Oud-Voorzitter Frits Arink Terugblik Op Philae ESA Moon Challenge Van De Hoofdredacteur

Oud-voorzitter Frits Arink Terugblik op Philae ESA Moon Challenge Van de hoofdredacteur:

De maan staat weer volop in de belangstelling. Dat was al duidelijk op het laatste IAC in Jeruzalem waar met name de nieuwe ESA directeur, Jan Woerner, zich sterk maakte voor een opvolger van het internationale ruimtestation op de maan. Voor de redactie was dit reden genoeg om een mooie, recent vrijgegeven Chinese opname van het maanoppervlak op de voorkant te zetten en aandacht te geven aan twee recente ESA initiatieven: het Moon 2020-2030 symposium en Bij de voorplaat de Moon Challenge. Sustainability, Earth and Space Exploration was het overkoe- De Chinese Yutu rover als gezien door de Chang’e 3 lander op 23 de- pelende thema op het Border Sessions Festival. Het ging daar cember 23, 2013. Yutu's rechter zonnepaneel hangt schuin om meer om vragen zoals hoe de maan het best gebruikt kan worden, zonlicht te vangen. De foto is recentelijk verschenen in een Chinese hoe de ruimtevaart aan het veranderen is door de groeiende on-line database en “ontdekt” en bewerkt door Emily Lakdawalla van de Planetary Society. [Chinese Academy of Sciences / China National invloed van private ondernemingen, maar ook over de nieuwe Space Administration / The Science and Application Center for Moon wetgeving in de US, de zogenaamde Asteroid Act waarmee and Deepspace Exploration / Emily Lakdawalla] Amerikaanse commerciële bedrijven de mogelijkheid krijgen grondstoffen te winnen in de ruimte. De NVR was als partner verbonden aan het festival waar de relatie tussen opkomende technologieën en maatschappij centraal stond en we konden daarom 15 vrijkaarten aan onze leden weggeven. In dit nummer vindt u een impressie van het festival. Ook bij de tweede SpaceUp in Nederland, op 3 oktober gehouden bij bedrijfslid Space Expo, was de NVR partner en in dit nummer vertellen een aantal van onze leden over hun ervaringen. De ruimtevaart is een klein wereldje, binnen Nederland en Europa maar ook daarbuiten; zo komt in het interview met Dr. Noordin Bin Ahmad van de Maleisische ruimtevaartorganisatie ook de samenwerking tussen Japan en Maleisië ter sprake. De Japanse Keio universiteit, waar ik zelf de eer heb om visiting professor te zijn, heeft een aantal projecten, Foto van het kwartaal samen met JAXA, om ruimtevaarttechnieken in te zetten voor de verbetering van het leven in Zuidoost-Azië. Hierover Zestig dagen na de vorige vlucht van hun New Shepard suborbitale is een kaderstuk bij het artikel toegevoegd. raket lanceerde Blue Origin hetzelfde voertuig nogmaals naar een We hopen dat dit nummer u weet te inspireren en danken alle hoogte van net over de 100 km. Wederom maakten de losgekoppelde auteurs ook deze keer weer voor hun bijdragen. capsule en de rakettrap, zoals hier te zien, geslaagde landingen en toonden daarmee de herbruikbaarheid van het voertuig aan. [Blue Origin] Peter Buist

Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (NVR)

Bestuur Websitecommissie Ereleden Copyright © 2016 NVR Het bestuur van de NVR wordt Drs. B. ten Berge (voorzitter) Ir. D. de Hoop Alle rechten voorbehouden. Gehele of gekozen door de leden en bestaat uit: Ir. L. Boersma Prof. Dr. C. de Jager gedeeltelijke overname van artikelen, Dr. Ir. G.J. Blaauw (voorzitter) Dr. P. Mahapatra Drs. A. Kuipers foto’s en illustraties uit Ruimtevaart Drs. T. Masson-Zwaan (vice-voorzitter) Ir. H. Vermeiden Ir. J.H. de Koomen is alleen toegestaan na overleg met Drs. B. ten Berge (secretaris) Ir. H.J.D. Reijnen en akkoord van de redactie, en met Ir. J.A. Meijer (penningmeester) Sociale media-commissie P. Smolders bronvermelding. De NVR noch de Dr. Ir. P.J. Buist Drs. T. Masson-Zwaan (voorzitter) Prof. Ir. K.F. Wakker drukker kan aansprakelijk gesteld worden Ir. S. de Jong K. Kumar, MSc voor de juistheid van de informatie in dit Mr. F.N.E. van ’t Klooster Mr. S.V. Pieterse Contact blad of voor eventuele zet- of drukfouten. Dr. Ir. C. Verhoeven Drs. Ing. R. Timmermans Richelle Scheffers Ir. L. van der Wal Kapteynstraat 1 Kopij Evenementencommissie 2201 BB Noordwijk Indien u een bijdrage aan het blad Redactie 'Ruimtevaart' Ir. L. van der Wal (voorzitter) [email protected] wilt leveren of suggesties wilt geven, Dr. Ir. P.J. Buist (hoofdredacteur) D. van Beekhuizen www.ruimtevaart-nvr.nl neem dan contact op met de redactie Ir. M.O. van Pelt (eindredacteur) Ir. S. de Jong ISSN 1382-2446 via [email protected]. De Ir. F.J.P. Wokke (eindredacteur) Ing. R.H. Linde redactie behoudt zich het recht voor om Ir. P.A.W. Batenburg Ir. B.-J. Vollmuller Vormgeving en opmaak ingezonden stukken in te korten of niet te Drs. P.G. van Diepen Dr. P. Wesselius Esger Brunner/NNV plaatsen. Ir. E.A. Kuijpers Ing. M.C.A.M. van der List Kascommissie Drukker Ir. H.M. Sanders MBA Drs. T. Leeuwerink Ten Brink, Meppel Ir. Z. Pronk Ir. B. Willemse Een terugblik op de SpaceUp NL 2015 beginjaren van de Ervaringen van een aantal 4 deelnemers. 10 ruimtevaart in Nederland Herinneringen aan de eerste 25 jaar.

Informele Considerans bij het astronautenportretten 14 verlenen van het 16 Foto’s van bemanningen met een erelidmaatschap aan minder serieus karakter. ir. H.J.D. Reijnen Introducing a new NVR Member of Honour.

Terugblik op Philae ESA Moon Challenge Een ontmoeting met de Nederlandse Students are challenged to propose new concepts for international lunar 24 projectcoördinator voor de operaties. 19 exploration.

Dossier Malaysia outlining her “Border Sessions 2015” 28 future in space 35 “Asteroid Grand Challenge” en nieuwe Interview with the head of the benaderingen van innovatie bij NASA National Space Agency of Malaysia.

Een beperking… Nou en? Ruimtevaartkroniek Het levensverhaal van Henk van Wezel. Alle lanceringen en belangrijke 40 ruimtevaartgebeurtenissen tussen 1 42 oktober 2015 en 31 december 2015.

Ruimtevaart 2016 | 1 3 Een terugblik op de beginjaren van de ruimtevaart in Nederland Interview met Frits Arink, oud-voorzitter NVR en projectleider van de on-board computer van ANS

Peter Buist en Peter van Diepen

Frits Arink is nauw betrokken geweest bij de eerste ontwikkelingen op ruimte- vaartgebied in Nederland. Als redacteur van het blad Ruimtevaart (1961 t/m 1967), secretaris (1965 tot 1967) en voorzitter (1971 t/m 1975) van de NVR heeft hij veel voor de vereniging betekend. Frits genoot zijn opleiding in Delft en Amerika en vervulde een aantal technische functies in Nederland, waar hij werd betrokken bij ANS, het eerste vaderlandse satellietprogramma. In een interview met Ruim- tevaart vertelt Frits Arink over deze mooie begintijd van de ruimtevaart. Zoals gemeld in Ruimtevaart 2015-1 heeft Frits de vereniging geholpen het archief weer volledig te maken door de missende nummers uit de vijftiger jaren ter beschikking te stellen. In dit artikel put hij veelvuldig uit zijn persoonlijke archief.

uim veertig jaar na de Astro- analoog-omzetter voor gebruik in de haalde en in 1969 werkte als “teaching nomische Nederlandse Satel- besturing van de ELDO-A (later Europa assistant” meet- en regeltechniek. Al die liet (ANS) is Frits Arink altijd genoemd) raket. In februari 1965 ben ik tijd was ik op studieverlof van Philips, nog een druk bezet man. Het afgestudeerd en ging, voor van der Heem want dat bedrijf had van der Heem over- Rduurde even voordat wij een afspraak Electronics, naar Stevenage in Engeland, genomen. In 1970 werd ik gevraagd terug met hem hadden voor een telefonisch in- om als testmanager te werken voor de te komen naar Nederland omdat het ANS terview. Op een zondagochtend spreken Nederlandse bijdrage aan de ELDO-A project in de Projectgroep Geldrop van we hem. raket. Door vertraging in het project werd het Philips Natuurkundig Laboratorium ik groepschef van de productie van de van start ging. Kunt u vertellen hoe u in de ruimte- Attitude Reference and Programme Unit vaart terecht bent gekomen? voor dezelfde raket en in die hoedanig- Het ANS project is het eerste volledige Via een afstudeeropdracht aan de Tech- heid ontmoette ik op een conference in satellietprogramma in Nederland. nische Hogeschool (nu TU) Delft, afde- Brussel vertegenwoordigers van NASA. Wat was uw bijdrage hieraan? ling werktuigbouwkunde, ben ik terecht Door een ESRO-NASA Post-Doctoral Fel- Met een team heb ik gewerkt aan de on- gekomen in de ruimtevaart. Tijdens mijn lowship kwam ik bij MIT, waar ik de Mas- board computer van de Astronomische afstuderen werkte ik aan een digitaal/ ter of Science Degree en Engineer Degree Nederlandse Satelliet. De computer

4 Ruimtevaart 2016 | 1 regelde de stand van ANS in de ruimte volgens een telkens vernieuwd waarne- Werkgroep/Studiegroep mingsprogramma voor drie wetenschappelijke instrumenten en verzamelde de Kort na de oprichting van de NVR werd de Werkgroep ingesteld. Dat was op 4 bewerkte gegevens. Eens in de 12 uur december 1952. In mei 1956 werd die Werkgroep omgezet in de Studiegroep. was er contact met de satelliet; dan werd De doelstelling van de Studiegroep was het bespreken en bestuderen van een nieuw meetprogramma doorgege- specifieke problemen op het gebied van de ruimtevaart. In de periode van ven en de data van de afgelopen 12 uur de Werkgroep behoorde daar ook nog toe het nader uitwerken van die naar de grond verzonden. De computer problemen. Aangezien naderhand bleek dat dit laatste niet te verwezenlijken had de moederklok van de satelliet, een was, is dit element afgevoerd en naar aanleiding daarvan is de naam gewijzigd. processor en een geheugen van een half Toch bleef de belangstelling om zelf, door verdieping en studie van de megabit dat bestond uit zeven modules, ruimtevaartontwikkelingen, een oorspronkelijke bijdrage te geven. waarvan de meeste gebruikt werden voor Met uitzondering van de zomermaanden werd met een frequentie van éénmaal de opslag van gegevens. Niet te vergelij- per maand vergaderd. Een kenmerkende bijzonderheid was verder dat de groep ken met huidige computers, doch voor de steeds door het enthousiasme van een vaste kern werd gedragen en derhalve ruimtevaarteisen in die tijd geavanceerd. voor haar bestaan niet van de activiteit van een enkeling afhankelijk was. In 1975 De herprogrammeerbare computer bleek had de Studiegroep 16 leden. een enorm voordeel toen de satelliet in Als deel van de reeks Studiegroepbijeenkomsten werden ook cursussen gegeven een verkeerde baan terecht kwam. in 1971 (Rakettechniek), 1972 (vervolg Rakettechniek), 1973 (Baanberekening), 1974 (Experimenten van de ANS) en 1975 (Ruimte, tijd en gravitatie) waaraan Wat betekende het ANS-project voor werd deelgenomen door tussen de 15 en 25 personen. Nederland? Ondanks deze gunstige factoren daalde in de loop van de tijd het animo om deel te In Nederland wordt veel astronomisch nemen aan de bijeenkomsten, doordat de vaste kern in omvang afnam. Dit beïnvloedde onderzoek gedaan, theoretisch en met de afwisseling in behandelde onderwerpen en maakte het onmogelijk een opvolger waarnemingen. Bij het ruimteonderzoek te vinden voor de functie van secretaris. Op de laatste Studiegroepvergadering, op dit gebied zijn universiteiten en insti- die werd gehouden in 1975, is na zorgvuldig overleg de logische gevolgtrekking tuten, zoals TNO en NLR, en bedrijven uit deze situatie getrokken, namelijk dat er geen bestaansgrond meer was voor de betrokken. In Nederland werd al onder- Studiegroep. Op grond daarvan heeft het bestuur, onder voorzitterschap van Ir. de zoek gedaan in het röntgen- en ultravi- Koomen, toestemming gegeven de Studiegroep op te heffen. oletgebied. Om verder onderzoek in dit Tussen 1956 en 1976 hield de Studiegroep in totaal 150 bijeenkomsten waarop gedeelte van het spectrum uit te voeren door haar leden gerapporteerd werd over studies die werden uitgevoerd en over werd het voorstel tot ontwikkeling van de ontwikkelingen elders. Aan de overwegend zeer stimulerende bijeenkomsten ANS gedaan. De tweede motivatie was werd gemiddeld deelgenomen door 12 personen. De Studiegroep heeft daarmee de industrie in Nederland kans te bieden een belangrijke aanzet gegeven tot de theoretische vorming op het gebied van ervaring op te doen met een volledig rakettechniek, satellietbanen en ruimteonderzoek. satellietproject om daarmee de capaciteit voor andere projecten op te bouwen. Daarnaast heeft de ANS veel kennis en ervaring opgeleverd over projecten pro- cesmanagement, zowel voor de planning en de uitvoering van het project, als voor de marktontwikkeling van Nederlandse ruimtevaartsystemen in een internationale omgeving. Dat laatste is iets wat heden ten dage nog steeds relevant is. Na de ANS is bij Fokker en Philips gekeken naar een “ANS-B” waarbij spare parts van de reservesatelliet gebruikt zouden worden om een heliumgekoelde telescoop in een aardbaan te brengen binnen de enve- loppe van het ANS ontwerp. Uit verdere studie is later de tweede Nederlandse satelliet, IRAS, ontstaan.

Vanaf 1960 bent u betrokken bij de NVR. Hoe bent u bij de vereniging terecht gekomen? ANS On-Board Computer in opengevouwen toestand. Het deel met de kabelaansluitingen is Door de lancering van Spoetnik-1 op 4 de processormodule met de centrale satellietklok en daaromheen de zeven geheugenmodu- oktober 1957 was mijn belangstelling len. [Philips Technisch Tijdschrift, jaargang 34, 1974, no. 1]

Ruimtevaart 2016 | 1 5 Astronomische Nederlandse Satelliet ANS

De Astronomische Nederlandse Satelliet (ANS) was de eerste Nederlandse satelliet die in Nederland werd gebouwd en bestuurd. Deze Nederlandse ruimtetelescoop bestudeerde de ruimte op röntgen- en ultraviolette straling. Met deze satelliet werden onder meer de eerste röntgen- en ultraviolette uitbarstingen ontdekt en werden er ongeveer 18.000 waarnemingen verricht van 400 astronomische bronnen. De ontwikkeling van ANS vond plaats tussen 1970 en 1974 en de satelliet werd op 30 augustus 1974 gelanceerd met een Scout-raket in Californië, Amerika. De waarnemingen startten in september 1974 en duurden tot december 1975. De satelliet verbrandde in de atmosfeer op 14 juni 1977.

delde groei van 9,5 procent in de jaren ervan de NVR aangeboden, als opvolger voor. Een bewijs van de snel toenemende van Ir. Houtman, dat hij in dank aan- populariteit van ruimtevaart. Dat bleek vaardde. ook uit de toename van belangstelling voor de twee algemene ledenvergade- In 1960 bent u begonnen als redacteur ringen van de NVR dat jaar, zes avonden van Ruimtevaart. Hoe was het in die De Astronomische Nederlandse Satelliet met voordrachten, en de filmavond die tijd? op de triltafel bij ESTEC in Noordwijk. de kroon spande met een opkomst van Vanaf het begin van de NVR waren er [ICANS] circa 160 leden en genodigden. De NVR veel leden met theoretische studies bezig Studiegroep (zie katern) hield in 1962 en betrokken bij de redactie van Ruimte- voor ruimtevaart gewekt. Ik was al lid zes bijeenkomsten, waarop inleidingen vaart. Mede door de congresactiviteiten van de Duitse Gesellschaft für Raketen- werden gehouden door de heren Vert- van de NVR verscheen Ruimtevaart in technik und Raumfahrt toen ik me eind regt, Ir. Lopes Cardozo, Ir. Houtman en Ir. de eerste jaren te weinig, al zijn er over 1959 aansloot bij de Nederlandse Ver- Kempers. belangrijke ontwikkelingen enige stencils eniging voor Ruimtevaart. Het verschil Van Ruimtevaart verschenen dat jaar uitgegeven. Vooral de verspreid wonende tussen de publicaties van de Duitse en vier nummers, met een oplage van leden, die niet in de gelegenheid waren Nederlandse verenigingen trof me zo, 450 exemplaren. Het totaal aantal regelmatig de bijeenkomsten van de dat ik een brief schreef aan de redacteur pagina’s bedroeg 230. In het begin van vereniging te bezoeken, kwamen op deze van Ruimtevaart. Met prompt als gevolg het blad waren er eigen theoretische manier tekort. Om hieraan tegemoet te dat ik werd uitgenodigd om mee te wer- bijdragen van o.a. Kooy, Houtman en komen werd besloten de verslagen van ken aan het blad. Vertregt, en daarnaast ging het vooral bijeenkomsten, ook die van de Studie- over ruimtevaartactiviteiten in andere groep, in verkorte vorm te publiceren, Kunt u vertellen hoe de opkomst van landen. Later kwam er ook aandacht naast wetenschappelijke en oriënterende de ruimtevaart, begin jaren ’60, de voor Nederlandse ontwikkelingen. Kooy artikelen en het nieuws op het gebied van NVR heeft veranderd? en Vertregt waren in Nederland, maar de ruimtevaart. Toen ik in 1960, 22 jaar Vanaf het begin van de NVR, in 1951, ook internationaal, grote namen. Al in oud, aantrad bij de redactie van het blad werd er veel gesproken en geschreven 1946 had Kooy, tezamen met Prof. Uy- was er één redacteur, Drs. C.W. Dornseif- over theoretische aspecten van de ruim- tenbogaard, het wereldbekende boek fen uit Heemstede, leraar wiskunde aan tevaart, denk bijvoorbeeld aan baan- “Ballistics of the Future” gepubliceerd, een lyceum te Haarlem. Deze deed een berekeningen van een voertuig in de waarin de principes van de raketdyna- dringend verzoek aan de leden hem gere- ruimte en de keuze van raketbrandstof. mica evenals de techniek van het Duitse geld van kopie te voorzien en verslagen te Toen met de Spoetnik in 1957 de ruimte- V1 robotvliegtuig en de V2 raket werden zenden van bijeenkomsten die hij zelf niet vaart echt begon kwamen ook de tech- beschreven. In Nederland verscheen in kon bijwonen. Ieder nieuws was welkom; nische aspecten van de ruimtevaartuigen 1959 het boek “Grondbeginselen van krantenknipsels van berichten en artike- aan bod. Dat veranderde de NVR en ook de Ruimtevaart” van Vertregt, waarvan len die niet in alle dagbladen stonden en het blad Ruimtevaart. later een bewerkte versie in het Engels uittreksels van belangrijke buitenlandse Dit veranderingsproces werd versneld verscheen. Dit boek maakte de principes artikelen. in 1962, door het begin van het Apollo- van raketaandrijving en ruimtevluchten Van jongs af aan was ik geïnteresseerd project in Amerika. In 1962 groeide het voor een geïnteresseerd lekenpubliek in luchtvaart- en ruimtevaart en die ledental van de NVR van 263 tot 314, een toegankelijk. Wegens zijn talrijke publi- belangstelling kon ik in de redactie van toename van ongeveer 20 procent. Dit caties in Engeland en Nederland werd Ruimtevaart kwijt. Het was net de tijd percentage steekt vooral af bij de gemid- Vertregt in 1965 het vicevoorzitterschap dat de technische kanten van de ruim-

6 Ruimtevaart 2016 | 1 tevaart meer aandacht kregen vanwege alle grote ruimtevaartprojecten. Ik ben begonnen met een ruimtevaartjournaal, om weer te geven wat er allemaal in de wereld gebeurde op het gebied van ruimtevaart. Veel informatie hierover kwam van de NASA, CNES, de Russische Aca- demie van Wetenschappen en bedrijven. Gaandeweg werd het blad volwassener en begon het op regelmatige basis te verschijnen. Mrs. Annie Glenn, dhr. R. Fehres (directeur van de Anthonie Fokkerschool in Den Haag, in 1965 De NVR is nog altijd actief binnen de benoemd tot erelid van de NVR), dhr. P. Smolders (huidig NVR erelid), dhr. G. Arink en Mr. International Astronautical Federati- John Glenn, met John's persoonlijke groet aan de NVR leden. [NVR] on, die onder andere jaarlijks het wel- bekende International Astronautical Congres (IAC) organiseert. Wat was de relatie met de NVR? IACs hebben inderdaad een belangrijke rol gespeeld in de geschiedenis van de vereniging. Mede naar aanleiding van het tweede IAC gehouden van 3 t/m 8 september 1951 in Londen ontstond het initiatief om de Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart op te richten. Het voorlopig bestuur bestond uit voorzitter Ir. Dr. Kooy, vice-voorzitter Dr. Raimond, secretaris Ir. de Groot, en de leden Ir. Geertsma, Ir. Houtman, Ir. de Koningh en de heer van der Vliet. Houtman had vanuit Nederland het tweede IAC bijgewoond. Op 25-30 augustus 1958 werd te Am- sterdam het negende IAC gehouden; op zich al een onderscheiding dat dit in Ne- derland kon plaatsvinden. Prominente vertegenwoordigers die een belangrijke De opening van het 25ste IAC, v.l.n.r. G. Arink, voorzitter NVR, I. Samkalden, burgemeester van rol gespeeld hadden bij de lancering van Amsterdam, Prof. L.G. Napolitano, voorzitter IAF, ZKH Prins Bernhard, Lt.Gen.b.d. A.B. Wolff, de eerste kunstmanen, zoals Wernher voorzitter Organiserend Comité, C.J.D. Riethof, mevr. Mr. I.H.Ph. de Rode-Verschoor en Prof. Ramamurthy. [IAF] von Braun, destijds technisch directeur van de afdeling geleide projectielen van het Amerikaanse leger, en Prof. Dr. Le- verenigingen binnen de International 2009 is opgegaan in het Netherlands onid Sedov van de Russische Academie Astronautical Federation altijd zijn ge- Space Office (NSO), heeft een groot van Wetenschappen, waren aanwezig. weest. Zo organiseerde de NVR op 10-11 deel van de congresorganisatie gedra- Er werden 75 papers gepresenteerd, oktober 1964 te Oldenzaal samen met de gen. Op het congres werden ruim 300 waarvan 37 uit de V.S. en drie uit de Hermann Oberth Gesellschaft een sym- voordrachten in vier parallelle sessies USSR, onder meer over de eerste weten- posium over “Rakettechniek en Ruimte- gepresenteerd. Er werden zes excursies schappelijke resultaten van de Explorer onderzoek”, waar Prof. Hermann Oberth, gehouden naar ruimtevaartinstellingen satellieten, de baan van Spoetnik-1 bekend van zijn boek “Die Rakete zu den in Nederland: ESTEC, Fokker, NLR, door Sedov, de fysische condities op de Planetenräumen” uit 1923, de openings- Laboratorium voor Ruimteonderzoek planeet Mars, automatische interplane- voordracht hield. (LRO, de voorloper van SRON), Satel- taire navigatie, de mogelijkheden van Van 30 september tot 6 oktober 1974 lietgeodesie en Vliegtuigbouwkunde een Orbiting Astronomical Telescope, vond in de RAI te Amsterdam het 25ste der Technische Hogeschool in Delft, en talrijke artikelen over raketvoortstu- IAC van de IAF plaats. De NVR trad voor terwijl tijdens de “Current Events” eni- wing, de besturing van ruimteschepen, dit congres, waaraan circa 500 personen ge resultaten van het ANS programma baanberekening en wetenschappelijk uit 36 landen deelnamen, als gastver- werden voorgedragen. De opening van ruimteonderzoek. eniging op. De staf van het Nederlands het congres door Z.K.H. Prins Bernhard Opvallend is trouwens hoe goed de Instituut voor Vliegtuigontwikkeling werd door ongeveer 400 genodigden contacten tussen de NVR en andere en Ruimtevaart (NIVR), dat sinds 1 juli bijgewoond.

Ruimtevaart 2016 | 1 7 waren NVR leden vooral vanuit per- Eerste landing op de maan soonlijke belangstelling bezig met ruimtevaart, maar er was in Nederland een Stencil uit 1969 professionele ruimtevaartgemeenschap ontstaan, met mensen uit industrie, Vlak voor de eerste landing op de maan, in juli 1969, bracht de NVR een speciaal onderwijs en onderzoek. Er volgden vele stencil uit. Samengesteld door Frank Israel en gebaseerd op veel NASA materiaal. nieuwe ontwikkelingen in de ruimtevaart De opzet van het stencil was “om de lezer in staat te stellen om de historische vlucht en het werd tijd om ook de NVR te ver- van Apollo 11 op de voet te volgen en op elk moment de betekenis van de verrichtte anderen. Als teken van volwassenheid handelingen te doen begrijpen”. Het 12 pagina’s tellende document geeft een van de ruimtevaart in Nederland werden verbluffend nauwkeurig overzicht van de Apollo 11 missie. Het lezen ervan geeft bij Koninklijk Besluit van 4 juni 1974 de je het gevoel weer helemaal terug te zijn in die tijd en de maanlanding opnieuw statuten van de vereniging goedgekeurd mee te maken. en daarmee verkreeg de vereniging Naast een tijdschema bevat het stencil ook een nauwkeurige beschrijving van de rechtspersoonlijkheid en hoefden leden vlucht, van stap tot stap. Van de lancering, de weg naar de maan, de afdaling dus niet meer lid te zijn van KNVvL dan en landing op de maan en de weg terug naar de aarde. De Nederlandse televisie wel NVW&S. besteedde veel aandacht aan de missie, zo is in het stencil te lezen. Op 20 juli precies om 21.00 begon, volgens het uitzendschema, de uitzending over de Het jaar 1974 lijkt een bijzonder actief maanlanding. Achteraf kunnen we ons de beelden van Apollo Henkie (Henk jaar voor de NVR Terlingen) van de maanlanding herinneren, waarin hij in de televisiestudio Inderdaad, op 18 januari 1974 werd in met een schaalmodel van de Apollo 11 maanlander, een stofzuiger en rook de Utrecht en op 19 januari op Schiphol het maanlanding nabootste. ANS Symposium gehouden met voor- In het stencil lezen we dat het hoofddoel van de missie is “om er voor te zorgen dat drachten over de Astronomische Neder- de astronauten met deze zeer verschillende omgeving vertrouwd raken. Het tweede landse Satelliet, de wetenschappelijke doel is het verrichten van wetenschappelijk onderzoek”. Als laatste besteedt het waarnemingen en de lancering die op 30 stencil aandacht aan het verblijf van de astronauten op de maan. Iedere stap augustus van dat jaar zou plaatsvinden. wordt nauwkeurig beschreven: “Als Neil Armstrong op de tweede sport van de Sprekers waren de heren Lt.Gen.Klu. ladder staat, schakelt hij een televisie in”. Toen wist men nog niet wat hij ging b.d. Wolff en de heer Riethof van het zeggen. De redactie van Ruimtevaart dacht dat het waarschijnlijk een prozaïsche, NIVR, Prof. Dr. Borgman, Prof. Dr. van mogelijk technische mededeling zou worden. Bob Hope maakte zelfs nog een Duinen en Dr. Brinkman van de Geofy- grap over de opties: “1) Wel, we zijn in ieder geval niet in Havanna geland, 2) sica en Ruimteonderzoek Commissie Verdraaid hij is van kaas, 3) Mijn God, mist.” Pas achteraf weten we wat Neil’s van de Koninklijke Nederlandse Acade- historische woorden op de maan waren. mie van Wetenschappen, Dr. Spaa, Drs. Bloemendal, Ir. Kramer en heren Wid- dows en van Vlerken van het Industrieel Wat is de relatie geweest van de Ko- KNVvL nog sterker geworden doordat Consortium ANS, Drs. de Leeuw van ninklijke Nederlandse Vereniging voor de NVR een zelfstandige afdeling van Fokker, Ir. van Otterloo en Ir. Meyer van Luchtvaart (KNVvL) en de Nederland- de KNVvL werd. Dit bracht mede dat het Philips Natuurkundig Laboratorium se Vereniging voor Weer- en Sterren- wij ten volle konden profiteren van de en Ir. Lamers van het Nationaal Lucht- en kunde (NVW&S) met de NVR? verbindingen en de organisatie van de Ruimtevaart Laboratorium. Het aantal In Ruimtevaart van februari 1959 werd KNVvL, en dat de NVR een zetel in het deelnemers aan het symposium bedroeg over de status van de NVR het volgende hoofdbestuur van de KNVvL kreeg. Deze 216. bericht: “Zoals onze leden weten, staat verandering van status was mogelijk Ook vond in 1974 het al genoemde het lidmaatschap van onze vereniging geworden door een extra subsidie van 25ste IAC plaats. Naast deze twee grote alleen open, enerzijds voor leden van de NVW&S. evenementen heeft de vereniging in de KNVvL, anderzijds voor leden van de 1974 twee avondvoordrachten georga- NVW&S. Van onze 237 leden zijn er 100 In 1974, tijdens uw voorzitterschap, niseerd. Op een daarvan werd een film tevens lid van de KNVvL, 128 tevens lid werd de NVR een echte onafhankelij- vertoond van de lancering van de ANS. van de NVW&S en 9 zijn lid van beide ke vereniging. Welke ontwikkelingen Er werd een excursie gehouden naar verenigingen. Verenigingsadministratie in de ruimtevaart lagen hieraan ten de Volkssterrenwacht “Simon Stevin” en beheer van het orgaan geschiedde grondslag? in Hoeven. In het Colloquium Ruimte- bij de KNVvL. Wij waren tot dusver een In 1974 werd de NVR inderdaad onaf- vaarttechnologie werden dat jaar zes onderafdeling van de KNVvL, onder de hankelijk van KNVvL en NVW&S. Voor voordrachten gegeven, waarvan enigen afdeling Luchtvaartwetenschappen.” de ANS waren er in Nederland al diverse over het voorstel voor een infrarood Dit gaf verschillende faciliteiten, maar ruimtevaartprojecten uitgevoerd. Deze metende astronomische satelliet, de la- door de toenemende omvang en acti- projecten hadden de ruimtevaart in tere IRAS. De Studiegroep gaf, naast de viteiten van de NVR bleken deze niet Nederland, zowel industrieel als qua maandelijkse bijeenkomsten, een cursus voldoende. Op de ledenvergadering op maatschappelijke belangstelling, een van drie avonden over de astronomische 6 februari 1959 zijn de banden met de stuk volwassener gemaakt. Tot die tijd experimenten van de ANS.

8 Ruimtevaart 2016 | 1 Het IAC’58 in Amsterdam, inclusief bezoek van Wernher von Braun, Kosmonaut Leonov staat aan de rechterkant van Prins Bernhard, werd vermeld in de grote Nederlandse kranten. [De Telegraaf] dus links op de foto. [De Telegraaf]

Kunt u meer vertellen over dit Collo- beurten en symposia heb ik altijd erg Healthcare). Voor ontwikkeling van de quium Ruimtetechnologie leuk gevonden. Wij hadden nog niet de eerste CT-scanner was daar ervaring met Sinds circa 1965 werd in Nederland onder beschikking over de communicatiemid- computers nodig. Ik werd groepschef van de titel Colloquium Ruimtetechnologie delen van tegenwoordig. Wij kwamen “in het computergedeelte van de CT-scanner een reeks voordrachten gehouden. Zij wa- persoon” bij elkaar, vanuit het hele land, en werkte daarna als ontwikkelchef aan ren bestemd voor degenen die beroeps- om onderwerpen te bespreken. Voor een digitale röntgen, software voor stralings- matig geïnteresseerd waren in ruimtevaart deel waren het ook internationale con- therapie, medische beeldarchivering en en ruimteonderzoek en dan in hoofdzaak tacten. Samenwerken met mensen geeft communicatie, en gammacamera’s voor in de technische aspecten daarvan. Deze mij veel voldoening. nuclear medicine. De laatste jaren bij voordrachten werden gehouden, ener- Daarnaast vond ik het erg leerzaam om PMS was ik manager technology van de zijds om de verschillende groeperingen nauw betrokken te zijn geweest bij grote wereldwijde serviceorganisatie van PMS. die op dit gebied werkzaam waren in de evenementen als internationale sympo- Dit werk vond ik relevant omdat het ten gelegenheid te stellen kennis te nemen sia en conferenties zoals het IAC’74. dienste staat van de gezondheid van van elkaars activiteiten en daarover van Een eerder hoogtepunt voor de NVR was mensen. gedachte te wisselen, anderzijds om een het bezoek van astronaut John Glenn informele contactmogelijkheid te schep- aan de Vereniging. Speciaal voor de NVR Bent u na 1974 de ruimtevaart nog pen. De Colloquia werden georganiseerd hield hij op 9 oktober 1965 een lezing blijven volgen? door een commissie bestaande uit Ir. van op de Anthonie Fokkerschool te ‘s-Gra- Ja, ik ben lid gebleven van de NVR, der Bliek van het NLR, Ir. Lafleur van het venhage: “The U.S. Manned Space Flight volg actief het ruimtevaartnieuws in LRO, Ir. Nieuwenhuizen van Fokker en Ir. Programme; Mercury, Gemini, Apollo”. In bladen en op internet en lees boeken van Otterloo van het Philips Natuurkundig het gesprek met John en zijn vrouw An- over ruimtevaart. Het recent onderzoek Laboratorium. Omdat de commissie het nie bleek hij een bescheiden man die zijn van bijvoorbeeld de Mars Curiosity en wenselijk achtte dat de organisatie van de persoonlijke leven belangrijker vond dan Opportunity missies, de Pluto New Hori- voordrachten zou worden gecontinueerd zijn carrière bij NASA. zons missie en de Rosetta missie naar de en ondergebracht bij een vereniging die komeet boeien me, evenals de nieuwste zich specifiek met dit gebied bezig hield, Na ANS, in 1974, nam uw carrière een NASA plannen voor vluchten naar een werd de activiteit in 1971 ondergebracht andere wending. Kunt u daar meer astroïde en naar Mars. bij en voortgezet onder auspiciën van de over vertellen? NVR. De heer Lafleur nam daarvoor - zit Tot 1976 zat ik bij het Philips NatLab en Hoe ziet uw leven er nu uit? ting in het bestuur van de NVR. werkte aan automatiseringsstudies, het Mijn vrouw en ik doen vrijwilligerswerk en schrijftablet, de eerste tekstverwerker, hebben momenteel een camper en trek- Als u terugkijkt op uw tijd bij de NVR, en was betrokken bij toepassingen van ken ermee de wereld in. We zijn onder wat is u dan het meest bijgebleven? de laserdisc (de voorloper van de CD). andere in IJsland, Marokko, Noorwegen, Het samenwerken met mensen in redac- Uiteindelijk ben ik terechtgekomen bij Albanië en de Baltische landen geweest. tie, studiegroep en bestuur, voor spreek- Philips Medical Systems (thans Philips We willen ontdekken en blijven leren.

Ruimtevaart 2016 | 1 9 SpaceUp NL 2015

Susanne Pieterse

Na de succesvolle eerste SpaceUp in Nederland op 10 en 11 mei 2014 werd op 3 oktober jl. een nieuwe SpaceUp NL georganiseerd. Het evenement, waarvan de NVR partner is, was al ruim drie weken van tevoren uitverkocht. Zo kwam het dat op de zonnige eerste zaterdag van oktober zich een lange rij van ruimtevaartenthousias- telingen vormde voor de deur van Space Expo in Noordwijk.

it jaar is gekozen om het Incorporate. Mede door haar bijdrage die voor ons waren en zij die na ons ko- evenement een dag voor de aan het lobbywerk van Explore Mars In- men’. Mijn voorstel is dat er geland gaat Open Dag van ESTEC te or- corporate bij het Amerikaanse Congress worden bij de Copernicuskrater. Dit is ganiseren. Voor de liefhebbers heeft NASA het benodigde extra miljard een passende locatie, omdat Copernicus Dwas er bij het pre-event op vrijdagmiddag gekregen, waardoor het nu voor NASA het denken over onze plaats als mens de mogelijkheid om bij ESTEC achter de mogelijk is geworden om er naar toe te in het universum heeft veranderd. Met schermen te kijken. Daarna waren deel- werken in 2035 mensen op Mars te laten zijn boek met wiskundige berekeningen nemers te gast bij de TU Delft voor korte landen. bewees Copernicus dat de aarde, en lezingen over de boeiende ruimtevaart- daarmee de mens, niet het middelpunt technologie die aan deze universiteit Waarom besloot je naar SpaceUp NL van het universum is; een belangrijk gedoceerd wordt. Na een gezamenlijke te komen? keerpunt in hoe de mens zichzelf zag. maaltijd werd de avond afgesloten met “Tijdens de Space Borrel van de NVR in Een landing van de mens op Mars zal dit het tonen van een documentaire over de Delft hoorde ik over SpaceUp NL en ik ook doen, want het maakt ons meer dan Mars simulatiemissies van het Oosten- wilde wel eens weten wat het was. Vanuit een aardeling. rijkse ruimtevaartforum (ÖWF) en een mijn functie bij Explore Mars spreek ik Verder zou het passend zijn als de lan- discussie over nut en noodzaak van der- regelmatig met het parlement en grote ding plaatsvindt op 25 december 2035. gelijke missies (zie ook Ruimtevaart 2015 bedrijven, maar het is ook belangrijk om Op deze datum zullen kerstmis en Cha- nummer 4). het grote publiek te informeren. Daar- noeka samenvallen en is het islamitisch Door geen rondleidingen tijdens de naast bedacht ik dat ik bij de SpaceUp slachtfeest net geweest, waarmee deze SpaceUp te organiseren kon alle tijd goed kan proeven wat er speelt onder de datum van groot belang is voor alle grote besteed worden aan sessies. Dit leverde in ruimtevaart-geïnteresseerden.” wereldreligies. Dit idee moest ik een paar ruim 40 mogelijkheden op voor deelne- weken later pitchen op de ‘First Landing mers om hun onderwerp voor het voet- Je kwam dus met een duidelijk doel zone Workshop’ in Houston. Door de re- licht te brengen. Hier werd enthousiast naar SpaceUp NL. Hoe heb je je doel acties uit de zaal bij SpaceUp heb ik mijn gebruik van gemaakt; het lege sessies- bereikt? verhaal kunnen bijschaven. bord werd snel gevuld met een breed “Ik heb twee sessies geleid over verschil- Mijn tweede sessie ging over planetary scala aan onderwerpen. lende Mars-gerelateerde onderwerpen. protection. De regels die hiervoor zijn Na afloop vroeg ik SpaceUp NL deelne- Tijdens mijn eerste sessie wilde ik de opgesteld dienen te voorkomen dat de mers Artemis Westenberg, Frederique reactie van het publiek peilen over mijn bezochte planeet vervuild wordt door van ’t Klooster, Guido Blenk en Felix ideeën voor de eerste landing van de onze aanwezigheid. Als je goed nadenkt Roelfsema naar hun ervaringen. mens op Mars. Ik vind het namelijk be- over deze regel zou strikt genomen langrijk dat de locatie en het moment ruimte-exploratie onmogelijk zijn. Het Artemis Westenberg gekozen worden met het besef van het is namelijk praktisch niet te voorkomen Historica en feministe Artemis Wes- historische kader waarin deze gebeurte- dat er bacteriën meereizen op sondes tenberg is nationaal en internationaal nis geplaatst zal worden. Dat de landing naar een te bezoeken planeet. Dit geldt bekend, onder andere vanwege haar werkelijk de boodschap brengt: ‘wij helemaal als er mensen op een planeet werk als lobbyiste voor Explore Mars komen namens de mensheid, voor allen landen. Tijdens de discussie zei iemand

10 Ruimtevaart 2016 | 1 Presenteer je idee op de maan. Zonder slides op de achtergrond draait het om jouw verhaal. [Roy Bijster] iets wat mij raakte en wat ik heb mee- Finse regering te prikkelen om de ruimte- Wat vond je opvallend aan SpaceUp genomen in de discussies bij NASA hier- vaartindustrie in hun land te stimuleren.” NL? over. Hij zei: ‘dus van die regels mogen “Het deelnemersveld was extreem we niet ZIJN als mens’. Inderdaad, met Frederique van ’t Klooster divers. Het waren mensen met heel ver- die regels verloochenen we ons eigen Frederique van ’t Klooster groeide op schillende achtergronden, zoals politiek, bestaan.” met ruimtevaart. Haar vader bouwde in computerspelletjes en wetenschap. De ESTEC satelliet-antennes en zat vaak ’s deelnemers waren van alle leeftijden; Heb je naast je eigen presentaties nog nachts voor de televisie om lanceringen van scholieren tot jonge professionals andere presentaties gevolgd? te zien. Zelf studeerde ze Internationaal en gepensioneerden. Verder kwamen de “Ik ben naar een heel stel presentaties en Europees recht en dacht daarmee mensen uit diverse landen en hadden ze geweest. Door het brede aanbod van on- koers te hebben gezet op een carrière in verschillende werkgevers. Maar omdat je derwerpen hoor je ook eens wat anders. het buitenland. Dat bleek niet nodig; ze samen de interesse in ruimtevaart deelt, De brede interesse bij de deelnemers werkt nu al jaren voor ESA. Dus ook heel levert dit een bont gezelschap en veel vond ik erg mooi om te zien. Tijdens mijn internationaal, maar wel in eigen land. boeiende gesprekken op. Je ziet daar- werk merkten we dat bij Amerikaanse Daarnaast is Frederique bestuurslid van door dat een SpaceUp een goed forum parlementariërs het beeld bestaat dat de de NVR. is om mensen bij elkaar te brengen. Juist kiezers niet geïnteresseerd zijn in ruim- doordat je kennis maakt met mensen uit tevaart. Uit een enquête die wij onder En, hoe heb je SpaceUp NL ervaren? het buitenland en mensen van andere het Amerikaanse volk deden, bleek dat “Ik was door de organisatie gevraagd disciplines, leer je elkaar beter begrijpen, men wel degelijk interesse heeft in ruim- om ’s morgens bij de registratie van de hetgeen weer tot betere samenwerking tevaart. Ditzelfde geldt in Nederland. deelnemers te helpen. Dit was direct zou kunnen leiden. Gezien de deelnemers die uit alle lagen een mooie gelegenheid om potentiële Verder viel mij op dat er een hoog in- van de bevolking afkomstig zijn en hun NVR-leden een aanmeldformulier te ge- teractieniveau is tussen de spreker en enthousiasme, blijkt dat ook de steun ven. Met de hulp van twee andere NVR- het publiek. Er is alle ruimte om vragen voor ruimtevaart in ons land ruimschoots leden hebben we ruim 20 nieuwe leden te stellen. Door die laagdrempeligheid aanwezig is. Er zou ook in ons land meer geworven. Na de registratie mengde ik durven mensen gewoon op het podium uitgedragen mogen worden dat ruimte- mij tussen de deelnemers. Het bleek dat te gaan staan en een onderwerp aan te vaart geen dure hobby is. Ruimtevaart is het unconference concept snel duidelijk snijden, waarvan je op het eerste gezicht een zeer hoogtechnologische industrie is voor de nieuwkomers. Het resultaat is nooit zou verwachten dat je het aan zou die grenzen verlegt.” een overdosis aan informatie. Ik was echt treffen bij een ruimtevaartconferentie.” overdonderd door het aanbod. Er gebeurt Ben je van plan om weer eens naar een zoveel tegelijkertijd en alles is interes- Je zei dat SpaceUp een goed forum is SpaceUp te gaan? sant. Je moet dus keuzes maken, maar om mensen bij elkaar te brengen. Heb “De volgende staat al gepland. Ik ben als je tijdens een presentatie bedenkt dat je daar voorbeelden van? uitgenodigd om te komen spreken bij je toch liever aan een andere sessie wilt “Een master student van de TU Delft deed SpaceUp Finland in Helsinki op 6 en 7 deelnemen, dan ben je vrij om op te staan een presentatie over zijn space robotics februari 2016. Het is mijn doel om daar de en elders aan te schuiven.” afstudeeronderzoek. Hij besloot zijn

Ruimtevaart 2016 | 1 11 De deelnemers plannen hun presentatie op het sessiebord. De dag begon met een leeg bord, al snel waren alle ruim 40 sessies gevuld. [Roy Bijster]

presentatie met de vraag: ‘als je een idee materiaal bij hebt, mits je onderwerp zich het evenement was geopend heb ik direct hebt hoe we deze toepassing nog meer daarvoor leent.” een kaart gekocht.” kunnen gebruiken, laat me het weten’. Ik bedacht me dat dit wel eens interes- Guido Blenk Merkte je verschillen tussen de Space- sant zou kunnen zijn voor een collega bij In maart 2015 ging geoloog en IT-er Guido Up in Keulen en in Noordwijk? ESTEC. Ik heb die jongen vervolgens in Blenk voor het eerst naar een SpaceUp bij “Bij de SpaceUp in Keulen waren er veel contact gebracht met mijn collega. ESA/DLR in Keulen. Hij was enthousiast gasten en was er veel tijd ingeruimd voor Verder was er een student die werkte aan gemaakt door vrienden en wilde het nu rondleidingen op het ESA/DLR complex. de Puli rover van het Hongaarse Google wel eens zelf meemaken. Toen hij via so- SpaceUp NL was informeler opgezet. Het Lunar X-Price Team. Sinds 4 november cial media zag dat er een SpaceUp werd volle bord met de hele dag verschillende 2015 is Hongarije een ESA-lidstaat. Ik heb georganiseerd in Nederland zorgde hij presentaties, dat was meer wat ik me had hem gewezen op een uitstaande open dat hij erbij was. voorgesteld van een SpaceUp uit de verha- call voor het indienen van voorstellen, len die ik had gehoord. Maar ik heb geen omdat ze wellicht gebruik kunnen maken Hoe komt een geoloog die werkzaam is voorkeur qua opzet. Al vond ik het kijkje van kennis die beschikbaar is binnen ESA. in de IT bij een SpaceUp? achter de schermen bij ESTEC tijdens het Ik ontving vervolgens een mail van zijn “Ik heb altijd al interesse gehad in het pre-event op vrijdag wel erg leuk. Dat we professor, waarna ik hen in contact heb ontstaan van de wereld om ons heen. Bij met een klein groepje over het terrein gebracht met collega’s die kennis hebben geologie leer je het ontstaan van de aarde liepen met de gids en de mogelijkheid kre- van de maan en rovers. Deze ervaringen af te lezen aan gesteenten. Als je bedenkt gen om vragen te stellen aan mensen die geven aan dat SpaceUp barrières kan dat je uit gesteenten op planeten en aste- werken met de Concurrent Design Facility wegnemen en dat deelname goed is voor roïden het ontstaan van het zonnestelsel bij ESA en bij toeval zelfs NASA.” ieders netwerk.” kunt aflezen is de link met ruimtevaart snel gelegd, denk maar aan de Rosetta Is je een presentatie bijgebleven van Zou je weer naar een SpaceUp gaan? missie. In 2014 ging ik mee met de door SpaceUp NL? “Ik zou zo weer naar een SpaceUp gaan. Remco Timmermans georganiseerde “Ik was bij een presentatie waarin de Ik vond het erg boeiend om zoveel men- reis naar de lancering van ESA astronaut spreekster (Artemis Westenberg, red.) sen uit het binnen- en buitenland tegen Alexander Gerst in Baikonur. Daar leerde aangaf dat de landingslocatie op Mars te komen bij de SpaceUp in Nederland. Ik ik reisgenoten kennen, die mij ook ver- een klinkende naam moet hebben in zou daarom ook graag zelf een SpaceUp telden over SpaceUp. Zo ging het balletje het juiste historische kader. Dat heeft in het buitenland bezoeken. rollen en ging ik in maart 2015 met een mij aan het denken gezet. Verder was de Nu ik weet hoe het werkt zou ik me de vriend naar Keulen voor de SpaceUp. presentatie over de Mars simulatiemissie volgende keer wel voorbereiden. Ik zou Tijdens de SpaceUp in Keulen hoorde ik AMADEE in de Oostenrijkse Alpen inte- van te voren bedenken waarover ik zou dat jullie bezig waren met de organisatie ressant. Zo’n missie biedt voor iedereen kunnen vertellen en daarover een presen- van een SpaceUp in Nederland. Ik hield de mogelijkheid om mee te doen aan een tatie meenemen. Ik heb gezien dat het je dus echt de berichten in de gaten. Toen ik gesimuleerde ruimtemissie en zo erva- presentatie versterkt als je er goed beeld- via Facebook zag dat de registratie voor ring op te doen.”

12 Ruimtevaart 2016 | 1 In de Ariane zaal komen de deelnemers bij elkaar: jong en oud, professionals en geïnteresseerden. [Roy Bijster]

Na afloop van de SpaceUp was je bij Hoe heb je gehoord van SpaceUp NL? dat wetenschappers volgens haar vaak de georganiseerde barbecue bij een “Ik was aan het zoeken naar lezingen bij toewerken naar een gewenste uitkomst strandtent in Katwijk. Had deze barbe- mij in de omgeving over ruimtevaart. vanwege funding van het onderzoek.” cue een meerwaarde voor jou? Ruimtevaart is mijn grootste hobby en ik “Door na de SpaceUp nog met een groot wil er graag meer van weten. Op Twitter Zou je weer naar een SpaceUp willen? deel van de groep te gaan eten wordt zag ik veel mensen tweeten over SpaceUp “Ja, ik kijk alweer uit naar de volgende. En het evenement als het ware verlengd. NL. Iedereen was heel enthousiast en het dan het liefst een heel weekend! Ik zag Je trekt een hele dag met elkaar op. leek me daarom een evenement waar ik dat veel mensen elkaar kenden en het lijkt Door samen te gaan eten is er tijd om bij moest zijn. Ik ben toen naar de website me een community waar ik graag bij wil elkaar beter te leren kennen door op een spaceup.nl gegaan.” horen. Verder heb ik gemerkt dat het met andere manier met elkaar te praten. Er mijn Engels dik in orde is, ik kon iedereen heerst echt zo’n speciaal groepsgevoel. Toen je de website had bekeken, welk goed verstaan. Zelf een presentatie geven Tijdens het eten werd ik aangesproken beeld had je toen van het evenement? vind ik wel erg spannend, maar ik denk er door twee Italianen met wie ik een tijdje “De website vertelt dat het bij een wel over om dat dan ook te doen. Wat mij had nagepraat naar aanleiding van mijn SpaceUp gaat om mensen ontmoeten en verder is opgevallen, is dat iedereen met presentatie in Keulen over geologische ideeën uitwisselen. Dat leek me heel leuk. passie presenteert. Je kunt zien dat de structuren op Mars. Een aantal maan- En zoals het op de website staat, zo was mensen het zelf ook echt leuk vinden wat den na SpaceUp Keulen maakte NASA het ook echt, dus het was een erg leuke ze vertellen. Dat zie je normaal op school bekend dat ze vloeibaar water hadden dag. Ik ben blij dat ik ben gegaan.” niet.” gevonden. Dat was ook waar ik over heb gesproken in mijn presentatie. Bij de Kun je aangeven wat je zo leuk vond Wat heb je aan SpaceUp NL overge- barbecue in Katwijk hebben we daar over aan SpaceUp NL? houden? doorgepraat.“ “Er waren zoveel verschillende onderwer- “Heel veel. Ik ben nu ook het jongste lid pen. Van sommige onderwerpen wist ik al van de NVR. Via de NVR ben ik al naar Felix Roelfsema wel wat, maar er waren ook veel nieuwe Border Sessions geweest en op 14 de- Een paar dagen voordat de kaarten voor thema’s waar ik nog niets van wist. Ik heb cember heb ik André Kuipers ontmoet SpaceUp NL waren uitverkocht stuurde daarom veel nieuws bijgeleerd. Er was een bij de NVR bijeenkomst in Delft. Ik weet Felix een berichtje via Twitter naar de presentatie over bedstudies bij DLR, waar- nu zeker dat ik bij de TU Delft Lucht- en organisatoren. Hij vroeg zich af of hij als bij mensen 80 dagen in bed gaan liggen. Ruimtevaarttechniek wil gaan studeren. veertienjarige ook mocht komen naar Dat die mensen 80 dagen opgeven voor de Bij SpaceUp NL hoorde ik over ISU. Daar de SpaceUp. Het antwoord was dat als wetenschap, dat vond ik heel bijzonder om wil ik ook een master gaan doen.” hij Engels kon verstaan en een ouder of te horen. Verder was er een presentatie die De auteur is lid van het team dat SpaceUp voogd meenam hij van harte welkom alleen al door de titel aansprak: ’50 shades NL 14&15 organiseerde. was. Zo kwam het dat derdeklasser havo/ of f*cked up research’. Maar ook de inhoud Meer informatie op www.spaceup.nl en vwo de jongste deelnemer van SpaceUp is mij bijgebleven. De spreekster vertelde het artikel over SpaceUp in Ruimtevaart NL werd. over hoe wetenschap wordt bedreven en 2014 nummer 3.

Ruimtevaart 2016 | 1 13 14 Ruimtevaart 2016 | 1 Ruimtevaart 2016 | 1 15 Considerans bij het verlenen van het erelidmaatschap aan ir. H.J.D. Reijnen

Prof.ir. K.F. Wakker

ubertus Johannes Dorotheus completed his study in five years and gra- Netherlands?” An illustration of this inter- (Bart) Reijnen was born in duated in September 1995. Obviously a national orientation is that he completed Heythuysen, Limburg, in smart student! But he also was already an his final thesis in the framework of a so- April 1972. During his youth entrepreneur: in the years 1993 and 1994 called ECATA Junior Multinational Team Hhe was fascinated with aircraft and he he was managing partner of the Kojac Project at the Military Aircraft Division of always wanted to become a pilot. But, company at Delft, an IT company run by Daimler Benz Aerospace (DASA) at Mu- with a body length of 1.94 m that was no students. nich. After his graduation he entered the option and therefore, after completing In those days, a large part of the Dutch ae- Corporate Young Manager Programme of the secondary school Sint Ursula in Horn, ronautical activities was focussed at Fok- DASA, and was, among other activities, Limburg, he registered in 1990 at Delft ker Aircraft and the National Aerospace technical project leader for the develop- University of Technology to study at the Laboratory (NLR). But Bart Reijnen asked ment of the Kruger International Airport, Faculty of Aerospace Engineering. He himself “what is happening outside of the South Africa. In 1997, he moved to Airbus

Karel Wakker delivering this considerans. [Len van der Wal]

16 Ruimtevaart 2016 | 1 Industries and became Assistant to the Senior Vice-President Large Aircraft Division. In 1998, he was promoted to become Head of the Airbus A3XX (now known as A380) Project Management Of- fice in Toulouse. After the giant European Aeronautic Defence and Space Company (EADS) was created in 2000, and Airbus Industries became part of the EADS conglomerate, he was appointed Executive Assistant to the Chief Executive Officer (CEO) at EADS Headquarters in Munich and in 2004 Vice President CEO Office and Office of the Corporate Secretary at this centre. An impressive career of a rather young Delft University graduate! And everyone expected that he would make his further career in Munich or Toulouse, Bart Reijnen receives his honorary member certificate from Chairman Gerard Blaauw. [Len van the home cities of EADS. der Wal] But in 2006 Bart Reijnen moved to Dutch Space in Leiden. This company was the International Space Station (ISS), and the each and any of the partners. He tried successor of the Space Division of Fokker signing of a contract to build the engine very hard to intensify national coopera- Aircraft. Just before the bankruptcy of frame of 35 Ariane 5 launchers. One of his tion programmes and I was in the lucky Fokker in 1996, the Space Division was “best years” probably was 2010, when he position to support him in achieving his privatised and renamed Fokker Space. signed contracts to build the solar panels goals. He also had a vital role in the revita- In 2002, the name changed into Dutch of the ESA Sentinel 1 and 2 satellites and lisation of the political awareness by the Space. In 2006, the company became a of 14 ESA Galileo satellites, a 10-years Dutch government of the important role subsidiary of EADS and Reijnen was ap- framework contract for the solar panels of space technology to better position pointed as its CEO in July 2006. That was of the ESA AS250 satellite platforms, a the Netherlands internationally. This in- a very clever decision. A Dutchman who contract for the integration of TROPOMI, cluded a strong plea for raising the Dutch knows all the ins and outs of the mother and a contract for the series production financial contributions to ESA. He was company EADS, but who is also familiar of large structural elements of the ESA also heavily involved in the setting up of with the typical Dutch industry-govern- Vega launcher. Also worth mentioning the regular SpacePoort meetings in the ment relations, and who knows the key is the delivery of the solar panels and international press centre Nieuwspoort persons and authorities in the Dutch the sunshade of the large ESA Herschel in The Hague, where policy makers and space sector. In January 2014, EADS was astronomy spacecraft that was launched members of the parliament meet repre- reorganised as Airbus Group, and in No- in 2009. sentatives of the Dutch space sector. vember 2014 Dutch Space was renamed During all these years, Bart Reijnen was, He has spent a lot of time as chairman Airbus Defence and Space Netherlands; and still is, very interested in students in of SpaceNed, the association of Dutch a name that better expresses the posi- aerospace engineering. In particular, the space related companies. Furthermore, tion of the company within the Airbus Society of Aerospace Students ‘Leonardo he was board member and vice-chairman international conglomerate. But, as I will da Vinci’ (VSV) in Delft could always count of the Netherlands Aerospace Group explain in a minute, that was after Reijnen on his advice and support. His strong link (NAG), member of the Advisory Board of had left the company, so I will stick to the with that student society goes back to the the NLR, and member of various other name Dutch Space. period that he was a student himself. In advisory boards within the aerospace The company is well known for its major fact, he was the last Commissioner Excur- sector. I also should mention his many contributions to the design and producti- sions, and as such he was member of the appearances in the media, both radio and on of solar panels for many ESA satellites, Board of the VSV in the period 1992-1993. television, and interviews and articles in and of structural elements of each ESA As a token of gratitude for his many initia- newspapers and magazines. Ariane and Vega satellite launcher, but tives and actions to strengthen the Dutch His position as CEO of Dutch Space also as a system integrator of sophistica- space sector and for his continuous sup- was certainly not the culmination of his ted space instruments, like the atmosp- port for the student society, he was instal- career. In February 2013, Reijnen was ap- heric research instruments OMI and TRO- led as Member of Honour of ‘Leonardo da pointed Site Director and Head of Orbital POMI. A few milestones in Reijnen’s years Vinci’ at the General Members Assembly Systems and Space Exploration of EADS at Dutch Space are the production of the in December 2009. Astrium in Bremen; nowadays called Air- shock-resistant solar panels of the five During his days at Dutch Space, Reijnen bus Defence and Space Bremen. A very ESA Automatic Transport Vehicles (ATV) realised that strengthening the coope- fascinating and high-level job! This Airbus that have delivered dry cargo, water, ration between all partners in the Dutch site is responsible for crucial European compressed gasses and propellant to the space sector is essential for the future of contributions to the ISS. Furthermore,

Ruimtevaart 2016 | 1 17 Understanding between SpaceNed and the NVR to achieve a long-term cooperation on the organization of meetings and other activities. He also was co-initiator of the common SpaceNed and NVR meetings just after an ESA Council Meeting at Ministerial Level. Through these meetings, which already have become a tra- dition, in combination with articles in the magazine ‘Ruimtevaart’, the conclusions from that Ministerial Meeting are com- municated to a broad audience. This evening, he will be installed as Hono- rary Member of the NVR. From my survey of his career and space related activities, we may conclude that Bart Reijnen is a leading Dutch space authority with an From left to right NVR honorary members Karel Wakker, André Kuipers, Bart Reijnen and Jan extraordinary international career, and de Koomen. [Len van der Wal] that he fully deserves this honorary mem- bership. the site is developing and building the a career that graduates of the Faculty of upper stage of the Ariane 5 launcher. In Aerospace Engineering at Delft can only Thank you. this position his remit extends from the dream of. But he always found the time to operation and utilisation of European ISS support the activities of the Netherlands Note components to the development of the Space Society (NVR). He supported the 1 Speech during the ‘Robotic Space Explorati- next generation of spacecraft for plane- Board of the NVR in organising various on’ symposium, organised by the Netherlands Space Society NVR, in cooperation with the tary exploration. activities. He played a major role in the TU Delft Space Institute and SpaceNed; Delft, Bart Reijnen has made a fantastic career; realisation of the first Memorandum of 14 December 2015.

18 Ruimtevaart 2016 | 1 Terugblik op Philae Op bezoek bij Koen Geurts bij DLR-MUSC in Keulen

Ed Kuijpers

Veel NVR leden waren 12 november 2014 aanwezig in de Noordwijk Space Expo om de landing van Philae op een komeet te volgen; een belangrijk onderdeel van de Rosetta missie. Koen Geurts, projectcoördinator voor de Philae operaties bij DLR, verscheen op een groot videoscherm toen er nog veel onzekerheid was over het verloop van de landing. In de fotospecial van Ruimtevaart 2015-1 is terug te zien hoe dit uiteindelijk is afgelopen. Eind 2015 is het Rosetta moederschip weer dichter bij de komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko gekomen, met een kans op hernieuwd contact met Philae. Dit motiveerde een bezoek aan het controle centrum voor Philae bij DLR in Keulen.

ij aankomst bleek DLR MUSC lucht- en ruimtevaart mastersopleiding Koen is via Telespazio VEGA samen met (German Aerospace Centre gaan volgen in Bath, Engeland, en vervol- een aantal andere Nederlanders gedeta- – Microgravity User Support gens werkte hij aan zijn proefschrift over cheerd bij DLR-MUSC in Keulen. De be- Centre) veel veranderd in dynamica en elektrische voortstuwing trokkenheid bij de landing is in Nederland Bvergelijking met eerdere bezoeken. Het voor satellieten bij de universiteit van Pisa niet onopgemerkt gebleven getuige een hoofdgebouw was aan de buitenzijde in Italië. Hij heeft daarna in 2008 gesol- aantal interviews bij verschillende me- versierd met vele reacties vanuit de ge- liciteerd voor een baan bij DLR en pas na dia. Koen heeft ook in de rol van Fontys hele wereld op het succes van Philae. de wake-up van Rosetta drong het besef alumnus inmiddels een lezing gegeven Daarnaast was extra kantoorruimte aan- door dat het Rosetta project wel iets heel over de landing van Philae. Meer dan een gebouwd. Binnen dit centrum worden bijzonders was. jaar na de landing is hij er nog steeds erg meerdere missies ondersteund. De grootste ruimte is ingericht voor de ondersteuning van meerdere faciliteiten voor microgravitatie-onderzoek op het ISS. Een ander deel is jaren geleden ingericht voor ondersteuning van Philae tijdens de Rosetta missie. Daar staat ook een referentiemodel van Philae met bijbehorende testen controleapparatuur.

Werken bij DLR Koen Geurts bleek tijdens zijn studie een gevarieerde route gevolgd te hebben. Na een gecombineerd diploma in de Me- chatronica bij Fontys hogeschool in Venlo en de Hochschule Niederrhein, net over de grens in Krefeld, raakte hij geïnteres- seerd in ruimtevaart. Daarom is hij een Het DLR-MUSC gebouw met reacties op de Philae landing.

Ruimtevaart 2016 | 1 19 druk mee. 2014 was daarnaast ook een (ADS) werd geleverd door Bleuler-Baumer pelde Philae. Ongeveer twee keer per jaar bijzonder jaar omdat Koen voor het eerst Mechanik in Zwitserland in samenwerking was er een mogelijkheid, bijvoorbeeld vader is geworden. met Moog-Bradford (zie Ruimtevaart toen Rosetta langs de kometen Steins Rosetta is in 2004 gelanceerd en Koen 2014-3). Koen is van de Nederlanders nu (2008) en Lutetia (2010) vloog. raakte in 2008 bij het project betrokken. het meest betrokken bij de operaties. Er waren meerdere factoren die de lan- Eerst als spacecraft operations engineer en DLR-MUSC is verantwoordelijk voor de ding moeilijk zouden maken. Rosetta vanaf 2011 als technisch manager van het Philae operaties, voor system engineering was oorspronkelijk ontworpen om naar Rosetta lander project bij DLR. De Philae en voor het algemeen management. de komeet Wirtanen te gaan. Door de lander was eerder gebouwd door een Daarbij is er contact met verschillende an- explosie van een Ariane raket voor de start consortium onder leiding van DLR met be- dere centra, waaronder het Science Ope- van Rosetta werd de lancering een jaar trokkenheid van o.a. MPS, CNES en ASI. rations and Navigation Centre (SONC) uitgesteld. Dit had tot gevolg dat men een De Philae project manager, Stephen bij CNES in Toulouse voor ondersteuning andere komeet moest kiezen. Dit werd Ulamec, is verantwoordelijk voor het al- van de dynamica van de landing en de 67P/Churyumov-Gerasimenko, maar de gemeen management van Philae en twee wetenschappelijke coördinatie van Philae. doorsnede van deze komeet is meer dan Lead Scientists voor de wetenschappelijke Voor de volledige missie is er een controle drie keer zo groot als die van komeet resultaten. De taak van Koen betrof vooral centrum bij ESOC en de Rosetta weten- Wirtanen, waardoor hij ongeveer dertig de technisch-operationele coördinatie schappers werden gecoördineerd vanuit keer zoveel massa zou kunnen hebben, binnen het Philae team en richting ESA. het European Space Astronomy Centre met allerlei complicaties tot gevolg. De De Nederlander en ESA medewerker (ESAC) bij Madrid. laatste jaren moest er daarom nog veel Fred Jansen heeft in de rol van Rosetta onvoorzien werk verzet worden in het projectmanager (van juni 2013 tot fe- Onderweg Rosetta project. Het bleek dat daarbij het bruari 2015, dus inclusief het ontwaken Omdat Rosetta in 2004 gelanceerd is wetenschappelijk scenario en de teamor- uit de slaapstand, het aanvliegen, de met een lange vlucht voor de boeg, werd ganisatie relatief veel extra aandacht landing en post-landing activiteiten) veel verwacht dat het behoud van kennis en nodig had, dus dit betrof niet alleen puur presentaties gegeven. Voor de afronding ervaring extra aandacht zou vereisen. technische aspecten. van de Rosetta missie is zijn rol inmiddels Hiervoor was het Philae grondmodel en De missie-software was vele jaren eerder overgenomen door Patrick Martin. De bijbehorend trainingsmateriaal beschik- geschreven, maar moest door het team Nederlandse industrie heeft vooral bijge- baar. Koen leerde ook veel van de gele- bij DLR tijdens de vlucht aangepast en dragen aan de zeer grote zonnepanelen genheden om tijdens de missie contact te opnieuw geconfigureerd worden. De van Rosetta. Het Active Descent System hebben met de nog aan Rosetta gekop- software aan boord bleek ontwikkeld

Koen Geurts tijdens een van de vele Philae presentaties. [DLR] Het grondsegment voor de operaties. [Rosetta team]

20 Ruimtevaart 2016 | 1 door Hongaren en was gebaseerd op ontvangen, maar de harpoen was niet wilde geen risico nemen met het gebruik de taal Forth. Deze taal is geschikt voor gelanceerd en Philae leek nog vrij rond te van het ADS. Daarnaast bleek een stan- real-time toepassingen voor computers vliegen. Er werd koortsachtig besproken daardprocedure voor het opstarten van met beperkte capaciteit en ondersteunt wat er publiekelijk gemeld kon worden. de centrale computer niet te werken op verschillende sensor- en actuatorsyste- Koen gaf aan bewust gekozen te hebben de maandag voor de landing; de eerste men. De rol van DLR beperkte zich tot het voor een zakelijke presentatie van de fei- keer in 10 jaar. Een reboot zorgde voor de maken van specificaties en testen van de ten, zonder speculatie over de mogelijke oplossing. Een kosmisch deeltje had mo- software. Het referentiemodel van Philae consequenties. Dat was toen ook nog te gelijk de elektronica ontregeld. Daarnaast was hiervoor beschikbaar. Dit model is vroeg. Achteraf bleek de landing spannen- bleek op de laatste avond voor de landing, ook gebruikt om de operaties te oefenen der dan bekend was voor de buitenwereld. vlak voor het “point of no return”, dat een zodat snel gereageerd zou kunnen bij af- Het Active Descent System ADS kon niet nieuwe software patch een geheugenpro- wijkingen van de nominale planning. gebruikt worden voor een tegenkracht bleem veroorzaakt had. De totale massa van Rosetta was 2.900 kg mocht de lander van de komeet afstuite- Het geheugenprobleem werd op het laat- bij de lancering. De massa van Philae was ren. Een sensor gaf een te lage druk aan in ste moment toch nog opgelost en daarna 100 kg. Voor de Philae instrumenten was het ADS systeem. Mogelijk was er alleen werd besloten tot de landing. Direct na de 21 kg en 23 watt beschikbaar op drie keer een probleem met de sensor, maar men landing is de meeste data van het eerste de afstand van de aarde tot de zon. In bij- gevoegd kader is een beknopt overzicht gegeven van de verschillende instrumen- Philae lander instrumentatie ten. De zwaartekrachtversnellingen die op Philae werkten waren kleiner dan de overzicht micrograviteit op het ISS. Zoals verwacht zouden Rosetta’s stersensoren niet goed Philae had tien, deels samengestelde, meetinstrumenten, aan boord. kunnen functioneren als er veel deeltjes van de komeet afkwamen. Het is alsof Ro- setta dan door een “sneeuwstorm” vliegt. Dit bleek het geval en Rosetta moest daardoor op gepaste afstand blijven wat voor de wetenschappers moeilijk te ac- cepteren was. De vorm van de komeet bleek een grote verrassing. Het proces van selectie van de landingsplaats was daardoor gecom- pliceerd. De geplande landingsplaats is Agilka genoemd, naar het eiland waar de Philae tempel in Egypte naartoe is verhuisd bij het ontwikkelen van de Aswan dam. De naam Philae was het resultaat van een prijsvraag uitgeschreven kort voor de lancering van Rosetta. Philae is CIVA (Comet Infrared and Visible Analyser) : Panorama camera and infrarood uiteindelijk in Abydos, genoemd naar een microscoop. Egyptische stad, geland. ROLIS (Rosetta Lander Imaging System) : Naar beneden kijkende camera. APX (Alpha Proton X-ray Spectrometer): Alfadeeltje en röntgen spectrometer voor De landing meten van oppervlakte samenstelling. Bij het evenement rond de landing in de COSAC (Cometary Sampling and Composition experiment): Een instrument voor Noordwijk Space Expo zagen veel NVR- analyse van gas, moleculaire samenstelling en chiraliteit (asymmetrie). leden Koen op een groot videoscherm een Ptolemy: een gas analyse voor nauwkeurige metingen van isotopenverhouding eerste zakelijke reactie geven. De avond van lichte elementen. eindigde zonder een goed beeld van wat er MUPUS (Multi-Purpose Sensor for Surface and Subsurface Science) : een werkelijk gebeurd was. De ESA directeur- generieke sensor voor oppervlakte wetenschap (dichtheid, porositeit, warmte- generaal gaf aan dat Philae waarschijnlijk eigenschappen). twee keer was geland. Nu is bekend dat SESAME (Surface Electric Sounding and Acoustic Monitoring Experiment): Een Philae vier keer de komeet heeft geraakt. akoestische oppervlakte peiling, stof inslag monitor en geleidbaarheid. Koen heeft daarover in een blog uitge- SD2 (Sample and Distribution Device): Boren, bemonstering- en verdeelsysteem. breid verslag gedaan (zie ESA’s Rosetta ROMAP (Rosetta lander Magnetometer and Plasma Monitor ): Magnetometer en blogs: http://blogs.esa.int/rosetta/). plasma monitor. Al snel na de landing was duidelijk dat de CONSERT (Comet Nucleus Sounding Experiment by Radio wave Transmission): landing niet zoals gepland was verlopen. Radio-peiling experiment in combinatie met Rosetta instrument. Het signaal “oppervlakte geraakt” was

Ruimtevaart 2016 | 1 21 wetenschappelijke programma naar de laas op grotere afstand (~ 400 km) van de locatie. Ook voor stralingsmetingen kon aarde verstuurd. Daarna zijn gegevens van komeet blijven wegens de toenemende vastgesteld worden of de modellen klop- MUPUS, COSAC, Ptotemy en CONSERT hoeveelheid deeltjes die van de komeet ten. ontvangen. Een onverwacht voordeel afkwamen. Deels omdat Philae in de scha- Philae had een magnetometer aan boord. van een paar keer stuiteren voor de echte duw stond was er de hoop dat systemen Bij verschillende modellen voor de vor- landing was dat op meerdere plaatsen langer zouden meegaan. Koen was zich ming van ons zonnestelsel zijn aannames op de komeet wetenschappelijke data is ten tijde van het bezoek van de auteur gedaan over de magnetische eigenschap- vergaard omdat instrumenten al actief aan het voorbereiden op de kleine kansen pen bij het samenklonteren van steeds waren. Inmiddels zijn al veel publicaties voor hernieuwd contact. grotere klompen materiaal. Er is echter beschikbaar gekomen met verdere uit- De operaties waren de belangrijkste taak geen magnetisme geconstateerd. werkingen van de data (zie ESA’s Rosetta voor Koen, maar hij was ook betrokken Men heeft waterdamp gemeten dat mission: http://sci.esa.int/rosetta). bij meerdere publicaties. De Philae data afkomstig is van het binnenste van de die de eerste dagen is verstuurd, heeft komeet. De isotopen-verhouding van dit Operaties en wetenschap geleid tot verschillende observaties. Koen water zou iets kunnen zeggen over de Na twee-en-een-halve dag is het contact was o.a. betrokken bij publicaties over de herkomst van water op aarde. Deze ver- met Philae verloren gegaan. De batterijen hardheid van het komeetoppervlak. houding bleek echter sterk te verschillen konden toen niet meer voldoende opgela- Operaties werden op een afstand van 673 met water op aarde. Aan het oppervlak den worden. In juni 2015 is er nog wel een miljoen kilometer van de zon uitgevoerd heeft waterijs gevonden, wat als een ver- aantal malen contact geweest. Het leek bij de rendez-vous met de komeet. Bij het rassing kwam, want men had daar eerder

er echter op dat er iets mis was met de perihelium was de afstand 186 miljoen ander ijs (bijv. droog-ijs gebaseerd op CO2) redundante communicatiesystemen. De kilometer. De invloed van zonnedeeltjes verwacht. De bouwstenen voor DNA zijn komeet was toen onderweg naar de dicht- op Rosetta is gemeten. Een ruimteweer rechtsdraaiend en asymmetrisch. Vandaar ste nadering tot de zon, het perihelium. rapport werd regelmatig gemaakt door dat het interessant is te meten of organi- Dat punt is op 13 august 2015 bereikt. Het andere instituten binnen Europa en geëx- sche verbindingen gevormd in de ruimte Rosetta moederschip moest daarbij he- trapoleerd via modellen naar de Rosetta vergelijkbare eigenschappen hebben met

De separatie en transfer naar de komeet. [ESA]

De manoeuvres werden uitgevoerd met zeer kleine versnellingen door zwaartekracht.[ESA]

Schatting van het landingstraject door SONC (groen) en ESOC Vermoedelijke locaties waar Philae de komeet heeft geraakt. [ESA/ (blauw) [DLR, ESA, CNES] ROSETTA/NAVCAM].

22 Ruimtevaart 2016 | 1 organische verbindingen op aarde. Er zijn is nu minimaal en in een persbericht heeft naam MASCOT (Mobile Asteroid Surface vele organische verbindingen gevonden, DLR besloten geen commando’s meer te Scout) voor de missie gemaakt. MASCOT maar over een verband bleek nog weinig sturen, maar Rosetta blijft wel naar Philae beschikt over een infrarood spectrometer, bekend. luisteren. Bij het contact in juni 2015 leek een magnetometer, een radiometer en In het Rosetta project zijn nog meer er al iets mis te zijn gegaan met een trans- een camera, en kan zich ook verplaatsen belangrijke vondsten gedaan. Belangrijk mitter, door de koude temperaturen van via een veermechanisme. Hayabusa 2 was het vinden van moleculair zuurstof, december tot april, dus dat was niet on- is op 3 december 2014 gelanceerd met met een orde van grootte hoger dan verwacht. Door de landing op een koelere als doel de asteroïde 162173 Ryugu. De voorspeld. De samenstelling van de stof- plaats werd wel gehoopt dat Philae wat aankomst wordt verwacht voor juli 2018 deeltjes en ionen rond de komeet heeft langer zou blijven functioneren. en men zal voor de landing van MASCOT men kunnen meten. Belangrijk zijn ook Van een aantal instrumenten in Rosetta is gebruik maken van de Philae ervaring. betere inzichten m.b.t. de water cyclus er een vervolg of spin-off. Bij de TEDxESA De Rosetta missie is tot in 2016 verlengd. en het smelten van het ijs onder invloed werd bijvoorbeeld de spin-off van Pto- Omdat er een punt komt waarbij contact van de zon. Op het jaarlijkse en inmid- lomy voor supergevoelige detectie bij met Rosetta niet meer mogelijk is, be- dels vijftigste ESLAB Symposium zullen aardse toepassingen gepresenteerd. De staat het plan voor een zachte landing op de wetenschappelijke resultaten worden ontwikkeling van de software voor de komeet 67P. Er is gespeeld met de mooie gepresenteerd: “From Giotto to Rosetta” grondsystemen bij DLR heeft ook geleid gedachte om Rosetta naast Philae te (14 - 18 maart 2016 in Noordwijk). tot een succesvol bedrijf als spin-off. Ook laten landen. Desgevraagd gaf Koen aan andere vergaarde kennis wordt natuurlijk dat dit niet te verwachten is. Goede com- De toekomst ingezet bij toekomstige projecten. municatie met de aarde tijdens de daling De wetenschappelijke analyse van de Voor Koen zullen vervolgactiviteiten deels heeft bijvoorbeeld eerder prioriteit. Men Rosetta en Philae metingen zal nog veel liggen in het verlengde van kennis over wil zo lang mogelijk contact houden met tijd vragen. In de beginperiode waren raketvoortstuwing en dynamica, maar het Rosetta om nog zo veel mogelijk we- de regels voor het volledig vrijgeven van daarnaast bleek er voor hem nog een tenschappelijke data te verzamelen bij dit wetenschappelijke data zodanig dat de andere missie om naar uit de zien. De Ha- spectaculaire einde van de missie. Tijdens resolutie beperkt was, maar inmiddels is yabusa 2 missie is een door Japan geleide de daling zal men wel proberen meer te er veel meer data beschikbaar. asteroïde missie. DLR heeft in samenwer- weten te komen over de context van de De kans op hernieuwd contact met Philae king met CNES een kleine lander met de Philae landingsplaats.

R&D Services for Space, Science and Defence

Ruimtevaart 2016 | 1 23 Brilliant People - Fascinating Projects - Flexible Entrepreneurship ESA Moon Challenge International student contest for lunar exploration

Shahrzad Hosseini

“In many ways I compare space exploration to being a kid exploring a house. We have a natural urge to open the doors and find out what is behind. We won’t know until we open them.” These words of ESA astronaut Andreas Mogensen state that exploration is part of our human nature that strives to learn more about the world we live in and the areas that are yet unknown. Space exploration is one of the prio- rities at the European Space Agency. To involve the new generation of explorers in the current activities, the agency organised the ESA Moon Challenge as part of the ESA symposium ‘Moon 2020–2030: A New Era of Human and Robotic Exploration’. A total of 234 students, from 108 universities and 38 countries, applied for this challenge and worked with team members worldwide.

Challenge and teams would reach out worldwide to potential would later serve as part of the team’s At the start of the academic year in 2015, team members and design their mission mission planning and would suggest po- the European Space Agency invited uni- scenario in international partnerships. tential roles for the various countries. versity students from across the world Students proved to be very successful in to participate in an international student fulfilling this requirement and overall the HERACLES contest for lunar exploration. The ESA teams had members from an average of To put the teams on the right track and to Moon Challenge was organised to involve three continents. ensure the desired scope of the project, a the generation of Bachelor students, Mas- All team members were asked to actively kick-off lecture was scheduled in Septem- ter students and PhD candidates in some think about the potential participation of ber at ESA/ESTEC. Students attended of the space exploration activities of the their own country and the participation this lecture both at ESTEC as well as via European Space Agency. A call for parti- of their international team members in teleconference from all over the world. cipation was sent out to students all over future lunar exploration. This brainstorm During the lecture the organisers pre- the world, and participants were chal- sented a conceptual architecture of ESA lenged to form intercontinental teams to called HERACLES; for Human-Enhanced design a mission scenario and operational Robotic Architecture and Capabilities for concept for lunar exploration. In addition Lunar Exploration and Science. HERA- to a technical report, teams were asked CLES is currently being studied by multi- to submit a simulation illustrating the ple partner agencies of the International operational activities on the lunar surface Space Exploration Coordination Group, in and its vicinity. Students had a free choice order to address the exploration objecti- of visualisation methods and tools for the ves of the Global Exploration Roadmap. simulations, such as CATIA, Kerbal Space The near-term mission theme involves Program, Blender or Celestia. Though the the installation of a cis-lunar habitat (a requirement for intercontinental teams space station situated between the Earth did call for more effort in team forma- and the Moon’s orbit), to follow on the era tion, the objective was to ensure students of the International Space Station. Astro-

24 Ruimtevaart 2016 | 1 naut crews in this habitat would form a human-robotic partnership with robotic elements (rovers) on the lunar surface, making science and exploration on the Moon possible in an effective way. The HERACLES study is performed on system level, and has the goal to determine the performance of such an architecture with respect to the top-level exploration objectives of the roadmap if implemented in the mid-2020s. HERACLES’ mission is to demonstrate the key elements and capabilities for sustainable human exploration of the Moon and human-robotic exploration of Mars by implementing lunar surface operations while maximising op- Poster session of the Moon 2020-2030 Symposium in the Erasmus High Bay at ESA/ESTEC. portunities for unprecedented scientific [ESA/Haalbeeld Fotografie] knowledge gain. During the kick-off lecture the potential participants were informed about HERA- CLES and introduced to some potential future infrastructures for lunar exploration, such as the deep space habitat in cis-lunar orbit.

Moon 2020-2030 symposium The symposium “Moon 2020-2030” challenged the space agency, academic and industrial communities to engage in a new era of coordinated human and robotic exploration in the interest of science and human expansion. Over 200 scientists, engineers, astronauts, and space leaders from all over the world gathered to discuss the future of lunar exploration during the ESA symposium in December 2015 at ESA/ESTEC in Noord- wijk. The event aimed to be a key step in advancing the international approach for lunar exploration together with key The winners of the ESA Moon Challenge. [ESA/Haalbeeld Fotografie] players from agencies, academia, and industry. The purpose of the symposium ESA astronaut Jean-Francois Clervoy and jury member Shahrzad Hosseini, hosts of the award was to consolidate an international vision ceremony. [ESA/Haalbeeld Fotografie] for lunar exploration by 2030, and discuss approaches and innovative ideas for realising this vision. “The ESA exploration strategy considers the Moon as the next destination for humans venturing beyond Low Earth Orbit and an integral element of the roadmap towards humans missions to Mars. This will be a shared journey. New and bold ambitions for lunar exploration call for a new era of coordinated human and robotic missions. Humans and robots are set to explore the Moon together”, according to the agency. “The International Space Station programme has demonstrated the importance of a robust international partnership for ISS

Ruimtevaart 2016 | 1 25 development, assembly, operations and effective utilisation. Now is the time to build on this partnership and open it to new partners to continue the journey beyond low Earth orbit.”

Selection and finals From the 27 teams that sent in a letter of participation, three forerunners were selected based on the assessment of their technical reports and simulations. These teams were invited to the Moon 2020- 2030 symposium to present their design to the international community and the ESA jury. The jury was formed by Markus ESA Moon Challenge finalists during their tour at ESA's Telerobotics and Haptics Lab. [ESA/ Landgraf, James Carpenter, Nigel Savage, Haalbeeld Fotografie] André Schiele and Shahrzad Hosseini, all assessing the teams inputs from a different field of expertise. The final round of the contest consisted of an oral presentation and an elaborate question session during the poster session of the symposium. Not only the jury, but also the symposium guests challenged the student teams with questions. The simulations were also presented during the poster session, giving the viewers the opportunity to refresh the mission design and details of each team’s concept. The three teams then presented their design during the ESA Moon Chal- lenge session of the symposium, which was open to all symposium participants. This resulted in a high level of attendance, with active contributions of symposium guests and international partners of ESA. After a private jury assessment session, the results of the contest were announced during the award ceremony of the ESA Moon Challenge. ESA astronaut Jean- Francois Clervoy joined the ESA Moon Team HECATE presenting their mission design. [ESA/Haalbeeld Fotografie] Challenge sessions during the symposium as a guest jury member, and was co-host Markus Landgraf presenting the HERACLES architecture. [ESA/Haalbeeld Fotografie] of the award ceremony. With members from the United Kingdom, Poland, the United States, Japan and Italy, team HE- CATE won the ESA Moon Challenge with a unanimous vote. The jury especially ap- preciated the balance of detail and prac- tical perspective to mission design and planning in the HECATE concept. The outcomes of the ESA Moon Challen- ge proved potential for further contests and university engagement activities, to inform, involve and inspire students and other academic parties about space exploration activities and propose different forms of contribution and participation between universities and the European Space Agency.

26 Ruimtevaart 2016 | 1 Baanbrekend wetenschappelijk onderzoek naar aarde en universum met grensverleggende ruimtetechnologie

Specialisten van verschillende disciplines werken bij SRON Netherlands Institute for Space Research samen om de grenzen van de technologie te verleggen en daarmee het uiterste te bereiken in de wetenschap. De ruimte-instrumenten die SRON ontwikkelt voor satellieten van onder andere NASA en ESA hebben ervoor gezorgd dat het instituut internationaal tot de wereldtop wordt gerekend op het gebied van aardgericht en sterrenkundig onderzoek.

Kijk voor meer info op www.sron.nl

SRON Netherlands Institute for Space Research maakt onderdeel uit van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO)

Sorbonnelaan 2, 3584 CA Utrecht, tel.: 030 253 5600 Ruimtevaart 2016 | 1 27 e-mail: [email protected], www.sron.nl Border Sessions 2015

Hoe kan de kracht van de crowd en open source-technologie worden ingezet binnen de ruimtevaart? Dit was een van de vragen waarover experts met elkaar de discussie aangingen tijdens de vierde editie van het technologiefestival Border Sessions, gehouden op 12 november 2015 in het Haagse Theater aan het Spui. Daarnaast waren er lezingen en discus-

sies over de overeenkomsten en verschillen tussen Franco Ongaro, hoofd van ESTEC, beantwoordt vragen uit het publiek. [Jurriaan Brobbel Fotografie]. ruimtevaartorganisaties en private ruimtevaart, en wat data uit de ruimtevaart kan betekenen voor de mens (een speciale meet up georganiseerd door NSO met de nadruk op Copernicus data). Naast de onderwerpen die in meer detail behandeld worden in dit dossier werd er een speciale meet up gehouden over ruimtevaartwetgeving waarin experts hun visie gaven op de vraag: “Who owns space?” Ook werd er gesproken over kunst, digitale cultuur, duurzaam- heid, gezondheid en medische technologie, activisme en beveili- ging. De volgende artikelen geven een impressie van het festival.

28 Ruimtevaart 2016 | 1 De grote asteroïde uitdaging en innovaties: een perspectief door Jason Kessler vanuit NASA Ed Kuijpers

Asteroïden kunnen gevaarlijk zijn voor de aarde en dat NASA lanceerde de “Asteroid Grand Challenge” in 2013 om vormt onderdeel van een wervend innovatie-verhaal zoveel mogelijk potentiele gevaren te identificeren en er van Jason Kessler, de projectleider van NASA’s “Asteroid een antwoord op te formuleren. De inspanning zou daarbij Grand Challenge”. “Grand Challenges” (grote uitdagin- ook betrokkenheid van bedrijven en agentschappen van de gen) zijn voor het “White House Office of Science and overheid inhouden, en daarnaast velen met wetenschap- Technology Policy” (OSTP) een onderdeel van de strategie pelijke interesse (“citizen scientists”) moeten stimuleren van de Amerikaanse president om innovatie te bevorderen. mee te helpen. Het project beperkt zich ook niet alleen tot Bij deze uitdagingen worden agentschappen gevraagd de partijen binnen de VS. Voor Jason Kessler – als leider van private sector en non-profit organisaties te betrekken. het project –zijn een aansprekend verhaal en een goede NASA kreeg daarbij ook een taak om grote uitdagingen te decompositie van het probleem belangrijke elementen van bedenken en daarmee ervaring op te doen. De “Asteroid deze challenge. Grand Challenge” is de eerste. Jason werkte bij het NASA Innovation Office in Washing- Tijdens het Border Sessions technologiefestival op 11 en ton, dat wordt geleid door de NASA Chief Technologist. Hij 12 november 2015 in Den Haag nam Jason Kessler deel is afgestudeerd als scheikundig ingenieur, startte zijn car- aan een interessante paneldiscussie, en was er een moge- rière in een juridische afdeling bij NASA, en werkte zich op lijkheid om hem direct te spreken. In het volgende wordt tot “Deputy Chief of Staff” voor de NASA directeur. Daarna daarvan verslag gedaan. heeft hij een MBA gehaald en raakte hij betrokken bij het SERVIR (Spaans voor “helpen”) programma. Dit program- Asteroid Grand Challenge ma heeft als doel in ontwikkelingslanden aardobservatie Op 19 december 2015 waren er 13598 Near Earth Objects informatiesystemen beschikbaar te stellen voor klimaatbe- gesignaleerd. Hiervan hebben er 878 een doorsnede van heersing. Jason is breed en internationaal georiënteerd. Hij meer dan een kilometer. Ongeveer 1648 worden be- heeft een vrij ongebruikelijke carrière door afwisselend bij schouwd als potentieel gevaarlijk. In 2013 haalde een inslag NASA en verschillende commerciële bedrijven te werken. bij Chelyabinsk van een object van ongeveer tien ton het Hij verwacht komend jaar weer aan een ander onderwerp nieuws. De kans op een inslag is relatief klein, maar de consequenties kunnen groot zijn en het is een voor iedereen goed te begrijpen verhaal (“good narrative”).

Steeds kleinere objecten worden in de buurt van de aarde gedetec- De toegenomen detectiemogelijkheden betekenen een sterke groei teerd. van het aantal gedetecteerde objecten in de buurt van de aarde.

Ruimtevaart 2016 | 1 29 “Asteroid Data Hunter” project resulteerde een prijsvraag voor betere algoritmen m.b.v. Topcoder software in een verbetering van de detectiekans met 15%. NASA heeft ook hackathons georganiseerd. Een hackathon, ook wel “hack day” genoemd, is een bijeenkomst waarbij computer programmers en gebruikers gezamenlijk met nieuwe oplossingen komen. Sommige bedrijven geven medewerkers de ruimte om te experimenteren en sturen hen bewust naar hackathons. Daarnaast is de functie van Ultrascope ontwerp voor een open source telescoop. een hackathon ook om mensen meer bewust te maken van het gevaar van asteroïden. Via DARPA is het SpaceGAMBIT programma opgestart dat waar ook een goed verhaal bij hoort te werken, namelijk allerlei open-source projecten ter bevordering van ruimte-

CO2 reductie. vaart applicaties ondersteund. Open source hoeft zich niet alleen te beperken tot software. Ultrascope is bijvoorbeeld Genereren van betrokkenheid een geautomatiseerde telescoop die via laser-snijden en 3D Verschillende benaderingen voor het genereren van printen thuis kan worden gemaakt. Het is de bedoeling dat betrokkenheid kwamen aan de orde tijdens het gesprek de kwaliteit op termijn zodanig wordt verbeterd dat een met Jason en in de paneldiscussie waarvoor hij was uit- bijdrage aan de Asteroid Grand Challenge mogelijk wordt. genodigd. Via prijsvragen en wedstrijden probeert NASA Een andere benadering om het publiek te betrekken is ook te vissen naar originele oplossingen. De Asteroïd Data de ontwikkeling van serious games. Bij de ontdekking van Hunter Contest was onderdeel van NASA’s Asteroid Grand Apophis in 2004 is ingeschat dat er een 2.7% kans is dat Challenge. Daarnaast zijn er ook algoritme competities het object de aarde in 2029 zal raken. In het kader van de aangestuurd door NASA’s “Center of Excellence for Colla- Asteroid Grand Challenge wordt een Apophis 2029 com- borative Innovation” (CoECI). Hierbij werd $35.000 aan prij- puterspelletje gemaakt door US telecom gigant Verizon. zengeld uitgereikt aan citizen scientists. CoECI is opgericht Het spel is gebaseerd op “match three game play” waarbij op verzoek van het Witte Huis om bij NASA open innovatie patronen moeten worden herkend die een relatie hebben te stimuleren en van ervaringen op andere terreinen te met gemeten spectrale curves. De hoop is dat miljoenen profiteren. CoECI gebruikt de NASA Tournament Lab (NTL) spelers zullen helpen bij de patroonherkenning. Het spel omgeving voor de wedstrijden. NTL is een samenwerking wordt waarschijnlijk in het voorjaar van 2016 vrijgegeven. met het bedrijf Topcoder dat een gebruikersgemeenschap van meer dan 900 duizend ontwerpers en data specialisten Openheid voor innovatie ondersteunt bij het oplossen van echte problemen waar- Aan het eind van Border Sessions was een paneldiscus- aan ook prijzen zijn verbonden. NASA, Harvard Business sie georganiseerd getiteld “Open Sourcing the Frontier”. School, Harvard’s Institute of Quantitative Social Science Rick Tumlinson, Rachel Armstrong en Jason Kessler gaven en Topcoder hebben de NTL software ontwikkeld. In het daarbij inleidende presentaties. De paneldiscussie werd

Panel discussie met v.l.n.r. Rick Tumlinson, Rachel Armstrong en Jason Kessler. Op de achtergrond is een televisieploeg bezig met opnamen. Op de foto in de achtergrond is Gerard K. O’Neill te zien Het Aphophis 2029 spelletje om spelenderwijs te helpen met het (vierde van links), een inspirerend voorbeeld voor Rick Tumlinson. vinden van gevaarlijke objecten rond de aarde.

30 Ruimtevaart 2016 | 1 geïntroduceerd door Rick Tumlinson, een ruimtevaart Ze was in 2015 de eerste spreker op het tweede “Starship ondernemer en visionair pur sang. Hij had een dag eerder Congress” dat als subtitel “Interstellar Hackathon” had. op de TEDxESA een wervend ruimtevaart exploratie ver- Zij ontwerpt duurzame oplossingen gebruikmakend van haal gehouden en is daar duidelijk zeer bedreven in. Bij nieuwe technologieën als synthetische biologie en “smart de vorige editie van Border Sessions heeft hij het verhaal chemistry”. Ze denkt daarbij ook na over zichzelf repare- “Gods and Rockets” gehouden (zie Ruimtevaart 2015-2). rende materialen, organische groei en gebruik van mate- Door de aanwezigheid van Jason en Rick’s functie bij Deep rialen in de ruimte. In haar presentaties waren werkelijk Space Industries lag het thema “asteroïden” voor de hand. fantastische plaatjes te zien over toekomstig wonen in de Hij legde vooral de nadruk op het New Worlds Initiative. ruimte. Deze organisatie is actief in het ontwikkelen en ondersteu- Jason Kessler bleek Rick Tumlinson van Deep Space In- nen van projecten die het mogelijk moeten maken dat de dustries ook goed te kennen. Niet verassend, want Deep mensheid overleeft en zich ontwikkelt in de ruimte. Space Industries concentreert zich juist op het winnen van Aan het begin van de presentatie liet Rick een oude foto zien. materialen in asteroïden. Vooraf had Jason aangegeven Daarop stond Gerard K. O’Neill voor wie hij had gewerkt bij geen presentatie te hebben voorbereid. Met zijn geloof het Space Studies Institute van de Princeton University. in het goede verhaal was dat ook niet verrassend. Zijn Gerard K. O’Neill was een bijzonder iemand. Zo heeft hij de activiteiten zijn minder vrijblijvend in die zin dat er binnen opslag van elementaire deeltjes in een opslagring bedacht. budget en met zoveel mogelijk ondersteuning van buiten Daarnaast was hij ook ruimtevaart activist. Hij heeft een NASA resultaten moesten worden geboekt. Hij kan met magnetische lanceerder bedacht (mass driver) die ook op trots verwijzen naar de financiële betrokkenheid van grote de foto zichtbaar was. In de zeventiger jaren ontwikkelde bedrijven en bijdragen van vrijwilligers. hij plannen voor wonen in de ruimte waaronder de O’Neill Een deel van de discussie werd opgenomen voor televisie cilinder; een concept met een enorme cilinder in de ruimte en is uitgezonden in de uitzending “Race naar de ruimte” waarin duizenden mensen kunnen wonen. Hij heeft het van Tegenlicht op 6 december 2015. Het accent in die uit- Space Studies Institute opgericht, maar is vroegtijdig over- zending lag daarbij op de spelregels voor de ruimte met leden. Rick Tumlinson had voor hem gewerkt en was door aandacht voor de ruimtejurist Frans von der Dunk. Het hem geïnspireerd. Hij is daarna bijvoorbeeld de initiator Amerikaanse congres heeft in november 2015 een wet geworden van MirCorp, een organisatie opgezet om het aangenomen die het Amerikaanse bedrijven toestaat om MIR ruimtestation commercieel te exploiteren, en daarna materialen van de maan, asteroïden en andere ruimtelicha- van nog vele andere bedrijven. Op de foto stond ook een men te extraheren en bezitten (“U.S. Commercial Space andere stimulerende beroemdheid: Eric Dexler, een drij- Launch Competitiveness Act”). In de eerdere sessie “Who vende kracht achter de ontwikkeling van nanotechnologie. Owns Space?” op Bordersessions was al ingegaan op de De stap naar de presentatie van Rachel Armstrong was juridische aspecten. daarna niet zo groot. Zij is professor in experimentele Vooraf was niet duidelijk wat te verwachten van een sessie architectuur, ontwerper, futurist en ook betrokken bij het “Open Sourcing the Frontier” en de presentaties waren erg ontwerp van interstellaire ruimteschepen. Zij is o.a. betrok- abstract, verrassend en stimulerend. Jason was zelf ook ken bij het Icarus project dat in 2009 mede door de Britisch verbaasd over de richting waarin de paneldiscussie ging en Interplanetary Society en de Tau Zero Foundation vrijwil- hij had meer aandacht verwacht voor praktische innovatie ligersorganisatie is geïnitieerd. Zij is leider van het Per- initiatieven. Achteraf gezien verwijst “Open sourcing” naar sephone project waarin wordt nagedacht over levende en een openheid die het mogelijk maakt dat iedereen met zich ontwikkelende architecturen voor interstellaire reizen. interesse mee kan doen en “the Frontier” lijkt ook een ver- TED komt oorspronkelijk van “Technology, Entertainment wijzing naar de “Space Frontier Foundation” waarvan Rick and Design” en als ontwerper is zij een senior TED fellow. Tumlinson een medeoprichter is.

Concept van Deep Space Industries waarbij een ruimtestation de Visualisatie van synthetische grond in het kader van het project resources van een asteroïde gebruikt [DSI]. Persephone.

Ruimtevaart 2016 | 1 31 Space Agencies or the private sector: Who will explore the Moon? Moderator: Arno Wielders

De maan is weer een aandachtspunt in discussies over de waarin astronauten een rol spelen, is momenteel onder- exploratie van de ruimte. Het lijkt er steeds meer op dat de hevig aan grote veranderingen. Zo wordt er in de VS via maan verder onderzocht en zelfs bewoond gaat worden SpaceX en Boeing gewerkt aan een commerciële manier door een combinatie van private en overheidspartijen. In om mensen in de ruimte te krijgen. Daarnaast wordt er dit panel op het Border Sessions festival werd er door drie door de nieuwe baas van ESA gesproken over een Moon partijen gesproken over hoe de maan het beste gebruikt Village als opvolger van het internationale ruimtestation kan worden. Bernhard Hufenbach is werkzaam bij ESA ISS. Tijdens de discussie werd gesproken over de mogelijk- en daar verantwoordelijk voor toekomstige activiteiten heden tot samenwerking tussen overheidspartijen als ESA, in de bemensde ruimtevaart. Timo Stuffler is werkzaam de industrie als vertegenwoordigd door OHB, en de nieuwe bij OHB, een van de drie grote ruimtevaartbedrijven in partijen zoals Part-Time Scientists. Europa. Derde panellid was Karsten Becker, werkzaam bij Alle drie partijen staan nog niet met de neus dezelfde kant Part-Time Scientists, een van de groepen die betrokken zijn op en ook wordt er nog steeds naar elkaar gekeken wat be- bij de Google Lunar XPrize. Part-Time Scientists wordt door treft wie het grootste deel van de financiering op zich moet automerk Audi gesponsord om als eerste private partij op nemen. Moet de overheid deze rol op zich nemen of moeten de maan te landen. private partijen dit doen? Kunnen private partijen dit wel aan De discussie tijdens de panelsessie ging vooral over vragen of moet de overheid een soort eerste klant worden en een rond de verregaande commercialisatie van de ruimtevaart, groot deel van de eerste investering doen? Aan het einde hoe bestaande partijen daar moeite mee hebben maar zich van de discussie was het in ieder geval duidelijk dat er nog proberen aan te passen, en hoe nieuwe partijen daarin een een lange weg te gaan is in Europa en dat de meeste vooruit- rol proberen te spelen. Ruimtevaart, en vooral het deel gang waarschijnlijk voorlopig toch in de VS te vinden zal zijn.

Aankondiging van het festival bij de ingang van het theater.

Bernd Hufenbach van ESA. [Jurriaan Brobbel Fotografie]. Tweet over de panelsessie “Who will explore the Moon?”

32 Ruimtevaart 2016 | 1 Bruce Sterling

Peter Buist

Bruce Sterling is een Amerikaanse sciencefiction schrijver ander lichaam na een ongeluk. die samen met o.a. William Gibson gezien wordt als een Naast een interview met Arno Wielders heeft Bruce ook van de grondleggers van het cyberpunk genre. Bruce is een presentatie gegeven op Border Sessions met de titel bekend van verhalen en columns met een zeker voorspel- Economy & Ecology, waarin hij inging op het onbewoonde lend vermogen. Voorbeelden zijn de The Artificial Kid uit gebied rond de Tsjernobyl kerncentrale waar een natuur- 1980 waarin een jonge straatvechter zich in het dagelijkse gebied is ontstaan. Uit zijn optredens werd duidelijk dat leven continu laat filmen en daarbij gevolgd wordt door zijn huidige interesse niet zo zeer bij hard sciencefiction een schare online fans (een situatie vergelijkbaar met rea- ligt, zoals ruimtevaart, maar meer bij geopolitieke ontwik- lity-tv en de huidige vloggers). Zijn verhaal uit 1989 We See kelingen. Things Differently voorspelt op een onheilspellende wijze – ruim voor 9/11 en de opkomst van de Islamitische Staat – het islamisme inclusief een kalifaat in het Midden-Oosten. Heavy Weather uit 1994 gaat over een wereld waar door global warming zeer krachtige tornado’s ontstaan. Een mooi voorbeeld van een non-fictie column op het gebied van ruimtevaart is Outer Cyberspace uit 1992 waarin hij kritisch is over het NASA bemande ruimtevaartpro- gramma, inclusief de Space Shuttle en het International Space Station als overblijfselen van de koude oorlog. Hij zag ook de miniaturisering van satellieten aankomen met daarin vooral de potentie om het algemene publiek echt bij de exploratie van de ruimte te betrekken. Hij beschrijft zwermen van robots ter grootte van insecten die de maan en Mars of zelfs de ringen van Saturnus en de hete zure atmosfeer van Venus verkennen met behulp van telepres- ence waarbij de bestuurder alles kan zien, voelen en horen wat de robot ook waarneemt. Voor het lanceren van deze kleine robots zijn geen raketten meer nodig maar worden alternatieve lanceertechnieken zoals rail-guns gebruikt. Het algemene publiek zou gebruikstijd op deze robots kunnen kopen waardoor men echt betrokken wordt bij exploratie van de ruimte. Hij voorzag dat deze satellieten van maximaal 1 kilogram door studenten aan universiteiten of zelfs hobbyisten ontwikkeld zouden worden. Directe aanleiding voor de uitnodiging om op Border Sessions te spreken is de uitgave van de 2016 editie van Twelve Tomorrows. Twelve Tomorrows is een jaarlijkse uitgave van MIT Technology Review gevuld door sciencefiction schrijvers en visonairs deels geïnspireerd door de laatste technologieontwikkelingen. Deze uitgave is voor de tweede keer samengesteld door Bruce. Een bijdrage van zijn hand gaat over een ingenieur uit de antieke oud- heid, en een andere over het kunnen door leven in een Sciencefiction-auteur Bruce Sterling. [Jurriaan Brobbel Fotografie]

Ruimtevaart 2016 | 1 33 Dit jaar vindt het festival plaats op 6 en 7 juli; voor meer informatie zie http://www.bordersessions.org. The Changing Landscape of Spaceflight and How to Join… Meetup met Franco Ongaro, Head of ESTEC Michel van Pelt

Onderdeel van de Border Sessions lezingenreeks “Sustai- pre-cooler, wordt met steun van ESA ontwikkeld. nability, Earth & Space Exploration” was een zogenaamde Meer algemeen naar de toekomst van ESA kijkend merkte “meetup” met het hoofd van ESTEC; een vraag- & ant- hij op dat zijn ruimtevaartorganisatie een grote pensioen- woordsessie met het publiek waarbij de auteur fungeerde golf te wachten staat, en dat dit een hoop mogelijkheden als moderator. Het ging hierbij vooral om de vraag hoe geeft voor de studenten in het publiek. Hij uitte de wens de ruimtevaart aan het veranderen is door de groeiende dat het aantal vrouwelijke ESA medewerkers de vijftig invloed van private ondernemingen als Space X (lagere procent zal gaan benaderen. lanceerkosten), Blue Origin, Virgin Galactic and XCOR Ongaro merkte op dat “space has become a solution for (suborbitale vluchten), Google Lunar XPRIZE deelnemers companies”; een commercieel interessante optie die vaak (waarvan sommigen op commerciële basis instrumen- voordelen biedt in de competitie met meer conventio- ten naar de maan willen vliegen), en initiatieven voor nele aardgebonden oplossingen. Hij benadrukte dat ESA zogenaamde mega-constellaties van kleine satellieten nieuwe ruimtevaartinitiatieven toejuicht en steunt: “we zoals OneWeb. Franco Ongaro werd ondervraagd over het say to new space initiatives, come to us and tell us how schijnbare achterlopen van Europa op dit gebied in verge- we can help” lijking met de VS, hoe ESA omgaat met de veranderingen en wat er van de Europese ruimtevaartindustrie verwacht kan of moet worden. Hij gaf aan dat de grote verschillen in de ondernemings- mogelijkheden en -vrijheden tussen Europa en de VS zeker een rol spelen. Zo is het in de VS een stuk gemakke- lijker om overtollig personeel snel te ontslaan als de zaken niet goed lopen, en kan een ondernemer na het failliet gaan van een eerder bedrijf sneller weer een nieuwe zaak opbouwen zonder dat het eerdere falen aan zijn of haar naam blijft kleven. Dit alles geeft meer mogelijkheden voor avontuurlijke ondernemingen met een relatief hoog risico dan in Europa mogelijk is. Interessant was Ongaro’s observatie dat Europa het eigenlijk helemaal niet zo slecht doet op het gebied van nieuwe commerciële ruimtevaartinitiatieven. Zo is het Amerikaanse OneWeb – dat een satellietconstellatie voor betaalbaar, wereldwijd internet aan het opzetten is – een partnerschap aangegaan met Europa’s lucht- en ruimtevaartgigant Airbus Defence and Space voor het ontwikkelen en produceren van de benodigde 720 satellieten. OneWeb gaf tevens een contract aan het Europese Arianespace voor het lanceren van de meeste van deze kunstmanen. Tegelijkertijd ontwikkelt Swiss Space Sys- tems (S3) een mini-spaceplane dat van de rug van een Airbus verkeersvliegtuig moet worden gelanceerd, en werkt het Britse Reaction Engines aan een revolutionaire straal/raketmotor voor haar Skylon ruimtevliegtuig. Een cruciaal onderdeel voor deze Sabre motor, de zogeheten Tweet van de meetup met Franco Ongaro. [Susanne Pieterse]

34 Ruimtevaart 2016 | 1 Malaysia outlining her future in space An interview with Dr. Noordin Bin Ahmad

Angèle van Oosterom

An elegant complex of buildings and facilities, erected in bright chrome and or- ange colours, arises high on the end of the Pusat Angkasa lane that is bordered by lush green palm trees. The complex is located in the town of Banting, a vast rural town surrounded by palm tree plantations and draped in tropical flora and fauna just half an hour drive from Kuala Lumpur. The beautifully designed buildings are the home of Angkasa (Agensi Angkasa Negara), the National Space Agency of Ma- laysia. I am here for an interview with Angkasa’s current administrator Dr. Noordin Bin Ahmad, who welcomes me with utmost hospitality.

At the gate of the Angkasa complex in Banting. [Peter van Oosterom] Main entrance of the Angkasa complex. [Peter van Oosterom]

Angkasa complex reception. [Peter van Oosterom] Dr. Noordin Bin Ahmad. [Peter van Oosterom]

Ruimtevaart 2016 | 1 35 n a highly energetic and resolute programme through integrated and ons I continued my studies with a Ph.D. manner, driven and enthusiastic, he coordinated efforts, by developing and in GPS and its applications in Geographic unfolds some of his plans and visions applying space technologies. Dr. Noordin Information Systems, which I obtained for the future in space of Malaysia, a Bin Ahmad explains that at the moment in Newcastle in the United Kingdom in Icountry of nearly 30 million inhabitants cooperation is of the utmost importance, 1989. The work on GPS technology and that is one of the more rapidly developing as his organisation has to acquire as much foremost its broad spectrum of applica- states in South-East Asia. Founded in knowledge as possible. Perhaps in the tions fascinated me intensely right from 2002, Angkasa is a relatively young orga- future Malaysia can then go ahead as a the very first begin. It still does. Working nisation that is still colouring in her plans more independent spacefaring country. for a prolonged time in numerous pro- and programs, heading forward in a pace jects and at different places gave me the that is resolute and steady but also suffi- How did your journey in the aerospace experience and opportunity to expand ciently gradual to remain comfortable to sector start? and deepen my knowledge in the field the Malaysian people and economy. Ang- I graduated in Geomatics in 1984 in Mel- of GPS and geospatial business techno- kasa’s charter includes aims to upgrade, bourne, Australia. Passionate about cut- logy. In 2009 I was invited to work for the stimulate and foster the country’s space ting edge technology and GPS applicati- National Space Agency of Malaysia, and so I did. Joining Angkasa also meant to me popularising satellite science, tech- Malaysian Satellites nology and applications, emphasising the importance of the space sector and TiungSAT-1 is the first Malaysian microsatellite developed through the technology to make people more familiar with this transfer and training programme with Surrey Satellite Technology. The satellite sector and their possibilities for the com- was developed for experiments in Earth imaging, observation of meteorology, munity. detection of cosmic rays, data storage and communications and launched on 26 September 2000. We at school learn about Wernher von Malaysia already has its own series of communication satellites built abroad, Braun, Yuri Gagarin and such. Does MEASAT (Malaysia East Asia Satellite). MEASAT-1 and -2 were both launched in Malaysia have pioneers in aeronautics 1996, MEASAT-3 in 2006, MEASAT-3a in 2009 and finally MEASAT-3b in 2014 on or space? an Ariane 5. The MEASAT-3 series were all built by Airbus Defence and Space. Of course we don't have a long history in These satellites provide direct-to-user television for Malaysia and general air or space to look back on. But with a communications services in South-East Asia. They are operated by the private broad view of the word ‘pioneer’ we can company Measat Satellite Systems Sdn. absolutely say that Professor Datuk Dr. The country also had its own Earth observation satellite, RazakSAT, carrying a Mazlan Binti Othman was a real pioneer high-resolution camera and developed by the Malaysian Astronautic Technology for our organisation and for space in ge- Sdn Bhd and Satrec Initiative, a commercial satellite manufacturer in South Korea. neral. She was the first Director General It was launched onboard a Falcon 1 rocket in 2009 but unfortunately experienced and a very inspiring and energetic person problems with its pointing abilities. who created what you can call the right atmosphere, and more practically also created the visible and invisible infrastructure for our organisation. Buildings, qualified people, integrating the private and public sectors, realising the first Ma- laysian into space. [Prof. Datuk Dr. Mazlan Binti Othman is currently the Director for the United Nations Office of Outer Space Affairs in Vienna – red.].

I received this beautiful book, ‘Aspirasi Angkasawan’, from its author Mr. Faiz Kamaludin. It focusses on the sending of a Malaysian civilian into space so to inspire all layers of the Malaysian people. The programme was officially announced by the former Prime Minister of Malaysia, Mahathir bin Mohamad, as a joint programme with the Russian Federation. How important was this for your organisation? Sheikh Muszaphar, Malaysia’s first astronaut, onboard the ISS with the flag of his country. Dato’ Dr. Sheikh Muszaphar Shukor was [Angkasa] selected from 11,275 candidates. In the

36 Ruimtevaart 2016 | 1 book he says he regrets that only one Could you give us a bird’s eye view of during the MARS 500 mission simulation could make it. [He was launched to the ISS the Malaysian space sector? experiment. aboard Soyuz TMA-11 with the Expedition Our organisation rests mainly on four pil- 16 crew on 10 October 2007, and returned lars: education, space science (planet Ea- In Europe, cooperation among coun- to Earth on 21 October 2007 aboard Soyuz rth), applied space technology (for daily tries, resulted in ESA. How is the coo- TMA-10 – red.]. He left Angkasa in 2009, life) and space technology. The education peration among countries in South- but continued promoting spaceflight and aspect is mostly done through the plane- East Asia organised? space research, primarily through lectu- tarium. The Astronautical Association of Japan and a large number of South-East res and courses at universities, providing Malaysia, AstroX, which was established Asian countries, together with Austra- students with the opportunity to hear in 2004, is also active in this respect. lia, together formed the APRSAF (Asia first-hand of his experiences in the ISS. The author of ‘Aspirasi Angkasawan’, M. Pacific Regional Space Agency Forum), Faiz Kamaludin, currently occupies the an organisation established in 1994 and Does Malaysia have future plans in presidency and many former astronaut currently consisting of 27 countries. Japan manned spaceflight, maybe again to candidates are active within this associa- is the leading country in space in this re- the ISS? tion. They organise water rocket competi- gion and with them we organise mutual All kinds of spaceflight have our intense tions, lectures on high schools and space activities a few times a year. The activities interest. Robotic spaceflight as well as camps. Raising awareness of the poten- vary, taking into account the different manned spaceflight. We will go on step by tial of all kinds of space applications I see background of the countries but giving step. We now focus on our programmes foremost as my key task. Here in South- every country the opportunity to present concerning experiments in microgravity, East Asia we are used to natural disasters, themselves. For example Malaysia joined mainly in the field of agriculture and pro- from floodings to volcanic eruptions, so the school water rocket competition and tein crystallization. satellite data can be very useful to us for will send three teams to Bali to the finals preventing and managing these ever re- in December. The ties between the coun- What led Malaysia to establish a nati- turning natural catastrophes that always tries are much looser than those between onal space program? cause a lot of damage. The objectives of the member states of ESA. As a result you Our aim is to inspire and to instil in all the Langkawi National Observatory are can hardly compare APRSAF and ESA. Malaysians awareness for science and mainly to equip the country with basic technology and for the possibilities and astronomy infrastructure, to study the I read that Malaysia is cooperating opportunities that they create for the equatorial sky and to facilitate interested with Japan on the possible develop- future, for every single individual. Several parties in doing astronomical research. As ment of launchers and/or launch faci- steps had to be taken, not all in once, but a young organisation we know that we lities, and that there are plans to build step by step there has been created what have to look beyond our borders and have launching facilities in Sarawak? you could call an ‘infrastructure’ for our to cooperate with countries worldwide. Generally speaking countries worldwide space activities. From housing and office Momentarily two members of our organi- are always very reluctant to share their buildings and facilities, the building of a sation are acquiring knowledge on space launch technologies. All we can do is to planetarium in Kuala Lumpur, and the weather in Japan, at Kyushu University. study as best as we can the possibilities establishment of the Langkawi National We are very glad with the cooperation of the launch advantages given to us by Observatory, one of the few observa- because we can use all the knowledge our location near the equator. For now we tories near the equator. For acquiring we can obtain. Also we have cooperated will develop our programs and plans in a knowledge in the field of astrophysics the with Russia: Malaysians did extensive ex- pace with which the Malaysian people are observatory is very important. periments in the field of space medicine comfortable, which we can oversee and

Logo of the Astronautical Association of The entrance of the planetarium in Kuala Lumpur. [Peter van Oosterom] Malaysia. [AAM]

Ruimtevaart 2016 | 1 37 Efficient Oil Palm Management Prototyping Using 3D GIS For Replanting

Felda Agricultural Services Sdn. Bhd., Keio University, University of Tokyo and JAXA

Palm oil plantation is an important industry in Malaysia, both The Asia-Pacific Regional Space Agency Forum (ARPSAF) is economically and as a main source of vegetable oil. The industry the largest space-related framework in the Asia-Pacific region is one of the most highly organised sectors but the currently of which the National Space Agency of Malaysia (ANGKASA) applied planting method is inefficient as it does not utilise the is an active participant. latest spatial data which – due to a lack of optimisation of the The Space Applications for Environment (SAFE) initiative layout of the plantation – leads to loss of productivity. There is is one of the concrete activities undertaken under the a pilot project improving the plantation management utilising ARPSAF. The SAFE is a voluntary-based initiative, which space technology in an international cooperative framework. aims to demonstrate solutions for environmental issues utilising space technology with local end users. The demonstration activity is called “SAFE prototyping”. One of the SAFE prototyping activities is the project Efficient Oil Palm Management Prototyping Using 3D GIS For Replanting, which is carried out by the Malaysian Oil Palm plantation company, Felda Agricultural Services Sdn. Bhd. (FASSB), Keio University, University of Tokyo and Japan Aerospace Exploration Agency (JAXA). The prototype is of importance for the replanting team to manage an accurate replanting activity at the selected area. With a proper planning, the cost, time and human resources can be managed according to the expected replanting schedule. The purposes of this prototype are as follows: 1) To improve the conventional replanting method by utilising state of the art methods of terrain representation. 2) To compare the conventional method of oil palm replanting planning process with state of the art techniques based on multi-GNSS, 3D GIS & remote sensing techniques. 3) To create a digital 3D database for efficient representations of the plantation. Keio University and University of Tokyo provide the technical support for FASSB in the aspects of multi-GNSS and remote sensing, respectively, and JAXA provides the required satellite data. More information: APRSAF: http://www.aprsaf.org SAFE: http://www.eorc.jaxa.jp/ SAFE/index.html The project team at a palm oil plantation in Malaysia. [JAXA]

38 Ruimtevaart 2016 | 1 As I said before, at this moment two of our people are working at their space agency for a period of four months. So Japan helps us in a lot of different ways.

Countries newly entering the space arena typically have to trade the wish to be autonomous and build up native expertise, and on the other hand profi- MEASAT-3b. [Airbus Defence and Space] ting from already existing knowledge and equipment from other spacefaring that is not as green as it looks. Prepare countries. What is your view on this? yourself for taking steps into a highly Like I said before, all knowledge is more competitive and extremely technical Artistic Impression of MEASAT-1 orbiting than welcome. Solving real problems in branch where every step is not a small over Malaysia. [Boeing Satellite Systems] all areas of the aerospace industry means step but a really big challenge. By doing a challenge for our engineers. Momenta- so you have to realise very well that you handle, and which will be beneficial for us rily we invest a lot in human capital. But do this not to become rich but to grow as an organisation and for the country in we cannot do without the cooperation into a branch and field where you have to general. with other countries. Perhaps in the fu- feel at ease and grow comfortable with. Japan helps us in a lot of different ways, ture we will be heading towards being a Then perhaps this dream of working in the sponsoring all types of research and more independent space-faring country. field of aerospace will someday become a scientific equipment. Their microgravity reality. One step at a time, because every programme gives us opportunity to carry What would you recommend stu- step you will face a very new and often out experiments in the ISS. Also Japan dents aspiring a career in aerospace to complex challenge. So perseverance is helps us by attracting human capital from choose and to strive for? a key word. Stop dreaming and face the Malaysia, which is very important to us. Spaceflight in all his aspects is a terrain challenge.

Ruimtevaart 2016 | 1 39 Een beperking… Nou en? Het levensverhaal van een doorzetter en verzamelaar van ruimtevaartobjecten

Zeholij Pronk

Op zaterdag 30 januari werd het levensverhaal van Henk van Wezel in boekvorm gepresenteerd bij het Nationaal Ruimtevaart Museum in het Luchtvaart Thema- park Aviodrome. Henk is meer dan 50 jaar geleden begonnen met het verzamelen van alles wat met ruimtevaart te maken had. Die verzameling is uiteindelijk de basis geworden voor het museum. Na een succesvolle crowdfundings-actie kon zijn levensverhaal in boekvorm verschijnen met de titel: 'Een beperking… Nou én? Het levensverhaal van een doorzetter'. Er waren zo’n 60 mensen bij de presentatie aanwezig waaronder astronaut André Kuipers die ook het voorwoord voor het boek heeft geschreven.

André was uitgenodigd maar … zou hij komen? Hij kwam en Henk was o zo trots.

40 Ruimtevaart 2016 | 1 De boekpresentatie werd gehouden in de expositie van het ruimte- Henk met Piet Smolders en Jop Fackeldey, wethouder gemeente vaart museum. Een bijzondere en gezellige samenkomst van men- Lelystad, twee mensen die hem in de jaren 90 hielpen zijn kleine sen uit de wereld van de ruimtevaart en van de gehandicaptenzorg. museum een grotere plek te geven.

Voorbeeld voor anderen landse astronauten en wetenschappers, om het museum een algemener en zelfs met een beperking Wubbo Ockels. Zelfs CNN kwam destijds nationaal karakter te geven, het Nationaal Geboren in 1944 op het voormalige eiland voor een impressie opnames maken. Zijn Ruimtevaart Museum. Deze naam werd Wieringen bleek na enkele jaren dat Henk huiskamermuseum werd in de jaren ‘80 in officieel vastgelegd. te maken had met een zware beperking het Guinness Book of Records aangeduid De volgende stap was om de collectie (handicap) in de vorm van een zwaar als het kleinste museum ter wereld. formeel over te dragen aan het stichtings- spasme. Dankzij het enorme doorzettings- bestuur, waardoor de stichting naast de vermogen van zijn ouders en van Henk zelf Lelystad Space Center organisatorische taak ook een beheertaak schopte hij het vele malen verder dan in De ligging van de woning van Henk bleek kreeg. Hiermee werd Henk zijn werk die eerste levensjaren werd verwacht. niet zo geschikt voor grote groepen bezoe- overgedragen en kon hij zich vanwege zijn Zijn grootste wens was om het verhaal kers en toerbussen. Hij werd gedwongen gebrek stap voor stap terugtrekken uit de over zijn leven in boekvorm uit te kunnen zijn collectie te verhuizen naar een door dagelijkse museumbeslommeringen. Zijn geven, om daarmee een voorbeeld te kunde gemeente beschikbaar gestelde barak. werk zat er op. nen zijn voor lotgenoten. Henk ging niet Het museum werd wederom geopend Inmiddels is Henks levenswerk onderge- bij de pakken neerzitten en hij hoopt dat door Wubbo Ockels en kreeg de naam bracht in het Luchtvaart Themapark ‘Avio- anderen dat ook niet doen. Lelystad Space Center. drome’ te Lelystad waar het dagelijks kan worden bewonderd. ‘Een beperking… Nou én?’ Oprichting Stichting Een boek schrijven met één vinger van- Ruimtevaart Museum De laatste stap wege zijn spasme, dat was een te zware Zowel het organiseren en beheren van Het zal duidelijk zijn dat het leven met een opgave. Gelukkig kreeg hij steun van Siebe een museum als ook het beheren van de gebrek in combinatie met het verzamelen Haagsma die samen met hem aan de slag collectie bleek een grote opgave voor van ruimtevaartobjecten van over de hele ging. Gaandeweg bleek dat Henk toch Henk. Daarom werd in 1989 een stichting wereld, een vreemde combinatie is. Niet meer kon dan hij vooraf zelf had verwacht. opgericht met als doel het beheer van de alleen in het functioneren als volwaardig Toen het frame van het boek gereed was collectie en het museum over te nemen, burger was Henk bijzonder, maar ook en de eerste hoofdstukken geschreven, de Stichting Ruimtevaart Museum. In zeker in zijn passie voor zijn museum en lukte het hem stapje voor stapje de letters eerste instantie waren de bestuursleden, de grote hoeveelheid documenten, ge- tot woorden te weven en bladzijde na blad- naast Henk, vooral familieleden van Henk. luidsopnames en voorwerpen die hij in de zijde te componeren. Uiteindelijk groeide Later werden er ook mensen benoemd van loop van zo’n 50 jaar wist te verzamelen. het boek uit tot een bewonderenswaardig buiten zijn familie. Dit om een algemener Henk blijkt bij vele mensen bekend te geheel van maar liefst 335 bladzijden. en breder draagvlak te geven voor dit inte- zijn, zelfs tot in verre uithoeken van de ressante museum in Lelystad. Henk bleef Verenigde Staten. Dit kan alleen maar als Verzamelen van alles echter de conservator van het museum en je een doorzetter bent en dat is Henk. En over ruimtevaart was een aantal dagen per week als gast- dat was ook de belangrijke aanleiding om Vanaf 1959 was de zich ontwikkelende heer aanwezig in het museum. Inmiddels deze bijzondere combinatie in een boek ruimtevaart Henks grootste hobby. Vanuit kon hij dat niet meer doen zonder rolstoel. weer te geven. Amsterdam verhuisd naar Lelystad zag hij Mensen die interesse hebben om het boek kans om een privémuseum op te zetten, Nationaal Ruimtevaart Museum te kopen kunnen dat doen via de website dat uiteindelijk werd geopend door één Rond de eeuwwisseling werd gekozen van het Nationaal Ruimtevaart Museum: van de bekendste voormalige Neder- voor een andere naam voor het museum www.nationaalruimtevaartmuseum.nl

Ruimtevaart 2016 | 1 41 Ruimtevaartkroniek Marco van der List

Deze kroniek beschrijft de belangrijkste gebeurtenissen in satelliet heeft een grondoplossend vermogen van 0,7 meter en de ruimtevaart die hebben plaatsgevonden tussen 1 oktober wordt in een zonsynchrone baan op 656 km hoogte geplaatst. 2015 en 31 december 2015. Tevens zijn alle lanceringen ver- • Lingqiao SCW-1, SCW-2 & CYW • COSPAR: 2015-057B/C/D meld waarbij een of meerdere satellieten in een baan om de Subsatellieten van Jilin-1 met massa’s van respectievelijk 92, 92 aarde of op weg naar verder in de ruimte gelegen bestemmin- en 50 kg. Aan boord o.a. videoapparatuur en technologie-experi- gen zijn gebracht. menten. Alle in deze kroniek vermelde tijden zijn in UTC (Coordinated Universal Time). 8 oktober 2015 | 12:49 uur Draagraket: Atlas-5 • Lanceerplaats: Vandenberg 1 oktober 2015 | 16:49 uur • USA-264 • COSPAR: 2015-058A Draagraket: Soyuz-U • Lanceerplaats: Baykonur Amerikaanse militaire elektronische afluistersatelliet. Hoewel • Progress M-29M • COSPAR: 2015-055A geen officiële baanparameters worden bekend gemaakt,- ont Russisch onbemand vrachtschip met voorraden voor het ISS. Zes dekken hobbyisten de kunstmaan en een kleinere subsatelliet in uur na de lancering koppelt de Progress aan de achterzijde van de een 1014 km x 1201 km x 63,4° baan. Zvezda woonmodule. • Aerocube-5c & -7, AMSAT-OSCAR-85, BisonSat, Alaska Re- search Cubesat-1, SMDC-1 t/m -3, LMRST, PropCube-1 & -2, 2 oktober 2015 | 10:28 uur SINOD-D1 & -D2 • COSPAR: 2015-058 Draagraket: Atlas-5 • Lanceerplaats: Canaveral Diverse CubeSats voor Amerikaanse instituten en bedrijven. De • Morelos-3 • COSPAR: 2015-056A bovenste rakettrap van de Atlas, de Centaur, maakt na het ont- Mexicaanse commerciële geostationaire communicatiesatelliet. plooien van USA-246 de nodige manoeuvres om de CubeSats in De door Boeing gebouwde kunstmaan heeft een massa van 5400 de beoogde baan (496 km x 800 km x 64,8°) te kunnen plaatsen. kg en beschikt over een reflector-antenne met een diameter van 22 meter. Dit is een van de relatief zeldzame Atlas-5 lanceringen 16 oktober 2015 | 16:16 uur met een commerciële nuttige lading. Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Jiuquan • Apstar-9 • COSPAR: 2015-059A 5 oktober 2015 Commerciële geostationaire communicatiesatelliet voor het in Vanuit de wetenschappelijke luchtsluis in de Japanse Kibo module Hong Kong gevestigde APT. De kunstmaan, gebaseerd op het wordt weer een begin gemaakt met het uitzetten van CubeSats, te DFH-4 platform, is gebouwd door de China Great Wall Industry beginnen met GOMX-3 en AAUSAT-5. De dagen erna worden nog Corporation (CGWIC). eens acht Flock-2b CubeSats uitgezet. GOMX-3 is de eerste CubeSat van ESA en heeft diverse technolo- 16 oktober 2015 | 20:40 uur gie-experimenten op het gebied van communicatie en navigatie Draagraket: Proton-M • Lanceerplaats: Baykonur aan boord. • Turksat-4B • COSPAR: 2015-060A Twee dagen later mislukt het uitzetten van de Flock-2b-11 en -12 Turkse commerciële geostationaire communicatiesatelliet, ge- als het ontplooimechanisme aan het einde van de Japanse robot- bouwd door Mitsubishi Electric (MELCO) in Japan, gebaseerd op arm vast komt te zitten. hun DS-2000 ontwerp. Bij de lancering heeft de kunstmaan een massa van 4924 kg. 7 oktober 2015 | 04:13 uur Draagraket: Chang Zheng-2D • Lanceerplaats: Jiuquan 16 oktober 2015 • Jilin-1 • COSPAR: 2015-057A De Delft Aerospace Rocket Engineering (DARE), een raketver- Chinese commerciële aardobservatiesatelliet. De 420 kg zware eniging van studenten aan de TU Delft, lanceert hun Stratos II+

GoPro videobeeld van de Stratos II+ raket nabij het apogeum van haar baan tijdens de succesvolle recordpoging voor Europese amateurraketten. [DARE] ESA’s eerste CubeSat in aanbouw bij het Deense bedrijf GomSpace. [ESA]

42 Ruimtevaart 2016 | 1 raket. De lancering vindt plaats op de basis El Arenosillo in Andalusië, stoten materiaal te bepalen. Spanje. De 7 meter lange raket gebruikt als stuwstoffen een mengsel van sorbitol (zoetstof) en paraffine (kaarsvet). DARE vestigt met een 31 oktober 2015 | 16:13 uur hoogte van 21,5 km een nieuw Europees record voor amateurraketten. Draagraket: Atlas-5 • Lanceerplaats: Canaveral • USA-265 • COSPAR: 2015-062A 22 oktober 2015 Amerikaanse militaire navigatiesatelliet, onderdeel van het De Amerikaanse sonde New Horizons, nu drie maanden na de suc- Navstar-GPS netwerk. Komt in een 20.246 km x 20.485 km x 55° cesvolle passage van de dwergplaneet Pluto, begint met de eerste operationele baan. uit een reeks van vier manoeuvres om haar volgende doel, het Kuiper-Belt Object 2014 MU69, te bereiken. 2 november 2015 Het International Space Station is vijftien jaar continu bemand. Op 23 oktober 2015 2 november 2000 arriveerde de driekoppige Expeditie-1 bemanning De sonde Dawn, sinds maart 2015 in een baan rond de dwergplaneet aan boord van de Soyuz TM-31. Ceres, begint de gemiddelde hoogte van haar baan te verlagen van 1470 km tot 380 km boven het oppervlak. Tijdens deze manoeuvre 3 november 2015 | 16:25 uur wordt de ionenaandrijving continu gebruikt om te sonde af te rem- Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang men zodat deze in een lagere baan zakt. • Zhongxing-2C • COSPAR: 2015-063A Chinese militaire geostationaire communicatiesatelliet. 26 oktober 2015 ISS astronauten halen het geblokkeerde CubeSat ontplooimecha- 4 november 2015 nisme via de wetenschappelijke luchtsluis van Kibo naar binnen. Het New Horizons voltooit met succes de vierde en laatste manoeuvre en mechanisme zal met een toekomstige Dragon terug naar de Aarde ligt nu op koers voor haar ontmoeting met 2014 MU69 op 1 januari worden gebracht ter reparatie. 2019. Tijdens de vier manoeuvres is de snelheid van de sonde met in totaal 57 meter per seconde veranderd. New Horizons is nu nog 1,5 26 oktober 2015 | 07:10 uur miljard kilometer van 2014 MU69 verwijderd. Draagraket: Chang Zheng-2D • Lanceerplaats: Jiuquan • Tianhui 1-03 • COSPAR: 2015-061A 4 november 2015 | 03:45 uur Chinese cartografische satelliet met de mogelijkheid om stereo- Draagraket: Super Strypi • Lanceerplaats: Kauai scopische opnamen met een resolutie van 10 meter te maken. In Eerste lancering van de nieuwe lichte draagraket Super Strypi. De een zonsynchrone baan (490 km x 500 km x 97,4°). lancering mislukt als de controle over de eerste trap ongeveer 70 seconden na de lancering verloren gaat. 28 oktober 2015 Super Strypi is ontwikkeld door Sandia National Laboraties, Univer- ISS bewoners Scott Kelly en Kjell Lindgren maken een 7,5 uur du- sity of Hawaii en Aerojet onder een door de Amerikaanse luchtmacht rende ruimtewandeling. Ze installeren o.a. thermische dekens op gefinancierd programma en bestaat uit drie rakettrappen, allen op het AMS-02 instrument, en kabels ten behoeve van de toekomstige vaste brandstof. De raket kan 250 kg in een zonsynchrone baan bren- IDA koppelingsadapters. gen en is in de toekomst ook bedoeld voor commerciële lanceringen. • Hiakasat • COSPAR: Geen, mislukt 28 oktober 2015 Amerikaanse wetenschappelijke satelliet van de University of Ha- De sonde Cassini passeert op slechts 49 km hoogte het oppervlak waii met een massa van 80 kg. van de Saturnusmaan Enceladus. De sonde, die zich sinds 2004 in • Argus, PrintSat, TechSat-1, STACEM, EDSN-1 t/m -8 • COSPAR: een baan om de geringe planeet bevindt, vliegt door enkele pluimen Geen, mislukt van ijsgeisers in een poging direct de samenstelling van het uitge- Diverse Amerikaanse CubeSats.

In deze foto genomen door Cassini enkele weken voor de passage van de maan Encyladus, bedekt deze de maan Tethys. Op de achtergrond Op 2 november 2015 vieren de zes astronauten aan boord van het ISS de ringen van Saturnus. [NASA/JPL] 15 jaar permanente bewoning van het ruimtestation. [NASA]

Ruimtevaart 2016 | 1 43 De Amerikaanse militaire draagraket Super Strypi op de lanceerrails Om een idee te geven van de grootte van het ISS: in deze foto van 6 kort voor de mislukte vlucht. [US Air Force]

6 november 2015 • GSAT-15 • COSPAR: 2015-065B ISS bewoners Scott en Lindgren maken een bijna 8 uur durende ruim- Indische commerciële geostationaire communicatiesatelliet met tewandeling om het ammoniumkoelsysteem van het Amerikaanse een massa van 3164 kg. Gebouwd op het ISRO I-3000 platform. segment weer te configureren naar de originele situatie. Dit was noodzakelijk nadat drie jaar geleden de koeling van een van de grote 13 november 2015 zonnepanelen over een secondaire radiator was geleid om de locatie Een klein object, ongeveer een tot twee meter lang, en van kunst- van een lek in het systeem vast te stellen. Het lek werd uiteindelijk matige origine, keert terug in de Aardatmosfeer en verbrandt gevonden in een pompmodule die indertijd met succes vervangen is. boven de Indische Oceaan. Het object, WF1190F, is waarschijnlijk Wel slagen de ruimtewandelaars er door tijdgebrek niet meer in de afkomstig van een van de missies naar de Maan of planeten. Er zijn nu niet-operationele secondaire radiator op te vouwen en moeten onvoldoende betrouwbare baangegevens om WF1190F aan een ze het paneel in ontplooide toestand achterlaten. specifieke missie te koppelen.

8 november 2015 | 07:06 uur 17 november 2015 | 06:34 uur Draagraket: Chang Zheng-4B • Lanceerplaats: Taiyuan Draagraket: Soyuz-2.1b • Lanceerplaats: Plesetsk • Yaogan-28 • COSPAR: 2015-064A • Cosmos-2510 • COSPAR: 2015-066A Chinese militaire optische spionagesatelliet. In een zonsynchrone Russische militaire satelliet, bedoeld voor het opsporen van ra- baan (459 km x 482 km x 97,2°). ketlanceringen. De kunstmaan is van een nieuw type, gebouwd door Energiya en Kometa. In een Molniya-type omloopbaan 10 november 2015 | 21:34 uur (1625 km x 38.551 km x 63,8°). Draagraket: Ariane-5 • Lanceerplaats: Kourou • Badr-7 • COSPAR: 2015-065A 20 november 2015 | 16:07 uur Saoedi-Arabische commerciële geostationaire communicatiesa- Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang telliet, ook bekend onder de naam Arabsat-6B. De 5798 kg zware • LaoSat-1 • COSPAR: 2015-067A kunstmaan is gebouwd door Airbus en Thales, gebaseerd op het Laotiaanse geostationaire communicatiesatelliet, gebouwd door Eurostar-3000 platform. China gebaseerd op hun DFH-3B satellietplatform.

44 Ruimtevaart 2016 | 1 Werknemers van Blue Origin vieren de eerste geslaagde vlucht en landing van de New Shepard (achtergrond); de raket bereikte een hoogte van 100 km. [Blue Origin]

demonstreren van een zwaartekrachtsgolfdetector. In de satelliet bevinden zich twee testmassa’s in een optische bank, afge- schermd van alle invloeden van buitenaf zodat zij zich in een pure vrije-val-situatie bevinden. Een zwaartekrachtsgolf manifesteert zich als een onderlinge verplaatsing van de testmassa’s in de orde van picometers. De technologieën worden getest voor het toekomstige zwaartekrachtsgolfobservatorium eLISA die voor 2034 gepland staat. LISA Pathfinder wordt in een 204 km x 1504 km x 5,96° parkeer- baan geplaatst en zal later haar eigen voortstuwingssysteem gebruiken om naar de beoogde halobaan om het Lagrangepunt L1 tussen de Aarde en de Zon te vliegen. LISA Pathfinder is de eerste satelliet die de nieuwe, “mini“- drukopnemers van Moog Bradford aan boord heeft. APP en Airbus Leiden hebben respectievelijk de ontstekers en structuren voor de Vega draagraket geleverd. november, zoek de ruimtewandelaar! [NASA] 5 december 2015 | 14:09 uur 23 november 2015 Draagraket: Soyuz-2.1v • Lanceerplaats: Plesetsk De voor ruimtetoerisme bedoelde New Shepard raket van Blue Dit is de 1850ste lancering van een raket uit de Soyuz familie. Bij deze Origin maakt een eerste testvlucht naar een hoogte van 100,5 km. variant, die haar tweede vlucht maakt, zijn de vier karakteristieke De capsule, waarin tijdens bemande vluchten 6 passagiers een opduwraketten weggelaten. plaats kunnen vinden, wordt met succes losgekoppeld van de raket • Cosmos-2511 • COSPAR: 2015-071A en maakt een geslaagde parachutelanding. De New Shepard zelf Russische militaire optische spionagesatelliet, ook bekend onder maakt met behulp van haar raketmotor een verticale landing. de naam Kanopus-ST. Hoewel de satelliet in de correcte baan geplaatst wordt (685 km x 694 km x 98,2°) weigert het mechanisme 24 november 2015 | 06:50 uur om deze los te koppelen van de laatste rakettrap Volga. Draagraket: H-2A • Lanceerplaats: Tanegashima Een dag later voert de Volga een manoeuvre uit om de gemid- • Telstar-12V • COSPAR: 2015-068A delde baanhoogte van de combinatie te verlagen. Op 8 decem- Canadese geostationaire commerciële communicatiesatelliet. ber verbranden de Volga en Cosmos-2511 in de bovenste lagen De kunstmaan is van het type Eurostar-3000 gebouwd door Air- van de atmosfeer. bus en heeft een massa van 4900 kg. • Cosmos-2512 • COSPAR: 2015-071B Russische militaire satelliet (16 kg) bedoeld als testobject voor 26 november 2015 | 21:24 uur het kalibreren van grondradarsystemen. De Cosmos-2512 wordt Draagraket: Chang Zheng-4C • Lanceerplaats: Taiyuan wel met succes losgekoppeld van de draagraket. • Yaogan-29 • COSPAR: 2015-069A Chinese aardobservatiesatelliet voor waarschijnlijk zowel civiele 6 december 2015 | 21:44 uur als militaire toepassingen. In een zonsynchrone baan (615 km x Draagraket: Atlas-5 • Lanceerplaats: Canaveral 619 km x 97,8°). • Cygnus AO-4 • COSPAR: 2015-072A Amerikaans onbemand vrachtschip met voorraden voor het ISS, 3 december 2015 | 04:04 uur “S.S. Deke Slayton II” gedoopt. Dit is de eerste vlucht van een Draagraket: Vega • Lanceerplaats: Kourou Cygnus na de mislukte lancering van de Antares raket in oktober • LISA Pathfinder • COSPAR: 2015-070A 2014. Omdat de Antares pas in de eerste helft van 2016 weer Europese technologische satelliet, bedoeld voor het testen en beschikbaar zal komen voor lanceringen, wordt de Cygnus AO-4

Ruimtevaart 2016 | 1 45 LISA Pathfinder wordt in haar neuskap geplaatst in voorbereiding op Astronaut Scott Kelly maakte vanuit het ISS deze foto van de lance- haar lancering. [ESA] ring van de Cygnus CRS-4 met behulp van een Atlas-5 raket. [NASA]

op een Atlas-5 raket gelanceerd. Aan boord van de Cygnus zijn 12 december 2015 ook achttien CubeSats (SIMPL, MinXSS, CADRE, STMSat-1, LISA Pathfinder voert de zesde en laatste geplande manoeuvre uit en Nodes-1 & -2, Flock-2e-1 t/m -12). Dit is tevens de eerste van een komt in een overgangsbaan die tot op 1,5 miljoen km in de richting serie verbeterde Cygnus toestellen met een grotere drukcabine van L1 reikt. en cirkelvormige zonnepanelen die oorspronkelijk voor de Ameri- kaanse versie van de Orion Service Module zijn ontwikkeld. 13 december 2015 | 00:19 uur Draagraket: Proton-M • Lanceerplaats: Baykonur 7 december 2015 • Cosmos-2513 • COSPAR: 2015-075A LISA Pathfinder voert de eerste twee van in totaal zes geplande Russische militaire geostationaire communicatiesatelliet. manoeuvres uit om de overgangsbaan naar Lagrangepunt L1 te bereiken. Na de manoeuvres ligt de overgangsbaan om de Aarde op 15 december 2015 | 11:03 uur respectievelijk 207 km x 1557 km x 6,0° en 293 km x 3394 km x 6,0°. Draagraket: Soyuz-FG • Lanceerplaats: Baykonur • Soyuz TMA-19M • COSPAR: 2015-076A 8 december 2015 Russische bemand ruimteschip met aan boord de Rus Yuri Malen- Manoeuvre #3 en #4 plaatsen LISA Pathfinder respectievelijk in over- chenko, de Amerikaan Tim Kopra en de Brit Tim Peake. Zes uur na gangsbanen 443 km x 7108 km x 6,0° en 710 km x 44.473 km x 6,0°. de lancering nadert de Soyuz de koppelpoort van de Rassvett mo- Een dag later wordt de baan nog verder verhoogd naar 748 km x dule, als op een afstand van 30 meter de automatische nadering 124.805 km x 6,0°. afgebroken wordt en de Soyuz zich tot een veilige afstand van 120 meter verwijdert. Malenchenko voert vervolgens een handmatige 9 december 2015 | 16:46 uur nadering en koppeling uit. Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang • Zhingxing-1C • COSPAR: 2015-073A 16 december 2015 | 12:30 uur Chinese militaire geostationaire communicatiesatelliet. Draagraket: PSLV • Lanceerplaats: Sriharikota • TeLEOS-1 • COSPAR: 2015-077A 11 december 2015 | 13:45 uur Singaporese commerciële optische aardobservatiesatel- Draagraket: Zenit-3F • Lanceerplaats: Baykonur liet met een massa van 400 kg. De kunstmaan komt in een Dit is de laatst geplande vlucht van deze Russisch-Oekraïense 520 km x 520 km x 14° baan. draagraket. Zenit werd in de jaren tachtig ontwikkeld parallel aan • Velox-C1 • COSPAR: 2015-077B het Energia-Buran shuttle programma. Zo is de eerste trap van de Technologische satelliet (123 kg) van de Nanyang Technological Zenit een afgeleide van de opduwraketten van de Energia raket. University met een GPS radiosignaal occultatie-experiment om • Elektro L-2 • COSPAR: 2015-074A meteorologische metingen te kunnen verrichten. Russische civiele geostationaire weersatelliet. • Kent Ridge-1 • COSPAR: 2015-077C Technologische aardobservatiesatelliet (78 kg). 11 december 2015 • Velox-II • COSPAR: 2015-077D De Soyuz TMA-17M, met aan boord de ruimtevaarders Kononen- Technologische satelliet (12 kg) om datacommunicatie van een ko, Yui en Lindgren, ontkoppelt van de Rassvett module van het CubeSat via een geostationaire communicatiesatelliet te demon- ISS en begint aan de terugkeer naar de Aarde. Na twee omlopen steren. verlaat het toestel haar omloopbaan en maakt een behouden pa- • Galassia & Athenoxat-1 • COSPAR: 2015-077 rachutelanding op de steppen van Kazachstan. Hoewel de landing Singaporese CubeSats. kort na zonsondergang plaatsvindt in slechte winterse weerscon- dities, verloopt de berging van de astronauten zonder problemen. 17 december 2015 | 00:12 uur Aan boord van het ISS beginnen Kelly, Kornienko en Volkov aan Draagraket: Chang Zheng-2D • Lanceerplaats: Jiuquan Expeditie-45. • Wukong • COSPAR: 2015-078A

46 Ruimtevaart 2016 | 1 sterk afhankelijk is van de grondstations in Rusland. Deze verbete- ringen worden vanaf 2016 ook toegepast in de nieuwe Soyuz-MS variant voor bemande vluchten.

21 december 2015 ISS bewoners Kelly en Kopra maken een extra ongeplande ruimtewandeling om de Mobile Transporter van de rem te halen. Dit klusje is binnen 40 minuten geklaard waarna de Transporter met de robotarm weer vrij langs de rails kan bewegen. Kelly en Kopra leggen tijdens de rest van de 3,5 uur durende ruimtewandeling nog enkele kabels aan Voor het eerst keert een Falcon rakettrap terug naar de lanceerbasis: ter voorbereiding van de installatie van de toekomstige International de eerste trap van de Falcon-9 landt onder het vermogen van haar Docking Adapters op twee van de koppelpoorten van het Ameri- eigen motoren op Cape Canaveral. [SpaceX] kaanse segment.

Chinese wetenschappelijke satelliet met een massa van 1900 kg. 22 december 2015 | 01:29 uur De kunstmaan heeft een deeltjesfysica-experiment aan boord en Draagraket: Falcon-9 v1.2 • Lanceerplaats: Canaveral zal elektronen, gammastraling en kosmische straling in het GeV Eerste verbeterde versie van de Falcon-9 raket, nu met grotere stuw- en TeV energiebereik bestuderen, wat mogelijk meer licht op het stoftanks in de tweede trap, 15% meer stuwkracht in de motoren en bestaan van donkere materie zal werpen. De naam Wukong, Chi- de mogelijkheid om stuwstoffen met een hogere dichtheid te laden nees voor “apenkoning” werd kort na de lancering gegeven aan de doordat deze tot een lagere temperatuur gekoeld zijn en slechts 35 satelliet die ook bekend staat onder de naam DAMPE (Dark Matter minuten voor de lancering in de tanks geladen worden. Particle Explorer). Dit is tevens de eerste maal dat de eerste trap, na bij een snelheid van 5700 km/u op een hoogte van ongeveer 85 km afgeworpen te zijn, 17 december 2015 | 11:51 uur terugkeert naar een landingsterrein op Cape Canaveral en succesvol Draagraket: Soyuz ST-B • Lanceerplaats: Kourou een verticale landing maakt. De geborgen eerste trap zal nu gebruikt • Galileo FOC FM07 • COSPAR: 2015-079A worden bij het uittesten van de nieuwe Falcon lanceerinstallatie op • Galileo FOC FM08 • COSPAR: 2015-079B platform 39A van het Kennedy Space Center (het oude Saturnus/ Europese civiele navigatiesatellieten. De kunstmanen worden in Space Shuttle lanceerplatform). een cirkelvormige operationele baan op een hoogte van 23.616 km • Orbcomm OG2-2, -5, -8, -10, -12, -13, -14, -15, -16, -17 & -18 • met een inclinatie van 56° gebracht. Er zijn nu een dozijn operatio- COSPAR: 2015-081A t/m K nele Galileo navigatiesatellieten in de ruimte. Amerikaanse commerciële communicatiesatellieten, elk met een massa van 172 kg, die gebruikt worden voor het verzorgen van 17 december 2015 datalinks tussen diverse apparaten en terminals. De satellieten Eén van de remmen blokkeert van de Mobile Transporter, waarmee worden in een 750 km x 750 km x 52° baan geplaatst. de robotarm Canadarm-2 verplaatst kan worden langs de hoofdbalk waaraan de Amerikaanse zonnepanelen bevestigd zijn. Hoewel een 24 december 2015 | 21:31 uur eenvoudig op te lossen probleem, is hier wel een ruimtewandeling Draagraket: Proton-M • Lanceerplaats: Baykonur voor nodig. • Ekspress AMU-1 • COSPAR: 2015-082A Russische civiele geostationaire satelliet, gebouwd door Airbus 19 december 2015 (Eurostar-3000 platform). Een deel van de transponders wordt ge- De Progress M-28M, nu volgeladen met afval, koppelt los van de Pirs leased door Eutelsat, die deze capaciteit in de markt plaatst onder module van het ISS. Drie uur later verlaat het toestel haar omloop- de naam Eutelsat-36C. baan om te verbranden in de atmosfeer boven de Stille Oceaan. 27 december 2015 21 december 2015 | 08:44 uur NASA maakt bekend dat de geplande lancering van de InSight lander Draagraket: Soyuz-2.1a • Lanceerplaats: Baykonur naar Mars moet worden uitgesteld van maart 2016 tot op zijn vroegst • Progress MS-1 • COSPAR: 2015-080A mei 2018. De reden is dat een technisch defect (vacuümlek) in een Russisch onbemand vrachtschip met voorraden voor het ISS. In Frans seismometerexperiment niet op tijd verholpen kan worden. verband met de extra ruimtewandeling vandaag, vliegt de Pro- gress MS-1 het oudere 2-daagse rendez-vousprofiel in plaats van 28 december 2015 | 16:05 uur het hedendaags gebruikelijke 6-uurprofiel. Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang Dit is een verbeterde versie van de Progress met o.a. een nieuw • Gaofen-4 • COSPAR: 2015-083A rendez-voussysteem (Kurs-NA), en een controlesysteem dat po- Chinese civiele geostationaire aardobservatiesatelliet. De kunst- sitiedata van het Russische Glonass-navigatienetwerk kan inlezen. maan met een massa van 4600 kg heeft een optische grondre- Nieuwe antennes stellen de Progress in staat om verbindingen te solutie van 50 meter en 400 meter in het infrarode deel van het leggen via het Luch-5 satellietnetwerk zodat men niet meer zo spectrum.

Ruimtevaart 2016 | 1 47 De Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (NVR) werd in 1951 opgericht met als doel belangstellenden te informeren over ruimteonderzoek en ruimtetechniek en hen met elkaar in contact te brengen. Nog altijd geldt:

De NVR stelt zich tot doel de kennis van en de belangstelling voor de ruimtevaart te bevorderen in de ruimste zin.

De NVR richt zich zowel op professioneel bij de ruimtevaart betrokkenen, studenten bij ruimtevaart-gerelateerde stu- dierichtingen als ook op andere belangstellenden, en biedt haar leden en stakeholders een platform voor informatie, communicatie en activiteiten. De NVR representeert haar leden en streeft na een gerespecteerde partij te zijn in discussies over ruimtevaart met betrekking tot beleid, onderzoek, onderwijs en industrie, zowel in Nederlands kader als in internationaal verband. De NVR is daarom aangesloten bij de International Astronautical Federation. Ook gaat de NVR strategische allianties aan met zusterverenigingen en andere belanghebbenden. Leden van de NVR ontvangen regelmatig een Nieuwsbrief en mailings waarin georganiseerde activiteiten worden aangekondigd zoals lezingen en symposia. Alle leden ontvangen ook het blad “Ruimtevaart”. Hierin wordt hoofdzakelijk achtergrondinformatie gegeven over lopende en toekomstige ruimtevaartprojecten en over ontwikkelingen in ruimteonderzoek en ruimtetechnologie. Zo veel mogelijk wordt aandacht geschonken aan de Nederlandse inbreng daarbij. Het merendeel van de auteurs in “Ruimtevaart” is betrokken bij Nederlandse ruimtevaartactiviteiten als weten- schapper, technicus of gebruiker. Het lidmaatschap kost voor individuele leden € 35,00 per jaar. Voor individueel lidmaatschap en bedrijfslidmaatschap: zie website.