Niemiecka Zbrodnia W Serocku 28 Lutego 1941 Roku

• Plenery ﬁ lmowe w gminie Nieporęt • Wyrok na mieszkańcu Wieliszewa Postacie: Wincentym Czubaju • Krystyna Malinowska-Lerman • Zbrodnia palmirska na mieszkańcach Jabłonny • Władysław Żemralski • Wojenne adresy Legionowa (11): • Stanisław Sylwester Gierczyński Rynek – Sienkiewicza róg Piłsudskiego NASZA HISTORIA Miesięcznik historyczny powiatu legionowskiego luty 2021 nr 2 (12) Niemiecka zbrodnia w Serocku 28 lutego 1941 roku

Partner wydawnictwa:

Więcej o historii lokalnej przeczytasz na: www.gazetapowiatowa.pl Nieporęt

Konrad Szostek Plenery filmowe w gminie Nieporęt Bliskość Warszawy oraz walory przyrodnicze i krajobrazowe miejscowości położonych nad Jezio- rem Zegrzyńskim sprawiły, że tereny te były chętnie wybierane przez ekipy filmowe. Przyjeżdżały tu prawdziwe sławy polskiego kina. Wśród filmów nakręconych w filmie obyczajowym „Dziura w jednym z odcinków „Na dobre w gminie Nieporęt można wy- w ziemi” (reż. Andrzej Kondra- i na złe” (reż. Jose Iglesias Vi- odrębnić te, do których jako ple- tiuk, 1970) oraz komedii roman- gil). Nad jeziorem w okolicy Ryni ner filmowy posłużyło Jezioro tycznej „Zakochani” (reż. Piotr powstał też fragment jednego Zegrzyńskie lub otaczające je Wereśniak, 2001). z odcinków serialu kryminalnego ośrodki wypoczynkowe. Jednym Warto wspomnieć o kome- „Kryminalni” (reż. Piotr Were- z najpopularniejszych obrazów dii „Co mi zrobisz jak mnie zła- śniak i inni, 2004-2008). tego typu jest komedia „Rejs” piesz” (reż. Stanisław Bareja, 1978), Przez wiele tygodni w swojej (reż. Marek Piwowski, 1970). Po- w której dyrektorowa Krzakowska bazie w Wólce Radzymińskiej ”sta- czątkowa scena filmu powstała przyjeżdża pociągiem na stację cjonowała” ekipa serialu „Czte- co prawda w Toruniu, ale dalsze w Zegrzu Południowym. Widocz- rej Pancerni i Pies” (reż. Konrad kręcono już na naszym jeziorze. ny jest peron, budynek dworca Nałęcki, 1970). To w gminie Nie- Akwen wybrali także twórcy fan- wraz z placem oraz zabudowania poręt powstały sceny do odcinka tastycznonaukowej, utrzymanej przy ul. Warszawskiej. Co ciekawe 17. „Klin” oraz 18. „Pierścienie”. w klimacie absurdu, komedii pociąg na stację wjeżdża nie od Baraki znajdujące się na osie- „Hydrozagadka” (reż. Andrzej strony Wieliszewa, tylko od stro- dlu wojskowym w Białobrzegach Kondratiuk, 1971). Tytułową za- ny Narwi. Kolejną komedią, która ucharakteryzowano tak, że zagrały gadką jest tajemnicze zniknię- powstawała w naszej okolicy jest wyzwalany przez załogę „Rudego” cie wody w Warszawie. W jej „Piłkarski Poker” (reż. Janusz obóz koncentracyjny w filmowym rozwiązaniu pomaga nieustra- Zaorski, 1989). Fragmenty filmu Kreuzburgu. Podobnie było z po- szony detektyw - superbohater nagrywane były w nieistnieją- jawiającym się w filmie mostem o kryptonimie “As”. Sceny do fil- cym już hotelu „Mazowsze”. Na- zwodzonym. Część scen zagrała mu kręcono w okolicy Białobrze- tomiast Dzika Plaża w Nieporę- przeprawa na rzece Rządzy w Ryni. gów i Zegrza. Zegrzyński most cie pojawiła się w jednej ze scen Ekipa filmowa zamontowała jedy- łukowy oraz fragment Zegrza Po- filmu „Skazany na bluesa” (reż. nie atrapy mechanizmów podno- łudniowego pojawiają się również Jan Kidawa-Błoński, 2005) oraz szenia konstrukcji. Od Ryni do Wól-

Postacie: Krystyna Malinowska-Lerman został Komitet Budowy Ośrodka Zdro- (1935-2019) - lekarz medycyny, wia. Otwarcia nowej placówki dokonano społecznik, Honorowy Obywatel 27 września 1980 r. Cały okres pracy zawo- Gminy Nieporęt. dowej Pani doktor wypełniony był jedno- Krystyna Malinowska-Lerman urodzi- cześnie nieprzerwaną aktywnością spo- ła się w 1935 r. Ukończyła liceum im. Marii łeczną. W 1974 r. z jej inicjatywy powstał Konopnickiej w Legionowie, a następnie działający w ramach Polskiego Komitetu Akademię Lekarską w Szczecinie (dziś Pomocy Społecznej pierwszy w Polsce Pomorski Uniwersytet Medyczny). Zwią- Klub Seniora. Przedsięwzięcie to od sa- zana z Nieporętem była od 1962 r. Do- mego początku cieszyło się dużym zainte- kładnie 28 marca objęła stanowisko kie- resowaniem mieszkańców, którzy licznie rownika Ośrodka Zdrowia, jednocześnie przychodzili na organizowane spotkania. odbywając staż podyplomowy w szpitalu W zespole panowała wręcz rodzinna, w Nowym Dworze Mazowieckim. Specja- ciepła atmosfera. Seniorzy uczestni- lizowała się w pediatrii. Jak wspominała czyli w licznych wycieczkach zarówno po latach: Służba zdrowia to była nędza, do ciekawych miejsc w Warszawie, jak na jest przez mieszkańców z rozrzewnie- ośrodek zdrowia był w barakach. Pacjen- i w dalsze zakątki Polski. Pani doktor była niem i pogodnym uśmiechem na twarzy. tów przyjmowałam przy lampce naftowej, również członkiem Gminnej Komisji W podziękowaniu za jej służbę na rzecz bo nie było światła. Gdy kończyłam pracę Rozwiązywania Problemów Alkoholo- mieszkańców w 1997 r. odznaczona zosta- o 21, to nie było już autobusu. Po pracy od- wych. ła przyznanym po raz pierwszy tytułem wozili mnie do Zegrza saniami. Krystyna Malinowska-Lerman była ,,Honorowy Obywatel Gminy Nieporęt”. Przez lata walczyła o to, aby placówka jedną z najbardziej znanych osób w gmi- Pani doktor odeszła w wieku 84 lat, się rozwijała i odpowiadała potrzebom nie. Jej wiedza, doświadczenie, empatia, 9 lutego 2019 r. mieszkańców. W tym celu utworzony otwartość i serce sprawiły, że wspomina- Konrad Szostek 2 Nasza historia luty 2021 Kadr z serialu "Czterej pancerni i pies", reż. Konrad Nałęcki. Scenę nakręcono na terenie osiedla wojskowego w Białobrzegach. ki Radzymińskiej, na „betonówce” gowskim „Hasło Korn” (reż. Wal- terenie fortu ulokowano także wy- i leśnych drogach, kręcono po- demar Podgórski, 1968). Jest to rzutnię rakiet V-2 w 44. odcinku se- ścig za Gustlikiem i Honoratą, pierwszy w kinematografii PRL rialu „Czas honoru” (reż. Michał uciekającymi pięknym, general- obraz ukazujący od kulis pracę Rogalski, 2011). Miejsce to zostało skim mercedesem. Ponadto, mię- kontrwywiadu w zwalczaniu obcej ponadto wykorzystane przez twór- dzy stacją kolejową w Dąbkowiź- siatki szpiegowskiej na propagan- ców „Ojca Mateusza” (reż. Maciej nie a Wólką, przekopano drogę dowym tle wrogiej Polsce działal- Dejczer, 2014) w odcinku 155. Nie- w poprzek tworząc głęboki okop, ności zachodnioniemieckiej. daleko, przy dębie Jan Kazimierz, z którego Gustlik odpierał ataku- W noweli filmowej „Sobie powstawały też sceny do serialu jących Niemców. Po zakończeniu Król” (reż. Janusz Łęski, 1973) „Korona królów”. zdjęć droga została zasypana, ale główny bohater jadący do nowo Warto zaznaczyć, że w polskiej nigdy nie odtworzono jej betono- poznanej dziewczyny, przejeżdża kinematografii są filmy, których wej nawierzchni, przez co do dzisiaj samochodem ulicą Jana Kazimie- akcja rzekomo dzieje się za na- można bez trudu odnaleźć miejsce rza w Nieporęcie, po czym zostaje szym terenie. Przykładem może kręcenia tego fragmentu. Na po- zatrzymany przez patrol policji być „Zezowate szczęście” (Niepo- trzeby odcinka „Klin” powstała też stojący przy wiadukcie kolejowym. ręt, Zegrze) oraz „Vabank II czyli scena w kwitnącym sadzie, znaj- Jedzie również ulicą Wczasową riposta” (Zegrze). W rzeczywisto- dującym się na skrzyżowaniu dro- w Białobrzegach, a autostopowicza ści żadna ze scen nie powstała we gi Białobrzegi-Radzymin z drogą zbiera z Drogi Krajowej 61, gdzie wspomnianych miejscowościach. do Dąbkowizny. Nagrywano ją pod w oddali widać stalowy wiadukt W telegraficznym skrócie przed– koniec czerwca, więc konieczne linii kolejowej Legionowo-Tłuszcz. stawiłem Szanownym Czytelni- było ręczne przyozdobienie gałęzi Ten sam most, z przejeżdżającym kom produkcje filmowe i seria- w kwiaty. Do odcinka „Pierścienie” od strony Nieporętu pociągiem, wi- lowe powstałe na terenie gminy w lesie pod Rynią zaaranżowano doczny jest też w odcinku 4. „Przez Nieporęt. Mam nadzieję, że bę- szpital polowy. Za plener posłużył granicę” serialu „Przygody psa dzie to zachęta do ich obejrzenia też fort w Beniaminowie. Cywila” (reż. Krzysztof Szmagier, i zwrócenia uwagi na sceny kręcone Skrzyżowanie ulicy Jana Ka- 1970). Prawdopodobnie na terenie na naszym terenie. zimierza z ulicą Zegrzyńską oraz fortu w Beniaminowie powstała wjazd na most na Kanale Żerań- też większość odcinka 7. ”Niewy- Konrad Szostek skim pojawiają się w filmie szpie- pały” wspomnianego serialu. Na

Ważniejsze źródła: 1. M. Pakuła, Plenery ﬁlmowe w powiecie legionowskim, „Rocznik Legionowski” 2017, tom X, 2. D. Wróbel, Deszcze niespokojne potargały sad, a my na tej wojnie...czyli pancerni nad Zalewem Zegrzyńskim, „Wieści Nieporęckie” 2013, nr 3 (104), 4 (108), 3. www.ﬁlmweb.pl.

Nasza historia luty 2021 3 Serock

KALENDARIUM Sławomir Jakubczak

1 lutego 1922 r. - Antoni Xię- żopolski, urodzony w Wieli- Niemiecka zbrodnia szewie, został mianowany pro- fesorem zwyczajnym i objął równocześnie kierownictwo Za- w Serocku kładu Budowy Lokomotyw Poli- techniki Warszawskiej. 1 lutego 1970 r. – wędkarze z Le- 28 lutego 1941 roku gionowa w grupie 300 członków Polskiego Związku Wędkarskiego Okrutna zbrodnia dokonana przez Niemców wzięli udział w akcji wyrąbywa- na Polakach 28 lutego 1941 r. w serockim wąwozie nia przerębli na Zalewie Zegrzyń- skim dla ratowania ryb przed wstrząsnęła mieszkańcami. Pamięć o niej żyje śnięciem pod lodem. do dzisiaj. W tym roku przypada 80. rocznica mordu dokonanego na 22 naszych rodakach. 3 lutego 1897 r. – w Brzesku w Małopolsce urodził się ppłk Serock doświadczał wojennych gdzie większość z nich straciła życie. Romuald Najsarek. Od 1936 r. okrucieństw od początku wrze- W dniu 8 października 1939 r. służył w Centrum Wyszkolenia śnia 1939 r. W dniu 5 września 1939 r. miasto Serock i gmina wiejska Ze- Łączności w Zegrzu. Od maja do września 1939 r. pełnił obowiązki niemieckie lotnictwo zbombardo- grze wraz z większością terytorium komendanta CWŁ. wało centrum miasta, tzn. rejon powiatu pułtuskiego zostały włączo- skrzyżowania głównych ulic - 3 Maja ne do tzw. rejencji ciechanowskiej, 6 lutego 2019 r. – w wieku 77 lat i Kościuszki. Bomby traﬁły m.in. stanowiącej część Prus Południo- zmarł Wojciech Augustynowicz w kamienicę Rozenberga, w któ- wo-Wschodnich. Zastraszanie lud- – wychowawca wielu pokoleń rej piwnicach schroniło się ponad ności polskiej występowało głównie sportowców, nauczyciel, trener, 100 osób. Według nieścisłych danych w takich formach jak: masowe eg- społecznik, propagator sportu miał zginąć od 40 do 87 osób. Kolej- zekucje, wywożenie do obozów kon- w Legionowie. na tragedia miała miejsce zaraz po centracyjnych i wysiedlenia. Domy wkroczeniu Niemców do Serocka i gospodarstwa wysiedlonych zaj- 7 lutego 2019 r. – w Warszawie 9 września 1939 r. Polski właściciel skle- mowali miejscowi volksdeutsche w wieku 88 lat zmarł Jan Olszew- pu w czasie szarpaniny z żołnierzem oraz Niemcy z krajów bałtyckich. ski, obrońca opozycjonistów dokonującym rabunku, zastrzelił go, W dniu 11 listopada 1939 r. pod bła- w procesach politycznych, pre- więc Niemcy w odwecie rozstrzelali hym pozorem rozstrzelano związa- mier RP w latach 1991-1992, uro- sklepikarza i dwóch jego sąsiadów. nych z Serockiem ziemian: czterech dzony Legionowie w 1930 r. W dniu 15 września rozpoczęto usu- Dłużewskich z Pobyłkowa i Łubieni- wanie z miasta Żydów, to jest 500 cy oraz W. Archutowskiego z Gzowa. 10 lutego 1924 r. - Jan Trzaskoma z Olszewnicy Nowej, wielki pa- mężczyzn, a pozostałych Żydów, po- W Serocku w kwietniu 1940 r. triota, zasłużony bojownik o nie- nad 2000 osób ostatecznie wypędzo- utworzono obóz pracy, dla osób podległość Polski przyjął święce- no 5 grudnia do Nasielska. Stamtąd dopuszczających się przestępstw nia kapłańskie z rąk sufragana wysłano ich do różnych gett i obozów, gospodarczych oraz naruszających warszawskiego biskupa Ruszkie- wicza. Mszę św. odprawił w swojej rodzinnej parafii w Chotomowie.

14-16 lutego 1972 r. – w pałacu w Jabłonnie miały miejsce obra- dy komitetu administracyjnego Międzynarodowego Zrzeszenia Związków Zawodowych Górni- ków.

15 lutego 1921 r. - Bronisław So- kół, późniejszy kierownik szkoły powszechnej w Olszewnicy Sta- rej, wielki społecznik i animator życia społecznego mieszkań- ców Olszewnicy rozpoczął pracę w Publicznej Szkole Powszechnej w Wieliszewie.

Miejsce mordu w serockim wąwozie (fot. S. Jakubczak) 4 Nasza historia luty 2021 Serock

odprawianie mszy więźniów z obozu karnego. Skazanych i prowadzenie działal- ustawiano czwórkami nad dołem ności w okolicznych i kolejno rozstrzeliwano. Nie wszyscy miejscowościach. zginęli od razu, ranni umierali powoli Agent działał na tere- w dole przywaleni ziemią. Wyda- nie trzech gmin: Ze- rzenie odbiło się szerokim echem grze, Nasielsk i Gzowo, w bliższej i dalszej okolicy oraz prasie namawiając ludzi do podziemnej, która chciał ten fakt jak wstąpienia do tajnej najszerzej rozgłosić i ostrzec ludność organizacji mającej wiejską przed możliwością podobnej walczyć z Niemcami. prowokacji. Jej członkowie zbiera- Od początku były problemy li się najczęściej w le- z ustaleniem listy ofiar. Mówiono sie w rejonie wsi Guty o 20-22 osobach, ale znamy jedynie i Święcienica, gdzie 12 nazwisk. Nie udało się też potwier- mieli kilka kryjówek. dzić, czy była wśród ofiar kobieta Agent wyzna- i 14-letni chłopiec, bo według ustaleń Pierwotna mogiła na cmentarzu w Serocku czył spotkanie najmłodszy był Zygmunt Przybysz lat 16. (fot. S. Jakubczak) wszystkich człon- ków organizacji na Lista ofiar różne zakazy wprowadzone przez 11 listopada 1940 r. według jednej Barszczewski Kazimierz z Pi- władze niemieckie. Jesienią 1940 r. z relacji we wsi Piskornia, według skorni; Gmitrzak Władysław ur. 1912 wyburzono w Serocku część domów, innej w Święcienicy, gdzie wydał r. listonosz z Serocka; Gryczmański psujących estetykę miasta, które ich w ręce Niemców. Według czę- Stefan ur. 1883 inżynier z Warszawy; miało się stać niemieckim kuror- ści relacji liczba zatrzymanych był Kępski Czesław ur. 1921 z Dąbrowy; tem. Zniszczono żydowski cmen- większa niż 22 rozstrzelanych, bo- Kępski Henryk ur. 1910 z Dąbrowy; tarz, a z macew zrobiono schody wiem po przesłuchaniach część Kępski Marian ur. 1904 z Dąbro- i taras widokowy na grodzisku, gdzie osób miano zwolnić. Aresztowani wy; Kościesza Stefan z Wierzbicy; powstała letnia kawiarnia. W grud- zostali poddani śledztwu prowa- Michalik Czesław ze Smogorze- niu tego roku wysiedlono około dzonemu przez gestapo, najpierw wa; Przybysz Stanisław ur. 1911 ze 150 znaczniejszych osób w mieście, w Ciechanowie, a następnie Puł- Święcienicy; Przybysz Zygmunt m.in. ks. F. Kuligowskiego i wywie- tusku. Wyrokiem niemieckiego ur. 1924 r. ze Święcienicy; Sobański ziono do obozu w Działdowie. sądu, zostali skazani na karę śmierci, Marian ur. 1916 r. ze Smogorzewa; Za- nie tyle za przynależ- lewski Marian ur.1921 z Ludwinowa ność do organizacji Zeg. oraz 10 nieznanych osób. podziemnej co za W pierwszych latach po II wojnie rzekomy napad do- światowej władze miasta w miejscu konany na niemiecki mordu postawiły krzyż i ogrodzi- samochód. ły mogiłę. Późniejsze przeniesienie Na miejsce kaź- szczątków ofiar na cmentarz i wysta- ni wybrano Serock, wienie pomnika było inicjatywą księ- gdyż większość kon- dza prałata Franciszka Kuligowskie- spiratorów pocho- go. W dniu 26 marca 1957 r. zwrócił się dziła z okolicznych on do Urzędu Rady Ministrów o zgo- wiosek. Przywiezio- dę na zbudowanie pomnika poświę- no ich do Serocka conego ofiarom na serockim cmen- z Pułtuska w dniu tarzu. Pismo to 3 kwietnia zostało 28 lutego 1941 r. Roz- przekazane do Urzędu do Spraw Wy- strzelano w wąwozie znań, który uznał, że nie jest właściwy nad Narwią kilkaset w tej sprawie, wskazując jako adre- metrów od cmenta- sata ZBOWiD. W dniu 17 lipca 1957 Obecna mogiła na serockim cmentarzu rza. Jak napisał ks. r. dokonano ekshumacji szczątków (fot. S. Jakubczak) M. Przedpełski w kro- pomordowanych, które przeniesiono nice parafii Klukowo na cmentarz parafialny, gdzie posta- W tej atmosferze okupacyjnego w całem miasteczku były obstawione wiono pomnik z pamiątkowym napi- terroru w 1940 r. w okolicy Serocka policją wszystkie domy i podwórza, sem i listą 11 nazwisk rozstrzelanych. podjął działalność agent gestapo na- aby nikt nie mógł nic zobaczyć. W tej formie pomnik funkcjonował zywający się podobno Franek Mirota Sołtysów wsi, z których pochodzili do 2002 r., kiedy z inicjatywy władz lub Mitura. Podawał się za zakon- więźniowie zmuszono do wykopania gminy nadano mu nową, bardziej nika, dlatego zdobył zaufanie pro- wielkiego, głębokiego na 4 metry dołu czytelną formę i poprawiono błędy boszcza parafii Zegrze ks. Ludomira i przyglądania się egzekucji. Według na liście nazwisk. Lissowskiego, który pozwolił mu na innej relacji dół miała wykopać grupa

Ważniejsze źródła: 1. S. Jakubczak, Wąwóz straceń i pomnik na cmentarzu – dwa miejsca pamięci jednej zbrodni, „Serocki Miejscownik”, odc. 58, „Informator gminy Serock” 2019, nr 2/194, 2. A.i M. Kurtyczowie, Zegrze – Wola Kiełpińska. Dzieje paraﬁi i okolic, Wola Kiełpińska 2001, 3. A. Sokolnicki, Region pułtuski w latach okupacji hitlerowskiej 1939-1945, „Pułtusk. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu”. T. I, Warszawa 1969.

Nasza historia luty 2021 5 Wieliszew Krzysztof Klimaszewski Wyrok na mieszkańcu Wieliszewa Wincentym Czubaju 7 lutego 1950 r. w Wieliszewie został zastrzelony Wincenty Czubaj, ówczesny wójt gminy Nieporęt. W trakcie prowadzonego śledztwa zastrzelenie wójta przypisano st. sierż. Mieczysławowi Dziemieszkiewiczowi ps. „Rój”, dowódcy oddziału zbrojnego Narodowego Zjednoczenia Wojskowego, bądź jego grupie. W książce „Warszawa – Prawa nisławem Filipiakiem przysię- wione, że nie zważając na ówcze- Podmiejska 1942-1944” możemy gę żołnierzy Gwardii Ludowej. sną władzę potraﬁł zwrócić uwagę przeczytać, że Wincenty Czubaj, W marcu 1944 r. został wybrany przyjeżdzającym podczas letnich syn Franciszka i Franciszki z domu w skład konspiracyjnej Powiatowej upałów nad Narew w Zegrzu par- Twardo, urodzony 5 kwietnia 1896 Rady Narodowej. tyjnym prominentom z Warszawy r. w Wieliszewie w rodzinie robot- 17 lutego 1945 r. podczas ze- wraz z towarzyszkami. Tłumaczył niczej, z zawodu murarz, był człon- brania Gminnej Rady Narodowej im, aby nie obnosili się swoim do- kiem Komunistycznej Partii Pol- w Nieporęcie, któremu przewodni- brobytem, bo tutejsi mieszkańcy ski w latach 1920-1939. Do 1939 r. czył p.o. wójta Józef Dymiszkiewicz, są bardzo biedni, stracili wszystko pracował w hucie szkła „Jabłonna” Wincenty Czubaj został wybrany na w czasie działań wojennych i żyją w Legionowie. Brał udział w manife- wójta gminy Nieporęt. Wybór za- bardzo skromnie, aby tylko przeżyć. stacjach i demonstracjach antyrzą- twierdził pismem z dnia 12 czerwca 7 lutego 1950 r. około godziny dowych w Legionowie i Warszawie 1945 r. (L.dz.Insp. 126/45) na podsta- 17.30 do domu Czubaja w Wie- oraz prowadził kolportaż literatury wie art. 31 § 2 dekretu PKWN z dnia liszewie przybył nieznany żoł- komunistycznej. W okresie okupa- 23 listopada 1944 r. o organizacji nierz w mundurze przedwojen- cji niemieckiej pracował w majątku i zakresie działania samorządu te- nego oﬁcera. Naoczny świadek w Wieliszewie. W I połowie 1942 r. rytorialnego Stefan Trojanowski, całego zdarzenia, wówczas 26-let- wstąpił w szeregi 25-osobowej ko- komisaryczny Starosta Powiatowy. ni Władysław Stachnik, zeznał mórki Polskiej Partii Robotniczej Jak wynika z relacji mieszkańców w trakcie prowadzonego przesłu- w Wieliszewie oraz zaraz po- Wieliszewa, Wincenty Czubaj był chania: tem wraz z synami Edmundem dobrym wójtem, dbającym o ludzi. W dniu 7.II.50 r. około godz. 17.30 i Leopoldem złożyli przed Sta- W jednej relacji zostało przedsta- udałem się do wójta ob. Czubaja

Postacie: Władysław Żemralski (1845-1937) 100 ludzi, a nieco później około 200 - po Żemralski, jako - powstaniec styczniowy rodem dołączeniu ochotników z Warszawy. fabrykant gorzel- z Góry, gorzelnik z Wieliszewa. Żemralski wstąpił do partii Jankowskiego niany (zapewne w okolicy Pułtuska, gdzie już zastał przeszło pracował w go- Władysław Rajmund Dionizy Żemral- 400 ochotników. Początkowo był szeregow- rzelni w miejsco- ski (Zemralski) urodził się 7 październi- cem, wkrótce powierzono mu sekcję strzel- wym folwarku), ka 1845 r. w majątku Góra, gdzie ojciec ców złożoną z 12 osób. 23 maja oddział par- zamieszkały sprawował posadę ekonoma. Rodzicami tyzancki pod dowództwem Jankowskiego w Wieliszewie, jego byli Walenty i Franciszka z domu i Zielińskiego, w którym był także Władysław poślubił Annę Krukiewicz - jak zostało zapisane w ak- Żemralski, obozował w okolicach Otwocka. Łempicką, miesz- cie urodzenia – Zemralscy: Następnie 25 maja Jankowski i Zieliński ze kankę Wielisze- Góra. Działo się w Mieście Nowymdworze swym oddziałem postanowili zaatakować wa, córkę Teofila dnia siódmego Grudnia Tysiąc Ośmset czter- konwojujący więźniów i rekrutów 850-oso- i Anny z domu dziestego piątego roku o godzinie czwartey bowy oddział rosyjski pod dowództwem Wiśniewskiej, popołudniu stawił się Walenty Zemralski kpt. Szymanowskiego. Powstańcy urządzili małżonków Ekonom z Góry lat trzydzieści sześć maiący, zasadzkę na szosie lubelskiej w lesie za rzeką Łempickich. Teo- w obecności Raymunda Kownackiego Pi- Świder, między Rudą a Wiązowną. Pomimo fil Łempicki był sarza Prowentowego lat dwadzieścia sześć tego, że rozstawieni po obu stronach traktu w tym czasie leśniczym w Wieliszewie. Nato- i Konstantego Bystrzyńskiego Zastępcy Wóy- z impetem uderzyli ze skrzydeł i od czoła miast Anna urodziła się w Warszawie. ta Gminy Góra lat dwadzieścia sześć maią- na konwój, to jednak przewaga ogniowa Zweryﬁkowany został w 1923 r. jako cych, a zamieszkałych w Górze i okazał nam i liczebna Rosjan uniemożliwiła osiągnięcie weteran w stopniu podporucznika pod dziecię płci męzkiey urodzone dnia siódme- pełnego sukcesu. Udało się jednak odbić numerem porządkowym 1952/1923. Już go Października roku bierzącego o godzinie około 40 rekrutów, którzy szykowani byli do do śmierci mieszkał w Warszawie. Od- trzeciey popołudniu z Jego Małżonki Fran- 15-letniej służby wojskowej w głębi Rosji. znaczony Medalem Pamiątkowym w 70. ciszki z Krukiewiczów lat trzydzieści siedm Największą bitwą, w jakiej Żemralski brał rocznicę powstania styczniowego i Krzy- maiącey – Dziecięciu temu na Chrzcie Świę- udział była potyczka pod Żyrzynem w dniu żem Niepodległości z Mieczami. Zmarł tym odbytym w dniu dzisieyszym nadane zo- 8 sierpnia 1863 r., pod ogólnym dowódz- 24 stycznia 1937 r. w Warszawie. Pocho- stały imiona Władysław Raymond Dyonizy. twem Michała Heidenreicha Kruka, gdzie wany został na Cmentarzu Wojskowym Chrzest opóźniony z przyczyny nieobecno- powstańcy zdobyli sejf z kasą i dwie armaty, (dzisiaj komunalny) na Powązkach. ści Oyca, a Rodzicami Crzestnymi byli Ray- oraz zabrali 150 Rosjan do niewoli. W oddzia- W Bazylice Świętego Krzyża w Warsza- mond Kownacki i Emilia Białaczewska. Akt le Jankowskiego był osiem miesięcy, w cią- wie znajduje się tablica pamiątkowa Wła- ten Stawaiącemu i Świadkom przeczytany głych marszach i potyczkach. dysława Żemralskiego i innych członków przez nas wszystkich podpisany został. Po upadku powstania Władysław Żem- rodziny Żemralskich. W czasie powstania styczniowego Wła- ralski powrócił do Góry. Najprawdopo- dysław Żemralski wstąpił do oddziału Józe- dobniej nie był prześladowany. Krzysztof Klimaszewski fa Jankowskiego „Szydłowskiego”. Oddział 5 czerwca 1870 r. w wieliszewskim ko- (na podstawie źródeł udostępnionych ten w pierwszej połowie lutego 1863 r. liczył ściele parafialnym 24-letni Władysław przez Jarosława Marczaka) 6 Nasza historia luty 2021 Wieliszew

nej do ścigania przestępstw o zabójstwie wójta gminy Nie- poręt – Czubaja Wincentego, na skutek czego udaremnił zorganizowanie natychmia- stowego pościgu za sprawcą zabójstwa – oraz dopomaga- jąc tym samym bandycie do uniknięcia odpowiedzialności karnej i tym samym udzielił pomocy nielegalnemu związ- kowi „NZW” mającemu na celu zbrodnie, powołano się na przedstawioną powyżej notatkę, nadal przypisując zabójstwo Dziemieszkiewi- czowi. Jednakże dalej, w uza- sadnieniu do tego wyroku, już tak jednoznacznie nie wskazywano zabójcy, ponie- waż zapisano: Oskarżony musiał zda- Uroczystość w 10. rocznicę zabójstwa wójta Czubaja w Wieliszewie wać sobie sprawę, że morder- ca wójta, jako członka PZPR (archiwum rodziny) i działacza demokratyczne- go dokonano z pobudek po- Wincentego w celu czy nie przywiózł twarzą do wojskowego po czym upadł litycznych, a zatem, że dokonał tego skryptu podpisanego przez sekreta- po wystrzale, rura od piecyka opa- morderstwa jakiś członek bandy re- rza Zarządu Gminy gdyż o takowe dła na ziemię, piecyk przewrócił się akcyjnej znanej ogólnie z podobnej starałem się w Gminie przed kilko- i lampa naftowa zgasła. Wojskowy zbrodniczej działalności na terenie ma dni celem zakupienia krowy. Gdy zaświecił na mnie latarką elektryczną woj. warszawskiego. weszłem do mieszkania zauważyłem, i powiedział chodź łobuzie, wycho- Ciekawe jest, że w odwołaniu iż w kuchni jest chłopiec Słoniewski, dząc z mieszkania na podwórzu za- od ww. wyroku do Najwyższego który to przyszedł by wójt podpisał de- pytał mnie gdzie jest spółdzielnia? Sądu Wojskowego obrońca wojsko- klarację na kupno odbiornika radjo- Ja odpowiedziałem, że niedaleko na wy adwokat Władysław Szymaszek wego. Wójt odpowiedział chłopcu, że drugim brzegu wsi, gdzie nakazał mi podnosił, że bandy dywersyjne, któ- tej deklaracji nie może podpisać, na bym prowadził go. re w owym czasie nie dawały znać co chłopiec wyszedł z mieszkania. Po Stachnik zeznał także, że zabój- o swych zbrodniczych występach ani 3 minutach wszedł do kuchni wojsko- ca wójta był ubrany w mundur woj- na terenie powiatu, ani nawet woje- wy z automatem w ręku. Zwrócił się skowy bez płaszcza z dystynkcjami wództwa, w szczególności nigdy nie do Czubaja Wincentego oraz zapytał; podporucznika, uzbrojony w automat operowały na terenie gm. Nieporęt. To wy jesteście wójtem; ten odpowie- oraz przy pasie miał dwa granaty Sąd uwzględnił odwołanie i wydał dział że tak, dalej wojskowy pytał: wy i dwie torby skórzane przewieszone 15 listopada 1950 r. nakaz zwolnie- jesteście partyjnym przedwojennym przez plecy. Na rękawie lewej ręki po- nia skazanego. komunistą; wójt oznajmił niech ob. siadał opaskę czarną z białym napi- Jeszcze do niedawna, żyjący mówi głośniej bo ja niedosłyszę. Woj- sem. naoczni świadkowie opowiadali, skowy zapytał, a gdzie jest żona, wójt W notatce urzędowej Warszaw- że cały czas pamiętają twarz zabój- odpowiedział że pojechała do Warsza- ski Powiatowy Urząd Bezpieczeń- cy. Nie wiadomo też dlaczego nie wy. Wojskowy mówił w zdenerwowa- stwa Publicznego we Włochach prowadzono śledztwa w kierunku niu; wy macie broń, dawajcie ją. Ten stwierdził, że bandytą, który zabił jego rozpoznania przez świadków. tłumaczył się, że nie posiada, mówiąc wójta gminy Nieporęt Czubaja Win- Tym bardziej, że w sklepie do któ- do czego mi broń, wojskowy krzykiem centego, według danych które znaj- rego przyszedł ze Stachnikiem było nakazał by wójt położył się na pod- dują się w posiadaniu tut. Urzędu był ich kilkoro, a zabójca nie był zama- łogę głową do ściany t.j. pod rurą od dowódca oddziału zbrojnego nielegal- skowany, ani nie krył się, tak jakby piecyka, gdy wójt dalej tłumaczył się nego związku NZW /Narodowe Zjed- zależało mu na nadaniu rozgłosu że nie posiada broni osobnik wojsko- noczenie Wojskowe/ Dziemieszkiewicz wydarzeniu. Urząd Bezpieczeństwa wy krzyknął prędzej kładź się bo ci Mieczysław ps. „Rój”. Publicznego zapewne dysponował palnę na miejscu. Wójt zniechęcony W wyroku z 23 maja 1950 r. ska- zdjęciami żołnierzy grupy „Roja” położył się na podłogę, wojskowy od- zującym na 6 lat więzienia innego i świadkowie mogliby rozpoznać szedł na krok do drzwi, zarepetował mieszkańca Wieliszewa, oskarżo- zabójcę. automat i natychmiast wystrzelił, nego o to, że w dniu 7 lutego 1950 r. najpierw raz, za moment powtór- we wsi Wieliszew pow. Warszawa nie do leżącego wójta. Po pierwszym odmówił udzielenia furmanki, ce- i drugim strzale wójt przekręcił się lem zameldowania władzy powoła-

Ważniejsze źródła: 1. T. Pietrzak, B. Dymek, B. Kobuszewski, E. Kozłowski (red.), Warszawa – Prawa Podmiejska 1942-1944,Warszawa 1973, 2. Instytut Pamięci Narodowej, sygnatury: BU 1007/223, BU 1007/266, BU 1007/267.

Nasza historia luty 2021 7 Jabłonna

Rafał Degiel Zbrodnia palmirska na mieszkańcach Jabłonny 23 lutego 1940 r. nieznani sprawcy dokonali na Żeraniu napadu na dom niemieckiego burmistrza Legionowa Reinholda Marielke. Bandyci postrzelili śmiertelnie jego żonę Elisabeth. Sam burmistrz został ciężko ranny. Zmarł następnego dnia w szpitalu w Warszawie. Dzisiaj wiemy, że życzliwy Polakom Marielke padł oﬁarą spisku miejscowych volksdeutschy. Jego śmierć miała być pretekstem do rozprawy z liderami polskiego społeczeństwa w gminach Legionowo i Jabłonna.

Budynek przy ul. Modlińskiej 130 w czasie wojny był siedzibą Urzędu Gminy Jabłonna. To tutaj powstała lista osób przeznaczonych do aresztowania w lutym 1940 r. W przybudówce na tyłach domu mieścił się areszt, w którym przetrzymywano zatrzymanych podczas obławy. (fot. R. Degiel). Centrum operacji przeciw Pola- nia przeprowadzono zgodnie z listą rii Henryk Starczewski – inwalida, kom była siedziba gminy Jabłonna wyniesioną przez Witta z gabinetu bohater wojny 1920 r. W maju 1939 r. przy ul. Modlińskiej. 24 lutego 1940 r. Rinasa. Na polecenie wójta w ostat- ujawnił on w prasie agenturalną około godziny 21.00 zjawił się w niej niej chwili dopisano do niej ogrod- działalność kolonistów niemieckich Obersturmfürer SD Kluge dowodzą- nika Mieczysława Tańskiego. Aresz- pod Warszawą. W artykule „Eldo- cy ekspedycją karną warszawskie- towania na terenie gmin Jabłonna rado niemieckie w Polsce” wskazał go pułku policji. Tutaj oczekiwali i Legionowo trwały całą noc do nazwiska rodzin Rinasów, Glinków na niego wójt Jabłonny Wilhelm godzin porannych 25 lutego 1940 r. i Blocków jako najbardziej w nią za- Rinas, jego zastępca Edmund Witt, Towarzyszyły im trwające po dwie, angażowanych. 40 członków Selbschutzu, granato- trzy godziny szczegółowe prze- Obok ww. w Jabłonnie zosta- wi policjanci i sołtysi. szukania mieszkań. W ich trakcie li zatrzymani m.in.: dozorca Jan Kluge podzielił niemieckich po- zatrzymano prawdopodobnie ok. Szczęsny, malarz Stanisław Przy- licjantów na grupy przydzielając 200 osób. bysz, monter Stanisław Kubalski, do każdej z nich granatowego poli- Wśród aresztowanych mieszkań- murarz Kazimierz Osiński, gospo- cjanta i volksdeutscha. Aresztowa- ców Jabłonny znalazł się por. artyle- dyni domowa Janina Rewersiak, 8 Nasza historia luty 2021 Jabłonna robotnicy: Czesław Forysiak, Jan ich z zawiązanymi oczami wprost Milinberg, Tadeusz Kubalski, Wła- nad wcześniej wykopane mo- KALENDARIUM dysław Wasiak, Ignacy Kwiatkowski giły i nad nimi rozstrzeliwano. oraz urzędnicy Maria Chądzyńska Chcąc utrudnić ich odnalezienie i Tadeusz Grzemski. Najmłodszą Niemcy nadawali dołom śmierci 15 lutego 1995 r. - ukazał się oﬁarą aresztowaną w Jabłonnie była kształt rowów przeciwlotniczych pierwszy numer czasopisma sa- Helena Bartosik lat 15. lub nieregularny kształt przypo- morządowego „Puls Nieporętu”. Zatrzymanych zgromadzono minający naturalne zapadlisko w areszcie gminnym w Jabłon- albo lej po bombie. Po zakończe- 17 lutego 1945 r. - na zebraniu nie. Około 4.00 rano 25 lutego niu egzekucji zbierano łuski, za- nieporęckiej Gminnej Rady Na- 1940 r. więźniów załadowano na sypywano dół i maskowano przez rodowej na wójta gminy wybrano ciężarówki. Starczewskiego cier- nasadzenie drzew. Zbrodnie Wincentego Czubaja, na podwój- piącego na paraliż nóg, brutal- w Palmirach nigdy nie miały być ciego - Franciszka Michalika a na sekretarza - Franciszka Maruchę. nie wrzucono bez kul na pakę ujawnione, a los aresztowanych Poprzednio obowiązki wójta peł- samochodu. R. Kamińskiemu, pozostać nieznany. nił Józef Demisiewicz. Piotrowi Wodzyńskiemu i Henry- Miejsca rozstrzelań były po- kowi Piekutowskiemu udało się tajemnie oznaczane przez le- 18 lutego 1974 r. – goszczący zbiec przed aresztowaniem. Na śników z Puszczy Kampinoskiej. w Polsce Łodongijn Rinczin mi- ich miejsce dołączono do trans- W 1946 r. to oni wskazali dwie nister spraw zagranicznych Mon- portu trzech przypadkowych masowe mogiły ofiar egzekucji golskiej Republiki Ludowej wydał mężczyzn (Henryka Bziuka, Sta- z 26 lutego 1940 r. Dzięki temu w pałacu w Jabłonnie uroczysty nisława Chylińskiego i Francisz- stało się możliwe ekshumowanie obiad dla przedstawicieli rządu ka Spychalskiego), którzy akurat ciał zamordowanych przez Polski polskiego i korpusu dyploma- przebywali w areszcie zatrzyma- Czerwony Krzyż. tycznego. ni za pędzenie bimbru. Ofiary egzekucji z 26 lutego Do transportu włączono rów- spoczywały w mogiłach oznaczo- 20 lutego 1975 r. – docenci Insty- nież schwytanych mieszkańców nych literami „B” oraz „I”. Zna- tutu Fizjologii i Żywienia Zwie- Legionowa, m.in. znanych przed- leziono w nich 190 ciał (w tym rząt PAN w Jabłonnie Grażyna siębiorców i społeczników Stani- 6 kobiet). Kilka ofiar udało się Znaniecka i Piotr Poczopko zo- sława Gierczyńskiego i Mikołaja rozpoznać na podstawie szcząt- stali mianowani przez Radę Pań- stwa profesorami nadzwyczajny- Bożyma. kowych dokumentów personal- mi. Aresztowani zostali przewie- nych już w trakcie wydobycia zieni do więzień na Rakowieckiej ciał. Często jedyną wskazówką do 21 lutego 1944 r. - o godz. 20:30 i Daniłowiczowskiej. Wiadomo, identyfikacji były detale ubrań, pięciu uzbrojonych mężczyzn że grupa przywieziona na Rako- w których zamordowani byli wi- zniszczyło kartotekę meldun- wiecką została zarejestrowana dziani po raz ostatni. W trakcie kową i część mebli w Zarządzie w więzieniu o godzinie 5.00 rano ekshumacji i podczas okazania Gminy Nieporęt. 25 lutego 1940 r. Aresztowani rzeczy osobistych udało się zi- zostali stąd zabrani następnego dentyfikować ciała 48 osób z Le- 23 lutego 1831 r. – rosyjskie dnia o godzinie 10.30 i prawdo- gionowa i 15 z Jabłonny. wojska interwencyjne, mające podobnie od razu przewiezieni Ciała pomordowanych spo- stłumić powstanie listopadowe, na miejsce straceń w Palmirach. częły na Cmentarzu-Mauzoleum w drodze do Warszawy zajęły Se- Był to teren po dawnym skła- w Palmirach, który otwarto rock, Zegrze i Nieporęt. dzie amunicji. Znajdującą się tu w 1948 r. Ofiary egzekucji z 26 lu- niewielką polanę Niemcy posze- tego leżą w kwaterach XI i XVI. 28 lutego 1941 r. – w serockim rzali o kilka kilometrów kwadra- Większość sprawców zbrodni wąwozie Niemcy zamordowali towych karczując sąsiadujący wyjechała z Jabłonny i Legiono- 22 mieszkańców z okolic Serocka i sąsiednich gmin. Ich szczątki z nią las. Na tej ogromnej pustej wa jeszcze przed wybuchem po- ekshumowano w 1957 r. i złożono przestrzeni od grudnia 1939 r. wstania warszawskiego. Schwy- w zbiorowej mogile na cmenta- do lipca 1944 r. zamordowano tany został jedynie niemiecki rzu parafialnym. co najmniej 1793 osoby, które wójt Jabłonny Wilhelm Rinas, pochowano w 24 masowych gro- którego skazano Wyrokiem Luty 1914 r. - ksiądz Dionizy bach. Sądu Okręgowego w Warszawie Prusiński został proboszczem Egzekucje odbywały się wedle z 7 kwietnia 1949 r. na 15 lat wię- parafii Wieliszew i był nim aż do tego samego schematu. Możemy zienia. Po częściowym odbyciu swojej śmierci w dniu 12 listopa- więc wyobrazić sobie jak wyglą- kary uzyskał zwolnienie z wię- da 1941 r. dały ostatnie chwile osób zabi- zienia i wyjechał do Niemiec Za- tych 26 lutego 1940 r. chodnich. Więźniowie przywożeni byli samochodami ciężarowymi z plandekami. Wyprowadzano

Ważniejsze źródła: 1. IPN GK 921/23 t. 1, Centralne Więzienie nr 1 Warszawa-Mokotów, księga główna więźniów, 2. IPN GK 196/62, Proces Fischera, 3. J. Adamska, Prowokacja legionowska, „Perspektywy”, 1987, nr 47.

Nasza historia luty 2021 9 Legionowo

Jacek Emil Szczepański Wojenne adresy Legionowa (11): Rynek – Sienkiewicza róg Piłsudskiego Unikatowe zdjęcie z 1943 r. przedstawia nieistnie- ryjny Janiny i Jerzego Pietrzaków oraz sklep spożywczy Karczma- jącą już drewnianą zabudowę Legionowa u zbiegu rzewskich. ulic Sienkiewicza i Piłsudskiego. Na pierwszym pla- Kolejny budynek na zdjęciu, nie zwraca uwagę wybrukowany rynek. trzeci od lewej, stał po drugiej stronie drogi, przy ul. Piłsudskiego 7. Według wspomnień starszych wadził tu m.in. znany legionowski Mieszkał tu fryzjer Makowski. mieszkańców budynek pierwszy rzeźnik Stanisław Jakimiak: Sprze- Prywatną praktykę prowadziła od lewej przy ul. Sienkiewicza 14, daż wędlin i mięsa (Fleisch Wurst także znana legionowska aku- należał do rodziny Wrona (obec- Verkauf). szerka Maria Dzienio (1893–1957). ny adres: Sienkiewicza 10). Na Do budynku rodziny Wrona Podczas okupacji działała w AK parterze funkcjonowało tu kilka przylegał okazały drewniak z trój- w Wojskowej Służbie Kobiet (WSK) sklepików. W czasie okupacji o ich kątnym szczytem przy ul. Piłsud- pod pseudonimem „Urszula”. Była asortymencie informowały dwuję- skiego 6 – obecnie jest tu pusty instruktorką wyszkolenia sanitar- zyczne niemiecko-polskie szyldy, plac. Jego właścicielami byli Jan nego. Pracując jako całodobowa które okupant nakazał zawiesić do i Antonina Szczotka. W czasie oku- akuszerka kierowała jednocześnie końca czerwca 1940 r. Sklep pro- pacji mieścił się tu sklep galante- konspiracyjną rozdzielczą skrzyn-

Rynek w Legionowie u zbiegu ul. Sienkiewicza i Piłsudskiego (zbiory rodzinne Dariusza Makowskiego)

10 Nasza historia luty 2021 Legionowo ką pocztową i okresowo skrzynką które zaszły w domu przy ul. lecz od dłuższego czasu w domu alarmową „A”. Ta pierwsza funk- Piłsudskiego 7. Czytamy w nim: nie przebywa, mieszka tu tylko cjonowała w określonych dniach W dniu 27.6.44 r. około godziny jego (…) żona z dwojgiem dzieci. w wyznaczonych godzinach, na- 4.30 przed dom nr 7 przy ul. Pił- W czasie sporządzenia powyższe- tomiast druga była czynna całą sudskiego przyjechali gestapowcy go meldunku obaj wymienieni dobę. Na Piłsudskiego 7 traﬁały za- i dopytywali właściciela domu, działacze Polskiej Partii Robotni- szyfrowane rozkazy z dowództwa czy tam mieszka Skonecki Jan. Na czej już nie żyli. Władysława Skow- VII Obwodu „Obroża” z Warszawy. odpowiedź, że w tym domu taki rońskiego ps. „Młot” w lipcu 1943 r. Dostarczał je pociągiem kpr. pchor. nie mieszka sprawdzili książkę zamordowało gestapo w Rado- Stanisław Skrzeczyński „Baran”, meldunkową, po czym w dalszym miu, natomiast Jan Skoniecki ps. który współpracował z por. Edwar- ciągu indagowali mieszkańców „Prezes” zginął 12 stycznia 1944 r. dem Dietrichem. Przesyłki odbie- co do tego nazwiska mówiąc, że w walce z żandarmerią niemiecką rał z punktu kontaktowego przy ul. mają taki adres. Dopiero, gdy żona w domu przy ul. Królowej Jadwigi Tarczyńskiej 13 lub z III Ubezpieczalni właściciela domu odpowiedziała, w Legionowie. Społecznej przy ul. Wolskiej 52, gdzie że Skonecki został zabity, coś ze Warto dodać, że po prawej pracował. Po przekazaniu meldun- sobą po niemiecku porozmawiali stronie zdjęcia dostrzec możemy ków do M. Dzienio, łączniczki WSK i odjechali w kierunku Warszawy. trójkątny szczyt budynku przy przenosiły je dalej do kancelarii W samochodzie mieli ze sobą ul. Piłsudskiego 11. W czasie woj- sztabu I Rejonu, którą prowadzi- dwóch nieznanych cywilów, któ- ny mieściła się w nim gospoda ła ppor. Wanda Tomczyńska „Ala” rych mocno strzegli, prawdopo- żołnierska (Soldatengaststätte). przy ul. Jagiellońskiej 40 (obecnie dobnie aresztowani. Z powyższego Był to lokal przeznaczony dla nie- 30). wynika, że gestapo przeprowadza mieckich podoficerów i żołnierzy Gabinet M. Dzienio ze względu jakąś akcję likwidacyjną komuny przebywających na przepustkach. na duże znaczenie dla konspira- i mają kogoś aresztowanego, kto Jego historię szerzej opisałem cji był ochraniany przez komór- nie wie o Skoneckim i sypie. Dla w 5 części „Wojennych adresów kę kontrwywiadu AK. 27 czerwca orientacji podaję, że pod tym ad- Legionowa” („NH” nr 5/2020). 1944 r. jej żołnierze sporządzili resem zamieszkiwał swego czasu meldunek dotyczący wydarzeń, komunista Skowroński Władysław,

Ważniejsze źródła: 1. AAN, ŚZŻAK, zespół 2/2184/616, Archiwum ppłk. Edwarda Dietricha, 2. J. Szczepański, Legionowski rynek na wojennej fotograﬁi 1939–1944, „Rocznik Legionowski”, t. IX, 2016, 3. Wywiady autora z: Feliksem Litwiniakiem, Dariuszem Makowskim, Sławomirem Szklarkiem, Heleną Wiernicką.

Postacie:

Stanisław Sylwester Gierczyński członka Rady Gminy Jabłonna. W tym (1875-1940) - właściciel fabryki gu- samym roku przeniósł fabrykę guzi- zików w Legionowie, ofiara zbrodni ków z Dąbrówki do Warszawy. W 1928 r. palmirskiej. w Jabłonnie-Legionowej przy ul. Jasno- górskiej 14 założył fabrykę „Eternus”, Urodził się 30 grudnia 1875 r. w War- która działała nieprzerwanie pomi- szawie, jako syn rymarza Szymona mo światowego kryzysu. Gierczyński i Marianny z Dobrowolskich. Rodzi- w każdej ze swoich fabryk osobiście na jego związana była z warszaw- konstruował, wedle własnych pomy- ską Wolą. 29 maja 1898 r. wziął ślub słów, maszyny do produkcji guzików. z Anną Feliksą Lewandowską. Miał Przy Jasnogórskiej oprócz fabryki z nią co najmniej sześcioro dzieci wybudował również drewnianą willę, (pięć córek i syna Kajetana). w której zamieszkał wraz z rodziną. Początkowo Gierczyński pracował W Legionowie włączył się w organiza- w Warszawie jako ślusarz i mecha- cję życia społecznego. W 1928 r. wszedł nik. Punktem zwrotnym w jego w skład Komitetu Budowy Kościoła „na karierze zawodowej było podję- górce” – późniejszej siedziby parafii cie pracy u Jana Sztarka w pierw- św. Jana Kantego. szej polskiej fabryce guzików 2 sierpnia 1930 r. brał udział z papier-maché. Po pewnym czasie w otwarciu Urzędu Gminy Legionowo. zaczął w niej pełnić funkcje kierow- Podczas wyborów do Sejmu III kaden- nicze. Zdobyte doświadczenie skło- cji w listopadzie 1930 r. był zastępcą niło go do założenia własnej fabry- członka Komisji Obwodowej nr 32 ki guzików „Henzel”. Po ustąpieniu w Jabłonnie-Legionowo. W wyborach z niej założył w 1911 r. w Dąbrówce samorządowych 10 grudnia 1933 r. Szlacheckiej fabrykę „St. Gierczyński kandydował na radnego gminy Legio- i K. Konarzewski”. W 1915 r. po utracie nowo. dostępu do rynku rosyjskiego, gdzie 24 lutego 1940 r. aresztowany przez Fot. Ze zbiorów Muzeum masowo sprzedawano proste i tanie Niemców w czasie akcji odwetowej Historycznego w Legionowie guziki, został pionierem produkcji za śmierć burmistrza Legionowa Re- z papier-maché guzików imitujących inholda Marielke. 25 lutego 1940 r. larach, które obecnie pokazywane są guziki z droższych materiałów. Wyro- osadzony w więzieniu przy ul. Rako- jako świadectwo zbrodni palmirskiej by takie nie były wówczas znane ani wieckiej. Rozstrzelany w Palmirach 26 w Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry. w Polsce, ani za granicą. lutego 1940 r. Zwłoki jego odnaleziono 2 stycznia 1919 r. jako mieszkaniec podczas ekshumacji w 1946 r. Rozpo- Rafał Degiel Dąbrówki został wybrany na zastępcę znano go po charakterystycznych oku- Nasza historia luty 2021 11 Wydawnicwo zostało wsparte nansowo przez:

Powiat Miasto i Gmina Miasto Legionowo Gmina Wieliszew Gmina Nieporęt Gmina Jabłonna Legionowski Serock Wspieramy pamięć Jabłonna o lokalnej historii

Patroni wydawnictwa:

Z historią od pokoleń

Nasza Historia Autorzy w wydaniu: Rafał Degiel, Krzysztof Klimaszewski, Jacek Emil Szczepański, Wydawca: Konrad Szostek, Sławomir Jakubczak Grey Line Agencja Reklamowo – Wydawnicza Nakład: 3500 egzemplarzy Skład: Krzysztof Grodek Konsultacja naukowa Redakcja: Muzeum Historyczne 05-120 Legionowo, ul. ks. płk J. Mrugacza 1 C w Legionowie Redaktor naczelny: Mirosław Pakuła www.gazetapowiatowa.pl

12 Nasza historia luty 2021