium savii Parl. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano S. Rossore (Garbari, 2000) (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; B. Pierini, com. Stenomedit.; G bulb p e r s . , 2004); Pisa (S. Rossore) (PI-HB Pellegrini); Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Allium sphaerocephalon L. Bettini, 2004) Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); SE-Europ.; G rhiz Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Bacino del Asphodelus albus L. Cecina (Ve rgnano, 1953); Pisa (S. Giuliano) (PI-HB Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli Medit.-Europ.; G rhiz (Selvi & Bettini, 2004) Paleotemp.; G bulb Asphodelus fistulosus L. Allium subhirsutum L. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Pisa (Caruel, 1860) Serchio (Mazzei, 1995) Paleo-Subtrop.; H scap (H bienn) Stenomedit.; G bulb Asphodelus microcarpus Salzm. et Viv. Allium triquetrum L. S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Stenomedit.; G rhiz Pisa (S. Giuliano) (PI-HB Pellegrini) – Asphodelus ramosus L. (Savi, 1798) Stenomedit.-Occidentale; G bulb Per le sinonimie, vedi Diaz Lifante & Valdés (1996). FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 87

Bellevalia romana (L.) Sweet Lilium bulbiferum L. subsp. croceum (Chaix) Baker S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al. , Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); PI 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); Monterufoli- Centromedit.; G bulb Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Orof.-Centroeurop.; G bulb Colchicum autumnale L. – Lilium bulbiferum L. (Caruel, 1860). Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798) Centroeurop.; G bulb Lilium candidum L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana Colchicum lusitanum Brot. (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di E-Medit.; G bulb Fucecchio (Garbari, 1980); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Muscari botryoides (L.) Miller W-Medit.; G bulb Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Colchicum neapolitanum Ten. Volterra (Neri, 1894) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Submedit.; G bulb Stenomedit.-Occidentale; G bulb – Botryanthus vulgaris Kunth (Caruel, 1860) – Hyacinthus botryoides L. (Savi, 1798). Danaë racemosa (L.) Moench San Giuliano (Santi, 1789) Muscari moschatum Willd. Caucaso e Persia; G rhiz Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) – Ruscus racemosus (Santi, 1789). Anatolia; G bulb Coltivato nei parchi e nei giardini spesso si diff o n d e nella vegetazione circostante. Muscari neglectum Guss. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco Endymion hispanicum (Miller) P. Fourn. dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Serchio Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) (Mazzei, 1995); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); W-Medit.; G bulb Pisa (PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Erythronium dens-canis L. Eurimedit.; G bulb Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); – Muscari racemosum (L.) Mill. (Corti, 1955) Pisa (Savi, 1798); Pisa (Asciano) (PI-HB Pellegrini) – Muscari racemosum Mill. (PI-HB Pellegrini) S-Europ.-S-Siber.; G bulb – Muscari atlanticum Boiss. et Reuter (Del Prete e t al., 1990). Hyacinthus orientalis L. M. atlanticum non è presente in Italia (Garbari 2004). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Volterra (Neri, 1894) Ornithogalum brevistylum Wolfn. E-Medit.; G bulb Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Ipheion uniflorum (R.C. Graham) Rafin. SE-Europ.-W-Asiat.; G bulb Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) – Ornithogalum pyramidale L. (Mazzei, 1995; Selvi Sudamer.; G bulb & Bettini, 2004) Colt. per ornamento e spontaneizzato. Per la sinonimia, cfr. Tornadore & Orza (1987). Leopoldia comosa (L.) Parl. Ornithogalum collinum Guss. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990) (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Bosco Endem.; G bulb dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, Non presente in Toscana (Garbari et al., 2003a). 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Volterra (Neri, Ornithogalum etruscum Parl. 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Monte Pisano (Garbari et al., 2003a) Eurimedit.; G bulb Endem.; G bulb – Bellevalia comosa Kunth (Caruel, 1860) – Muscari comosum (L.) Mill. v a r . typicum Fiori Ornithogalum exscapum Ten. subsp. exscapum (Corti, 1955) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); S. Rossore – Hyacinthus comosum L. (Savi, 1798) (Garbari, 2000); Volterra (Caruel, 1860) – Muscari comosum Mill. (PI-HB Pellegrini) S-Europ.; G bulb – Muscari comosum Bert. (Neri, 1894). Ornithogalum gussonei Ten. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 88 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Medit.; G bulb Scilla hyacinthoides L. Questa specie, presente nell’Italia meridionale, non Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Caruel, esiste in Toscana (Garbari et al., 2003a). 1860) W-Asiat.; G bulb Ornithogalum narbonense L. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- Smilax aspera L. HB Pellegrini) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Eurimedit.; G bulb (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Ornithogalum pyrenaicum L. Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Bacino del S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Cecina (Vergnano, 1953); Volterra (Neri, 1894; Foggi Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); et al., 2000); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli- Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Paleo-Subtrop.; NP Eurimedit.; G bulb – Smilax aspera L. var. mauritanica (Desf.) Gr. Godr. – Ornithogalum pyrenaicum L. var. flavescens (Lam.) (Corti, 1955). Baker (Corti, 1955). Tulipa australis Link Ornithogalum umbellatum L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Endem.; G bulb (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà Tulipa clusiana DC. & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 2004) 1860); Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Eurimedit.; G bulb Turan.; G bulb Esotica spontaneizzata. Polygonatum odoratum (Miller) Druce S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Tulipa gesneriana L. Volterra (Caruel, 1860) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Circumbor.; G rhiz Centroasiat.; G bulb – Polygonatum officinale All. (Caruel, 1860) Esotica spontaneizzata probabilmente di origine artifi- – Polygonatum officinale All. v a r. officinale (Corti, ciale. 1955). Tulipa maleolens Leboul Ruscus aculeatus L. Monte Pisano (Tomei, 2000) S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Coltiv.; G bulb Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Bosco Spontaneizzata (Tomei, 2000). dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Tulipa praecox Ten. Serchio (Mazzei, 1995); Bacino del Cecina (Ve rg n a n o , Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana 1953); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., 2000); Riparbella (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Volterra (Neri, 1894) (Foggi et al., 2000); San Giuliano (Santi, 1789); Centroasiat.; G bulb Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Esotica spontaneizzata. Eurimedit.; G rhiz Tulipa saxatilis Sieb. Ruscus hypoglossum L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) G bulb Eurimedit. (Sub-pontico); G rhiz/Ch frut Esotica spontaneizzata. Scilla autumnalis L. Tulipa sylvestris L. S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pellegrini) Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, Eurimedit.; G bulb 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Pisa (S. Giuliano) (PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli Urginea maritima (L.) Baker (Selvi & Bettini, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, Eurimedit.; G bulb 1860; Savi, 1798) Stenomedit.-Macarones.; G bulb Scilla bifolia L. – Urginea scilla Steinb. (Caruel, 1860) Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); – Scilla maritima L. (Savi, 1798). Volterra (Foggi et al., 2000); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Centroeurop.-Caucas.; G bulb FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 89

LINACEAE 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); Monterufoli-Caselli (Selvi Linum alpinum Jacq. & Bettini, 2004); PI Castellina Marittima (Pacini, 1999) Eurimedit.; T scap S-Europ.; H scap – Linum gallicum L. (Corti, 1955; Vergnano, 1953). Linum bienne Miller Linum usitatissimum L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et 1798); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa a l ., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monti (Pedullà & Garbari, 2004) d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Canali e fossi NO Pisa Coltivato; T scap (Pedullà & Garbari, 2004); Castagnolo, Pisa (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Linum viscosum L. Eurimedit.; H bienn Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Linum angustifolium Huds. v a r . imperforatum Medioeurop.; H scap Strobl. (Corti, 1955) – Linum angustifolium Huds. (Caruel, 1860). Radiola linoides Roth S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Linum catharticum L. subsp. catharticum Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Lago di Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Monterufoli-Caselli Bientina (Tomei et al., 1991) (Selvi & Bettini, 2004) Paleotemp.; T scap Eurimedit.-Europeo; T scap/H scap – Linum radiola L. (Savi, 1798). Linum flavum L. San Giuliano (Santi, 1789) LORANTHACEAE SE-Europ.; H scap Segnalato solo per il Carso triestino (Pignatti, 1982). Loranthus europaeus Jacq. Volterra (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi Linum maritimum L. & Bettini, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco Europeo-Caucas.; P ep dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Viscum album L. subsp. album W-Medit.; H scap Pisa (Savi, 1798) – Linum maritimum L. var. maritimum (Corti, 1955). Eurasiat.; P ep

Linum strictum L. subsp. c o r y m b u l o s u m ( R c h b . ) Rouy LYTHRACEAE Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Volterra, S. Rossore (Caruel, Lythrum borysthenicum (Schrank) Litv. 1860) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Stenomedit.; T scap (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina (Tomei et al., – Linum corymbulosum Rchb. (Fiori, 1919/20). 1991); Pisa (Caruel, 1860) Submedit.; T scap Linum strictum L. subsp. strictum – Peplis erecta Req. (Caruel, 1860). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, 1798); Bocca d’Arno (PI-HB Pellegrini); Vo l t e r r a Lythrum hyssopifolia L. (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di 2004); PI Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Stenomedit.; T scap Pellegrini); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Volterra (Neri, 1894) Linum tenuifolium L. Subcosmop.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20; Ve rgnano, 1953); Lythrum portula (L.) D.A. Webb Castellina Marittima (Pacini, 1999); San Giuliano (Santi, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1789); Volterra (Caruel, 1860); S. Rossore (Garbari, (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina (Tomei et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 1991); Pisa (PI-HB Pellegrini) Submedit.-pontico; Ch suffr Europeo; T rept – Peplis portula L. (Corti, 1955; PI-HB Pellegrini). Linum trigynum L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Lythrum salicaria L. (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et 90 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, Althaea cannabina L. 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Lago di Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798) Bientina (Tomei et al., 1991); Asciano, Monte Pisano S-Europ. W-Asiat.; H scap (Bertacchi et al., 2000); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Hibiscus palustris L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Lago di Subcosmop.; H scap Bientina (Tomei et al., 1991); PI Circumbor.; T scap Lythrum tribracteatum Salzm. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Bosco dell’Ulivo Kosteletzkya pentacarpos (L.) Ledeb. (Coaro, 1987); Pisa (PI-HB Pellegrini); S. Rossore Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) (Garbari, 2000) Pontico; H scap Eurimedit.; T scap Da considerarsi estinta in Toscana (Tomei et al., 1991). – Lythrum bibracteatum Saltz. (PI-HB Pellegrini). Lavatera cretica L. Lythrum virgatum L. Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) S. Rossore (Garbari, 2000) Stenomedit.; T scap SE-Europ.-S-Siber.; H scap Lavatera olbia L. Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) MAGNOLIACEAE Stenomedit.; NP

Magnolia obovata Thumb. Lavatera punctata All. Monte Pisano (Tomei, 2000) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Coltivata; P scap (Del Prete et al., 1990; Caruel, 1860); Pisa (PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Magnolia grandiflora L. 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Stenomedit.; T scap Nordamer.; P scap Lavatera thuringiaca L. subsp. thuringiaca Pisa (Savi, 1798) MALVACEAE Sudsiber.; H scap Abutilon theophrasti Medicus Malope malacoides L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra (Caruel, 1860); (Tomei et al., 1991); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Stenomedit.; T scap 2004) Sudsiber. (Subpontico); T scap Malva moschata L. Monte Pisano (B. Pierini, com. pers., 2004) Alcea rosea L. Euri-Medit.; H scap Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina Malva neglecta Wallr. (Tomei et al., 1991) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Origine ignota; H scap Paleotemp.; T scap Althaea hirsuta L. Malva nicaeensis All. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Stenomedit.; T scap/H bienn Bettini, 2004) Eurimedit.; T scap Malva pusilla Sm. Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini) Althaea officinalis L. Eurosiber.; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di – Malva rotundifolia L. (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini). Fucecchio (Garbari, 1980); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Malva sylvestris L. Pellegrini); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000; Tomei, Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 2004); PI 1798); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa Sudsib.; H scap (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Eurosiber.; H scap FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 91

MARSILEACEAE dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Foggi et al., Marsilea quadrifolia L. 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); San Giuliano Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Monte Pisano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, (Giovannini, 2000) 2004); PI Circumbor.; I rad Stenomedit.; P caesp – Myrtus communis L. var. italica L. (Corti, 1955) – Myrtus communis L. var. romana L. (Corti, 1955). MENYANTHACEAE

Menyanthes trifoliata L. NAJADACEAE S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina (Caruel, Najas gracillima (A. Br.) Magnus 1860; Tomei et al., 1991) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana Circumbor.; I rad (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Giappone; I rad/I nat Nymphoides peltata (Gmelin) O. Kuntze S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Najas marina L. Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; PI-HB S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Lago di Pellegrini); Lago di Bientina (Caruel, 1860; Tomei et Bientina (Tomei et al., 1991); Nord Provincia di Pisa, al., 1991) Bientina (Caruel, 1860; Tomei & Guazzi, 1993) Eurasiat.; I rad Cosmop.; I rad – Menyantes nymphoides L. (Corti, 1955) – Najas major All. (Caruel, 1860). – Limnanthemum nymphoides (L.) Hoff. et Link. (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini). Najas minor All. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina (Tomei et MORACEAE al., 1991); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Nord Provincia di Pisa, Bientina (Caruel, 1860; Tomei & Broussonetia papyrifera (L.) Vent. Guazzi, 1993) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Provincia Paleotemp.; I rad Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Asia Orient.; P caesp NYCTAGINACEAE Ficus carica L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Mirabilis jalapa L. (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) 1995); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Bacino del Sudamer.; G bulb Cecina (Vergnano, 1953); Volterra (Foggi et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Pisa (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, NYMPHAEACEAE 2004); PI Medit.-Turan.; P scap Nuphar luteum (L.) S. et S. – Ficus carica L. var. caprificus L. (Tizzoni, 1995). Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Lago di Bientina Morus alba L. (Tomei et al., 1991); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) et al., 2000) Asia Orient.; P scap Eurasiat.; I rad – Nymphaea lutea L. (Savi, 1798). Morus nigra L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Nymphaea alba L. subsp. alba Coltivato; P scap Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); Volterra (Neri, 1895); MYRTACEAE Pisa (Caruel, 1860) Eucalyptus camaldulensis Dehnh. Eurasiat.; I rad Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Coltivato; P scap Nymphaea cfr. candida Presl. Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2002, 2004) Myrtus communis L. Eurasiat.; I rad S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Bosco 92 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

OLEACEAE Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Volterra (Foggi et al., 2000); Fraxinus excelsior L. San Giuliano (Santi, 1789); S. Rossore (Garbari, 2000); S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; PI-HB Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pellegrini); Pisa (Savi, 1798) Steno-W-Medit.; P caesp Europeo-Caucas.; P scap – Phyllirea vulgaris Car. ? angustifolia (Caruel, 1860).

Fraxinus ornus L. Phillyrea latifolia L. S. Rossore (Corti, 1955; PI-HB Pellegrini); Monte Pisano S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Bacino del Cecina (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); (Fiori, 1919/20; Ve rgnano, 1953); Monti d’Oltre Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); Volterra (Neri, Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Foggi et al., 2000); 1894; Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); San Giuliano (Santi, Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Eurimedit.; P scap Stenomedit.; P caesp – Phyllirea vulgaris Car. b latifolia (Caruel, 1860) Fraxinus angustifolia Va h l s u b s p. oxycarpa ( B i e b . – Phillyrea latifolia L. (emend.) var. media (L.) C.K. ex Willd.) Franco & R. Afonso Schneider forma virgata (Willd.) Fiori (Corti, 1955) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco – P. media L. (Savi, 1798; Santi, 1789). dell’Ulivo (Coaro, 1987); Volterra (Foggi et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Syringa vulgaris L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) SE-Europ.; P scap Asia Occid.; P scap – Fraxinus oxycarpa Bieb. (Corti, 1955; Garbari, 2000; Coaro, 1987; Foggi et al., 2000; Pedullà & Garbari, 2004). ONAGRACEAE

Jasminum officinale L. Circaea alpina L. Pisa (Savi, 1798) Monte Pisano (Tomei, 2000) SW-Asiat.; P caesp Artico-Alpino; H scap Da riferirsi probabilmente alla specie successiva. Ligustrum lucidum Ait. Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Canali e fossi NO Circaea lutetiana L. Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Cina; P caesp (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Foggi Ligustrum vulgare L. et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Circumbor.; H scap (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798; PI-HB Epilobium angustifolium L. Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, 1895) Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., Circumbor.; H scap 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Epilobium dodonaei Vill. Eurasiat.; NP Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Monterufoli-Caselli (Selvi & Olea europaea L. Bettini, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Orof. S-Europ.-Caucas.; H scap (Ch frut) (Del Prete et al., 1990; Tomei, 2000); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Mura di Cascina Epilobium hirsutum L. (Tizzoni, 1995); San Giuliano (Santi, 1789); Canali e Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) ( Tomei et al., 1991); Pisa (PI-HB Pellegrini); A s c i a n o , Stenomedit.; P caesp Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); Monte Pisano – Olea europaea L. var. oleaster (Hoffmg. et Lk.) DC. ( Tomei, 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, (Corti, 1955; Tizzoni, 1995) 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Olea europaea L. var. sylvestris Brot. (Tomei, 2000) Subcosmop.; H scap – Olea sylvestris (Santi, 1789). Epilobium lanceolatum Seb. et Mauri Phillyrea angustifolia L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); W-Europ. (Subatl.); H scap Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 93

Epilobium montanum L. al., 2003b); Pisa (Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; B. Pierini, com. et al., 1991) pers., 2004); Pisa (Savi, 1798) Circumbor.; G rhiz Eurasiat.; H scap Epilobium obscurum Schreber ORCHIDACEAE Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Europeo; H scap Aceras anthropophorum (L.) R. Br. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990) Epilobium palustre L. Medit.-Atl.; G bulb Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Circumbor.; H scap Anacamptis pyramidalis (L.) L.C. Rich Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Epilobium parviflorum Schreber Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); San Giuliano Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (PI-HB (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) 2004) Eurimedit.; G bulb Paleotemp.; H scap – Orchis pyramidalis (Santi, 1789).

Epilobium tetragonum L. subsp. tetragonum Cephalanthera damasonium (Miller) Druce S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monterufoli- 1798); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Canali e fos- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Eurimedit.; G rhiz Paleotemp.; H scap – Epilobium adnatum Griseb. (Corti, 1955). Cephalanthera longifolia (Hudson) Fritsch S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Ludwigia palustris (L.) Elliott (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Pellegrini); Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; PI-HB et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pellegrini); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); PI Eurasiat.; G rhiz Subcosmop.; T rept – Cephalanthera ensifolia Rich. (Caruel, 1860; PI-HB – Isnardia palustris L. (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini). Pellegrini) – Serapias longifolia (Santi, 1789). Oenothera biennis L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Cephalanthera rubra (L.) L.C. Rich. (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, Pellegrini); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., 2000); 1981); Pisa, Bocca d’Arno (Caruel, 1860) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Subcosmop.; H bienn Eurasiat.; G rhiz

Oenothera laciniata Hill Dactylorhiza fuchsii (Druce) Soò subsp. fuchsii S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Nordamer.; T scap Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, Oenothera sinuata L. 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Paleotemp.; G bulb Nordamer.; T scap/H bienn – Orchis maculata L. (Caruel, 1860; Neri, 1894; Santi 1789; PI-HB Pellegrini; Mazzei, 1995) – Dactylorhiza maculata (L.) Soò (Selvi & Bettini, OPHIOGLOSSACEAE 2004). Ophioglossum azoricum Presl Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Giovannini, 2000; Epipactis helleborine (L.) Crantz Garbari et al., 2003b) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bacino del Cecina W-Europ.; G rhiz ( Ve rgnano, 1953); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al. , 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Ophioglossum lusitanicum L. Paleotemp.; G rhiz Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Giovannini, 2000; – Epipactis latifolia All. (Vergnano, 1953; Neri, 1894). Garbari et al., 2003b) Stenomedit.-Subatl.; G rhiz Epipactis microphylla (Ehrh.) Swartz S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Ophioglossum vulgatum L. (Del Prete et al., 1990); Monterufoli-Caselli (Selvi & S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Bettini, 2004) (Del Prete et al., 1990; Giovannini, 2000; Garbari e t Europeo-Caucas.; G rhiz 94 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Epipactis palustris (Miller) Crantz Stenomedit.-Occidentale; G bulb S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Lago di – Orchis bombyliflora Link. (PI-HB Pellegrini). Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (PI-HB Pellegrini); Pisa (Bocca d’Arno) (Poggi & Rossetti, 1889) Ophrys exaltata Ten. subsp. tyrrhena (Gölz et Reinh.) Circumbor.; G rhiz Del Prete Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Gymnadenia conopsea (L.) R. Br. Stenomedit.-Occidentale; G bulb Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi Ophrys fuciflora (Crantz) Moench & Bettini, 2004) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798); Eurasiat. Temp.; G bulb San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi – Orchis conopsea (Santi, 1789). & Bettini, 2004) Eurimedit.; G bulb Limodorum abortivum (L.) Swartz – Ophrys aracnites L. (Savi, 1798; Santi, 1789). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Ophrys fusca Link subsp. fusca (Coaro, 1987); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Volterra (Caruel, Pisa (Asciano, S. Giuliano) (PI-HB Pellegrini); 1860; Neri, 1894); Pisa (Caruel, 1860); Monterufoli- Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; G rhiz Stenomedit.; G bulb Liparis loeselii (L.) L.C. Rich. Ophrys garganica (E. Nelson) O. et E. Danesch Lago di Bientina (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Circumbor.; G rhiz Stenomedit.; G bulb La specie è da considerarsi estinta in Toscana (Tomei, 1987). Ophrys holoserica (N.L. Burm.) Gre u t e r subsp. h o l o - s e r i c a Listera ovata (L.) R. Br. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Stenomedit.; G bulb Pisa (Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et al. , 1991); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli Ophrys insectifera L. (Selvi & Bettini, 2004) San Giuliano (Santi, 1789) Eurasiat.; G rhiz Europeo; G bulb – Ophris ovata L. (Savi, 1798; Santi, 1789). – Ophrys myodes (Santi, 1789). Neotinea maculata (Desf.) Stearn Ophrys saratoi E.G. Cam. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) (Del Prete et al., 1990) Euromedit.; G bulb Stenomedit.; G bulb – Neotinea intacta (Lk.) Rchb. f. (Corti, 1955). Ophrys sphegodes Miller S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Neottia nidus-avis (L.) L.C. Rich. Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monterufoli- a l ., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli Eurasiat.; G rhiz (Selvi & Bettini, 2004); PI Eurimedit.; G bulb Ophrys apifera Hudson – Ophrys aranifera Huds. s u b s p . euaranifera Hayek Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); var. genuina Rchb. (Corti, 1955) Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monterufoli-Caselli – Orchis aranifera Huds. (Caruel, 1860; PI-HB (Selvi & Bettini, 2004) Pellegrini). Eurimedit.; G bulb – Ophrys aracnites Host (Caruel, 1860). Ophrys sphegodes M i l l e r subsp. a t r a t a (Lindl.) E. Mayer Ophrys bertolonii Mor. Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) Pisa (Cascina) (Caruel, 1860); Volterra (Caruel, 1860; Eurimedit.; G bulb Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, – Ophrys incubacea Bianca ex Tod. (Mazzei, 1995). 2004) Stenomedit.; G bulb Ophrys tenthredinifera Willd. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Ophrys bombyliflora Link Stenomedit.; G bulb Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- HB Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 95

Ophrys vernixia Brut. subsp. ciliata (Biv.-Bern.) Del Orchis pauciflora Ten. Prete Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Pisa (M. Penna) (PI-HB Pellegrini) Stenomedit.; G bulb Stenomedit.; G bulb Orchis coriophora L. subsp. fragrans (Pollini) Sudre Orchis provincialis Balb. S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa (S. Giuliano) (PI-HB Pellegrini); Monterufoli- Pisa (PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Bettini, 2004) Stenomedit.; G bulb Eurimedit.; G bulb – Orchis fragrans Pollini (Del Prete et al., 1990) Orchis purpurea Hudson – Orchis coriophora L. (Caruel, 1860; Selvi & Bettini, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa, Vo l t e r r a 2004). (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurasiat.; G bulb Orchis laxiflora Lam. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Orchis simia Lam. Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Caruel, Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990) 1860; Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Eurimedit.; G bulb 1987); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Volterra – Orchis tephrosantos Vill. (Caruel, 1860). (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Orchis tridentata Scop. Eurimedit.; G bulb Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI-HB – Orchis laxiflora Lam. var. laxiflora (Corti, 1955). Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; G bulb Orchis mascula L. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa Orchis ustulata L. (Savi, 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pisa (Bocca d’Arno) (PI-HB Pellegrini); Vo l t e r r a Europeo-Caucas.; G bulb (Caruel, 1860) Europeo-Caucas.; G bulb Orchis morio L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Orchis x gennari Rchb. Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) a l ., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio Platanthera bifolia (L.) Rchb. (Mazzei, 1995); Pisa (Asciano) (PI-HB Pellegrini); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, 1789); San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) & Bettini, 2004) Europeo-Caucas.; G bulb Paleotemp.; G bulb – Orchis morio L. s u b s p . morio f o r m a a l b i c a n s – Orchis bifolia (Santi, 1789). Lindberg (Corti, 1955). Platanthera chlorantha (Custer) Rchb. Orchis pallens L. S. Rossore (Corti, 1955; PI-HB Pellegrini); Monte Pisano Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Europeo-Caucas.; G bulb (Coaro, 1987); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurosiber.; G bulb Orchis palustris Jacq. – Platanthera chlorantha Cust. ex Rchb. (Corti, 1955). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Coltano, Asciano, Bocca d’Arno) (PI-HB Pellegrini) Serapias cordigera L. Eurimedit.; G bulb Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Pisa (Caruel, 1860); Volterra (Neri, 1894); Orchis papilionacea L. San Giuliano (Santi, 1789) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Stenomedit.; G bulb (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Pisa (S. Giuliano) (PI-HB Serapias lingua L. Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); (Selvi & Bettini, 2004) Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, Eurimedit.; G bulb 1995); Pisa (S. Rossore) (PI-HB Pellegrini); Monte- – Orchis papilionacea L. var. parviflora Willk. (Corti, rufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 1955). Stenomedit.-Occidentale; G bulb 96 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Serapias neglecta De Not. Europeo-Caucas.; T par S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano – Orobanche cruenta Bert. (Caruel, 1860). (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Monterufoli-Caselli Orobanche hederae Duby (Selvi & Bettini, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (PI-HB Subendem.; G bulb Pellegrini); Volterra (Foggi et al., 2000); Monte Pisano – Serapias cordigera L. var. neglecta (De Not.) Fiori ( Tomei, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, (Corti, 1955). 2004) Eurimedit.; T par Serapias parviflora Parl. – Orobanche hederae (Vauch.) Duby (Corti, 1955). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Stenomedit.; G bulb Orobanche lavandulacea Rchb. Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) Serapias vomeracea (Burm.) Briq. W-Medit.-Macarones.; T par Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Orobanche loricata Rchb. Eurimedit.; G bulb Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990) Spiranthes aestivalis (Lam.) L.C. Rich. Eurimedit.; T par S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Orobanche minor Sm. Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Medit.-Atl.; G rhiz Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); S. Rossore e Orto Botanico di Spiranthes spiralis (L.) Koch Pisa (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Bettini, 2004) (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Monti Subcosmop.; T par d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Monterufoli-Caselli – Orobanche yuccae P. Sav. (Caruel, 1860). (Selvi & Bettini, 2004) Europeo-Caucas.; G rhiz Orobanche pubescens D’Urv. – Ophrys spiralis L. (Savi, 1798). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) E-Medit.; T par Traunsteinera globosa (L.) Rchb. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Orobanche purpurea Jacq. San Giuliano (Santi, 1789) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (PI-HB Orof. S-Europ.; G bulb Pellegrini) – Orchis globosa L. (Caruel, 1860; Santi, 1789). Europeo-Sudsiber.; T par Orobanche ramosa L. OROBANCHACEAE Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, 1894) Orobanche alba Stephan Paleotemp.; T par Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monterufoli- – Phelipaea ramosa C.A. Mey. (Caruel, 1860). Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Orof. Eurasiat.; T par Orobanche ramosa L. subsp. mutelli (F.W. Schultz) Coutinho Orobanche coerulea Savi Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) S. Rossore (Caruel, 1860) Paleotemp.; T par Europ. Sudsiber.; T par Orobanche rapum-genistae Thuill. Orobanche crenata Forssk. Monte Pisano (Tomei, 2000) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Subatl.; T par Medit.-Pont.; T par

Orobanche elatior Sutton OSMUNDACEAE Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); San Giuliano (Santi, 1789) Osmunda regalis L. Centroeurop.-Sudsiber.; T par S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano – Orobanche pruinosa Lap. (Caruel, 1860) (Del Prete et al., 1990; Giovannini, 2000; Garbari e t – Orobanche major L. (Savi, 1798; Santi, 1789). al., 2003b); Pisa (Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); San Giuliano (Santi, 1789); Orobanche gracilis Sm. Subcosmop.; G rhiz Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 97

OXALIDACEAE Fumaria muralis Boiss. et Sonder S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Oxalis acetosella L. (Del Prete et al., 1990) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) Subatl.; T scap Circumbor.; G rhiz Fumaria officinalis L. subsp. officinalis Oxalis articulata Savigny Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860); Monti Monte Pisano (B. Pierini, com. pers., 2004) d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, 1894); Sudamer.; G rhiz Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Oxalis corniculata L. Subcosmop.; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860); Glaucium flavum Crantz Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Mura di Cascina S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Caruel, ( Tizzoni, 1995); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano 1860) (Santi, 1789); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Eurimedit.; H scap Garbari, 2004); PI Eurimedit.; H rept Papaver argemone L. – Oxalis corniculata L. v a r. villosa (M. Bieb.) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Hoenacker (Corti, 1955). Medit.-Turan.; T scap

Oxalis dillenii Jacq. Papaver dubium L. Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Mura di Cascina Monte Pisano (B. Pierini, com. pers., 2004) (Tizzoni, 1995) E-Medit.-Turan.; T scap Sudamer.; H scap Papaver hybridum L. Oxalis stricta L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Provincia PI-HB Pellegrini); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà Nordamer.; H scap & Garbari, 2004); Pisa, Volterra (Caruel, 1860) Medit.-Turan.; T scap Oxalis violacea L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Papaver rhoeas L. Serchio (Mazzei, 1995) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Nordamer.; G bulb (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); PAEONIACEAE Castellina Marittima (Pacini, 1999); Volterra (Neri, Paeonia peregrina Miller 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Volterra (Neri, 1894) 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI SE-Europ.; G rhiz Eurimedit.; T scap Forse confusa con Paeonia officinalis L. Papaver rhoeas L. subsp. strigosum (Boenn.) Pign. Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) E-medit.; T scap PAPAVERACEAE Papaver setigerum DC. Chelidonium majus L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Canali e fossi Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Pisa (Caruel, 1860) Caruel, 1860); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO W-Medit.; P scap Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Circumbor.; H scap Papaver somniferum L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana Fumaria capreolata L. (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa (PI-HB Pellegrini) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Subcosmop.; T scap Caruel, 1860); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Eurimedit.; T scap PHYTOLACCACEAE Fumaria densiflora DC. Phytolacca americana L. Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Subcosmop.; T scap (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana (Viegi & 98 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Cela-Renzoni, 1981); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà PLANTAGINACEAE & Garbari, 2004); PI Nordamer.; G rhiz Plantago afra L. S. Rossore (Garbari, 2000); Pisa (Savi, 1798); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) PINACEAE Stenomedit.; T scap – Plantago psyllium L. (Savi, 1798; Garbari, 2000). Cedrus atlantica (Endl.) Carriére Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Plantago bellardi All. Coltivato; P scap S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pinus brutia Ten. Pisa (Savi, 1798) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) S-Medit.; T scap Coltvato; P scap Plantago coronopus L. subsp. coronopus Pinus halepensis Miller S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Castellina Marittima (Pacini, 1999); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Bosco ( Tomei, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 2004) 1798); Volterra (Caruel, 1860; Neri, 1894); Monterufoli- Stenomedit.; P scap Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Eurimedit.; T scap Pinus laricio Poiret – Plantago coronopus L. s u b s p. eucoronopus Pilger Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) v a r. ceratophylla (Hoffmansegg et Link) Rapin Endem.; P scap (Corti, 1955).

Pinus nigra Arnold Plantago cynops L. Monte Pisano (Tomei, 2000); Monterufoli-Caselli Pisa (PI-HB Pellegrini) (Selvi & Bettini, 2004) W-Medit.; Ch suffr Coltiv.; P scap Oggi Plantago sempervirens Crantz (Pignatti, 1982; IOPI) Pinus pinaster Aiton S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Plantago holosteum Scop. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Bosco dell’Ulivo Medio-Europ.; H ros (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Plantago indica L. W-Medit.; P scap S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); – Pinus pinaster Sol. (Corti, 1955). Volterra (Caruel, 1860) SE-Europ.; T scap Pinus pinea L. – Plantago arenaria Waldst. et Kit. (Caruel, 1860). S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Plantago lagopus L. Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); S. Rossore (Caruel, 1860) Castellina Marittima (Pacini, 1999); Mura di Cascina Stenomedit.; T scap ( Tizzoni, 1995); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Plantago lanceolata L. 2004); PI Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Eurimedit.; P scap (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegri- Pinus sylvestris L. subsp. sylvestris ni); Castellina Marittima (Pacini, 1999); S. Rossore San Giuliano (Santi, 1789) (Corti, 1955; Garbari, 2000); Mura di Cascina (Tizzo- Orof.-Eurasiat.; P scap ni, 1995); Miemo (Contardo, 1969); Bacino del Cecina Da verificare, ma la presenza è improbabile se non (Vergnano, 1953); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi come pianta coltivata. NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Cosmop.; H ros PITTOSPORACEAE – Plantago major L. var. vulgaris Hayne (Corti, 1955) – Plantago lanceolata L. v a r. communis Schlectend Pittosporum tobira (Thunb.) Aiton fil. (Corti, 1955) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); PI – Plantago lanceolata L. v a r. lanuginosa DC. E-Asiat.; NP (Vergnano, 1953). FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 99

Plantago lanceolata L. var. sphaerostachya Mert. & N-Medit.; H ros W.D.J. Koch – Armeria vulgaris W. v a r. denticulata Bert. (Ve rg n a n o , Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) 1 9 5 3 ) . Eurasiat.; H ros Non censita in Pignatti (1982). Armeria maritima (Miller) Willd. Pisa (Savi, 1798) Plantago major L. – Statice armeria L. (Savi, 1798) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Non riportata in Pignatti (1982). Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Canali Armeria maritima (Miller) Willd. subsp. a l p i n a e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); S. Rossore (Willd.) P. Silva (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20) 2004) Orof. S-Europ.; H ros Subcosmop.; H ros – Armeria vulgaris Willd. (Fiori, 1919/20). – Plantago cornuti Gouan (Corti, 1955). Armeria plantaginea (All.) Willd. Plantago major L. subsp. intermedia (Godr.) Lange Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990) Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Canali e fossi NO SW-Europ. (Subatl.); H ros Pisa (Pedullà & Garbari, 2002, 2004) Subcosmop.; H ros Limonium serotinum (Rchb.) Pign. S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Plantago maritima L. Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798) Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20; Ve rgnano, 1953); Eurimedit.; H ros Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & – Limonium vulgare Mill. v a r. macrocladon (Boiss.) Bettini, 2004) C.E. Salmon (Corti, 1955) Sudsiber.-Centroeurop.; H ros – Statice limonium L. (Caruel, 1860; Savi, 1798). Plantago serpentina All. Castellina Marittima (Pacini, 1999); Bacino del Cecina POLYGALACEAE (Vergnano, 1953); Pisa (Bagni di Casciana) (Poggi & Rossetti, 1889) Polygala chamaebuxus L. Orof. S-Europ.; H ros Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) – Plantago serpentini Vill. (Vergnano, 1953) Orof. S-Europ.; Ch suffr/NP – Plantago maritima L. b serpentina All. (Poggi & Rossetti, 1889). Polygala flavescens DC. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Plantago subulata L. (Del Prete et al., 1990); Coltano (PI-HB Pellegrini); Bacino del Cecina (Vergnano, 1953) Pisa (Lari, Bagni di Casciana, Bocca d’Arno) (Poggi & Medit.-Mont.; Ch pulv Rossetti, 1889); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli- Pignatti (1982) la segnala solo per le Isole, Liguria, Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Puglie. Endem.; H scap Polygala major Jacq. Volterra (Neri, 1894) PLATANACEAE E-medit.; H scap Platanus cfr. orientalis L. Polygala monspeliaca L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Provincia Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa (PI-HB Volterra (Caruel, 1860); S. Rossore (Garbari, 2000) Pellegrini) Stenomedit.; T scap SE-Europ.; P scap Polygala nicaeensis Risso subsp. m e d i t e r r a n e a Platanus hybrida Brot. Chodat Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); S. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Rossore (Garbari, 2000) Serchio (Mazzei, 1995) Eurimedit.; P scap Eurimedit.; H scap Polygala nicaeensis Risso subsp. nicaeensis PLUMBAGINACEAE S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (PI-HB Armeria denticulata (Bertol.) DC. Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); PI Castellina Marittima (Pacini, 1999); Bacino del Cecina Eurimedit.; H scap ( Ve rgnano, 1953); Monterufoli-Caselli (Selvi & – Polygala nicaeensis Risso (Corti, 1955). Bettini, 2004) 100 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Polygala vulgaris L. fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Paleotemp.; T scap 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860); Volterra (Neri, – Polygonum lapathifolium L. v a r. nodosum (Pers.) 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Weissn. forma erectum Rouy (Corti, 1955). Eurasiat.; H scap Polygonum maritimum L. S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); POLYGONACEAE Pisa (Savi, 1798); PI Subcosmop.; H rept Fallopia convolvulus (L.) Holub – Polygonum maritimum L. v a r . maritimum (Corti, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Lago di 1955). Bientina (Tomei et al., 1991); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (S. Giuliano) (PI-HB Pellegrini); Polygonum minus Hudson Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Canali e fossi Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- (Tomei et al., 1991) Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Subcosmop.; T scap Circumbor.; T scap – Polygonum convolvolus L. (Corti, 1955; PI-HB Polygonum mite Schrank Pellegrini) Pisa (Poggi & Rossetti, 1889; PI-HB Pellegrini); S. – Fallopia dumentorum (L.) Holub (Del Prete et al. , Rossore (Garbari, 2000); Nord Provincia di Pisa, 1990; Pedullà & Garbari, 2004; Selvi & Bettini, Migliarino (Tomei & Guazzi, 1993) 2004) Europeo-Caucas.; T scap – Bilderdykia convolvulus (L.) Dumort. (Garbari, 1980). Polygonum persicaria L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Polygonum amphibium L. Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; a l., 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Canali e Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Lago di Bientina fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) (Tomei et al., 1991); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà Subcosmop.; T scap & Garbari, 2004) Subcosmop.; G rhiz Polygonum salicifolium Brouss. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina Polygonum arenastrum Boreau (Tomei et al., 1991); Pisa (S. Giuliano, Asciano) (PI- Pisa (PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa HB Pellegrini; Poggi & Rossetti, 1889); Canali e fossi (Pedullà & Garbari, 2004) NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Subcosmop.; T rept Subcosmop.; H scap – Polygonum serrulatum Lag. (Poggi & Rossetti, Polygonum aviculare L. 1889; PI-HB Pellegrini). Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Rumex acetosa L. 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Pellegrini); Miemo (Contardo, 1969); Canali e fossi (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2002, 2004); S. Rossore Circumbor.; H scap (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Rumex acetosella L. Cosmop.; T rept S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Polygonum hydropiper L. al., 1990; PI-HB Pellegrini); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Volterra (Neri, (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (S. Giuliano, Subcosmop.; H scap Coltano) (PI-HB Pellegrini); Asciano, Monte Pisano – Rumex acetosella L. v a r . vulgaris Koch (Corti, (Bertacchi et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà 1955). & Garbari, 2004); S. Rossore (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Rumex aquaticus L. Circumbor.; T scap Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Eurosiber.; H scap Polygonum lapathifolium L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Rumex conglomeratus Murray (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina (Tomei et al., S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di 1991); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Canali e Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 101

PI-HB Pellegrini); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); POLYPODIACEAE Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); PI Eurasiat.; H scap Polypodium cambricum L. – Rumex acutus L. (Savi, 1798). Monte Pisano (Giovannini, 2000; Garbari et al. , 2003b); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Rumex crispus L. Medit.; H ros S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di – Polypodium australe Fée (Giovannini, 2000). Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et a l ., 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Pisa Polypodium cambricum L. subsp. s e r r u l a t u m ( S c h . (Asciano) (PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa ex Arcang.) Pic. Ser. (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) & Bettini, 2004) Subcosmop.; H scap Polypodium interjectum Shivas Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Giovannini, 2000; Rumex hydrolapathum Hudson Garbari et al., 2003b); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Lago di Bientina Bettini, 2004) (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991) Paleotrop.; H ros Europeo; H scap Polypodium vulgare L. Rumex obtusifolius L. subsp. obtusifolius S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano 1798); San Giuliano (Santi, 1789); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Miemo (Giovannini, 2000; Garbari et al., 2003b) (Contardo, 1969); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Circumbor.; H ros Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, – Polypodium vulgare L. s u b s p . serratum (Wi l l d . ) 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Christ (Corti, 1955). Subcosmop.; H scap Polypodium x font-queri Rothm. Rumex obtusifolius L. subsp. sylvestris (Wallr.) Rech. Monte Pisano (Giovannini, 2000) Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) H ros Subcosmop.; H scap Ibrido tra P. cambricum e P. vulgare.

Rumex patientia L. Polypodium x mantoniae Rothm. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Monte Pisano (Giovannini, 2000) Pisa (Savi, 1798); Provincia Pisana (Viegi & Cela- H ros Renzoni, 1981); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Ibrido tra P. interjectum e P. vulgare. Garbari, 2002, 2004) E-Europ.-Turan.; H scap Polypodium x shivasiae Rothm. Monte Pisano (Giovannini, 2000) Rumex pratensis M. et K. H ros Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Ibrido tra P. cambricum e P. interjectum. Subcosmop.; H scap Ibrido tra Rumex crispus e Rumex obtusifolius (Pedullà & Garbari, 2004). PORTULACACEAE Rumex pulcher L. subsp. pulcher Montia fontana L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Nord Provincia di Pisa (Tomei & Guazzi, 1993) Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini) Medit.-Atl.; T scap Eurimedit.; H scap (T scap) Montia fontana L. subsp. c h o n d r o s p e r m a ( F re n z l ) Rumex sanguineus L. Walters S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco dell’Ulivo S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Coaro, 1987); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Lago di Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); Monte Bientina (Tomei et al., 1991) Pisano (B. Pierini, com. pers., 2005) PI Medit.-Atl.; T scap Europeo-Caucas.; H scap – Montia fontana L. var. erecta Pers. (Corti, 1955) – Rumex sanguineus L. f o r m a trigranis K.H. Non più ritrovata (Tomei et al., 1991). Rechinger fil. (Corti, 1955) – Rumex sanguineus L. s u b v a r . exanguis (Wa l l r. ) Portulaca oleracea L. subsp. oleracea Briquet (Corti, 1955). Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monte Pisano ( Tomei, 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Subcosmop.; T scap 102 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

POTAMOGETONACEAE (PI-HB Pellegrini); Nord Provincia di Pisa (Tomei & Guazzi, 1993) Groenlandia densa (L.) Fourr. Subcosmop.; I rad Volterra (Neri, 1894) – Potamogeton pectinatus L. var. typicus Fiori (Corti, Eurosiber.; I rad 1955). – Potamogeton densum L. (Neri, 1894; PI-HB A m i d e i ) . Potamogeton perfoliatus L. Potamogeton acutifolius Link S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Caruel, Lago di Bientina (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991); 1860; Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et al. , Nord Provincia di Pisa (Tomei & Guazzi, 1993) 1991); Nord Provincia di Pisa (Tomei & Guazzi, 1993) Europeo-Caucas.; I rad Subcosmop.; I rad Non più ritrovata (Tomei et al., 1991). Potamogeton polygonifolius Pourret Potamogeton coloratus Vahl Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (S. (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991); Nord Provincia di Rossore-Gombo) (Poggi & Rossetti, 1889); Nord Pisa (Tomei & Guazzi, 1993) Provincia di Pisa (Tomei & Guazzi, 1993) Paleotemp.; I rad Subtrop.; I rad – Potamogeton coloratus Vahl ex Hornemann (Corti, Potamogeton pusillus L. 1955). Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina (Caruel, 1860; Potamogeton crispus L. Tomei et al., 1991); Nord Provincia di Pisa (Tomei & Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Caruel, Guazzi, 1993); Pisa (Caruel, 1860) 1860; Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et al. , Subcosmop.; I rad 1991); Pisa (S. Giuliano) (PI-HB Pellegrini); Bientina, Nord Provincia di Pisa (Tomei & Guazzi, 1993) Potamogeton trichoides Cham. et Schl. Subcosmop.; I rad Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina (Caruel, 1860; Tomei et al., 1991); Nord Provincia di Potamogeton friesii Rupr. Pisa (Tomei & Guazzi, 1993) Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Bientina, Nord Submedit.-Subatl.; I rad Provincia di Pisa (Tomei & Guazzi, 1993) Circumbor.; I rad Ruppia maritima L. Non più ritrovata (Tomei et al., 1991). S. Rossore (Garbari, 2000) Cosmop.; I rad/I nat Potamogeton gramineus L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798) PRIMULACEAE Anfi.-Atl.; I rad Anagallis arvensis L. Potamogeton lucens L. (incl. A. foemina Miller) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Caruel, 1860; Savi, (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1798; PI-HB Pellegrini); Lago di Bientina (Tomei e t 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegri- a l., 1991); Nord Provincia di Pisa (Tomei & Guazzi, ni); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Miemo 1993); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Contardo, 1969); Bacino del Cecina (Ve rg n a n o , Circumbor.; I rad 1953); San Giuliano (Santi, 1789); Canali e fossi NO – Potamogeton lucens L. v a r . lancifolius Mert. ex Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli Koch subvar. acuminatus (Schumach) Fries (Corti, (Selvi & Bettini, 2004); PI 1955). Eurimedit.; T rept – Anagallis arvensis L. subsp. phoenicea (Scop.) Vol- Potamogeton natans L. lmann (Corti, 1955) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di – Anagallis foemina L. (Selvi & Bettini, 2004). Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina (Tomei et a l ., 1991); Pisa (Asciano, S. Giuliano) (Bertacchi e t Anagallis minima (L.) Krause al., 2000; PI-HB Pellegrini); Pisa (Caruel, 1860); Nord S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Provincia di Pisa (Tomei & Guazzi, 1993); PI Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990) Subcosmop.; I rad Eurasiat.; T scap – Potamogeton natans L. v a r. prolixus Koch (Corti, – Centunculus minimus L. (Caruel, 1860; Corti, 1955). 1955). Potamogeton pectinatus L. Anagallis monelli L. S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, 1798) Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (S. Giusto) S-Medit.; H scap FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 103

Anagallis tenella (L.) L. ni); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); PI Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Lago di Bientina Europeo-Caucas.; H scap (Tomei et al., 1991); PI Atlant.; H caesp Lysimachia punctata L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, Asterolinon linum-stellatum (L.) Duby 1860); Volterra (Neri, 1895) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano SE-Europ.-Pontico; H scap (Del Prete et al., 1990; Caruel, 1860); Pisa (Savi, 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Lysimachia vulgaris L. Stenomedit.; T scap S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); – Asterolinum stellatum Hoffm. (Caruel, 1860) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano – Lysimachia linum-stellatum L. (Corti, 1955). (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Asciano, Cyclamen hederifolium Aiton Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); Canali e fossi S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); PI (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Pisa (Caruel, Eurasiat.; H scap 1860); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); Primula acaulis (L.) L. Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); Monte Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pisano (Del Prete et al., 1990); Castelnuovo Val di N-Medit.; G bulb Cecina (Caruel, 1860) – Cyclamen neapolitanum Ten. v a r . praecox Te n . Medit.-Europ.; H ros (Corti, 1955) – Primula vulgaris Hudson (Del Prete et al., 1990; – Cyclamen neapolitanum Ten. (Caruel, 1860; PI-HB Caruel, 1860). Pellegrini). Samolus valerandi L. Cyclamen purpurascens Miller S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Pisa (Savi, 1798); San Giuliano (Santi, 1789) Fucecchio (Garbari, 1980); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Orof. NE-Medit.; G bulb 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Lago di – Cyclamen europaeum L. (Savi, 1798; Santi, 1789). Bientina (Tomei et al., 1991); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi Cyclamen repandum S. et S. & Bettini, 2004); PI S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Subcosmop.; H scap (Del Prete et al., 1990; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); PTERIDACEAE Volterra (Foggi et al., 2000; Caruel, 1860); Riparbella (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Pteris cretica L. Bettini, 2004); PI Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Giovannini, 2000; N-Medit.; G bulb Garbari et al., 2003b) – Cyclamen repandum Sibth. et Sm. v a r. repandum Pantrop.; H ros (Corti, 1955). Hottonia palustris L. PUNICACEAE S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Punica granatum L. 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860); Lago di Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (S. Rossore, (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Asciano, Coltano) (PI-HB Pellegrini); PI SW-Asiat.; P scap Eurosiber.; I rad

Lysimachia nemorum L. PYROLACEAE Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini) Europeo-Caucas. (Subatl.); H scap Monotropa hypopitys L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Lysimachia nummularia L. (Tomei, 2000) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Circumbor.; G par Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et – Monotropa hypopitys L. v a r. glabra Roth (Corti, al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1955). 1798; Caruel, 1860); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (S. Rossore, Castagnolo) (PI-HB Pellegri- 104 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

RAFFLESIACEAE Anemone pavonina Lam. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Cytinus hypocistis (L.) L. N-Medit.; G bulb S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Aquilegia vulgaris L. Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Pisa Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, (Palazzetto) (PI-HB Pellegrini); Pisa (S. Rossore- 1798); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli Palazzetto) (Poggi & Rossetti, 1889); Monterufoli- (Selvi & Bettini, 2004) Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Paleotemp.; H scap Medit.-Macarones.; G rad – Cytinus hypocistis L. s u b s p. ochraceus (Guss.) Hayek Caltha palustris L. subsp. cornuta (Schott, Nyman et (Corti, 1955). Kotschy) Hegi Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Circumbor.; H ros RANUNCULACEAE La specie è da considerarsi estinta in Toscana (Tomei et al., 1991). Adonis aestivalis L. subsp. aestivalis Pisa (Savi, 1798) Clematis flammula L. Eurasiat.; T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Adonis annua L. subsp. annua 1987); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al. , 1894); Monte Pisano (Tomei, 2000); Monterufoli- 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); Canali e fossi Caselli (Selvi & Bettini, 2004) NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Pisa (Caruel, W-Europ.; T scap 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI – Adonis autumnalis L. (Neri, 1894, Caruel, 1860; PI- Eurimedit.; P lian HB Pellegrini). – Clematis flammula L. var. maritima (L.) DC. (Corti, 1955). Adonis annua L. subsp. cupaniana (Guss.) Steinberg Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Clematis vitalba L. T scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Anemone apennina L. 1987); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., (Mazzei, 1995); San Giuliano (Santi, 1789); Canali e 2000); Pontedera alla Sterza (Caruel, 1860); fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Pisa (Caruel, Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI SE-Europ.; G rhiz Europeo-Caucas.; P lian Anemone coronaria L. Clematis viticella L. Volterra (Caruel, 1860) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano S-Europ.; P lian (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894; Caruel, 1860) Consolida ajacis (L.) Schur Stenomedit.; G bulb Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Anemone hortensis L. Eurimedit.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo – Delphinium ajacis L. (PI-HB Pellegrini). (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, 1894); San Consolida orientalis (Gay) Schroedinger Giuliano (Santi, 1789); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Canali e fossi & Garbari, 2004); S. Rossore (Garbari, 2000); NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2002) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurasiat.; T scap N-Medit.; G bulb – Anemone stellata Enc. (Savi, 1798). Consolida regalis S.F. Gray subsp. regalis Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Anemone nemorosa L. PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Eurimedit.; T scap Serchio (Mazzei, 1995); Pisa (PI-HB Pellegrini); – Delphinium consolida L. (Savi, 1798; Neri, 1894; Volterra (Neri, 1894, 1895; Foggi et al., 2000); San PI-HB Pellegrini). Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Delphinium halteratum S.et S. Circumbor.; G rhiz Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) – Ranunculus nemorosa D.L. (Neri, 1895). Stenomedit.; T scap FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 105

Helleborus bocconei Ten. subsp. bocconei Ranunculus bulbosus L. subsp. bulbosus Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Endem.; G rhiz a l., 1990); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Endemico dell’Italia Centro-meridionale. Pellegrini); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Volterra (Neri, 1894); PI Helleborus foetidus L. Eurasiat.; H scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, – Ranunculus bulbosus L. f. bulbifer (Jord.) Rouy et 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Fouc. (Corti, 1955). Subatl.; Ch suffr Ranunculus ficaria L. subsp. ficaria Helleborus odorus W. et K. subsp. l a x u s ( H o s t ) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Merxm. et Podl. (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Serchio (Mazzei, 1995); Pisa (PI-HB Pellegrini) Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); S. SE-Europ.; G rhiz Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di – Helleborus viridis L. v a r . odorus Kit. (PI-HB Fucecchio (Garbari, 1980); Volterra (Neri, 1894; Foggi Pellegrini). et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, È probabile che questa entità si debba riferire a H. boc- 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI conei, come la successiva. Eurasiat.; G bulb/H scap Helleborus viridis L. Ranunculus flabellatus Desf. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Volterra (Neri, 1894) Stenomedit.-Turan.; H scap Subatl.; G rhiz Da riferirsi più propriamente a Helleborus bocconei Ranunculus flammula L. Ten. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Myosurus minimus L. al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) et al., 1991); PI Subcosmop.; T scap Eurasiat.; H scap Nigella damascena L. Ranunculus lanuginosus L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo Serchio (Mazzei, 1995); Pisa (Savi, 1798; Caruel, (Coaro, 1987); Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1860; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Canali 1894; Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al. , e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; T scap Europeo-Caucas.; H scap

Ranunculus acris L. Ranunculus lingua L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Caruel, 1860) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Lago di Subcosmop.; H scap Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (Caruel, 1860); PI Eurasiat.; He Ranunculus aquatilis L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; Ranunculus millefoliatus Vahl Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Lago di Bientina Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Tomei et al., 1991); Volterra (Neri, 1894) Medit.-Europ.; H scap Subcosmop.; I rad – Ranunculus heterophyllus L. (Savi, 1798). Ranunculus muricatus L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, Ranunculus arvensis L. 1798); Volterra (Neri, 1894; Caruel, 1860); San Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, Giuliano (Santi, 1789) 1860; Savi, 1798); San Giuliano (Santi, 1789); Canali Eurimedit.; T scap e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Ranunculus nemorosus DC. Paleotemp.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Monterufoli-Caselli (Selvi & Ranunculus bulbosus L. subsp. aleae (Willk.) Rouy Bettini, 2004) et Fouc. S-Europ.-S-Sib.; H scap Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); – Ranunculus tuberosus Lapeyr. (Selvi & Bettini, Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 2004). Eurasiat.; H scap 106 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Ranunculus ophioglossifolius Vill. Thalictrum aquilegifolium L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1894) 1987); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (PI- Eurosiber.; H scap HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894) Eurimedit.; T scap Thalictrum flavum L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Ranunculus parviflorus L. Fucecchio (Garbari, 1980); Bosco dell’Ulivo (Coaro, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Pellegrini); Volterra (Neri, 1894) SW-Europ.; H scap Medit.-Atl.; T scap

Ranunculus peltatus Schrank RESEDACEAE Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) Europeo; I rad Reseda lutea L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); S. Giuliano (PI- Ranunculus repens L. HB Pellegrini); Pisa (Piagge) (Poggi & Rossetti, 1889); S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Volterra (Neri, 1894) Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Europeo; H scap (T scap) al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Lago di Reseda luteola L. Bientina (Tomei et al., 1991); Volterra (Neri, 1894); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Pellegrini); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860); Vo l t e r r a Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Paleotemp.; H rept 2004) – Ranunculus repens L. v a r . glabratus DC. (Corti, Circumbor.; H scap/T scap 1955). Reseda odorata L. Ranunculus sardous Crantz Pisa (PI-HB Pellegrini) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Coltiv.; T scap Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et a l ., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Lago di Reseda phyteuma L. Bientina (Tomei et al., 1991); Monterufoli-Caselli Pisa (Bagni di Casciana) (Poggi & Rossetti, 1889); (Selvi & Bettini, 2004); PI Volterra (Neri, 1894; Caruel, 1860) Eurimedit.; T scap Eurimedit.; T scap – Ranunculus sardous Crantz s u b s p. philonotis Briquet (Corti, 1955) – Ranunculus sardous Crantz s u b s p. philonotis Briquet RHAMNACEAE v a r. tuberculatus Celak (Corti, 1955). Frangula alnus Miller Ranunculus sceleratus L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Pisa (PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et (Pedullà & Garbari, 2004); Migliarino e Monte Pisano al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, (Caruel, 1860) 1798); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Monte- Paleotemp.; T scap rufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Europeo-Caucas.; P caesp Ranunculus trichophyllus Chaix subsp. t r i c h o p h y l l u s – Rhamnus frangula L. (Savi, 1798). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete e t Paliurus spina-christi Miller a l., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) 1860; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); PI SE-Europ.; P caesp Europeo; I rad Rhamnus alaternus L. Ranunculus velutinus Ten. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano PI-HB Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1995); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Vo l t e r r a 1987); Pisa (PI-HB Pellegrini; Caruel, 1860); Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); (Neri, 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Garbari, 2004); PI Stenomedit.; P caesp N-Medit.; H scap FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 107

Rhamnus catharticus L. Cydonia oblonga Miller S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) 1798); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., 2000); Monte SW-Asiat.; P scap Pisano (Del Prete et al., 1990); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Duchesnea indica (Andrews) Focke S-Europ.; P caesp Miemo (Contardo, 1969); Provincia Pisana (Viegi & Secondo Del Prete et al. (1990), questo t a x o n è da Cela-Renzoni, 1981) rifiutare per la flora pisana. Asia Tropic.-Subcosmop.; H ros – Fragaria indica Andr. (Contardo, 1969). Ziziphus jujuba Miller Pisa (Savi, 1798); Monte Pisano (Del Prete et al. , Filipendula vulgaris Moench 1990); Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; E-Asiat. (?); P caesp/P scap PI-HB Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, – Rhamnus ziziphus L. (Savi, 1798). 1995); Bacino del Cecina (Ve rgnano, 1953); Vo l t e r r a (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) ROSACEAE Centroeurop.-S-Siber.; H scap Agrimonia eupatoria L. – Spiraea filipendula L. (Savi, 1798; Neri, 1894; PI- S. Rossore (Corti, 1955; PI-HB Pellegrini); Monte HB Pellegrini). Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, Fragaria vesca L. 1995); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, 1789); S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI 1987); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio Subcosmop.; H scap (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Alchemilla xanthochlora Rothm. Eurosiber.; H rept Volterra (Neri, 1894) – Fragraria vesca L. var. silvestris L. (Corti, 1955). Centroeurop.; H ros – Alchemilla vulgaris L. (Neri, 1894). Fragaria viridis Duchesne Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Aphanes arvensis L. Eurosiber.; H rept Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Geum urbanum L. Subcosmop.; T scap Monte Pisano (Tomei, 2000); Monterufoli-Caselli – Alchemilla arvensis Scop. (PI-HB Pellegrini). (Selvi & Bettini, 2004) Circumbor.; H scap Aphanes microcarpa (Boiss. et Reut.) Rothm. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Malus domestica Borkh. Subatl.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Volterra (Caruel, 1860) Aremonia agrimonoides (L.) Dc. P scap Volterra (Foggi et al., 2000) – Pyrus malus L. (Caruel, 1860). Orof. NE-Medit.; H ros Malus florentina (Zuccagni) C.K. Schneider Crataegus laevigata (Poiret) DC. Volterra (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi Volterra (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) & Bettini, 2004) NE-Medit.; P caesp Centroeurop.; P caesp Malus sylvestris Miller Crataegus monogyna Jacq. subsp. monogyna S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di dell’Ulivo (Coaro, 1987); Volterra (Foggi et al., 2000); Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, Centroeurop.; P scap 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra – Malus silvestris Mill. subsp. acerba (Mérat) Mansf. (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); (Corti, 1955). Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Paleotemp.; P caesp Mespilus germanica L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana Crataegus oxyacantha L. (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Pisa (PI-HB Pellegrini) S-Europ.-Pontico; P caesp/P scap Centroeurop.; P caesp 108 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Potentilla anglica Laicharding Prunus avium L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Centroeurop.; H scap Serchio (Mazzei, 1995); Monterufoli-Caselli (Selvi & – Potentilla anglica Laich. f o r m a subsericea (Th. Bettini, 2004) Wolf) n. comb. (Corti, 1955) Pontica; P scap Secondo Del Prete et al. (1990) questo taxon è da esclu- dere dalla flora italiana. Prunus cerasus L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana Potentilla argentea L. (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (PI-HB Pontico; P scap Pellegrini); Pisa (Castagnolo) (Poggi & Rossetti, 1889) Circumbor.; H scap Prunus dulcis (Miller) D.A. Webb Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Potentilla crantzii (Crantz) Beck Serchio (Mazzei, 1995); Provincia Pisana (Viegi & Volterra (Neri, 1894) Cela-Renzoni, 1981); S. Giuliano (PI-HB Pellegrini); Artico-Alpino; H scap Volterra (Neri, 1895) – Potentilla verna L. (Neri, 1894). S-Medit.; P scap Pignatti (1982) non la segnala per la Toscana. – Prunus communis Arcang. (PI-HB Pellegrini) – Prunus amygdalus L. (Neri, 1895). Potentilla erecta (L.) Rauschel S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Prunus mahaleb L. (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Ol- Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini) tre Serchio (Mazzei, 1995); Lago di Bientina (Tomei et S-Europ.-Pontico; P caesp (P scap) al., 1991); Volterra (Neri, 1895); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Prunus persica (L.) Batsch Eurasiat.; H scap S. Giuliano, (PI-HB Pellegrini) – Potentilla tormentilla Savi (Savi, 1798; Neri, 1895). Asia Orient.; P caesp

Potentilla hirta L. Prunus spinosa L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Bacino del (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Cecina (Fiori, 1919/20); Castellina Marittima (Pacini, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monti 1999); Miemo (Contardo, 1969); Volterra (Neri, 1894); d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, 1895; Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); W-Medit.; H scap Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Berignone, Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli- Potentilla inclinata Vill. Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Europeo-Caucas.; P caesp Eurasiat.; H scap – Potentilla canescens Bess. (Corti, 1955). Pyracantha coccinea M. J. Roemer S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Potentilla micrantha Ramond Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre al., 1990); Volterra (Foggi et al., 2000); Pisa (Caruel, Serchio (Mazzei, 1995); Monterufoli-Caselli (Selvi & 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Bettini, 2004) Stenomedit.; P caesp Eurimedit.; H ros – Cotoneaster pyracantha Spach (Caruel, 1860). Potentilla recta L. Pyrus amygdaliformis Vill. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Monterufoli- NE-Medit.; H scap Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Stenomedit.; P caesp (P scap) Potentilla reptans L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Pyrus communis L. (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, P scap 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Pyrus pyraster Burgsd. Paleotemp.; H ros S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco – Potentilla reptans L. v a r . typica Th. Wolf (Corti, dell’Ulivo (Coaro, 1987);Volterra (Foggi et al., 2000); 1955). Riparbella (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurasiat.; P scap FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 109

– Pyrus communis L. subsp. pyraster (L.) Asch. u. Gr. Eurasiat.; NP (Corti, 1955). – Rubus caesius L. var. arvalis Rchb. (Corti, 1955). Rosa agrestis Savi Rubus canescens DC. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Monti Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Monterufoli-Caselli N-Medit. (Euri); NP (Selvi & Bettini, 2004) – Rubus tomentosum Borik (PI-HB Pellegrini). Eurimedit.; NP Rubus cfr. sulcatus Vest Rosa arvensis Hudson S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) NP Medit.-Europ.; NP Rubus fruticosus L. Rosa canina L. sensu Bouleng. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bacino del Cecina (Ve rg n a n o , (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Vo l t e r r a 1 9 5 3 ) (Neri, 1894; Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli NP (Selvi & Bettini, 2004) Paleotemp.; NP Rubus hedycarpus Focke – Rosa canina L. cfr. s u b s p . lutetiana (Lém.) Hay. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) (Corti, 1955). NP – Rubus praecox Bertol. (Corti, 1955). Rosa dumalis Bechst. Pisa (PI-HB Pellegrini) Rubus hirtus W. et K. Europeo-Caucas.; NP Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB – Rosa glauca Vill. (PI-HB Pellegrini). Pellegrini); Volterra (Foggi et al., 2000); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Rosa gallica L. W-Europ.; NP Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, Rubus idaeus L. 1995); Volterra (Neri, 1894; Caruel, 1860) Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) Centroeurop.; NP Circumbor.; NP – Rosa gallica L. var. pumila Lindl. (Caruel, 1860). Rubus ulmifolius Schott Rosa micrantha Sm. Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Serchio Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Pontico-Eurimedit.; NP Volterra (Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al., 2000); S. Rossore (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli Rosa rubiginosa L. (Selvi & Bettini, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798) Eurimedit.; NP Eurasiat.; NP Sanguisorba minor Scop. Rosa sempervirens L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monti d’Oltre Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, Serchio (Mazzei, 1995); Castellina Marittima (Pacini, 1894; Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et al. , 1999); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Volterra (Neri, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Stenomedit.; NP Paleotemp.; H scap – Poterium sanguisorba L. (Savi, 1798; PI-HB Rosa serafini Viv. Pellegrini; Neri, 1894). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Orof.-Stenomedit.; NP Sorbus x scandica Auct. non Fries Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Rubus caesius L. Medio Europ.; NP S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di (S. aria x S. torminalis) Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monti Sorbus aria (L.) Crantz d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, 1894; Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Castellina Foggi et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Marittima (Pacini, 1999); Volterra (Foggi et al., 2000); Garbari, 2004); PI Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 110 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Paleotemp.; P scap Cruciata laevipes Opiz – Pyrus aria Ehrh. (Fiori, 1919/20). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Sorbus aucuparia L. subsp. aucuparia a l ., 1990; B. Pierini, com. pers., 2004); Bosco Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Serchio Serchio (Mazzei, 1995); Pisa (PI-HB Pellegrini) (Mazzei, 1995); Pisa (PI-HB Pellegrini); Canali e fos- Europeo; P caesp/P scap si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Pisa, Vo l t e r r a – Pyrus aucuparia Gaertn. (PI-HB Pellegrini). (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Sorbus domestica L. Eurasiat.; H scap Pisa (Savi, 1798); Volterra (Foggi et al., 2000); Monte – Galium cruciata Scop. var. chersonense Stev. (Corti, Pisano (Tomei, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & 1955). Bettini, 2004) Eurimedit.; P scap Galium album Miller Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Sorbus torminalis (L.) Crantz W-Eurasiat.; H scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Galium aparine L. 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Paleotemp.; P caesp/P scap (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi RUBIACEAE & Bettini, 2004); PI Eurasiat.; T scap Asperula aristata L. fil. Castellina Marittima (Pacini, 1999) Galium corrudifolium Vill. Medit.-Mont.; H scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Castellina Marittima (Pacini, 1999); Bacino del Cecina (Ve rg n a n o , Asperula aristata L. fil. subsp. scabra (Presl) Nym. 1953); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Stenomedit.; H scap Medit.-Mont.; H scap/Ch suffr – Galium lucidum All. v a r . corrudaefolium Vi l l . (Vergnano, 1953). Asperula arvensis L. Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Volterra (Caruel, Galium debile Des. 1860) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Eurimedit.; T scap Eurimedit.; H scap – Galium constrictum Chaub. in St.-Am. (Corti, 1955). Asperula cynanchica L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Galium divaricatum Pourret ex Lam. (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Castellina Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Marittima (Pacini, 1999); Bacino del Cecina Medit.-Europ.; T scap (Vergnano, 1953); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Galium elongatum Presl Eurimedit.; H scap Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Volterra (Foggi et al., – Asperula cynanchica L. subsp. cynanchica Beck var. 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, vulgaris Rchb. (Corti, 1955). 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; H scap Asperula laevigata L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Galium lucidum All. PI-HB Pellegrini); Volterra Berignone (Caruel, 1860) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano W- e C-Medit.; H scap (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1895) Cruciata glabra (L.) Ehrend. Eurimedit.; H scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Vo l t e r r a Galium mollugo L. (Neri, 1894; Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Eurasiat.; H scap 2002, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, – Galium vernum Scop. v a r. hirticaule Beck (Corti, 2004) 1955; Neri, 1894) Eurimedit.; T scap – Valanthia cruciata L. (Savi, 1798). FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 111

Galium murale (L.) All. – Rubia peregrina L. v a r . lucida (L.) Rouy (Corti, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, 1955). 1798) Stenomedit.; T scap Rubia tinctorum L. – Galium murale All. var. typicum Fiori (Corti, 1955) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, – Sherardia muralis L. (Savi, 1798). 1798); Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, 1789) Galium palustre L. W- e C-Asiat.; H scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Sherardia arvensis L. al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano 1798; PI-HB Pellegrini); Lago di Bientina (Tomei e t (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, a l ., 1991); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al. , 1987); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio 2000); PI (Mazzei, 1995); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Eurasiat.; H scap Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, – Galium palustre L. var. vulgare Vectr. (Corti, 1955) 2004); PI – Galium palustre L. v a r. lanceolatum Ve c t r. (Corti, Eurimedit.; T scap 1955). – Sherardia arvensis L. var. typica Béguinot in Fiori e Paoletti (Corti, 1955). Galium parisiense L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, RUTACEAE 1995) Eurimedit.; T scap Dictamnus albus L. Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Galium rotundifolium L. Bettini, 2004) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; PI-HB Europ.-Sudsiber.; Ch suffr Pellegrini); S. Rossore (Garbari, 2000) Orof. W-Eurasiat.; H scap Ruta angustifolia Pers. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, Galium spurium L. 1894) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Stenomedit.-Occidentale; Ch suffr Eurasiat.; T scap Ruta chalepensis L. Galium tricornutum Dandy Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Pisa (PI-HB Pellegrini) Serchio (Mazzei, 1995); Mura di Cascina (Ti z z o n i , Eurimedit.; T scap 1995); Pisa (PI-HB Pellegrini); S. Rossore (Garbari, – Galium tricorne Will. (PI-HB Pellegrini). 2000) S-Medit.; Ch suffr Galium uliginosum L. Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Ruta graveolens L. Europ.-W-Asiat.; H scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894) Galium verum L. Eurimedit.; Ch suffr S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco – Ruta hortensis Lam. (Neri, 1894). dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Ruta montana (L.) L. Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, San Giuliano (Santi, 1789) 1894); San Giuliano (Santi, 1789); Canali e fossi NO Medit.-Mont.; Ch suffr Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli – Ruta sylvestris (Santi, 1789). (Selvi & Bettini, 2004); PI Eurasiat.; H scap – Galium verum L. var. typicum Rouy (Corti, 1955). SALICACEAE Rubia peregrina L. Populus alba L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra a l ., 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Lago di (Neri, 1894; Foggi et al., 2000); Riparbella (Foggi et Bientina (Tomei et al., 1991); Asciano, Monte Pisano al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, (Bertacchi et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI & Garbari, 2004); PI Stenomedit.; P lian Paleotemp.; P scap 112 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

– Populus alba L. subvar. comesiana (Dode) Asch. u. Salix cinerea L. Gr. (Corti, 1955). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Lago di Populus canescens (Aiton) Sm. Bientina (Tomei et al., 1991); Monterufoli-Caselli Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); S. Rossore (Garbari, (Selvi & Bettini, 2004) 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Paleotemp.; P caesp S-Europ.; P scap Salix elaeagnos Scop. subsp. elaeagnos Populus monilifera Aiton Pisa (PI-HB Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Padule di Fucecchio (Garbari, 1980) Bettini, 2004) Nordamer.; P scap Orof. S-Europ.; P caesp Esotica – Salix incana Schrk. (PI-HB Pellegrini).

Populus nigra L. Salix purpurea L. subsp. purpurea S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Volterra (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi a l ., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa & Bettini, 2004) (Caruel, 1860; Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et Eurasiat.; P scap a l., 1991); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al. , – Salix monandra (Savi, 1798). 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Salix triandra L. subsp. triandra Paleotemp.; P scap Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; – Populus nigra L. var. italica Duroi (Corti, 1955). Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Populus tremula L. Eurasiat.; P caesp S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco – Salix amigdalina L. (Caruel, 1860). dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Pisa (Palazzetto) (PI-HB Pellegrini); Salix viminalis L. Monte Pisano (Tomei, 2000); Canali e fossi NO Pisa Monte Pisano (Tomei, 2000); Monterufoli-Caselli (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi (Selvi & Bettini, 2004) & Bettini, 2004); PI Eurosiber.; P scap Eurosiber.; P scap – Populus tremula L. var. dodeana Rouy (Corti, 1955). SALVINIACEAE Populus x canadensis L. Monte Pisano (Tomei, 2000) Salvinia molesta D.S. Mitch. Coltiv.; P scap Monte Pisano (Giovannini, 2000; Garbari et al., 2001; Del Prete et al., 1990); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà Salix alba L. subsp. alba & Garbari, 2002, 2004); Asciano, Monte Pisano Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Bertacchi, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1980); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Asciano, Monte Subtrop./Trop.; I nat Pisano (Bertacchi et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa – Salvinia auriculata Aubl. (Bertacchi, 2000) (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi – Salvinia natans (L.) All. (Garbari, 1980; Del Prete et & Bettini, 2004) al., 1990; Tomei et al., 1991) Paleotemp.; P scap Esotica naturalizzata, ha soppiantato quasi ovunque S. natans (Garbari et al., 2001). Salix alba L. subsp. coerulea (Sm.) Rech. fil. Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Salvinia natans (L.) All. Paleotemp.; P scap Asciano, Cimitero di Pisa, San Rossore (PI-HB Pellegrini) Salix alba L. subsp. vitellina (L.) Arcang. Euras.-Temp.; I nat/T Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Paleotemp.; P scap SANTALACEAE Salix apennina Skvortsov Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Osyris alba L. Endemica; P caesp S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- Salix caprea L. HB Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Serchio (Mazzei, 1995); Bacino del Cecina (Vergnano, Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1953); Volterra (Foggi et al., 2000); Monterufoli- 1860; PI-HB Pellegrini); Monte Pisano (Tomei, 2000); PI Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurasiat.; P caesp Eurimedit.; NP FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 113

Thesium divaricatum Jan Eurimedit.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); S. Rossore – Trixago apula Stev. (Caruel, 1860) (Garbari, 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, – Bartsia trixago (L.) Bert. (PI-HB Pellegrini). 2004) Eurimedit.; H scap/Ch suffr Cymbalaria muralis Gaertn., Mey. et Sch. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, Thesium linophyllon L. 1860; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Canali Pisa (Savi, 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) 2004) Subcosmop.; H scap/Ch rept SE-Europ.; H scap – Linaria cymbalaria (L.) Mill. (Neri, 1894; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini). SAXIFRAGACEAE Digitalis lutea L. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Ribes rubrum L. Pisa (Savi, 1798); Volterra (Foggi et al., 2000) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) W-Europ. (Subatl.); H scap Centroeurop.; NP – Ribes spicatum Robs. em Wilmott. (Corti, 1955). Digitalis micrantha Roth Bacino del Cecina (Fiori, 1919/20); Monterufoli- Ribes uva-crispa L. Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Volterra (Neri, 1895) Endem.; H scap Eurasiat.; NP Euphrasia stricta D. Wolff Saxifraga bulbifera L. Pisa (Savi, 1798); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); San Giuliano Prete et al., 1990); San Giuliano (Santi, 1789) (Santi, 1789) Centroeurop.; T scap NE-Medit.; H scap – Euphrasia officinalis L. (Savi, 1798; Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; Santi, 1789). Saxifraga caesia L. Pisa (PI-HB Pellegrini) Gratiola officinalis L. Orof. S-Europ.; Ch pulv S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Saxifraga tridactylites L. 1987); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860); Lago di S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Bientina (Tomei et al., 1991); Volterra (Neri, 1894); PI (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Circumbor.; H scap Pellegrini); Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Kickxia commutata (Bernh.) Fritsch subsp. commu - Eurimedit.; T scap tata – Saxifraga tridactylites L. subsp. eutridactylites Engl. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco dell’U- et Irmsch. (Corti, 1955). livo (Coaro, 1987) Stenomedit.; H rept SCROPHULARIACEAE Kickxia elatine (L.) Dumort. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Antirrhinum latifolium Miller Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- a l., 1990); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB HB Pellegrini); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Pellegrini) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Eurimedit.; T scap NW-Medit.; Ch frut – Antirrhinum elatine L. (Savi, 1798) – Linaria elatine Mill. (Caruel, 1860; PI-HB Antirrhinum majus L. Pellegrini). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; Kickxia elatine (L.) Dumort. subsp. crinita (Mabille) PI-HB Pellegrini); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Greuter Volterra (Neri, 1894) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) W-Medit.; Ch frut Europ.; T scap Anthirrinum majus L. var. typicum Fiori (Corti, 1955). Kickxia spuria (L.) Dumort. Bellardia trixago (L.) All. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Pisa (PI-HB Pel- Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO legrini); Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) (Selvi & Bettini, 2004) 114 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Eurasiat.; T scap Eurimedit.; T scap – Antirrhinum spurium L. (Savi, 1798) – Euphrasia lutea L. (Savi, 1798). – Linaria spuria Mill. (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini). Odontites rubra (Baumg.) Opiz Linaria chalepensis (L.) Miller Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, Volterra (Caruel, 1860; Neri, 1894) 1860; Savi, 1798); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Stenomedit.; T scap Garbari, 2004) Eurasiat.; T scap Linaria pelisseriana (L.) Miller – Odontites vulgaris Stev. (Caruel, 1860) Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- – Euphrasia odontites L. (Savi, 1798). HB Pellegrini) Medit.-Atl.; T scap Odontites verna (Bellardi) Dumort. subsp. s e r o t i n a (Dumort.) Corb. Linaria purpurea (L.) Mill. subsp. purpurea Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (PI-HB Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pellegrini); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Endem.; H scap Eurasiat.; T scap – Odontites serotina Dumort. (Coaro, 1987; PI-HB Linaria vulgaris Miller Pellegrini). Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Parentucellia latifolia (L.) Caruel Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; PI-HB Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Neri, Pellegrini); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); PI 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Eurimedit.; T scap 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) – Euphrasia latifolia Gris. (Caruel, 1860) Eurasiat.; H scap – Bartsia latifolia (L.) Sibth. et Sm. (Corti, 1955; PI- – Antirrhinum linaria L. (Savi, 1798). HB Pellegrini). Melampyrum arvense L. Parentucellia viscosa (L.) Caruel Pisa (Savi, 1798) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Bosco Eurasiat.; T scap dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli Melampyrum cristatum L. (Selvi & Bettini, 2004) Volterra (Neri, 1894) Medit.-Atl.; T scap Eurasiat.; T scap – Euphrasia viscosa Benth. (Caruel, 1860) – Bartsia viscosa L. (Corti, 1955; PI-HB Pellegrini). Melampyrum italicum (Beauverd) Soó Volterra (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi Pseudolysimachion barrelieri (Schott ex R. et S.) & Bettini, 2004) Holub Endem.; T scap Castellina Marittima (Pacini, 1999); (Laiatico) Endemismo italiano (Pignatti, 1982). (B. Pierini, com. pers., 2005); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Melampyrum nemorosum L. E-alpino-dinarica; H rept Volterra (Neri, 1894) – Veronica spicata L. subsp. barrelieri (R. & S.) Murb. Eurasiat.; T scap (Selvi & Bettini, 2004). Solo nelle Alpi occidentali (Pignatti, 1982) e pertanto da escludersi. Pseudolysimachion spicatum (L.) Opiz Mimulus luteus L. Volterra (Caruel, 1860) Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Eurasiat. Subcont.; H rept Cile; H scap Rhinanthus mediterraneus (Sterneck) Adamovic Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995) Misopates orontium (L.) Rafin. Eurimedit.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Rhinanthus minor L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798) Paleotemp.; T scap Circumbor.; T scap – Antirrhinum orontium L. (Savi, 1798; Caruel, 1860; – Rhinanthus crista-galli L. (Caruel, 1860; Savi, PI-HB Pellegrini). 1798). Odontites lutea (L.) Clairv. Scrophularia auriculata L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di 1860; Savi, 1798); Monterufoli-Caselli (Selvi & Betti- Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et ni, 2004) al., 1990); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); San FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 115

Giuliano (Santi, 1789); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà Verbascum sinuatum L. & Garbari, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Subatl.; H scap Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et a l., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa Scrophularia canina L. (Caruel, 1860; Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Canali e S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano Eurimedit.; H bienn (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Verbascum thapsus L. subsp. crassifolium (Lam. et Eurimedit.; H scap DC.) Murb. – Scrophularia canina L. var. bicolor (Sibth. et Sm.) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Fiori (Corti, 1955). Europeo-Caucas.; H bienn Scrophularia nodosa L. Verbascum thapsus L. subsp. thapsus S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Canali e fos- ( Tomei et al., 1991); Monterufoli-Caselli (Selvi & si NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Bettini, 2004); PI Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Circumbor.; H scap Europeo-Caucas.; H bienn Scrophularia peregrina L. – Verbascum thapsus L. s u b s p . eu-thapsus Murb. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- (Corti, 1955). HB Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894) Stenomedit.; T scap Veronica acinifolia L. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Scrophularia umbrosa Dumort. Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Monte Pisano (Tomei, Centro e S-Europ.; T scap 2000); San Giuliano (Santi, 1789) Eurasiat.; H scap Veronica agrestis L. – Scrophularia aquatica L. (Caruel, 1860; Savi, 1798; Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, Santi, 1789). 1798); Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Pisa (S. Giuliano) (Poggi & Rossetti, 1889); San Giuliano Verbascum blattaria L. (Santi, 1789) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Europeo; T scap Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et a l ., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa Veronica anagallis-aquatica L. (Caruel, 1860; Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Canali e S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Fucecchio (Garbari, 1980; Savi, 1798); Lago di Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (Caruel, 1860; PI- Paleotemp.; H bienn HB Pellegrini); Volterra (Foggi et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- Verbascum nigrum L. Caselli (Selvi & Bettini, 2004) S. Rossore (Garbari, 2000) Cosmop.; H scap Europeo-Sudsiber.; H scap – Veronica anagallis-aquatica L. s u b s p . divaricata Krosche. (Corti, 1955) Verbascum phlomoides L. – Veronica anagallis L. (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini). Volterra (Neri, 1894) Eurimedit.; H bienn Veronica anagalloides Guss. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (S. Rossore) Verbascum phoeniceum L. (PI-HB Pellegrini) S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Eurimedit.; T scap (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Bientina (Caruel, 1860); PI Veronica arvensis L. S-Europ.-Sudsiber.; H scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Caruel, 1860; Verbascum pulverulentum Vill. PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 1995); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Subcosmop.; T scap 2004); S. Rossore (Garbari, 2000) Veronica arvensis L. var. typica Fiori (Corti, 1955). S-Europ.; H bienn 116 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Veronica beccabunga L. & Bettini, 2004); PI Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano W-Asiat.; T scap (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894) Veronica polita Fries Eurasiat.; H rept Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini) Subcosmop.; T scap Veronica catenata Pennel – Veronica didyma L. (Caruel, 1860) Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2002, 2004) – Veronica didyma Ten. (PI-HB Pellegrini). Circumbor.; T scap Il campione presenta molti caratteri di V. catenata, ma Veronica prostrata L. la specie non è indicata da Pignatti (1982) per la Volterra (Caruel, 1860; Neri, 1894); Monterufoli- Toscana e la presenza o meno di un picciolo sulle foglie Caselli (Selvi & Bettini, 2004) dei getti sterili non è chiara (Pedullà & Garbari, 2002). Eurasiat.; H caesp

Veronica chamaedrys L. Veronica scutellata L. Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini); Fucecchio (Garbari, 1980); Lago di Bientina (Caruel, Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); 1860; Tomei et al., 1991); PI Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, 1789) Circumbor.; H scap Eurosiber.; H scap Veronica serpyllifolia L. Veronica cymbalaria Bodard S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Caruel, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB 1860; Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, Pellegrini); Volterra (Neri, 1894); Canali e fossi NO 1995); Volterra (Neri, 1894); Monterufoli-Caselli Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) (Selvi & Bettini, 2004); PI Eurimedit.; T scap Circumbor.; H rept

Veronica filiformis Sm. Veronica teucrium L. Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Volterra (Neri, 1894) Caucaso, Anatolia; H scap Centroeurop.; H scap Veronica hederifolia L. Veronica urticifolia Jacq. Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi Centro e S-Europ.; H scap & Bettini, 2004) Eurasiat.; T scap SELAGINELLACEAE Veronica montana L. Selaginella denticulata (L.) Link S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Giovannini, 2000; (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Volterra (Neri, Garbari et al., 2003b); Pisa (Savi, 1798) 1894); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Stenomedit.; Ch rept Centroeurop.; H rept – Lycopodium helveticum L. (Savi, 1798). Veronica officinalis L. S. Rossore (Corti, 1955; PI-HB Pellegrini); Monte SIMAROUBACEAE Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al., 2000); Ailanthus altissima (Miller) Swingle San Giuliano (Santi, 1789); Monterufoli-Caselli (Selvi S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano & Bettini, 2004) (Del Prete et al., 1990; PI-HB Pellegrini; Tomei, 2000); Eurasiat.; H rept Mura di Cascina (Tizzoni, 1995); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli Veronica peregrina L. (Selvi & Bettini, 2004); PI Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) Cina; P scap Americana; T scap – Ailanthus glandulosa Desf. (Del Prete et al., 1990; Tomei, 2000; PI-HB Pellegrini). Veronica persica Poiret S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et SINOPTERIDACEAE al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa (Caruel, Cheilanthes acrostica (Balb.) Tod. 1860; PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa Monte Pisano (Giovannini, 2000; Del Prete et al., 1990) (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi Stenomedit.-Turan.; H ros FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 117

– Cheilanthes pteridioides (Reichard) C. Chr. (Gio- Salpichroa origanifolia (Lam.) Baillon vannini, 2000). Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Cheilanthes marantae (L.) Domin Sudamer.; H scap Castellina Marittima (Pacini, 1999); Monterufoli- Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Solanum dulcamara L. Paleo-Subtrop.; H ros S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di – Notholaena maranthae (L.) Desv. (Selvi & Bettini, Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et 2004). a l ., 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Asciano, Monte Pisano Cheilanthes tinaei Tod. (Bertacchi et al., 2000); Volterra (Neri, 1895); Canali Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Giovannini, 2000; e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Garbari et al., 2003b) Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Stenomedit. occid.; H ros Paleotemp.; NP

Solanum melongena L. SOLANACEAE Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) India; T scap Atropa belladonna L. S. Rossore (Garbari, 2000) Solanum nigrum L. subsp. nigrum Medit.-Mont.; H scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Datura ferox L. a l., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monti (PI-HB Pellegrini) d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Mura di Cascina Asia Orient.; T scap ( Tizzoni, 1995); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Datura stramonium L. 2004) S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); Cosmop.; T scap Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798); Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Monte Solanum pyrethrifolium Gris. Pisano (Tomei, 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà S. Rossore (Cela-Renzoni, 1968) & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Sudamer.; T scap 2004); PI Pianta dalla distribuzione limitata al territorio argenti- Cosmop.; T scap no.

Hyoscyamus albus L. Solanum tuberosum L. Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Provincia Pisana Eurimedit.; H bienn (Viegi & Cela-Renzoni, 1981); Pisa (PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1895) Hyoscyamus niger L. Sudamer.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798) Eurasiat.; T scap/H bienn SPARGANIACEAE Lycium europaeum L. Volterra (Caruel, 1860) Sparganium emersum Rehm. subsp. emersum Eurimedit.; NP Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Nord Provincia di Pisa (Tomei & Lycopersicon esculentum Miller Guazzi, 1993) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Canali e fossi Eurasiat.; I rad NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Centro e Sudamer.; T scap Sparganium emersum Rehm. subsp. f l u i t a n s (G. et G.) Arcang. Nicotiana rustica L. Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Nord Provincia Provincia Pisana (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) di Pisa (Tomei & Guazzi, 1993) Nordamer.; T scap Eurasiat.; I rad Non più ritrovata (Tomei et al., 1991). Physalis alkekengi L. S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Sparganium erectum L. (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano PI-HB Pellegrini) (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Eurasiat.; H scap Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Pisa (S. 118 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Giuliano; Castagnolo) (PI-HB Pellegrini); A s c i a n o , Phegopteris connectilis (Michx.) Watt. Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); Volterra (Neri, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Giovannini, 2000) 1894); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, Circumbor.; G rhiz 2004); Nord Provincia di Pisa (Tomei & Guazzi, 1993) Eurasiat.; I rad Thelypteris palustris Schott. – S p a rganium ramosum Huds. (Neri, 1894; Caruel, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di 1860; PI-HB Pellegrini). Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990; Giovannini, 2000); Lago di Bientina (Tomei Sparganium erectum L. subsp. n e g l e c t u m ( B e e b y ) et al., 1991); PI Sch. et Th. Subcosmop.; G rhiz S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) – Lastrea thelypteris (L.) Bory (Corti, 1955). Eurasiat.; I rad

THYMELAEACEAE TAMARICACEAE Daphne gnidium L. Tamarix africana Poiret S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; PI-HB Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Coltano (PI-HB Pellegrini); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa Pellegrini); Volterra (Caruel, 1860); S. Rossore (Savi, 1798); San Giuliano (Santi, 1789); PI (Garbari, 2000) Stenomedit.; P caesp W-Medit.; P scap Daphne laureola L. Tamarix gallica L. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798; Pisa (Savi, 1798); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al. , PI-HB Pellegrini); Lago di Bientina (Tomei et al. , 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) 1991); S. Rossore (Garbari, 2000) Submedit.-Subatl.; P caesp W-Medit.; P caesp/P scap Thymelaea passerina (L.) Cosson et Germ. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, TAXACEAE 1798); Pisa (Castagnolo) (PI-HB Pellegrini) Eurimedit.-Centro-Asiat.; T scap Taxus baccata L. – Stellera passerina L. (Savi, 1798) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Volterra (Caruel, – Thymelaea arvensis Lam. (PI-HB Pellegrini). 1860; Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Paleotemp.; P scap TILIACEAE

Tilia platyphyllos Scop. TAXODIACEAE Pisa (PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Taxodium distichum (L.) Richard Europeo-Caucas.; P scap Nord Provincia di Pisa (Tomei & Guazzi, 1993) Coltivato; P scap Tilia tomentosa Moench Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) SE-Europ. -W-Asiatico; P scap THELIGONACEAE Theligonum cynocrambe L. TRAPACEAE Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Monte Pisano (PI-HB Pellegrini); Volterra (Caruel, 1860) Trapa natans L. Stenomedit.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991) Paleotemp. e subtrop.; I nat THELYPTERIDACEAE Specie da ritenersi scomparsa nel territorio.

Oreopteris limbosperma (Bellardi ex All.) Holub Monte Pisano (Giovannini, 2000; Garbari et al., 2003b) TYPHACEAE Circumbor.; G rhiz – Thelypteris limbosperma (All.) H.P. Fuchs (Giovan- Typha angustifolia L. nini, 2000). Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et al., 1991); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al., 2000); Nord Provincia di Pisa FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 119

( Tomei & Guazzi, 1993); Pisa (Caruel, 1860); URTICACEAE Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Circumbor.; G rhiz Parietaria judaica L. Scomparsa, secondo Bertacchi et al. (2000). S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Mura di Cascina (Ti z z o n i , Typha latifolia L. 1995); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Europ.; H scap a l ., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa – Parietaria diffusa M. et K. (Garbari, 2000; Del Prete (Caruel, 1860; Savi, 1798); Lago di Bientina (Tomei et et al., 1990; Tizzoni, 1995; Pedullà & Garbari, 2004) a l ., 1991); Asciano, Monte Pisano (Bertacchi et al. , – Parietaria vulgaris Hill. (Corti, 1955). 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Nord Provincia di Pisa (Tomei & Guazzi, 1993); Parietaria officinalis L. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Monti d’Oltre Cosmop.; G rhiz Serchio (Mazzei, 1995); Mura di Cascina (Ti z z o n i , 1995); Volterra (Neri, 1894); Pisa (Caruel, 1860) Typha laxmanni Lepechin Centroeurop.; H scap Bocca d’Arno (Pisa), Volterra (Caruel, 1860) Eurimedit. Orient.; G rhiz Urtica dioica L. Pignatti (1982) non segnala questa entità, molto rara, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano per la Toscana. (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Canali e fossi Typha minima Hoppe NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli- S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) Caselli (Selvi & Bettini, 2004); PI Eurasiat.; G rhiz Subcosmop.; H scap – Urtica dioica L. v a r. vulgaris Wedd. f o r m a t y p i c a Pospich. (Corti, 1955) ULMACEAE – Urtica dioica L. (v a r. subinermis) (Pedullà & Garbari, 2004). Celtis australis L. Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Monti d’Oltre Urtica membranacea Poiret Serchio (Mazzei, 1995); Monte Pisano (PI-HB S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Pellegrini); Pisa (Monte Pisano, Asciano) (Poggi & (Del Prete et al., 1990); Pisa (Caruel, 1860; PI-HB Rossetti, 1889); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Pellegrini) Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, S-Medit.; T scap 2004) Eurimedit.; P scap Urtica urens L. Monte Pisano (Caruel, 1860; Del Prete et al., 1990; PI- Ulmus glabra Hudson HB Pellegrini); Pisa (Savi, 1798); Monterufoli-Caselli S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) (Selvi & Bettini, 2004) Europeo-Caucas.; P scap Subcosmop.; T scap – Ulmus scabra Mill. (Corti, 1955).

Ulmus laevis Pallas VALERIANACEAE Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Centranthus ruber (L.) DC. Centroeurop.; P scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Canali e Ulmus minor Miller fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) S. Rossore (Corti, 1955; PI-HB Pellegrini); Monte Stenomedit.; Ch suffr Pisano (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo – Valeriana rubra L. (Savi, 1798). (Coaro, 1987); Pisa (Caruel, 1860; Savi, 1798); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Asciano, Monte Pisano Valerianella carinata Loisel. (Bertacchi et al., 2000); Volterra (Foggi et al., 2000); Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Canali e fossi Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); PI NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Europeo-Caucas.; P caesp Eurimedit.; T scap – Ulmus carpinifolia Gleditsch (Corti, 1955) – Ulmus carpinifolia Gleditsch var. suberosa (moen- Valerianella dentata (L.) Pollich ch) Rehder (Corti, 1955) Pisa (PI-HB Pellegrini); Pisa, Volterra (Caruel, 1860) – Ulmus campestris L. (Savi, 1798; Caruel, 1860; PI- Submedit.; T scap HB Pellegrini). – Valerianella morisonii DC. (PI-HB Pellegrini). 120 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Valerianella echinata (L.) Lam. et DC. VIOLACEAE Pisa (Savi, 1798); Volterra (Caruel, 1860) Stenomedit.; T scap Viola alba Besser subsp. alba Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987) Valerianella eriocarpa Desv. Eurimedit.; H ros S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa, Volterra (Caruel, 1860); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Viola alba Besser subsp. denhardtii (Ten.) W. Becker 2004) Volterra (Foggi et al., 2000); Monterufoli-Caselli (Selvi Stenomedit.; T scap & Bettini, 2004) Eurimedit.; H ros Valerianella locusta (L.) Laterrade S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano Viola arvensis Murray (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000) 1987); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini) Eurasiat.; T scap Eurimedit.; T scap – Viola tricolor L. s u b s p. arvensis (Murray) Gaudin – Valerianella locusta (L.) Betke f o r m a l e i o c a r p a (Corti, 1955). (Krok) n. comb. (Corti, 1955) – Valeriana locusta L. (Savi, 1798) Viola canina L. – Valerianella olitoria Poll. (PI-HB Pellegrini). Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, 1798; PI-HB Pellegrini); Volterra (Neri, 1894; Foggi et al. , Valerianella puberula (Bertol.) DC. 2000); San Giuliano (Santi, 1789) Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Eurasiat.; H scap Stenomedit.; T scap Viola hirta L. Valerianella rimosa Bastard Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano Europeo; H ros (Del Prete et al., 1990); Pisa (PI-HB Pellegrini); Pisa, Volterra (Caruel, 1860) Viola odorata L. Eurimedit.; T scap Monte Pisano (Del Prete et al., 1990); Pisa (Savi, – Valerianella auricola DC. (PI-HB Pellegrini). 1798); Volterra (Neri, 1894); San Giuliano (Santi, 1789); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) VERBENACEAE Eurimedit.; H ros

Lippia canescens Kunth Viola reichenbachiana Jordan ex Boreau Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Provincia Pisana S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano (Viegi & Cela-Renzoni, 1981) (Del Prete et al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, Sudamer.; Ch suffr 1987); Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Volterra (Foggi et al., 2000); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Lippia nodiflora (L.) Michx. Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Coltano, 2004); PI S. Piero a Grado) (Caruel, 1860); PI Eurosiber.; H scap Pantrop.; H rept – Viola silvatica Fries (Corti, 1955). – Lippia nodiflora (L.) Rich. v a r. repens (Spreng.) Briq. (Corti, 1955). Viola riviniana Rchb. Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) Verbena officinalis L. Medit.-Europ.; H scap S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Monte Pisano (Del Prete et Viola tricolor L. subsp. subalpina Gaudin al., 1990); Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, Monte Pisano (Del Prete et al., 1990) 1798; Caruel, 1860; PI-HB Pellegrini); Miemo Eurasiat.; T scap/H bienn (H scap) (Contardo, 1969); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004); Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, Viola tricolor L. subsp. tricolor 2004); PI Pisa (PI-HB Pellegrini) Paleotemp.; H scap Eurasiat.; T scap Vitex agnus-castus L. S. Rossore (Caruel, 1860; Corti, 1955; Garbari, 2000); VITACEAE Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2002, 2004); PI Parthenocissus inserta (Kerner) Fritsch Stenomedit.-Turan.; P caesp Canali e fossi NO Pisa (Pedullà & Garbari, 2004) Nordamer.; P lian FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 121

Parthenocissus quinquefolia (L.) Planchon Un confronto con lo spettro corologico delle entità S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano censite da Gaetano Savi nella Flora Pisana del 1798 (Del Prete et al., 1990) mostra alcune peculiari differenze (Fig. 1). Il corotipo Nordamer.; P lian mediterraneo appare – due secoli fa – meno rappre- – Partenocissus quinquefolia (L.) Planch. emend. sentato mentre il circumboreale, il paleotemperato e il Rehder (Corti, 1955). cosmopolita in generale, così come anche l’atlantico, sono in percentuale più alta. Questo fenomeno potreb- Vitis vinifera L. subsp. sylvestris (Gmelin) Hegi be essere interpretato come espressione di un clima più Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Pisa (Savi, 1798); fresco dell’attuale che è andato via via riscaldandosi Monti d’Oltre Serchio (Mazzei, 1995); Bacino del anche a causa della progressiva immissione nell’atmo- Cecina (Vergnano, 1953); Volterra (Foggi et al., 2000); sfera dei gas serra a seguito della rivoluzione indu- Monterufoli-Caselli (Selvi & Bettini, 2004) striale dalla metà dell’800 fino ai nostri giorni. Occorre Origine ignota; P lian tuttavia tenere presente che i binomi utilizzati da Savi – Vitis vinifera L. var. sylvestris (C.C. Gmel.) Beck (1798) possono comprendere, in alcuni casi, unità infra- (Corti, 1955). specifiche oggi interpretate come entità sistematico- – Vitis vinifera sylvestris L. (Savi, 1798) tassonomiche distinte o errori di identificazione, per – Vitis sylvestris DC. (Vergnano, 1953). cui una comparazione effettiva potrebbe risultare un poco forzata. È ovvio che anche la variazione degli Vitis vinifera L. subsp. vinifera habitat, conseguente alla urbanizzazione o comunque S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Monte Pisano all’utilizzazione del territorio, ha influito consistente- (Del Prete et al., 1990); Canali e fossi NO Pisa (Pedullà mente sulle componenti geobotaniche, facendo scom- & Garbari, 2004); Volterra Berignone (Caruel, 1860); PI parire specie microtermiche, legate ad ambienti pecu- Origine dubbia; P lian liari – come le zone umide – che oggi sono molto ridot- ti se non scomparsi dalla provincia pisana. Da notare infine l’aumento considerevole delle piante esotiche da ZANNICHELLIACEAE zero al 4% (in valori assoluti, 1 esotica contro le 85 attuali), sicuramente da imputare all’aumento delle Zannichellia palustris L. subsp. palustris importazioni, dei trasporti, del turismo e del commer- Padule di Fucecchio (Garbari, 1980); Pisa (Caruel, cio vivaistico che spesso portano alla dispersione e 1860; Savi, 1798) conseguente naturalizzazione o spontaneizzazione di Cosmop.; I rad essenze esotiche nell’ambiente. Il territorio della provincia di Pisa è vasto ed eteroge- Zannichellia palustris L. subsp. p o l y c a r p a ( N o l t e ) neo dal punto di vista fisico e geomorfologico, perciò Richter l’esame di uno spettro biologico che tenesse conto di Bosco dell’Ulivo (Coaro, 1987); Monterufoli-Caselli tutte le piante censite non avrebbe reso le diff e r e n t i (Selvi & Bettini, 2004) realtà geografiche. In base alla caratterizzazione cli- Cosmop.; I rad matica proposta da Rapetti (2003), abbiamo ritenuto di suddividere il territorio della provincia in 6 aree distin- te, differenti anche per altre caratteristiche ambientali, ZIGOPHYLLACEAE su cui è stato poi calcolato lo spettro biologico (Fig. 2): – Area 1: Monti d’Oltre Serchio, Monte Pisano, San Tribulus terrestris L. Giuliano Terme S. Rossore (Corti, 1955; Garbari, 2000); Pisa (Savi, – Area 2: San Rossore, Bosco dell’Ulivo 1798; PI-HB Pellegrini); Canali e fossi NO Pisa – Area 3: Pisa, Canali e fossi a NO di Pisa, Mura di (Pedullà & Garbari, 2004) Cascina Cosmop.; T rept – Area 4: Castellina, Miemo, Volterra, Monterufoli- – Tribulus terrestris L. var. terrestris (Corti, 1955). Caselli – Area 5: Bacino del Cecina, Riparbella – Area 6: Paludi di Bientina e Fucecchio CONCLUSIONI In base a questa divisione si nota che le areee collina- ri e montane (Aree 1 e 4) mostrano forti analogie In totale la flora censita per il territorio della provincia soprattutto nella maggiore percentuale di emicriptofite di Pisa ammonta a 2.214 entità riunite in 150 famiglie. rispetto alle terofite e anche per una buona percentua- In generale la flora «pisana» risulta ricca di piante le di fanerofite. Un’altra forte analogia si riscontra tra appartenenti al contingente corologico mediterraneo le aree della costa e in generale quelle della pianura (11% del totale), come ci si aspetta data la posizione pisana costituita dalle alluvioni dell’Arno e del Serchio geografica dell’area, con una buona componente euro- (Aree 2 e 3). Si discostano dall’andamento dei prece- pea ed euroasiatica. Lo spettro corologico mostra inol- denti spettri biologici: l’area del Bacino del fiume tre un’altra rilevante percentuale di entità dei corotipi Cecina (Area 5), caratterizzata da una bassa percen- paleotemperato, circumboreale e subcosmopolita, i pri- tuale di terofite a vantaggio delle emicriptofite e delle mi due incrementati dalle specie dei rilievi montuosi specie legnose in generale (questo dato dovrebbe esse- del Monte Pisano e dell’entroterra volterrano. re ulterioriormente approfondito, in quanto il numero 122 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Fig. 1 - Spettro corologico attuale comparato con quello desunto da Savi (1798). totale delle entità censite per questa zona è relativa- Plantago lagopus L. mente basso); le zone umide di Bientina e Fucecchio Pseudolysimachion spicatum (L.) Opiz (Area 6), che mostrano una alta percentuale di idrofite Ptychotis ammoides Koch e elofite tipica degli ambienti acquatici con scarsa pre- (Ammoides pusilla (Brot.) Breistr.) senza di specie arboree. Scirpus litoralis Schrad. Si è ritenuto infine opportuno proporre le liste seguen- (Schoenoplectus litoralis (Schrad.) Palla) ti, che si riferiscono a nomi citati solo da Caruel (1860) Scorzonera hispanica L. var. latifolia Koch nel Prodromo della Flora toscana e solo da Savi (1798) (Scorzonera hispanica L.) nella Flora Pisana, non più presenti in successivi lavo- Silene cretica L. ri; molte delle unità floristiche corrispondenti non ven- Sphenopus gouani Trin. gono riportate da Pignatti (1982) per la Toscana, ma è (Sphenopus divaricatus (Gouan) Rchb.) evidente che solo riscontri su materiale d’erbario o sul Trifolium strictum L. terreno potranno accertarne la presenza e l’esatta iden- Valerianella echinata (L.) Lam. et DC. tità. Alcuni binomi, più che testimoniare una effettiva Anche in Savi (1798). antica presenza delle rispettive unità sistematiche, devono essere considerati errori di identificazione Piante citate solo da Savi (1798), con il corrisponden- all’origine; ciò vale per almeno una cinquantina dei te sinonimo attuale in parentesi: taxa elencati. Adonis aestivalis L. Piante citate solo da Caruel (1860), con il corrispon- Agrostis alpina Scop. dente sinonimo attuale in parentesi: Agrostis rubra L. Biscutella apula L. (Agrostis vinealis Schreber) (Biscutella didyma L.) Aira canescens L. Centaurea transalpina Schleicher (Corynephorus canescens (L.) Beauv.) Chenopodium rubrum L. Allium carinatum L. Cirsium oleraceum (L.) Scop. Anagallis monelli L. Clematis viticella L. Anchusa officinalis L. Convolvulus sylvestris Waldst. et Kit. Arenaria marina L. (Calystegia sylvatica (Kit.) Griseb. subsp. fraterniflora (Spergularia marina (L.) Griseb.) (Mack. et Bush) Brummitt) Asclepias nigra L. Hypericum hirsutum L. (Vincetoxicum nigrum (L.) Moench) Lamium album L. Bromus secalinus L. Lycium europaeum L. Bupleurum rotundifolium L. Lycopsis arvensis L. Callitriche autumnalis L. (Anchusa arvensis (L.) Bieb.) Campanula rapunculoides L. Medicago ciliaris Willd. Carduus acanthoides L. (Medicago ciliaris (L.) All.) Carex arenaria L. Ononis viscosa L. Carthamus canescens Enc. Opopanax chironium (L.) Koch (Picnocomon acarna (L.) Cass.) Orobanche coerulea Savi Caucalis leptophylla L. Phyteuma michelii All. (Torilis leptophylla (L.) Rchb. f.) FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 123

Area 1 - Monti d’Oltre Serchio, Monte Pisano, San Giuliano Terme. Area 2 - San Rossore, Bosco dell’Ulivo.

Area 3 - Pisa, Canali e fossi a NO di Pisa, Mura di Cascina. Area 4 - Castellina, Miemo, Volterra, Monterufoli-Caselli.

Area 5 - Bacino del Cecina, Riparbella. Area 6 - Paludi di Bientina e Fucecchio.

Fig. 2 - Spettro biologico in sei aree della provincia di Pisa. 124 F. GARBARI, A. BORZATTI VON LOEWENSTERN

Cerastium tomentosum L. l’importanza di questa formazione relitta per la storia della vege- Crepis tectorum L. tazione mediterranea. Nuovo Giorn. Bot. Ital. 62: 75-262. Cuccuini P., 2002. Il genere Parapholis C.E. Hubbard (Poaceae) in Equisetum sylvaticum L. Italia. Note tassonomiche e palinologiche. Webbia 57 (1): 7-64. Erysimum cheiranthoides L. Del Carratore F., Garbari F., 2003. Il genere S a l v i a S e c t . Erysimum repandum L. Plethiosphace (Lamiaceae) in Italia. Arch. Geobot. 7 (1): 41-62 Festuca montana Savi (2001). (Festuca drymeia M. et K.) Del Carratore F., Garbari F., Jarvis C., 1998. The application of the Frankenia laevis L. Linnaean names Salvia pratensis, S. haematodes, S. verbenaca a n d S. clandestina (Lamiaceae). Plant Biosystems 132 (2): 169-176. Hordeum geniculatum L. Del Prete C., Balderi F., Garbari F., 1990. Geobotanical research on (Hordeum marinum L. s u b s p . gussonianum (Parl.) Mount Pisano (, ), VIII. A preliminary checklist of Thellung) the vascular flora. Atti Soc. Tosc. Sci. Nat., Mem., Serie B 9 7 : Inula germanica L. 121-192. Iris alba Savi Diaz Lifante Z., Valdés B., 1996. Revision del genero Asphodelus L. (Iris albicans Lange) Boissiera 52: 5-189. Federici P.R. (a cura di), 2003. Atlante tematico della Provincia di Jasminum officinale L. Pisa. Pacini ed., Pisa, 78 pp. Lavatera thuringiaca L. Fiori A., 1919/20. Rilievi geografici e forestali sulla flora del bacino Lupinus varius L. della Cecina. Annali R. Istituto Superiore Forestale Nazionale 5: Melampyrum arvense L. 149-185. Moehringia muscosa L. Foggi B., Selvi F., Viciani D., Bettini D., Gabellini A., 2000. La vegetazione forestale del bacino del fiume Cecina (Toscana cen- Oenanthe crocata L.. tro-occidentale). Parlatorea 4: 39-73. Panicum glaucum L. Garbari F., 1980. Indagine floristica e vegetazionale sul Padule di (Pennisetum glaucum (L.) R. Br.) Fucecchio. In: Progetto Pilota per la salvaguardia e la valorizza- Phalaris phleoides L. zione del Padule di Fucecchio, Ministero Agricultura e Foreste: (Phleum phleoides (L.) Karsten) 217-263. Tip. Giorgi & Gambi, Firenze. Phleum nodosum L. Garbari F., 2000. La flora di S. Rossore (Pisa) aggiornata al 1999. Atti Soc. Tosc. Sci. Nat., Mem., Serie B 107: 11-42. (Phleum bertolonii DC.) Garbari F., 2003. La vegetazione. In: Federici P.R. (a cura di), Atlante Selaginella helvetica (L.) Link tematico della Provincia di Pisa: 20-21. Pacini ed., Pisa. Sempervivum tectorum L. Garbari F. 2004. Muscari neglectum Guss. e M. atlanticum Boiss. et Statice armeria L. Reuter (Hyacinthaceae). Tipi, caratteristiche e considerazioni sul- (Armeria maritima (Miller) Willd.) le due specie. Inform. Bot. Ital. 35 (2): 329-336 (2003). Trifolium hybridum L. Garbari F., Giordani A., Marcucci R., Tornadore N., 2003a. T h e genus Ornithogalum L. (Hyacinthaceae) in Italy, XIV: towards a Viscum album L. redefinition of infrageneric taxa, with new proposals. Bocconea Ziziphus lotus (L.) Lam. 16 (1): 269-281. Garbari F., Giovannini A., Marchetti D., 2001. Salvinia molesta D.S. Mitchell (Salviniaceae) nuova per la flora d’Italia. Arch. Geobot. BIBLIOGRAFIA 6 (1): 73-78 (2000). Garbari F., Giovannini A., Marchetti D., 2003b. Biosystematics, Arrigoni P. V., 2003. Le Centauree italiane del gruppo «C e n t a u re a taxonomy and phytogeography of the Pterodological Flora of the paniculata L.». Parlatorea 6: 49-78. Monte Pisano (NW Tuscany, Italy). Bocconea 16 (1): 41-53. Baldini R., 1993. The genus Phalaris L. (Gramineae) in Italy. Webbia Garbari F., Pedullà M.L., 2001. Alternanthera philoxeroides (Mart.) 47 (1): 1-53. Griseb. (Amaranthaceae), specie nuova per la flora d’Italia. Bertacchi A., Guazzi E., Tomei P.E., 2000. Il Padule di Asciano. In: Webbia 56 (1): 139-143. Aspetti biologici delle ANPIL Monte Castellare, Valle delle Fonti Garbari F., Tongiorgi Tomasi L., Tosi A., 2002. Giardino dei Semplici e di alcune aree contermini dei Monti Pisani: 16-23. Felici - Garden of Simples. Ed. PLUS, Pisa, 275 pp. Editore, Pisa. Giovannini A., 2000. La flora pteridologica del Monte Pisano. Tesi Bottega S., Garbari F., 2003. Il genere Symphytum L. (Boraginaceae) di Laurea, A.A. 1999-2000. in Italia. Revisione biosistematica. Webbia 58 (2): 243-280. Holmgren P., Holmgren N.H., Barnett L.C., 1990. Index Herbariorum Brullo S., Guglielmo A., Pavone P., Salmeri C., 2001. Osservazioni ed. 8. New York. tassonomiche e cariologiche sulle specie del ciclo di Allium pani - Lippi A., 2000. Sulla presenza di specie del genere O p u n t i a s u i culatum L. in Italia. Inform. Bot. Ital. 33 (2): 500-506. Monti Pisani. In AA. VV., I Monti Pisani: il ruolo delle ANPIL Brullo S., Guglielmo A., Pavone P., Scelsi F., Terrasi M.C., 1996. per la conservazione e la valorizzazione del territorio: 42-44. Cytotaxonomic considerations on Allium fuscum Waldst. et Kit. Felici ed., Pisa. (Liliaceae), a critical species of the European Flora. Folia Geobot. Marchetti D., 1983. Note floristiche tosco-liguri-emiliane. II. Piante Phytotax. 31: 465-472. indigene non frequenti nella Toscana nord-occidentale. Atti Soc. Caruel T., 1860. Prodromo della Flora Toscana. Le Monnier, Firenze. Tosc. Sci. Nat., Mem., Serie B 90: 261-273. Cela-Renzoni G., 1968. Solanum pyre t h r i f o l i u m Gris. sul litorale Marchetti D., 2004. Le Pteridofite d’Italia. Ann. Mus. civ. Rovereto, toscano. Atti Soc. Tosc. Sci. Nat., Mem., Serie B 75: 73-78. Sez. Arch., St., Sc. nat. 19: 71-231 (2003). Cela-Renzoni G., 1969. Egeria densa Planchon in Toscana. Atti Soc. Mariotti Lippi M., Garbari F., 2004. Leontodon villarsii ( Wi l l d . ) Tosc. Sci. Nat., Mem., Serie B 76: 121-127. Loisel. and L. ro s a n i ( Ten.) DC. (Asteraceae): nomenclatural, Ciccarelli D., Garbari F., 2004. Le unità italiane di H y p e r i c u m palynological, karyological, and micromorphological aspects. (Clusiaceae), serie Hypericum. Inform. Bot. Ital. 36 (2): 413-424. Plant Biosystems 138 (2): 165-174. Coaro E., 1987. Flora e vegetazione del Bosco dell’Ulivo. Quaderni Mazzei F., 1995. Flora e vegetazione dei Monti d’Oltre Serchio: con- del Museo di Storia Naturale di Livorno 8, suppl. n. 1: 1-45. tributo alla loro conoscenza. (Toscana settentrionale, PI). Tesi di Contardo A., 1969. «Tagetes minuta» L. avventizia nuova per la laurea, A.A. 1994/95. Toscana. Inform. Bot. Ital. 1: 114-115. Moggi G., Milletti N., Paoli P., 1987. Bibliografia geobotanica tosca- Corti R., 1955. Ricerche sulla vegetazione del’Etruria. X. A s p e t t i na. Museo Botanico & Dipartimento di Biologia vegetale, geobotanici della selva costiera. La selva pisana a S. Rossore e Università di Firenze, 129 pp. FLORA PISANA: ELENCO ANNOTATO DELLE PIANTE VASCOLARI DELLA PROVINCIA DI PISA 125

Neri F., 1894. Contribuzione alla flora toscana «La flora del volter- Tomei P.E., 2000. Flora e vegetazione dei Monti Pisani: appunti e rano». Atti Soc. Tosc. Sci. Nat. Proc. Verb. 9: 45-59. spunti. In AA. VV. I Monti Pisani: il ruolo delle ANPIL per la Neri F., 1895. Contribuzione alla flora toscana «Ancora la flora del conservazione e la valorizzazione del territorio: 14-41. Felici ed., volterrano». Atti Soc. Tosc. Sci. Nat. Proc. Verb. 9: 213-226. Pisa. Pacini C., 1999. Flora dei serpentini di Monte Vaso e Monte Vasino Tomei P.E., Guazzi E., 1993. Le zone umide della Toscana. Lista presso Castellina Marittima (PI). Tesi di laurea, A.A. 1998/99. generale delle entità vegetali. Atti Mus. Civ. St. Nat. Grosseto 15: Pedullà M.L., Garbari F., 2002. Piante di interesse biogeografico- 107-152. ecologico nei canali di bonifica della pianura pisana. Atti Soc. Tomei P.E., Longombardo G., Lippi A., 1991. Specie vegetali igro- Tosc. Sci. Nat., Mem., Serie B 108: 113-117 (2001). file delle zone dulciacquicole della Toscana planiziale. Pacini, Pedullà M.L., Garbari F., 2004. La flora della rete di canalizzazione Pisa. della pianura nord-occidentale pisana. Quaderni Mus. St. Nat. Tornadore N., Orza P., 1987. Il Gen. Ornithogalum L. (Liliaceae) in Livorno 17: 11-72 (2003-2004). Italia. VIII. Il Subgen. Bery l l i s (Salisb.) Baker con particolare Peruzzi L., 2004. Su alcune piante notevoli rinvenute nella Toscana riguardo ad O. bre v i s t y l u m Wo l f n e r. Atti Soc. Tosc. Sci. Nat., centro-settentrionale. Atti Soc. Tosc. Sci. Nat., Mem., Serie B 110: Mem., Serie B 94: 341-356. 23-24 (2003). Vergnano O., 1953. Erborizzazioni su alcune serpentine della Val di Pignatti S., 1982. Flora d’Italia. Edagricole, Bologna. Cecina. Nuovo Giorn. Bot. Ital. 60: 330-332. Poggi F., Rossetti C., 1889. Contribuzione alla flora della parte Nord Viegi L., Cela-Renzoni G., 1981. Flora esotica d’Italia: le specie pre- Ovest della Toscana. Nuovo Giornale Botanico Italiano 21: 9-28. senti in Toscana. C.N.R. Progr. Final. «Promozione della qualità Puppi G., Cristofolini G., 1996. Systematics of the complex dell’ambiente»: AQ/1/132, pp. 97. Pulmonaria saccharata-P. vallarsae and related species. Webbia 51 (1): 1-20. Rapetti F., 2003. Il clima. In: Federici P.R. (a cura di), Atlante tema- Bibliografia elettronica: tico della Provincia di Pisa: 55-56. Pacini ed., Pisa. Flora Europaea, http://www. r b g e . o rg. uk/forms/fe.html (Royal Botanic Santi G., 1789. Analisi chimica delle acque dei Bagni Pisani e del- Garden Edinburg h ) . l’acqua acidula di Asciano. Pisa. ILDIS (International Legume Database Information Sistem), www. Savi G., 1798. Flora pisana. P. Giacomelli ed. ildis.org/LegumeWeb/. Schippmann V., 1991. Revision der Europäischen Arten der Gattung INDEX KEWENSIS on CD rom version 2.0. 1997. Oxford University B r a c h y p o d i u m Palisot de Beauvois (Poaceae). B o i s s e r a 45: 5- P r e s s . 250. IPNI (International Plant Name Index), http://www. i p n i . o rg / s e a r c h e s / Selvi F., Bettini D., 2004. La flora di Monterufoli-Caselli in Val di q u e r y _ i p n i . s h t m l Cecina (Toscana): un’area protetta di rilevante interesse botani- IOPI (International Organization for Plant Information), www. b g b m . f u - co. Webbia 59 (2): 349-393. b e r l i n . d e / I O P I / G P C / q u e r y. h t m . Slageren (von) M.W., 1994. Wild wheats: a monograph of Aegilops ARS-GRIN (Agricultural Research Service - Germplasm Resources L. and Amblyopyrum (Jaub. & Spach) Eig. Wagenigen Agricult. Information Network), h t t p : / / w w w. a r s - g r i n . g o v / c g i - b i n / n p g s / h t m l / Univ., 512 pp. t a x _ s e a r c h . p l ? . Tizzoni A., 1995. La florula delle mura di Cascina. Tesi di laurea, ITIS (Integrated Taxonomic Information System), http://www. i t i s . A.A. 1994/95. usda.gov. Tomei P.E., 1987. Il Padule di Bientina e la sua flora. Il Padule di Bientina, aspetti naturalistici ed agronomici. Pisa, 57-66.

(ms. pres. il 10 gennaio 2005; ult. bozze il 20 settembre 2005) 126