<<

ANTROPOLOXÍA MARIÑEIRA

ANTROPOLOXÍA MARIÑEIRA Actas do Simposio Internacional in memoriam Xosé Filgueira Valverde

Pontevedra 10-12 de xullo, 1997

Presidente de Honra ANTONIO FRAGUAS FRAGUAS

Coordinador FRANCISCO CALO LOURIDO

CONSELLO DA CULTURA GALEGA Ponencia de Antropoloxía Cultural Santiago de Compostela, 1998 Simposio Internacional Antropoloxía Mariñeira (1997. )

Antropoloxía Mariñeira: Actas do Simposio Internacional in memoriam Xosé Filgueira Valverde, Pontevedra, 10-12 de xullo de 1997 / [organizado pola] Ponencia de Antropoloxía Cultural ; coordinador, Francisco Calo Lourido. — Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega, 1998. — 361 p. ; 24 cm D.L. C-1.947-98. — ISBN 84-87172-37-7 1. Antropoloxía cultural-Congresos e asembleas, I. Ponencia de Antropoloxía Cultural, org. II. Calo Lourido, Francisco, coord. 39:061.3

EDITA: © Consello da Cultura Galega

ISBN: 84-87172-37-7 D.L.: C-1.947/98

IMPRIME: Gráficas ATV ÍNDICE

PRESENTACIÓN Antonio Fraguas Fraguas / Francisco Calo Lourido ...... 11

INAUGURACIÓN DO SIMPOSIO Antonio Fraguas Fraguas ...... 13

NOVO ACHEGAMENTO Á OBRA DE DON XOSÉ FILGUEIRA VALVERDE: PONTEVEDRA E O MAR Xosé Manuel González Reboredo ...... 15

INDIVIDUALISMO FRONTE ÓS NOSOS, AFIRMACIÓN LOCAL CONTRA OS ALLEOS E DEFENSA DO TERRITORIO Francisco Calo Lourido ...... 29

EL PAPEL DE LA FAMILIA EN LA POBLACIÓN DE PESCADORES DE CUDILLERO Juan Oliver Sánchez Fernández ...... 43

OS PESCADORES COMO CREADORES DE COÑECEMENTO “EXPERTO”: O SEU PAPEL NO DESEÑO DE NOVAS POLÍTICAS PESQUEIRAS Antonio García Allut ...... 57

IDENTIDADES DE GRUPO Y DE CULTURA EN LOS MARINEROS DE BAJURA DEL NOROESTE DE Staffan Mörling & Xosefa Otero Patiño ...... 77

HISTOIRE DES CHALOUPES SARINIÈRES DE DOUARNENEZ DANS LEUR CONTEXTE SOCIAL ET TECHNO-ÉCONOMIQUE Bernard Cadoret ...... 91

7 MAR ENTERRADO, MAR COMPARTIDO, MAR SEPARADO. DISTINTAS FORMAS DE SER MARINERO EN LAS BALEARES Alejandro Miquel Novajra ...... 113

LA ANTROPOLOGÍA DE LA PESCA Y EL PROBLEMA DE LA GESTIÓN José Pascual Fernández ...... 145

A ESTRUTURA DAS “ARTES NOVAS” DA COSTA DE AVEIRO, AO LONGO DA 2ª METADE DO SÉC. XVIII: MÃO-DE-OBRA, DIVISÃO DE TRABALHO, FORMAS DE PROPRIEDADE E DIVISÃO DO PRODUTO Inês Amorim ...... 159

A ARTE XÁVEGA NA COSTA CENTRO E NORTE DE PORTUGAL: PROCESSOS DE ADAPTAÇÃO E MUDANÇA Paulo Nunes Lopes e Helena Lopes ...... 187

ARREDOR DO POLBO. DO MAR Á MONTAÑA Xosé Antón Fidalgo Santamariña ...... 195

A PESCA FLUVIAL NO BAIXO TÂMEGA E DOURO Teresa Soeiro ...... 231

LA DINÁMICA DE LA VALORACIÓN Y LA MARGINALIZACIÓN SOCIALES DE LA MUJER CONSERVERA GALLEGA Kellie Christine Germond ...... 253

LOS RITOS PROPICIATORIOS DE LOS PESCADORES GALLEGOS Y DE OTRAS COMUNIDADES EUROPEAS Fernando Alonso Romero ...... 269

DEVOCIÓNS MARIÑEIRAS: DO CORPO SANTO Á VIRXE DO CARME Clodio González Pérez ...... 283

8 OS EXVOTOS DE TEMA MARIÑEIRO EN GALICIA Xosé Fuentes Alende ...... 315

LENDA E POESÍA POPULAR NAS NOSAS RÍAS, NO NOSO MAR Antonio Fraguas Fraguas ...... 335

A MUSEALIZACIÓN DO MUNDO DO MAR EN GALICIA: APROXIMACIÓN Ó SEU PROCESO Francisco Fariña Busto ...... 349

9

PRESENTACIÓN

É ben certo que o Consello da Cultura Galega non foi creado coa finalidade de organizar xuntanzas nin simposios; pero si está explicitada estatutariamente a súa mi- sión de incitador de temas relevantes para a cultura galega e que, polas razóns que se- xa, non tiveron nin teñen a consideración debida. Que Galicia foi e é un país cun im- portantísimo potencial humano e económico adicado ás actividades relacionadas co mundo do mar é innegable. Chegue con dicir –sen entrar agora nos aspectos do ma- risqueo ou acuicultura- que ocupa o primeiro lugar, en canto ó total de tonelaxe das embarcacións, de entre tódolos estados que conforman a U.E. (270.577 t fronte ás 259.981 que ten Italia, a segunda na lista); pero, por coñecidas razóns, os investiga- dores, tanto historiadores como antropólogos, case sempre se mantiveron de costas a esta importantísima faceta da realidade galega. Cando un dos organizadores deste simposio redactou o prólogo á súa memoria de licenciatura, elaborada sobre un porto de mar e defendida en 1974, e máis tarde considerada obra pioneira dentro do estado español, fixo notar que, se ben ós antro- pólogos lles interesa o alleo á súa cultura, o chocante, case todos –el tamén– teñen un- ha querencia especial por estudia-lo máis inmediato. Se isto é así, e a experiencia non ten trazas de negalo, non é de estrañar que, sendo naturais das cidades ou do rural campesiño a case totalidade dos grandes historiadores e antropólogos que ata hoxe produciu Galicia, a investigación do mundo mariñeiro estivera practicamente orfa de cultivadores. Isto foi o que motivou á Ponencia de Antropoloxía Cultural do Consello da Cultura Galega a organizar un simposio que servira de revulsivo á comunidade científica galega. Acordouse adicalo á memoria de D. Xosé Filgueira Valverde, Presidente que foi do Consello, fortemente vinculado ós membros da Ponencia noutras diferentes institu- cións e, sobre todo, con fondos lazos persoais, e investigador -tan esplendidamente bo como en tantos outros eidos da nosa cultura- que nos deixou traballos sobre os mare- antes da súa ben amada cidade. E aí, precisamente, en Pontevedra, a gran vila mari- ñeira de antano, situouse a celebración das xornadas, deixando un día para traballar na illa que vixía a bocana da súa ría, o baluarte de Ons. As datas do mesmo foron os días 10-12 de xullo de 1997. Invitouse a especialistas de toda España, incluídas, como non podía ser menos, Baleares e Canarias, de Portugal, de Francia, dos EE.UU., de Suecia... Acudiron os que puideron, e xustificaron a súa ausencia os poucos imposibi- litados de facelo, facilitando mesmo nomes de colegas interesados en participar. E transcorreron os días traballando conxuntamente os especialistas e un público novel interesadísimo sobre case tódolos aspectos relacionados co mundo mariñeiro, desde unha análise da obra do profesor Filgueira ó estudio da familia, do traballo no mar,

11 dos coñecementos empíricos, das crenzas, da relixiosidade, da arte popular, da muse- alización deste tipo de vida e cultura, da exposición etnográfica como punto de refe- rencia comparativo de comunidades afastadas, de prácticas de pesca xa desaparecidas aquí, pero aínda vivas –posiblemente por pouco tempo- nas costas portuguesas, ou do papel da muller nas fábricas de conserva ata a territorialidade nos esquemas mentais dos pescadores. O noso desexo inicial de converter Pontevedra nun foro de debate e posta a pun- to das diferentes vías de penetración antropolóxica nos eidos do mar resultou comple- tamente satisfactorio; pero un simposio non remata ata que as actas, a transcrición do que nel se dixo, sae á luz e se pon a disposición de todos. Isto sucede precisamente ago- ra, e facemos votos para que, unha vez na rúa, se esperten novas ansias e vocacións investigadoras que decidan marca-la derrota, seguindo o ronsel que aquí se trazou. Non podemos rematar sen deixar constancia do noso agradecemento ó Instituto de Bacharelato “Torrente Ballester” de Pontevedra pola desinteresada e total cesión das súas instalacións para a celebración das sesións de traballo. Igualmente debemos lembrar aquí ó Museo de Pontevedra, do que D. Xosé foi alma mater, e onde, loxica- mente, se celebrou a sesión de clausura, acto que contou coa presencia do Excmo. Sr. Casares Mouriño, actual Presidente do Consello da Cultura Galega, a quen lle agra- decemos as súas verbas. O persoal do Consello xogou un papel transcendental desde a preparación e desenvolvemento das actividades ata as correccións lingüísticas dos tex- tos, os cales, seguindo a praxe habitual desta Ponencia, aparecen na lingua orixinal po- la que optaron os diferentes autores. Para todos vaian, outra volta, as nosas gracias.

Antonio Fraguas Fraguas. Presidente Francisco Calo Lourido. Coordinador

12 INAUGURACIÓN DO SIMPOSIO

Antonio Fraguas Fraguas

DON XOSÉ FERNANDO FILGUEIRA VALVERDE

Imos facer unha presentación dun ilustre pontevedrés que pasou día a día, pri- meiro aprendendo e logo ensinando, pero sempre traballando. Un rapaz moi intelixen- te, seu pai era ilustre médico e un grande humanista; el, fillo único, acompañaba a seu pai ós parladoiros de moi sabios homes. En silencio e sempre moi respectuoso con todos, atento ós dicires de homes tan ilustres como eran Caballero, catedrático e director do Instituto Xeral e Técnico de Pon- tevedra, único en toda a provincia; Landín Tobío, ilustre avogado, director do Diario de Pontevedra e director da Escola Normal. Valioso parladoiro onde Xosé Fernando, sen- tado ó lado de seu pai, escoitaba e aprendía. Ansioso de saber, de volta para a casa e na casa requiría algunha explicación a cousas das que no parladoiro se comentaran. E, con moito gusto, seu pai poñía en claro as dúbidas que lle expoñía. Por ser rapaz dunha me- moria extraordinaria foi almacenando saberes dos que dispuña en todo momento. No Instituto foi un alumno distinguido; eu coñecino cando vin estudiar por ofi- cial en terceiro ano; el, algo máis novo ca min, levaba dianteira; Filgueira xa estudiaba cuarto cando eu estaba en terceiro. Entrou na Universidade de Santiago no ano 1923 e alí, o 12 de outubro, un gru- po de escolantes da Facultade de Filosofía e Letras foron de visita académica á Casa Grande de Ortoño, onde Rosalía pasou os dez primeiros anos da súa vida. Tal lem- branza, cargada de emoción, e tal data foi a sinalada para a fundación do Seminario de Estudos Galegos. Sen sabelo, un grupo de amigos do Instituto de Pontevedra fundámo- la Sociedade da Lingua. Coincidencias de ansias por traballar polas cousas de Galicia. Ó chegar á facultade Sebastián González García-Paz, o meu grande amigo, por indica- ción de D. Antonio Losada Diéguez fomos traballar ó Seminario, do que xa era presi- dente D. Salvador Cabeza de León. Xosé Fernando era o que máis traballaba, era o que facía as notas para a prensa, organizaba o intercambio, e preparou a publicación de Arquivos, onde se inclúe o seu traballo sobre os maios. No ano 1933 fai, coma min, os Cursos de Selección en Madrid, e pouco despois opositou a cátedras e gañou a praza en Barcelona, de onde veu trasladado a Lugo e de Lugo para Pontevedra, cidade onde se xubilou.

13 Por ningunha cousa quixo saír de Pontevedra, negouse a ser catedrático de Lin- gua e Literatura Galegas na Universidade de Santiago, para vence-la negativa dixéron- lle que podía desempeña-los cargos que tiña en Pontevedra pero non o convenceron; respondeu, entre outras razóns, que había moito que facer en Pontevedra. Aquí tiña o Instituto e o Museo, os dous centros de máis traballo. Preocupoulle sempre a cidade, só por iso lle agradou ser alcalde. Interesouse polo que podemos chama-los suplementos do Instituto: viaxes e coro; e no Museo polos proxectos como a obra magna de D. Cas- to Sampedro, que era preciso continuar, e D. Xosé Fernando foi ese discípulo que aca- bou revalorizando traballos e desenvolvendo proxectos de D. Casto. Endexamais des- cansou. Filgueira, volvemos dicir, traballou noite e día; foi prosista e poeta, historiador e arqueólogo; escribiu e publicou miles de artigos, máis de medio millar de libros e fo- lletos, pronunciou tamén un milleiro de conferencias, que tiveron lugar en tódalas re- xións españolas, en Portugal, Alemaña, Suíza, Italia, Francia e Inglaterra, e en Améri- ca en Venezuela, lugares que eu recordo. Foi nomeado Dr. Honoris Causa polas Universidades de Vigo e Santiago, asis- tiu a centros de congresos de tódalas preocupacións do Saber humano, tanto da terra coma do mar. D. Xosé Fernando Filgueira Valverde foi un dos grandes sabios que ti- vo Galicia. En lembranza e ó redor da súa personalidade comeza este Simposio de saberes mariñeiros, amparo de lembranzas de murmurios que cantan as ondas do mar.

14 NOVO ACHEGAMENTO Á OBRA DE DON XOSÉ FILGUEIRA VALVERDE: PONTEVEDRA E O MAR

Xosé Manuel González Reboredo Ponencia de Antropoloxía Cultural do CCG Sección de Etnografía do Instituto de Estudios Galegos “P. Sarmiento”

1. INTRODUCCIÓN A presencia de Galicia e de investigadores galegos nas grandes sínteses de An- tropoloxía feitas en Europa ou en América é realmente microscópica ou nula. Isto non é de estrañar se temos en conta que a antropoloxía española, na que se nos adoita en- marcar sen apreciar matices, tampouco está intensamente representada nese tipo de obras. Como exemplo, entre outros, podemos tomar o Diccionario de Etnología y An- tropología dirixido por P. Bonté e M. Izard, publicado no orixinal francés en 1991 e tra- ducido ó español en 19961. Un percorrido de urxencia polo mesmo permitiunos contar un total de 231 colaboradores, cunha abafante maioría dos franceses, o que resulta ló- xico pola procedencia da obra; pero, xunto con eles, tamén aparecen investigadores doutras nacionalidades e estados. Mentres Gran Bretaña está representada por 12 cola- boradores, Canadá por 11, EE.UU. por 10, Brasil por 4, Italia por 3, ou Bélxica, Portu- gal e Alemaña por 2, España figura cun único colaborador, xunto con países como Bur- kina Faso, Camerún, Suíza, Malasia ou a India. Escuálida representación que inmedia- tamente nos fai sospeitar que Galicia non só non figura con algún representante, senón que nin sequera é citada unha soa vez ó longo do texto. En definitiva, para calquera es- tudiante ou licenciado en Antropoloxía que, dentro ou fóra das nosas fronteiras, acuda a esta básica obra de consulta, Galicia non existe como lugar onde se desenvolva unha investigación antropolóxica de relevo. Podería argumentarse que o Diccionario mencionado é unha obra na que se ten- de a falar de grandes áreas culturais e xeográficas máis que de países concretos. De tó- dolos xeitos esa nula presencia da nosa terra segue a ser manifesta cando consultamos algunha obra de publicación recente na que se aborda un tema tan interesante para nós, e tan candente na Galicia actual e pasada, como a etnicidade e o nacionalismo. Efecti- vamente, o investigador T. H. Eriksen, un especialista noruegués de contrastada sol- vencia, autor dunha destacada obra sobre o asunto, non cita nin unha vez a Galicia no seu texto2.

1 P. BONTÉ e M. IZARD (eds.): Diccionario de Etnología y Antropología. Madrid, Akal, 1976. 2 Th. HYLLAND ERIKSEN: Ethnicity & Nationalism. London, Pluto Press; Colorado, Boulder, 1993.

15 Máis fortuna poderá te-lo lector se acode a obras de síntese editadas en España. O Diccionario histórico de la Antropología española, dirixido por C. Ortiz García e L. A. Sánchez Gómez e editado polo CSIC3, inclúe unha boa lista de etnógrafos e institu- cións da Galicia do s. XIX e primeira parte do XX. Pero tamén aquí atopamos algun- has lagoas que son de lamentar nunha obra que pretende ser unha recompilación da an- tropoloxía hispana –entendida lato sensuÐ dende as súas orixes ata tempos recentes. É, por exemplo, mágoa que non se dedicasen aquí unhas liñas, cando menos, á sociedade “El Folklore Gallego”, fundada na Coruña en 1883, ou tamén que se omitise algún et- nógrafo, como o noso benquerido D. Antonio Fraguas. Afastada da Universidade durante décadas, semella que a Antropoloxía en Gali- cia e feita por galegos (o mesmo que as súas irmás, o Folclore, a Etnografía e a Etno- loxía) non produciu nada de especial relevancia, ou os seus cultivadores non merece- ron destacada atención por parte dos grandes santuarios da fe antropolóxica. Mais, de fronteiras para dentro, todos sabemos que, a partir especialmente do s. XIX, Galicia contou cunha manchea de investigadores nestes eidos, movidos as máis das veces po- lo amor á terra e polo entusiasmo que por unha profesionalidade ó servicio de institu- cións de ensino ou investigación. ¿Por que logo esta cativa presencia nos foros inter- nacionais? ¿Será que os nosos etnógrafos, folcloristas e antropólogos non investigaron algo que merecese a pena? É posible que así sexa para aqueles que se moven en pará- metros teóricos ou técnicas de achegamento ó obxecto de estudio distantes dos que se manexaron na nosa terra. Tamén é posible que esta nosa “pequena tradición” carecese dunha axeitada difusión que permitise dar a coñecer de maneira intensa os seus escri- tos máis alá das nosas fronteiras –lembro, con respecto a isto, que hai poucos anos, du- rante un Simposio dedicado a F. Bouza-Brey, unha investigadora non galega pregun- toume quén era “ese señor”–. Fose polo que fose, o certo é que nós temos hoxe unha dobre obriga moral e intelectual. Por unha banda temos que esforzarnos por estudia-los antecedentes da nosa disciplina en Galicia, tratando de que eses antecedentes sexan co- ñecidos máis alá de Pedrafita, canto máis alá mellor (recorrendo, mesmo, a intentar es- cribir en publicacións estranxeiras e nos idiomas máis usuais nelas)4; por outra é pre- ciso construír en Galicia unha investigación antropolóxica cada vez máis rigorosa, fa- cendo as cousas nós sen que veñan facérnolas os de fóra (ou algún de aquí con mentalidade “foránea”), reclamando para iso a colaboración das autoridades na poten- ciación deste tipo de estudios e esforzándonos por elaborar unha antropoloxía verda- deiramente “nosa”, unha antropoloxía at home sen complexos nin mimetismos aplica- dos mecanicamente. As xa longas consideracións iniciais que acabamos de facer a xeito de insinua- ción perseguen un fin que cremos de interese neste simposio. É este o de chama-la aten- ción sobre unha desas figuras do noso pasado á que este encontro está dedicado, inten-

3 C. ORTIZ GARCÍA e L. A. SÁNCHEZ GÓMEZ (eds.): Diccionario histórico de la Antropología es- pañola. Madrid, CSIC, 1994. 4 Neste sentido son de destacar algunhas propostas recollidas en J. R. LLOBERA: La identidad de la An- tropología. Barcelona, Anagrama, 1990, p. 123-124.

16 tando unha nova lectura da súa producción etnohistórica, bastante descoñecida noutras terras. Referímonos, por suposto, a don Xosé Filgueira Valverde, erudito de variados sa- beres e home que serviu á cultura galega ó longo dunha dilatada vida. Comezaremos o noso achegamento facendo unha serie de consideracións xerais sobre a etnografía gale- ga da primeira metade deste século, época de formación e consolidación de don Xosé, pasando logo a analizar algún dos seus escritos máis polo miúdo.

2. A ESCOLA ETNOGRÁFICA GALEGA DA PRIMEIRA METADE DO SÉCULO XX Galicia coñeceu a eclosión dunha importante xeración de estudiosos a finais dos anos dez e comezos dos vinte do presente século. Nacidos á vida intelectual nun mo- mento de definición do galeguismo da preguerra civil –que creou movementos como o das Irmandades da Fala, que aglutinou a varias figuras na chamada Xeración Nós e que, en definitiva, deu lugar a unha institución de grande importancia científica e cultural, o Seminario de Estudos Galegos–, todos eles van ter unha concepción unitaria dos estu- dios que daquela se chamaban de Etnografía ou de Folclore, reservando o termo Antro- poloxía para a Antropoloxía Física. Vicente Risco, Fermín Bouza-Brey, Xaquín Loren- zo Fernández, Xosé Ramón Fernández Oxea, A. Fraguas Fraguas, X. Filgueira Valver- de, os irmáns Carré Alvarellos e, algo máis tarde, X. Taboada Chivite son algúns nomes deste grupo que deben figurar na historia dos estudios etnográficos ou etnohistóricos de Galicia. Dalgún en particular e de todos en xeral ocupáronse diversos estudiosos en tem- pos recentes, e nós mesmo temos estudiado a producción e conceptualizacións baralla- das por eles en varios traballos5. Pero non quero deixar de abordar de novo este asunto

5 Entre os diversos escritos dedicados ó asunto destacámo-los seguintes: M. MANDIANES: “Folklore, Etnografía y Etnología en Galicia”. En A. AGUIRRE (ed.): Historia de la Antropología española. Barcelona, Boixareu, 1992, p. 57 e ss. X. RODRÍGUEZ CAMPOS: “La Etnografía clásica en Galicia: ideas y proyectos”. En VV.AA.: An- tropología de los pueblos de España.. Madrid, Gredos, 1991, p. 99 e ss. —————— “Cultura e experiencia humana na Antropoloxía romántica de Galicia”. Actas do Sim- posio de Antropoloxía “In memoriam Fermín Bouza Brey”. Santiago, Consello da Cultura Galega, 1994, p. 41 e ss. X. M. VÁZQUEZ VARELA: “A Etnografía na obra de Fermín Bouza-Brey: un pasado con futuro”. Ac- tas do Simposio de Antropoloxía “In memoriam Fermín Bouza Brey”. Santiago, Consello da Cultura Ga- lega, 1994, p. 49 e ss. No que se refire ós nosos traballos sobre esta temática, son os que seguen: X. M. GONZÁLEZ REBOREDO: “Elementos de identidade nos historiadores e etnógrafos galegos da primeira metade do século XX”. Actas do Simposio Internacional de Antropoloxía Identidade e Territorio. Santiago, Consello da Cultura Galega, 1990, p. 215 e ss. ————— “Xesús Taboada Chivite etnógrafo”. Actas do Simposio de Antropoloxía “Lindeiros da galeguidade II”. Santiago, Consello da Cultura Galega, 1993, p. 15 e ss. ————— “Fermín Bouza-Brey, etnógrafo e folklorista”. Actas do Simposio de Antropoloxía “In me- moriam Fermín Bouza Brey”. Santiago, Consello da Cultura Galega 1994, p. 25 e ss. ————— “Vicente Risco e a Antropoloxía galega”. Congreso Vicente Risco. Santiago, Xunta de Ga- licia, 1995, p. 235 e ss.

17 de maneira sintética, acudindo para comezar a verbas propias referidas a don Vicente Risco, extensibles ó noso homenaxeado e demais nomes antes citados:

... él y los demás etnógrafos de su tiempo compartían creencias como la de que la Etnografía es no solamente un saber específico, si- no también una disciplina al servicio de la reconstrución de pasado, por lo que el historicismo es cuestión recurrente en sus escritos y la historia conjetural una constante a la búsqueda de horizontes históri- co-culturales que justifiquen los datos manejados. Asumían todos –o casi todos–, además, un credo ideológico sustentado en el dogma de que Galicia es un país con peculiaridades físicas y culturales bien de- finidas, distintivas, dentro de un marco más amplio de civilización eu- ropeo-occidental de orientación atlántica, a pesar de las imposiciones foráneas que alejaron a los gallegos de este su universo ÇnaturalÈ. Es- taban, asimismo, influidos por un idealismo romántico en las interpre- taciones generales, pero mezclado con un positivismo que les inclina- ba a clasificar los fenómenos culturales como «hechos» más o menos objetivables, comparables y aislables de su contexto, del mismo modo que el químico puede aislar un elemento del complejo en que está in- cluído naturalmente (el oxígeno del agua, por ejemplo). Desde el pun- to de vista de las técnicas de trabajo de campo, combinaron en desi- guales dosis, según la disponibilidad, la información escrita, el dato obtenido directamente y aquel otro dato procedente de informes de in- termediarios, como las respuestas a cuestionarios. Les interesaban mu- cho las “cosas” y solamente de manera secundaria los “procesos” o el contexto amplio y sincrónico en que aquéllas se incardinan, por lo que buscaban respuestas genéricas y no se recreaban (salvo en aspec- tos como la literatura oral porque ésta era para ellos un documento) copiando verbalizaciones nativas... Se preocupaban por la forma y la comparación de formas, y se sentían atraidos por el dato más o menos insólito y original, o pretendidamente original. Estaban obsesionados por la pérdida de manifestaciones culturales del pueblo y trataban afa- nosamente de registrarlas antes de su desaparición. La cultura para ellos, en definitiva, aunque resida en la mente humana, se muestra en “objetos”, en “cosas” (una cantiga, un refrán, un carro, una fiesta, un

————— “A obra etnográfica de D. Xaquín Lorenzo Fernández”. Tecnoloxía tradicional: Dimen- sión patrimonial e valoración antropolóxica. Actas do Simposio Internacional In Memoriam Xaquín Lo- renzo. Santiago, Consello da Cultura Galega, 1996, p. 21 e ss. ————— La construcción del texto etnográfico a través de dos autores. Santiago, Instituto P. Sar- miento de Estudios Gallegos (CSIC), MCMXCVI. ————— “Notas para una historia de la Antropología en Galicia”. Actas del II Congreso de Histo- ria de la Antropología Española. Badaxoz, Asociación de Psicología de Extremadura, 1996, p. 707 e ss.

18 santuario, una leyenda...), las cuales son reflejo de un sentimiento pe- culiar plural, pero con un número limitado de variantes que pueden ser tipificadas y clasificadas porque la unidad de las culturas particulares es premisa inevitable al admitir la existencia de un alma o “psique” colectiva y diferenciadora de los pueblos6.

Os principios que acabamos de citar, moi vinculados a certas formas historicis- tas que presentou a Etnoloxía e o Folclore en Europa e na Península, presentan diver- sos matices segundo os autores, e mesmo segundo os estadios polos que pasa a súa pro- ducción. Mais, na maior parte da literatura etnográfica galega que vai de 1923 ata os anos setenta –con prolongación ata o presente nalgún caso concreto–, moitos deles son unha constante omnipresente. A Etnografía, ou tamén o Folclore, é un saber subordi- nado á Historia, á reconstrucción dun pasado que, en boa parte, aínda pervive agacha- do na tradición oral. Resulta por iso evidente que os nosos etnógrafos se achegasen á tradición histórico-cultural centroeuropea e, pola contra, se mantiveran á marxe da na- cente Antropoloxía social cultivada esencialmente polos británicos, mais tamén con ini- ciadores e continuadores en Francia. Como temos indicado en máis dunha ocasión, o esforzo dos nosos etnógrafos céntrase fundamentalmente en recompilar e reconstruír, non en explicar ou interpretar, aínda que poidamos admiti-la reconstrucción como un- ha forma de explicación. Con esta postura non resulta raro que Historia e Etnografía vaian da man en moitos traballos, que o achegamento histórico teña unha clara tintura “étnica” e que o investigador tome documentos do pasado e testemuños etnográficos do presente –ou do pasado-próximo vivo na mente dos máis vellos– para descubri-las sin- gularidades do noso pobo e as posibles relacións de afinidade xenética ou formal con outros pobos da nosa área de civilización. Se algún estudioso do desenvolvemento da Antropoloxía hispana afirma que este tipo de discurso, baseado na identidade, está moi afastado do discurso científico, máis , hai que entender esta crítica, ó noso xuízo, como unha crítica ás consecuencias que esta óptica pode traer consigo, é dicir, ás instrumen- talizacións que se poidan facer dos datos presentados e da análise dos mesmos, ou da súa presentación descritivista; pero non cremos acertado deducir disto que os nosos et- nógrafos careceron de rigor á hora de aplicar un método que, aínda tendo importantes deficiencias, non peca de moito menos “obxectivo” ca outros dos desenvolvidos nou- tras correntes polos mesmos tempos. Pois, se acusamos ós nosos etnógrafos e historia- dores de manipuladores dos datos en función das súas crenzas particularistas, ¿non po- deriamos acusar tamén, por exemplo, á Antropoloxía británica de estar vinculada a un fenómeno tan extra-científico como é o colonialismo? Partindo do principio de que toda antropoloxía, ou etnografía, é en boa medida unha interpretación, ¿por que non admitir que esa interpretación pode xogar nun amplo

6 X. M. GONZÁLEZ REBOREDO: La construción del texto etnográfico..., op. cit., p. 21. 7 Sobre esta perspectiva ver, por exemplo, J. PRAT: “Historia. Estudio introductorio”. En VV.AA.: An- tropología de los pueblos de España. Madrid, Gredos, 1991, p. 13 e ss.

19 abano de posibilidades que van dende a identidade ata o universalismo? Á fin e ó cabo, se os homes son por unha banda iguais e todos participan de elementos comúns (lin- guaxe, cultura, sociedade...), por outra non podemos negar que as concrecións en que se manifesta esa unidade son plurais e diversas (linguas diferentes, estructuras sociais distintas, crenzas e valores contrapostos...). Dende esta perspectiva, tanto ten que o in- vestigador elabore un discurso identitario ou un discurso universalista. Os dous dan conta de aspectos tan fundamentais do home como son a unidade do xénero humano e a pluralidade en que se manifesta. Establecer pontes entre unha e outra concepción é la- bor non só recomendable, senón tamén necesario, fuxindo así de particularismos radi- cais; criticar certas maneiras de recompila-los datos de campo, de seleccionalos e de in- terpretalos tamén é algo positivo. Mais negar que dende a identidade se pode construír un discurso antropolóxico coherente, mesmo creativo, parece ser unha hipercrítica esa- xerada. Os galegos aprendemos dos etnógrafos/historiadores aquí citados unha cousa antropoloxicamente aceptable e non censurable culturalmente: deducimos o que era ser galegos polo que eles nos dixeron ou pola maneira que tiveron de interpreta-los trazos de cultura que estudiaron. A nosa tradición, neste sentido, non foi precisamente inven- tada, senón recomposta e readaptada a unha nova esfera sociocultural. O mesmo suce- deu noutras terras peninsulares e europeas, algunhas tan afastadas como Noruega, on- de tamén unha nacente burguesía comezou a mirar para o mundo rural, atopando nel as chaves dunha identidade emerxente8. Calquera pode aducir que esa pretendida identidade é un constructo baseado máis nos prexuízos ideolóxicos que nunha interpretación seria dos feitos. Á fin e ó ca- bo, sería moi doado atopar numerosísimos elementos en Galicia, en Cataluña, en Bre- taña, en Castela, en Noruega, etc. que non se diferencian dos presentes noutros pobos; mesmo sería posible atopar dentro da propia Galicia fondas desemellanzas. Todo isto era sabido polos nosos etnógrafos, pero non é impedimento para que se preguntasen por que, a final de contas, sempre hai un complexo de trazos culturais que son vivenciados globalmente como algo diferencial de cada pobo, tanto para os seus compoñentes co- mo para os alleos. Nun recente achegamento a Vicente Risco, debido a J. L. Varela, apa- rece citada unha carta deste ilustre etnógrafo e pensador galego na que se fai eco da te- oría de que o popular é sempre unha reproducción do elaborado pola cultura superior (a “Gran Tradición” como diría Redfield); mais Risco en seguida matiza este principio xenérico da maneira seguinte:

“... mientras Ortega, comentando el mismo hecho, decía que lo único verdaderamente popular, en materia de indumentaria, es el an- drajo. Pero el andrajo es universal, y el traje bávaro se distingue del gallego. El chambergo bávaro es del s. XVIII, el pucho de lá del XV y la montera posiblemente del XIV. Algo hay, pues, de diferente en lo

8 O exemplo de Noruega tomámolo da xa citada obra de T. H. ERIKSEN: Ethnicity & Nationalism, p. 101 e ss.

20 popular. El espíritu popular no produce, sino que reproduce. Ahora bien, produce algunas formas, otras las rechaza. ¿Por qué?”9.

As verbas de don Vicente, que conducen no seu caso a un diferencialismo histo- ricista, son aplicables a tódolos etnógrafos galegos dos que estamos a falar, e tamén a don Xosé Filgueira Valverde. Como veremos a continuación, don Xosé, sen teoriza- cións previas, sen insistir en diferencialismos forzados, vai elaborar traballos que po- deriamos clasificar na Etnohistoria e nos que debuxa un cadro de singularidade ponte- vedresa a partir de datos que, illadamente, poderían corresponder a calquera outra lo- calidade, mais en conxunto xeran unha visión de pontevedresismo e de galeguismo indiscutibles.

3. PONTEVEDRA E O MAR O profesor Filgueira deixounos algún escrito en que se comporta como etnógra- fo, no que fai o que poderiamos chamar “etnografía tradicional” para distinguila da et- nografía derivada da tan manida “observación participante”. Un exemplo pode se-lo tra- ballo dedicado á festa dos Maios, publicado no ano 1927. Del ocupámonos noutras oca- sións e non imos insistir nos seus contidos por estar en grande parte afastado da cultura mariñeira10. Falaremos polo miúdo dalgún no que Pontevedra e o mar son protagonis- tas destacados, e no que o pasado histórico ocupa un lugar central. No ano 1946 publica don Xosé o libro Archivo de Mareantes11. Trátase funda- mentalmente dun inventario de toda a documentación referida ó vello gremio ponteve- drés dos mareantes, que se gardaba e garda no Museo de Pontevedra. Pero o inventario documental vai precedido dun estudio introductorio que ocupa as primeiras 75 páxinas e que centrará o noso interese. Unha primeira cuestión a mencionar de maneira xeral é que don Xosé trata de evocarnos o que era o arrabalde da Moureira e o citado gremio pontevedrés en tempos pasados, valéndose principalmente de documentación de arquivo e de tradicións e res- tos materiais, pero tamén fai un esforzo para amosar que a vinculación de Pontevedra ó mar non desapareceu de todo no presente século, malia a perda de capacidade por- tuaria por razóns naturais e culturais. Xa no primeiro capítulo, dedicado a “Pontevedra

9 J. L. VARELA: “Sociedade e cultura xermanas en Risco”. Congreso Vicente Risco. Santiago, Xunta de Galicia, 1995, p. 255 e ss. As frases en cursiva estaban en alemán na carta orixinal de Risco, mais nós in- cluímo-la traducción ó castelán que fai J. L. Varela para facilita-la comprensión do lector que non coñeza a lingua xermana. 10 X. M. GONZÁLEZ REBOREDO: “Achegamento á obra etnográfica de D. Xosé Filgueira Valverde”. Actas do III Congreso de Historia da Antropoloxía e Antropoloxía Aplicada, Santiago, Instituto de Estu- dios Galegos, 1997. Vol. 1, p. 19 e ss. Tamén se pode ver unha versión da nosa interpretación deste escri- to de don Xosé na nosa colaboración titulada “O home e o erudito” e publicada en: Primeiro Nadal sen Fil- gueira. A Coruña, Hércules de Ediciones, 1996. 11 J. FILGUEIRA VALVERDE: Archivo de Mareantes. Pontevedra, Museo de Pontevedra, MCMXLVI.

21 y las riquezas del mar” (pp. 1-7), advírtenos que en 1904 aínda contaba a vila do Lérez “con treinta y siete xeitos,que producían unas noventa y dos mil quinientas pesetas anuales, en total; siete jábegas, con un producto de setenta mil; veinte chinchorros, con cincuenta mil, y seis trabuquetes, con cuarenta y cinco mil...” (p. 5). Esta presencia dos pontevedreses nas actividades pesqueiras seguía, segundo o autor, nos tempos en que redacta o traballo, por moito que a Moureira tivese xa daquela perdida boa parte da súa faciana mariñeira. Convén destacar que o profesor Filgueira establece unha continuidade entre o pa- sado, que el primordialmente estudia, e o presente, nun documentado intento de amo- sar que a tradición non morreu totalmente en Pontevedra. Esta mesma actitude pode- mos atopala noutra obra súa posterior, El Corpus viejo de Pontevedra, publicada no ano 197412; tamén aquí don Xosé trata de poñer de manifesto que o Corpus aínda conserva curiosas pegadas gremiais que lembran tempos pasados. Calquera lector destes traba- llos ten a impresión de que Pontevedra segue a manter, encistado aquí ou acolá, o tes- temuño de vellas tradicións. O feito, ó noso modo de ver, ten unha certa importancia e require, en consecuencia, unha explicación. ¿Por que ese afán implícito de mirármonos no espello do pasado? Unha primeira explicación, a máis elemental, xorde do feito de que don Xosé se enmarca, como antes dixemos, nunha tradición historicista na que o pasado serve de so- porte e de explicación de cousas do presente. Un pasado que, para el e para os seus compañeiros de escola, non morre de todo para o home, como diría Fustel de Coulan- ges. Pero, afondado máis na mentalidade do noso persoeiro a partir do conxunto da súa obra, podemos deducir facilmente que para el Galicia chegara en tempos idos a un equi- librio entre os distintos compoñentes sociais que permitiu o mantemento dunha esencia galega ó longo dos séculos. Non importa que a dependencia política dos reis de Caste- la fora intensa; o que realmente lle importa é recalcar que os galegos, mesmo nesa si- tuación, souberon manter tradicións, constituír corporacións e chegar a unha situación de complementariedade entre os distintos grupos sociais. En resumo, para o profesor Filgueira Galicia conservou ata o século XIX un conglomerado sociocultural que favo- receu a pervivencia dunha personalidade específica. A chegada de novas ideas, proce- dentes dun “novo réxime” que se implanta paseniñamente dende esas datas, vai ir me- tendo no trasteiro ese mundo idealizado na súa mente, aínda que a tradición, resistente a desaparecer, sobreviva en íntimos recunchos da vida local pontevedresa. Xa o profe- sor X. R. Barreiro Fernández, que se ocupou recentemente da figura do noso homena- xeado, destacou que tanto el coma os demais compoñentes do “Seminario de Estudos Galegos” respondían ó seguinte compromiso intelectual: “Moi lonxe das taxonomías sociolóxicas que empezaban a circular por Europa no seu tempo, nun proceso de idealización simplifican a diversidade social a través do con- cepto cultural da etnia. A etnia, ou pobo, é o suxeito depositario e xerador da específica

12 J. FILGUEIRA VALVERDE: “El Corpus viejo de Pontevedra”. El Museo de Pontevedra. Pontevedra. Tomo XXIX (1974), p. 259 e ss.

22 cultura galega. O pobo está formado por labregos e mariñeiros, artesáns e menestrais, cregos e fidalgos; e todos eles, aínda que con funcións e estados diferenciados, consti- túen unha unidade cultural solidamente integrada. Esta convivencia secular, de tensións minimizadas pola cohesión íntima da pertenza á propia cultura, é o que chamamos pax gallaica, modelo idealizado da sociedade galega que se mantén inalterable ata o século XIX”13. Estamos, sen dúbida, ante unha proposta romántica que dirixe as miradas á his- toria para atopar uns ideais que, se ben non se poden resucitar integramente no presen- te, poden servir para consolidar unha identidade galega –ou pontevedresa neste caso– baseada nese mundo ido. Esa sensación de equilibrio ideal maniféstase, na nosa opi- nión, mesmo nas descricións que nos fai da cidade de Pontevedra e do barrio mariñeiro da Moureira no capítulo segundo, titulado “La Moureira, arrabal marinero de Ponteve- dra” (pp. 9-13). Aquí distingue, primeiramente, os dous grandes sectores en que se di- vidía a vella Pontevedra: “el núcleo eclesiástico y mercantil, de murallas adentro; la «vi- lla» itineraria y el Arrabal, por antonomasia, la «Moureira» de los pescadores” (p. 9). Mais non atopamos na lectura de todo este capítulo, nin nos outros, nada importante que nos fale de antagonismos insalvables, de “loitas de clase” ou conflictos tan habituais noutros historiadores e mesmo antropólogos. Despois de nos dar unha coherente inter- pretación etimolóxica do topónimo Moureira, que relaciona co latín «muria», compo- ñente de «sale muria», é dicir, salmoira (moi vinculada á conservación do peixe), don Xosé emprende a tarefa de debuxar un fermoso cadro de como eran a vila e o arrabal- de antano. A dicotomía abaixo/arriba é utilizada topograficamente, pero tamén retorica- mente, para delimitar ámbolos compoñentes do conxunto urbano da maneira seguinte:

“En lo alto, dominando y protegiendo el Arrabal, la iglesia de Santa María, y los palacios arzobispales, sobre un otero, donde en la época romana había estado el foro y donde radicaban las torres mayo- res de la muralla... Abajo, los hogares marineros, cuyas ventanas se abrían sobre el mar, tendían, aguas adentro, los tentáculos de sus peira- os, con escalera central y alas laterales para la descarga. Cada uno de estos muelles caseros, familiares, era sede de una de aquellas comuni- dades de trabajo que fueron los cercos. El «cerco» llevaba muchas ve- ces el nombre del «peirao» donde se constituía...” (p. 11).

Como se pode apreciar lendo o conxunto do escrito, non hai na descrición, da que demos unha pequena mostra, cousa que apunte cara a enfrontamentos graves, que faga pensar que entre ese “arriba” vilego, eclesiástico e señorial, e ese “abaixo” mariñeiro e gremial exista tensión que chegue máis alá dalgunhas rifas xudiciais ou enfrontamentos

13 X. R. BARREIRO FERNÁNDEZ: “Historiador de Galicia”. En Primeiro Nadal sen Filgueira. A Co- ruña, Hércules de Ediciones, 1996, p. 31.

23 por cuestións de prevalecencia e protocolo. Estamos ante un deseño consciente desa ci- tada pax galaica na súa versión de pax pontevedresa, reforzada por unha plurisecular delimitación de espacios e competencias: no Arrabalde só podían vivi-los que do mar se sustentaban, como indican as Ordenanzas de 1557, citadas por don Xosé. El mesmo completa esta descrición intriducíndose no texto ó final do capítulo para confirmar esa visión da que estamos falando. Velaquí as súas significativas palabas:

“Tal fue el barrio pescador de Pontevedra, cuyos moradores, vi- viendo la cristiana y equitativa economía comunal de los cercos, des- conocieron tanto la opulencia como la pobreza, y prefirieron, con arro- gancia marinera, mejor que vivir ostentosamente, empeñarse en la obra colectiva de una colosal iglesia” (p. 13).

Trala descrición dos espacios físicos ocupados polo Arrabalde, segue o estudio cun capítulo III, titulado “Los orígenes del Arrabal y la formación del gremio” (p. 15- 23), no que atopamos en plena acción o método historicista para buscar en tempos re- motos as orixes do barrio e dos mareantes. Seguindo unha moda moi acorde coa esco- la en que don Xosé se enmarca, mergulla o autor no pasado afastado, detectando restos arqueolóxicos galaico-romanos e mesmo alusións das fontes clásicas que permiten ase- gurar “... la existencia de una población protohistórica que adquirió amplio desarrollo en la época romana...” (p. 16). Tamén acode ós restos do que el chama “mitoloxía po- pular”, é dicir, á tradición oral pontevedresa, que conserva catro destes mitos ós que el presta atención: O «Urco», «As tres irmás», as «Lavandeiras» e o «Teucro». Non po- demos facer un comentario polo miúdo do que o noso autor di destas lendas locais. Pe- ro si procede insistir en que esta fusión do pasado arqueolóxico co presente etnográfi- co é unha práctica moi común na etnografía historicista, que acepta as tradicións do pre- sente como ecos ou supervivencias doutros tempos, como documentos que persisten na memoria colectiva. O feito de que o cetro levado polo Vigairo dos mareantes se chame “O Teucro” e que se conserve a tradición de que Pontevedra foi fundada por este heroe clásico non é, para o profesor Filgueira, máis que unha substitución a partir do Rena- cemento dunha máis vella crenza que tiña a súa orixe no culto a Hércules, quen está re- presentado precisamente no citado cetro dos mareantes. Como bo practicante do méto- do de investigación baseado na posibilidade de distinguir diversos estratos temporais mediante a combinación de testemuños arqueolóxicos, históricos e folclóricos, preten- de confirmar que na tradición local pervive, trastornada polo tempo, unha moi vella di- vindade pagá. Calquera que lea os escritos dos etnógrafos e historiadores do Seminario de Estudios Galegos sabe perfectamente que esta práctica era común e usual, o mesmo que sucedeu cos antropólogos e etnólogos europeos de finais do século XIX e comezos do presente (lembremos como exemplo que tamén Frazer combinou datos prehistóri- cos, da Antigüidade, da etnografía exótica e da tradición oral europea para construí-la súa teoría sobre a evolución das crenzas e a supervivencia de moitas delas; lembremos tamén que os etnólogos xermanos trataron, pola súa banda, de compaxinar presente et- nográfico con pasado para reconstruí-los distintos niveis ou “círculos” de cultura).

24 De tódolos xeitos, don Xosé é consciente, e así o manifesta, de que todas estas vellas e fragmentarias pervivencias non xustifican a aparición dunha organización gre- mial que, en sentido estricto, non se pode documentar nin en Pontevedra nin noutra par- te ata a Idade Media. Unha cousa sería, polo tanto, o xurdimento dunha entidade de po- boación máis ou menos vinculada co mar e outra a constitución dun gremio de xentes do mar. A presencia deste último só se pode datar mediante a documentación dispoñi- ble, da que se nos dá unha serie de referencias que arrincan do ano 1169, cando o mo- narca Fernando II concede Fuero a Pontevedra, e que se van consolidando a partir do século XIII. Para el é pouco probable que o gremio de mareantes derive dunha “soda- litas” romana, como insinuara D. Casto Sampedro, inclinándose por unha orixe medie- val, aínda que contemple tamén a posibilidade de que existise unha organización pre- gremial que xustificaría a aparición posterior do poderoso “Gremio de Mareantes”. * * * Establecido o marco físico no que vivían os mareantes pontevedreses, e fixadas as máis remotas orixes da vila e do gremio, completa don Xosé o seu percorrido histó- rico con tres capítulos titulados “El gremio como Cofradía religiosa: la advocación del Corpo Santo, la iglesia de Santa María y las solemnidades del Corpus” (pp. 25-39), “El ‘Fuero’ de los mareantes de Pontevedra” (pp. 41-46) e, por último, “El Gremio y su or- ganización” (pp. 47-59). Sustentado o escrito a partir de aquí nunha máis ou menos abundante documentación, o conxunto dos tres capítulos pretende dar unha visión de- tallada da vertente relixiosa dos mariñeiros de Pontevedra, dos seus dereitos e prerro- gativas específicas e tamén do seu funcionamento interno. En toda esta parte do escri- to atopamos, nembargantes, algunhas cuestións que témo-la intención de comentar bre- vemente. No primeiro deles fálanos de tres confrarías gremiais (amais doutras de devo- ción) que constituíron os mariñeiros da vila do Lérez, a do Corpo Santo, a máis im- portante e controlada polos armadores do cerco; a de San Miguel, constituída polo me- nos dende o s. XV e que agrupaba ós pescadores do xeito; e a de San Xoán, formada polos calafates e carpinteiros de ribeira. Das tres a máis destacada, a que podemos con- siderar como consubstancial co Gremio, era a do Corpo Santo. Seguidamente don Xo- sé ocúpase de clarexar quen era o patrón desta confraría e por que se trata de Pedro González Telmo ou, sinxelamente, Pedro Telmo. Aludindo de paso a que xa na paga- nía os fogos fatuos eran vistos polos navegantes como indicio de boa ou mala sorte na singradura, sinala a continuación que na Idade Media se desenvolveu un importante culto arredor dos corpos incorruptos. Precisamente isto sucedeu despois de 1246 co corpo do frade dominicano Pedro González, quen en vida foi un dos mais famosos pre- dicadores da súa orde, con sona de milagreiro en relación co lume e coas tempestades. Invocado nas treboadas polos mariñeiros e asociado ó “fogo de Sant Elmo” que apare- cía nos mastros das embarcacións, pasou o seu nome por unha evolución que, segundo o profesor Filgueira, sería a seguinte: 1- “Corpo Santo de Fray Pedro González”, 2- “Fogo do Corpo Santo de Fr. Pedro González” e 3- “Fogo do Corpo santo de Fray Pe- dro González Telmo”, ou, simplificado, “San Pedro Telmo”. Converteuse así este fra- de en padrón de moitas confrarías de mareantes de Galicia ata que, tras substitucións

25 locais, os nosos mariñeiros optaron paseniñamente pola devoción á Virxe do Carme nos dous últimos séculos. O asunto de San Pedro Telmo, unha impecable deducción historicista, vai acom- pañado neste capítulo da enumeración de prácticas devocionais que eran obrigadas pa- ra os mareantes pontevedreses, e tamén da construcción da igrexa de Santa María, im- portante obra do século XVI que foi súa grande empresa colectiva. Santa María, efec- tivamente, chegou a ser un referente simbólico fundamental para as mariñeirías locais, e por extensión para toda a vila. A súa construcción e o seu uso cotián por parte dos ma- riñeiros é unha boa mostra de como as comunidades humanas están necesitadas de con- tar con referentes simbólicos que conformen e sancionen “ad intra” a unidade ideal pro- clamada, pero que tamén sirvan como sinais “ad extra” da identidade do grupo, unha unidade que o texto do profesor Filgueira parece confirmar, malia a presencia de máis dunha confraría no seo da grande familia mariñeira pontevedresa, algo que faría sos- peitar que ese ideal de unidade non sempre se logrou plenamente no plano simbólico, e posiblemente tampouco no . A visión do noso investigador, dominada por ese principio de debuxar unha sociedade sen quebras importantes, segundo antes indica- mos, non é propicia para descubrir detrás destes indicios de disonancia o soporte para un ensaio sobre o conflicto social. Para el os mareantes pontevedreses formaban un to- do unido ó resto do corpo social por unha oculta lei “étnica” de complementariedade harmónica. A dialéctica do conflicto ten pouca cabida na concepción filgueiriana da his- toria e dos pobos. Facemos esta afirmación sen dar ás nosas verbas unha dimensión de crítica fonda do seu método; a visión idílica das sociedades ou comunidades foi practi- cada tamén no campo da Antropoloxía por eminentes investigadores da primeira meta- de do noso século, especialmente aqueles que, baseándose nunha óptica funcionalista, nos pintaron os grupos humanos que estudiaban como conxuntos perfectamente encai- xados, sen fendas internas. Esta é, por exemplo, a tan coñecida visión dos trobriande- ses por parte de Malinowski, ou a máis recente e próxima a nós da cultura andaluza de Pitt-Rivers, por citar dous exemplos sobranceiros. O que sucede é que as razóns que le- van a estes antropólogos a construír un modelo idealizado das comunidades estudiadas non son as mesmas que guían a don Xosé. Eles son observadores dos homes dende a distancia cultural e afectiva, por moito que practicasen a “observación participante”. Don Xosé foi, pola contra, un historiador e etnógrafo at home, que aspiraba a poñer diante dos galegos e pontevedreses un modelo do pasado para que lles servise de refe- rente de identidade e de moral. O segundo destes tres capítulos, dedicado ó «Fuero» dos mareantes, recolle di- versos privilexios que actuan como tal fuero á falta de texto específico do mesmo. Mo- narcas, arcebispos-señores, dereitos con relación ó rexemento da vila e diversas fran- quías e privilexios consuetudinarios configúranse, segundo a presentación de don Xo- sé, como factores dun corpus legal que manifesta a importancia da corporación dos mareantes e dos seus cabezaleiros, denominados vigairos, que tiñan o tratamento de “Muy Magníficos” ou de “Muy Honrados Señores”. De tódolos xeitos, consciente que todo este conxunto legal é xa cousa do pasado, pero mantendo o seu principio de que existiu unha vella e ideal pax pontevedresa da que poden quedar cativas reminiscencias,

26 remata este apartado cun parágrafo que podemos considerar como un canto saudoso duns tempos idos. Dí así o noso profesor:

“Y hoy sólo queda de todo el «Fuero de Mareantes» aquel vieje- cito que, cada año, ante la custodia del Corpus, empuña el cetro de Hér- cules-Teucro, y esos otros seis que llevan, en compás de bogada, las va- ras de un desteñido palio barroco”(p. 46).

Como se pode apreciar, don Xosé xoga aquí con recursos retóricos para xerar no lector un sentimento de saudade do pasado. Expresións afectuosas como “viejecito”, que coa sua idade avanzada é unha sorte de imaxe metafórica vivente doutros tempos, ou a lembranza da actividade mariñeira na expresión “compás de bogada”, ou tamén o “desteñido” palio barroco son outros tantos medios expresivos para xerar no noso áni- mo unha empatía para un período fondamente idealizado polo investigador-creador Fil- gueira Valverde. Finalmente, e antes de entrar nunha descrición da documentación conservada, o noso autor dedica o terceiro dos capítulos antes citados á organización interna do gre- mio. Ordenanzas da actividade pesqueira, dereitos e sistema de elección dos «Vigairos» e outros cargos gremiais, concordias con outros portos ou a representación dos mare- antes no Rexemento da vila son presentados como unha mostra máis da importancia dos homes de mar na vila de Pontevedra, reforzando a impresión de coherencia social e cul- tural que xa se viña consolidando nos capítulos anteriores. * * * Centrámo-las páxinas que anteceden na descrición-comentario dun escrito do profesor Filgueira no que se nos amosa como un investigador minucioso, atento ó que nos di a documentación conservada, pero tamén como un autor creativo, que constrúe unha imaxe específica e persoal do pasado pontevedrés. O seu texto non ten un carác- ter de mera enumeración de res gestae, senón que entraría máis ben dentro dunha his- toria interpretativa con proxección e futuro; o seu obxectivo último é crear unha con- ciencia moral do pasado para reafirmar unha identidade pontevedresa e galega baseada na historia. Nun xa citado escrito noso anterior descubrimos esta mesma actitude no seu traballo El Corpus viejo de Pontevedra. Pero tamén está presente noutros artigos, al- gúns de carácter divulgador, como o titulado “As touradas do mar”, incluído nunha re- compilación de escritos diversos seus no ano 197914. Fálanos aquí das “corridas de arroaces”, populares en Pontevedra ata ben entrado o século XIX e consistentes en cer- car a esta especie de golfiño no fondo da ría, cabo da Moureira, para proceder a unha peculiar corrida na que, dende chalanas ou botes, os mariñeiros e vilegos xogaban e ar- poaban a estes cetáceos. Unha vez máis, as súas verbas son evocación dun pasado vis- to a través dun espello para o que o autor mira con agarimo, non só no que se refire ás

14 J. FILGUEIRA VALVERDE: “ As touradas do mar”. En Adral. Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 1979, p. 152 e ss.

27 corridas en si mesmas, senón á tradición conservada en moitas casas de Pontevedra de evocar un popular poema debido a José Benito Amado –”a poesía pontevedresa máis famosa de todo o século XIX”, segundo el nos di–, no que, entre outras cousas, se fala destes famosos e, á vez, desventurados arroaces.

4. REMATE Quedan aínda moitos outros escritos do profesor Filgueira Valverde que merece- rían comentario polo miúdo. Mais o tempo e o espacio para esta achega están xa esgo- tados. Os exemplos aducidos e as consideracións iniciais que realizamos son unha boa mostra da concepción que tiña o noso querido don Xosé Filgueira, e tamén os seus com- pañeiros de xeración, do que debía se-la Historia ou a Antropoloxía. Estas disciplinas son concibidas, dende a súa perspectiva, como ferramentas de utilidade para que os ho- mes do presente recompoñan a súa conciencia identitario-moral mediante a mirada no espello do pasado. Insistiremos aquí en que esta maneira de facer Historia/Antropolo- xía ten unha nada desprezable carga de creatividade do autor. Malia presentarnos nu- merosos datos documentais que achegan “obxectividade” ó discurso, o que predomina como pano de fondo é unha interpretación propia do pasado na que o investigador-au- tor-creador se fai presente con claridade. Non é isto algo que nos deba estrañar, pois xa os grandes capitostes da chamada antropoloxía posmoderna teñen insistido reiterada- mente nesta dimensión creativo-interpretativa do investigador15. E esta capacidade de reinterpreta-lo pasado é algo que temos que agradecer a don Xosé Filgueira (indepen- dentemente de que se comparta ou non a súa óptica), investigador e home de cultura que deixou un intenso traballo feito para ben de Galicia e da súa querida Pontevedra. En discursos como o que acabo de presentar resulta case obrigado rematar cun eloxio do personaxe homenaxeado. Outros participantes neste simposio falarán moito e ben del. Eu, pola miña banda, voume limitar a repetir aquí o dito noutro lugar a xeito de despedida. Don Xosé publicou alá polos anos vinte un relato breve en prosa titulado O vigairo, centrado precisamente na figura que presidía o gremio de mareantes ponte- vedrés. Inclúe o noso persoeiro nesta obra creativa un parágrafo que nós pensamos no seu día que era tamén aplicable a el, pois foi un auténtico Vigairo da nosa cultura, res- pectado por todos e posuído dunha autoridade posiblemente criticable, mais sempre in- discutible. Isto decía don Xosé do Vigairo e, a xeito de plaxio amistoso, nós aplicámo- lo á súa persoa:

“Non lle preguntedes quen é a ninguén na vila, que se moufará de vós, pois o Vigairo é coñecido, de ricos e probes, nos dous alcipres- tazgos de Morrazo e Salnés que molla a ría”16.

15 Baste, como exemplo, lembra-lo tan difundido libro de C. GEERTZ: El antropólogo como autor. Bar- celona, Paidós, 1989. 16 Incluímos este parágrafo por primeira vez na nosa colaboración en Primeiro Nadal sen Filgueira, ci- tada na nota 9.

28 INDIVIDUALISMO FRONTE ÓS NOSOS, AFIRMACIÓN LOCAL CONTRA OS ALLEOS E DEFENSA DO TERRITORIO

Francisco Calo Lourido Ponencia de Antropoloxía Cultural do Consello da Cultura Galega

O único modo que o home ten de estar no mundo é dialecticamente. Sempre hai un eu e un outro,un nosoutros e un vosoutros. Non vou entrar nesta comunicación na relación, sempre conflictiva, entre os homes de mar e os labregos, entre o mariñeiro e “o que pisa onde pisa o boi”, o que “troca cunca de leite por cunca de aceite”, o que “non dá puntada sen nó”, o que se presupón que “ten sempre millo no hórreo” ou “fo- rra agachada”, o que, en versión portuguesa da Póvoa de Varzim, non é máis que “pei- xe de coiro” (Cf. CALO, 1978 e GRAÇA, 1932). Do que me vou ocupar agora é de dar unhas cantas pinceladas sobre as tensas relacións laborais intracomunitarias para nun- ha segunda parte, sumados, pero non esquecidos, os intereses individuais dunha pobo- ación, tratar da defensa colectiva, da afirmación como pobo, ou mellor como pragmáti- ca comunidade de intereses, fronte ós doutras poboacións, pola súa vez estructuradas cunha dialéctica idéntica. Vou evitar intencionadamente traer a aquí, como vén sendo habitual neste tipo de traballos, unha batería de publicacións (e estando en inglés mellor) que veñan avalar ou contrastar en resalte o que eu vou dicir. Hai algunhas cuestións que coido que non re- sisten nin unha cativa discusión. Cando, en arqueoloxía, se escava un castro do s. I d. C., de época augusta, os achados e resultados son previsibles; cando se estudia unha co- munidade de pescadores, os resultados, a priori, serán tamén semellantes ós de tódalas demais da mesma época e que conten cunha tecnoloxía semellante. Penso, por conse- guinte, que, tanto nun caso coma no outro, o que pode ter interese é facer traballos teó- ricos, procurar discrepancias ou cartografar similitudes (o que será o máis probable). É evidente, despois do enunciado, que non penso descubrir cousas estrañas e disonantes, senón simplemente engadir uns datos máis, centrados nunhas comunidades específicas, a todo o publicado, e, en moitos casos, moi ben, pero, igual que agora, repetitivamente. Despois de todo canto temos feito de traballo de campo e de todo canto temos li- do sobre comunidades de pescadores dos máis variados países, non nos queda a menor dúbida de que os mariñeiros son necesariamente individualistas. A literatura antropoló- xica ocupouse frecuentemente dos traballos comunitarios no mundo rural e, en ocasións, a impresión que sacamos, se tratamos de facer comparacións ou extrapolacións, é que hai que dar por feito que os homes de mar son, non só solidarios, senón mesmo de ten- dencia cooperativista. Concordamos, tan só como regra xeral, no primeiro, no da soli- dariedade, pero discrepamos case absolutamente no segundo; o cooperativismo só apa- rece nos mariñeiros cando se trata de defender intereses comunitarios fronte ós doutros

29 portos. Dito doutro xeito, cando se trata de defende-lo que se considera o territorio de explotación en propiedade. O individualismo do mariñeiro vén inducido e fomentado xa desde o propio berce, e para demostrar isto chega con considerar unha pequena batería de datos. Ve- xamos. Titulei un capítulo dun libro meu como “Un pouco de terra e un moito de mar” (CALO, 1996). Dentro dese pouco de terra está a cativeza da casa mariñeira. Sen en- trar aquí en detalles, direi que era bastante habitual que estas casas constaran dunha co- ciña traseira e un cuarto dianteiro onde se gardaban aparellos, outro cuarto que servía de habitación ó matrimonio e, como moito, dous máis, un para tódolos fillos varóns e outro para as nenas. Nalgún lugar escribín que, cando os mociños chegaban a certa ida- de, deixaban pola noite a casa para ir dormir ó barco en que xa traballaban como “ra- paces”. Se, por unha banda, había unha saturación de persoas nun espacio reducido, por outra xa moi cedo ían deixando sitio para dormir mesmo en barco alleo. Agrávase esta situación pola necesidade que as familias tiñan de medrar, de ter moitos fillos va- róns, pois “eran quiñóns que entraban na casa”. É evidente que todo isto os ía deslei- gando do núcleo familiar. No mundo labrego sempre hai que distinguir entre os que tiñan casa e terras e os caseteiros, bodegueiros, cabaneiros, etc., é dicir, os que non tiñan nada. Estes últimos eran os primeiros que emigraban, cando as circunstancias incitaban a isto, por non ter nada que os amarrase ó lugar. “A casa precisa de terra para enraizar os ocupantes” (AL- MEIDA, 1986: 122-123). Unha casa labrega pode funcionar cunha familia extensa den- tro, en relación directa á terra que teña, mentres que unha casa mariñeira é algo com- pletamente diferente. Cando Lisón dicía que se prefería desface-la familia antes que desface-la casa non se estaba a referir precisamente a unha casa mariñeira (Cf. LISÓN, 1973: 117). Se no Porto do Son se quere facer referencia a un labrego, o habitual é dicir: “Vén sendo da casa dos...”, mentres que, ó falar dun mariñeiro, sempre se suprime a pa- labra casa. Hai clara conciencia de que non significa o mesmo. A casa mariñeira é ex- clusivamente un lugar físico, unha construcción, mentres que a labrega ten unha serie de connotacións moito máis complexas que non é do caso tratar aquí. A familia mariñeira é tradicionalmente nuclear e, sempre que é posible, neolo- cal: “O casado casa quere”. Nin o pai nin o sogro teñen capacidade de aglutinar debai- xo nin ó redor deles unha familia extensa, pois as casas eran minúsculas e os bens es- casos. O habitual era que o mariñeiro non tivera máis medios de producción que unha ou dúas liñas para pescar. El traballaba en barco alleo e percibía a cambio o seu quiñón. Os fillos, conforme ían chegando a unha certa idade, máis elevada segundo nos ache- gamos a hoxe, empezaban a ir ó mar en diferentes barcos; tiñan que ter tamén unha li- ña e, conseguintemente, xa posuían, para se manter, tanto coma o pai. Se eran mellores pescadores ca el, logo se sabía; se o barco no que andaban tiña mellor patrón, tripula- ción ou sorte, pescaban máis e cobraban á semana, o día de “face-las contas”, unha can- tidade superior a dos seus proxenitores; cantidade que, coma el, entregaban integra- mente á nai, pero iso é outra historia. Unha boa estratexia era te-los fillos distribuídos en diferentes barcos para compensar vicisitudes ou golpes de fortuna.

30 Evidentemente, en canto un fillo casa, independízase, e a familia nuclear base perde un quiñón. Nada disto varía no caso de que o pai sexa o patrón-armador, o dono do barco e dos aparellos, pois aínda así conviña, pola mesma estratexia anterior de pre- ver e cubrir riscos, ter os fillos espallados en diferentes barcos, levando no propio in- cluso os doutros patróns. Era moi frecuente que un pai e un fillo nunca foran ó mar no mesmo barco, o cal os convertía en productores absolutamente independentes e, por ra- zóns de tripulación, mesmo antagónicos, sen prexuízo de que, mentres durara a soltería do segundo, este achegara todo o diñeiro gañado á comunidade familiar. Ter barco de seu é importantísimo e prestixioso nunha comunidade de pescado- res, pero non ten o mesmo significado que no mundo labrego posuír terras, pois estas sempre estarán, mentres que os barcos saen para o mar “e moitas veces tórcense as cou- sas e non voltan, quedando alá moitos finadiños”, como nos teñen contado no Porto do Son, e “o aparello que dorme fóra non é teu, porque non estás con el de guardia. A ti pícaseche o mar e lévacho. Non era teu porque era do mar, deixábalo alí e xogábalo”. (Cf. GARCÍA ALLUT, 1996: 90). Os bens do pescador con medios son sempre inse- guros, están diariamente expostos a desaparecer, polo que o fillo dun armador pode an- dar máis ou menos fachendoso, pero sen esquecer que a fortuna é veleidosa. E así, xa desde que o rapaciño encomeza a vivir o mundo laboral que lle espera, ten moi presente que tan só pode contar co seu propio traballo, esforzo e sorte na vida. Nada pode esperar dos pais, pero, polo mesmo, sabe que ó casar, cousa que con fre- cuencia se facía ó volver do servicio militar, cando xa “viña cumplido”, traballará ex- clusivamente para si e a súa muller, logo para os fillos que lle nacerán, agardando a que estes o fagan tamén para el ata que, chegado o tempo, igualmente, se independicen. Deste xeito se sucedían as xeracións. Nalgún lugar describín o sinxelo ceremonial dos casamentos entre membros de familias de pescadores (Cf. CALO, 1978). Dun día para outro, sen solución de conti- nuidade -pois se a voda se facía hoxe, mañá había que volver ó mar- o mozo pasaba de entrega-lo producto do seu traballo a súa nai a darllo á súa muller. Temos escoitado re- petidas veces unha frase que sempre se emprega en sentido irónico cando un fai algo mal: “A calquera home de mar se lle pode dar unha filla”, facendo alusión a que non tó- dolos mariñeiros son igualmente expertos e capaces para “defender” o seu traballo e sa- car adiante unha familia. Supoñamos que quen casa ten barco de seu, xa sexa porque o herdou, porque ti- ña uns aforros e o mercou, porque lle “deron un a mandar”... ou, desde a década dos 60, porque, despois de pasar uns anos na emigración, xuntou para el. Vai ser patrón, e isto implica unha responsabilidade moi grande, en función do número de tripulantes enro- lados no barco. Un patrón que leve a bordo catro ou cinco mariñeiros casados sabe que son outras tantas familias as que dependen sobre todo do seu bo facer, polo que “...as compensation he was the absolute master of the boat, and often a real tyrant...” (CA- LO, 1984: 270). O mariñeiro debe saber pescar e facelo, pero o que ten que poñe-lo bar- co no lugar onde haxa pesca é o patrón e, ademais, se de liña se trata, non quedar por baixo dos demais en número de capturas. Dicía un patrón do Porto do Son, avó de quen isto escribe: “Se o mariñeiro pesca máis que o patrón, mal vai a cousa, pero se o patrón pesca máis que o mariñeiro, a cousa tampouco vai ben”. Nesta frase queda condensado

31 que o mariñeiro ten que ser coñecedor do seu oficio, o patrón o mesmo e, ademais, sa- ber leva-lo barco ó sitio. Se a pesca se fai habitualmente con aparellos, como desde hai uns anos vén sendo habitual, a importancia do rol do patrón aínda se distancia moito máis da do mariñeiro. Hai que ser moi fino marcando para poñe-lo barco xusto enriba dos peixes se se trata de collelos por medio dunhas liñas, pero pode ser que un mari- ñeiro, fondeados alí, teña mellor man que a do propio patrón, mentres que cando o que hai que facer é botar ó mar unhas redes non se necesita tanta precisión, pero o traballo do mariñeiro tamén é moitísimo menos técnico. Hai anos distinguíase moi ben nos por- tos de mar entre pescadores (de liña) e mariñeiros (xenérico ou de aparellos). A vida dun patrón poderíase cualificar como de continua incerteza. Día tras día, e así sempre, ten que decidir a que mar enfila a proa do barco, sabendo que, se ten éxi- to, gañará sona entre os veciños e sacará adiante a súa familia e a dos homes que van con el, mentres que, se repetidamente non atina, vai perde-lo prestixio e a tripulación, que procurará barcos máis pescadores. Na linguaxe actual diriamos que se trata dunha vida altamente stressante. Sempre houbo bos patróns e “boieros”, nome este que oín no Porto do Son para se referir a aqueles que espían e persiguen os barcos dos que saben ou largan as redes onde xa ven boias alleas. Estes non me interesan agora, pois todo o que vou dicir é obvio que o teñen acrecentado. Refirireime só ós bos patróns. O pensamento único que, relacionado coa súa profesión, enche o seu tempo é on- de pescar mañá. Está no mar e pensa niso; chega a porto e bota o peixe en terra, fa- céndose cargo da venda a muller, mentres el vai á casa, lávase, come algo e sae a tomar uns viños. Se lle foi ben, ou mellor que ós demais, decide volver mañá ó mesmo sitio e anda cos amigos despreocupado, sen facer maior esforzo, pois a práctica vén de sem- pre, para non descubrir onde pescou hoxe. Se, pola contra, non lle foi tan ben coma a outro, será el quen procure descubrir onde pescou este. Sabe que llo van negar, que lle van mentir, pero o xogo consiste niso: preguntar ós demais onde pescou fulano, cousa que evidentemente ninguén sabe, e, se ten boa relación co tal fulano, como moito insi- nuarlle mares onde puido ser que pescara, sen facer nunca a pregunta directa, a ver se deduce algo. Como todos se coñecen e non ignoran os saberes e as carencias dos de- mais, en moitas ocasións é posible deduci-la posta concreta. Dicíame un patrón falan- do doutro que ese día pescara moi ben, ó mesmo tempo que minimizaba os seus coñe- cementos: “Ese sabe unhas cantas pedras en Baia (Pragueira, Fatigueira...), pero sáca- lo de aí para fóra e non sabe onde está”. Con este dato non era difícil dar con el no mar. Tanto o meu traballo directo en moitos portos galegos como toda a literatura an- tropolóxica que sobre o mar teño manexado testemuña como características básicas do mariñeiro: o individualismo,a mentira e a envexa. Hai moitas outras, pero non intere- san a esta comunicación. É evidente que as tres citadas están absolutamente interrela- cionadas: o mariñeiro só conta consigo mesmo, non pode dicir ós demais onde matou o peixe porque o necesita todo para el e, se outro pescou máis, ten que envexalo para se motivar e ganarlle pola man se é posible. Hai xa ben anos que un autor portugués, nun magnífico traballo para a época, veu isto mesmo na Fuzeta, comunidade de pescadores do sur, e expúxoo con claridade. Transcribamos as súas verbas: “Num condicionalismo desta natureza, onde a sub- sistência se joga diariamente, um certo grau de incerteza surge como uma característi-

32 ca estrutural do modo de vida dos pescadores. Face a ela, uma resposta comum parece ser o aumento de intensidade dos processos de competição pelos recursos, verificando- se uma tendência para os indivíduos confiarem e contarem, antes de mais, consigo pró- prios e agirem, primacialmente, segundo modelos de orientação individualista. Desen- volvem-se, assim, técnicas adaptadas a este tipo de situação -como o sigilo e a defor- mação relevante para o sucesso ou insucesso nas pescas, por exemplo- e cujo objectivo é alcançar e manter uma posição de relativa vantagem (ainda que temporária) no que respeita ao acesso aos recursos explorados comummente”. “No mar não há amigos”, “cada um desenvencilha-se como pode”, etc. (OLIVEIRA, 1974: 369-377). Anos máis tarde lemos nun traballo sobre Muxía (A Coruña): “El acceso a ellos (os recursos mariños) está regulado por un control de la información (secreto) que cir- cula muy restringídamente en el interior de la unidad doméstica del marinero, el cual cuidará que no se filtre fuera de su contexto familiar ya que ello es parte del ‘capital’ que algún día dejará a sus hijos” (GARCÍA ALLUT, 1990a: 102). Neste caso, o autor non se refire tanto á información sobre a pesca do día, como ó coñecemento xeral so- bre postas e hábitos dos peixes. Noutro traballo do mesmo autor e ano sobre o porto de Lira (A Coruña) volvemos atoparnos co mesmo (Cf. GARCÍA ALLUT, 1990b: 532- 533). Pero, incidindo plenamente no anterior, podemos le-lo seguinte, referido neste ca- so a un porto asturiano, Cudillero: “El pescador debe arreglárselas por su cuenta y ries- go, confiando en su propio ingenio y trabajo para sobrevivir en un entorno de recursos inciertos y limitados. Los hombres de la mar se muestran poco solidarios entre sí, atri- buyendo su éxito y logro al esfuerzo personal”. “En la mar cada uno para sí”, “cada cual que se safe o despesque”, etc. (SÁNCHEZ FERNÁNDEZ, 1992: 111-112). Hai dis- tancia temporal entre o traballo de Oliveira e este último, e moitas millas entre un por- to do Algarve portugués e outro asturiano, pero as frases empregadas para explica-lo fe- nómeno son case idénticas; se se estivera a falar doutro tema, pensaríase en plaxio, pe- ro o que realmente temos aquí é o que dixen ó principio: os mariñeiros, cun nivel tecnolóxico semellante, actúan de xeito similar para sobrevivir. É por isto polo que non ten sentido seguir a multiplicar exemplos idénticos polas costas europeas e americanas. Desde o principio veño facendo referencia ós patróns, por ser deles a responsa- bilidade de “poñe-lo barco enriba do peixe”; pero toda a tripulación, por razóns idénti- cas ás expostas, gardarán o segredo e, neste caso, non hai nin relacións de parentesco; frases habituais nos portos de mar son: “cada quen que se safe”, “cada quen ten que bus- ca-la vida”, “cada quen que faga por si”, etc. Os compañeiros forman un bloque entre- mentres andan no mesmo barco, pero son moi frecuentes os cambios. Isto fai que os pa- tróns nunca lles ensinen as marcas de pesca ós alleos (coñecemento que se reserva pa- ra eles e que plasmarán nas rutas que herdarán os fillos), pois, cambiando de barco, axudarían ó novo patrón a chegar ás postas máis pescadoras do anterior. Hai unha gran- de unión e un pacto tácito de silencio e segredo entrementres se é compañeiro, pero cal- quera motivo é suficiente para que o mariñeiro cambie de unidade productiva, polo que non se estraña en absoluto de que o patrón reserve para si os seus coñecementos. Con- siderando unha sociedade destas características, xunto coa posibilidade de que o fillo dun patrón-armador herde unha embarcación, non é infrecuente que haxa verdadeiras dinastías familiares de patróns. Estamos nunha clarísima e, para quen ignore o que ve- ño dicindo, anacrónica sociedade gremial.

33 Os bens mobles do mariñeiro -barco con tódolos útiles e aparellos- dormen fóra, no mar ou no porto, polo que están expostos a que apareza “surrateiramente um en- graçado, de mão leve, que se faz desatendido e corre a aguardar em lugar recatado a ‘coisa achada” (LARANJEIRA, 1984: 509). Desviaríame -ou quizais non- do asunto agora tratado intentar, non xustificar, pero si explica-lo porqué de que o mariñeiro non teña excesivos poblemas de conciencia á hora de respecta-los bens alleos. Esta pecu- liaridade, por negativa e fea a priori, se non se tenta para ela unha razón ou xustifica- ción, non aparece case nunca nin sequera citada nas monografías sobre comunidades de pescadores. Case como excepción atopámola ben detallada, e mesmo posta en relación directa co individualismo que nos está a ocupar, o que considero acertado, nun traballo sobre unha comunidade do litoral alentexano, Azenha do Mar (MENESES e MENDES, 1996: 102 ss.). No fondo todo participa desa loita, na que son válidas case tódalas arti- mañas, pola supervivencia individual. É evidente que quen mellor coñece a un mariñeiro é outro mariñeiro veciño e por eso, tentando evita-lo anterior, van aparecer as marcas de propiedade, esas marcas que individualizan (sempre o individuo fronte ó grupo) e testemuñan a lexítima pertenza a un mariñeiro concreto. Despois do espléndido traballo de Graça sobre a Póvoa de Var- zim (GRAÇA, 1932) son ben coñecidas as marcas que aqueles homes deixaron mesmo nas portas da igrexa de Sta. Tegra (A Guarda), a onde subían para revira-la tella, impe- trando ventos do norte que os levaran de volta á Póvoa. Hai publicadas marcas de Es- posende (NEIVA, 1987: 217-233), A Guarda (ALONSO, 1987: 121-136; FERREIRA LORENZO, 1995) e mesmo un catálogo dunha exposición na Póvoa de Varzim con abondosa bibliografía (S/A, 1979). Por non continuar con citas do noso mar, direi que tamén atopamos isto no Mediterráneo: “Con todo, las redes tejidas por la mujer, la bar- ca, las estacas y demás pertrechos son de propiedad individual. Dichos pertrechos lle- van bordado o grabado un signo o número que los identifica como pertenecientes a su dueño. Tales signos -‘els senyals’-, junto con los instrumentos de pesca, son transmisi- bles por herencia” (SANMARTÍN, 1979: 140-141). A vida do mariñeiro, facendo unha simplificación, redúcese a pescar e a procurar saber onde pescou outro barco que trouxo máis fartura. A tripulación deste, necesaria- mente, vese obrigada a ocultalo, e así entramos nesa dialéctica de silencios, enganos, me- dias verdades e falsidades, xogo no que todos participan, intercambiando os papeis se- gundo sopre a veleidosa sorte. Sae hoxe para o mar o que onte máis pescou e sabe que o seu rumbo está a ser controlado por outros, de aí que inicialmente colla para norte can- do o que quere é ir ó sur; se xa está fondeado e pescando e ve vir un barco, manda ó pro- eiro que cobre ou arrie varias brazas o calamento para situarse fóra do sitio. Deste xeito, mentres o outro mire, non pescará peixe ningún e, se este é hábil e colle as marcas, non lle van valer de nada. Teño estado cun bo abadexo no anzol varias brazas por baixo da quilla e non poder metelo a bordo, por orde do patrón, ata que “o que ven á husma” se largue; por suposto, nunca antes da consabida e impertinente pregunta que, indefectible- mente leva por resposta: “Aquí non hai nada”. Como din os mariñeiros: “O peixe hai que botalo enriba do muelle”. No mar nunca hai nada. Nunha obra sobre pescadores nas Illas Canarias volvemos novamente ver reflectido todo canto levo dito, mesmo narrando si- tuacións similares ó exemplo persoal que acabo de poñer (Cf. PASCUAL, 1991: 190).

34 Volvo repeti-lo que dixen ó encomezar este relatorio: non vai ser doado ver si- tuacións novas analizando comunidades de pescadores cun grao tecnolóxico semellan- te. O chocante sería atopar unha poboación en que a fraternidade e a socialización con intercambio sincero de coñecementos e circunstancias de pesca fora o habitual. Se isto sucedera, coido que estaría moi berrado o concurso entre etnógrafos polo privilexio da exclusividade do seu estudio. Entrementres conformémonos con seguir punteando con cousas similares un mapa do mundo pesqueiro. Entremos agora na segunda parte do que anuncia o título. As individualidades van formar un colectivo perfectamente identificado e homoxéneo soamente en dous ca- sos. O primeiro, e absolutamente diferenciado, fronte ós labregos; o segundo, motivado exclusivamente polos mesmos intereses que os levan ó individualismo, ó engano e ó se- gredo dentro da propia comunidade, fronte ós mariñeiros doutros portos. Vexamos isto. Seguindo coas premisas iniciais, non teño intención ningunha de traer a aquí ci- tas de autores falando da súa idea da territorialidade no ámbito pesqueiro. Facer refe- rencia agora, entre outros, a Hardin e á súa “Traxedia dos comuns” (HARDIN, 1968) non ten máis valor que incluírme na nómina de autores que recorren a el; pero non sen- do este un traballo académico, non ten sentido citar por citar. Postos a iso, preferiría re- corrir a traballos de autores máis próximos (ós que, estrañamente, nunca se fai referen- cia) como é o caso de José Luis GARCÍA (1976), quen, por certo, resalta continua- mente as notas de exclusividade positiva e negativa que sempre leva implícitas a idea de territorio. Se isto se entende así para un territorio terrestre, sen ter isto presente re- sulta absolutamente inintelixible un territorio mariño. Cando Ferreira de ALMEIDA (1981) estudiou as freguesías no norte de Portugal, notou que os lindeiros das mesmas son máis precisos canto máis dispersa vive a poboación, precisamente para, deste xei- to, afirma-la unidade parroquial. Unha freguesía cun único asentamente poboacional es- tá moito máis cohesionada ca outra dividida en varios agrupamentos habitacionais, po- lo que non precisa duns lindeiros tan definidos, mentres que no segundo caso son moi necesarios, pois un dos lugares pode estar moito máis preto da matriz doutra freguesía limítrofe que da propia e corre o risco de deixar esta para engrosar aquela. Un porto de mar é un único núcleo de poboación, máis ou menos grande, cuns límites terrestres (os propios da freguesía), pero cuns lindeiros marítimos fluctuantes e sempre imprecisos. Cando un mariñeiro do Porto do Son fala de Baia ou de Mar de Nebra está a ci- tar postas de pesca propias. Refírese a elas como se realmente tivera escrituras de pro- piedade, mentres que se se trata das Basoñas, polo sur, ou do Profondo, polo norte, re- coñece que son mares a compartir “de toda a vida” cos de Aguiño no primeiro caso e cos de Muros no segundo. Os pesqueiros próximos ó porto son indiscutiblemente para uso dos mariñeiros locais e calquera alleo que apareza por alí é considerado un intruso; pero cando as postas equidistan ou están moi lonxe de dous ou máis portos, en princi- pio concordan en que teñen todos o mesmo dereito a pescar. Non é cousa de falar aquí de historia, pero quizais non sobre lembrar que os primeiros portos galegos, nacidos no s. XII, estaban situados no fondo de saco das diferentes rías (Noia, Pontevedra, Betan- zos...). Pontevedra chegou a ter xurisdicción desde Baiona a Aguiño, pero realmente as súas pesquerías desenvolvéronse durante séculos no interior da propia ría; nos dous- centos anos seguintes nacerán os portos situados nas entradas das rías (Muros, Porto do

35 Son, Cangas, Portonovo...) e tentarán competir cos anteriores nas postas do interior. Di- ferentes ordenanzas e preitos impediránllelo, polo que non teñen outra opción, para so- brevivir, que lanzarse a descubrir novos caladoiros de puntas para fóra. Deste xeito irá nacendo un territorio submarino que cada porto considerará da súa exclusiva propieda- de por razóns de descuberta e explotación. Ás postas de máis a fóra chegarían de xeito máis ou menos simultáneo os portos próximos con tecnoloxía naval semellante e os dereitos de explotación terán que ser, nunca de boa gana, compartidos. Este estado de cousas motivará que entre estes vellos enclaves da Baixa Idade Media as rivalidades foran constantes, chegando esta situación, aínda que hoxe sexa expresada dun xeito máis ou menos lúdico, ata os nosos días. Ve- rifiquei nalgunha ocasión que canto máis próximo se atopa un porto doutro, precisa- mente por traballar nos mesmos mares, os problemas e o distanciamento entre eles son maiores. Poñamos un exemplo doutro nivel, pero clarificador. Un estreito río Miño se- para Salvaterra de Monção, están a tiro de pedra; pero uns falan galego e tocan a gaita e outros exprésanse en portugués e tocan o acordeón, cando na citada Baixa Idade Me- dia aínda falaban a mesma lingua e tocaban os mesmos instrumentos. Van alá moitos séculos de mala convivencia. Vexamos agora unhas manifestacións do que aínda hoxe sucede entre Muros e Porto do Son, fronte por fronte na bocana dunha das rías e con intereses pesqueiros se- mellantes. Neste caso non hai imposicións foráneas de estados rivais, como sucedeu no exemplo anterior, o que non quita que se diga a coñecida frase de “todos eran galegos, menos o capitán que era de Muros”. A competitividade pola exclusividade territorial dos caladoiros comúns fixo que no decurso dos tempos se rexistraran preitos de longa duración, se chegara a situacións violentas que se dirimiron múltiples veces, tanto no mar como en terra, en calquera das dúas costas. Houbo liortas, piques de boias e de apa- rellos no mar e de amarras en terra, con nocturnidade, para que os barcos foran ó gare- te, roubos, etc. ¿Que temos hoxe? Quedan unhas cancións tipo: “Os do Son son, / ¿e que son? / son ladróns, / ¿e que rouban? / rouban betas e risóns”. Claro que os do Son tentan tamén ofender cantando: “Eu fun a Muros pescar / pesquei unha muradana, / se a pesquei fixen ben / durmín con ela na cama”. Certamente, tampouco os de Fisterra po- dían ver moi ben ós do Son, pois doutro xeito non lles cantarían. “O Cristo de Fisterra / ten unha pistola d’ouro / pra meter medo ós do Son / por riba de Montelouro”. Pola contra, non somos quen de saber, pola letra, onde naceu esta última cántiga: “Os de Mu- ros son bos mozos, / os de Fisterra morenos, / os de Noia, zapateiros / e os do Son bos mariñeiros”. Aínda hoxe, no Porto do Son, se di dunha persoa moi morena que é negra como os de Fisterra. Os de Muros celebran a festividade do Carme na súa propia data, o 16 de xullo. Ata hai ben poucos anos (e hoxe aínda algún vello anda niso) os do Porto do Son esta- ban na “praia” espectantes para cronometra-lo tempo e a frecuencia dos foguetes que botaban durante a procesión; pola tarde saían os barcos do Son cargados de xente para a festa dos veciños. O Carme no Son celébrase o 8 de setembro (por razóns de cambio de aparellos que non vén agora a conto tratar). Ese día ten que haber moitos máis fogos que en Muros, onde tamén os están escoitando. Ó día seguinte é a festa e romería de Nosa Sra. do Loreto e os barcos de Muros, cheos de xente, atracaban na praia da Aguie-

36 ra para celebra-lo por eles chamado Lerete. Certamente tanto nun caso coma noutro, os desembarcos adoitaban ser bastante máis pacíficos que os reembarques ó remate das respectivas verbenas. Pero temos que recoñecer que isto non se debía exclusivamente ás tensións pola colisión de intereses pesqueiros, pois o mesmo sucedía en tódalas par- tes cos foráneos que chegaban á festa. Falando deste tema con vellos mariñeiros de Bueu, dicíanos un deles: “Os de Beluso viñan a Bueu a pelear, Os de Cangas ighual. Vi- ñan os de Aldán... peleas seghidas”. Pero hai algo realmente significativo para percibi-la tradicional falta de (boas) re- lacións: as diferencias evidentes que se observan no vocabulario mariñeiro dos dous portos veciños. Ó que os de Muros chaman bireles, chaman os do Son boureles, e para estes son mestas o que para aqueles son mitras, e tantas outras variantes. Pero curiosa- mente podemos verificar que na veciña ría da Arousa os chamadeiros son idénticos ós do Porto do Son, cando resulta que os xeiteiros (estes nomes forman parte do vocabu- lario do xeito) que habitualmente traballaban xuntos eran os da propia ría. Este tema re- quire un estudio máis polo miúdo, pero, como dixen ó principiar este apartado, seme- lla que os portos máis próximos son precisamente os máis antagónicos e peor levados ata o extremo de procurar falar diferente. Abundando nesta conflictiva relación entre comunidades próximas, traerei aquí un exemplo da costa norte portuguesa, concretamente de Vila do Conde e a súa case li- mítrofe Póvoa de Varzim. No extremo da primeira, pola banda do mar, está o barrio de pescadores da Cachina e practicamente ó lado están as casas dos mariñeiros da Póvoa. Como non podía ser menos, as relacións entre ámbolos dous grupos son tensas. Nun ve- llo traballo feito coa metodoloxía da alemana escola de “Palabras e cousas” podemos le-lo que un rapaciño da Cachina lle dicía á investigadora: “Ólhi, Sinhora, bote tamém isto nos sês escritos, nû s’isqueça: os càtchinos sã munto bôs, num sã com’òs da Póboa que tém más (mais) corage pôs bê (vêem) o mal e num le bótu-na mõu” (NETTO, 1949: 25). Lembro agora unha anécdota que agradezo ó Dr. Costa Pinto. É ben sabido que os portugueses pescaban o bacallao desde, cando menos, o alborear do s. XVI (Cf. MOU- TINHO, 1985). Empregaron durante varios séculos a mesma técnica: unha embarcación que transporta moitos homes e botes, os doris. Chegado o barco ó lugar elixido, alá nos bancos de Terranova, arría tódolos doris cun pescador a bordo; afástanse estes do bar- co e encomezan a pescar á liña; andan así todo o día e, á caída da tarde o sino do bar- co chama a todos a recollerse coa pesca. A chamada faise tamén cando o capitán ve que se vai calar un temporal ou se vai pechar de néboa (dous fenómenos habituais nesas la- titudes). Nunha ocasión, e aí vai a anécdota, o barco chama ós doris e estes chegan ó costado; vaise botar enriba un equinocio, e o capitán, posiblemente de Aveiro, di: “Po- veiros a bordo” e ve como soben un fato de mariñeiros, pero moitos outros quedan nos seus pequenos botes... e o mar xa estaba enriba. O capitán non sabe que pasa e alguén lle aconsella que diga: “Cachinas a bordo”. Dito e feito; soben todos. Un cachina pre- fire quedar no mar correndo un temporal antes que se refuxiar no barco se se mencio- nou só ós veciños poveiros. Porque desde sempre coñecín a conflictiva situación entre os do Porto do Son e os de Muros e souben de casos como o que acabo de relatar, quixen verificar se as pe- ores relacións no mundo do mar se deron sempre entre os máis próximos. A min nun-

37 ca me convenceu a idea que OLIVEIRA (1974: 369-377) agradece ó profesor Twig Johnson da Universidade de Columbia, quen lle dixo, resumindo, que, se diferentes por- tos de mar próximos ou que actúan sobre os mesmos caladoiros se especializan en di- ferentes artes, non terán conflictos entre eles. É máis, a historia estábame a indica-lo contrario. Só a xeito de exemplo, direi que no ano de 1585 os veciños do Porto do Son poñen un preito que durará máis de 25 anos contra os de Noia, porque estes traballaban cos cercos reais e os do Son con xeitos (Cf. FABEIRO, 1968). Os do Son empregan xei- tos, pero xa neste mesmo século XVI cambian ás volantas e angarellos, o que traerá un novo preito, este de varios séculos de duración, contra os de Muros, neste caso xeitei- ros (Cf. RODRÍGUEZ PAZOS, 1972). Xa antes, en 1436, os deste porto de Muros en- tran en litixio contra as artes de pesca de Cee, Fisterra e Muxía (Cf. GARCÍA ORO, 1987: 195). Podería facer referencia a unha manchea de preitos por mor das diferentes artes de pesca mesmo sen necesidade de saír da ría de Pontevedra, cidade na que ago- ra estamos e que impón a súa xurisdicción e o seu cerco real contra Marín, Combarro, Aldán, Portonovo..., pero non é isto o que agora me interesa. O que realmente quixen facer foi verificar se a maior proximidade levaba sempre aparellada unha peor relación de veciñanza, como patentizaba o caso dos do Porto do Son e Muros. Escollín, para verificar isto, dous portos importantes aínda hoxe, que na- ceron, como os anteriores, na Baixa Idade Media e que, coma eles, están situados na bocana dunha ría. A priori podería pensar que as relacións tiñan que ser idénticas ás xa coñecidas. Os portos elixidos foron os de Portonovo e Bueu na ría de Pontevedra. E principiei o traballo de campo polo primeiro deles. Efectivamente, en Portonovo faláronme de vellos contenciosos con Bueu, pero non atopei a ninguén que fixera especial incidencia nisto. É máis, facendo unha grada- ción de veciños incómodos, nin sequera ocupaba este porto a primeira praza. Cómpre adiantar que tódolos meus informantes estaban a piques de cumprir ou pasaban xa dos 70 anos de idade. A única queixa real contra os de Bueu era que estes traballaban coas rapetas, mentres que os de Portonovo eran pescadores de liña ou empregaban aparellos de enmalle e, segundo nos din, “nosoutros, os mariñeiros, andábamos, ó mellor, ca po- teira e viñan eles e rodeábanos” e amais “mataban o peixe pequeno e iso non nos ghus- taba”. Pero realmente, tódolos nosos informantes querían deixar claro que os en verda- de inimigos eran os de Sanxenxo. Son moitas as frases que temos recollido; velaí unha mostra: “Nós cos de Sanxenxo tamén nos levamos mal”, “con Sanxenxo é sempre mal”, “son moi envidiosos”, “o levarse mal vén de toda a vida”, “nunca foron pescadores”, etc. Cando o investigador profunda nisto ve que a enemistade non ten nada que ver co mundo do mar. Sanxenxo, na beira do mar, chegou a ter unha importante frota de car- gueiros, pero nunca tivo importancia como porto de pescadores. O problema con Por- tonovo deriva de que a capitalidade do concello radica en Sanxenxo, cando os mariñei- ros de Portonovo consideraban -e consideran hoxe- que a riqueza, polo traballo, se xe- ra no seu porto. Non interesa, pois, a este traballo a malquerencia cos de Sanxenxo. Pero os vellos informantes amplían o círculo e introducen entre os “non gratos” ós de Loira. Esta poboación queda ó outro lado da ría e hoxe practicamente non ten ma- riñeiros, pero nas primeiras décadas deste século si había moitos. A raíz do conflicto con estes viña de que, segundo os de Portonovo, eran todos uns “boieros”, é dicir, “pes-

38 cabas ti unha cabala e a eles xa os tiñas peghados ó costado, e eso a nós non nos ghus- taba. E había, había follóns; paos non cheghou a haber, pero follóns si”. E, finalmente, resulta que o principal problema non estaba con ningún dos por- tos próximos, senón con Rianxo, no interior da veciña, polo norte, ría da Arousa. Re- sulta que os de Rianxo, xeiteiros todos eles, chegaban a Portonovo na seifa da sardiña, polo verán, e facían vida neste porto, no que vendían o que noite pola noite pescaban. Pero, segundo os informantes, o conflicto non se producía durante a estadía ou a pesca coas redes do xeito, senón “na retirada, cando se iban para a casa e roubaban o que po- dían... risóns...”. Como segundo paso no traballo de campo quixen coñece-lo que pensaban os de Bueu. Os meus informantes foron todos da mesma quinta que os de Portonovo e, ade- mais, alí tiven oportunidade de entrar en relación con vellos mariñeiros nativos da Illa de Ons e, desde hai uns anos, afincados coas súas familias na capital do seu concello. Mesmo puiden participar en tertulias conxuntas de mariñeiros de Bueu e da Illa nas que cada quen opinaba ó seu xeito. Por exemplo, un de Bueu, que confesaba que sempre o trataran moi ben en Portonovo, mesmo ofrecéndolle dormir alí cando se calaba unha su- rada e el andaba a pescar coa dorna, defendía ós mariñeiros de rapeta dicindo que xa vén de vello que “a posta hai que respectala. A posta da arte hai que respectala”. Un pescador coa poteira “pode ir hasta o barco pescando luras no medio do aparello, que non lle din nada... pero eles teñen dereito a arrodear”. Os de Ons non están de acordo, pois din que iso vale na propia costa, pero que non se pode ir rodear ós pescadores alle- os na súa, e que certamente os de Bueu facían iso cos de Portonovo, pero tamén o fací- an con eles na mesma Illa. Engaden que “cando iban os de aquí (Bueu) ó bou, que iban alí á Illa, tamén os vellos lle facían o mismo. Botábanlles pedras, botábanlles ramadas de pino, picábanlle o risón...”. Tamén me contaron os de Bueu que, efectivamente, os de Loira andaban perse- guindo ós barcos que sabían pescar para poñer se ó seu carón, pero, a diferencia dos afectados de Portonovo, xa que aqueles, como estamos a ver, eran mariñeiros de apare- llo, xustifican ós “boieros” cun vello refrán: “Pescar, non pescar, ca barquería andar”. Comentan entre eles os alcumes que se chamaban uns ós outros; así, os de Ons eran os “Jalos”, os de Bueu “Cabalos”, os de Portonovo “Carolos” e os de Marín -que por certo nunca aparecen como competidores- “Caghas na cubeta”. Pero no que tanto os de Bueu como os da Illa de Ons coinciden é en dicir que os peores elementos eran os de Rianxo. Nisto opinan igual cós de Portonovo. Dicíame un deles: “Viñan antes os do Norte, os dalá do Norte... (Escarabote, Rianxo) nuns botes ghrandes, neghros e nós o nome que lles tíñamos: están os burros na ría”. Hai unanimidade cando din que os de Rianxo eran ruíns. Dicíanme os de Ons que cando botaban as pezas a secar na Illa que se mataban entre eles por colle-los mellores secadoiros, que ían á taberna a mercar al- go e non se falaban nin no camiño... Esta é a idea que os da bocana da ría de Ponteve- dra (Illa de Ons, Portonovo, Bueu) teñen dos mariñeiros de Rianxo. Con esta investigación puiden comprobar que a veciñanza próxima non sempre é o factor desencadeante de malas relacións no mundo do mar. A cuestión é moito máis complexa do que eu imaxinaba, partindo do exemplo Muros-Porto do Son. Descubrín que é posible levarse peor con xentes de máis lonxe, sempre e cando haxa un choque

39 de intereses ou un comportamento agresivo por parte dos foráneos. No caso de Bueu había certamente un problema cos de Rianxo motivado sobre todo polo interese en apropiarse dos bancos de sardiña que entraban na ría de Pontevedra. Os primeiros eran uns instrusos, arriscados e ben coñecidos en máis dunha ría pola súa profesión de xei- teiros; os segundos tamén tiñan xeitos, pero traballaban preferentemente coas artes, co- as rapetas. Vemos, pois, un choque de técnica, unha confrontación por uso de diferen- tes artes incidindo na captura dos mesmos peixes. Os de Portonovo non podían ver ós de Rianxo, porque disque lles roubaban aparellos, cabos e rizóns cando remataba a temporada. Os de Bueu e Portonovo ou os de Bueu e a Illa de Ons tropezaban por ser bolicheiros os primeiros e “asoballar” coa superioridade das súas artes ós pobres pescadores de liña e dorna que eran os segundos. En fin, se algo queda claro é que a especialización de diferentes portos en artes distin- tas non conduce, como pensaba Twig Johnson, a unha eliminación de problemas entre eles. Os conflictos existen sempre no mundo da pesca, partindo da base de que os re- cursos son limitados e de que a envexa ten necesariamente que funcionar como catego- ría, tanto entre veciños do mesmo porto como entre distintas comunidades, para que o espírito de superación funcione e o mariñeiro poida sobrevivir, fronte ós demais, sen outras armas que o seu instinto, o seu coñecemento e mesmo a súa malicia.

A Moureira, xullo de 1997

40 BIBLIOGRAFÍA

ALMEIDA, Carlos Alberto Ferreira de (1981): “Território paroquial no Entre-Douro-e- Minho. Sua sacralização”. Nova Renascença. Vol. I. Tipografía Camões. Pó- voa de Varzim, 202-212. ALMEIDA, Carlos Alberto Ferreira de (1986): “A paróquia e o seu território”. Cader- nos do Noroeste. Sociedade, Espaço, Cultura. Minho terras e gente. Univer- sidade do Minho. Braga, 113-130. ALONSO, Eliseo (1987): Gamelas y marineros. Excma. Diputación Provincial. De- partamento de Publicaciones. A Guarda. CALO LOURIDO, Francisco (1978): La cultura de un pueblo marinero: Porto do Son. Monografías de la Universidad de Santiago de Compostela, 41. Madrid. CALO LOURIDO, Francisco (1984): “The Seafaring Fishing Family as an Economic Community in Porto do Son, Galicia, Spain”. In BELA GUNDA (Ed.): The Fishing Culture of the World. Akadémiai Kiadó. Budapest, 261-280. CALO LOURIDO, Francisco (1996): Xentes do mar. Traballos, tradición e costumes. Biblioteca A Nosa Terra. Nós os galegos. Edicións A Nosa Terra. Vigo. FABEIRO GÓMEZ, Manuel (1968): “La Villa de Noya: Defensas, Posesiones y Rega- lías”. Compostellanum. Vol. XIII, n.º 4, Santiago, 573-656. FERREIRA LORENZO, Antón (1995): As marcas dos mariñeiros da Guarda. Asocia- ción Naturalista Baixo Miño. A Guarda. GARCÍA, José Luis (1976): Antropología del territorio. Taller Ediciones JB. Madrid. GARCÍA ALLUT, Antonio (1990a): “Del libre acceso a la propiedad comunal: El ca- so de la comunidad pesquera de Muxía (Galicia)”. Eres (Antropología), vol. 2, 99-114. GARCÍA ALLUT, Antonio (1990b): “Estudio etnográfico dun espacio central na vida dos pescadores de Lira (A Coruña). Grial, 108. Galaxia, Vigo, 519-534. GARCÍA ALLUT, Antonio (1996): “A ‘outra’ ciencia: saberes artesanais e adaptación en dúas poboacións mariñeiras galegas”. A Trabe de Ouro. T. I. Ano VII. So- telo Blanco, 25. Santiago, 87-101. GARCÍA ORO, José (1987): Galicia en los siglos XIV y XV. T. II. Galicia Histórica. Fundación Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fenosa. Pontevedra. GRAÇA, António Santos (1932): O Poveiro. Póvoa de Varzim. HARDIN, Garret (1968): “The tragedy of the commons”. Science, 162: 1243-1248. LARANJEIRA, Lamy (1984): O Furadouro. O povoado, o homem e o mar. Câmara Municipal de Ovar. Ovar LISÓN TOLOSANA, Carmelo (1973): Ensayos de Antropología Social. Editorial Ayu- so, Madrid.

41 MENESES, Inês Salema e MENDES, Paulo Daniel (1996): Se o mar deixar. Comuni- dade e género numa povoação do litoral alentejano. Edições do Instituto de Ciências Sociais da Universidade de Lisboa. Viseu. MOUTINHO, Mário (1985): Historia da pesca do bacalhau. Por uma antropologia do”fiel amigo”. Imprensa universitária, n.º 40. Editorial Estampa. Lisboa. NEIVA, Manuel Albino Penteado (1987): “As marcas dos pescadores de Esposende”. Actas do Colóquio Manuel de Boaventura. Câmara Municipal de Esposende. Esposende, 217-233. NETTO, María Teresa de M. Lino (1949): “A linguagem dos pescadores e lavradores do concelho de Vila do Conde”. Sep. da Revista Portuguesa de Filologia. Vols. I e II, Coimbra. OLIVEIRA, Carlos Ramos de (1974): “A abordagem ecológica no estudo de popu- lações de pescadores - um estudo de caso”. In memoriam António Jorge Dias. Vol. 1. Lisboa, 369-377. PASCUAL FERNÁNDEZ, José (1991): Entre el mar y la tierra. Los pescadores arte- sanales canarios. Ministerio de Cultura. Dirección General de Cooperación Cultural. Editorial Interinsular Canaria. RODRÍGUEZ PAZOS, P. Manuel (1972): Un pleito de pesca en la Ría de Muros y Puerto del Son. Edición Especial del Sindicato de la Pesca. Madrid. SÁNCHEZ FERNÁNDEZ, Juan Oliver (1992): Ecología y estrategias sociales de los pescadores de Cudillero. Siglo Veintiuno de España Editores, S. A., Madrid. SANMARTÍN ARCE, Ricardo (1979): “Modo de vida y estrategias tradicionales de los pescadores de la Albufera de Valencia”. In CÁTEDRA TOMÁS, M.ª e SAN- MARTÍN ARCE, Ricardo: Vaqueiros y pescadores. Dos modos de vida. Akal Editor, Madrid. S/A (1979): Siglas poveiras. Catálogo da exposição documental e bibliográfica. Mu- seu Municipal de Etnografia e História da Póvoa de Varzim. Póvoa de Varzim.

42 EL PAPEL DE LA FAMILIA EN LA POBLACIÓN DE PESCADORES DE CUDILLERO

Juan Oliver Sánchez Fernández

Con frecuencia se contrapone la pesca “artesanal” o “tradicional” a la pesca “in- dustrial” o “moderna”. Por ejemplo, se ha señalado que en la pesca “tradicional” los la- zos de parentesco ejercen una influencia dominante en la constitución de las unidades de producción, lo que algunos consideran como un indicador de una sociedad precapi- talista. Por contraposición, los lazos de parentesco se consideran secundarios o perifé- ricos en la pesca “industrial”. Así, Montero Llerandi (1985) ha indicado que en la pes- ca preindustrial existen lazos de parentesco entre los miembros de la tripulación en tan- to en la pesca industrial no se dan estos lazos de parentesco. De otro lado, se ha relacionado la pesca “artesanal” o “industrial” con el tamaño de los pesqueros, el número de tripulantes o las técnicas de pesca empleadas. Así, los barcos más grandes llevan un mayor número de tripulantes y a la inversa. Sanz Me- néndez (1983) encuentra entre los pescadores de la zona costera de Lugo una clara di- ferencia entre las embarcaciones de menos de 20 TRB y las de mayor tonelaje. En las primeras el número medio de tripulantes es de 3,2 personas por embarcación, en tanto que en las de más de 20 TRB el número de tripulantes oscila entre 12,8 y 16 marine- ros. Sanz Menéndez sostiene que en las embarcaciones superiores a 20 TRB se da un tipo de cooperación capitalista distinto del existente en las formas precapitalistas, fun- dado este último “en unas condiciones de producción que eran propiedad común y en los individuos que estaban ligados a una entidad comunitaria”. Pascual Fernández (1991) afirma que en el caso de Canarias la tripulación media de las embarcaciones me- nores de 20 TRB es de 2,8 personas y de 13,2 personas en los barcos de 20 a 100 TRB. Montero Llerandi (1985) señala que el número de tripulantes en la pesca preindustrial es de 1 a 10, y de más de 10 en la pesca industrial. Se argumenta que en los pesqueros más pequeños la propiedad y la composición de la unidad de producción es de tipo fa- miliar; en cambio, en los barcos más grandes el pescador deja de ser propietario de los medios de producción y se convierte en trabajador. Asimismo, se ha subrayado que el sistema de distribución de ingresos económi- cos en la pesca “artesanal” o “tradicional” se realiza mediante el «sistema a la parte», es decir, no hay un salario fijo semanal o mensual sino que la retribución del propieta- rio de los medios de producción y de la mano de obra fluctúa según las capturas reali- zadas y el precio alcanzado en la lonja o en el mercado, una vez descontados los gas- tos de la expedición de pesca. Ahora bien, el sistema concreto «a la parte» utilizado va- ría de un lugar a otro según el tamaño del barco o las artes de pesca empleadas. Tomando como punto de partida mi investigación de campo en el puerto pesque- ro de Cudillero (Asturias), este trabajo va a tratar de examinar algunas de estas afirma- ciones.

43 MEDIOS DE PRODUCCIÓN La flota pesquera de Cudillero es muy heterogénea. Los pesqueros varían en po- tencia, tamaño, equipo tecnológico, artes de pesca y número de tripulantes. He estable- cido 3 categorías de pesqueros según el tamaño: artesanales, costeros o de litoral y de altura (Sánchez Fernández, 1992). El tamaño está relacionado con la inversión de ca- pital realizada. Esta clasificación muestra una línea de continuidad entre diferentes ti- pos de pesca. Si nos atenemos a la anterior oposición, los pesqueros artesanales y cos- teros o de litoral se englobarían dentro de la pesca preindustrial, y los de altura dentro de la pesca industrial. El tamaño de los pesqueros artesanales se sitúa entre 2 y 15 TRB. Se distinguen los botes de calar o pincheros de los botes de palangre. Los botes de calar son embar- caciones de 2 a 9 TRB y de 7 a 9,5 m de eslora, con un motor de gasóleo de 40 a 100 HP. Su tripulación es de 2 a 3 personas. Faenan con la técnica de calar o pincho en ca- laderos ubicados a una distancia de 12 a 14 km de Cudillero en los que cogen merluza, besugo, birrey, barbada, bacaladilla, farol, etc., regresando diariamente al puerto. Esta técnica consiste en una línea principal de nylon, denominada madre o tanza, de la que salen en el extremo final unos ramales más finos -pipios o brazoladas- de 1 m de lon- gitud a los que se empatan anzuelos, encarnados con «parrocha» o sardina pequeña. Es- te aparejo es largado en vertical, sirviéndose de varas o cañas de bambú. Se colocan de 25 a 35 anzuelos en cada aparejo. Los botes de palangre son embarcaciones de 10 a 15 TRB y de 9,5 a 10,5 m de eslora, con un motor de gasóleo de 60 a 160 HP. Su tripulación es de 4 a 6 personas. Pescan con la técnica del palangre de piedra y bola en los caladeros de la plataforma asturiana, donde atrapan merluza, besugo, birrey, faneca, etc., retornando al puerto ca- da 2 o 3 días o el fin de semana. El palangre consiste en una línea principal o madre de nylon, de la que a intervalos regulares salen unos ramales o hilos más cortos, denomi- nados brazoladas o pipios, empatados a anzuelos. El aparejo es colocado en horizontal en el mar, lastrándose en el fondo con piedras y suspendiéndose entre aguas con bolas de zinc o plástico. Los pesqueros costeros o de litoral son embarcaciones de 16 a 59 TRB y de 12,5 a 20 m de eslora, con motores de gasóleo de 130 a 400 HP. Su tripulación es de 6 a 8 personas. De noviembre a mayo pescan con el palangre de piedra y bola en los calade- ros de la plataforma asturiana, regresando al puerto cada 2 o 3 días o el fin de semana. Capturan merluza, besugo, abadejo, congrio, faneca, palometa roja, rodaballo, etc. De junio a octubre se dedican a la pesca del bonito con la técnica de la «cacea» en el Atlán- tico, permaneciendo en alta mar de 12 a 18 días. La «cacea» se efectúa con anzuelos y cebo artificial mientras el barco está en movimiento. Algunos de ellos faenan con li- cencias de la CEE en los caladeros de Francia y Gran Bretaña, y otros sin licencias. Los pesqueros de altura son barcos grandes, de 20 a 30 m de eslora y de 60 a 150 TRB, con motores de gasóleo de 400 a 600 HP. Su tripulación es de 13 a 14 per- sonas. De noviembra a mayo faenan con el palangre en los caladeros de la plataforma asturiana o con licencias semestrales o anuales en la plataforma francesa donde cogen

44 merluza, abadejo, faneca, etc., permaneciendo en alta mar de 8 a 12 días. En verano persiguen el bonito con la técnica de la «cacea» en el Atlántico, entre las islas Azores e Irlanda, faenando de 20 a 30 días seguidos en el mar.

LA FAMILIA Entre los pescadores pixuetos predomina hoy en día la familia nuclear, con resi- dencia neolocal. Existe una rígida separación de roles sexuales entre los pescadores: los hombres se dedican a la pesca en tanto las esposas gobiernan los asuntos domésticos y realizan las tareas ordinarias de la casa pero, en general, no trabajan como asalariadas en tierra ni se enrolan en los pesqueros como tripulantes. Sólo algunas mujeres realizan labores de cocina, limpieza y servicio en los restaurantes y cafeterías de la villa o bien trabajan en pequeñas tiendas. El embarazo, la crianza y el cuidado de los hijos no favorecen el trabajo de la mujer en la pesca o en los negocios establecidos en la villa, sobre todo cuando el marido permanece mucho tiempo alejado del hogar. Empero, en épocas pa- sadas, las mujeres realizaban trabajos extradomésticos en tierra. Ellas ayudaban a reti- rar el pescado atrapado en las redes, transportaban el pescado a la lonja y a las fábricas de salazón y conservas emplazadas en la villa o bien tenían un empleo en éstas. Había también vendedoras de pescado que lo distribuían por los pueblos de los concejos ve- cinos. Las mujeres «rederas» se encargaban de coser y remendar los paños de las redes. A principios de los sesenta, las esposas de los tripulantes se ocupaban de conseguir y llevar la carnada a los barcos así como de limpiar la nevera y las cajas de pescado. La mujer ejerce un papel muy activo e influyente, a veces de forma sutil e indi- recta, en la sociedad y en la familia. Ella se ocupa de la casa y sus pertenencias, de las reparaciones o mejoras domésticas así como de los cuidados médicos o sanitarios pres- tados a sus miembros, despacha la correspondencia, tramita en las instituciones y orga- nismos oficiales los papeles relativos a la marcha de la empresa pesquera o de la fami- lia, se encarga del pago de facturas y de la demanda de créditos o la retirada de fondos en el banco, presta ayuda en los desembarcos de pescado en el muelle, está presente en la subasta de pescado en la lonja, lleva la contabilidad de la empresa y hace la partición con los tripulantes en el bar o en la casa, administra los ingresos económicos de la fa- milia, interviene en la asignación de bienes en la dote y en la herencia e influye en las decisiones del marido sobre las inversiones de capital. La mujer se encarga también de la crianza y educación de los hijos. Mientras el marido permanece en alta mar, ella acapara la máxima autoridad en el hogar. Cuando el marido regresa a tierra, el padre se muestra más comprensivo con el comportamien- to de los hijos. Los padres, y en particular la madre, mantienen unas relaciones de mayor inti- midad y armonía con la hija. En el momento en que los padres se jubilan, son mayores o están enfermos, la hija les proporciona ayuda. En cambio, las relaciones de los sue- gors con la nuera suelen ser más distantes y tensas. La permanencia prolongada del hi- jo en la mar inhibe las interacciones frecuentes con los padres.

45 La transmisión de la propiedad en la herencia es bilateral, a partes iguales entre todos los hijos. En teoría, tanto los varones como las hembras reciben la misma pro- porción en la herencia, bien cuando contraen matrimonio, bien cuando envejecen o fa- llecen los padres. Sin embargo, en la práctica, los padres procuran beneficiar más a las hijas que a los hijos, transmitiéndoles en vida una mayor proporción de bienes, en par- ticular dinero en metálico. De esta forma, las hijas resultan las favorecidas en la heren- cia. Ello se debe a dos razones. De un lado, las hijas solteras hacen recados y partici- pan en las tareas domésticas diarias, además de que ayudan a descargar el pescado en el muelle y a transportarlo a la lonja sin ninguna retribución económica, en tanto el hi- jo enrolado en un pesquero recibe el quiñón correspondiente cuando finaliza la expedi- ción de pesca. De otro, las relaciones entre los padres y las hijas son más intensas y ar- moniosas. La mayor recompensa económica a éstas en vida de los padres trata de re- forzar las buenas relaciones entre ellos y compensar los desvelos de las hijas cuando los primeros envejecen o enferman. La transferencia de bienes a las hijas en vida de los pa- dres constituye una especie de garantía de protección social en la vejez y enfermedad. En general, los hijos se enrolan en un pesquero cuando concluyen la escolariza- ción obligatoria, a los 16 o 17 años. Muchas personas se hacen pescadores por tradición familiar. De chicos han salido a la mar, en los momentos de ocio, en el barco de los pa- dres o parientes y conocen los problemas reales de la pesca y de la mar. De otro lado, los padres fomentan en los hijos la afición a este <>, transmitiéndoles sus co- nocimientos y experiencias personales sobre esta ocupación. El tema recurrente de con- versación en la sociedad y en la familia es siempre la pesca. Algunos jóvenes inician el aprendizaje de la pesca en el barco del padre o de algún familiar en el que permanecen o bien cambian con el tiempo a otras embarcaciones que cogen mayores cantidades de pescado.

PROPIEDAD FAMILIAR DE LOS MEDIOS DE PRODUCCIÓN Se ha señalado que en la pesca, sobre todo la artesanal y costera, los miembros de la familia poseen, gestionan y trabajan en la empresa pesquera. Esta es una unidad de explotación de pequeña escala en la que la propiedad de los medios de producción está en manos de la propia familia. El pescador es dueño y gestor a la vez que miem- bro del grupo de trabajo. De ahí que diversos investigadores (Baks y Postel-Coster, 1977; Miller y Van Maanen, 1979; Stiles, 1979; Wadel, 1972; Ward, 1967) sobre co- munidades de pescadores afirmen que el capital invertido en la adquisición de barcos y aparejos de pesca es una propiedad o un negocio familiar. Se ha indicado que la propiedad familiar está relacionada con el bajo nivel de ca- pitalización de la empresa. Cuando el capital invertido es pequeño, la familia puede de- tentar el mismo. En cambio, cuando la inversión de capital aumenta, la propiedad tien- de a ser compartida por diferentes familias; además, el propietario no suele participar en el proceso productivo sino que ejerce en tierra las tareas de gestión de la empresa. Como sucede con otras poblaciones de pescadores de España y de todo el mundo, en el puerto de Cudillero la propiedad de los medios de producción es de tipo familiar y

46 está muy fragmentada. El pesquero suele pertenecer a los miembros de una familia. Son numerosos los propietarios de pequeñas embarcaciones. Por ejemplo, en diciembre de 1987, había 96 pesqueros de 3 a 15 TRB que pertenecía cada uno de ellos a una sola per- sona. No hay armadores que sean propietarios de varios barcos a la vez ni armadores «de tierra», es decir, propietarios que dirijan desde tierra el proceso de extracción de los re- cursos marinos. Los armadores van enrolados como patrones de pesca y están al co- rriente de la pesca y de los problemas de los tripulantes. La familia proporciona, pues, capital y mano de obra a la unidad de producción. La propiedad familiar responde a varios factores. En primer lugar, es un meca- nismo que permite al pescador la progresiva acumulación de capital. Gran parte de los actuales armadores han empezado a trabajar como tripulantes sin cargos en barcos no familiares ya que no disponían de capital propio en la familia. En los años setenta, du- rante la explotación con el pincho y el palangre de la merluza y el besugo en los cala- deros de la plataforma asturiana, muchos de estos tripulantes se convirtieron en arma- dores de pesqueros artesanales o costeros o de barcos grandes que operaban en Francia. El control de la propiedad del barco fue la estrategia que posibilitó el aumento del ni- vel de riqueza de estos pescadores. La peculiar retribución económica mediante el «sis- tema a la parte» da lugar a que, en los pesqueros inferiores a 15 TRB, el dueño del bar- co reciba, unas vez deducidos los gastos de la expedición de pesca, entre el 33 y el 45% del valor económico de las capturas, y, en los barcos mayores, entre el 51 y el 56%. De otro lado, el propietario del barco suele desempeñar el cargo de patrón de pesca, reci- biendo 2 quiñones en vez de 1, como percibe un tripulante corriente; además, si un ar- mador contratara a un patrón de pesca ajeno a la propiedad, le ha de entregar otro qui- ñón de su parte. De esta forma, el armador dejaría de ganar 3 quiñones. Es, pues, ma- nifiesto que este sistema de «partición económica» permite al propietario enrolado como patrón de pesca elevar de forma considerable el nivel de beneficios económicos dado que este último suele recibir entre el 51 y el 65% del importe económico de las ventas en la lonja. El pescador no persigue, como a veces se dice de las sociedades pre- capitalistas, la mera subsistencia o la simple satisfacción de las necesidades. El ascenso a la categoría de armador y patrón de pesca mejora claramente la po- sición socioeconómica del pescador. De ahí que éste argumente que, si no hubiera di- cho incentivo económico, la gente no se arriesgaría a invertir el capital en el negocio pesquero ni se afanaría en trabajar a bordo del barco o en ocupar cargos de responsabi- lidad sino que preferiría disfrutar en tierra de las rentas del capital depositado en el ban- co o invertido en otra actividad. Por otra parte, cuando el armador se hace mayor, enferma, se jubila o fallece, es corriente que venda su parte a los demás propietarios o tripulantes, o bien la transmita a sus descendientes. De esta forma, se evita la concentración del capital en pocas ma- nos y la formación de grandes empresas pesqueras. La organización de empresas con armadores de tierra se da en compañías alta- mente capitalizadas, que cuentan con un elevado nivel de inversión, producción y be- neficios. Estas empresas disfrutan de las ventajas de una economía de escala, dispo- niendo de abundantes recursos propios con los que pueden aguantar los períodos de un

47 drástico descenso de las capturas. Ahora bien, los pescadores de Cudillero no han reu- nido el capital suficiente para invertir como armadores de tierra en barcos de gran altu- ra sino que han constituido empresas de pequeña escala. El problema consiste en que la reducida inversión de capital en ellas las hace muy vulnerables cuando escasea la pesca o los recursos económicos. En segundo lugar, el armador enrolado como patrón de pesca ejerce un mayor control de la actividad productiva a bordo del barco. Conoce de primera mano los pro- blemas reales de la pesca y de los tripulantes a la vez que planifica la organización y ritmo de trabajo en el barco, supervisando diariamente la ejecución de las tareas asig- nadas. El reducido tamaño del grupo de trabajo -2 o 3 personas en un bote de calar y 13 o 14 en los barcos más grandes- permite una estrecha vigilancia del comportamien- to del grupo de trabajo y la intensificación del esfuerzo. Esta situación aminora el po- tencial conflicto entre el armador-patrón de pesca y los demás tripulantes y favore unas relaciones más personales y armoniosas entre todos los miembros del grupo de trabajo. Las expresiones pixuetas «hacienda, tu amo te vea» o «la industria no mandada por su propietario es “hacienda de perdíos”» recogen las ventajas de dicho sistema. Desde es- ta perspectiva, la propiedad familiar mejora la eficiencia y rentabilidad de la unidad de producción y contribuye a la viabilidad o expansión de la empresa pesquera. Por último, la propiedad familiar permite hacer frente a los momentos en que descienden las capturas de pescado o sus precios. Hay que tener presente que la pesca tiene lugar en un medio natural y social altamente incierto y competitivo. El pescador tiene que afrontar unas circunstancias meteorológicas adversas. Además, las poblacio- nes de peces fluctúan de forma irregular tanto en el espacio como en el tiempo, con- centrándose más en unos lugares que en otros. Los recursos marinos son bienes comu- nales que pueden ser detraídos por unos en detrimento de otros y que imposibilitan un control y acceso exclusivo por un grupo de personas. El precio del pescado oscila brus- camente en la lonja a lo largo del día o de un día o semana para otro. La articulación monetaria de la actividad pesquera con un sistema de mercado incentiva la extracción de los recursos marinos. Estos factores llevan a que el pescador intensifique en el pre- sente el esfuerzo en busca de cantidades crecientes de pescado, lo que da lugar a un comportamiento competitivo que termina a veces en agotamiento de las poblaciones de peces. Asimismo, el sistema a la parte reduce el riesgo de la empresa ya que no hay que abonar a los tripulantes un salario semanal o mensual fijo. La participación del empre- sario y sus familiares en la unidad de producción evita la contratación de mano de obra ajena, que podría abandonar la pesca si ésta sufre pérdidas o no resulta rentable. De es- ta forma disminuyen los costes variables de la mano de obra, lo que facilita la supervi- vencia de la empresa familiar. Los pescadores propietarios de los barcos pueden sopor- tar la caída de los beneficios o las pérdidas, incrementando el tiempo de trabajo. Por ejemplo, a partir de 1985, han entrado en declive los caladeros de la plataforma astu- riana. Hoy en día muchos armadores sostienen que pueden tolerar el agotamiento de los caladeros porque la pesca es una actividad familiar en la que la mano de obra del pro- pietario y otros parientes como hijos o hermanos reducen los costes variables de la uni- dad de producción. Se origina así una autoexplotación de la mano de obra familiar. En

48 cambio, los armadores de tierra son proclives a abandonar la empresa cuando ésta su- fre pérdidas o disminuye fuertemente su rentabilidad. Como ha señalado Löfgren (1972), las empresas pesqueras de tipo familiar se adaptan bien a las situaciones de in- certidumbre y cambio económico ya que disponen de una mayor capacidad para absor- ber los shocks. El incremento del propio esfuerzo reduce los costes de mantenimiento de la unidad de pesca, lo que compensa la disminución de las capturas y las pérdidas en las épocas en que escasea el pescado.

CONSTITUCIÓN DE SOCIEDADES PESQUERAS DE TIPO FAMILIAR En el puerto de Cudillero, la empresa pesquera puede ser propiedad de un solo armador o de varios armadores, denominados socios. Las sociedades pesqueras se constituyen cuando el capital requerido por la inversión es mayor del que reúne una per- sona o ésta no quiere asumir los riesgos y costes de una inversión onerosa o bien es transmitida en herencia la propiedad. Están formadas por parientes, amigos o conoci- dos. Se han desarrollado sobre todo en los años setenta, en los que se incrementó la flo- ta pixueta que explotaba los ricos caladeros de merluza y besugo en la plataforma as- turiana y en las aguas comunitarias. Esta estrategia ha permitido a los compañeros o tri- pulantes sin cargos el ascenso de posición social. La encuesta realizada en diciembre de 1987 sobre la totalidad de la flota pixueta concluía que la propiedad del barco pertenecía a 1 armador en 118 casos (el 76,6% del total) y a 2 o más socios en 36 casos (el 23,4% del total). Ahora bien, los lazos de parentesco juegan un importante papel en la constitu- ción de las sociedades pesqueras. Así, en 25 barcos (el 69,4% de las sociedades pes- queras) la propiedad era compartida por un grupo de parientes agnaticios o patrilinea- les (Cuadro 1).

CUADRO 1 Distribución de las sociedades pesqueras pixuetas según los vínculos familiares entre los propietarios en diciembre de 1987. Padres e hijos Hermanos Cuñados Sin parentesco TOTAL 9 (25%) 16 (44,5%) 3 (8,3%) 8 (22,2%) 36 Fuente: Elaboración propia.

El grupo de parentesco más frecuente es el integrado por hermanos. Así, 16 bar- cos (el 44,5%) se había constituido como una sociedad pesquera perteneciente a 2 o más hermanos, en tanto 9 (el 25%) eran propiedad del padre y alguno de los hijos. Cuando están integradas por hermanos, éstos pueden estar casados, formando familias nucleares independientes. Otras veces se trata de hermanos jóvenes y solteros que vi- ven bajo el mismo domicilio. Los hermanos constituyen una unidad que comparte el riesgo de la inversión sobre la base de la mutua confianza, o bien han heredado la pro- piedad del padre, jubilado o fallecido.

49 Cuando las sociedades pesqueras están formadas por el padre y alguno de los hi- jos, el primero, jubilado o en activo, ha transmitido a sus hijos una parte o la mayoría del capital reunido. En ocasiones, el hijo está soltero y reside en el mismo hogar que el padre; en otras, los hijos se han casado y establecido su residencia con independencia de la de los padres. Por último, otros 3 barcos eran propiedad de personas emparentadas por afinidad -o cuñados- y 8 de personas no emparentadas entre sí. Estos datos sugieren que, si bien los vínculos de parentesco son importantes en la constitución de sociedades pesqueras, no son los únicos que se utilizan cuando se ac- cede a la propiedad de la empresa pesquera. Hay sociedades que están integradas por amigos o conocidos y funcionan bien. Ahora bien, la marcha de una sociedad pesquera está erizada de tensiones y di- ficultades que pueden llevar a su ruptura. Una encuesta efectuada en diciembre de 1988 sobre el total de barcos pixuetos mayores de 9 TRB ponía de manifiesto que 21 (el 28,8%) eran propiedad de 2 o más armadores en tanto 39 (el 53,4%) pertenecían en esa fecha a un solo armador. Sin embargo, los otros 13 (el 17,8%) habían sido en el pasa- do propiedad de varios armadores, rompiéndose posteriormente la sociedad por discre- pancias y conflictos entre los socios (Cuadro 2).

CUADRO 2 Formación de sociedades pesqueras en los barcos mayores de 9 TRB, con base en el puerto de Cudillero, en diciembre de 1988.

Número de barcos constituidos en la actualidad 21 (28,8%) como sociedad pesquera Número de barcos, en la actualidad 39 (53,4%) de propiedad individual Número de barcos actualmente de propiedad individual, 13 (17,8%) pero en el pasado constituidos como sociedad pesquera

Fuente: Elaboración propia.

Las desavenencias entre los socios suelen estar relacionadas con la distribución de cargos a bordo del barco. Cuando la propiedad del barco es de varios armadores, es habitual que uno de ellos haga de patrón de pesca en tanto los demás desempeñan los cargos de patrón de costa o motorista. Sin embargo, el patrón de pesca goza de la ven- taja de que percibe un mayor nivel de ingresos económicos (3 quiñones) que el patrón de costa o el motorista (2 quiñones) y detenta el máximo poder en la unidad de produc- ción y un estatus social destacado. Para evitar los conflictos asociados a las diferencias de retribución económica de los cargos, está establecido el acuerdo de que se entregue con cargo a la parte de la sociedad los quiñones necesarios para equiparar los ingresos

50 económicos de todos los socios. De esta forma, todos reciben el mismo número de qui- ñones, es decir, tres. A pesar de este acuerdo económico, son frecuentes las fricciones entre los socios. La raíz del conflicto radica en que los propietarios del barco buscan el poder, el estatus y el prestigio social derivados del cargo de patrón de pesca. Ahora bien, la mujer desempeña un importante papel en la agudización o, al con- trario, la mitigación de las tensiones entre los socios. Con frecuencia, las esposas favo- recen las disputas por el acceso al poder de decisión, el estatus y el prestigio social que acapara el patrón de pesca en el barco y en la sociedad. Este asume en público el pro- tagonismo del éxito de la expedición de pesca. Y la mujer del patrón considera que su esposo tiene más «mando» y prestigio que los demás socios que ejercen cargos con me- nor estima social como patrón de costa o motorista. Empero, sucede que cuando la sociedad pesquera está integrada por hermanos, las cuñadas fomentan las desavenencias entre los socios por el acceso al cargo de pa- trón de pesca, contribuyendo de esta forma a la ruptura de la sociedad. En cambio, cuando está formada por cuñados, sus esposas o hermanas se suelen entender mejor, propiciando unas relaciones más armoniosas y cordiales entre sí. La sociedad funciona entonces mejor y es más estable.

RECLUTAMIENTO DE MANO DE OBRA Diversas investigaciones antropológicas han subrayado el importante papel de los lazos de parentesco en el reclutamiento de la mano de obra para la unidad de pesca. Se ha señalado que muchas tripulaciones están formadas por un núcleo de parientes o familiares. Ya hemos indicado que la pesca “tradicional” o “artesanal” se asocia a la presencia de parientes en la unidad de produccción. Por ejemplo, se ha destacado que en poblaciones de pescadores del Atlántico Norte como en las Islas Faroe (Blehr, 1963), en la costa del Canadá (Breton, 1973), en Terranova (Britan, 1979; Nemec, 1972), en la isla Tory (Irlanda) (Fox, 1978), en las costas de Suecia y Noruega (Löfgren, 1972; Wa- del, 1972), en Bretaña (Francia) (Jorion, 1982), entre los fanti de Ghana (Christensen, 1977) al igual que en algunas comunidades de España (Galván Tudela y Pascual Fer- nández, 1989; Pascual Fernández, 1991; Siches, 1991), la tripulación está constituida por parientes agnaticios (principalemente padre e hijos, hermanos o primos patrilatera- les) y afines políticos. A veces son sociedades con un sistema de parentesco bilateral en el que la propiedad desempeña un destacado papel en el reclutamiento de la mano de obra o esta última es limitada. Por contra, en algunas comunidades de pescadores de México, la mano de obra está integrada en su núcleo principal por amigos, conocidos y vecinos con los que el propietario del pesquero sostiene unas relaciones impersonales que no comprometen su autoridad en la unidad de producción (McGoodwin, 1976). En otras sociedades, el reclutamiento de la tripulación se realiza tanto a través de los lazos familiares como de los contractuales. El propietario selecciona a parientes y a conocidos, amigos y vecinos (Alexander, 1977; McCay, 1979; Norr, 1975; Orbach, 1977; Stiles, 1979; Ward, 1967). Este sistema trata de amortiguar la incertidumbre vinculada al

51 ciclo de desarrollo del grupo doméstico o al reclutamiento familiar, a la existencia de al- ternativas de empleo en el propio lugar o en otras áreas, o bien a migraciones. En el puerto de Cudillero, la mano de obra es reclutada a través de los vínculos de parentesco, amistad y vecindad. El patrón de pesca suele seleccionar a personas a las que conoce personalmente o por referencias de otros. Los habitantes de la villa gozan de ma- yores oportunidades de empleo ya que están emparentados con el patrón de pesca o bien le conocen. El hecho de que la gente resida en un núcleo pequeño de población, centra- da en la pesca, crea una estrecha red de relaciones personales que contribuye a su reclu- tamiento como tripulantes. Además, la mayoría de los pescadores han nacido en el pro- pio lugar, en el seno de familias marineras, aprendiendo el «oficio» por tradición. Los datos estadísticos sobre la flota pixueta ponen de manifiesto que las tripula- ciones de las embarcaciones de pincho y de palangre están integradas tanto por parien- tes como por amigos y conocidos. En las embarcaciones de pincho, no obstante, el parentesco desempeña un im- portante papel en la selección de los miembros de la unidad de pesca. La tripulación de estos botes está integrada por dos o tres hombres, uno de ellos el armador, que hace de patrón de pesca. En el 38,3% de los casos (36 botes de calar de un total de 94), el vín- culo entre el patrón de pesca y uno de los tripulantes es el de padre e hijo. En el 11,7% de los pesqueros (11 casos) el nexo entre el patrón de pesca y alguno de los tripulantes es el de dos hermanos cuyo padre se ha jubilado, fallecido o trabaja en otra unidad de pesca o actividad, o bien no tienen hijos o éstos están en edad escolar, etc. Así, en el 50% de los pesqueros la relación entre los tripulantes es la de un grupo de agnados. En 5 embarcaciones el nexo es el de tío-sobrino o primos y en 7 (el 7,4%) el de cuñados. Por último, en 35 casos no hay ningún lazo de parentesco o afinidad entre el patrón de pesca y alguno de los tripulantes. Son patrones que no disponen de mano de obra en la propia familia porque sus hijos o familiares están en período de escolarización obliga- toria, cursan estudios universitarios, se dedican a una actividad laboral distinta o han emigrado fuera. De otro lado, en los 35 pesqueros sin parentesco entre los tripulantes, hay 7 en los que el dueño, ya jubilado, detenta la propiedad aunque un hijo suyo ejer- ce el cargo de patrón de pesca (Cuadro 3).

CUADRO 3 Relaciones de parentesco entre el patrón de pesca y algún tripulante en los botes de calar con base en el puerto de Cudillero, en diciembre de 19871. Padre e hijo Hermanos Tío y sobrino Primos Cuñados Sin parentesco Total 36 (38,3%) 11 (11,7%) 3 (3,2%) 2 (2,1%) 7 (7,5%) 35 (37,2%)* 94 * En la columna 6 hay 7 casos en los que el armador está jubilado, desempeñando el cargo de patrón de pesca un hijo suyo. Fuente: Elaboración propia.

1 Cuando el patrón de pesca está emparentado en distinto grado con diversos tripulantes computamos primero las personas con parentesco más próximo (padre e hijo o hermanos antes que tío y sobrino, pri- mos o afines) y de diferente generación (padre e hijo antes que hermanos y tío-sobrino antes que primos). En el caso de los afines incluimos primero a los cuñados y después la relación entre yerno y suegro.

52 En los botes de pincho con tres tripulantes, la tercera persona puede estar tam- bién emparentada con el patrón de pesca (es un hijo, un hermano, un tío, un sobrino, un primo o un cuñado) o no tener ningún lazo de parentesco. Estos datos destacan el importante papel del parentesco en el reclutamiento de mano de obra en los pesqueros pequeños. Sin embargo, los lazos familiares no son los únicos que se movilizan cuando se constituyen grupos de trabajo. Estos pueden estar también formados por amigos, conocidos o vecinos de la villa. También en los pesqueros de palangre, cuya tripulación oscila entre 4 o 5 en los más pequeños y 13 o 14 en los más grandes, se da el sistema de reclutamiento familiar de la mano de obra (Cuadro 4). En el 30% de los casos (18 pesqueros de un total de 60) la relación entre el patrón de pesca y alguno de los tripulantes era la de padre e hijo, y, en el 23,3% (14 barcos) la de hermanos. Así, el grupo de agnados estaba presente en el 53,3% de las embarcaciones. Otro grupo estaba integrado por primos (2 casos) o tío-so- brino (3 casos). En otros 6 pesqueros (el 10%) había relaciones de afinidad como cu- ñados (4 casos) o yerno-suegro (2 casos). Además, en una misma unidad de producción se pueden dar diferentes clases de parientes y afines como primos, sobrinos, tíos, cuña- dos, etc. Por último, había otros 17 pesqueros (el 28,3%) en los que no existía ninguna relación de parentesco y afinidad entre el patrón de pesca y uno de los tripulantes. Eran conocidos, vecinos y forasteros.

CUADRO 4 Relaciones de parentesco entre el patrón de pesca y alguno de los tripulantes en los pesqueros de palangre, con base en el puerto de Cudillero, en diciembre de 1987.

Padre e Yerno- Sin Hermanos Tío-sobrino Primos Cuñados Total hijo suegro parentesco 14 (23,3%) 3 (5%) 2 (3,3%) 4 (6,7%) 60 18 (30%) 2 (3,3%) 17 (28,4%) Fuente: Elaboración propia.

Ahora bien, aunque estos datos estadísticos reflejan la existencia de un vínculo de parentesco entre el patrón de pesca y uno de los tripulantes, los demás miembros de la tripulación -entre 4 y 14 personas- pueden estar o no emparentados y en diferente grado. En algunos casos podemos encontrar sólo una persona que tiene lazos de paren- tesco con el patrón; en otros, la mayoría o gran parte de los tripulantes están emparen- tados en distinto grado con el patrón. Con todo, cuando aumenta el tamaño de la tripu- lación es más probable que se recluten personas sin parentesco ya que no hay mano de obra familiar suficiente. El sistema familiar de reclutamiento de la fuerza de trabajo trata, por una parte, de beneficiar en el empleo a los propios parientes y afines. Por otra, reduce los costes variables de la unidad de producción, salvaguardando la viabilidad de la empresa en los momentos de incertidumbre o crisis económica. En las economías de pequeña escala la

53 mano de obra familiar es capaz de hacer frente a los períodos de disminución de las cap- turas de pescado, intensificando el esfuerzo y conformándose con un bajo nivel de in- gresos económicos. Asimismo, el reclutamiento familiar de mano de obra favorece unas relaciones más armoniosas y cordiales entre los miembros de la tripulación. Se movili- zan entonces los lazos afectivos de los parientes en beneficio de una empresa común. Ahora bien, las relaciones de parentesco no son determinantes o únicas en la formación de la unidad de pesca. Se pueden constituir grupos de trabajo sobre la base de relacio- nes de amistad y vecindad. Distintos factores como migraciones, abundancia o escasez de mano de obra, períodos de aumento o descenso de las capturas de pescado, oportu- nidades de empleo en la pesca o en otra actividad condicionan el tipo de reclutamiento de la mano de obra. Empero, los vínculos de parentesco resultan fundamentales en la asignación de cargos en la unidad de producción. En los pequeños botes de calar, cuando el armador se hace mayor, enferma o se jubila, elige a un hijo suyo como patrón de pesca. En los pesqueros más grandes el armador que hace de patrón otorga a algún pariente suyo co- mo hijo, hermano, primo, sobrino, etc. los cargos de segundo de a bordo, patrón de cos- ta, engrasador y, si tiene título oficial, el de motorista. La distribución de cargos establece una serie de compromisos y obligaciones mu- tuas entre el armador y los tripulantes. Por una parte, el propietario trata de favorecer a los familiares ya que estos cargos facilitan un mayor nivel de ingresos económicos, po- der y estatus social que el de un tripulante corriente. Por otra, procura que las personas que desempeñan estos cargos lo hagan con responsabilidad y confianza, exigiéndoles fi- delidad y eficacia en la gestión y resolución de las tareas encomendadas. Los hombres con cargos han de acatar con gran diligencia las órdenes y decisiones tomadas por el patrón. De esta forma, la posición de los hombres con cargos se identifica con la de- fensa de los intereses del armador o patrón. Sirviéndose de estas personas, el patrón de pesca puede controlar e incentivar el ritmo de trabajo de la tripulación. Ahora bien, es más fácil que las personas emparentadas compartan y defiendan los intereses de los pa- trones, ejecutando con lealtad el esfuerzo solicitado. Además, este sistema favorece un mayor entendimiento y cooperación entre los marineros, reduciendo los conflictos y de- sacuerdos e incrementando el rendimiento del grupo de trabajo. Asimismo, el propietario suele asignar a un familiar suyo el papel de rapaz o ra- paza de tierra o persona encargada de preparar los aparejos, descargar el pescado en el muelle y transportarlo a la lonja en el caso de los botes de calar, y de empatar los an- zuelos a los pipios y hacer las «trincas» o nudos en el palangre, a cambio de una con- traprestación económica. El patrón selecciona a veces como rapaz a un pariente, a ve- ces jubilado o sin empleo, como un hermano, un tío, un primo, etc.; otras a una mujer casada o soltera como la esposa, la hija, una sobrina, una prima, o bien a personas co- nocidas y amigas. Estas prácticas ponen al descubierto el destacado papel de los lazos de parentes- co tanto en la constitución de sociedades pesqueras como en el reclutamiento de la ma- no de obra y en la distribución de cargos en la unidad de producción.

54 BIBLIOGRAFÍA

ALEXANDER, P. (1977): “Sea Tenure in Southern Sri Lanka”, Ethnology, n.º 16 (3), pp. 231-251. BAKS, C. y POSTEL-COSTER, E. (1977): “Fishing Communities on the Scottish East Coast: Traditions in a Modern Setting”, en M. E. Smith (comp.): Those Who Live from the Sea: A Study in Maritime Anthropology, St. Paul, West Publis- hing Co., pp. 23-40 BLEHR, O. (1963): “Action Groups in a Society with Bilateral Kinship: A Case Study from the Faroe Islands”, Ethnology, n.º 2 (3), pp. 269-275. BRETON,Y. (1973): “A comparative Study of Work Groups in an Eastern Canadian Pe- asant Fishing Community: Bilateral Kinship and Adaptive Processes”, Ethno- logy, n.º 12 (4), pp. 393-418. BRITAN, G. (1979): “‘Modernization’ on the North Atlantic Coast: The Transforma- tion of a Traditional Newfoundland Fishing Village”, en R. Andersen (comp.): North Atlantic Maritime Cultures: Anthropological Essays on Changing Adaptations, La Haya, Mouton, pp. 65-81. CHRISTENSEN, J. B. (1977): “Motor Power and Woman Power: Technological and Economic Change among the Fanti Fishermen of Ghana”, en M. E. Smith (comp.): Those who Live from the Sea: A Study in Maritime Anthropology, St. Paul, West Publishing Co., pp. 71-95. FOX, R. (1978): The Tory Islanders, Cambridge, Cambridge University Press. GALVAN TUDELA, A. y PASCUAL FERNÁNDEZ, J. (1989): “La pesca en el sur de Tenerife: Calmas, factorías, túnidos, tomates y turismo”, en Etnografía Espa- ñola, vol. 7, Madrid, Ministerio de Cultura, pp. 59-113 JORION, P. (1982): “All-brother Crews in the North Atlantic”, The Canadian Review of Sociology and Anthropology, n.º 19 (4), pp. 513-526. LÖFGREN, O. (1972): “Resource Management and Family Firms: Swedish West Coast Fishermen”, en A. Andersen y C. Wadel (comps.): North Atlantic Fishermen: Anthropological Essays on Modern Fishing, St. John’s, Memorial University of Newfoundland, Institute of Social and Economic Research, pp. 82-103. McCAY, B. J. (1979): “‘Fish is Scarce’: Fisheries Modernization on Fogo Island, New- foundland”, en R. Andersen (comp.): North Atlantic Maritime Cultures: Anth- ropological Essays on Changing Adaptations, La Haya, Mouton, pp. 155-188. McGOODWIN, J. R. (1976): “Society, Economy, and Shark-fishing Crews in Rural Northwest Mexico”, Ethnology, n.º 15 (4), pp. 377-391. MILLER, M. L. y VAN MAANEN, J. (1979): “’Boats Don’t Fish, People Do’: Some Ethnographic Notes on the Federal Management of Fisheries in Gloucester”, Human Organization, n.º 38 (4), pp. 377-385.

55 MONTERO LLERANDI, J. M. (1985): Proceso de industrialización y condiciones de trabajo: El sector pesquero onubense, Sevilla, Junta de Andalucía, Conseje- ría de Agricultura y Pesca. NEMEC, T. (1972): “I Fish with my Brother: The Structure and Behaviour of Agnatic- based Fishing Crews in a Newfoundland Irish Outport”, en R. Andersen y C. Wadel (comps.): North Atlantic Fishermen: Anthropological Essays on Mo- dern Fishing, St. John’s, Memorial University of Newfoundland, Institute of Social and Economic Research, pp. 9-34. NORR, K. L. (1975): “The Organization of Coastal Fishing in Tamilnadu”, Ethnology, n.º 14 (4), pp. 357-371. ORBACH, M. (1977): Hunters, Seamen, and Entrepreneurs: The Tuna Seinermen of San Diego, Berkeley, University of California Press. PASCUAL FERNÁNDEZ, J. (1991): Entre el mar y la tierra. Los pescadores artesa- nales canarios. Ministerio de Cultura y Ed. Interinsular Canaria. SÁNCHEZ FERNÁNDEZ, J. O. (1992): Ecología y estrategias sociales de los pesca- dores de Cudillero, Madrid, Siglo XXI. SANZ MENÉNDEZ, L. (1983): “En torno a la penetración de las relaciones capitalis- tas de producción en la pesca costera gallega”, Agricultura y Sociedad, n.º 28, pp. 205-221. SICHES, C. (1991): “La pesca en el campo de Níjar”, en D. Provansal y P. Molina (comps.): Etnología de Andalucía Oriental, vol. 1, Barcelona, Anthropos, pp. 355-415. STILES, G. (1979): “Labor Recruitment and the Family Crew in Newfoundland”, en R. Andersen (comp.): North Atlantic Maritime Cultures: Anthropological Essays on Changing Adaptations, La Haya, Mouton, pp. 189-208 WADEL, C. (1972): “Capitalization and Ownership: The persistence of Fishermen-ow- nership in the Norwegian Herring Fishery”, en R. Andersen y C. Wadel (comps.): North Atlantic Fishermen: Anthropological Essays on Modern Fis- hing. St. John’s, Memorial University of Newfoundland, Institute of Social and Economic Research, pp. 104-119. WARD, B. (1967): “Chinese Fishermen in Hong Kong: Their Post-peasant Economy”, en M. Freedman (comp.): Social Organization: Essays Presented to Raymond Firth, Chicago, Aldine Publishing Company, pp. 271-288.

56 OS PESCADORES COMO CREADORES DE COÑECEMENTO “EXPERTO”: O SEU PAPEL NO DESEÑO DE NOVAS POLÍTICAS PESQUEIRAS

Antonio García Allut

INTRODUCCIÓN Afirmacións ou comentarios semellantes ós que fai este pescador de Lira (Car- nota): [...] confiamos máis na nosa teoría que na do Meteosat. O Meteosat non se en- gaña, o aparato non se engaña [...] o que falla é a cabesa humana, e cada cabesa ten a súa sentensia, escóitanse con moita frecuencia en calquera das nosas poboacións pes- queiras. En cambio, as máis das veces representan para a maioría da poboación simples afirmacións que teñen a credibilidade de quen as enuncia e dificilmente poden ser com- parables coas formuladas por aqueles científicos que dende complexos e caros labora- torios elaboran as súas prediccións. Neste traballo imos referir algúns aspectos do coñecemento que os pescadores ar- tesanais de Galicia teñen sobre o medio mariño no que desenvolven a súa actividade. O noso propósito é mostrar, a través dun discurso descritivo, cales son os criterios funda- mentais sobre os que se constrúe e organiza este saber, cales sons as funcións que cum- pre este coñecemento no contexto social das poboacións pesqueiras e, en última ins- tancia, facer ver como, ó lado do saber científico, existen outros saberes cos que a Cien- cia oficial (comunidade científica) ten que dialogar se non quere seguir sendo, como Hegel diría, abstracta, isto é, falseadora da realidade. Defendemos que o saber de certos oficios constitúe un corpus de coñecemento que trascende o que se entende ordinariamente por coñecemento vulgar. Tal e como o trataremos de expor, o saber dos pescadores preséntasenos como un tipo de coñece- mento fértil e rico en matices, que pode ser valioso e eficaz para outras comunidades culturais máis amplas, como é a científica, na medida en que esta se atopa entroncada coas institucións dende as que se deseñan as políticas pesqueiras. O estudio foi feito entre os anos 1993 e 1994 en dúas poboacións pesqueiras da provincia da Coruña: Lira (Carnota) e Muxía, centrándonos na pesca de proximidades que desenvolven as embarcacións de máis baixo equipamento tecnolóxico, como no ca- so das gamelas, botes e motoras.

O medio mariño como fonte de problemas ¿Pero sobre que criterios básicos se constrúe este coñecemento? A vinculación pescador-medio conduce ó productor á necesidade de interpreta- lo contorno natural coa finalidade de crea-las condicións óptimas para posibilita-lo ac- ceso así como a actuación sobre el.

57 Supón, polo tanto, unha fase fundamental do proceso de adaptación1. Un impera- tivo que xera coñecemento e cultura nun intento de dar explicacións a cousas e a feitos. Aínda que o concepto de contorno inclúe factores sociais, económicos, cultu- rais,... e o propio medio natural (Martínez Veiga, 1985:30-1), nós imos pór máis énfase neste último, tomándoo como un escenario de acción e fonte de problemas que o pesca- dor ten que afrontar e resolver. Concretamente a natureza destes problemas é a que vai determina-lo tipo de necesidades cognoscitivas que vai precisa-lo pescador, e que, ó no- so xuízo, contribúen á construcción dun coñecemento que se adquire sobre a base dun- ha información xerarquizada e selectiva, obtida gran parte dela por medio da aprendiza- xe perceptiva na que se empregan, ademais dos “vellos saberes”, unha atenta e hábil per- cepción sensorial onde tódolos sentidos interveñen activamente como receptores de información. Apréndese a ver o mar, distinguindo tonalidades...; a sentir o tempo,...; a ter tento ca liña,...; a saber escoitar e recoñecer polo son do mar o estado deste; ou des- cifra-lo significado de cando no ambiente hai un cheiror a maríu, sabéndoo distinguir do simple cheiro a mar, pois no cheiro a “maríu” apréciase un forte recendo a mar que pa- ra os pescadores de Lira supón a mensaxe de que vai vir tempo de sur (“vendaval”). Seguindo a P. Charest (1981:31), algúns destes problemas preséntanselle ó pes- cador como “constriccións principais”, que son as que condicionan directamente o fun- cionamento e reproducción das estratexias de pesca, e que normalmente proveñen dos factores abióticos dos ecosistemas mariños dun territorio de pesca, tales como o clima (vento, estado do mar,...) e as características topográficas do territorio de pesca. Outras, as “constriccións secundarias”, proveñen do biótopo ou da biocenose do ecosistema mariño (correntes, temperatura das augas, visibilidade, profundidade, salinidade, varia- ción de nutrientes...); e as “constriccións derivadas”, que resultan dos factores bióticos (hábitos migratorios e de comportamento dos peixes,...). Estes determinantes do medio físico constitúen problemas na medida en que lle dificultan ó pescador o acceso e o normal aproveitamento dos recursos. O coñecemen- to representa neste sentido o “antídoto” preciso para resolver estas constriccións, ac- tuando como un elemento regulador da incerteza. E só dende acción pode experimen- tar, ensaiar, contrastar, actualizar e adquirir novos coñecementos do medio en que el in- teractúa. Polo tanto, obtén dela a bagaxe necesaria para encarar a cotío os labores de pesca coa esperanza de optimiza-los resultados. Por iso, o saber é tratado en moitos tex- tos antropolóxicos como un medio de producción, ó mesmo nivel que o barco e as ar- tes (Galván, 1984:5-7), como un “instrumento intelectual” que fai posible que a activi- dade pesqueira se converta en traballo productivo. Aínda que a severidade destas constriccións pode ser percibida de xeito propor- cional ó grao de desenvolvemento tecnolóxico, a pesca segue estando supeditada en grande medida, incluso na pesca industrial, ás características do medio, fundamental- mente ó clima e á natureza dos recursos (Galván Tudela, 1989:504).

1 Os procesos adaptativos, segundo Bennett: “son os cambios introducidos en períodos relativamente longos de tempo polo uso repetido das estratexias adaptativas” (1969:14).

58 Así, o “espacio mariño” preséntasenos non como un simple soporte pasivo onde o pescador desesenvolve a súa actividade, senón como un marco de acción espacio-tem- poral, de respostas comportamentais ós problemas xerados polo medio. Dito doutro xei- to, a necesidade de coñecer por parte do pescador a dinámica do medio mariño supón en última instancia unha práctica de subsistencia que serve tanto para incrementa-la súa seguridade física sobre un medio “perigoso” como para “administrar” os recursos que se atopan nel e son imprescindibles para a súa “alimentación”.

“Mais vale ser pobre na terra que ter fartura no mar”: o traballo nun medio inestable En actividades como a agricultura ou a pesca tradicionais, o comportamento cli- mático ten unha incidencia substancial no desenvolvemento das mesmas. Pero mentres na agricultura a repercusión do clima ten máis que ver directamente coa productividade2, no caso da pesca está ademais estreitamente imbricado á seguridade física do productor3. Pode dicirse, neste sentido, que ámbalas actividades lévanse a cabo en dous medios on- de a maior diferencia radica no grao de “domesticación” por parte do ser humano. Pero non só o clima constitúe unha fonte de risco. As peculiaridades orográficas que presenta o litoral e a plataforma mariña de Lira e Muxía contribúen tamén enor- memente a engadir un factor máis de incerteza. Ata tal punto esta cuestión faise evidente en Galicia que no período que abran- gue dende o 20 de outubro de 1990 ata o 20 de febreiro de 1995, o número de pesca- dores galegos mortos e desaparecidos ascende a 1884, unha cantidade sumamente pre- ocupante, que reflicte a dimensión e efecto deste factor medioambiental sobre a flota pesqueira. Autores como Poggie, Pollnac & Gersuny referíndose o caso dos EE.UU. subli- ñan:

A pesca comercial é unha actividade perigosa. É moito máis pe- rigosa en termos de perdas humanas que a máis perigosa ocupación en terra na nosa sociedade -a minería do carbón. En 1965 as pesquerías

2 O ciclo agrícola está intimamente vinculado á estacionalidade do clima. Da relación clima e agricultu- ra existe un avultado refraneiro galego. Pódese tomar como referencia: Refraneiro Galego (Escolma) de Enrique Gippini, 1991. 3 É interesante ver como a relación entre clima e perigosidade se reflicte en grande parte dos refráns po- pulares no eido do mar. A recompilación de Clodio González Pérez na súa obra O Refraneiro do Mar su- pón unha importante achega. 4 A fonte consultada é a Dirección Xeral de Pesca e Industrias Pesqueiras, Xunta de Galicia. Este censo corresponde exclusivamente ós mariñeiros mortos con licencia de pescador, é dicir, en situación legal. O número real de persoas mortas ou desaparecidas no mar incrementaríase sensiblemente se incluímos aque- les que non estando en situación de legalidade desempeñaban actividades pesqueiras.

59 comerciais dos Estados Unidos tiveron 21,4 mortes por millón de días traballados (Office of Merchant Marine Safety, 1972) en contraste a 8,3 na minería do carbón (U.S. Bureau of Census, 1970)... (1976:258-9).

O perigo e a incerteza son, polo tanto, sensacións que acompañan a cotío ós no- sos pescadores, pero sobre todo ós daquelas poboacións onde as características meteo- rolóxicas, topográficas e de dotación infraestructural portuaria son adversas para afron- talas con garante5, tal e como lles ocorre ós pescadores artesanais que pescan en cha- lanas, botes ou motores de Lira e Muxía.

“O mar ten sempre desaoito anos... ventos fortes e mar de fondo”: o coñecemento selectivo como factor necesario no proceso adaptativo Sempre están pendentes “do tempo”, de se cambiará para ben ou mal, se se mante- rá o vento calmo, se o mar se picará esa noite... Dalgún xeito están a mercé das condicións climáticas que se presentan cada momento, cada día, nunha nova xornada de pesca. A grande variedade de tipos de situacións climáticas colócaos nunha especie de “corda frouxa” ou limiar en que as decisións de pescar entrañan baixo aquelas circuns- tancias un risco ás veces pouco calculado. Pero esta estimación non só atinxe ó barco e tripulación senón tamén ós aparellos e artes:

o aparello que dorme fóra non é teu, porque non estás con el de ghuar- dia. A ti pícaseche o mar e lévacho. Non era teu porque era do mar, dei- xábalo alí e xoghábalo.

Só un meticuloso coñecemento dos efectos da dinámica meteorolóxica sobre tó- dolos aspectos relacionados coa pesca lles permite “aventurarse” con certo control so- bre un medio dominado pola volubilidade do clima, de xeito que poden predicir ata cer- to punto as súas variacións. Nas dúas comunidades pesqueiras pérdense moitos días de traballo ó ano por mal tempo. Tal e como nos dicía un pescador de Lira, afirmacións que poden ser aplicadas co mesmo rigor ós pescadores de Muxía:

[...] aquí o que máis afeta na cuestión de pescar son o mar e o vento [...] esto no tempo de inverno pode ser un inferno. A mitá do ano casi que a pasamos en terra... Os factores climáticos que máis directamente interveñen no desenvolvemento da actividade productiva son os ventos e o estado do mar. Estes elementos meteorolóxicos

5 En Galicia só os pescadores que traballan no interior das rías ven atenuadas en parte estas constric- cións.

60 constitúen dúas circunstancias fundamentais no funcionamento das estratexias pesquei- ras, comportándose como constriccións primarias en tanto a intensidade con que se ma- nifestan impide calquera actividade de pesca ou conduce á modificación dos plans de pesca a curto, medio ou longo prazo. A estimación da situación atmosférica baséana na observación do ceo. Falan nes- te sentido de mira-lo semblante, como escenario do que emanan datos e información relevante que unha vez interpretados e seleccionados permítelles sentir ou anunciar as condicións climatolóxicas que probablemente se imporán nun curto espacio de tempo. Emiten xuízos sobre se o tempo clarea (que vai mellorando), se está declarado (afian- zado ou definido) ou se é un tempo claro (seguro, estable).

[...] entonses empesa a levanta-lo semblante tipo ovella de lan. Todo o miramos polo aspeto do semblante. Pois outra teoría non a hai.

Os pescadores buscan o semblante e miran para onde corre, as trazas que leva, a densidade, tamaño e forma das nubes, ou como o vento xogha con elas..., así din que hai nubes ghordas, trobóns, nubes ghaiadas, nubes livianas6, etc. Decátanse tamén dos tons e matices da cor: nubes neghras, nubes ghrises, nubes blancas7... E observan a di- rección así como a altura e a velocidade con que se moven. Deste xeito os ventos po- den ir altos ou baixos, correr muito ou pouco. En Lira, con relación ós ventos, agrúpanos en función da dirección en: ventos de fora (de compoñente SW, W e NW), ventos de terra (E e SE), Nortes, (NE e N) e ven- tos de abaixo ou vendavales (S). Esta clasificación, que só fai referencia ó lugar de on- de proveñen os ventos, modifícase segundo a situación do asentamento poboacional. Aínda que a parroquia de Lira así como a vila de Muxía se atopan situadas bai- xo unha mesma unidade climática, existen algúns elementos específicos en cada un dos contornos que orixinan pautas climatolóxicas diferenciadas. Muxía, por exemplo, está moito máis exposta ós efectos dos ventos dominantes (maior intensidade) e pola súa si- tuación (está máis orientada cara ó noroeste) presenta claras diferencias co caso ante- rior: así os ventos de arriba serían de compoñente N, NE, e NW, os ventos de abaixo ou ventos foranos (S e SW), os ventos da costa (E e SE) e os ventos de travesía (W). Á vez, distinguen elementos asociados ó vento como a temperatura: ventos fríos, ventos quentes...; o grao de humidade: ventos que traen chuvia, ventos secos; a intensi- dade: ventos fortes ou ventos duros, ventos frescos8, etc., adquirindo distinto significa- do dependendo do mes ou estación do ano en que se manifeste.

6 Segundo o comentario dun pescador de Muxía: hai nubes máis ghordas e menos ghordas. As que pa- resen montañas aquí chamámoslle trobóns. Despois hai ghaiados, que paresen raíses […] tamén as hai li- vianas, de pouco peso, tipo fume... 7 Clasificadas en nubes escuras e nubes claras. As primeiras poden traer chuvia e as segundas anuncian vento. 8 Empregada en Muxía. En Lira, en cambio, “un vento fresco” é na maioría das ocasións un vento frío que provén do norte.

61 Cada vento ten unhas características únicas: o vento do norte é un vento de estío de frío, esclavo,... bravo. O vento do sur é amoroso e mornaqueiro, é dicir, é suave, cá- lido e adoita vir acompañado de orballo. O vento do leste polo xeral fai burleos no mar pola fortaleza con que adoita presentarse, e o vento do oeste nunca é amoroso por mui moderado que se presente. O vento do noroeste pode facer cascarradas cando se pre- senta só polo día e vai morrendo á nuitiña, etc. Para a clasificación do mal tempo empregan distintas denominacións, distin- guindo factores como a estación do ano, a intensidade e dirección do vento, a duración, a ausencia ou presencia de chuvia, etc.; así, temos que as condicións climáticas máis re- correntes para a definición do mal tempo son: a trebonada, defínena como unha turbu- lencia atmosférica repentina (reventa dun momento para outro) que orixina fortes ven- tos e marusía no mar e é específica do verán; case nunca trae chuvia; a súa duración é curta, dende cinco ou dez minutos ata dúas horas como máximo; a borraxeira ou bo- rraxa, acontece tamén durante o verán e caracterízase por unha barra de néboa acom- pañada dun cambio no estado do mar (mar de fondo ou mar picado)9; o siclón, que é un vento moi forte e racheado; acostuma darse tanto no verán coma no inverno; no ve- rán pode durar ata quince días e no inverno convértese en temporal cando os fortes ven- tos están acompañados de chuvias e mar tempestuosa; o temporal vaise formando pro- gresivamente empesa por pouco e vai aumentando, aumentando [...] xa o ves vir; esta situación pode durar incluso dous meses, etc. A personificación de fenómenos desta ou outra natureza forman tamén parte do “xogo” na busca de sentido. Así hai ventos bravos, ventos bos ou malos, ventos falsos, ventos amorosos, etc. Un modo clasificatorio tecido sobre a base de observacións e experiencias acu- muladas xeración tras xeración e que permite ser aplicada cunha infinidade de matices e combinacións a tódalas actividades pesqueiras que constitúen a práctica diaria, e que só nesta adquire total significado. As prediccións dos cambios de tempo, o reboque10, non só se deixan sentir pola análise do aspecto. Fan tamén unha atenta lectura das, ás veces imperceptibles, varia- cións e cambios que se observan nas estrelas, na lúa, etc., así como certos comporta- mentos dalgunhas especies animais como as gaivotas, os arroaces, etc. funcionando co- mo indicadores que poden achegar unha información relevante: o sirco da lúa,o becho ou as barbas do sol, a luserna11, etc.

[...] ca luna tamén nos orientamos muito, e tamén co sol, pois ás veses fai un becho, chamámoslle becho porque é un tipo de manchón. Hai ve-

9 Os de Muxía din que despois dunha trebonada é fásil que derreta a borraxeira. En Lira a borraxeira vese como vai vindo desde fóra e anunsia sur declarado. 10 Expresión empregada en Muxía e descoñecida en Lira. 11 […] de nuite serrada vemos ó millor un brillo nas nubes, como si quixera poñerse o sol, pero no me- dio da nuite, ó millor as dúas ou tres da mañán, [...] e non hai sol, [...] son as lusernas... Esta narración parece describi-lo que meteoroloxicamente se coñece por nubes noctilucentes.

62 ses que levan un manchón polo sur ou polo norte, destaca o color que leva [...] e cando se pon, quere desir vento a contra [...] e non falla; si o becho está no sur, vén vento de norte. Tamén cando o sol sale e mete uns destellos como si foran un faro, pois cando hai eso nós desimos que o sol ten barbas [...] ¡coño!, ventos de arriba, de norte. A luna hai ve- ses que cando leva así un color rosado, é que nos pon cara de chuvia. E outras veses leva un sirco, o sirco da luna, a este non hai que terlle medo, dános chuvia. O do sol si, cando o sol leva sirco, [...] mal tempo, […] e sabes quen cho di esatamente [...] os cabróns dos arroases, can- do empesan a brincar arriba e abaixo...

A consistencia da area da praia, as correntes cando fan corsos de mar coma nos ríos, a transparencia da agua si están neghras e hai reghas de aghua é que avisan que van arrimar pesteadas (tempo de SW con “borraxeiras”), as pulghas da area cando brincan como tolas anuncian tempo do sur, etc., constitúen só algúns dos abundantes exemplos que os pescadores toman da observación da natureza e poñen en relación cun determinado suceso climatolóxico. Semellante riqueza léxica achámola no caso da voz “mar”; referíndose ó seu es- tado identifican varios matices dentro dunha mesma categoría: na clase de “mar pica- do”, distinguen mar de travesía, mar de ondas, bagha de mar, bagha de mar campal, mar roleiro, mar de fondo, media bagha de mar, ... aludindo en cada unha destas refe- rencias ás diferentes variantes e graos que pode manifesta-lo estado do mar. Simulta- neamente asocian outros indicadores como: claridade das augas, forza e dirección do vento, forza e direción das ondas, e incluso a frecuencia con que estas baten na costa etc., subliñando aqueles elementos definidores dunha situación específica e que difícil- mente un profano podería percibir. Aínda que tamén descubrimos matices noutros campos da meteoroloxía local en ámbalas dúas comunidades (clases de neboas, chuvias, etc.), estes parecen funcionar nun primeiro momento como factores asociados as dúas variables principais: o vento e o estado do mar12. Factores que o pescador emprega para, non só definir unha situación concreta, senón de cara a tomar decisións nun sentido ou noutro13.

“O aparello é quen che insina”: aproximación á imaxe dun medio oculto á per- cepción inmediata Os trazos xeolóxicas e topográficos determinan nas dúas comunidades unha sin- gular orografía mariña, configurando unha paisaxe visible: a superficie do mar cos seus accidentes, illas, puntas, coídos, restinghas..., e outro oculto, o fondo. Ambos requiren

12 Que non necesariamente van correlacionados. Poden darse moitas circunstancias nas que haxa bastan- te mal mar sen intervir para nada o vento. 13 En determinadas situacións pódese decidir saír ou non a pescar. Noutras afectará a elección do lugar de pesca ou incluso a tecnoloxía a empregar.

63 un coñecemento prolixo, a fin de esquivar contratempos que poñan en perigo a seguri- dade dos pescadores así como a de posibilita-la pesca en puntos productivos. Iniciarse na pesca require en Muxía, pero sobre todo en Lira, incluso antes que calquera outra aprendizaxe, coñece-la localización exacta das pasantías e carreiras po- las que teñen que navega-os barcos para zafarse dos baixos perigosos.

O primeiro de todo é aprende-las carreiras. É o máis difísil de todo, [...] as carreiras hai que conoselas por marcas porque sinón es- tás perdido, estás a risco de perde-la vida a calquera hora. Si nas co- noses escusas de ir ó mar [...]. Aquí hai muitos baixos, ti sabes que a tres millas de terra tócase, e por terra do Cabo de Fisterra e por terra de Mexidos é unha serranía, ahora ti que che colla un mal tempo, un- ha serrasón no mar. E si non tes unha práctica da navegasion local [...] eres home perdido...

O coñecemento dos lugares máis productivos é outro dos requisitos básicos para poder exerce-la pesca. Agora ben, a distribución dos recursos sobre o espacio mariño non é unha cuestión azarosa e producto da casualidade, senón que está unido a factores como o tipo de substrato do fondo, a temperatura, a profundidade, correntes, etc. Pero, ¿como se obtén esta información? xa que boa parte destas áreas marítimas son economicamente improductivas dende o punto de vista do pescador.

[...] no mar non todo son peixes [...] ao millor ti estás ensima dunha extensión de terreno e xa podes larghar calquer aparello que é unha casalidá que che veña algho, [...] si fora así pescaba calquera.

Non é factible desenvolver tarefas pesqueiras sobre calquera lugar, senón que existen uns puntos, unhas paraxes, sitios presisos nos que só é posible que as activida- des extractivas rematen cunha maior probabilidade de éxito. Pártese dunha imaxe xeral do ecosistema mariño que parece erixirse sobre a ba- se dunha transposición analóxica da topografía terrestre:

[...] é ighual que en terra. No fondo do mar hai valles, colinas, llanu- ras, [...], sabémolo a forsa de muitos anos de práctica, pois o aparello é quen che insina. Un día enghanchas na pedra, é ves que é brava [...] e ves que outro día traes cunchas no aparello, e ves que é limpo [...] E tamén ves que hai altos que son como montes e canales fondos que se- méllanche valles [...] e de aí vas sacando a geometría terrestre, ¿ves?, é ighual. É ighual que en terra,...

64 Pero a percepción do mar dende a productividade require unha imaxe procesual de tipo funcional que facilite a memorización de datos das características do fondo e re- cursos así como a súa situación e posición, construída e contrastada con datos empíri- cos que proveñen dun continuo tentear na actividade pesqueira diaria. Ó recoller un aparello a bordo, como nos di o informante, non só pode vir peixe senón que o acom- pañan, segundo onde se estea pescando, certo tipo de algas, cunchas, pedras, tixeiras e tallantas14, etc., trazas do substrato mariño que representan unha información acceso- ria e útil para unha representación aproximada da imaxe do fondo. Información que un- ha vez contrastada se almacena na memoria, como un novo dato susceptible de ser uti- lizado en futuras incursións pesqueiras. O coñecemento do fondo, das características topográficas así como as dos bióto- pos e biocenoses do ecosistema mariño representan polo tanto a condición necesaria pa- ra desenvolve-la actividade pesqueira. Deste xeito, os pescadores para referirse ó fondo crean dous grandes grupos, o que é pedra e o que é limpo e designan para cada un de- les diferentes acepcións. Nos fondos de pedra recoñocen non só a disposición e tipos de pedras: laxeado, boleiras, pedra brava, pedra mansa, chans, argaseira15... ou a forma: rodas, petóns,16 etc. senón tamén a profundidade a que se atopan: secos, baixos, altos, cabesos, cantiles, etc. así como as especies asociadas a cada un deles, ocorrendo outro tanto para referirse ó fondo de area ou limpo: oiados, veiradas, plaias, cuncharales, la- meiros17..., etc. Correspondendo a cada denominación, ecosistemas e nichos diferentes, que os mariñeiros discirnen perfectamente e o coñecemento dos cales lles permite apro- veita-los recursos que alí se atopan.

No mar hai petóns, oiadales de limpo, ratoeiras de pedra no lim- po, veiradas. As ratoeiras de pedra que son boas pás fanecas, e cando hai mares picados pa o congrio [...] Os pintos están nos pentóns, as ro- balisas tamén, pero camiñan máis...

Pero incluso, ante determinados fenómenos biolóxicos (afloramentos18), os pes- cadores detéctanos e vinculan, acertadamente, ás conexións naturais que existen entre

14 Estrelas de mar (Marthasterias glacialis) e arañas de mar (Ophiocomina nigra). 15 Boleiras, zona de seixos de diferentes dimensións; laxeado, rochas chans e de pouco relevo; pedra bra- va, son pedras moi erosionadas e con moitas regañas. Dise brava polo efecto pernicioso sobre os aparellos de rede, xa que “os queima” (rompe). O antagónico é a pedra mansa; arghaseira, zona de substrato pedre- goso na que medran as algas en grande cantidade; chans, fondos de pedra que a penas manifestan elevacións. 16 Rodas, pequena extensión de pedras situada no medio dun areal; petóns, pedras que sobresaen en altu- ra con respecto ó nivel do fondo; baixos, fondos de pedra relativamente afastados da costa e que sobresa- en en altura, podendo chegar a sobrepasa-lo nivel da superficie do mar. 17 Ollados, zonas de pedra ciscada en substrato de area; veiradas, son os límites que marcan a fronteira entre a pedra e o limpo; plaias, importantes extensións de area no medio dunha zona pedregosa; cuncha- rales, zonas areosas onde se acumulan os restos de cunchas de bivalvos, normalmente de diferentes espe- cies de ameixas, navallas...; lameiros, superficies de area branda e negra,... 18 Coñecida no ámbito biolóxico como up-welling, que en termos simples corresponde a unha concen- tración de plancto nas capas altas e que procede das capas fondas do océano.

65 as cadeas alimenticias dos peixes, baseándose presencia ou non de determinadas come- durías ou comedillas que xorden previsiblemente nalgúns meses do ano, normalmente en maio e agosto. Este tipo de coñecementos permítelles ós pescadores relacionar un- has especies con outras aínda que algunha delas non sexa obxecto directo de captura. Dous comentarios, un é dun pescador de Muxía e outro dun de Lira, describen o mes- mo fenómeno baseándose en idénticos mecanismos tróficos.

Cando veñen esas aghuas lodas, que veñen de afora, unhas ag- huas así mui neghras, traen unha comidilla, que é como si fora un ca- maronsiño pequeno, un peixiño pequeno que vén con el, acompañán- doo. Esas aghuas suelen vir hasta terra, chocan con ela e son os mi- llores meses de pesca aquí en terra. Hai unha pesca que cando atraca, é unha pesca desa que é xou- biña [...] cando vén á costa esta trae peixe con ela, e cando vén o pei- xe bolo, ese vén de fóra, e cando vén o boquerón pequeniño, trae sem- pre o peixe a terra. A robalisa, o badeixo, veñen a comer detrás deles. Son os millores meses para pescar na costa. E o millor mes de todo o ano é cando baixan esas aghuas quentes pa terra. Cando faltan esas pescas que che dixen antes entonses mal ano. Esa pesca que vén cas aghuas quentes trae incluso o calamar [...] vén con ela diante, veñen montes delas.

Este conxunto de elementos, pedra ou area, algas, peixes, correntes, afloramen- tos, etc. son os que configuran e crean (en certas condicións) os nichos ecolóxicos sus- ceptibles de ser explotados comercialmente19.

son sonas amenas nos que atracan esas pescas, porque hai sitios mi- llor ca outros [...] hai sitios en donde atraca millor a pesca porque lle fai máis covo, xa de costumbre, de vello [...] ten bo pasto e aposenta. Faíselles máis aghusto alí, [...] están máis proteghidos de outros ani- males,...

Nunhas ocasións corresponde con grandes zonas, de ata varias millas cadradas de extensión, dentro das cales adoita haber enclaves onde a concentración de recursos pes- queiros é maior. É o caso dos mares ou caladoiros de “Regho de Aghua”, “Mar do Cri- men”, “o Quebral”... en Muxía, ou dos “Baixos de Meixide” en Lira, onde se localizan subzonas máis productivas e que teñen nombre propio como “a Punta”, “o Sesto”, “La-

19 Os “pesqueiros” tecnicamente son espacios marítimos instalados sobre un nicho ou unha rede de ni- chos bioproductivos onde diferentes especies se concentran nun número variable, de xeito permanente ou estacional, ocupando diferentes niveis dos mesmos (Tait, 1987).

66 xa de Meixide”, “o Petón do Profundo”, etc. Os lugares de pesca adoptan tamén a for- ma de pequenos enclaves moi puntuais, onde polo seu tamaño e pola arte que empre- gan só unha embarcación ten capacidade para operar sobre el, como sucede cos cascos, petóns, traitos, selas, ratoeiras, changüeiras..., que, en definitiva, representan os oghe- tivos que, distribuídos sobre a área de pesca de Lira ou Muxía, os pescadores tentarán localizar tanto no espacio coma no tempo. Para a localización espacial empregan un sis- tema de marcas visuais, recorrente en moitas poboacións pesqueiras do mundo (Jorion, 1978), capaz de guialos ata o sitio desexado, e que consiste basicamente no seguinte: o pescador, unha vez no mar, colle o rumbo aproximado cara a onde se atopa o oghetivo, sempre encamiñado por unha referencia visual situada no litoral e que consta de dous puntos fixos a través dos cales pasa unha liña recta imaxinaria. A medida que se vai acercando con ese rumbo busca a outra enfilasión en terra ata facela coincidir en in- tersección coa primeira.

[...] son marcas tipo uve, son enfilasións geométricas de dúas retas que seghún te moves valas fasendo coinsidir onde a ti che interesa.

Cada marca consta da enfilación de dous puntos: un de fóra, que ten que ser al- to e corresponde co máis afastado (lombas, bicos dos montes...), e outro de terra ou bai- xo, como pode se-lo campanario dunha igrexa, unha casa, etc. Para construír un siste- ma de “coordenadas” precísanse catro puntos, tomados de dous en dous.

[…] por exemplo si queres pescar na Roda de Xan Filloa tes que enfilar [...] a Torre da Ighlesia de Carnota ca caída do Bico do Monte e [...] despois ir traendo a Pedra do Lobo hasta fasela coinsidir ca casa de Pe- pe de Pila [...], e cando se cortan esas líneas é que estás no oghetivo.

O grao de precisión das “marcas” depende, ademais da nitidez do día ou da noi- te (“con lúa”), da distancia a que se atopa o lugar de pesca da costa, se está mui afora- do ou aterrado. Así, hai marcas finas que che levan ó sitio e marcas falsas que che dan unha aproximación. De tal xeito que, para evitar perde-lo día de mar, os pescadores po- súen unha bagaxe de “marcas” alternativas dun mesmo lugar por se algunha delas non se fai visible no momento de situarse. Pero o concepto de “lugar de pesca” vai intimamente unido ó de recurso e á na- tureza do mesmo.

[...] hai peixes máis undeiros, que son peixes que comen cando lle pa- rese, como a xulia ou o pinto. No inverno afondan máis, aghóchanse nas fuchanqueiras, [...] e no vran xurden os secos a comer mexillón, néco- ras pequenas e ourisos, [...] e métense debaixo dos cachopos como quen se aghocha debaixo dun árbol. Outros como a faneca xa é un peixe que se recolle no inverno (nas fanequeiras) ó abrigho do frío e máis é un peixe dos que lle afeta máis a luna...

67 Estes están sometidos a continuas variacións debidas tanto ó ciclo vital de cada especie (migracións, costumes alimenticias, etc.) como á variabilidade no tamaño da súa poboación. Este carácter móbil dos recursos obrígalles ós pescadores a unha per- manente busca. Localizar, espacial e temporalmente, os “pesqueiros” que poden ser productivos nun momento determinado é unha tarefa complexa e que trata de resolver- se sobre o procesamento selectivo dos datos que cada pescador foi acumulando ó lon- go da súa vida. O coñecemento sobre a potencialidade de certos “pesqueiros” debe ser reactualizado, tanto dende as súas últimas experiencias como as dos demais e que cir- culan no interior do grupo social. Deste xeito os datos convértense en información sig- nificativa e a imaxe do medio mariño nunha estructura informativa de carácter antici- patorio encamiñada a planificar e organiza-la acción20.

“No mar hai secretos como cousas saghradas que non se poden saber”: O control da información no caso de Lira Comunmente, estes coñecementos que posúen os pescadores acostuman ser un resultado da propia experiencia en conxunción coas ensinanzas recibidas polo pai ou outros familires achegados á unidade doméstica a través dunha aprendizaxe previa.

todo o que sei débollo ó meu cuñado. E el todo canto sabía aprendiu- no con seu pai a base de sacrifisio, [...] desde rapás.

Pero o nivel de coñecementos é loxicamente diferente en cada un dos pescado- res, e faise especialmente patente no transcurso da actividade pesqueira en tanto afecta o éxito nos resultados. Polo tanto, aínda que cada pescador posúe un mínimo de baga- xe que lle permite acceder ó proceso productivo, existe unha tendencia a desexa-la in- formación que posúen aqueles que están demostrando maior eficacia. Os recursos pesqueiros ó ser limitados e estar sometidos á lei de rendementos de- crecentes son máis sensibles ás intervenciós extractivas ca outros sobre os que se pode exercer un maior control, como no caso da agricultura. Para as embarcacións de Lira, a actividade pesqueira oriéntase a un rango de re- cursos relativamente pequeno: o polbo, a nécora (Nécora puber), a centola (Maja squi- nado) e o camarón (Palaemon serratus), empregando sobre todo a nasa para a súa cap- tura, e cun número medio de nasas por barco moi alto. De tal xeito que na actualida- de entendemos que os recursos descritos aínda que son relativamente predicibles21,

20 Algúns autores como Jorion (1978), Lynch (1972) falan de “mapas cognitivos” como metáfora de re- presentación da imaxe ambiental. Pero estes “mapas” non hai que tomalos como unha estructura estática, senón máis ben como un proceso constructivo de razoamento espacial que nos permite resolver moitos problemas de localización, orientación, comprensión e desprazamento, tal e como subliña Downs (1981). 21 Nestes momentos só unha importante cantidade de nasas por embarcación, un prezo medio-alto das es- pecies e unha intensificación dos tempos de pesca xustifica que ás veces se obteñan resultados rendibles.

68 debido ó excesivo esforzo pesqueiro exercido, sobre todo dende 1982, son percibidos como escasos. Dende 1993, como resposta a esta escaseza e ó réxime de vedas ó que están sometidos, comézase a empregar máis a miúdo artes de mallas como o trasma- llo, betas e miños, sobre outras especias: pinto e maragota (Labrus berylta), faneca (Trisopterus luscus), sargo (Diplodus sargus), etc. Ante unha situación de poucos recursos e un número alto de pescadores, come- zar a pescar non é doado. Unha das principais cuestións que se fai a si mesmo a cotío o pescador é decidir a onde ir a pescar. A formulación desta pregunta marca o inicio da actividade pesquei- ra, pois a partir dela o pescador pretenderá construír un plan organizativo e de acción, como veremos, ás veces tan fluctuante como o propio medio. De feito, tomar esta deci- sión diariamente non é un acto automático nin froito dunha elección arbitraria, senón que é unha das fases máis “complexas” de todo o proceso productivo e que se atopa condicionada tanto polas diferentes clases de constriccións antes nomeadas, como po- la conducta e decisións do resto dos pescadores. Estámonos a referir ó control sobre a natureza física do medio e os seus recursos e ó control sobre os “outros”, do que din pe- ro sobre todo do que fan ou poden facer.

desde que cheghas do mar rómpeste a cabesa pensando a onde irás mañán, [...] esa xa é unha cousa das prinsipales que temos por aquí. O tempo pode cambiar [...] e logho ó millor levas unha idea e sempre hai alghún cabrón que che fai cambiar [...] e muitas veses aínda o es- tás pensando mentras vas de camiño.

As circunstancias cambiantes que poden incorrer neste intervalo de tempo com- prenden aspectos puntuais referidos a cuestións como: a meteoroloxía, oscilacións dos prezos no mercado, resultados conseguidos o día anterior por el mesmo e polos outros, etc. A partir destas variables, que entendemos como fundamentais, o pescador decide a onde ir pescar e con que tipo de arte. Pero, individualmente, o pescador non ten á súa enteira disposición os recursos que lle ofrece o mar, pois este é percibido como de todos22. Convive e traballa xunto a outros que perseguen os mesmos fins ca el. Debe, polo tanto, “compartilo”, creándose na conxunción de obxectivos unha “carreira” por aqueles espacios mariños que supos- tamente se presentan máis productivos. O pescador tenta controla-lo acceso a estes oghetivos por medio da información e coñecementos relevantes que posúa manténdoa en “secreto”. Deste xeito, está limitando o acceso dos demais, podendo anticiparse con maior éxito ós movementos e xoghadas

22 Dende unha perspectiva ecolóxica, a explotación dos recursos de propiedade comunal está relaciona- da cun debate teórico de enorme importancia, a denominada traxedia dos comúns, que presidiu a pro- ducción científica así como os proxectos relativos á xestión e desenvolvemento dos ecosistemas costeiros, dende os anos 70.

69 dos seus competidores (Andersen, 1972; Durrenberger & Pálsson, 1986), aínda que moi- tas veces é imposible evitalo.

[...] temos estado pescando e terlle que escapar ós barcos, porque si ti andabas ó mar, e eu sabía alí un bo sitio de peixe e ti no sabías, en- tonces ti estabas á expectativa cando me viras pescar, procurando co- lle-las enfilasións do meu barco, salíasme ó encuentro para ver si po- días agharrarme o oghetivo, [...] eso chámase colle-lo mar a outro [...] porque muitas veses non había forma de evitalo, pois ó estar no mar tantas horas traballando, un non se daba conta dos outros barcos.

O “secreto” aparece como unha resposta adoptada polo productor e que consiste basicamente en ocultar ou reter información relevante con respecto ás áreas e puntos de pesca que están presentándose especialmente productivas, capacitándoo a el para mo- nopolizala. A característica principal da información gardada polo pescador é a de ser valio- sa, xa que en último caso é susceptible de ser traducida a cartos. Pero é valiosa non só para el, senón tamén para aqueles pescadores que, por carecer dela, desexarán procurala.

[...] esto é como quen vai de casa con muitos cans e uns van detrás de outros, como haxa un can que sepa leva-lo rastro [...] a outra ghauría vai toda detrás e aquí pasa o mismo: ti aquí podes levar 20 anos de ma- riñeiro e ti sabes, entonses un que queira empesar preghunta [...] Áco- ño! ¿quen é o que millor pesca de Lira? [...] pois supón que é Daniel [...] pois ben [...] pois eu non me vou a separar das boias de Daniel nin para dormir, e entonses si ti non eres tonto [...] marcas ao medio de donde eu largho e ao millor hoxe non caes ben pero mañán vas a cae- re e como vexas que alí lle sacas marisco non se che olvida máis.

A información significativa ó ser reservada abre maiores posibilidades e expec- tativas, e pode ser administrada coma se doutro patrimonio se tratase. O control do co- ñecemento preséntase entón como unha resposta a outros productores, paliando con iso unha competitividade extrema polos espacios de uso común. Cumpre a funcionalidade de rendibiliza-la producción e con iso asegurar a curto prazo a supervivencia da unida- de doméstica.

[...] eso é saghrado [...] si non o mundo sabería tanto coma min e eu non quero que o mundo sepa tanto coma min. Entonses si hai un se- creto, si hai unha gherra atómica, eu non quero que as nosas armas as sepan as outras nasións porque si non abateríannos. Non pode ser,

70 [...], cada un ten os seus secretos. Hai oghetivos que os sabe muita xen- te, pero hai outros que os sabes ti sólo, e si os sabe aquel e mais o ou- tro entonses xa os sabemos todos. No mar hai secretos como cousas saghradas que non se poden saber...

Esta información gárdase, a pliego serrado, evitando sempre que transcenda máis alá de seu círculo de extrema confianza23, xa que o coñecemento expresa un ca- pital intelectual e económico que posibilita incrementa-lo éxito na pesca, e, polo tanto, contribúe á reproducción social da unidade doméstica do pescador. E é, ó meu xuízo, a ligazón da información coa unidade doméstica, a que lle dá un carácter de “saghrado” e xustifica a actitude de “silencio”.

A modo de corolario Fronte á credibilidade e respecto manifestado ó coñecemento xerado pola cien- cia normal, existen outros coñecementos, propios de certos oficios, que gozan de esca- sa ou ningunha consideración fóra do marco en que se producen. É claro que entre am- bos existen importantes diferencias sobre todo polo que respecta ós modos de xerar enunciados acerca do mundo da experiencia. A distinción máis básica xorde dende o punto de vista formal. Neste sentido, poderemos dicir que no caso concreto da pesca, os saberes orixinados neste ámbito carecen do método, terminoloxía e sintaxe consen- suadamente propostos, do alcance universal establecido convencionalmente por unha cultura dominante, dunha historiografía sistematizada e do apoio sociopolítico e eco- nómico necesarios para a producción de máis e mellor coñecemento. Sen embargo, un e outro tipo de saberes nacen analogamente do intento de resolución de problemas que derivan dos campos de experiencia nos que se moven, e ambos depositan no contraste con ela a confianza e verdade dos seus enunciados. O feito é que constitúen dous dominios culturais diferentes e asimétricos con de- sigual repercusión social. Sen embargo, cada un no seu ámbito persegue obxectivos se- mellantes: exercer un certo “control” sobre a natureza, pero nun caso baixo a forma de explicacións causais enmarcadas en complexas teorías de longo e medio alcance, e nou- tro recorrendo a outras estratexias explicativas que precisan dunha interpretación rápi- da a fin de ser capaces de tomar decisións efectivas e puntuais. Só variará a fe na certeza destes saberes dependendo do medio en que un é so- cializado, xa que é nel onde aprendemos a aceptar e a confiar nuns enunciados ou nou- tros, pois o coñecemento adquírese activamente e é algo eminentemente social. Como di un pescador: [...] todo o aprendimos por nosos vellos, [...] a forsa de oílos e ve-la súa maneira de traballar [...] Despois xa vas ti conosendo, comprobando que aquelo era verdá.

23 Procúrase que non traspase os límites da súa unidade doméstica, co fin de que só os compoñentes da mesma poidan utilizalas para o seu beneficio. Neste sentido, valórase como criterio para a elección da tri- pulación o feito de que as posibilidades de que este coñecemento traspase as fronteiras da propia unidade doméstica sexan mínimas.

71 O noso enfoque pretendeu destaca-la importancia de que os coñecementos dos pescadores deben ser entendidos non só como unha historia de prácticas, onde se apren- den e transmiten técnicas de traballo24 (Delbos e Jorion, 1984:13), senón tamén de con- sideralos como unha historia da representación e intelección do medio en que se de- senvolven25. Deste xeito o coñecemento ademais de estar ligado á práctica como un sa- voir-faire, como un ter xeito, estao tamén a unha rede conceptual de coñecementos espaciais e medioambientais tan esenciais ou máis que a “cultura manual e técnica”26. Todo iso xurdindo dun proceso que presupón un suxeito cognoscitivo activo en cons- tante interacción entre o traballo mental e manual, e entre este e seu contorno (campo de referecia e acción). O saber dos pescadores sobre o que acontece no seu contorno mariño é, ademais dun saber contrastado pola acumulación de información ó longo de xeracións, un co- ñecemento actualizado na medida en que recolle os últimos cambios e dinamismos acontecidos no medio mariño local. E é precisamente baixo esta relación onde a afir- mación de que os propios pescadores son os que mellor “coñecen” o contorno social e ecolóxico da súa comunidade é un feito; non obstante, os que planifican as políticas de xestión deses recursos son os políticos profesionais en colaboración co asesoramento dos biólogos, economistas e técnicos dende as administracións, e fano unilateralmente prescindindo totalmente do saber que os pescadores teñen sobre o seu ámbito de expe- riencias. Esta ausencia de diálogo entre ambos, probablemente propiciada pola escasa va- loración con que son percibidos os saberes dos pescadores, favorece ó meu xuízo o fra- caso na xestión de certas políticas pesqueiras. Algúns exemplos alcanzados en Galicia nestes últimos anos poden ilustralo: a finais dos anos 80 a Administración Autonómi- ca alentou a adopción dun tipo de nasa, diferente da clásica27, para a captura de polbo

24 Segundo estes autores: o saber é a escoria do traballo [...] Só hai transmisión do traballo. 25 Dun xeito bastante trivial pódese dicir que a cultura afecta ó pensamento determinando os “contidos” representados no sistema cognitivo, pero iso non significa, e está moi lonxe de poder aceptarse, que os sa- beres manexados no ámbito da pesca non estean guiados nalgunhas ocasións por estratexias de razoamen- to ás veces tan complexas como no caso do pensamento científico. 26 Francoise Breton (1990: 144) defende que se transmite traballo e tamén saber como un “corpus” de co- ñecementos “manuais” e simbólicos. Gladwin (1970) e Lewis (1972) expuxeron a complexidade do razoamento analóxico sobre contidos teóri- cos e prácticos (rede conceptual de coñecementos espaciais, astronómicos e ambientais) do sistema de na- vegación tradicional etak dos puluwatanos das illas Carolinas, na Polinesia. E como subliñaron Downs & Stea (1977), a mellor proba de eficacia do etak é o seu valor de supervivencia. Os accidentes mortais entre navegantes polinesios son practicamente inexistentes, e as viaxes deste tipo, ás veces de máis de mil km, son rutineiros dende hai séculos. 27 A nasa cadrada foi proposta dende a Administración como alternativa á nasa clásica (cilíndrica) que vi- ña sendo empregada polos pescadores dende os anos cincuenta. Tratábase de que a nasa cadrada fora tan eficaz como a anterior pero máis selectiva. É dicir, que capturase exclusivamente polbo, e non afectase a outras capturas que se trataban de preservar (nécora, camarón). O feito é que esta nova nasa non conseguiu os resultados prácticos esperados.

72 (Octopus vulgaris), que resultou un revés económico para os pescadores artesanais; a construcción dun porto de abrigo en Lira entre os anos 1992 e 93 baixo un deseño fei- to polos técnicos e sen atende-las obxeccións iniciais dos pescadores conduciu á nece- sidade de modifica-la súa traxectoria dous anos despois; o mesmo ocorreu cos portos de Laxe e Malpica, tendo que facer na actualidade millonarios investimentos para re- media-lo que os pescadores xa previran. Por outro lado, sábese que algunhas das es- tratexias productivas do pescador se adecúan ó ciclo vital de moitas especies pesquei- ras, pero ás veces esta boa adaptación vese rachada polas normas e lexislacións pes- queiras implementadas pola Administración. Existe, polo tanto, unha relación pescador-medio disposta non tanto polas respostas de adaptación positiva do pescador como polas normativas ordenadas dende fóra. Ambas, moitas veces, en desafortunado desequilibro ou contradicción28. Non se trata dunha minusvaloración do que din os técnicos senón máis ben de mostra-la necesidade de que estes escoiten o parecer dos pescadores nas cuestións que lles afectan directamente. Os técnicos son os emisores que están socialmente definidos como productores cualificados de coñecemento, pero dunha clase de coñecemento que fala só de certos ti- pos de “verdades”, cun alcance que está limitado a aquelas destrezas que os pescadores non poden alcanzar:

[...] eles [os biólogos] saber, saben máis ca nós [...] para algho estu- diaron, [...], pero a súa teoría é a dos libros. Fan análises das faunas, e ó millor dinche esatamente, sin fallar nin en un Áeh!, cantas ovas pro- duse unha nécora ou un peixe calquera, ou sábenlle os nomes dos pei- xes, que aquí por esta sona xa lle damos os que queremos [...], pero ninghún soupo desernos por que os camaróns non se collen de Maio para diante, [...] e nós sabemos que o camarón está aí no descanso, [...], pero, ¿ por que non entran nas nasas? [...] eso ninghún soupo de- sermo, e sin embargho nós sabémolo matematicamente.

Os economistas, pero sobre todo os biólogos que traballan en colaboración coas administracións, deberían posuír coñecementos precisos sobre a realidade concreta de cada comunidade pesqueira. O traballo de campo, sen mingua-lo de laboratorio, sería un xeito eficaz de achegarse a unha visión etno-científica do mundo dos pescadores. Os futuros deseños de xestión pesqueira deberían ter en conta, ademais desta fonte, a opi- nión e información que poden achega-los pescadores. Implicalos neste campo suporía corresponsabilizalos no porvir das pesquerías. Non facelo posiblemente favorecería se- guir deseñando modelos de xestión pesqueira creadores de escaseza.

28 Un claro exemplo disto acontece coa imposición de réxime de vedas con respecto á nécora. Nalgunhas comunidades, por exemplo en Lira nos anos 1993 e 1992, as nécoras puideron capturarse segundo esta nor- mativa xustamente cando se atopaban no período de desova.

73 BIBLIOGRAFÍA

ANDERSEN, R. (1979): “Public and Private Acess Management in Newfounland Fis- hing”. En ANDERSEN, R. (comp.): North Atlantic Maritime Cultures: Anth- ropological Essays on Changing Adaptations. La Haya, Mouton, pp. 299-336. BRETÓN, F. (1990): “El prendizaje del oficio del pescador: saber y transmisión del sa- ber en los pescadores de arrastre”. Eres. Vol. 2. Tenerife, Museo Arqueológi- co y Etnográfico. BENNETT, John W. (1976): The ecological transition: Cultural anthropology and hu- man adaptation. Oxford, Pergamon Press. CALO LOURIDO, F. (1978): La cultura de un pueblo marinero: Porto do Son. Santia- go, Serv. de Publicac. da Univers. CHAREST, P. (1981): “Contraintes ecologiques et pécheries sédentaries sur la base co- te-nord du Golfe Saint Laurent”. Antropologies et Societes 5 (1):29-56. DELBOS, G. & JORION (1984). La transmission des savoirs. París, Éditions de la Maison des Sciencies de l’Homme. DOUGLAS, M.: How Institutions Think. New York, Syracuse University Press, 1986. DURREMBERGER, E. P. & PALSSON, G. (1986): “Findin Fish: The tactics of Ice- land Skippers”. American Ethnologist 13 (2):213-229. DOWNS, R. M & STEA, D. (1977): Maps in Mind. New York, Harper and Row. FERNÁNDEZ PÉREZ, C. (1993): O Refraneiro do Mar. Sada (A Coruña), Ediciós do Castro. GALVÁN TUDELA, A. (1984): “La Antropología de la Pesca: problemas, teorías y conceptos”. En Actas del coloquio de Etnografía Marítima. Santiago de Com- postela (En prensa). GALVÁN TUDELA, A. (1989): “Economía y Sociología de las Comunidades pesque- ras”. Madrid M.A.P.A., pp. 595-510. GARCÍA ALLUT, A. (1994): “From Open Access to Communal Property: The Case of the Fishing Community in Muxía”. En CATANZANO et al. (ed.): Proceedings of the sixth conference of the International Institue of Fisheries Economics and Trade. París, Institut Francaise de Recherche pour l`Exploitation de la Mer. GIPPINI ESCODA, E. (1991): Refraneiro galego. Sada (A Coruña), Ediciós do Castro. GLADWIN, T. (1970): East Big Bird. Cambridge, Mass: Harvard University Press. JORION, P. (1978):”Marks and rabbits furs: Location and Sharing of grounds in coas- tal fishing”. Peasant Studies VII (2). LEWIS, D. J. (1972): We, The Navegatiors. Australian National University Press. LYNCH, K. (1984): La imagen de la ciudad. Barcelona.

74 MARTÍNEZ VEIGA, U. (1985): Cultura y Adaptación. Barcelona, Anthropos. POGIE, J.; POLLNAC, R. & GERSUNY, C. (1976): “Risk as basis for taboos among fishermen in southern New-England”. Journal for de Scientific Study of Reli- gion 15 (3):257-262. TAIT, R. V. (1987): Elementos de Ecología Pesquera. Zaragoza, Ed. Acribia.

75

IDENTIDADES DE GRUPO Y DE CULTURA EN LOS MARINEROS DE BAJURA DEL NOROESTE DE GALICIA

Staffan Mörling & Xosefa Otero Patiño

A mi mujer, Xosefa Otero Patiño, hija de marinero y oriunda de la aldea de Ca- nesol en la Isla de Ons, le llaman la atención las diversas manifestaciones de identidad que ella observa entre la gente marinera y analiza con su natural conocimiento del ám- bito y con algunos de los conceptos que actualmente se manejan en la etnología sueca. Efectivamente, las nociones de identidad ocupan una posición central en la in- vestigación antropológica. Las resume la etnóloga sueca Ella Johansson en su estudio de los obreros que, antes de los tiempos de la mecanización, se ocupaban de la tala de árboles y del transporte de sus troncos en el norte del país (1994, 170-171). Haciéndo- se eco de pensamientos generalizados entre los etnólogos, Johansson compara el con- cepto de identidad con un campo de tensión entre dos polos. Uno de ellos es psicológi- co y nos hace necesitar de una identidad “para funcionar y encontrarnos a gusto”; por lo tanto precisamos también de una identidad colectiva y cultural. El otro polo está ana- lítica-filosóficamente influído. En lo que respecta al tema de Johansson, su aplicación dice que la identidad de los trabajadores forestales es lo que convierte a éstos en traba- jadores forestales; hace el grupo idéntico a sí mismo y hace de él una cultura definida, posible de limitar para enfocar en ella el oportuno estudio. Aunque Johansson muestra escepticismo hacia el elemento psicológico y funcionalista, admite que hay que contar con un instinto inherente, que tiene por objeto encuadrar y articular una cultura. Con- cluye que el objetivo buscado por las culturas es una identidad, sea a raíz de una causa emocional y supraindividual o porque la identidad es el sine qua non de las culturas. Jo- hansson reconoce que existe una suposición tácita en el sentido de que las personas ne- cesitamos ser más o menos iguales a los grupos de semejantes, para poder funcionar co- mo agentes culturales. Creo que se pueden identificar los dos polos del campo de tensión de la identi- dad en algunas manifestaciones de las culturas de los marineros de bajura de la costa noroeste de Galicia. Digo, a propósito, culturas, en plural, porque mis observaciones me llevan a la conclusión que en el ámbito de la pesca artesanal existieron, hasta hace poco, dos culturas distintas en la zona. Se desmarcaban una de la otra y hasta entraban en clara oposición mutua, pero, por ser culturas vivas, contribuyeron decisivamente a la pervivencia masiva de las embarcaciones tradicionales. Como contraste y a modo de conclusión voy a exponer el caso de la costa norte del país, en que el debilitamiento de la cultura marinera autóctona dio paso libre a las innovaciones y la modernidad, fe- nómeno que en bastante poco tiempo erradicó la arquitectura de la embarcación au- tóctona.

77 En 1992 tuve la oportunidad de hacerle dos entrevistas al Sr. Benigno Cambei- ro, de Caldebarcos, en el municipio de Carnota, entre Muros y Dumbría. Mi informante tenía 72 años y era él quien, en los tiempos de las lanchas xeiteiras, confeccionaba las velas de muchas de ellas. Añadió a su pormenorizada explicación de la figura de la clá- sica vela de relinga el siguiente comentario: “A partir de El Son para las Rías Bajas te- nían más repique en las velas que en las de aquí; así era más bonita la vela. Era la tra- dición”.

STAFFAN MORLING, 1966

1 m

VELA: Esta es la vela de una lancha xeiteira de Finisterre. El repique es la esquina arriba a la derecha. Es peque- ño, de 90o o algo menos. En consecuencia, la relinga de barlovento resulta muy larga y le da a la vela un aspecto peculiar.

Repique es el ángulo que forma la caída de la relinga de barlovento en relación con la verga. Con su alta posición es lo primero que se observa en una embarcación vis- ta a distancia. Al parecer, Benigno Cambeiro trabajaba en Caldebarcos con práctica- mente el mismo repique que se llevaba en Finisterre. No era solamente el Sr. Cambei- ro quien notaba una diferencia en el corte de la vela, en comparación con el que se gas- taba más hacia el sur, sino también el septuagenario patrón José Martínez García, de Muros: “En Finisterre cortaban las velas diferentes a nosotros y en las Rías Bajas pare- cidas, pero eran diferentes también”. Mi interpretación de las características divergentes de las velas es que se corres- pondían a señales de identidad de grupo. Creo ver algo parecido en la diferencia entre la práctica seguida por los marineros de Muros, por un lado, y por los de El Pindo, por el otro, en la maniobra de cambiar la vela de un lado al otro en la virada por avante. Re- lataba José Martínez García:

78 Los de El Pindo tenían un gancho en la austaga. Enganchaba en un guardacabos en la verga. Para eso había que llevar dos o tres cuar- tas más de palo que los de Muros. Los de Muros pasaban la escota a proa del palo. El penol de la verga tenía que pasar a proa del palo, y por eso la vela no se podía arriar de más. Si el penol caía en cubierta, no se lo podía pasar a proa del palo. “!Dar para avante!” era “!cambiar!”. La maniobra, con gente muy buena, no llevaba dos minutos. Los de El Pindo, cuando el barco empezaba a ir hacia atrás, arriaban la vela hasta la cubierta, y el que iba al palo desenganchaba la austaga, y pasaban el gancho a proa del palo, en lugar de pasar así la vela, como lo hacían los de Muros. La verga la pasaban al otro la- do a popa del palo, igual que la amura de la vela. Aun así la maniobra les llevaba menos tiempo a los de El Pindo, porque no tenían que lu- char con la vela.

Si los marineros de Muros veían la práctica de sus homólogos de El Pindo más liviana, ¿por qué se atenían en Muros a otro procedimiento, que implicaba luchar con la vela? Postulo que la respuesta a esta pregunta, lo mismo que la razón por la que se

STAFFAN MORLING, 1966

1 m

Vela Sup. 21,60 m2 En esta vela de una dorna de Corrubedo el repique es grande, notablemente superior a los 90o. La reglin- ga de barlovento es, por ello, llamativamente más corta que en la lancha de Finisterre.

79 podía hacer el repique de la vela de una comunidad diferente al que llevaba la vela de relinga en otra zona, se inscribe en esa suposición tácita que las personas necesitamos ser más o menos iguales, para poder funcionar como agentes culturales. Creo que, en otra declaración del Sr. José Martínez García, de Muros, se puede ver la construcción psicológica de una cultura en torno a la lancha de relinga, que era la embarcación emblemática de esta villa y de la mayoría de las comunidades xeiteiras.

Con el viento a un largo era como más caminaba la lancha. Con viento muy favorable y el barco muy bueno se podía llegar de Muros a Noya en una hora. Son nueve millas. La vela de relinga navega a cuarta de compás, mientras la vela de yate navega a medio viento. La cuarta es once con quince. Medio viento es veintidós grados.

Esta afirmación es, en realidad, algo muy distinto a lo que aparenta ser. Es la ex- presión de una ideología. El término de navegar a cuarta del compás lo volví a oír de Benigno Cambeiro de una forma esclarecedora. Su función es simplemente la de un su- perlativo destinado a despertar admiración: “Había unos barcos franceses, que llama- ban viveiros. Navegaban a cuarta, decían de ellos, mucho más que las lanchas. Los vi- veiros franceses calaban mucho”. Ésta es una opinión que le resta protagonismo a la lancha. Dice que la lancha no ceñía particularmente bien, algo que probablemente era cierto, dados su poco calado y plan casi horizontal. En lugar de en la lancha de relinga se centra la atención en los vi- veiros franceses. Tienen mucho calado; ellos sí que deben ser capaces de ceñir bien. Na- vegan a cuarta del compás. Toda la declaración anterior, la del muradano José Martínez García, es una pieza de construcción psicológica, que instintiva e inconscientemente tie- ne por objeto plasmar una cultura centrada en la lancha del xeito y de mantener una identidad en los que dependían de este barco, en este caso los xeiteiros de Muros. En su papel tradicional en la cultura xeiteira, la lancha de relinga revela también el otro polo en ese campo de tensión, con que Ella Johansson compara la vivencia de la identidad y que es la definición más o menos analítica y filosófica. En el verano de 1993 se terminó la construcción en la Escuela Taller de carpin- tería de ribera de la Consellería de Pesca la réplica de una lancha, y el director de la Escuela, Isidro Mariño Cadarso, hizo un viaje con la embarcación hasta Caldebarcos. Se encontró en el lugar con un entusiasmo que superaba todo cuanto había esperado. La reaparición de una lancha de relinga activó dramáticamente a los hombres de me- diana o mayor edad. Al venir a bordo se incorporaron a sus antiguos puestos de res- ponsabilidad con expresiones como “yo era relinguero” o “Yo iba al timón”. Cuando procedían a dar la vela y tensaban la driza con los motones casi rompieron el palo, que calificaban de delgado y flojo. Fue la expresión de una sensibilidad común ante la lan- cha. Parecía indicar que este tipo de embarcación había contribuido en décadas ante- riores a la experimentación de identidad. El efecto era que la identidad de los que pes- caban con lanchas xeiteiras convertía a éstos en xeiteiros. Lo que sentían por la lancha

80 hacía el grupo idéntico a sí mismo y lo transformaba en una cultura determinada y un tema de investigación. Hasta qué punto una comunidad de marineros se identifica con la embarcación “de siempre” lo he visto también donde la dorna cuenta con tradición. Vi como un ma- rinero, en actitud de emocionada admiración ante lo bonita que le parecía la curva de la roda y el pinchón de una dorna de segunda mano recién traída, deseaba sacarle una plantilla a la proa. En el mismo grupo local al que este hombre pertenece causó males- tar la disposición oficial de 1993, que ordenaba pintar las dornas de rojo, en lugar de conservar sus colores tradicionales de obra muerta negra y obra viva clara. Se celebró una reunión de protesta y se intentó que un hombre de la vecindad, que suele llevar los contactos con la Administración, tratara de obtener para las dornas del lugar la exen- ción de cumplir con lo ordenado. “Se acabo la dorna”, me dijo, visiblemente afectado, el dueño de una de estas embarcaciones. Era una sensibilidad hacia la dorna que, vista

Con el francobordo más alto que el de la dorna, la sustancial tilla y los anchos corredores, la lan- cha de relinga era esencialmente un barco para la costa. Las de Caldebarcos salían hasta diez millas en el mar abierto. El uso de lanchas de relinga iba asociado a la pesca con xeitos. Era el caso en Rianxo, un impor- tante enclave de lanchas y de xeiteiros en la Ría de Arousa, donde eran más numerosas las dornas que en ningún otro sitio. Las lanchas pequeñas, los “burros”, llegaron a ser emblemáticas de la villa rianxeira. Pro- bablemente había en la localidad una sensibilidad hacia las lanchas, que se traducía en el cuidado de ellas con baldeo de la cubierta, aun cuando estaban inactivas, quizás definitivamente, en el verano de 1965. A algunas de las lanchas grandes de Rianxo les cortaban uno de los extremos y construían en su lugar una “popa parrulo”, redonda. Las tablas que formaban este tipo de popa tenían que ser dobladas a fuego, un proceso no usado antes por los carpinteros de ribera gallegos. Salía así el casco para un xeitei- ro a motor. Foto Staffan Mörling.

81 fríamente, carecía de racionalidad. No era, por ello, menos real en su calidad de defen- sa por una cultura de algo que era suyo. La dorna formaba parte de las manifestaciones de la vida del grupo. Era una señal de identidad común a todos los estratos que lo inte- graban. Lo observaba Xosefa Otero.

Antes había más igualdad. Íbamos a la misma misa, y nos di- vertíamos de la misma manera en la fiesta de San Joaquín. Algunos te- nían un poco más y otros un poco menos, pero todos vestíamos igual, y todos los hombres pescaban con las mismas dornas (1992, 47).

Cuando les pregunto a los marineros de esta comunidad por qué preferían dornas a otros tipos de embarcaciones, me contestan que la dorna es más marinera. Es una res- puesta culturalmente determinada; su razón es más cultural que racional. Pone de re- lieve que la población está comprendida por la cultura de la dorna. Vemos como, entre la gente marinera de la costa occidental gallega, el polo psi- cológico-funcionalista de la noción de identidad y el polo analítico-filosófico se en- cuentran uno cerca del otro. Alrededor de aquel se construye una cultura, y en torno al último se la acusa; en realidad se trata de dos vertientes de la misma cosa. José Martínez García, acostumbrado a la cultura marinera de Muros, observaba que el corte de la vela era distinto en Finisterre pero coincidía con Benigno Cambeiro en calificar las velas en las Rías Bajas de diferentes. En el foco de atención del Sr. Cam- beiro, y probablemente en el del Sr. Martínez García también, estaban las velas que se llevaban en el Puerto del Son. Don Francisco Calo Lourido, que es oriundo de El Son,

En régimen de explotación de una o dos casas, las pequeñas dornas producían capturas de pulpo de volu- men industrial. Era una producción que aseguraba la pervivencia de la cultura de la dorna en la sociedad con- temporánea. Desde la diminuta embarca- ción el pulpo se pescaba con anzuelos montados en un palo lastrado llamado raña. En el caso de atascarse la raña en el fondo, se desatascaba con la es- tronca. Esta era otro palo con una pie- dra atada a él, y se deslizaba por la misma liña de pescar. Cuando no se usaban, las liñas estaban recogidas en las gradellas. La encarnada para el pulpo, cangrejos o necoras, se traía en pequeños cestos, canastros. Marineros de dornas en la playa de Curro, Isla de Ons, 1965. Foto Staffan Mörling.

82 ha comentado en una ocasión que el repique practicado en el corte de la vela en su pue- blo natal era el de Aguiño, en la tierra corazón de las dornas. Esto parece haber sido así; personalmente encontré en Corrubedo que la vela de una dorna muy grande, de 6,7 m de eslora, tenía el repique sensiblemente mayor y la relinga de barlovento bastante más corta que una lancha de Finisterre. Éstas deben de haber sido las particularidades de la vela de las Rías Bajas en que Benigno Cambeiro y José Martínez García fundamenta- ban sus comentarios. A su observación de la divergencia entre las formas de las velas en el norte y en la costa de Cabeiro y la Ría de Arosa Benigno Cambeiro añadía un dato más:

[A partir de El Son para las Rías Bajas] También tenían las velas encascadas con corteza de pino de Ibiza. Menos las dornas. Las velas de las bucetas de aquí se encascaban. Sólo las lanchas de aquí y las dornas tenían las velas grises, más feas.

No era fácil que una dorna, más pequeña y con el francobordo más bajo, se con- fundiera con una lancha de Caldebarcos, aunque las dos tenían las velas grises. Tam- poco había mucha posibilidad de confusión en el caso de las bucetas, porque en los tiempos clásicos de la pesca artesanal con propulsión vélica parece que no había buce- tas en El Son (Mörling, 1989, 161). Las embarcaciones que sí se desmarcaban unas de otras con los diferentes colores de las velas eran las que tenían las mismas líneas de cas- co, las lanchas. Una lancha de El Son se distinguía de este modo con su relinga de avan- te más reducida, su repique mayor y su color marrón en la vela, mientras su homóloga de la parte de Finisterre se identificaba a lo lejos mediante la relinga de barlovento más extendida, el repique menor y el tono más o menos gris de los paños de la vela. Califico estas diferencias de señales de identidad de grupo. Servirían, eso si, pa- ra dejar a las personas componentes de sendos grupos estar a gusto y funcionar como agentes culturales. El estudio de Manuel R. Pazos (1972) de un pleito de pesca entre Muros y el Puerto del Son, fallado en 1787, nos deja ver una contraposición entre dos culturas pesqueras, “que tiene principio desde el siglo del año de 1560, y antes de él” (1972, 76).

Con su notable calado la dorna aprovechaba mejor que ninguna otra embarcación de las Rías Bajas la capacidad de ceñir de la vela de relinga. No obstante, en su versión clá- sica, como la vemos en la imagen tomada en 1964 en la Isla de Ons, la dorna era para las aguas más o menos abrigadas y no para el mar abierto. Foto Staffan Mörling.

83 Eran una serie de fricciones desarrolladas, por una banda, por los que pescaban con piezas de deriva, de xeito, y por la otra por los que dependían de redes estaciona- rias, volantas y raeiras. Parece que aquéllos formaban un bloque homogéneo en la cos- ta de Muros a Finisterre y más allá, porque los muradanos no tenían queja de las prác- ticas pesqueras en esas partes. Era contra los volanteiros de El Son que se querellaban, esgrimiendo a la sazón el argumento que las volantas y raeiras perjudicaban la repro- ducción de la sardina. Repetidamente, los xeiteiros se hacían a la mar para inutilizar vo- lantas, y los marineros de El Son devolvían la agresión en especie. Aquel pleito estaría olvidado cuando yo hacía mi trabajo de campo, pero sus por- menores facilitan la interpretación de varias observaciones que pude hacer. Entre ellas, la relativamente reciente actitud de burla por parte de los marineros de Caldebarcos ha- cia todo intento de probar otras artes que no fueran xeitos. No era que fueran atrasados, sino la modalidad de vida del grupo era un compromiso con la cultura xeiteira. En con- secuencia, las raeiras tardaron tanto en ser adoptadas en esta costa, que no fue hasta 1945 que alguien las probó en Lira, según me manifestó el carpintero de ribera Fran- cisco Lado Piñeiro, de Caldebarcos. Ante todo, me llamó la atención la actitud que en Finisterre hacían patente hacia los marineros de las Rías Bajas. Era una visión totalmente negativa de éstos, una pos- tura de reserva que no admitía modificaciones. Igualmente exageradas e infundadas me parecían las afirmaciones acerca de los fisterranos, sin excepción despectivas e hirien- tes, que oía cuando hablaban de la gente de Finisterre en la comunidad donde yo resi- día, la cual era una comunidad de las Rías Bajas y que dependía de dornas. Estas observaciones parecen corroborar los datos del contencioso, éste de más de doscientos años de duración, y confirman la imagen de dos subculturas de pesca en la costa noroccidental de Galicia. Los diferentes repiques y colores de las velas de las

Xosefa Otero comenta que las dornas, cuando volvían a Ons, todas aprovechaban la travesía más abrigada, que era la de Cabicastro o La Lanzada hacia la isla. Foto Staffan Mörling, 1965.

84 lanchas de El Son, en comparación con los de Muros, Caldebarcos y Finisterre, eran elementos de construcción y vitalización de sendas culturas. Tenían una función psi- cológica de identificación del individuo con el grupo y la cultura propios, identifica- ción que podía proporcionar sensaciones de amparo, apoyo y protección. La base de una de estas culturas era la pesca con xeitos. Como la sardina del xei- to, desnucada y desangrada, ha seguido y sigue encontrando un mercado que la prefie- re para el consumo en fresco, la cultura xeiteira ha contado con suficiente peso econó- mico como para seguir viviendo. Asociada, al parecer, al uso de redes estacionarias, en primer lugar las raeiras, distinguimos por otro lado la cultura de la dorna. A este respecto encuentro interesante la declaración en 1965 de dos informantes de Aguiño, que entonces contaban con 58 y 61 años de edad.

Las dornas de propiedad (=las que no pertenecían a dueños de almacenes de salazón) iban a las raeiras, cuando no había sardinas, y llegaban hasta Camariñas. Las raeiras tenían la malla de dieciséis centímetros, y la pieza medía dos metros de alto y cuarenta y cinco de largo. Cada embarcación llevaba de quince a veinte piezas […] La ra- eira es el aparejo más antiguo que hay. Después en antigüedad viene el xeito.

Esta visión diacrónica la confirmaba, en El Son, Juan Santos Romero, quien en aquel momento tenía 63 anos: “Los viejos decían que las dornas eran más antiguas que las lanchas”. Posiblemente encaja en este contexto otra observación de Benigno Cambeiro, de Caldebarcos, esta vez en el sentido que la dorna era buena para una ría y que la lancha era para el mar abierto. La visión de la dorna como embarcación para las aguas más o menos abrigadas es confirmada por Xosefa Otero Patiño, de la Isla de Ons.

Las dornas venían a la tierra con “vento de fóra”, que era el viento que podía haber por la tarde. Me acuerdo de las dornas volver a la Isla navegando contra el viento. Ponían rumbo a Cabicastro, por- que así aprovechaban el abrigo de la Isla. Si hubiesen puesto la proa hacia la Onza habrían entrado en la zona donde las olas son más gran- des. Si era preciso, seguían desde Cabicastro hasta A Lanzada, y des- de A Lanzada atravesaban hasta O Centulo, o al muelle de la Isla, ci- ñendo. Cuando una las veía venir, no se sabía, primero, si eran dornas del Centulo o de Curro. Hacían lo mismo cuando hacía nortada. Así, las dornas tenían el abrigo del monte entre Cabicastro y A Lanzada, hasta el punto don- de podían atravesar hasta la Isla viento más o menos en popa.

85 También la comercialización del percebe daba, a partir de los años 1960, una nueva vida a la cul- tura de la embarcación tradicional de las Rías Bajas, en medio de una sociedad cada vez más urbana e in- dustrializada. Coger el preciado molusco con la gadaña y el mirafondos era un arte practicado por los ma- rineros con dornas en la Isla de Ons. Juan Otero Patiño, en un bote por la parte de fuera de la isla.

Aunque más diversificada que el “monocultivo” del xeito, la explotación de la dorna era en cada momento una respuesta al desarrollo económico de la sociedad con- temporánea. Las raeiras cogían langosta, centolla, lumbrigante y raya. La pesca del pul- po fue, hasta la muy reciente adopción de la nasa para este oficio, una pesca con cordel realizada en pequeñas dornas pero de volumen industrial. La preciación del marisco, a partir de los años 1950, hacía la dorna altamente rentable en manos de quien sabía co- ger centollas con la vara llamada gadaña. De este modo, desempeñando papeles en la economía actual, continuaron vi- viendo las dos subculturas marineras del noroeste gallego, la de la lancha y la de la dor- na. Siguieron adelante como subculturas de clase social, que probablemente sería la de- finición que les daría el antropólogo catalán Esteva Fabregat. Como tales subculturas mantenían, con la correspondiente aportación y el acuse psicológicos, sus componen- tes de clase cultural, que eran las embarcaciones anacrónicas. Gracias a su peso económico en la sociedad de que eran parte, la cultura de la lancha xeiteira y la de la dorna contaban también con el soporte de suficiente número de familias como para ejercer presión en pro de sus derechos. Veo en esta circunstan- cia una explicación del fenómeno comentado por don Francisco Calo Lourido, cuando escribe que los marineros del noroeste se opusieron siempre a las innovaciones forá- neas, viendo en la nueva arte un enemigo, que los hundiría en la miseria, a causa de la falta de medios económicos para competir (1980, 62).

86 Resulta significativo contrastar esta conclusión con la situación que se iba pro- duciendo a partir del siglo XVIII en la pesca tradicional de la Galicia cantábrica. Hay datos que indican que el papel de esta pesca era, ya en aquella época, mucho más re- ducido y que iba disminuyendo, con las consecuencias para la cultura marinera autóc- tona que a nadie se le escapan. Sirva el ejemplo que el Catastro de Ensenada registraba, en Foz, nada más que seis lanchas y sesenta y un marineros (López Pérez/ Fernández Pacios, 1993, 56). En comparación, Muros tenía, en 1759, setenta embarcaciones de pesca y 363 mareantes (Meijide Pardo, 1984, 60), y el número de embarcaciones, presumiblemente relaciona- das en su mayoría con el xeito, iba en aumento. El Diccionario Geográfico de Miña- no, de 1827, las cifraba en 225, y en 1900 Muros tenía setecientas lanchas (Artaza Mal- várez, 1959).

Con el falucho los fomentadores catalanes introdujeron en las Rías Altas muchos más cambios que el del aparejo gallego por la vela latina. La puesta en funcionamiento por ellos de una nueva estructura la- boral, en que el barco era propiedad de un empresario en tierra y llevado por marineros asalariados, desin- tegraría la cultura marinera tradicional lo suficiente como para hacer la morfología gallega de las embar- caciones desaparecer en su totalidad. Esta morfología autóctona se puede observar en el trincado, arriba a la derecha, que todavía lleva el aparejo tradicional del país, el “de relinga”. Foto cortesía Archivo Padre Gaite, Poio.

87 En la costa norte de Galicia la pesca artesanal acusaba una tendencia inversa. La modesta pesca en Cedeira, con trece activos en 1753, había desaparecido en 1804, mo- mento en que la única actividad marinera a cargo de los residentes era el transporte de leña en lanchas con destino A Coruña (R. Usero, 1984, 75). Fue la falta de una subcultura marinera lo suficientemente vigorosa que en la cos- ta de Lugo resultó en la desaparición de las embarcaciones propiamente gallegas. El pa- trón de cabotaje Ricardo Lorenzo Mariña me dijo, en Cariño, que, antes de la instala- ción de las fábricas de los catalanes, la gente de esa parte eran labradores. Concluía: “En las Rías Bajas era otra cosa, ya que allí tenían los xeitos, que son una cosa antiquísima”. Lo que esto enfatiza es la importancia de la existencia o no de una cultura. En di- ferencia con la costa del poniente, no había a finales del siglo XIX y a principios del XX en la costa septentrional mucha sensibilidad hacia la embarcación “de siempre”, que en este caso era el barlote y del que no nos queda ahora más que el nombre. En los puertos de la antigua provincia de Mondoñedo no existía a la sazón, no se mantenía una identificación local con la lancha barlote y la de ella derivada buceta y el bote antiguo. La pesca en que servían, la del congrio y la raya con palangre y del lenguado y los cen- tollos con aparejos rascos, no tenía, en aquel entonces, mucho peso económico.

En Foz, en 1965, la falta de líneas gallegas en los botes del lugar chocaba a quien conocía las em- barcaciones del noroeste del país. Aunque parecen ser del mismo tamaño que los antiguos bartotes y bu- cetas, estos cascos sólo acusan la gran influencia que tuvo en la morfología de los barcos la trainera viz- caína, desde que la trajo una nueva cultura pesquera de corte capitalista. Foto Staffan Mörling.

88 Fue así como la trainera vizcaína impuso su morfología. La desaparición en la costa norte de las líneas tradicionales de las embarcaciones del país tuvo su raíz en la introducción de una nueva estructura empresarial. Para los catalanes el barco de pesca era una inversión en el mar de un empresario que se encontraba en tierra. Siguiendo es- te nuevo modelo organizativo, a partir de 1886 también la burguesía e hidalguía de Vi- veiro invirtieron en barcos traiñones, para la fabricación de salazón (Nuevo Cal, 1992, 125). La mano de obra asalariada y proletarizada sustituyó las tripulaciones que traba- jaban a la parte. Cuando se trajeron de Gijón y de Santander las primeras traineras y a sus patrones, ya estaban sentadas las bases de la pesca industrial. Estaba en la natura- leza de ésta que los distintos diseños de embarcaciones se sucedieran, en persecución de la máxima rentabilidad y mecanización. Las innovaciones se propagaban de esta manera sin oposición, en un ambiente donde habían quedado momentáneamente fuera de juego los polos psicológico y analí- tico-filosófico de una cultura que veía parte de su identidad expresada en la embarca- ción tradicional. Pero, donde el mantenimiento del elemento de identidad psicológico- funcionalista no era interrumpido, concretamente desde Muxía hacia el suroeste, la em- barcación tradicional sobrevivió a la trainera.

89 BIBLIOGRAFÍA

ARTAZA MALVÁREZ, Ramón de: La Villa de Muros y su distrito. 2ª edición, 1959. CALO LOURIDO, Francisco: As artes de pesca. Cuadernos Museo do Pobo Galego. Santiago de Compostela, 1980. ESTEVA FABREGAT, Claudi: Estado, etnicidad y biculturalismo. Barcelona: Editorial Península, 1984. JOHANSSON, Ella: Skogarnas fria söner. Kristianstad: Nordiska museets Handlingar 118, 1994. LÓPEZ PÉREZ, Pilar e FERNÁNDEZ PACIOS, Juan R.: Foz, recuperación da memo- ria histórica. Lugo: Deputación Provincial, 1993. MEIJIDE PARDO, Antonio: El puerto de La Coruña en el siglo XVIII. A Coruña: La Voz de Galicia, 1984. MÖRLING, Staffan: Las embarcaciones tradicionales de Galicia. Santiago de Com- postela: Consellería de Pesca, 1989. NUEVO CAL, Carlos: “O movemento obreiro en Viveiro”. En Dionisio Pereira (co- ord.): Os conquistadores modernos. Vigo: Promocións Culturais Galegas, S. A., 1992. OTERO PATIÑO, Xosefa: “‘Äkta’ sång till Brest 92”, Kysten, 3 (1992). PAZOS MANUEL, R.: Un pleito de pesca en la ría de Muros y Puerto del Son. Noia. Federación Empresarios del Barbanza, 1972. USERO, Rafael: “Cedeira - Historia de la villa”, Gran Enciclopedia Gallega. Tomo VI (s/d), pp. 75-76. Santiago de Compostela/Xixón.

90 HISTOIRE DES CHALOUPES SARDINIÈRES DE DOUARNENEZ DANS LEUR CONTEXTE SOCIAL ET TECHNO-ÉCONOMIQUE

Bernard Cadoret

À l’extrême pointe de la Bretagne, dans l’Est des hautes péninsules granitiques du cap de la Chèvre et de la pointe du Van –les “mâchoires de la baie”, disent les ma- rins–, s’ouvre une vaste nappe d’eau de 40 km2, relativement protégée par vents du Sud-Ouest à Nord, sans forts courants, et où les écueils sont rares: la baie de Douarne- nez. Au Nord, seul le petit port de Morgat se niche au creux de la presqu’île de Crozon. Au Sud, trente kilomètres de falaises parmi les plus hautes de Bretagne forment un lit- toral sauvage et inhospitalier, dépourvu de tout port et où seuls de minuscules canots se hissent sur des plans inclinés taillés dans le rocher. Les fonds de la baie, relativement plats, sont de trente-cinq mètres à l’ouvert du plan d’eau et remontent très progressive- ment jusqu’à la côte Est. Constituée d’une alternance de longues plages plates propices à la reproduction des alevins, et de micro-falaises friables, le littoral du fond de la baie ne comporte pas le moindre abri. Il faut aller à l’extrémité Sud-Est de la baie pour trouver les conditions d’un port naturel, protégé des vents de l’ONO au NE par le saillant de la pointe du Ley- dé et par plusieurs îlots. Là s’ouvrent les mouillages du Guet, à l’abri de l’île Tristan, celui du Rosmeur, derrière la pointe du Flimiou, et surtout de Tréboul, à l’ouvert d’une petite ria appelée rivière de Pouldavid, du nom du bourg commerçant qui s’est déve- loppé dès le Moyen-Âge “au premier pont”, à la limite supérieure de la remontée des marées. En hiver, cette rivière à marée fournit un excellent abri pour les bateaux de pê- che désarmés. “La baie de Douarnenez, écrit le sous-commissaire de l’Inscription maritime Frostin en 1883, est une des plus admirables réserves à poisson qui se puissent trouver. Particulièrement appropriée à la stabulation et à la reproduction, tant par la température de ses eaux qui, grâce aux influences du Gulf-Stream, reste toujours moyenne, que par la nature de ses fonds le plus souvent d’un sable coquillier légèrement marneux, elle possède presque toutes les espèces qui séjournent ou qui passent sur les côtes françaises de l’Océan. Ainsi, l’on y trouve, pour ne citer que les poissons d’une certaine valeur, des soles, des turbots, des barbues, des raies, et aux époques de migration habituelles, le ma- quereau, le sprat et la sardine. Dans ces conditions, la baie de Douarnenez est comme une mine inépuisable de ressources; la nature seule y procure à la population maritime, sinon la fortune, du moins des gains suffisants pour lui permettre de vivre”. Les marins semblent de tout temps avoir eu une conscience aiguë de la richesse exceptionnelle de leur baie, incluant très tôt dans leurs valeurs traditionnelles le respect

91 d’un espace marin où le cycle des pêches saisonnières, surtout orienté sur les poissons de passage et excluant les engins considérés comme destructeurs, permettait des ponc- tions annuelles raisonnables sur un capital naturel que l’on souhaitait transmettre. Dès la fin du XVIIIe siècle, un voyageur, Cambry, notait que “la drague fut défen- due de tout temps dans cette baie. [...] Il naît en effet au fond des eaux une espèce de mousse grasse et gélatineuse que la sardine aime beaucoup”. De fait, les marins de Douarnenez ont toujours manifesté une violente hostilité à la pêche au chalut qui n’est pratiquée que par des chaloupes de la rade de Brest –parfois arraisonnées manu milita- ri– ou par quelques canots du Port-Rhu pêchant en fraude. De toutes les espèces qui fréquentent la baie, c’est sans conteste la sardine qui historiquement a donné lieu jusqu’à nos jours à l’exploitation la plus fructueuse et la plus systématique.

LES CUVES DE SALAISON GALLO-ROMAINES En réalité, aussi loin que l’archéologie nous permette de remonter, il semble que ce poisson ait fréquenté la baie. Dès l’époque gallo-romaine, il fait l’objet d’une pêche organisée, donnant lieu à une activité importante de transformation qui dépasse de be- aucoup les besoins régionaux. En effet, pas moins de 40 cuves de salaison ont été re- trouvées autour de la baie de Douarnenez, et notamment sur le futur site du grand port de pêche de Douarnenez. Ces établissements de salaison se caractérisent tous par la présence de batteries de deux à vingt cuves cubiques, profondes de deux à quatre mètres, entièrement revê- tues d’un ciment étanche et enterrées dans le sol. L’examen des ossements de poisson mis au jour lors des fouilles a montré qu’on y salait presque exclusivement de la petite sardine immature. Celle-ci était placée dans la cuve entre des couches de sel; le tout était ensuite mélangé et broyé, puis laissé quelques temps à macérer. Le produit fini, sans doute proche du garum, était chargé dans des tonneaux ou des récipients de céra- mique pour être exporté. Une importante série d’ateliers de salaison analogues, datée du premier siècle avant J. C., a été découverte voici une trentaine d’années à Cadix (l’ancienne Gadès). On en trouve encore à Torremolinos, Alcantara, Belo et surtout Carthagène (Cartago Nova). C’est là qu’était confectionné le célèbre garum socorium. Des rives du détroit de Gibraltar, cette industrie antique essaima ensuite vers l’Algarve, la région de Sétu- bal et la Galice (Barres, Espasante), avant d’atteindre l’Armorique vers 120 après J. C. Les établissements douarnenistes seront détruits vers 270-280 après J. C. Aucun document ne permet plus, avant le XIIIe siècle, de rendre compte d’une ac- tivité locale liée à la pêche de la sardine. Mais les signes d’un renouveau apparaissent au Moyen-Âge. L’enquête ducale sur la réformation des feux montre que la paroisse de Ploaré a connu entre 1392 et 1430 un accroissement très sensible de sa population (en- tre 200 et 400 personnes). Comme le souligne l’historien J. Kerhervé, le fait est d’au- tant plus significatif que la population du Duché de Bretagne a baissé de 23 à 30% du- rant cette période. Mieux, les pauvres ne représentent à Ploaré que 2% de la population!

92 Au total, il est difficile de ne pas voir dans cette situation démographique privilégiée l’effet de l’expansion de l’agglomération qu’on désignera plus tard sous le nom de Douarnenez; expansion liée, d’une part, à la croissance de l’activité commerciale et portuaire de la ria de Pouldavid, d’autre part de la pêche, celle de gros poisson de sé- chage (merlu, lieu, raie, congre) sans doute, mais aussi très probablement, sur une plus grande échelle, de la sardine.

L’EXPORTATION DES TOILES À POULDAVID Le commerce du petit port de Pouldavid se développe essentiellement grâce à l’exportation de plus en plus massive des toiles tissées dans les environs, à Locronan et Poullan. Au XVe siècle, ces toiles connaissent un grand succès en Angleterre, où on les appelle “Poldavies”, en Flandre où le terme de “Poldavy” ou “Boldavid” est devenu sy- nonyme de toile à voile, et jusqu’en Baltique à l’Est. Au Sud, l’Espagne représente un marché important. En 1498, des pêcheurs de baleine de Lequeitio utilisent des olonas de pulduby. Un siècle plus tard, en 1588, les comptes des trésoriers de la marine de guerre espagnole indiquent un achat massif de 200 “olonas de Pondabi”; (il en faut selon ces documents, 80 pièces pour voiler un ga- lion construit à Rentoria en 1599). C’est à cette époque que la mention De Baÿ von Boldavit, qui deviendra plus tard la “baie de Douarnenez”, apparaît pour la première fois sur une carte de L. I. Waghe- naer (en 1580), attestant ainsi de son émergence dans l’économie maritime atlantique.

L’INDUSTRIE SARDINIÈRE À DOUARNENEZ En effet, alors que les importantes sècheries de merlus de Penmarc’h, d’Audier- ne et du Cap-Sizun font l’objet d’abondants relevés de comptes dans les archives duca- les –elles rapportent 2000 livres de rente en 150–, aucun document ne mentionne une telle activité dans la région de Douarnenez; on peut en conclure que les sècheries y sont peu importantes, et que c’est déjà la commercialisation de la sardine qui contribue à l’enrichissement de la population. Quoi qu’il en soit, la pêche à la sardine est déjà suffisamment développée dans la région pour être commercialisée au loin dans la seconde partie du XIVe siècle: dès 1408-1410, ce poisson est cité parmi les produits d’exportation du port voisin de Quim- per, qui assure une partie des expéditions. Le rôle des coutumes y spécifie en effet qu’un droit d’issue de 5 deniers est dû “pour chaque tonneau six cents de merlus, trois milliers de maquereaux, sept balles de cinquante congres, huit rondelles sardines ou harengs ou autres manières de poisson en rondelles”. Au début du XVIe siècle, le contexte économique des pêcheries cornouaillaises amorce une évolution irréversible. Cabot vient de découvrir de nouvelles terres à l’Ouest de l’Atlantique (en 1497) et des bancs prodigieusement riches: les premiers na- vires bretons reviennent de Terre-Neuve chargés de morues sèches à partir de 1508. Les sècheries de Cornouaille, qui atteignent leur productivité maximale en congre et en merlu vers 1527-1530, vont résister quelques années à cette nouvelle concurrence. Puis

93 la ferme des sècheries ducales s’effondre brutalement dans la décennie 1530-1540. C’en est fait de la vieille économie bretonne du poisson séché vendu dans la France en- tière et au-delà comme “viande de carême”. Une partie des capitaux investis à Pen- marc’h et dans les Cap-Sizun est alors transférée sur la pêche à la sardine, jusque-là ju- gée moins rémunératrice, principalement à Douarnenez. C’est de cette époque que date la magnifique église Saint-Herlé de Ploaré, cons- truite entre 1548 et 1557, éclatant témoignage de la prospérité maritime locale. Sur la façade occidentale, une scène représentant un banc de sardines sur lequel plonge un mouskoul (Fou de Bassan) et un marsouin face à un personnage de pêcheur aux bras le- vés indique clairement la source de cette richesse. Cette ronde-bosse, datée de 1550, est signée par le sculpteur Anthoine Le Bahé. Une scène très comparable, datant de la même époque, et dont le réalisme est confirmé par les marins-pêcheurs actuels, figure en réemploi sur le rampant oriental de la chapelle Sainte-Hélène à Douarnenez, bâtie au début du XVIe siècle mais plusieurs fois reconstruite. Cette fois, le sculpteur a pris soin de représenter à côté de la scène de pêche le type des embarcations utilisées à Douarnenez au début du XVIe siècle pour pê- cher la sardine.

LA CHALOUPE DU XVIe SIÈCLE La chaloupe douarneniste des années 1500 se caractérise par un étambot légére- ment courbe, à faible quête, une étrave très élancée, assez haute du fait d’une tonture fortement relevée à l’avant. La construction, à clins, est mise en évidence de façon ma- nifestement volontaire par l’artiste. Le gréement a été rabattu sur l’arrière. Trois per- sonnages sont à bord, le patron, à l’arrière, tenant un petit récipient. S’agirait-il d’un baillot de gueldre, cette “pâtée” de chevrette et de petits poissons en saumure qu’on a utilisé avant la rogue? La morphologie de la chaloupe des XVe et XVIe siècles semble bien fixée dans cet- te partie de la Cornouaille. En effet, une chaloupe à clins de forme très voisine (avec une fargue supplémentaire à l’arrière) est gravée sur la chapelle Saint Collodan à Plo- goff (début XVIe siècle). On la retrouvera décrite de façon plus précise encore, grâce au type du matériau utilisé par le sculpteur –le bois– sur des édifices religieux voisins datant de la même époque: la chapelle Saint-Trémeur à Cléden-Cap-Sizun, sur une sa- blière polychrome signée de 1554, et plus près de Douarnenez encore, à Pont-Croix, dans l’église collégiale, sur un support du même type (milieu du XVIe). Quelques points peuvent être précisés, même si les formes sont identiques (seul l’allongement réel des coques est mieux respecté grâce au matériau): l’arrière très rele- vé est percé d’une ouverture pour le passage de la barre dans le dernier bordé; le grée- ment, quant à lui, semble constitué d’une voile carrée unique hissée sur un mât central relativement court. La couleur brune de la coque correspond à l’usage d’un goudron de pin, enduit à base de résine cuite importé de Bayonne (et qui sera utilisé, complété d’un peu d’huile

94 de sardine et de soufre, pour la carène des chaloupes, jusqu’à l’apparition des usines à gaz produisant du coaltar vers 1870). On remarque également les vêtements colorés des pêcheurs, en particulier une cagoule pointue (sans doute l’ancêtre du kalabousenn,at- testé dans la région au XVIIIe siècle et dont le nom s’est conservé à l’île de Sein), for- mant plastron sur la tunique. Une différence fondamentale peut cependant être relevée: désormais, le bordé est clairement à franc-bord, et non plus à clins; la finesse du travail du sculpteur ne laissant aucun doute à cet égard. La chronologie générale des représentations de barques de pêche sculptées sur les églises de la région confirme ce passage d’un type de construction à l’autre, puis- qu’on retrouve des chaloupes à clins sculptées sur les églises de Plogoff (XIVe siècle), de Confort, et de Primelin (1535). Par contre, on remarque, en plus des modèles sculp- tés sur bois de Saint-Trémeur (1554) et Pont-Croix (milieu XVIe siècle), sur l’église Saint-Clet de Cléden, deux belles représentations de chaloupes à franc-bord sculptées dans la pierre à la fin du XVIe siècle (il en est de même à Goulien). L’apparition de la construction à franc-bord, qui coexiste très probablement avec le clin pendant quelques décennies avant de le remplacer, pourrait donc dater, en ce qui concerne les chaloupes de pêche, des années 1550. Que s’est-il passé qui puisse expliquer une mutation technique d’une telle im- portance –et dont on sait qu’elle est historiquement exceptionnelle– dans le mode de construction des chaloupes locales? Le progrès des connaissances sur l’évolution des navires de commerce cornouai- llais de l’époque nous permet désormais d’expliquer le contexte de ce changement sur- prenant. En effet, jusque vers 1450, l’immense flottille des caboteurs bretons –notam- ment ceux de Penmarc’h, alors port d’armement d’importance européenne– reste uni- quement composée de bateaux bordés à clins, dont l’épave du XIVe retrouvée récemment à l’Aberwrach est un bon exemple. Au Moyen-Âge, cette situation est propre à l’en- semble de l’Europe atlantique, de la Galice à l’Ecosse, et bien sûr au monde nordique où l’influence des traditions viking et hanséatique (les kogges) règne sans partage. Mais la situation évolue rapidement à partir de 1460. Les chantiers de la Cor- nouaille se mettent tout à coup, pour des raisons qu’il est difficile d’exposer ici, à cons- truire de nombreux bâtiments caboteurs construits à franc-bord. “Dans la seconde moi- tié du XVe siècle, écrit l’historien Jacques Bernard, on voit s’ajouter à la nomenclature des types représentés à Bordeaux un terme nouveau, celui de karvelle qui vient s’ajou- ter et souvent détrôner les nef, batel, cog, hulk, balinger, escaffe, barque, pinasse ou ga- bare et apparaît comme un type original au milieu de ces représentants d’une vieille tra- dition navale. “la «karvelle» apparaît en nombre dans la décennie 1465 à 1475 dans les regis- tres bordelais: quinze se révèlent brusquement dans la coutume de Royan en 1448. Un notaire, vers 1470, enregistre 20 carvelles pour un total de 33 navires”. La chronique bordelaise n’est sur ce point que le reflet de la situation générale: de Danzig à Walche- ren, de Bristol à Nantes et à Bayonne, c’est dans les années 1460-1480 que se mani-

95 feste, se répand et triomphe ce genre de navire, inconnu auparavant. Il s’agit presque toujours, au début, de navires bretons. On a pu établir avec certitude que c’est le mode du bordage de la coque, dit «à carvelle» ou «en carvelle», c’est-à-dire le bordage à franc-bord, par opposition au clin, qui caractérise l’ensemble de ces navires. Il aura donc fallu près d’un siècle pour que le nouveau type de construction à franc-bord apparu dans les milieux aisés du cabotage international cornouaillais soit adopté par les pêcheurs de la même région. L’histoire des bateaux traditionnels montre qu’un tel décalage dans le temps n’a rien d’inhabituel.

LES DÉBUTS DE L’EXPORTATION DE LA SARDINE À DOUARNENEZ En fait, c’est à partir des années 1500 qu’on relève la trace d’une exportation de la sardine à une échelle véritablement industrielle dans les ports du golfe de Gascogne. Dès 1500 et 1502, les comptes des notaires bordelais mentionnent l’entrée de sardine “blanche” (en saumure) ou “rouge” (soretée, c’est-à-dire fumée à la manière du ha- reng). En 1522 les Bordelais spécifient que cette sardine importée doit être “bonne et marchande, sans estre bruslée ni esgorgée, et mise en bonne fustailhe”. En 1524 on no- te l’achat d’une cargaison de sardines à charger “sur le port de Morgat, à Crodon”, ce qui montre que la pêche s’est étendue à toute la baie de Douarnenez. En 1540 de la sardine est vendue à Bordeaux par des marins de “Douarnenez”, “près Ploarré” précise le texte: c’est en effet la première fois que le nom du futur grand port de pêche apparaît dans les textes. La même année, de la “sardine sorettée bonne et marchande” est débarquée par le maître de la Marie de Pouldavid. Entre 1554 et 1567 les comptes du port de Nantes montrent que le commerce de la sardine bretonne est en pleine expansion, puisque les arrivages sont passés en treize ans de 1133 à 2779 milliers. En 1556 et 1557 la Marye de Poldavy, commandée par Yvon Bodigou, puis par Hervé Loys, apporte 67 milliers de sardines, un demi-cent de lieus et quelques ballots de toile d’Olonne. Et les navires de Pouldavid sont les plus nombreux parmi les Bretons à débarquer leurs cargaisons de poisson sur les quais de Nantes.

LE XVIIe SIÈCLE La prospérité naissante du port est arrêtée un temps par les troubles de la guerre de la Ligue, par les pillages de Jacques de Guengat et surtout ceux de La Fontenelle, qui se barricade cinq ans dans l’île Tristan (1595-1600). Mais Douarnenez va se rele- ver de ces épreuves, alors que le sort de la grande agglomération des pêcheurs, mar- chands et caboteurs de Penmarc’h apparaît définitivement réglé. Bien que les archives du banquier et négociant Ricard attestent d’un commerce de sardine actif à cette époque, on a peu de documents précis sur les activités sardinières de

96 Douarnenez au XVIIe siècle. Mais, dès 1629, la carte du Duché de Bretagne par Jansse- nius gravée chez Willem Blaeu à Amsterdam porte en gros caractères la mention “Pe- ches de Sardines” à l’emplacement de la baie de Douarnenez. Rien d’étonnant donc si, dès 1630, le voyageur Dubuisson-Aubenay qualifie la baie de Douarnenez de “golfe de la pesche des sardines”. Un inventaire des navires et barques ordonné en 1664 par le Conseil des finances révèle que Concarneau possède à cette époque 41 chaloupes sardinières; on peut en dé- duire que le port frère de Douarnenez doit en compter une soixantaine. À la fin du siècle (1698-1699) Douarnenez expédie à Bordeaux 1719 barriques, 432 tonneaux et 11048 milliers de sardines. D’après Savary des Bruslons, ce sont alors les meilleures et celles qui se conservent le mieux. Dans les dernières années du XVIIe siècle, le Mémoire de l’intendant Béchameil de Nointel livre le premier tableau global de l’activité sardinière en Bretagne atlantique. La pêche se fait alors de Belle-Ile à la baie de Douarnenez, commence au mois de mai et finit en octobre. “Les chaloupes qu’on y envoie sont ordinairement du port de deux à trois tonne- aux, garnies de leurs Voiles et Rames, et montées de cinq hommes, et il faut à chaque chaloupe au moins 12 filets de 20 à 30 brasses chacun, pour en changer selon la quan- tité de sardines qu’ils prennent. “Cette pesche est ordinairement fort abondante, et les Marchands qui achètent la sardine des pescheurs quand ils sont de retour de la Mer, l’accommodent et l’arrangent par lits dans des barriques que l’on met sous la presse pour en faire sortir l’huile, car autrement elle se corromperoit assez promptement. “Le débit s’en fait par barriques et pendant la paix, elle se charge pour Saint-Sé- bastien, pour Bilbao et pour toute la Méditerranée où il s’en fait une très grande con- sommation, et ce sont ordinairement les marchands de Saint-Malo qui l’enlèvent pour ces lieux-là, la barrique s’en vend depuis 20 L. jusqu’à 50L. suivant la qualité de la sar- dine et selon que la pesche est médiocre ou abondante. Chaque barrique contient 9 ou 10 milliers de sardines”.

LA CHALOUPE AU XVIIe SIÈCLE On a peu de renseignements sur les chaloupes sardinières douarnenistes du XVIIe. La première représentation d’une scène de pêche dessinée sur papier date pour- tant de cette époque. Il s’agit d’un petit croquis de bateau relevant un filet qui figure sur une carte peinte à Douarnenez par le Conquétois Lestobec, pour compléter la série des panneaux édifiants –les TaolennouÐ du fameux missionnaire breton Dom Michel Le Nobletz. Le dessin est sommaire et tout au plus peut-on y relever la forme élancée de l’étrave et la couleur brune des œuvres-vives. Deux autres représentation contem- poraines peuvent être examinées sur deux médaillons sculptés et polychromes dans la charpente de la chapelle Saint-Michel, construite entre 1663 et 1665 (pour l’anecdote, signalons que Dom Michel Le Nobletz vécut dans la maison située juste en face de 1617 à 1640).

97 Une des scènes montre un bateau stylisé à l’extrême et un filet de pêche dont la corde haute est garnie de lièges ronds, sans oublier le classique fou de Bassan douar- neniste plongeant sur le banc de sardines. Sur le second, la chaloupe chargée de pois- sons est un peu mieux représentée; pour l’essentiel, elle garde la forme du XVIe (étam- bot à faible quête, étrave élancée). La coque, bordée à franc-bord et bien tonturée, por- te une préceinte et une lisse de plat-bord demi-ronde en saillie, avec une tête d’étrave bien dégagée. Le personnage du pêcheur est vêtu d’une vareuse rouge dont le col est fi- nement souligné, et non plus la capuche du XVIe siècle.

L’APPARITION DU GRÉEMENT AU TIERS SUR LES CHALOUPES On ne possède malheureusement pas de représentation des chaloupes douarne- nistes sous voiles au XVIIe siècle. Il est donc difficile de dater précisément les étapes successives de l’évolution du gréement à partir de la voile carrée unique du XVIe: adop- tion d’une petite misaine carrée à l’avant, puis auricisation par l’adoption de la voile au tiers amurée en abord hissée sur un grand mât à forte quête arrière, et recul du point de drisse sur la vergue de misaine. À défaut de bons documents bretons, le remarquable album des Barques et bate- aux de Bayonne à Nantes, réalisé en 1679 par Jean Jouve, invite à se pencher sur les embarcations voisines de la Vendée, qui traditionnellement présentent quelques points communs avec les chaloupes bretonnes, surtout à Croix-de-Vie. De fait, si Les Sables- d’Olonne arment des canots classiques bordant huit avirons et gréés d’une voile carrée unique, qui ne différent guère des embarcations des navires terre-neuviers ou des cabo- teurs locaux, les chaloupes ligneuses et sardinières de Croix-de-Vie ressemblent fort aux chaloupes basses-bretonnes que nous connaissons aux XVIIIe et XIXe siècles; les cha- loupes de Douarnenez de la même époque en sont probablement très voisines. Notons toutefois que ces chaloupes croix-de-viotes gréent deux voiles carrées, les vergues étant clairement suspendues par leur milieu. Remarquons également que la belle scène de pêche reconstituée pour Les Sables est la première représentation détai- llée de la pêche à la sardine de rogue au filet droit. L’auteur a d’ailleurs représenté le patron du canot lançant la rogue sur le filet à l’aide du gamelot pour attirer les bancs de sardine tout en les aveuglant, tandis que les rameurs, ou “teneurs de bout”, rament len- tement pour maintenir la chaloupe bout au vent et garder le filet dans le sillon gras for- mé par la rogue (le goulaven, comme on dit à Douarnenez). D’un point de vue plus général, le document exceptionnellement précis et ex- haustif qu’est l’Album des barques et bateaux révèle que la voile au tiers est totalement absente du littoral atlantique de Bayonne à Nantes en 1679. Ce fait capital nous incite à considérer d’un œil particulièrement attentif les documents iconographiques bretons du temps, car il indique que le phénomène d’auricisation (passage à la voile au tiers) s’est sans doute produit en Bretagne atlantique. En effet, la première représentation connue en France d’un bateau indiscutable- ment gréé au tiers a été récemment découverte à Redon. Il s’agit d’un graffiti sur bois relevé en 1984 à l’intérieur d’une maison située près de l’ancien port de Vilaine, et da-

98 tant de la fin XVIe-début XVIIe siècle. Si la coque d’un grand allongement fait penser aux “doubles-chaloupes” qui seront très tôt qualifiées de “chasse-marée” en Bretagne atlan- tique, le gréement, parfaitement dessiné, ne diffère guère de celui que porteront les cha- loupes sardinières au XVIIIe siècle; il comporte une grand voile à vergue horizontale amurée en abord, un grand mât très incliné sur l’arrière tenu par un étai frappé à l’extrê- me avant, et une misaine de très petite taille amurée sur l’étrave. On peut déduire de ce document que l’appartion du gréement au tiers sur les chaloupes sardinières doit dater de la première moitié du XVIIe siècle. Au début du XVIIIe siècle la documentation écrite concernant la pêche sardinière à Douarnenez commence à devenir abondante. Le rapport de l’Inspecteur général des pêches, Le Masson du Parc, rédigé en 1727, permet de brosser un tableau assez com- plet de la flottille, de ses procédés de pêche et de la transformation de la sardine pour l’exportation. À cet égard, la visite de Le Masson du Parc survient à une période charnière très intéressante. Trois modes de préparation cohabitent en effet à cette époque dans le grand port sardinier de Cornouaille. La première, certainement la plus ancienne, est propre à Douarnenez: c’est l’expédition de sardine “salée en barrique” par les barques locales vers les ports de la Charente (Saint-Savinien) et de la Seudre (Ribérou); la se- conde, le “soretage”, vit ses derniers jours; enfin la troisième, la “presse”, est en pleine expansion. Le soretage. Adopté probablement au XIVe siècle et développé sur une grande échelle à Douarnenez au XVIe, ce procédé y subsistera jusqu’à la fin du XVIIe siècle avant d’être supplanté à son tour. Comme l’écrit Le Masson du Parc en 1727, “ce procédé était encore en honneur pour préparer les sardines à Douarnenez quelques années au- paravant”. “On les soretait de la même manière dont on boucane encore aujourd’hui les harengs saurs en Picardie et en Normandie, et il s’en faisait un grand commerce le long des côtes d’Espagne et d’Italie”. Mais, ajoute Le Masson, “ce premier commerce est re- tombé de manière qu’on ne sorète plus guère à présent”, (si ce n’est les plus grosses sar- dines en fin de saison, ce qui constitue en quelque sorte une survivance locale, presque une curiosité). La presse. Entre-temps s’est imposée une nouvelle technique qui a donné un vé- ritable coup de fouet à la pêche et au négoce. Son apparition en Bretagne, mais aussi en Cornwall et dans le Sud-Ouest de l’Irlande, semble dater de la fin du XVIe ou du début du XVIIe siècle. Il consiste à exprimer l’huile du poisson préalablement salé en le com- primant dans un baril au moyen d’une “barre de presse” fichée à une extrémité dans un trou du mur et faisant levier sur un “faux-fond” placé au-dessus du baril de sardines, grâce à un contrepoids fixé à l’autre extrémité. Cette préparation présente le double avantage d’assurer une plus longue conservation et un conditionnement pratique. Deux procédés coexistent pour la mise en sel de la sardine, avant le pressage pro- prement dit: le plus ancien est celui du salage “en pile”: on entasse la sardine en cou- ches alternatives de poisson et de sel avant de la laver à l’eau de mer en l’enfilant sur des baguettes. Ce procédé sera peu à peu remplacé par le salage “en manestran”, qui

99 consiste en un saumurage en barrique plus poussé permettant une meilleure conserva- tion du poisson lequel a été préalablement lavé. Une fois égouttée et séchée, la sardine est disposée soigneusement dans un second baril, percé à la base pour permetttre l’écoulement de l’huile de la saumure qui s’expri- ment sous le poids du lest de la barre de presse. On comble plusieurs fois le vide que la pression a produit dans la barrique. Il faut dix à douze jours pour presser un baril de qua- tre à cinq mille sardines, qui se conservera de sept à huit mois. L’huile s’écoule par une gouttière dans une citerne. On en recueille un baril pour quarante pressés; elle est ensui- te soigneusement filtrée pour être vendue. L’huile de sardine sert à l’éclairage, au radoub des chaloupes (mélangée à du brai et à du soufre) ou au traitement des cuirs. À Douarnenez, la petite sardine, refusée par les presseurs car elle s’écrase avant de donner une once d’huile, est vendue “en verd” (fraîche) ou mise “dans des futailles où il y a eu du vin de Bordeaux” avec une saumure très forte et un peu d’ocre pour ob- tenir de la sardine “en rouge” ou anchoitée. La sardine pressée, expédiée au loin par caboteurs, est surtout consommée dans les régions de vignoble, “depuis Nantes jusqu’à Bayonne, à La Rochelle, à Bordeaux, etc, d’où elle se distribue en Guienne, en Gascogne, dans le Languedoc et dans le Lyon- nais”. Mais, comme au XVIIe siècle, elle fait aussi l’objet d’un trafic plus lointain: “Les Malouins en chargent beaucoup pour Bilbao, la côte d’Espagne et toute la Méditerra- née, où la vente en est avantgeuse quand la pêche de ce poisson n’a pas réussi dans ces provinces; et suivant différentes circonstances, ils en transportent aux Isles Canaries, à Madère, le long des côtes de Galice, à Gênes, à Livourne et dans plusieurs ports du Le- vant, d’où l’on rapporte en échange des huiles, du savon, des raisins secs, de la soude, différents vins, liqueurs et autres denrées de bonne consommation” (Duhamel du Mon- ceau, 1769). Déjà bien implantée au XVIIe siècle, l’industrie de la presse va continuer à se dé- velopper à Douarnenez. À la fin du XVIIIe et au début du XIXe, alors que les presses étaient jusque-là installées dans des locaux relativement exigus, de vastes ateliers longs de plusieurs dizaines de mètres sont créés. Les murs des anciens établissements com- portaient un seul rang de trous de barres de presse –toujours écartés d’un pied; désor- mais, les saleurs pratiquent des doubles rangées de trous superposés qui permettent, en jouant sur la longueur des barres, de multiplier par deux la production. De 80 ateliers vers 1780, le nombre des presses douarnenistes passera à 150 en 1832 et 200 en 1850, appartenant tant à des négociants-armateurs qu’à des patrons de chaloupes. À cette épo- que apparaissent de nouveaux modèles de presses à vis, et même hydrauliques à la fin du XIXe siècle. À partir du XVIIIe siècle, les négociants de Douarnenez, qui n’avaient pour rivaux que les pilchards soretés du Cornwall, appelés fumados, doivent faire face à une forte concurrence des sardines d’Espagne qui sont introduites en France par Bayonne. Le 7 octobre 1784, un groupe des neuf plus importants négociants de Douarnenez écrit ain- si à l’Intendant de Bretagne pour lui demander de se prononcer contre l’introduction des sardines d’Espagne, laquelle serait “un coup fatal” pour leur activité!

100 L’ÉVOLUTION DES CHALOUPES DU XVIIIe AU XXe SIÈCLE En 1727, selon Le Masson du Parc, Douarnenez est “le lieu le plus considérable pour la pêche des sardines de première qualité”. Jusqu’à 96 chaloupes montées par qua- tre hommes –y compris le maître– sont occupées à cette pêche. Il en existe encore 60 à Morgat, de l’autre côté de la baie, sans compter celles qui arment dans les petits havres proches du cap de la Chèvre. Le succès de la sardine pressée incite de nombreux négociants à se lancer dans l’armement, alors que les patrons-pêcheurs indépendants accèdent souvent à l’aisance en acquérant eux-mêmes des presses. En 1785, selon le Subdélégué de Pont-Croix, l’ef- fectif de la flottille douarneniste est déjà montée à 400 bateaux! En dépit de la grave cri- se consécutive aux guerres maritimes de la Révolution, ce chiffre est à nouveau atteint en l’an XII de la République (1803). Puis l’expansion reprend de plus belle, et en 1850 l’on dénombre 530 chaloupes fournissant plus de 200 ateliers de presse! L’importance de cette activité au XVIIIe siècle suscite l’intérêt des meilleurs au- teurs, et nous vaut des commentaires intéressants sur les chaloupes elles-mêmes: “Ces bateaux marchent supérieurement bien, même au plus près; ils portent bien la voile, gouvernent admirablement bien”, écrit Duhamel du Monceau en 1769, qui donne par ailleurs une description sommaire des chaloupes. À ce témoignage flatteur, on peut ajouter un remarquable texte, postérieur de quarante-trois ans, qui décrit avec une grande précision les chaloupes et canots de Douarnenez. Il est dû au principal négociant armateur et maire de la ville, Martin Gri- vart de Kerstrat, qui adresse ce rapport au Préfet du Finistère en 1812: “Les embarcations, servant dans le département à toutes les pêches et connues sous la dénomination de bateaux, sont de deux genres de construction. Les unes, de 22 à 23 pieds de long sur 6 pieds 10 pouces à 7 pieds de bau, sont très fortes derrière et destinées à naviguer avec un tonneau de lest de poids de 1000 kilo; elles ont de bout en bout un plat-bord qui saisit le bordage et rend la construction solide. “Les autres de 24 pieds de long sur 7 pieds 4 pouces de bau, et très pincées de l’arrière, naviguent sans lest. Les membres sont coupés au niveau du bordage et, au lieu de plat-bord, elles ont en dehors, au même niveau, un cordon de trois pouces d’épais- seur sur près de cinq de largeur, le tout assujetti assez solidement. “Les unes et les autres ne sont pas pontées. Il en est qui portent deux tonneaux de commerce, d’autres trois environ. Elles ont chacune un grand mât de 27 pieds pour les plus petites et de 29 pieds pour les plus fortes, de plus un mât de misaine de 17 pieds pour les unes et de 19 pour les autres. Chacun de ces grands mâts est posé dans une car- lingue qui lui sert de base, s’adapte par une échancrure au grand bau et s’assujettit for- tement par un étai qui prend au bout du mât et passant dans celui de l’étrave permet de raidir autant qu’on le désire, et de donner à cette manœuvre une solidité que la mer la plus houleuse et le plus mauvais temps ne peuvent pas déranger. Le mât de misaine n’a point d’étai; il porte aussi sur une carlingue et s’attache à la tablette de l’étrave par un bout de corde ou un collier de fer.

101 “Le gréement des mâts consiste, pour celui de misaine, en une seule drisse au bout de laquelle il se trouve un fort crochet, qui, après avoir passé sous la vergue, vient se fixer sur la drisse même. Le grand mât a au contraire une itague qui a, d’un bout, un fort crochet qu’on emploie comme pour la misaine, et de l’autre bout, une poulie dans laquelle passe une drisse. On mâte et on démâte à volonté. Les deux voiles sont carré- es. Chaque bateau est armé d’un bon câble, d’une bonne ancre, d’un grappin d’un poids de 18 à 20 kilogrammes, de deux grands avirons de 23 à 24 pieds, d’un de 18 et d’un autre de 14 à 15, plus un gouvernail. “Il n’y a ordinairement que 4 hommes, quand on le peut choisir, et le plus com- munément 5 pour la pêche de la sardine. Relativement à celle d’hiver, il y en a, suivant l’espèce que l’on fait, 6, 7, 8 et même jusqu’à 10 hommes qu’on se procure assez aisé- ment; parce que, dans cette saison, il n’y a que peu de chaloupes à la pêche. On n’em- ploie que des bateaux de la plus forte dimensions à Concarneau; on n’en veut que ceux de la plus petite à Audierne, Camaret, Brest et Crozon. On se sert moitié des uns et moi- tié des autres à Douarnenez”. Outre qu’il décrit de façon extrêmement précise certains détails de gréement par- ticuliers à la région, ce texte a surtout l’intérêt de montrer que Douarnenez se situe à une zone frontière en matière d’architecture navale traditionnelle: au Nord, les canots à tableau de construction classique proches des embarcations de navires et liés à une tra- dition plutôt “savante” venue des grands ports de la Manche; au Sud, la tradition plus “vernaculaire” des chaloupes sans plat-bord (le taked, ou plat-bord intérieur, viendra s’ajouter plus tard, par éléments successifs) avec préceinte extérieure épaisse et formes arrière évidées, qui dérivent de la tradition nordique du clin, et dont on retrouve des équivalents en divers points du golfe de Gascogne. Si l’on ajoute à ces descriptions les quelques excellents documents iconographi- ques et les plans dont nous disposons pour la fin du XVIIIe siècle, il est possible de dé- crire de manière assez complète la chaloupe douarneniste de l’époque des presses. C’est à Pierre Ozanne que nous devons, à la veille de la révolution, les premiè- res représentations précises de chaloupes de l’Iroise. Ici un de ces bateaux est présenté louvoyant par forte brise avec un ris dans la misaine, deux dans la grand voile; mâts, voiles et vergues sont très inclinés sur l’arrière, à la mode de l’époque. La coque taille puissamment sa route dans une nuée d’embruns. Un matelot retient son chapeau de cuir bouilli que la risée menace d’emporter, les autres détournent la tête pour esquiver la douche glacée. L’étai passe dans un trou en haut de l’étrave; il a été souqué dur pour équilibrer la traction de la grand drisse qui appelle fortement sur l’arrière. Ces drisse, constituées d’un brin simple, se tournent sur la vergue et se crochent sur elles-mêmes, au-dessus du rocambeau de bois, exactement comme l’a décrit Grivart, et comme nous les retrouverons dans nos enquêtes au XXe siècle. L’envergure des voiles est rabantée sur de fortes vergues par une série de courts erseaux. Deux longues perches ont été enga- gées dans les passeresses et poussées en avant pour raidir les guindants. Il est difficile, après avoir décrit ce document, de ne pas le rapprocher du dessin daté de 1778 qui figure en couverture du livre Assentos das lanchas e bateis de la con-

102 frérie de NDda Lapa à Póvoa de Varzim. La similitude des chaloupes sardinières de Bretagne atlantique et du Nord Portugal à cette époque est si frappante, y compris dans les détails, que la recherche d’une éventuelle relation entre les deux types devra abso- lument être entreprise. Des similitudes entre les chaloupes bretonnes et certaines embarcations des Rías Altas de Galice ont également été relevées par Staffan Mörling. Signalons simplement ici que les côtes Nord-Ouest de la Péninsule Ibérique ont, au moins depuis le XVe siè- cle, constitué une destination habituelle pour les petits caboteurs de la Bretagne atlan- tique, alors que l’inverse n’est pas attesté. À la fin du XVIIe et au XVIIIe siècle, ce sont les chasse-marée gréés de deux voiles au tiers à vergues inclinées vers l’arrière qui fré- quentent régulièrement les ports sardiniers galiciens. Il est intéressant de noter que dans la région de El Barqueiro, on désigne les «trincados» à deux mâts du nom de queche- marin, dérivé de cache-marée, forme autrefois fréquente du terme «chasse-marée». L’amiral Pâris a par ailleurs publié le plan des formes d’une chaloupe douarne- niste à peu près contemporaine des dessins de Pierre Ozanne. Nous avons tenté de ré- tablir un plan de voilure à partir d’une série de documents iconographiques de l’épo- que. Dans le même volume de ses irremplaçables Souvenirs de Marine conservés, l’a- miral Pâris donne encore un plan de chaloupe, concarnoise cette fois, et de facture moins sommaire. Malgré quelques erreurs de détails (pied de drisse de grand voile trop avancé, en particulier), ce plan constitue un document de premier ordre pour l’histoire des bateaux bretons. Ce type de chaloupe à étrave élancée rappelant celle des bateaux des XVIe-XVIIe siècles se retrouvait dans de nombreux ports de Bretagne atlantique. Il existait égale- ment à Douarnenez comme en témoigne la plus vieille photographie connue du port, datant de 1852. Dans les inventaires notariaux des années 1780 à 1830, on distingue d’ailleurs les chaloupes “construction de Concarneau” de celles du type habituel. De nombreux inventaires de la même période attestent que les chaloupes de Douarnenez possédaient, outre une grand voile amurée en abord et une misaine, une troisième voile appelée “taillevent”. En 1813, par exemple, chez le négociant-armateur Yvenou, on trouve “dans le grenier au-dessus de la presse: 193 filets montés; 8 filets non montés; 6 mizaines; 6 taillevents; 2 grands voiles; 6 autres grands voiles; 8 prélarts [...]”. Le plan de Pâris est par ailleurs accompagné du commentaire suivant, qui préci- se l’usage de cette voile: “de grand vent ou pour louvoyer, ces bateaux emploient un taillevent au lieu de la grand voile amurant sur le bord”. C’est aussi le cas des chasse- marée bretons de cette époque. Au milieu du XIXe siècle les voiles ont pris un peu d’apiquage et la misaine s’est agrandie, comme en témoigne un dessin de Lebreton; on remarque que certaines cha- loupes ont troqué leur perche de grand voile pour une bouline. En 1864 l’auteur anony- me d’une étude sur la pêche sardinière signale qu’on utilise “un taillevent ou une grand voile”; les deux types de voiles sont donc employés concurremment à cette date. Dans les années qui suivent, le taillevent, amuré en pied de mât –et hissé au vent de ce mât–, s’impose définitivement; on peut alors parler “d’axialisation” de la voile au tiers des

103 chaloupes. Il n’y a pas à proprement parler invention, mais développement d’une idée ancienne, à partir d’éléments disponibles dans un contexte favorable. De voile spécia- lisée, le taillevent devient voile principale; il sera remplacé dans son ancienne fonction par le “tapecul de cape” et s’agrandira considérablement. Vers 1880 le taillevent est devenu une voile haute et étroite à vergue encore pres- que horizontale; coupé très plat, il est hissé sur un mât fortement redressé. La misaine, bien plus creuse, s’est beaucoup agrandie et a pris un fort apiquage, tandis que son mât s’inclinait sur l’arrière. En navigation normale, les drisses sont toujours frappées du bord au vent et tien- nent lieu de hauban. Pour augmenter la tenue du mât de misaine en écartant l’angle de la drisse tout en améliorant l’étarquage, on emploie un fort levier appelé marlink (mer- lan) à Douarnenez et marc’h (cheval) à Tréboul. La misaine, très creuse, est toujours établie sous le vent de son mât; une “perche de misaine” terminée en fourche est capelée sur la passeresse et poussée vers l’avant pour aplatir la voile et raidir le guindant, améliorant ainsi le cap au plus près. Le taillevent coupé plat est toujours établi au vent de son mât, ce qui l’empêche de ployer, et donne un bord d’attaque parfaitement rectiligne dispensant de l’usage d’u- ne perche ou d’une bouline. De cette façon, l’écoulement de l’air entre les deux voiles et leur rendement s’avèrent excellents. C’est pour arriver à ce rendement optimal tout en assurant la tenue des mâts que les chaloupes amènent leurs deux voiles au virement de bord pour les changer malgré la disposition de leurs amures en pied de mât, qui semblerait à première vue apparen- ter leur gréement à ce que les Anglais appellent un “standing lug”. Ainsi disposée, la voilure très groupée et de grand allongement, avec un fort recouvrement évoquant les modernes “focs génois”, possède une haute efficacité au plus près; les effets d’interac- tion entre voiles y sont largement utilisés pour la première fois, permettant d’atteindre des vitesses de 8-9 nœuds au plus près vers 1910. Aux allures portantes, la voilure haute et groupée est moins avantageuse qu’au plus près. Aussi les marins ont-ils inventé diverses techniques assez élaborées pour écarter et creuser au mieux leurs voiles. Les deux positions principales sont appelées borloket (point d’amure de misaine tangonné à la manière d’un spinnaker) et en oc’h (en cochon), c’est-à-dire voiles en ciseaux avec les points d’amure écartés en abord. Au début du siècle, l’apiquage des deux voiles s’accentue; le mât de misaine se redresse un peu; le recouvrement de la misaine augmente dans des proportions éton- nantes. Jusqu’à la veille de la Grande guerre rien de fondamental ne changera dans la voilure ainsi définie de la chaloupe classique. L’évolution, au demeurant continue, se résume à ces deux tendances: recherche d’un apiquage maximum, agrandissement de plus en plus rapide de la misaine. L’inclinaison des mâts varie au gré de ces change- ments et du déplacement du centre de dérive de la carène. À la veille de sa disparition, vers 1910-1920, le taillevent se fixe d’un côté du mât et un hauban est pour la premiè- re fois gréé à bâbord. Seule la misaine, désormais aussi haute que le taillevent, conti- nue à être changée au virement de bord. C’est sous cette forme que le gréement au tiers des chaloupes bretonnes s’éteindra pour toujours vers 1930.

104 L’ÉVOLUTION DES COQUES Les dimensions des chaloupes semblent fixées par des règles traditionnelles éton- namment stables. Duhamel du Monceau, citant en 1769 les mémoires de Le Roy, com- missaire à Brest, donne une longueur de 28 pieds “de la tête de l’étrave à celle de l’é- tambot”, 24 à 26 pieds de quille, 7 à 8 pieds de maître-bau, 3 pieds et demi de creux. Ces chiffres correspondent parfaitement aux données du plan concarnois publié par Pâ- ris. En 1794 Cambry confirme en gros ces chiffres pour Douarnenez: “les chaloupes ont 25 pieds de quille, six de bau, quatre de profondeur”. En 1864 le “Pêcheur anonyme” cite les chiffres de 25 pieds de quille et 8 pieds 3 pouces de bau; l’auteur d’un article publié dans Le Yacht en 1880 donne 9 m de quille pour 3 m de bau et 1 m de creux. Le rapport longueur de quille/largeur a un peu augmenté depuis l’Ancien Régi- me. Jusqu’aux années 1880, il se maintiendra exactement à 3, avant d’augmenter forte- ment dans les trente dernières années. “Depuis deux ans, écrit en 1880 le correspondant du Yacht, il y a dans ce petit port une tendance à augmenter la largeur. Quelques bar- ques l’ont augmentée de 0,30 m et s’en trouvent bien”. C’est la première manifestation des innovations qui, en l’espace de quinze ans, vont transformer la carène des chaloupes. L’auteur de l’article du Yacht constate aussi que le tirant d’eau est déjà trois fois plus fort à l’arrière qu’à l’avant (1,10 m pour 0,35 m). Depuis le XVIIIe siècle cette tendance de mise en différence de la coque n’a fait que s’accentuer à Douarnenez. Les constructeurs ont obtenu ce résultat sans recourir au les- tage, par un évidement progressif des œuvres arrière. La section de la coque au niveau des hanches, encore fortement en V vers 1875, évolue peu à peu vers une forme en S. Du fait de cet acculement, le franc-bord arrière devient très faible, au point d’ins- pirer quelque inquiétude aux observateurs: “on leur reproche seulement d’avoir l’arriè- re un peu bas”, note le sous-commissaire Frostin en 1885 au terme d’un panégyrique des qualités nautiques des chaloupes douarnenistes. Les chaloupes, ceinturées de leurs draouen (fargues ou “tours”), sont à même de résister aux mauvais temps d’hiver. En été, la faiblesse du franc-bord arrière est au contraire un précieux atout pour la manœuvre des filets de sardine. C’est donc dans les coups de vent estivaux du secteur Ouest, certes relativement rares à la belle saison, que les chaloupes sont en difficulté, comme l’attestent une série de naufrages survenus à cette période. Les formes arrière se modifient très rapidement après cette date. La quille et le plat-bord, encore parallèles en 1885, divergent fortement. Le tirant d’eau arrière est for- tement augmenté, témoignant de l’amélioration des conditions de l’aménagement du port du Rosmeur, dont le nouveau mouillage bien protégé en eau profonde évite désor- mais la nécessité d’échouages fréquents. Une très importante inclinaison de l’étambot facilite et complète ces transformations. Pratiquement vertical en 1887, il acquiert pro- gressivement une quête qui peut dépasser 50°. Les qualités évolutives des chaloupes transformées deviennent excellentes. Pour compenser l’alourdissement de l’arrière, les sections avant s’affinent à leur tour; le maître-bau recule. Les fonds s’élargissent, de- viennent très plats, le bouchain durcit considérablement. Il aura fallu à peine plus d’un demi-siècle pour que s’opère ce passage d’une section semi-circulaire au maître-couple en rectangle avec aileron mince bien dégagé.

105 Dès 1895, la chaloupe est arrivée à une sorte de perfection. Son arrière est dé- sormais bien défendu, sa stabilité initiale impressionnante. Les qualités nautiques, la vi- tesse sous voiles comme à l’aviron sont également excellentes. Parfaitement adaptée à son univers, elle ne va plus guère évoluer avant 1907 que dans le sens d’un agrandisse- ment. Puis les quinze dernières années de son existence seront marquées de mutations radicales, à l’image du bouleversement de ses conditions d’utilisation.

L’ÈRE DES CONSERVERIES Croisières et occupations anglaises, raréfaction de la rogue, augmentation consi- dérable des droits sur le sel: les guerres de la Révolution et de l’Empire ont gravement affaibli l’industrie de la presse. Elle est en plein redémarrage en 1822, lorsque se répand sur la côte une nouvelle étonnante: un certain Joseph Colin, confiseur, rue du Moulin à Nantes, fournit aux long-courriers du grand port de commerce divers mets, conservés d’après le procédé breveté de 1809 par Appert, et qui gardent leurs qualités des années entières. Perfectionnant la méthode d’Appert, qui consiste à stériliser des bocaux de ve- rre hermétiquement fermés en les soumettant dans l’eau bouillante à une température de 100°, Colin remplace bientôt les bocaux par des boîtes carrées en fer blanc serti à l’étain. De tous les produits qu’il propose, c’est de très loin la sardine frite conservée dans l’huile d’olive qui remporte le plus vif succès. Le produit obtenu est d’une quali- té incomparablement supérieure à l’ancienne sardine pressée, même si son prix de re- vient est plus élevé; sa commercialisation et son stockage durable deviennent très aisés. Devant le succès de la maison Joseph Colin, les tentatives en tardent pas à se multiplier. Les spéculateurs affluent sur la côte bretonne et créent des usines dans la plupart des ports sardiniers. En 1850, on compte déjà 25 “fritures” ou “fricasseries” du Croisic à Lorient. Mais cette mutation industrielle tarde à se faire sentir à Douarnenez, où la presse reste toute puissante au milieu du XIXe siècle. Il faudra attendre 1853 pour voir la pre- mière friture ouverte à Tréboul par le Nantais Clairin. En 1864 encore, quarante ans après, “l’on n’y compte que trois usines pour 115 presses”. Cette situation va durer jus- qu’aux années 1870, favorisée par des facteurs de complémentarité liés à la taille diffé- rente des sardines recherchées par les deux industries, et la presse survivra ainsi très tar- divement à Douarnenez, retardant ainsi une mutation industrielle et sociale inéluctable. D’un «domestic system», on passe, suivant l’expression anglaise, à un «factory system». Les marins et les petits négociants de Douarnenez sont attachés à la presse. En effet, note le sous-commissaire Frostin en 1885, celle-ci “n’exigeait de la part de ceux qui s’en servaient ni connaissances spéciales, ni matériel de fabrication important. Cet- te dernière information est si vraie que les presses étaient presque toujours installées dans le domicile privé de leur propriétaire, où elles occupaient seulement une ou deux pièces. Voici du reste quel est encore aujourd’hui le matériel nécessaire pour pratiquer cette industrie: quelques bailles et un pressoir à une ou plusieurs vis”. Par ailleurs, les pêcheurs redoutent de voir disparaître sous les coups de boutoir de la nouvelle industrie la bienfaisante concurrence des chasse-marée. Depuis le XVIIe

106 siècle ces grandes chaloupes pontées du Morbihan achètent au prix fort la sardine sur les lieux de pêche avant de la porter à toutes voiles dans les ports du golfe de Gascog- ne, et notamment à Bordeaux –parfois jusqu’en Espagne–, battant ainsi en brèche le monopole des fabricants locaux. Le déclin du métier de chasse-marée s’avère bientôt plus rapide que celui des pres- ses. Il disparaît définitivement vers 1890. Compte tenu de la disparition simultanée des presses, l’implantation d’une friture crée de véritables situations de monopole. Si la pê- che est stimulée quantitativement, les marins se retrouvent plus que jamais à la merci de coalitions d’industriels, qui, pour la sardine, représentent leur débouché presque exclusif. Dès cette époque, de multiples conflits sociaux opposent marins et usiniers. “Il reste en- tre pêcheurs et usiniers le souvenir de certaines années d’abondance où les fabricants, ab- solument maîtres du marché, tinrent les pêcheurs à leur absolue discrétion et en abusè- rent pour leur imposer des prix de dérision. De cette époque malheureuse et qu’il faudrait faire oublier datent de profondes méfiances...” écrit ainsi un usinier vers 1900. Du point de vue technique, en revanche, la nouvelle industrie engendre une véri- table mutation de l’architecture navale traditionnelle sur la côte bretonne. La recherche systématique des performances sous voiles, qui jusque-là restait surtout l’apanage des chasse-marée, va désormais concerner les chaloupes sardinières elles-mêmes. Les nouvelles conditions de la pêche, liées à la vente aux conserveries, créent pour la première fois une situation de concurrence, qui vient se superposer au compor- tement traditionnellement compétitif des marins. Avec les nouvelles méthodes d’achat journalier des usines, l’ordre d’arrivée des batelées de sardine devient souvent détermi- nant, les dernières chaloupes arrivées ayant le plus grand mal à vendre leur pêche, alors que les premières en obtiennent de bons prix. L’organisation des premiers trains de ma- rée augmente encore l’émulation, en fixant une heure de retour impérative, quels que soient l’état de la mer, le vent et le courant. Ces nouveaux aiguillons stimulent marins et constructeurs: en trente ans, les pê- cheurs bretons vont perfectionner leur outil de travail, jusqu’à lui donner des perfor- mances comparables à celles des meilleurs yachts de l’époque, comme en témoignent les résultats des rares régates “mixtes” disputées vers 1890. Le développement des ré- gates et du yachting introduits par les vieilles familles d’armateurs et d’usiniers stimu- le d’ailleurs les constructeurs. À Douarnenez, selon Le Yacht de 1883, “M. Grivart est un yachtsman compétent et très ardent”. On y tient d’ailleurs “la navigation de plaisan- ce en grand honneur. Deux constructeurs justement renommés, MM. Queffurur et Jean Corentin, appréciant la construction des yachts, en suivent avec attention tous les progrès et en tirent profit pour augmenter les qualités de leurs bateaux de pêche”. L’hégémonie des conserveries n’est pas sans conséquence sur le développement de la flottille de pêche bretonne. Dès 1885 le sous-commissaire Frostin accorde aux chaloupes douarnenistes des performances remarquables: “Il convient de faire remar- quer que ces embarcations se recommandent par des qualités exceptionelles, par une très grande stabilité et par une vitesse vraiment surpremante, surtout lorsqu’elles navi- guent au plus près, l’allure la meilleure pour apprécier la valeur nautique d’un bâtiment. En effet, elles filent alors 7 à 8 nœuds”.

107 En revanche, les tentatives des usiniers d’armer à l’exemple des bagou borc’hi- zien (“bateaux de bourgeois”) des anciens négociants-armateurs ne rencontrent guère de succès. L’armement artisanal (celui des patrons-pêcheurs propriétaires de leur cha- loupe, par opposition à l’armement capitaliste des négociants-armateurs) connaît au contraire un véritable renouveau dans la seconde moitié du XIXe siècle, et le progrès ra- pide de ce statut (qui d’ailleurs a toujours existé à Douarnenez) représente une vérita- ble conquête sociale par l’acquisition d’une nouvelle autonomie, facteur de responsa- bilité et de dignité pour les marins. Le paradoxe de cette évolution, dans le contexte mo- nopolistique des conserveries de sardine, n’est qu’apparent. Un événement d’une incalculable portée est en effet intervenu entre-temps. Le 21septembre 1862 les rails du chemin de fer arrivent à Quimper; le tronçon de la voie Lorient-Quimper est inauguré l’année suivante par la Compagnie d’Orléans, qui douze ans plus tôt avait déjà relié Nantes à la région parisienne. Les petits ports de la ceinture cornouaillaise, malgré leur relatif éloignement des gares de la ligne, vont bénéficer après ceux du Sud de ce désenclavement inattendu. La “pêche du poisson frais” voit ses débouchés doubler ou tripler. Le maquereau, notam- ment, dont la conservation temporaire ne pose pas de gros problèmes, est désormais ex- pédié vers les grandes villes par trains de marée. Le maquereau de dérive douarnenis- te, dont la pêche commence désormais au Guilvinec un peu avant le printemps et se poursuit dans l’Iroise jusqu’en juin, peut arriver sur les tables parisiennes avant ses ri- vaux normands et picards qui traditionnellement dominent le marché. Du Guilvinec “on expédie fréquemment par jour 80000 et 100000 maquereaux, que des voitures légères, au nombre de 150, transportent rapidement à la gare de Quimper. Le trajet, de 30 ki- lomètres, est fait en 2 heures” (1879).

LES CRISES L’histoire de la pêche sardinière est ponctuée d’une série de catastrophes nature- lles pratiquement imprévisibles: années de pêche très faibles ou même nulles qui ré- duisent des ports entiers à la pauvreté. En 1725, puis en 1741, et en 1755 la pêche est catastrophique. L’été 1839, puis les années 1860-63 et surtout 1880-1887 marquent de nouvelles crises fort graves, dont les répercussions commencent à dépasser largement le cadre des milieux maritimes. Au printemps 1902 nul ne s’attend à Douarnenez aux graves événements qui vont survenir. Après une quinzaine d’années de pêches excellentes, et malgré de nombreux conflits dus aux gros arrivages, la ville prospère. Les trente conserveries tournent à plein, donnant du travail à de multiples femmes de marins, les fritouzenn, et à de nom- breux ouvriers soudeurs. Les constructions de chaloupes, particulièrement nombreuses depuis une dizaine d’années, ont atteint en 1900 le chiffre record de 176. Tout l’été les bateaux fouillent le littoral avec acharnement; le mousse, perché à l’extrémité du grand mât rabattu, s’use les yeux pour tenter d’apercevoir les minuscu- les bulles (le bourbouilh) émises par les bancs de sardine: il faut se résoudre à l’évi- dence, la sardine n’est pas au rendez-vous. En cinq mois de campagne, des patrons

108 n’ont pas gagné 40 francs. Tous les grands bateaux partent “sur le Sud”, à Belle-Ile, au Croisic, et jusqu’à Oléron, tout l’équipage dormant sous la voile montée en tente (ko- banet). Mais le poisson se présente rarement. Les années suivantes ne seront pas meilleures. Les usiniers se plaignent d’une dure concurrence espagnole et portugaise, tandis que les marins s’indignent encore une fois de la spéculation sur la rogue. 1906 et 1907 verront la crise atteindre sa phase la plus aiguë. L’introduction des nouvelles machines à souder qui risque de réduire des centaines d’ouvriers au chômage déclenche de véritables émeutes. Dans le même temps, les pêches d’hiver ne rapportent plus autant qu’autrefois du fait de la nouvelle concurrence des chalutiers à vapeur, qui apparaissent en force dans le golfe de Gas- cogne et notamment à Lorient. Les parts de pêche au filet de merlu, qui rapportaient 750 F vers 1883, ne donnent plus que de 70 à 100 F en 1904. Par ailleurs, les bancs de ma- quereau s’éloignent progressivement des baies; il faut désormais aller le chercher très au large du phare d’Armen et d’Ouessant. Pour s’adapter à cette situation nouvelle, il faut des bateaux plus forts, suscepti- bles de tenir la mer plusieurs jours au large par mauvais temps. Les constructeurs ne tardent pas à mettre sur cale des coques dépassant 11-12 mètres. Sept grandes chalou- pes creuses sont lancées en 1904. Pratiquer la pêche à la sardine avec les grands avirons sur des bateaux aussi lourds commence à être dur, et en 1907 le patron douarneniste Pascal Nouy décide d’imiter les dundées pontés du Sud et de pêcher la sardine à l’aide d’une grande annexe. On s’épargne ainsi la peine du travail à l’aviron et du démâtage par mer formée; cette innovation connaît aussitôt le succès, libérant ainsi la tendance à l’augmentation du tonnage. En 1908, le type ancestral de la chaloupe est pour la pre- mière fois radicalement modifié. Longs de 12 à 14 m et jaugeant autour de 15 tonne- aux, ces nouveaux bateaux sont dotés d’un pontage à l’avant, puis à l’arrière. À partir de 1909 ces constructions deviennent majoritaires. Sur ces fortes embarcations, les Douarnenistes s’aventurent chaque jour plus au large à la recherche des bancs de ma- quereaux. “J’ai vu de ces bateaux-là, du côté de Penmarc’h, Kérity, Guilvinec, venir vers nos thoniers, et les trouver très au large, raconte un patron hauturier de Groix. On se demandait comment que ce petits crapouillots... Et du vent! Ils avaient des misaines de cape, très très petites, et vous savez que ça patinait avec ça! Deux petits tourchons de rien du tout”. Mais c’est au prix de risques énormes que ces bateaux ramènent du large de be- lles pêches de maquereau, bienvenues pour soulager la misère sardinière. Le 4 juin de cette année 1909, vers la fin de la saison de dérive, une tragique nouvelle se répand à Douarnenez: l’Idéal, à François Nouy, un bateau “tout neuf, plus grand et mieux agen- cé” selon le Progrès du Finistère, s’est perdu corps et biens. La catastrophe, qui coûte la vie à dix hommes, a valeur de symbole. C’est le premier d’une longue suite de nau- frages qui vont frapper les hommes de ce port, au moment où ils relèvent solidairement, avec un exceptionnel courage, le défi de la pauvreté. Rares sont les familles, à Douar- nenez, qui n’ont pas perdu un proche ou un ami pendant cette période noire. Les gran- des chaloupes y restent, dans les consciences, des bateaux de misère, et ceci explique pour beaucoup l’étonnante occultation dont elles ont fait l’objet dans les mémoires. Be-

109 aucoup les associent aux années noires de la crise sardinière, alors qu’elles constituent justement un effort pour s’y arracher. Sur ces grandes chaloupes, la partie avant est pontée à mi-hauteur du franc-bord. Le banc avant est souvent supprimé. La partie centrale reste creuse avec un plancher mobile, ce qui permet d’y arrimer commodément les filets de maquereau de dérive à fond de cale, en conservant un centre de gravité assez bas, notamment avec les filets mouillés. Pour la première fois, le tiers arrière est également ponté à hauteur de la lis- se. L’homme de barre se tient dans un panneau; seule une petite fargue protège cette du- nette, et les marins, habitués à travailler à l’aise à l’intérieur d’un bateau creux, sont dé- routés par les équilibres nouveaux qu’implique la manœuvre sur ce pont a drenv,ou pont arrière, comme on l’appelle. À la saison de la dérive, six à douze marins –les plus jeunes– s’entassent sous le pont avant. Le poste arrière est un peu plus confortable; on y dispose d’un poêle: ce sont les “vieux”, le mousse et le patron qui s’y installent. Mais l’apparition de ce pontage partiel sur ces fortes chaloupes provoque un au- tre choc, social celui-là: pour la première fois les patrons de Douarnenez demandent une demi-part de plus dans la répartition des produits de la pêche pour les aider à supporter cet investissement supplémentaire. Aux yeux de beaucoup de matelots, l’ancienne éga- lité –une part pour le bateau et une part pour chaque homme, fût-il patron– est rompue. La crise va modifier en profondeur le visage de la pêche cornouaillaise. C’en est fini de l’homogénéité des flottilles et des conditions sociales. Quelques essais pour im- planter la pêche au large connaissent un succès inégal. En 1910, quatre ans après la pre- mière vague des sloups langoustiers, les premiers dundées langoustiers “mauritaniens” apparaissent à Douarnenez. Tandis que se constitue, très lentement au début, un embr- yon de flotte thonière, un nouveau gréement commence à s’imposer surtout sur certains bateaux: c’est la naissance du sloup sardinier en 1911. Simples chaloupes creuses re- gréées à l’origine, ces sloups vont s’agrandir et se ponter. Ainsi alourdis, ils perdent une bonne part de leurs qualités nautiques. Cette mutation concernera beaucoup plus Con- carneau que Douarnenez, car ce gréement fixe convient mal aux pêches de dérive, si im- portantes localement. À l’inverse, les canots sardiniers qui sont déjà les bateaux les plus économiques de la flottille, vont se simplifier et réduire leurs dimensions pour s’adapter à la crise. Leur gréement évolue rapidement. Dans un premier temps les mâts deviennent pres- que égaux. Puis le taillevent se réduit peu à peu aux dimensions de l’ancien tapecul de cape. La misaine s’agrandit jusqu’à border sur une barre d’écoute implantée contre le tableau arrière. Par bonne brise, on supprime le mât de tapecul et le louvoyage s’ef- fectue ainsi sans intervention sur les drisses ni les écoutes. Les performances au plus près, qui désormais revêtent moins d’importance, y ont certes perdu. Mais la maniabi- lité y a beaucoup gagné, et c’est presque l’essentiel après 1914, car les équipages ac- ceptent de plus en plus mal les contraintes physiques de la manœuvre. Le rendement des pêches pratiquées étant faible, le nombre d’hommes embarqués a d’ailleurs ten- dance à diminuer.

110 Economiques et polyvalents, les canots à misaine s’avéreront une réponse bien adaptée aux besoins des petits pêcheurs et navigueront motorisés à partir de 1927. Cer- tains travailleront jusqu’aux années 1950, alors que les chaloupes ont disparu depuis 20 ans. Alors que de nombreuses familles sont contraintes d’émigrer dans les ports du golfe de Gascogne, de Quiberon à Saint-Jean-de-Luz, et parfois jusqu’en Algérie, cer- tains pêcheurs douarnenistes vont rechercher de nouveaux lieux de pêche en Manche. Plus de sardines en Bretagne? Qu’à cela ne tienne. La pêche du hareng à la dérive n’a guère de secrets pour ces universels “traîneurs de filets”. L’arrivée des premiers bate- aux partiellement pontés va enhardir encore les équipages. Les années suivantes cer- tains pousseront même jusqu’à Boulogne: qui descend jusqu’à Arcachon chercher la sardine, peut bien courir de même à la rencontre du hareng. En 1911 une de ces expéditions va mal tourner. Quelles que soient les qualités nautiques des bateaux et des hommes, les chaloupes ouvertes ne sont pas armées pour résister à une tempête d’hiver en Manche. Le Chevalier Bayard, à Tal Guéguéniat, l’un des précurseurs du pont a dreñv, se perd corps et biens dans les parages des Roches Douvres. C’est à la suite de cette tragédie que Daniel Vraz, qui était revenu d’Algérie à bord de sa chaloupe creuse avec un livre scolaire de géographie pour tout document nautique, va commander Marie Joseph (D1889), la première chaloupe entièrement pon- tée jamais construite à Douarnenez. Dès 1912 le cycle évolutif de la chaloupe est ainsi bouclé: de nombreux bateaux entièrement pontés (on dit penn a benn, “de tête en tête”) seront lancés par les chantiers douarnenistes, qui acquièrent une excellente réputation dans ce domaine. Une nouvelle habitude saisonnière s’instaure ainsi à Douarnenez: de novembre à février on va pêcher le hareng à Cherbourg ou au Havre, ce qui permet de mieux rentabiliser la saison d’hi- ver en attendant le maquereau. Comme à Quiberon, au Croisic, aux Sables, à La Ro- chelle ou à Saint-Jean-de-Luz, de nombreux patrons finiront par s’établir sur place. “La pêche locale ne suffisant plus à notre port, la ruche douarneniste, trop remplie, les es- saims se sont envolés à Brest, aux Sables-d’Olonne, au Croisic, à Belle-Ile, à Quiberon, ou au Havre, où ils forment autant de petites colonies, bien distinctes et bien bretonnes qui vivotent de leur mieux!”, écrit le Progrès du Finistère. Ce développement des pêches d’hiver au Nord ne ralentit pas, bien au contraire, l’expansion du maquereau de dérive printanier. Du coup, les dimensions des bateaux vont encore augmenter. L’engouement pour les grandes chaloupes à pont arrière de près de 20 tx ne cesse de s’affirmer. Quinze constructions sont enregistrées en 1910, 9 en 1911, 27 en 1912, 40 en 1913: l’essor du type est prometteur. Ces bateaux très rapides, encore relativement peu coûteux –ils restent la propriété exclusive du patron–, consti- tuent la réponse douarneniste à la crise. À la mauvaise saison ils sont les seuls à fournir du travail à l’énorme effectif lo- cal des marins (5500 inscrits, 900 mousses), sans pour autant les inféoder aux sociétés d’armement de type capitaliste. Les valeurs traditionnelles de solidarité jouent à plein dans cette période noire: dans les années 1914-1920 les patrons embarquent pour le

111 maquereau des équipages deux fois plus nombreux que ceux du début du siècle (près de vingt hommes!), qui mettent à l’eau 160 filets, parmi lesquels les filets de demi-part (rouejou war an hanter), traditionnellement embarqués par assurer la subsistance des veuves de marins. L’économie des pêches de dérive permet, on l’a vu, cette multipli- cation des acteurs sans grande réduction de la part de pêche individuelle. C’est grâce à ce puissant moteur humain –d’ailleurs plus qu’utile en pêche– que les patrons peuvent conserver le gréement de chaloupe malgré l’augmentation du tonnage. Bien adapté à la technique de pêche, très performant, ce gréement économique, mais très exigeant en main-d’œuvre, assure, de Morgat au Guilvinec, la survie des activités traditionnelles. Les caractéristiques moyennes des coques de ces grandes chaloupes de 18 à 20 tx sont les suivantes, longueur de tête en tête: 13 à 14 m; largeur au maître-bau: 4,50 à 4,70 m; longueur de quille: 8,70 m; tirant d’eau: 1,80 m. La quête de l’étambot devient énorme, la largeur relative augmente. Puissants et marins, ces bateaux s’aventurent dé- sormais très au large et certains vont aller mouiller leurs filets sur les côtes d’Anglete- rre et même d’Irlande!

LA MOTORISATION Treize ans après leur adoption par les pêcheurs sardiniers, ce sont une nouvelle fois les annexes qui servent de vecteur à la transformation des flottilles. Les petits 5/7 Baudouin ou 6/8 Peugeot qui suffisent à propulser ces canots n’occasionnent que des frais modérés; la mode des annexes à moteur prend très vite à Douarnenez. Bien en- tendu, l’usage de ces canots pour remorquer les bateaux “à couple” n’est possible que par mer calme, et cette solution ne peut être que transitoire. Mais les chaloupes elles- mêmes se prêtent mal à la motorisation. Leurs fonds très évidés, la quête de leur étam- bos rendent l’implantation de la mécanique fort délicate; sur ces larges coques, le ren- dement des moteurs aux vitesses élevées est au surplus désastreux. La solution est évidemment ailleurs. En cette année 1921, Pierre Pernès, “as” de la sardine et pionnier de l’aventure langoustière, fait immatriculer la première pinasse –ou “vedette sardinière à moteur”– du quartier de Douarnenez, l’Indiana. Conçus par des architectes navals de chantiers extérieurs (Arcachon, Nantes), ces vedettes n’ont plus rien de commun avec la tradition de construction navale locale. Il faudra attendre 1929 pour voir la flottille des pinasses prendre un développement vraiment sérieux. Ces bateaux, trop spécialisés et peu marins, ont “tout de suite déplu à Douarnenez”, rappe- lle Alfred Le Gall, ancien constructeur; après la Seconde Guerre Mondiale ils évolue- ront vers un type polyvalent beaucoup mieux défendu. Mais ces bateaux étroits, trop spécialisés, ne représenteront qu’une part de la flottille des nouveaux bateaux de pêche de Douarnenez, où le gros de la flottille sera constitué de dundées pontés motorisés puis de puissants “malamoks” mixtes. Avec ces bateaux très marins, montés par de forts équipages, les Douarnenistes tiendront la gageure de prolonger l’ère des pêches sai- sonnières (thon, maquereau, langouste) jusqu’aux années 1960, alors que le chalutage industriel a triomphé partout ailleurs.

112 MAR ENTERRADO, MAR COMPARTIDO, MAR SEPARADO. DISTINTAS FORMAS DE SER MARINERO EN LAS BALEARES

Alejandro Miquel Novajra Profesor Ayudante de la UIB

INTRODUCCIÓN La presencia de grandes espacios costeros, con una distribución entre escarpes, bahías y playas relativamente favorable a estos dos últimos accidentes, junto a un mar cerrado, comparativamente tranquilo y plurisecularmente surcado por miles de naves de múltiples culturas, imperios, civilizaciones, formaciones sociales diferentes, constituye la base ideal para el asentamiento de comunidades marineras. Su crecimiento y el in- cremento de su influencia valorativa y categorial en el ámbito del entorno debería ser ca- si exponencial. Si, además, unimos a todo lo anterior el hecho isleño y, más aún, en una situación geográfica históricamente central en el seno del Mediterráneo Occidental, no sería difícil aventurar que las Islas Baleares son esencialmente un universo marítimo. Sin embargo, la realidad cultural y social actual dista mucho de poder ser defini- da de esa manera. Ciertamente, tal y como afirma, entre otras posiciones, el materialis- mo cultural (Harris, 1979), la geografía y la ecología determinan en gran medida las formaciones culturales; pero no es menos constatable que los procesos históricos, las contradicciones inherentes a las formas en que tales culturas se asientan, varían y per- manecen, intervienen con intensidad superior en las respuestas y las construcciones de las formaciones sociales. Mallorca, Menorca, Eivissa y Formentera son un claro ejem- plo de la extraña paradoja resultante: el mar marginado. De ahí que el presente trabajo, que muchos esperarían húmedo, goteante, res- quebrajado por el alto contenido salino de las aguas mediterráneas, deba arrastrarse ne- cesariamente serpenteando entre almendros, olivos, algarrobos, campos de cereal y, fundamentalmente, masas de cemento turístico para arribar a la mar. Del viejo Conso- lat de Mar de Medina Mayurqa, de Ciutat de Mallorca, apenas si queda una desgastada bóveda de marés1 que alberga exposiciones periódicas que en poco o en nada se rela- cionan con la fluida y rica navegación que la hizo institución fundamental en el Mare Nostrum. Las escasas y, a menudo, nuevas gentes que viven y trabajan en la mar, o constituyen un universo a parte o permanecen sólo en el recuerdo de ancianos y ancia- nas que, enterrados, ayudaran inconscientemente a incrementar el proceso de deseca- ción cultural del viejo Mare Balearicus.

1 Piedra margosa abundante en las construcciones isleñas.

113 Puedo intuir la perplejidad del lector desde este lado del papel: ¿Cómo -se pre- guntará- pueden mantenerse tales afirmaciones de unas aguas tales que, desde el aire mismo, se ven literalmente atestadas de todo tipo de embarcaciones? Aficionados, pro- fesionales tal vez, pero no nuestros marineros. A pesar de moverse por los mismos me- dios, en idénticos mares; de navegar, de pescar, de conocer canales, corrientes, señales, se construyen en universos relacionales completamente distintos, determinados por un factor de separación superior y más intenso: son turistas, extranjeros, ciutadans. De ahí que, esencialmente, afronte la cuestión desde la perspectiva de las identidades diferen- ciales entre campesinos y pescadores.

1. EL MAR EN LA ANTROPOLOGÍA El mundo marinero como tal no ha sido, hasta hace algunos años, objeto central de la antropología. Conocemos algunas monografías que han tratado de los pescadores, de las migraciones marítimas o de las navegaciones desde el inicio mismo de la disci- plina; pero casi siempre como parte integrante (y, por qué no decirlo, ineludible) de las relaciones económicas, culturales, simbólicas de un colectivo más amplio basado en al- guna tierra, grande, pequeña, dispersa o concentrada, pero tierra a dentro al fin y al ca- bo. Malinowski en las Throbriand, Firth en Malaysia, Barth en el sudeste indio, inclu- so en cierta medida también Boas en la norteamérica kwakiwtl, nos hablan de inter- cambios, de universos mentales donde el mar y sus recursos juegan roles esenciales, imprescindibles. En L’esprit du don, el origen mismo de la interpretación adulta en la antropología moderna, el hau no podría existir sin la mar comunicadora, rompedora y generadora. Aunque, eso sí, casi siempre nuestros maestros etnólogos nos han hablado con los pies secos. En el Estado Español tampoco abundan los tratamientos específicos del tema. Los estudiosos externos que, desde principios de siglo, vinieron a redescubrir el Sur, no se interesaron de forma central por los bous, las traínyes, los faluchos, las bateas o las dornas y los universos que a bordo de ellos o mediante su manejo se construían, re- construían y manipulaban; buscaron las pequeñas comunidades campesinas, las mono- grafías del aislamiento que, no sin aportar interesantes elementos de análisis al conoci- miento antropológico, han coadyuvado a mantener una idea limitada y sumamente te- rrestre de nuestras culturas. Los padres de la disciplina en la Península Ibérica y aledaños no rompieron completamente con esa tradición. Aun así no estamos huérfanos de datos; ni tan siquiera de estudios y análisis marineros2. En los últimos años varios autores3, centrados fundamentalmente en al Atlántico, no sólo han comenzado a sistematizar la etnografía haléutica a través de

2 Desde el propio Josep Plà, pasando por Anselm Turmeda (s. XVIII), por acercarme más a nuestro es- pacio de análisis, han hablado de la mar Balear y del Mediterráneo en general. 3 J. A. Rubio-Ardanaz, 1994; J. M. Apalategui, 1984; Barandiaran, 1982; 1984; José Pascual, 1990; Y. Breton, 1981, entre otros.

114 monografías, estudios de casos y análisis de aspectos y procesos en la pesca, sino que han construido ya elementos centralmente antropológicos dentro de la disciplina en su globalidad. En el Mediterráneo, la etnografía (más aún que el análisis antropológico propiamente dicho) también aporta ejemplos interesantes. Informantes, historiadores, geógrafos, novelistas ajenos a nuestra disciplina como tal, han ido acumulando des- cripciones, recolecciones de hechos y narraciones; han catalogado tipos de embarca- ciones, han dibujado y conservado aparejos, formas de navegación, sistemas de re- parto de la pesca, de los botines, de las tareas a bordo y fuera de la mar. Pero segui- mos sin tener una etnología marítima mediterránea, pensadora de la parte de la gente de mar que sólo puede ser entendida y explicada desde la mar. Quizás la excepción de algunos4 rompa en los últimos años esta carencia (si es que de tal se trata); Sanmartín ya en los 80 nos ayudaba a embarrarnos, junto a sus pe- culiares pescadores de Albufera, en un universo distinto, marino sin duda, pero de un mar en alguna medida atrapado, rodeado y angustiado por la tierra circundante. Yo mismo, en las islas en las que ahora vivo, trabajo, investigo y que en cierto modo me han convertido en su dulce y condescendiente prisionero, palpo la misma paradoja que subyace a todo lo anterior; mejor dicho, en su paroxismo: pequeñas islas enraizadas en un mar cada vez más lejano.

2. DOS MUNDOS SEPARADOS Cuando llegué al archipiélago por primera vez, en 1985, con la intención de rea- lizar un estudio identitario centrado en la mar, me encontré con su sistemática ausen- cia. Nos rodeaba, había sido durante milenios el centro mismo del comercio, la pesca y la piratería mediterráneos; pero parecía haberse disipado como un fantasma, tan sólo aparecido en el pasado remoto de narraciones casi fundantes. Sin embargo sabemos que las Islas Baleares fueron para, por y en el mar hasta muy entrado el siglo XX5. Aparte de algunos historiadores centrados en el XVIII y las pequeñas (y siempre jugosas) historias locales, hay que acudir a los escritos del Archi- duque Luis Salvador de Baviera para tener una etnografía mínimamente sistemática de los mundos marineros baleares6. Parece como si, con la inmersión definitiva en el uni- verso turístico, tan sólo los marcos identitarios campesinos (pagesos) hubiesen pervivi- do como única historia referencial. Pero hay más. Si miramos la geografía humana balear, comprobamos la escasez de enclaves marítimos: excepto las correspondientes capitales isleñas y unos pocos po- blamientos, fundamentalmente en Mallorca, los mundos isleños aparecen doblemente

4 Sanmartín, 1982; Miquel, 1994; C. Siges, 1991; A. Moreno, 1995; P. Vilàs, 1984. 5 Particularmente G. López, 1985, 1990, y C. Manera, 1989, 1994, 1995. 6 Archiduque Luis Salvador de Hasburgo-Lorena: Die Balearen in Wort und Bild Geschildert, Leipzig, Breckhaus, 1869-91.

115 aislados. La mar no relaciona tampoco a las cuatro componentes del archipiélago, más bien las separa7; de ahí que Mallorca, Menorca y las Pitiusas (Eivissa y Formentera) se constituyan históricamente como ámbitos culturales y relacionales difícilmente defini- bles como unitarios: la idea grupal de Baleares tan sólo está en la concepción de una administración jacobina y provincialista, pero no en la realidad cultural de cada isla. Fi- nalmente, la profusión de torres de vigilancia, la ubicación de las casas principales (de possessió, de lloc o de finca)8 en terrenos altos protegidos de la costa, la presencia, tam- bién en las narraciones y etnohistorias locales, del miedo al corso, al turco y al moro (rondalles) hacen al mar aún más lejano y peligroso. No obstante, junto a todo ello hay una larga memoria de comercio, de emigra- ción, de contrabando, de navegación. Sóller, una pequeña villa del noroeste mallorquín, aislada durante siglos del resto de la isla por la mayor cadena montañosa del archipié- lago, mantuvo hasta bien entrado el siglo XX una línea marítima directa con Sête y Marsella (hasta tres barcos semanales y, a veces, ni tan siquiera uno mensual con la ca- pital, Palma). Los pilotos de Andratx (en el oeste de la Balear mayor) son conocidos aún por su pericia y destreza. Los formenterenses, siempre glosados como avezados marinos, se han adentrado tanto en la mar que, desde el XVIII, se han producido tres despoblamientos completos de la isla. Los bous, y sobre todo los llauts mallorquines y menorquines y los falutxos pitiusos, vienen lanzando sus artes en el mar balear desde tiempos inmemoriales9. Sin embargo, los exiguos grupos que aún se construyen y relacionan en torno al Mare Nostrum viven en universos distintos, al margen (a menudo en el sentido estricto del término), ignorantes del mundo campesino e ignorados por éste. En cifras de hace diez años (86-87)10, actualmente reducidas, los puestos de tra- bajo contabilizados en la pesca eran 1.633 -con una población total de la provincia de 750.000 habitantes de derecho; el valor económico de las capturas (unos tres millones de k) de poco más de 2.500 millones de pesetas y la participación en el PIB provincial del 0,5. De las 896 empresas censadas, el 87% eran familiares, basadas en la pesca ar- tesanal o de artes menores, superando el 21% de las embarcaciones los veinte años de edad. A pesar de la notable mejora en el nivel de vida que incorpora la demanda turís- tica, los ingresos no han permitido normalmente el salto adelante de la adquisición de nuevas embarcaciones, a no ser rompiendo el ciclo de herencia de la barca y mediante la constitución de pequeñas sociedades de copropietarios.

7 Vide tesis doctoral del autor (inédita) men ciclostilado en el Departamento de Antropología Social de la UCM. Actualmente se está reelaborando para su publicación: La construcción de la identidad balear desde las relaciones campesinas (1991). 8 Possessió es el nombre que recibe en Mallorca la gran propiedad de un senyor, absentista, regentada en régimen de arrendamiento o de a medias por un amo. Lloc es equivalente menorquín. Finca es más ge- nérico, exclusivo en Eivissa, y variable en el resto del archipiélago. 9 Embarcaciones artesanales mediterráneas. 10 Datos del Instituto Social de la Marina, 1986.

116 Parece como si la mejora relativa y absoluta que los campesinos mismos reco- nocen (ahora ya viven muy bien, mejor que nosotros) haya terminado por ser un nuevo factor añadido a la crisis del sector y del grupo de identidad en sí. Efectivamente, el mantenimiento de la pesca de siempre, como siempre la hemos hecho tiene grandes di- ficultades de adaptación a las nuevas pesquerías y sistemas; los pescadores isleños com- piten entre sí por un pescado escaso en un mar polucionado, esquilmado, con fondos di- fíciles repletos de pozas e irregularidades, pero son los “otros pescadores”, los foráne- os, con embarcaciones de mayor calado, tecnologías punta y organizaciones del trabajo mucho más complejas, los que abastecen a los mercados baleares. Por último, la au- sencia de industrias ligadas a la conservación y distribución reducen aún más la posi- bilidad de mantenimiento a largo plazo.

3. La pagesia: EL MARCO IDENTITARIO IMPERANTE

La mayoría de la gente conoce estas islas desde tierra. Pocos las han visto desde la mar libre. Ahora bien: las costas de un litoral cam- bian enormemente vistas desde tierra a dentro o desde la mar. Por eso la toponimia de los navegantes coincide pocas veces con la toponimia de los terrestres. (Josep Plà: Les Medes)11.

Esta descripción magistral y clarísima del gran escritor catalán resume a la per- fección la situación que actualmente se constituye en las Baleares. Quizás con la ex- cepción de Eivissa y Formentera, los efectivos humanos que componen el grupo pesca- dor no coinciden ni sincrónica ni diacrónicamente con los del campesino; la movilidad entre uno y otro es extremadamente baja, apenas perceptible en casos aislados que, o se olvidan, o se explican por factores especiales o individualizados. En la mentalidad campesina, base de gran parte del imaginario colectivo balear actual, el concepto mismo de “mar” es, si no abiertamente negativo, sí al menos sepa- rador; términos tales como “el gran subconsciente colectivo”,“el mar es el mal” son manejados por escritores locales actuales para definir esta extraña relación12. Quizás estos juicios sobrepasen, en hipérbaton, la valoración grupal isleña, incluso la específi- camente campesina, sin embargo los he traído aquí para atisbar una visión de lo que pretendo mostrar.

11 “La majoria de la gent coneix aquestes illes de la terra estant. Pocs les han vistes des de la mar lliu- re. Ara bé: les coses d’un litoral canvien enormement vistes de terra estant o de mar estant. És per això que la toponimia dels navegants coincideix rares vegades amb la toponimia dels terrestres” (Josep Plà: Illes Mediterrànies 1. de les Medes a les Balears. Llibres a mà. -41- Edicions Destino.- Edicions 62. Bar- celona. Febrer 1986). 12 C. Garrido: Mallorca Mágica, Palma de Mallorca, 1988.

117 Lo cierto es que aún hoy en día oímos hablar comúnmente de sa marina para re- ferirse a todo terreno improductivo, cercano o no a la costa, y por lo tanto negativo pa- ra el campesino. Y también podemos escuchar como el mar “traía las invasiones, se lle- vaba a los emigrantes”. Sin embargo, también estos dos males, en sus versiones más modernas, han producido la reconocida riqueza actual (si bien muy discutible) de las is- las: las fortunas de las migraciones con éxito en América y Francia y el turismo. Pero ello no obsta para que el pescador, aún minoritario y separado, exista. Com- parte la misma tierra de referencia en tanto la habita, pero no en tanto la trabaja y vive de ella; como dije en otro lugar13, se trata, desde la perspectiva identitaria del terrestre, de un personaje en cierto modo intermediario, que se mueve de uno a otro lado de un espacio liminal situado en la costa. Las relaciones entre ambos no son conflictivas, porque según ellos mismos nos declaran, simplemente no existen. Con las pequeñas excepciones a las que he hecho re- ferencia, lo cierto es que hallamos muy pocos casos en los que del campo se haya pa- sado a la pesca; prácticamente ninguno en sentido opuesto. Ambas formas de vida, por lo observado, documentado y declarado, se reproducen por herencia. Pero mientras en el caso campesino ésta trasmite y a menudo divide la propiedad terraria, la barca y los artes no son divisibles. Los sistemas de tenencia de la tierra en las islas varían de una a otra componente del archipiélago y aun en seno de éstas; tanto en el caso de propiedad (minifundios y latifundios relativos) como en el de arrendamiento a medias o los muy específicos Alous menorquines14, el traspaso es tanto para los hijos de los propietarios como, casi siempre, para los del encargado de la explotación. Los bous y sobre todo los llauts baleares pueden mantener ese mecanismo sólo muy parcialmente, tendiendo a ex- pulsar hacia nuevas embarcaciones a los brazos excedentes. También, con la ruptura de los sistemas de hereu (heredero único) por la imposición de las legítimas en el código civil, por un lado, y con la excesiva subdivisión sucesiva de las parcelas en los casos de parts iguals por otro, los campesinos acaban siendo expulsados de su ámbito de vida, trabajo y religación; con una clara excepción: aquellos que obtuvieron parcelas de inú- til marina costera han acabado por invertir el organigrama social intrafamiliar con la es- peculación turística. No obstante, tanto pescadores como pagesos progresivamente ex- cedentes han venido a engrosar, primero, la emigración, y, después, el Sector Servicios del archipiélago; el nuevo marco turístico, la economía monocroma y monocorde de las Baleares de hoy en día aparta progresivamente a unos y a otros de sus bases constituti- vas, substituyendo cada vez más la realidad por la memoria, transformando la cons- trucción de la identidad cotidiana en émulos practicados durante el tiempo de ocio. El relativo particularismo que ha venido caracterizando a las componentes del ar- chipiélago se rompe poco a poco por la unificación de la actividad hotelera; sin embargo

13 Vide tesis doctoral del autor, op. cit. 14 Ídem nota 13 y Camilo Cela Conde: Capitalismo y campesinado en la isla de Mallorca, S. XXI, Ma- drid, 1979, entre otros.

118 sigue perviviendo aún en los referentes simbólicos e históricos de cada espacio isleño. Por lo tanto hablaré de cada isla situando las especificidades distintivas, pero también avanzando a través de ellas en aquellas bases que, reconocidas o no por sus protagonis- tas, les son comunes.

4. MALLORCA: EL MAR ENTERRADO Las afirmaciones que acabo de realizar no se corresponden completamente con todas las realidades baleares concretas; mejor dicho, los niveles de ruptura o integra- ción, de compartimiento o segregación entre marineros y campesinos varían con los es- pacios de referencia. Mallorca presenta la mayor diversificación interna, también, en esta cuestión15. En cualquier caso, y en líneas generales, la categoría Çpescador» interviene en la iden- tidad mallorquina (ampliamente campesina, con independencia del pequeño papel que el primario juega actualmente en el PIB) como un factor externo. Inclusive en los mu- nicipios con mayor porcentaje de costa y un renovado contacto con el mar a través del turismo como mediador, el marinero no forma parte de los referentes de pertenencia grupal. Aun en su más directa e inmediata concreción, la de pescadores de bajura, las agrupaciones humanas que viven en y del mar son mantenidas fuera de la mallorquini- dad esencial: “aunque padeciesen necesidad, no hacían de pescadores; se iban por la montaña, de roteros, de carboneros [...] nunca de pescadores”16. La negación del pa- so a la pesca del campesino esencial se complementa y refuerza con la categorización negativa de los pescadores, a los que se llega a definir “como basureros, lo más bajo que había”. Como se verá, a lo largo de toda mi exposición aparecen el pasado y el presente entremezclados, alternados, sin aparente lógica: ésta realmente subyace al hecho de que, mientras lo que se tiene que analizar y sobre lo que se construyen opiniones son realida- des socioeconómicas, los mecanismos y valores de análisis y de comparación son los propios de la construcción identitaria, para el grupo que opina y para el objeto opinado. Un ejemplo claro lo tenemos en el consumo de pescado: constituyendo la prote- ína más accesible en los duros tiempos de la posguerra, prácticamente, excepción he- cha del gerret, la llampuga en su temporada y espacios de tradición, y la anguila en el específico ámbito de Sa Pobla, está ausente de la mesa mallorquina17. Según los libros de cocina del XVIII y el XIX, no siempre ha sido así (aunque es habitual oír decir que

15 Tesis doctoral, op. cit. 16 Todas las declaraciones en cursiva han sido recogidas personalmente entre las personas que habitan las zonas tratadas. 17 El primero suele ser consumido en coques, especies de empanadas abiertas, con verduras, en casi toda la isla; el segundo, de temporada, sólo en los espacios donde se pesca (norte); el tercero prácticamente só- lo en Sa Pobla, guisado o en coca.

119 se trataba de comida de señor), y la actual demanda turística también viene a situarlo en un nivel importante en el mercado. A parte de la piscifobia inferible, hay que tener presente que el pescado es también la sinécdoque del pescador mismo: el consumidor de pescado, de esa manera, se alejaría del ser campesino. Los poblamientos también presentan características diferenciales importantes. Pa- ra empezar se hallan alejados de los de estructura primigeniamente campesina, que, a su vez, suponen la base constitutiva de las villas de mayor tamaño. Estas poblaciones cos- teras, respecto a las cuales se afirma desde el universo pagès que “las casas pescadoras siempre han existido” pero que “las colonias se han ido constituyendo”, varían mucho en sus constituciones. Palma, sin duda el puerto más importante del archipiélago, alber- ga la mayor colonia marinera; pero se trata de la gran capital, de Ciutat por antonoma- sia. Siendo, como el resto de centros administrativos isleños, una síntesis de las diversas agrupaciones que se han ido constituyendo en su territorio, nos ofrece aún hoy en día ba- rrios abiertamente identificados con la marinería: Santa Catalina, ya inmerso casi en el mismo centro urbano, reniega de las fiestas patronales capitalinas (San Sebastián, a fi- nales de enero) para seguir marcándose y definiéndose sólo a través de su Sant Pere (San Pedro). El porcentaje de pescadores activos que lo habitan es mínimo, pero su historia identitaria se sitúa con claridad en ese ámbito de definición. Los escars, pequeños abri- gos construidos en la costa baja de roca, nos marcan los viejos caladeros provisionales que han terminado por convertirse en auténticos pueblos, a menudo tendientes a la inde- pendencia con respecto a los municipios (casi siempre en el interior) madre.

4.1. Toda afirmación taxativa pierde contacto con la heteronomia vital. La Albufera Existe una primera y clara excepción en el este de la isla: la Albufera. Ya hablé de ella en otro lugar (Miquel, 1994); sin embargo, conviene recordar aquí algunos de los elementos centrales que ayudan a constituirla como marco de un síndrome especí- fico. Se trata de un relativamente amplio espacio anfibio, en este de la isla, conectado con el mar a través de una gran laguna. Rico en especies cinegéticas y piscícolas hasta mediados de siglo (ahora recupera parte de su esplendor al haber sido declarado Parque Natural), se convirtió durante el XIX y parte del XX en la base del cultivo del arroz, de verduras y también de una específica forma de pescar. De manera análoga a la que nos narra Sanmartín con respecto a Valencia, la base poblacional que actúa en su interior también es campesina. Pero, a diferencia de lo que allí acontece, en el aiguamoll ma- llorquín no pierde nunca su raíz ni su identidad agrícola para especializarse en la cap- tura de peces. De hecho dos de los municipios más centralmente campesinos de la isla, Sa Po- bla y Muro, son los que se lo apropian con exclusividad. Incluso lo manejan en la cons- trucción de sus identidades campesinas; pero también en sus diferenciaciones internas cuando así lo necesitan. Los habitantes de Sa Pobla, uno de los pocos municipios cen- trados aún en el cultivo de la patata de exportación, se autodefinen como “pescadores de Albufera” precisamente para marcar las diferencias con sus vecinos de Muro. Ahora

120 bien, ni los unos ni los otros permiten entrar en el campo de definición a los pescadores de mar, en la vecina Alcúdia, en la costa: éstos siguen siendo ajenos al universo en tor- no al cual construyen su identidad. El sistema de pesca en la Albufera, también de manera similar a la valenciana, se basaba en la subasta, normalmente por cuatro años, de la totalidad de la pesquería. El mecanismo de redolins, descrito en La Albufera y sus Hombres, sólo se producía en el caso mallorquín como resultado de subarrendamientos o colaboraciones posteriores. El hecho de que la Albufera haya sido casi siempre de propiedad privada ha impedido un reparto similar al del levante peninsular; pero también ha supuesto un obstáculo para la especialización de dedicación que allí se produce: en Mallorca el pescador buferer lo era tan sólo mientras duraba la temporada y mantenía la concesión, sin descuidar, a ni- vel familiar, el cultivo de sus tierras. Ello no obsta para que reconozcamos ámbitos de trabajo y repartos del mismo característicos, no sólo de la pesca balear, sino prácticamente de toda la desarrollada en el Mediterráneo noroccidental. Cuando el campesino-pescador tiene la concesión de la pesquería de la Albufera, tiende a vivir en su ribera durante la temporada alta, que, al concretarse fundamentalmente en la captura de anguilas, se desarrolla en torno a los meses invernales. Las mujeres de la familia reciben el pescado y se encargan de su ven- ta. Pero aquí vuelven a surgir las diferencias: mientras estas últimas reciben entre los “otros” pescadores el nombre de patrona como correspondiente femenino al patró, due- ño o patrón de la embarcación o el arte, en nuestro caso mantienen la denominación de madona (la mujer principal en la casa campesina) o madó (cuando su relación es se- cundaria, es decir no ligada al explotador principal o al propietario-agricultor), como femenino de l’amo (propietario-agricultor, explotador, encargado de la finca). Por tan- to, lejos de romper en el sutil y manipulable terreno de la denominación con el univer- so campesino, lo refuerza y afirma. El campesino-pescador utiliza sin duda referentes pescadores, pero los substrae de la categoría «pescador» para apropiárselos como factores de religación, de fortale- cimiento de pertenencias específicamente internas frente a otros grupos campesinos. Como he indicado, la pesca más importante en la Albufera es la de la anguila. Pues bien, casi como un rocambolesco e inconsciente tour de force a las Abominaciones del Leví- tico, donde sabemos que la anguila resulta ser impura frente al pez escamado (Douglas; 1968), la especie lucífuga es incorporada, en toda su pureza diferencial, al mundo pagès en oposición a la mayoría de teleósteos -peix d’escata- propios de los “otros” pescado- res. Más aún, en un universo alimentario basado en el cerdo, la anguila adquiere cate- goría de campesinidad prioritaria sin por ello introducir contradicción alguna. La metáfora vicarial adquiere cuerpo social en el enfrentamiento fronterizo: en Es Lago Esperança, la mayor extensión acuática que linda con el mar, se producen las acu- saciones de robo de pesca. Sí, los campesinos llegan a acusar de ladrones de pescado a los pescadores. Incluso los artes de unos y de otros difieren: moredells, pesca de cuc, a l’en- cesa, frente a trasmalls, bolitxos, arts de platja, volantí e incluso fluixa (Miquel, 1994).

121 Existen tres factores esenciales que nos ayudan a entender mejor esta situación: 1.- La actividad pesquera en S’Albufera ya sólo puede situarse en el pasado; un tiempo que, como sabemos los antropólogos (y no pocos políticos), es utilísimo en la manipulación referencial e identitaria. 2.- La práctica del oficio de pescador es común a los campesinos-pescadores y a los marineros de la costa; sin embargo la esencia definitorial que comporta no actúa ni de la misma forma ni, mucho menos, en la misma medida. El grupo campesino (pagès) domina los elementos mediante los que se articula el eje identificador del grupo pesca- dor. Éste, compuesto por (en términos campesinos) pobres, es decir, los que no poseen o no tienen acceso a la tierra, no tienen otro recurso que el pescar, hasta el punto que se pueden ver constreñidos a “robar la pesca albufereña de los campesinos”. En pocas palabras, mientas los campesinos-pescadores no dejan de ser campesinos y siguen de- finiéndose en función de la tierra y de las relaciones instituidas en torno a ella, los pes- cadores sólo lo pueden hacer mediante su oficio de exclusividad. 3.- El tercer factor sesga la contraposición campesino/pescador, ya que identifi- ca, desde los dos pueblos ya mencionados, Sa Pobla y Muro, a la vecina Alcúdia con la matriz del grupo pescador excluido. Es decir, se usa el diferencial pescador/campesino para reafirmar el propio espacio frente al ajeno.

4.2. Los pescadores de mar y los campesinos de ribera Las relaciones que se establecen entre los campesinos cuyas vidas y tareas están más próximas a la costa y los pescadores manifiestan de manera más clara, y al tiempo más contradictoria, esa exclusión en el terreno identitario. Es obvio que ambos grupos (grupalidad en principio tan sólo analítica, pues la realidad convivencial es más dialéc- tica) comparten espacios polirrelacionales tales como el pueblo, pero también otros más difícilmente diferenciables como la comunidad de ámbitos de construcción de signifi- cados18. Aquí, al contrario de lo que nos explicaban los campesinos de tierra a dentro (y, recordemos, este concepto es siempre función del espacio total disponible en una is- la relativamente pequeña), no es impensable que los hombres enraizados en el agro pes- quen de vez en cuando o inclusive se pasen a la pesca. Para poder explicar tal hecho sin romper los argumentos agraristas se acude a matices que adquieren más importan- cia de la que, en principio, parecen tener. “a lo mejor, si lo necesitaban, iban a la pes- ca en temporada de langosta”. La langosta, una especialización de captura que sólo se ha desarrollado plenamente a partir del nacimiento de la demanda turística, actúa de es- ta manera como amortiguador de la salida relacional que supone el campesino pobre enrolado en un bou o una llagostera19.

18 Vide U. Eco, 1968. 19 El Llaut es el nombre que recibe el llagut catalán en Baleares. Su tamaño es variable, así como sus for- mas, teniéndolos desde con popa lanzada hasta con popa de espejo; en principio llevaba una gran vela la- tina, muy picuda, actualmente substituida por motor. La pastera es la patera andaluza, de fondo plano; el bot es un bote, también de tamaño mediano, muy utilizado en Eivissa. Bou, finalmente, es el término con el se conoce a los arrasteros, en principio en parejas, del mediterráneo occidental.

122 Pero, en cualquier caso, volvemos a lo mencionado anteriormente: el campesino mallorquín se define por el espacio y las relaciones, tanto inmediatas como acumula- das, mientras que el pescador lo hace centralmente en función de su oficio. La frase “Cuando ya habían acabado las faenas, iban a pescar en la temporada, cuando ya ha- bían trillado” es un claro ejemplo de lo que acabo de afirmar. Sin embargo, si no se plantean situaciones contemporáneas y nos acercamos a los procesos de construcción de la identidad mallorquina desde la perspectiva históri- ca, los pescadores son asumidos plenamente como parte integrada. Desde la oposición de los pescadores propios con respecto a los marineros de yates, pasando por las afir- maciones tipo “nuestros pescadores han sido siempre los mejores y los más arriesga- dos”, hasta llegar a la tradición marítima como mecanismo de máxima evidencia de la historia diferencial mallorquina, el pasado viene a substituir en positivo lo que en el presente es negativo. Un caso opuesto al de la Albufera, en el sentido de la apropiación no contradic- toria de definidores pescadores por parte de campesinos, es el del Port (puerto) de Só- ller, villa que he mencionado con anterioridad. El enclave poblacional principal, como ocurre casi siempre en la isla, está alejado del mar, situado entre montañas; sin embar- go su zona portuaria es de las más antiguas de Mallorca; se trata de un “barrio” que “es- tá apartado a causa de la mar, a causa de la pesca”. El alejamiento físico, pero funda- mentalmente relacional, es causa del oficio de pescador. En otro de los espacios con puerto propio y relativamente antiguo, Porto Cristo, en la costa de levante, que actual- mente reivindica su condición marítima en función de la deseada segregación del Mu- nicipio (con “capital” interior) de Manacor, incluso se llega a afirmar que los bares fre- cuentados por campesinos y por pescadores no solían ser los mismos, y que, en caso contrario, las tensiones siempre estaban a flor de piel, ya que, entre unos y otros “no se entienden”. Según los campesinos y ciudadanos locales, los pescadores “tienen una ma- nera muy peculiar de ser”, una “idiosincrasia distinta”. Muchos de los colectivos de pescadores no difieren de manera importante de las opiniones terrestres. En la zona de Sóller llegan a reconocer que algunos de sus miem- bros provienen de antiguas familias de campo cuyas posibilidades de mantenerse me- diante el cultivo en tierras en propiedad, por arrendamiento o como peones, llegó a ha- cerse imposible. El oficio de la pesca, así, tiene más de última opción que de tradición marinera; tan sólo el incremento de la demanda turística (gamba, langosta, especies prohibitivas antes del boom) lo ha hecho mínimamente rentable y lo ha dignificado so- cialmente. Pero las razones de esa coincidencia de criterios entre la gente de mar y la de tierra sólo se produce en los términos y en el discurso aparente; en la semiótica subya- cente existe un distinto hilvanado de significaciones. Como ya dije en otro lugar20,en el universo agrarista isleño pervive con fuerza el valor del trabajo duro y sacrificado so- bre el de la rentabilidad productiva de la tierra; al menos a nivel identitario. Entre los

20 Vide tesis doctoral, op. cit.

123 pescadores sucede de igual manera aunque, claro está, cambian los referentes: a pesar del ámbito de marginación con respecto al resto de los isleños, de la miseria que empu- ja al oficio de la pesca, éste se mantiene por fidelidad y por actitud. El campesino -para el pescador- vive en una riqueza comparativa, en la seguridad; sólo el abandono de la le- altad a su oficio por reducción de beneficios y la superior expectativa creada por el in- cremento de la demanda piscífaga del turismo le han empujado a empuñar los artes. De esta manera el pescador de oficio y tradición mallorquín se presenta a sí mis- mo en un nivel moral superior con respecto a los recién llegados. Un discurso similar se lleva a cabo en relación a la otra salida estructural del grupo (esta vez común al cam- pesino) hacia la hostelería: la gente pescadora, afirman, no es la gente que va de hote- les. Para reforzar esta idea los propios protagonistas no dudan en acudir a un razona- miento abiertamente contradictorio: el pescador está muchas horas en la mar, pero no siempre trabaja; pasa horas y horas tumbado hasta llegar a la pesquería; un pescador al que pusiesen a trabajar (en la hostelería) no sobreviviría. Sin embargo, la esencia de esa diferenciación tiene una base más intensa: el cam- pesino puede cambiar más fácilmente de trabajo porque está “atado” -lo que supone “su seguridad” desde la otra perspectiva- al espacio; el pescador carece de espacio-tierra de pertenencia, y por lo tanto tiene que seguir haciendo de pescador para ser pescador,lo que, en el terreno de la identidad, equivale simplemente a ser. Si nos adentramos directamente en el seno del universo relacional pescador y no lo observamos con los cristales de la mirada pagesa, podemos comprobar como la uni- dad no territorial que ésta nos mostraba desaparece, desgajándose dialécticamente por el mismo sistema de la fusión (frente a necesidades de identificación con respecto a un exterior común) y la fisión (separación en las relaciones inter pares). Sin duda esto acontece a nivel de pueblos o enclaves costeros de referencia, pero fundamentalmente en el “territorio” que les es propio en exclusiva: la mar. El mecanismo, conocido en todo mundo marinero organizado, es de la división del espacio marino en pesquerías, o, en términos emic, en pesqueres. Los pescadores artesanales de cada puerto suelen pescar en su zona (pesquera), aunque no haya ningún acuerdo previo al respecto: mantiene, también en el desarrollo del oficio, al marco es- pacial terrestre. Pero ese espacio de pertenencia, que tanta fuerza adquiere en la cons- trucción de la identidad campesina, es tan sólo una segunda instancia en la pescadora que se añade a la inclusión grupal. “Un pescador se entiende mejor con un pescador que con un pagès” o “en la mar todos son amigos, no hay enemigos […] cualquier pes- cador que venga de cualquier puerto”, son frases que resumen la presentación hacia el exterior del pescador mallorquín. Sin embargo, las rupturas y los enfrentamientos, co- mo no era menos esperar, se producen: con respecto a los pescadores peninsulares, de otros países del Mediterráneo, pero también entre islas y puertos de la misma isla. No obstante, hay que hacer una salvedad; aparentemente contradictoria pero co- herente con el papel marginal del pescador en la identidad mallorquina persistente. El fo- raster, ni más ni menos que el forastero en términos estrictamente lingüísticos, es mucho

124 más en la sociolingüística y en la etnolingüística mallorquina: peninsular de habla caste- llana, emigrante y empleado por cuenta ajena. Su entrada en el universo isleño se produ- ce antes del boom turístico, precisamente en el ámbito agrario; posteriormente la hoste- lería llega a convertirlo en un (al menos a nivel identitario) terrible competidor con el ma- llorquín de socarrell (lit. de máximo enraizamiento). Respecto a esta figura existe un nivel de rechazo, no siempre explícito, pero que en cualquier caso lo aparta de roles cen- trales en el mundo simbólico propio: jamás un foraster ha llegado a ser amo de finca -la microhistoria, como siempre, desmiente a la historia identitaria-. Sin embargo, su entra- da en barcos de pesca, inclusive como patrón, no ha presentado nunca problemas impor- tantes. La marginación, la miseria esencial del pescador, los equipara; pero fundamen- talmente lo hace la base socioeconómica que retiene al campesino en una red de cliente- lismo, herencia y derivación genealógica, que no atrapa al marinero. En la actualidad más inmediata los marroquíes, cabezas de turco de la crisis estructural agrícola que ayudan centralmente a paliar, empiezan (como en el XVIII y el XIX) a faenar en el más claro ofi- cio común de las dos riberas mediterráneas.

4.3. Los nuevos pueblos, la organización familiar campesina y pescadora: paralelismos y diferencias El campesino ve con malos ojos el desgajamiento efectivo de los asentamientos originariamente pescadores; a estos efectos sí se trata de sus pescadores. Pero los movi- mientos secesionistas que actualmente se producen distan mucho de basarse en los gru- pos marineros, aunque se busque en ese específico carácter la nueva identidad reivindi- cativa. Para los pollensines, en el noroeste, los pescadores eran de Pollença, pero ahora se han hecho molleros (de El Moll, como se refieren a la zona portuaria de la villa); es su oficio el que los separa de la primigenia pertenencia espacial. El campesino, cuando aca- baba sus tareas, se acercaba al espacio controlado de la mar, a la playa, para lavar a las bestias y hacer un rato la familia, pero siempre tenía muy clara su religación esencial. El grupo pescador también utiliza (cabe decir que apoyado por no pescadores con propiedades hoteleras en la costa) la endohistoria para reivindicarse. Los mitos fun- dantes, esenciales en este combate de identidades, suelen de hecho tener al menos dos colectivos que intentan apropiárselos en exclusiva. Tras hablar del 100 aniversario de la fecha histórica en que se funda Porto Cristo (municipio de Manacor), un articulista lo- cal nos dice que, en medio de una gran tempestad “llegó a nuestras costas una nave que nadie sabía de dónde venía y a dónde iba [...] paró al momento la tempestad y la nave por sí sola y sin guía se quedó parada frente a Porto Cristo y Dios quiso que fue- se un regalo para Manacor”21; los pescadores locales reivindican la imagen del cristo, “la mayor joya de Manacor”, como algo propio: si, comentan no sin cierto excepticis- mo (la religiosidad pescadora es muy diferente de la campesina), la barca arribó a nues- tras costas, nuestra es la imagen y su significación: nuestro puerto. En Cala Ratjada,

21 “ Manacor Comarcal”, P. March, 30 de abril de 1988.

125 más al este, es una virgen la que hace el mismo recorrido físico (ayuntamiento de Cap- depera) e identitario. En otros casos son las fiestas, a menudo reinterpretadas desde los respectivos ports, las que simbolizan y celebran el diferencial espacial. La festa du pi (fiesta del pi- no, un “mayo” primaveral) tiende a repetirse con variantes en el puerto; el caso del ba- rrio de Santa Catalina, en Palma, ya comentado, con negación del patrón global y la rei- vindicación del específico; las fiestas de Moros i pagesos (no “cristianos”, sino especí- ficamente campesinos) en Sóller y Pollença, donde los habitantes del puerto, máxime si son pescadores, suelen cubrir plurigeneracionalmente los papeles de moro; recientes sardinades en los barrios portuarios frente a las clásicas torrades de carn (parrilladas de cerdo) en el interior. No es, por lo tanto, extraño, ver invertida la ya conocida expli- cación de la invasión marina, situándose al terrestre como invasor, inclusive como per- vertidor del carácter marinero e introductor de la especulación turística (Cala Ratjada frente a Capdepera, ésta frente a Artà, etc., etc.). La opinión de tierra a dentro aprovecha una realidad histórica admitida por los pescadores mismos: los nuevos espacios son resultado de asentamientos paulatinos de pescadores de antiguo: Porto Cristo, pero fundamentalmente Cala Ratjada, seguramen- te el segundo puerto en la exigua pesca mallorquina, es resultado de la acumulación de viajes de invernada de pescadores valldemossins (integrados en una misma cofradía con Sóller y Deià). No es (para aquellos, pero sí para éstos) un espacio fundado, sino deri- vado. Pero el pueblo es, en cualquier caso, siempre un espacio compartido. A los me- canismos de fusión o desgajamiento identitario en función de la oposición circunstan- cial o estructural se superpone el ámbito de la pertenencia construida en torno al oficio (pescadora) o a la tierra (campesina). En el pueblo la tierra no es tal, sino la casa, el huerto, espacios cuyos habitantes y/o propietarios pueden ser miembros de cualquier grupo (incluido, y cada vez con más densidad, el extranjero); pero sobre todo el pueblo es el mundo del intercambio, del mercado, de la lonja22, es el espacio de encuentro (Melucci, 1985; Eco, 1968). El concepto y conformación de la familia, como hemos visto antes, sigue pautas paralelas en uno y en otro grupo: el hombre continúa siendo el definidor grupal exter- no también entre los pescadores. En el sur (Palma fundamentalmente) también son ellos los que cosen las redes; en el norte (Sóller y Valldemossa) a menudo lo hacen las mujeres junto a los hijos pequeños. Pero lo mismo que la mujer campesina sa madona no ejerce las tareas centrales en el campo, sa patrona ni tan siquiera debe subir a la bar- ca: “la barca no es para la mujer”, “Las mujeres ¿pescar? ¡No las queremos ver nun- ca!”. Incluso aún hoy en día he podido observar como pervive la idea de mala suerte ligada a la presencia de la mujer embarcada “Yo no lo creo, pero no se sabe nunca [...] por si acaso más vale que no”, me comenta un joven pescador de Porto Cristo; y, re-

22 Prácticamente inexistente en las islas, excepción hecha de Palma, Maó y alguna pequeña en algún pue- blo de muy reciente creación.

126 cordemos, la suerte es un factor prácticamente estructural en el universo simbólico ma- rinero (Rubio-Ardanz, 1994). Las mujeres sin embargo tienen un control superior al declarado ya que son ellas, ses patrones, las que venden el pescado, pero también, al igual que en el mundo campesino, las primeras que salen de su grupos de pertenencia para entrar en las pequeñas industrias locales y en la Hostelería: a pesar del análisis etic, son más prescindibles.

5. MENORCA: EL MAR SEPARADO La específica agricultura menorquina, basada en grandes propiedades (llocs)23 dedicadas desde hace años al monocultivo bovino, mantiene al campesino isleño más encerrado en el agro que cualquier otro del archipiélago. Por añadidura la mejor adap- tación de la producción agraria a los cambios económicos y su directa interrelación con una floreciente industria de productos lácteos hace que la figura campesina esté más cerca de la realidad socioeconómica y no sólo en el marco identitario. La menor inci- dencia relativa del turismo, finalmente, sostiene a las estructuras sociales dentro de un espacio más domeñable y cognoscible por sus protagonistas. Con costas mayoritariamente abruptas y escarpadas, presenta pocos puntos idó- neos para la constitución de espacios que faciliten el contacto tierra-mar. Las playas de dimensiones más amplias tampoco han dado lugar a enclaves pesqueros: la conocida exposición a la invasión y la debilidad de las posibles defensas suelen estar en la base de la explicación emic. Prácticamente el único pueblo (no barrio de otro pueblo o ciu- dad) pescador propiamente dicho es Fornells, en la vertiente norte de la isla. Otras ra- das o calas, como Es Grao o Cala Tirant, se relacionan más con el turismo pujante que con la pesca profesional. Ni la gran ensenada de Maó ni el estrecho entrante de Ciutadella responden a es- tas características; ambos, de hecho, constituyen las dos referencias (a menudo dicotó- micas también por lo que respecta a la mar) pescadoras principales. En el sudeste, Ca- les Font, en Sant Lluis, y otros más al sur y al este, son asentamientos de significación polivalente donde el grupo pescador comparte e incluso “cede” significantes propios al heterogéneo grupo “turista”. A ello cabe añadir dos observaciones propias de la etno- geografía: la dimensión de la isla reduce las distancias entre las costas y el centro (nun- ca superiores a los 20 km), favoreciendo la interrelación ente el pescador y el “terres- tre”; la escasa diferenciación orográfica (la única altura destacable tiene unos 300 m) reduce los apoyos físico-naturales a la diferenciación cultural. Pero la primera más bien lo que tiende es a generalizar el distanciamiento, mientras que la segunda se patentiza culturalmente en una homogeneización tal de las actividades pecuarias que agrupa a la mayoría identitaria frente a las identidades costeras.

23 Vide tesis doctoral, op. cit.

127 5.1. Puntos de vista

A mí me parece que los dos trabajos son duros, pero pienso que el nuestro lo es más; ahora bien, el del pescador es más peligroso. Pe- ro me pienso que hacemos más horas de las que hacen ellos. Lo que tienen es eso: el peligro de la mar.

El amo de lloc nos devuelve un argumento ya explicado: el oficio define central- mente al pescador; el campesino construye su identidad con otros definidores previos. Sin embargo, al situarnos en el ámbito de las identidades comparadas, vemos como el valor moral trabajo=sacrificio se sitúa en un marco de clara competencia entre ambos colectivos. Sabemos que el campesino menorquín se halla más atado a la tierra debido a las labores específicas del monocultivo dominante; ello supone más tiempo de traba- jo, por ende un superior sacrificio, pero también una superior seguridad. Por contra, el pescador se realiza, faena, en oposición al principio de pertenencia espacial; como con- trapartida carece de la tranquilidad relativa del mundo agrícola, ya que, al introducirse en el mar, el ámbito de la no pertenencia, de lo no dominado, debe convivir con el pe- ligro. Si a primera vista este juicio emitido desde la perspectiva terrestre podría parecer un factor de “reducción de identidad”, debe advertirse que esa seguridad es la meta del campesino mismo; pero, además, el peligro del pescador no es elegido, sino producto de la pobreza, de la ausencia de propiedad o religación con la tierra que le impele, his- tóricamente (una etnohistoria, una vez más, centralmente campesina) a serlo. Aún más, el peligro, como demuestran los mayores ingresos actuales del pesca- dor, puede ser reducido e incluso evitado en la actualidad (no salir con mal tiempo, etc.), pero el riesgo del campesino que puede perder todo lo invertido ante una tramun- tanada o un mal año es inherente a su esencia misma: de hecho, para seguir siéndolo, debe mantenerse ligado a la tierra con todas sus consecuencias. El grupo pescador categoriza de manera paralela al campesino: el trabajo en el campo es duro, “hay temporadas en que es peor que la langosta”. En definitiva, se man- tiene la separación sin negativizar definitivamente a la parte opuesta: “cada uno tiene su oficio: los campesinos en tierra y los pescadores en la mar”. Las valoraciones morales no se restringen, obviamente, a las características ge- néricas de los moda vivendi de cada grupo, sino que entran sin solución de continuidad en el carácter atribuido y directamente relacionado con aquellos. Los pescadores son festivos; llegan a puerto y, al haber acabado la tarea, beben, arman jaleo: “cuando vie- nen de pescar, ya están listos y nosotros no acabamos nunca”. Los campesinos son ce- rrados, huyen de la modernidad, tienen sus mundos exclusivamente centrados en sus fincas. Sin embargo, los actuales movimientos de unos y otros, fundamentalmente en el pueblo, el (recordemos) espacio de encuentro, reduce las distancias categoriales: “aho- ra, con los coches, ya viven como nosotros, como un pescador”.

128 5.2. Espacios y matrimonios: lo común y lo exclusivo El pueblo, como vimos en Mallorca, es un espacio compartido; sin embargo ello no es óbice para que, a pesar de la mayor homogeneidad de la Balear menor, aquí, es- ta vez en forma diferente a la mallorquina, se establezca una cierta distancia referen- cial: los campesinos con una dimensión espacial exclusivamente interna y los que ba- san ésta en los diacríticos costa/interior. Los primeros se religan a los pueblos de Es Mercadal, Ferreries y Alaior, los segundos al resto de municipios; sin embargo deter- minados barrios, lloguerets (algo menos que aldeas) de los últimos, ejercen la misma función “apartadora” de los anteriores. Si bien es cierto que la entrada del turismo, la mejora y extensión de las vías y medios de comunicación han reducido también las dis- tancias relacionales, no debemos olvidar que, a nivel de identidades, éstas prexisten: “antes, cuando no había turistas, casi todo el mundo estaba casado familia con fami- lia, la hija de un pescador con un pescador; ahora ya no tanto, pero algo hay”. Lo cier- to es que, en los matrimonios mixtos que he podido conocer, si la esposa era de prove- niencia campesina, se definía como “filla de pagès”. El caso contrario es sin duda más difícil: primero, porque los llocs cercanos a la costa son, por su extensión, pocos y por lo tanto la disponibilidad de mujeres es muy reducida; segundo, porque el campesino que pretenda seguir siéndolo “necesita” una mujer de campo desde la perspectiva de un sistema de producción aún hoy en día basado en gran medida en la familia y la división sexual del trabajo. Si el emparejamiento es inverso, por lo conocido respecto a la mo- vilidad de oficios y a la escasez cuando no nulidad de barcos de pesca disponibles, así como por la inhabilitación cultural de la mujer para ser pescadora, no se continuará la saga marinera; en el campo, la entrada de un marinero sería harto difícil por los mis- mos motivos aducidos, además de por el rol femenino en las jerarquías agrarias. Los pueblos en sí mismos también mantienen identidades predominantes: los pa- gesos de lloc de los alrededores de Fornells prefieren recorrer más distancia hasta la se- de del ayuntamiento, Es Mercadal, acercándose al centro pesquero tan sólo para ir a misa. Las fiestas de celebración del pueblo como tal son casi siempre dobles; en el ca- so de Fornells, la Virgen del Carmen, que es sólo para ellos, para los pescadores, y Sant Antonio Abad, la fiesta del pueblo, durante la cual hay pescadores que incluso faenan. El mito fundante mismo del pueblo, una vez más una Virgen llegada en barca sin pilo- to durante una tormenta, también se articula diferencialmente según se obtenga la ex- plicación desde el terrestre o desde el hombre de mar. Pero quizás el ejemplo más evi- dente sea el de la Colcada de Sant Joan, durante las fiestas de San Juan en Ciutadella. Se trata de un imbricado y complejo conjunto de protocolos y normas tales que sólo las personas ligadas directamente al campo pueden participar y ser miembros de la junta (caixers); durante su desarrollo se representan las jerarquías “ideales” del agro menor- quín y la preponderancia “deseada” de éste sobre el pueblo. Si los no campesinos no pueden jugar los roles principales, los pescadores están abierta y explícitamente ex- cluidos. Actualmente, durante el desarrollo de la fiesta, estos últimos invierten la rela- ción festiva y ejercen de celebrantes desde el público.

129 5.3. Reorganización de los sistemas de valores He estado hablando a lo largo de las páginas anteriores de identidades diferen- ciadas, de significantes (categorías y valores con un significado específicamente articu- lado en torno a una concreta identidad) no intercambiables; sin embargo la necesidad de convivencia en un espacio pequeño tal como es una isla, máxime cuando la moder- nidad, a través del turismo, ha irrumpido con fuerza y velocidades insospechadas hace tan sólo veinte o veinticinco años, exige una comunidad de códigos y una gran capaci- dad de adaptación mutua y con respecto al exterior interiorizado. Para empezar la relación mar/tierra tiene que tender a la contigüidad. Y, efecti- vamente, lo que antes era como máximo acercarse a la costa a “pescar con una cañi- ta”, ya se ha transformado en que “ahora ya hay muchos pagesos que ya tienen su bar- quita”; claro que, como apostillan los pescadores, “de recreo, para pasearse un poco y coger algún pez”. La entrada en el mar de quien lo temía, lo rechazaba como parte del paisaje de su vida cotidiana, se lee más en clave de ocio, de incremento de bienestar, que de transmutación valorativa. Por otra parte, los pescadores, con ingresos más segu- ros que los de antaño, se acercan a la tierra; en cierto modo, también de “recreo”: “si conoces mucho a un pagès, a lo mejor te deja unos metros de huerto para hacer unos tomates y eso para pasar un rato”. El acceso a la propiedad o a la regencia de un lloc sigue alejado. Con todo, las distancias estructurales en tanto grupos permanecen, ya que, como los protagonistas mismos muestran, el traspaso es tan sólo individual. Comentaba en otro lugar24, siguiendo etnografías bien conocidas, que en una es- tructura socio cultural basada en mayor o en menor medida en la división de espacios y actividades por sexo y edad, las posibles transgresiones categoriales y grupales no son tales precisamente en función de esos factores. Aquí, el pescador jubilado deja de ser pescador en el sentido de eje relacional del grupo (recordemos la identificación a través de la ejecución efectiva del oficio). De ahí que un pescador jubilado pueda tener un huerto, y pesque de recreo, así como que sea más fácil que un excampesino salga algún día con su pequeño llaut, su pastera o su bot,a “coger un par de verderols o de se- rrans”25.

5.4. La imagen especular En el espacio cotidiano de la propia identidad los significantes, los referentes de uno y otro grupo son utilizados de manera que, desde una perspectiva exterior, parecen mutuamente intraducibles. Pero no se trata tanto de mundos diferentes sino de las dos vertientes del espejo. La imagen aliciana no parece muy lejana de la realidad: si el “te- rrestre” construye su espacio relacional utilizando topónimos y corónimos con signifi- cados estructurados ad hoc en cada ámbito geográfico concreto (la finca, el pueblo, la

24 Ibídem. 25 Vide nota 8.

130 comarca, la isla), el marinero hace lo mismo, pero desde el otro lado. Sus referencias, sus senyals costeras son inaccesibles para el campesino, aunque se trate de los mimos accidentes vistos desde la mar: su visión del mundo isleño es justo la que aparece ocul- ta para aquél. El pescador toma referencias incluso del Monte Toro, la única altura im- portante (300 m) situada en el centro de la isla, para ubicar las redes, para evitar que “la mar engañe [...] que engaña mucho”. Pero hay más. Para el campesino los elementos orográficos son comunes, grupa- les: en ello le va la relación; inclusive la derivación y repetición generacional y comu- nicacional. El pescador tiene sus señales, son sólo suyas, generacionalmente también, pero exclusivas de cada unilínea de derivación. Esta segunda y tan distinta utilización del espacio referencial, además, redunda en el factor identificador pescador por anto- nomasia: las señales no están siempre ahí, sino que se reactivan, en correlación con co- rrientes, vientos, oleaje, en el momento mismo de pescar; es decir, cuando el pescador se construye socialmente, cuando, identitariamente, es. “La montañas indican la pes- quera [...] es sabiduría de viejo [...] yo lo he aprendido [...] es una cadena”. Lo que resulta fundamental es la común estructura de conformación del mapa re- ferencial junto a la absoluta individualidad de cada concreta triangulación. Cada pes- cador tiene sus “propias ideas” sobre cómo pescar: aunque se calen las redes en el mis- mo lugar, cada uno tiene sus propias normas, sus propios puntos. Con respecto al conocimiento de las especies también se produce una cierta in- versión especular en relación al mundo campesino: para éste los vegetales y animales son comunes, aunque la específica adjetivación sea utilizada como factor de diferen- ciación (mis cerdos con respecto a los suyos; mis cultivos en comparación a tales otros; nuestro aceite es mejor por tal y tal otro componente de la tierra o sistema de trabajo aplicado); en el pescador cada especie sustenta la valoración moral positiva de cada su- bagrupación en función del discurso laboral: así la langosta buena se capturará sólo si las referencias espaciales construidas y/o heredadas son las correctas, conociendo a la perfección donde está la pastura (lit. pasto) ideal para la alimentación del crustáceo, dónde los fondos correctos, cuando se pescó demasiado en tal zona y qué nuevos cala- deros son aconsejables. En definitiva, si se conoce al animal concreto de la zona con- creta, sus costumbres, incluso si se las sabe engañar, porque “ellas lo ven”.

5.5. El espacio y los tipos de pesca Como comenté antes, si exceptuamos las “dos capitales”, Ciutadella y Maó, las bases portuarias pescadoras se reducen a Fornells, en el norte, y Cales Fonts, en el su- reste; el resto de calas son utilizadas como referencias de pesqueres, como tales en sí mismas o como refugios temporales. Un ejemplo de estas últimas es Cales Coves, en el sursureste: se trata de una cala cerrada, rodeada de cuevas (según los pescadores, de in- vierno y de verano), donde recalaban los pescadores norteños en los meses invernales. La ausencia de medios de transporte les obligaba a centrar sus faenas allá así como a trasportar el pescado a la vecina Maó, a pié. Actualmente las cuevas están ocupadas por

131 jóvenes hippies, como los denominan sus anteriores usuarios. Desde hace unos años, con la entrada del turismo, se han constituido poblamientos costeros no pescadores di- rectamente, pero que permiten una cierta concentración de llauts, normalmente de afi- cionados o semiprofesionales. La substitución de la vela por el motor y la ya mencio- nada mejora de vías y medios de comunicación hacen posible esta transformación de temporalidad de estancia en permanencia. Ello no es óbice para que los pescadores tiendan a mantener las zonas de pesca “derivadas” de sus bases. La explicación emic de tal continuidad se centra en el cono- cimiento de las señales: si un pescador sale de su zona debe regirse por los barcos lo- cales, con lo que, además de poder cometer el error de calar sobre otros artes, llega a producirse un juego ritualizado de amagos y engaños para evitar la competencia. Los bous de mayor tamaño, normalmente foráneos, sí actúan de esta manera, llevando a los pescadores locales a la indignación: se rigen por los movimientos de éstos, calan cerca de ellos y terminan por robarles la mitad del pescado. Independientemente de la dife- rencia de embarcaciones y sistemas de pesca, lo que subyace es la apropiación del es- pacio: aquellos vienen de fuera, roban nuestro pescado. Exactamente lo mismo que ha- llábamos en Mallorca al hablar de la Albufera. Sin embargo, como sucede también en el mundo campesino y en el pescador del resto del archipiélago, estas transgresiones de las fronteras son narradas tan sólo como hipótesis para sí mismos, pero como realidades cuando se busca el ejemplo en los otros: un pescador ibicenco (caso único) asentado en Menorca que se va del espacio de per- tenencia e invade otros; uno de Ciutadella que entra en la zona de Fornells. Por lo tan- to, del diacrítico genérico pescadores/no pescadores se pasa al específico de los pesca- dores de aquí/ los de allá. La isla como referencia global también funciona aquí de for- ma inversa a como lo hace con respecto al universo terrestre: las referencias Tramuntana/Mitjorn (Norte/Sur) no son relativas para los pescadores, sino absolutas. Retomando la idea del trabajo/sacrificio (dureza, peligro, rentabilidad con hon- radez y esfuerzo), los norteños, aduciendo las peores condiciones climáticas, los fondos más rocosos, las costas más escarpadas, se sitúan por encima de los sureños, con bo- nanzas, arenas y calas más accesibles: “en el norte tienes que saber más puestos de pes- ca, tienes que saber más de pescar”. Los meridionales aplican criterios diferentes para fortalecer su esencia: los septentrionales salen menos por la Tramuntana, trabajan me- nos, y tienen el puerto de Fornells como protección privilegiada. Si a ello añadimos que los bous de mayor tonelaje pueden faenar mejor en el sur que en el norte, podemos ce- rrar el mapa relacional de las diferencias internas a la isla. Si, finalmente, incorporamos el resto del archipiélago, podemos substantivar la afirmación inicial respecto a la ine- xistencia identificadora del concepto Baleares: no se conocen pescadores mallorquines, porque los menorquines siempre permanecen en sus espacios; sin embargo sí es posi- ble que los de la Balear Mayor, inclusive los pitiusos (cosa harto difícil habida cuenta de las características de la flota de allí y de las dificultades navegatorias entre ambos es- pacios) invaden sus aguas. Pero no por provenir de las islas hermanas se articulan de manera diferente a aquella en que lo hacen los alicantinos, tarraconenses o, inclusive, italianos: “nos cogen nuestro pescado”.

132 En definitiva, el pescador crea su propio espacio identificador con mayor fuerza que ningún otro grupo isleño. Se conserva con celo extremado: nadie debe conocer tu redol (espacio de pesquera conocido mediante señas propias); ningún pescador te dirá nunca como sitúa la pesquería, como “un buscador de setas jamás te contará donde las encuentra”.

6. LAS PITIUSAS: EL MAR COMPARTIDO Si el oficio de pescar es el factor definitivo en la construcción diferencial del pes- cador con respecto al campesino y al terrestre genérico en las dos Baleares las Pitiusas nos presentan una situación abiertamente turbadora de aquél argumento: los pagesos pueden ser y de hecho son pescadores. La mayoría de las veces manejarán pequeños llauts o bots de lista 4ª o 5ª, pero sin que la categorización oficial como “aficionados” impregne en absoluto ni sus relaciones ni sus actividades pesqueras. De hecho, como ellos mismos declaran, lo que da el nombre a la barca es la pesquería, la especie a la que se dedique y no la específica construcción y el tamaño.

6.1. Pesca y agricultura: oficio e identidad La pobreza relativa y absoluta de las dos islas meridionales del archipiélago, el minifundismo rabioso y las formas de tenencia han sido siempre un factor de expulsión de sus habitantes hacia el exterior; al menos hasta bien entrado el fenómeno turístico en los 60 y 70. Así, en Formentera, “tenían que lanzarse a la mar”, no sólo como pesca- dores, sino también como marineros embarcados en mercantes. Pilotos, patrones de al- tura formenterenses, “los encontrarás en todo el mundo”. En Eivissa, isla mayor y con más elementos agrícolas de subsistencia, “quien más, quien menos, si tiene una barca o le dejan, pesca”. Ya a nivel declarativo no se produce la ruptura que veíamos en los espacios anteriores: ambos universos se presentan conformando un agrupamiento ante- rior que no ha llegado a desgajarse; la generalización de las causas impide la excepcio- nalidad que allí encontrábamos. No es que los campesinos “se hagan la vida en el mar”, pero, una vez acabadas las labores, los hay que “incluso hacen una semana -de pescar- si el tiempo es bueno”. En Formentera, donde la vida es dura, sin agua, miserable - “sólo el turismo les da un poco de vida”-, “no encontrarás un formenterense viejo que ya casi no saben andar, y saben inglés, y alemán: no encontrarás a nadie, en Baleares, que pueda con los pa- trones y marineros de Formentera”. La introducción del campesino en el espacio físi- co y relacional marino es función de los ciclos agrícolas y de la capacidad productiva de la tierra. Por lo tanto seguimos manteniendo una causa prima equivalente a la del resto del archipiélago: la pesca aparece, tanto para los campesino-pescadores como para los pes- cadores exclusivos, a partir de la agricultura; pero a diferencia de las dos Baleares en sentido estricto, en las Pitiusas no se produce una ruptura histórica y estructural, sino

133 que la separación paulatina o radical del campo y la aparición de la pesca se dan al uní- sono; sólo el hecho de embarcar-se desgaja al protagonista de sus raíces terrarias. Si la segmentación en dos grupos diferenciados tiene así menos posibilidades de producirse, al menos por lo que respecta a los pescadores de llaut (hablamos de cuatro o cinco metros de eslora), implica al tiempo el engarce de la pesca en la agricultura siempre y en todo lugar. La “afición” (relativa en tanto supone una esencial aportación alimentaria cuando no monetaria al grupo de producción campesino) puede surgir es- pontáneamente, pero es resultado normalmente de líneas generacionalmente previas: los que no son pescadores, porque no les viene de herencia, son cazadores o trabajan en la montaña (carboneros, fabricantes de encrit -alquitrán vegetal-); los que sí lo son no se limitan al volantí o a la fluixa (curricán), sino que calan trasmallos y redes llagoste- res. En el último caso, además, la pesca llega a primar sobre la agricultura misma: “cuando había ido a calar la red, a lo mejor venía a casa a trabajar”. La importancia de tal prioridad llega a afectar inclusive a la jerarquía y división de roles de la familia campesina misma: si en Mallorca y en Menorca la mujer no accede (identitariamente, otra cuestión es cada realidad concreta) a los papeles y tareas considerados centrales en el agro, en las Pitiusas la mujer, los hijos jóvenes, se hacen cargo de la finca mientras el amo se hace patró. Sa madona ocupa espacios de responsabilidad masculina en la finca, pero no puede hacer lo propio con respecto a los pesqueros. No puedo substraer- me a la tentación de transcribir una declaración de un campesino del norte de Eivissa, que expresa mejor que cualquier análisis la relación que acabo de describir: “Antes de- jará pudrirse las almendras, malograrse un campo de trigo, que dejar de pescar; cla- ro que, hacerlo, lo podrá hacer la mujer que está en casa26 o él mismo los sábados y domingos, que no se puede pescar”. Si se sostiene la centralidad campesina de las iden- tidades básicas (y debe hacerse así ante la etnografía y los análisis realizados27, la mu- jer queda como mantenedora mientras el hombre aparece como definidor. Los pesca- dores-campesinos se definen a sí mismos, de hecho, como “pagesos de propiedad y pescadores de profesión”, que “entienden a la tierra como si no fuesen pescadores y a la pesca como si no fuesen pagesos”. (Nota. El concepto “propiedad” en Eivissa es re- lativo, ya que a menudo se confunde propiedad de la tierra con propiedad de la casa. Al no existir históricamente poblaciones nucleadas, sino casas con referencia parroquial, la cuestión debe relativizarse [ver tesis y Alarco Von Perfall y Bestard]). Aquel concepto de trabajo/sacrificio/seguridad/riesgo que veíamos en las otras islas enfrentado al peligro/menor esfuerzo del pescador, queda aquí desposeído de aquella función demarcadora.

6.2. Pesca y agricultura: elementos de la una en la otra Sin duda la caza está ligada intrínsecamente al universo agrícola; la pesca no pa- rece situarse en el mismo ámbito de referentes. Los informantes suelen resolver la di- cotomía hablando de afición; pero, como hemos visto, ésta no tiene nada que ver con la

26 Ésta puede ser la madre, la esposa, una hermana soltera, incluso una hija o una ahijada. 27 Vide tesis doctoral, op. cit.

134 propia de ciutadans, senyors o extranjeros. Actualmente la posible tensión entre profe- sión y entretenimiento no se produce ante la apabullante presencia de la determinación turística, pero subsiste en la definición que los pitiusos hacen de sí mismos. Hoy en día la pesca del campesino, normalmente de forma directa o derivada (al- gún miembro de su familia) imbricado en el universo del sector Servicios (Hostelería fundamentalmente), ha variado su función económica: ahora sí que lo hace por afición, para coger pescado para comer en casa. La venta es cosa de los profesionales que se dedican. Puede que alguno venda al vecino no pescador algo de pescado, pero la pesca ya no supone un factor de supervivencia fundamental, substituida por el nuevo marco de relaciones y mercado. Por lo tanto debemos buscar el posible elemento diferenciador en el factor com- plementariedad/exclusividad. Una primera gradación es geográfica: los del norte (Sant Joan de Llabritja), “son más pescadores, quien más quien menos tiene su llautet y sale a pescar cuando el trabajo se lo permite”. Una segunda es de posición observacional; de hecho, el tratar de hallar aquí la especularidad incompatible aparecida en las dos Ba- leares resultaría infructuoso: la relación espacial misma, con soporte orográfico, es esencialmente común, compartida. Las señas invertidas, imposibles de construir desde la tierra, no pueden surgir de un mundo exclusivamente campesino. Más aún cuando no sólo se trata de referencias espaciales, sino de trasmisiones consuetudinarias exclusiva- mente marineras: si hay luna durante la noche, el pez come, y si ha comido toda la no- che, no lo hará de día; según el viento que sople, el xaloc (siroco), se pesca o se pesca menos; si el pez ha comido con un viento, al cambiar, a lo mejor ya va mejor y pica. Se toman tres puntos de referencia, en la costa, para situar correctamente la pes- quera; y sólo los conoce quien es propio de ese lugar: el que encuentra el redol bo (la pesquería buena), se lo guarda para sí y no se lo dice a nadie. Exactamente lo mismo que hallábamos en Menorca, con la diferencia esencial de que aquí no hablamos de pes- cadores con pescadores, sino de campesinos en la mar; unos marineros de tierra que, además, se distinguen claramente de los aficionados por su pericia y conocimiento. El término “recreo”, establecido a nivel burocrático, se mantiene aquí, pero su contenido semántico difiere mucho del de las otras islas: no se trata ya de barcas que no son prác- ticas, ni de los que vienen y no saben calar, sino de auténticos hombres de mar. Pero ¿qué hace que un campesino se inicie en la pesca? Alguien tiene que apren- der el uso de los artes, las señas, hasta el punto de dominar plenamente el espacio ma- rino donde se desenvuelve, para luego trasmitirlo. En los casos de ascendientes campe- sino-pescadores, la herencia de la barca va, comúnmente, insoslayablemente unida a la de la casa y la tierra: el sistema de espolits -capitulaciones matrimoniales con el nom- bramiento de heredero conjunto (hay separación de bienes en el fuero balear) primogé- nito o “mejor visto”- sigue prevaleciendo en la práctica por encima del código civil. Pa- rece que se constituye una unilinealidad mayoritaria en ese sentido. Sin embargo, el in- cremento relativo de capacidad adquisitiva nacido con el turismo (alquileres de casas costeras antes improductivas; trabajo en temporada en la hostelería) reduce por una par- te el factor «necesidad» de la pesca y, por otra, incrementa la posibilidad de adquisición

135 de nuevas embarcaciones en los no herederos. Aunque lo fundamental, el aprendizaje, sigue ligado a la derivación agnaticia. Durante toda esta digresión hemos planeado por encima de la profesionalidad pescadora exclusiva sin aterrizar plenamente en ella: ¿cabe hablar de un grupo pesca- dor, además del campesino que pesca, constituido de manera similar a los hallados en el resto del archipiélago? El factor “temporada” está en la base de la respuesta.

6.3. El pescador “sólo pescador” El concepto “tiempo de distancia del mar”, actualmente intrascendente, ha sido, hasta bien entrada la segunda mitad del presente siglo, determinante en este sentido. Los habitantes de Santa Gertrudis o de Sant Llorenç (pueblos, pero no municipios. Los ibicencos siguen midiendo por el primero y no por el segundo de los criterios) son los menos pescadores, si acaso de recreo o incluso de caña. Por lo tanto la cercanía al li- toral parece ser definitoria y definitiva. El segundo factor es el tamaño y tipo de barca; más bien éstos dependen de la dedicación efectiva del patrón que los gobierne: los llauts y bots ibicencos son las únicas embarcaciones de los campesinos-pescadores. Es decir, no superiores a los seis o siete metros máximos de eslora y por ende literalmen- te pegados a la costa, a la costa de cada espacio terrestre de partida. En el caso de que éste linde con la finca de propiedad o de explotación, la referencia y la religación coin- cidirán, incrementando de esta manera el mantenimiento identitario territorial. En consecuencia, si el referente principal no es la costa, sino el mar, volvemos a los planteamientos de las dos Baleares: lo de fuera, aquello que no es nuestro. Los que se mueven en este ámbito físico y de definición son precisamente aquellos que viven exclusivamente de la pesca, los no han tenido nunca propiedad de tierras; son o se han hecho de Vila (Eivissa capital), Sant Antoni y Santa Eulària, los puertos propiamente dichos. Tienen barcas buenas y no tienen tierra ni nada. Hacen pesca de altura, de bou, van a mucha profundidad. La carencia de propiedad, como en las otras islas, es lo que hace del pescador un pescador exclusivo; el hecho de que se dedique al arrastre, a la pesca de altura y pase más tiempo en la mar, tan sólo aparece aquí como lógico efecto de la causa primera. Queda, no obstante, un pequeño pero importante hueco en el razonamiento: en qué radica exactamente esa profesionalidad exclusiva desde la perspectiva del protago- nista. El tamaño de la barca, a pesar de lo que comentaba líneas arriba, no es esencial, ya que los pescadores profesionales empezamos con un llaut de diecisiete palmos, pa- samos a uno de veinte que hicimos nosotros, y ahora tenemos uno de veintisiete; tam- bién hemos comprado una barquita de diez metros y medio y ahora he preparado ésta de arrastre hace unos siete años. Lo importante es que uno viva de su profesión, de la pesca. Hay muchos que son profesionales, pero sólo de temporada, que empiezan a ca- lar las redes llagosteres en abril y, cuando llega la veda, vuelven a la tierra, y el llaut dentro de la casa. Son la gente que vive del campo, los llauts de la costa. Aunque tam- bién los hay de costa que pescan todo el año: en invierno, con palangres, calamares y

136 lo que se puede pescar en invierno; en verano, con red llagostera (una especie de tras- mallo de dos mallas) y trasmall. Tomándome una licencia biologista-filosófica, podría decir que tenemos dos ar- gumentaciones. La primera, ontológica, nos muestra el paso a pescador profesional: el que vive de la pesca. La segunda, filológica, sitúa la diferencia entre pescadores de al- tura y de costa; los últimos comparten de tal manera el espacio con los campesino-pes- cadores que parecen pertenecer más a éstos que a los anteriores. De ahí que, en lugar de insistir en el trabajo/sacrificio, en el peligro, en la inseguridad, como veíamos en las otras islas, se articule aquí la profesionalidad diferencial en torno a la estima; o, en otros términos más inmediatos, a la opción. El pescador está más apegado a su trabajo; los campesinos, aun los campesinos-pescadores, han preferido irse a trabajar a la más rentable y segura (en otro contexto) hostelería. Sin embargo el pescador, sin dejar de ser marinero, también puede acercarse a esa miel más clara y densa: las excursiones de turistas. A pesar de que he podido cons- tatar este hecho, los profesionales lo niegan taxativamente, situándolo tan sólo en la ex- cepción individual: los campesino-pescadores que son realmente pescadores de alma terminan por hacerse pescadores profesionales; los que prefieren las tierra pero contro- lan la navegación se pasan a las golondrinas (barcos de paseo), porque es un trabajo más seguro; pero un auténtico pescador tiene más cuidado de lo suyo, no se preocupa de esas cosas. Para certificar ese apego, la declaración de que nadie tiene nada de tie- rra, todos somos pescadores de siempre, viene a certificar, a nivel de identidad, lo que a nivel efectivo es más que dudoso. Las declaraciones de exclusividad, en este mundo pitiuso donde se imbrican mar y campo de manera inextricable, los matrimonios mixtos sólo son planteados como ta- les ante la pregunta concreta; no acontece, como sí ocurre en las dos Baleares, que las pertenencias diferenciales de los cónyuges choquen o exijan opción. Dice un viejo pa- trón de Sant Antoni (en el oeste de la isla) que “yo estoy casado con una pagesa, y de toda su familia no hay nadie que se haya mojado los pies en agua salada nunca. Nun- ca se ha mirado eso, siempre ha habido una gran armonía entre pagesos y pescado- res”. Sin embargo, surge una pregunta inmediata: ¿qué hace con respecto a la tierra un marinero profesional que, por matrimonio, tiene acceso a ella? La respuesta es taxati- va: o la dejará para hacer borrajas o la dejará a unos andaluces (y el foraster vuelve a aparecer como totalmente excluido del organigrama identitario); un marinero nunca de- jará la pesca para ir al campo. Naturalmente el hecho de la separación de bienes vie- ne a fortalecer esa negativa esencial. La no admisión de la continuidad, cuanto menos la contigüidad, entre el trabajo y la pertenencia campesinos y los pescadores, resulta como efecto añadido: siempre han sido pescadores, o, como máximo, han estado embarcados, nunca han dependido de otra cosa que no sea la mar: nunca he sido pagès, es la declaración más habitual, no só- lo a nivel individual, sino incluso de derivación. La historia de cada familia, no obstan- te, nos muestra que, más que el no haber sido, hay que leer el no haber podido ser: en

137 ello les va la identidad. Los herederos excluidos o mal dotados por su jerarquía de na- cimiento no aparecen aquí, por ende, no ya como marineros por necesidad, sino tan si- quiera como iniciadores de líneas de herencia marinera. Una vez más la generación se reconstruye desde el presente. La explicación se substituye con la experiencia: cuanto más estás en la mar, cuan- tos más temporales cojas, más sabes, más profesional eres; aquél que sólo va cuatro dí- as no puede saber lo que sabe el que va siete por semana. Si la isla aparece como una globalidad relativamente indivisa, si la profesionali- dad pescadora no puede basarse en referentes costeros porque éstos se comparten con los campesinos-pescadores, resulta obviamente que la indiferenciación de proveniencia debe ser superior en las Pitiusas. En principio es así, y la pertenencia espacial no se tie- ne presente para ser companyero (sic) de pesca. Incluso los forasters entran sin friccio- nes en la categoría (no sin señalarse antes que lo son): la marinería se compenetra, hay armonía, tanto si son del sur (Andalucía) como de Ses Illes, como del norte (costa nor- te mediterránea), se compenetran en seguida. He dicho “en principio”, porque existe una base estructuradora de las genealogías pitiusas que abarca a ambos grupos: ses ca- ses; es decir, la casa (en sentido agnaticio fundamentalmente y, además, stricto sensu) de las religaciones primordiales28. Por lo tanto la presencia de forasters en cualquiera de los dos mundos, sea el campesino (estructuralmente casi imposible) como el mari- nero, crea cierta conflictividad estructural.

7. EL MAR PERDIÉNDOSE EN LA CONSCIENCIA; EL MAR COMO ATRACTIVO TURÍSTICO La reducción de los efectivos pescadores surge de dos factores coadyuvantes. El primero, interno, de las dificultades para renovar la flota y superar la competencia con las artes y técnicas de los grandes bous foráneos. El segundo, externo, el mayor atrac- tivo y seguridad de la economía turística directamente asumida. Hasta la entrada del boom a partir de los sesenta, el pescador era miserable,es- taba empujado a hacerse a la mar por la imposibilidad de ligarse a la tierra; pero, al tiempo, cientos de campesinos pobres evitaban esta salida prefiriendo los duros y poco rentables trabajos de montaña. Por consiguiente hay una identidad específicamente pes- cadora al margen del factor necesidad que, además, se patentiza por la continuidad ge- neracional, por la herencia de barcas, artes, oficio, señas, valores, pertenencias. Al asu- mir el rol secundario y a menudo marginado en la construcción de las identidades isle- ñas, los pescadores manejaban estrategias de defensa identaria que aún permanecen en su universo simbólico, ya que “la asunción de la posición subordinada por parte de un grupo, tiene como límite su propia autonegación” (J. Davis, 1978; 1979; Melucci & Diani, 1983; Leach, 1959). Así, mediante su actuación al margen en algunos campos de

28 A. Miquel: “Antropología e identidad: una reflexión balear desde los presupuestos hermenéuticos de Lisón”, en Antropología sin fronteras. Ensayos en honor de Carmelo Lisón, CIS, Madrid, 1992.

138 la cultura dominante (Partial escape -Davis, 1979-), sitúan su pertenencia espacial: fiestas propias, mitos fundantes, terminología marinera, fiscifagia predominante, domi- nio del arte de marear. A través de la evitación de ciertos contactos con los miembros de los otros grupos (Advoidance -Davis et alt., 1978, 1979-), mantienen la derivación generacional: reducción de matrimonios mixtos, mantenimiento de los referentes (Ei- vissa) cuando éstos se producen, continuidad espacial en sus barrios originarios. Me- diante el uso de códigos internos (Covert agression) desconocidos por otros grupos, de- fienden el lenguaje de comunicación interna: el ya mencionado lenguaje marinero, el “acento” de cada espacio marinero, el uso específico del mallorquín frente a forasters y extranjeros. Con todo ello, el mar se pierde, cambia de manos, de uso y de significación. Frente a los marineros de vela latina que llegaron hasta bien entrados los setenta, los enormes yates, los veleros de competición, las motoras, las golondrinas atestan las pla- yas y los puertos deportivos isleños. Mientras el pescador se entierra cada vez más al lado de aquí de las costas, los aficionados de Ciutat, algunos campesinos enriquecidos por el turismo y miles de extranjeros navegan por las costas sin reconocer aquella oro- grafía pesquera que tantos y tantos años tardó en constituirse; a menudo son los propios pescadores viejos, ya insertados en otros mundos, los que acompañan, también de re- creo, a los nuevos amos de las aguas.

139 BIBLIOGRAFÍA

BARTH, F.: Los grupos étnicos y sus fronteras. Ed. F.C.E. México DF, 1976. BENSON, F.: Ambigous Ethnicity. Cambridge University Press. Cambridge, 1975. BERGER PETER, L.: The Sacred Canopy. 1967. Trad. española: Para una teoría so- ciológica de la religión. Ed. Kairós. Barcelona, 1971 y 1981. BORBÓN PARMA, María-Teresa de: Magreb: nuestro poniente próximo. Ed. Liberta- rias. Madrid, 1994. BOWLES, Paul: Reflections on Fieldwork in Morocco. The University of California Press. (Trad. española: Reflexiones sobre un trabajo de campo en Marruecos. Ed. Júcar. Madrid, 1992). CRUZ HERNÁNDEZ, Miguel: Historia del pensamiento en el mundo islámico (2 vo- lúmenes). Ed. Alianza Universidad-Textos. Madrid, 1981. DAVIS, John: People of the Mediterranean. An essay on comparative social anthropo- logy. Routledge & Hegan Paul Ltd. London, 1977. DOUGLAS, Mary: Purity and Danger. An Analysis of Concepts of Pollution and Ta- boo. Routledge & Kegan Paul. Pelican Books. London, 1966. ECO, Umberto: La struttura assente. Editrice Valentino-Bompiani. Torino, 1968. ELIADE, Mircea: Das Heilige und das Profane. 1957. Trad. española: Lo sagrado y lo profano. Ed. Labor. Barcelona, 1967. EVANS-PRITCHARD, E. E.: The Nuer. Calrendon Press. Oxford, 1940. GABINET Tècnic de CCOO-Illes Balears: Memòria de CITE-Balears de 1994. Ed. Ga- binet Tècnic de CCOO-Illes Balears. Palma de Mallorca, 1995. GABINET Tècnic de CCOO-Illes Balears: Memòria del Programa d’Integració dels Immigrants de Sa Pobla. Ed. Gabinet Tècnic de CCOO. Palma de Mallorca, maig 1996. GRAMSCI, Antonio: Quaderni del Carcere. Ed. Einaudi. Torino, 1977. HORRIE, C. y CHIPPINDALE, P.: Qué es el Islam. Ed. Alianza Editorial. Madrid, 1994. IBN BATTÛTA: A través del Islam. Ed. Editora Nacional. Madrid, 1991. IBN NASSER, Omar: Hero of Rif. Beirut, 1944. KELSO, M. J. A.: Phisycal Anthropology. An Introduction. Lippincott Company Colo- rado University. Colorado, 1974. KÜHNL, R.: Formen bürgerlicher Herrcahft. Rowohlt Taschenbuch Verlag GmbH. Hamburg, 1971. LISÓN TOLOSANA, Carmelo: Antropologia Social y Hermenéutica. Ed. F.C.E. Mé- xico DF, 1983. LUKACS. G.: El asalto a la razón. Ed. Grijalbo. Barcelona, 1968.

140 MacPHERSON: The Political Theory of Possessive Individualism. The Clarendon Press. Oxford, 1962. MARVIN HARRIS: Cultural Materialism. Randown House, inc., 1979. Trad. Esp. El Materialismo Cultural. Alianza Editorial. Madrid, 1982. MARVIN HARRIS & ROSS ERIC, B. (Ed.): Food and Evolution. Toward a Theory of Human Food Habits. Temple University Press. Philadelphia, 1987. MARX, C. & ENGELS, F.: Obras escogidas de Marx y Engels. Ed. Akal. Madrid, 1975. MERNISSI, Fàtima: Dreams of Trespass. Tales of a Harem Girhood. Versión española Sueños en el umbral. Memorias de una niña del haren. Muchnik Editores. Barcelona, 1995. MERNISSI, Fàtima: El País Semanal, n.º 1.024, 12/5/96, pp. 49-54. MIQUEL NOVAJRA, Alejandro: La construcció de la identitat balear des de les rela- cions camperoles. Una aproximació des de l’antropologia social. Universi- dad Complutense. Inédita. Madrid, 1991. MIQUEL NOVAJRA, Alejandro: “Antroponimia e Identidad: una reflexión balear des- de los presupuestos hermenéuticos de Lisón”. En Antropología sin fronteras. Ensayos en honor a Carmelo Lisón. CIS. Madrid, 1993. MIQUEL NOVAJRA, Alejandro: “La Albufera Mallorquina: ¿Campesinos o pescado- res?”. Revista de Antropología Social. Univesidad Complutense. Madrid. Nº. 4 (1995). MIRA, J. Francesc: Crítica de la Nació Pura. Edicions Tres i Quatre. València, 1984. MORENO NAVARRO, Isidoro: Cultura y modos de producción. Ed. Nuestra Cultura. Madrid, 1978. MORILLA AGUILAR, Francisco: Ritos Nupciales del Pueblo Bereber. Ed. Universi- dad de Córdoba. Córdoba, 1994. NARBONA REINA, L. Miguel: Marroquíes en Viladecans. Ed. Ajuntament de Vilade- cans. Viladecans, 1992. STARK, Oded: La migración del trabajo. Ed. Centro de Publicaciones del Ministerio de Trabajo y Seguridad Social. Madrid, 1992. VV.AA.: Els treballadors africans a Catalunya, aspectes socials i culturals. Debats de l’Aula de Provença. Barcelona, 1990. VV.AA.: Explosión demográfica y trabajadores emigrantes en el Mediterràneo. Occi- dental Universidad de Granada. Biblioteca de Ciencias Políticas y Sociología. Granada, 1993. VV.AA.: “Les Cultures del Magreb”. En Maria-Àngels ROQUE (ed.): Enciclopèdia Catalana. Barcelona, 1994. WEBER, Max: Protestantische Ethik. J.C.B. Mohor. Tübingen, 1922. WOOLMAN David. S.: Rebels in The Rif: Abd-El-Krim and The Rif Rebellion. Stanford University Press. Stanford, 1968. (Trad. española Oikos-Tau. Barcelona, 1971).

141 EXTRACTO BÁSICO DE OTRAS OBRAS CONSULTADAS

ABAD, A.; CUCÓ, A. e IZQUIERDO, A.: Inmigración, pluralismo y Tolerancia. Ed. Popular. Madrid, 1993. ABUMALHAM, Montserrat: Comunidades islámicas en Europa. Ed. Trotta. Barcelo- na. AMIN SAMIR: El fracaso del desarrollo en Africa y en el Tercer Mundo. Ed. Iepala. BALBO, L. y MANZONI, L.: I Razzismi Reali. Feltrinelli Editori. Milano, 1992. BALTA, Paul: El Gran Magreb. Desde la independencia hasta el año 2000. Siglo XXI. Madrid, 1994. BEN JELLOUM, T.: Con los ojos bajos. Ed. Península. Barcelona, 1992. BERNARDI, Ulderico: La insalatiera etnica. Neri Pozzi Editori. Padova, 1992. CASTLES, S. y KOSACK, C.: Los trabajadores emigrantes y la estructura de clases en la sociedad occidental. Ed. Fondo de Cultura Económica. México DF, 1984. DIB MOHAMED: En el café. Ed. Ediciones del oriente y del Mediterráneo. Madrid, 1995 DUBON, M. Lluisa: La inmigración de extranjeros en las Islas Baleares. III Jornadas sobre población española. Universidad de Málaga. Torremolinos/Málaga. ENZENSBERGER, H. M.: La gran migración. De. Anagrama. Barcelona, 1992. FERNÁNDEZ, J. C. y ÁLVAREZ, A.: Legislación básica sobre extranjeros. Ed. Tec- nos. Madrid, 1992. FORD: Informe de la Comisión de Investigación del Racismo, la Xenofobia y el Anti- semitismo. Parlamento Europeo. Septiembre de 1990. Ponente Mr. Ford. IZQUIERDO ESCRIBANO, Antonio: La inmigración en España, 1980-1990. Ed. Cen- tro de Publicaciones del Ministerio de Trabajo y Seguridad Social. Madrid, 1991. IZQUIERDO ESCRIBANO, Antonio: Situación de los Extranjeros en España. Líneas Básicas de la Política Española de Extranjería. (Fotocopiado). 1992. KHADER, Bichara: El mundo árabe ante el año 2.000. Ed. Cantabria. Madrid, 1988. LOSADA CAMPO, T.: Islam, inmigración e inserción en Europa. Ed. Anales Funda- ción Paulino Torres. Barcelona, 1991. LOSADA, Sastre i Soler: Els traballadors africans a Catalunya, aspectes socials i cul- turals. Ed. Debats de l´aula de Provença. Barcelona, 1990. MAHFOU, Naguib: El callejón de los milagros. Hijos de nuestro barrio. Ed. Alcor. MERNISSI, Fàtima: El miedo a la modernidad. Islam y democracia. Ed. De Oriente. Guadarrama, 1992.

142 PAULINO Torres Domenech, Fundación: Regularización de trabajadores y reagrupa- ción de inmigrantes extranjeros en España. Fundación Paulino Torres Dome- nech. Barcelona, 1994. (Cuadernos Itinera n.º 6). RAMOS, M.: El trabajo de los extranjeros en España. Ed. Tecnos. Madrid, 1989. RIPOLL, A.: “Immigració a Palma de Mallorca. Dades de 1989 per a les Jornades de Justicia i Pau”. Ed. Justicia i Pau. Palma de Mallorca, 1990. SOLÉ, C. y HERRERA, E. Los trabajadores extranjeros en Cataluña; ¿Integración o racismo? Ed. CIS. Madrid, 1991. SOS-Racisme: Guia de recursos contra el Racismo. Ed. S.O.S Racismo/S.O.S. Arraza- keria. Gakoa Luburuak. Donosti, 1994. VV.AA.: Europa y el mundo árabe en la política mediterránea. Número monográfico de la revista Awraq. Vol. X (1989). Agencia Española de Cooperación Inter- nacional. Madrid, 1989. VV.AA.: Inmigració, Racisme i Xenofòbia a Mallorca. El Tall. Palma, 1992 VV.AA.: La nueva Europa y la cuenca sur del Mediterráneo. Ed. Fundación Humanis- mo y Sociedad. Madrid, 1992. VV.AA.: Materiales de derecho de inmigración. Volúmenes 1 y 2. Ed. Universidad Pontificia de Comillas, ICAI-ICADE. WALLRAFF, Gunter: Cabeza de turco. Ed. Anagrama. Madrid, 1992. WEEKS, John: Movimientos migratorios. Ed. Alianza Universidad. Madrid, 1994. WIEVIORKA, Michel: El Espacio social del racismo. Ed. Paidòs. Barcelona, 1992.

143

LA ANTROPOLOGÍA DE LA PESCA Y EL PROBLEMA DE LA GESTIÓN

José Pascual Fernández Univ. de La Laguna

Uno de los elementos mas recurrentes en las publicaciones que han tocado el te- ma de la antropología de la pesca es, precisamente, el énfasis que se pone en la activi- dad pesquera como un elemento distintivo, que aleja a los pescadores de las poblacio- nes que desarrollan otras actividades económicas. Por ejemplo, en muchos textos clásicos de antropología se ha enfatizado la dife- renciación de los pescadores respecto a las poblaciones agrícolas, planteando el carác- ter cinegético de la actividad, recalcando cómo se ha de perseguir al pescado, y, una vez localizado, apresarlo por medio de técnicas activas (anzuelo a mano —liña—, arpones, chinchorros, etc.) o pasivas (nasas, palangres...)1. Sobre este pescado, además, se tiene muy poco control, siendo quizás éste el criterio fundamental (Galván 1988: 12): los ecosistemas naturales en los que se realiza la pesca no presentan ningún grado de do- mesticación, y los hombres todo lo más pueden autolimitarse en sus capturas, con lo que la dependencia de la aleatoriedad del entorno es muy grande. Además, esta caza se realiza en el mar, un medio distinto al del hombre, en el que la supervivencia puede ser difícil, y donde ciertos útiles específicos como los barcos y artes de pesca —que para algunos autores (Acheson 1981) presentan una gran unifor- midad en todo el mundo— son casi imprescindibles. En el mar, la simple observación de la presa es muchas veces imposible y su localización un problema constante (An- dersen y Wadel 1972: 153). Además, los pescadores han elaborado con el paso del tiem- po unos medios intelectuales, un conocimiento del medio que les permite situarse sobre el mar y predecir en cierta medida el comportamiento del medio y de las especies ma- rinas. Han desarrollado al mismo tiempo unas capacidades de percepción fuera de lo común y una serie de habilidades imprescindibles para trabajar en el mar con los ins- trumentos que emplean en su labor cotidiana, que muchas veces necesitan de un “saber hacer”, un “jeito”, muy especial (Jorion 1983: 72 y ss.; Galván 1988: 13). Cuando estos pescadores contrastan demasiado con el estereotipo de los cazado- res, por su utilización masiva de tecnología, o por su trabajo en grandes empresas de la pesca industrial ligadas a los mecanismos del mercado y con producción en masa, se emplea el término “cazadores de hoy”. De esta forma, los pescadores cada vez se en- cuentran más controlados por empresas y ejecutivos (Smith 1977: 17), aunque muchas

1 La misma definición de qué se entiende por pesca se encuentra sometida a discusión. Pálsson (1989: 6-8) expone algunas de las posturas más significativas sobre el tema. La inclusión o no del marisqueo en sus diversas formas y de la captura de mamíferos acuáticos es uno de los puntos de mayor debate.

145 decisiones de la pesca han de seguir siendo tomadas “desde los barcos”. En la moder- na pesca de altura el equipo técnico y la organización del trabajo requeridos son muy complejos, exigiendo grandes capitales y formas industriales de procesado y venta del producto. En este sentido es una pesca industrial, lo que algunos llaman una caza in- dustrial (Andersen y Wadel 1972: 154), en la que los pescadores se alejan cada vez más del modelo de cazador libre y autosuficiente (Smith 1977: 16). La naturaleza común del recurso es otro de los criterios que se ha empleado pa- ra distanciar a los pescadores de los agricultores. En el mar ha resultado difícil poner alambradas y ejercer derechos de propiedad. Hoy en día, las doscientas millas de mar territorial protegen las pesquerías de muchos países de las flotas extranjeras, pero mu- chos bancos de peces, por su naturaleza móvil, siguen siendo “recursos comunes” que los pescadores de una u otra nación intentan apropiarse. Éstos son algunos de los criterios que se emplean para diferenciar a los pescado- res de las poblaciones campesinas y para resaltar sus similitudes con las poblaciones de cazadores, en un intento velado quizás de colocar a los pescadores en un lugar definido de las taxonomías evolucionistas. En este sentido, Morgan (1975 [1877]) planteaba que el periodo intermedio del salvajismo se caracterizaba por el descubrimiento del fuego y la pesca, mientras que la caza de animales terrestres aparecería posteriormente, en la úl- tima etapa del salvajismo. Marx y Engels tomaron buena parte de sus ideas. Para mu- chas teorías evolucionistas del XIX, en la historia humana la pesca era una etapa sepa- rada y temprana (Pálsson 1989: 3). Durante el siglo XX, algunos autores recalcaron el papel de la pesca en la evolución de la humanidad, incluso respecto a su importancia para el origen de la agricultura (Sauer 1952, 1962). Sin embargo, durante nuestro siglo, gran parte de las contribuciones al debate han oscurecido su papel, resaltando por el contrario a cazadores y agricultores en un es- quema de formas de subsistencia que integra la recolección vegetal, la caza, el pastoreo (incluyendo acuicultura) y la agricultura. Para algunos autores la pesca es un tipo es- pecial de caza (Ingold 1987: 81-2), pues la diferenciación se establece por la distinta naturaleza biológica de las especies que se obtienen. De todo ello puede derivarse que se analicen las comunidades pesqueras como cualitativamente distintas respecto a las agrícolas, y esta tendencia se lleva hasta el punto de calificar, como ya planteamos, la pesca industrial como caza industrial (Andersen y Wadel 1972: 154), cuando en reali- dad podría ser mucho más adecuado otro término. Así, las características específicas de la ecología marina se sobrevaloran desde esta perspectiva respecto a cualquier otra ins- tancia (Alexander 1982). Sin embargo, como plantea McCay (1981: 1), sus relaciones con el Estado, el capital y los mercados hacen a muchos pescadores más similares a los campesinos que a cualquier tipo de cazadores. Frente a las afirmaciones de Acheson (1981) de que la pesca plantea problemas similares en todo el mundo, Pálsson (1989: 16) plantea que “... no tiene sentido establecer una categoría unitaria de pesca, pues si lo hiciéramos deberíamos ignorar las relaciones sociales en las que la producción ne- cesariamente se encuentra”. Quizás, como este autor plantea, el énfasis moderno sobre el proceso de captura de una presa móvil, en el mar o en el agua, se relacione con la fascinación de las gentes de la Edad Media por las actividades varoniles en la conquis-

146 ta de la naturaleza, que se sublima en la fascinación de los antropólogos ante sus hábi- les informantes (op. cit). Con Testart (1982a, 1982b, 1988) podríamos estar de acuerdo en que poblacio- nes cuyo sustento fundamental radica en la agricultura pueden tener mucho que ver con ciertos tipos de cazadores-recolectores que practican la pesca y el almacenaje. El pun- to clave, como plantean varios autores, no es tanto la forma de trabajo en sí misma si- no las relaciones sociales de producción que se establecen. Así, Faris, en 1977, plante- aba que no debemos fijarnos para las comparaciones exclusivamente en la base de re- cursos o en el tipo de producción, sino en su organización, en las relaciones sociales que se establecen entre los implicados y los tipos de fuerzas productivas empleadas. Es- to evitaría integrar, siguiendo los modelos clasificatorios evolucionistas, a los Kung con los Kwakiutl, y a su vez con los pescadores de arrastreros industriales. Faris plantea que los pescadores artesanales de Terranova eran similares en la organización de la produc- ción a las comunidades campesinas2. A pesar de que las formas de producción son to- talmente distintas entre pescadores y campesinos, las similitudes de organización y de relaciones sociales de producción son muy importantes. El que las técnicas y las características de los recursos explotados en la pesca ten- gan similitudes con lo que ocurre para la caza y la recolección es menos importante que la implicación en la producción primaria de mercancías para la subsistencia, y también para el mercado, que practican tanto las poblaciones campesinas —utilizando una definición clásica del término— como muchas poblaciones pesqueras. De esta forma, la organización de la producción refleja, por una parte, la ecología y tecnología “caza- dora”, pero también la estructura y la dinámica de la sociedad en que se inserta, por lo que las relaciones sociales envueltas en la pesca y en la recolección marina pueden ser las características de las bandas de cazadores, de las tribus, de los campesinos, de los pequeños terratenientes post-campesinos, o de los capitalistas y proletarios industriales. De esta forma, McCay (1981) plantea que es posible integrar a las comunidades pesqueras dentro del mismo ámbito de estudios de los sistemas agrarios, pues sus rela- ciones sociales de producción son esencialmente independientes de la forma en que capturan o se relacionan con el recurso. Además, el sistema de la “pequeña producción de mercancías”3 persiste tanto entre los campesinos como entre los pescadores coste- ros, y por razones similares tiende a perpetuarse en el tiempo en muchas zonas (McCay 1981: 2). Además, no debe enfatizarse únicamente la forma y el proceso de la extrac- ción (Durrenberger & Pálsson 1985: 120), sino que deben ser muy tenidas en cuenta las pautas de circulación del producto y las relaciones de poder que se establecen entre los productores, fuerzas externas y el Estado.

2 “Ciertamente, la organización de la producción tenía más en común con las comunidades campesinas agrícolas que con el sector de la pesca industrial, como los arrastreros de altura (esencialmente barcos-facto- ría), o los cazadores-recolectores terrestres (como las sociedades indígenas de Australia)” (Faris 1977: 237). 3 McCay describe este sistema de la manera siguiente: “Sus sistemas de producción están basados en tec- nología de pequeña escala y simple; grupos de trabajo organizados en torno al parentesco, amistad o ca- maradería temporal pero con poca diferencia entre propietarios y trabajadores; compartición a todos los ni- veles de costes, riesgos, beneficios y golpes de suerte; y una distribución variable de la producción entre la subsistencia y el mercado” (McCay 1981: 2-3).

147 Sin embargo, tanto McCay como muchos de los autores que dan gran importan- cia a las similitudes entre pescadores y campesinos plantean algunas especificidades de la pesca. Por ejemplo, el capitalismo en la pesca, al explotar un recurso con una eco- nomía extractiva dependiente de los elementos naturales, no puede desarrollarse con la misma rapidez que en la industria (Breton y López Estrada 1989: 62). Kautsky (1974 [1899]) planteó algo muy parecido para la agricultura hace casi un siglo, pero con cri- terios un tanto diferentes. Una de las diferencias esenciales respecto a la agricultura es lo difícil que resul- ta la apropiación del mar como objeto de trabajo, pues no es sencillo alquilar o vender el acceso, ni expropiarlo por renta: no hay forma de controlar el pescado del océano co- mo medio de producción4. “Desde luego, la movilidad del recurso inhibe la propiedad como un medio de alienarla de los productores. Pero más importante para nuestras com- paraciones teóricas entre los dos tipos de producción campesina es que el trabajo no puede ser integrado en el recurso” (Faris 1977: 240). “En las comunidades [...] de New- foundland el recurso es claramente el objeto del trabajo5, aunque las relaciones socia- les de producción de la comunidad son muy similares a las de los campesinos agríco- las” (Faris 1977: 240)6, con la diferencia de que no se puede acumular trabajo en el re- curso y extraer renta por ello, ya que el océano es un objeto de trabajo y no puede llegar a ser un instrumento del mismo, impidiendo la acumulación diferencial por este factor, aunque no por otros (conocimiento del medio, abundancia de hijos, etc.). Si las dificultades para la apropiación de las zonas marinas no ha favorecido el de- sarrollo del capitalismo, son numerosos los ejemplos del control que pueden llegar a es- tablecer los intermediarios sobre la pesca al adquirir todo el producto, siendo a la vez fuente de crédito e incluso suministradores de bienes elaborados e instrumentos de pro- ducción. Cuando los intermediarios llegan a una situación de control exclusivo del mer- cado, resulta para ellos mucho más rentable permanecer en esta situación sin intervenir directamente en el proceso extractivo, pero controlándolo de hecho por su dominio del proceso de circulación (Bretón y López Estrada 1989: 72-5). Así, los intermediarios con- ceden a los pescadores la ilusión de independencia mientras se benefician de sus posicio- nes más seguras en el intercambio y procesado, lo que explica, para McCay, la persisten- cia de la pequeña producción mercantil en la pesca de New Jersey, aun en el corazón del

4 Esta es una afirmación que, si bien en general es cierta, plantea algunos problemas cuando nos enfren- tamos al moderno esquema de entrada limitada en la gestión de pesquerías, donde el Estado hace pagar a los pescadores una licencia para acceder a la explotación del recurso o subasta una cuotas de pesca. Cuan- do estas licencias o cuotas son transmisibles y pueden ser revendidas, estamos ante un caso de apropiación privada de los recursos. También, históricamente podríamos encontrar ejemplos de pescadores que debían pagar renta de su producción por la explotación del mar o de la zona de costa que usaban para varar sus embarcaciones. 5 Faris se refiere aquí a la diferenciación entre objeto de trabajo, medio de trabajo y medio de produc- ción en la Sección III, Capítulo V del Tomo I de El Capital, especialmente las páginas 215-223 de la edi- ción española de S. XXI. 6 Para Faris esto permite situar a los pescadores junto a los campesinos dentro de una forma de produc- ción de mercancías (1977: 240 y ss.).

148 capitalismo industrial (McCay 1981: 3). De esta forma, evitan emplear más capital en la adquisición de medios de producción, y trasladan los riesgos de la pesca a los producto- res directos. La relación que se establece mediante el crédito entre pescadores e intermedia- rio colabora a la reproducción de esta forma de control. Así por ejemplo, en Canarias, las factorías de procesado de los túnidos tomaron tales roles, monopolizando el merca- do para estas especies y facilitando a los pescadores medios de producción más capa- ces —barcos o motores—, que les permitían alcanzar mayores capturas a la vez que los mantenían vinculados por los préstamos. Cuando coexistían varias de estas empresas, fijaban a menudo entre ellas los mismos precios para minimizar la competencia y man- tener los costes bajos. Con frecuencia, su intervención directa en el proceso extractivo era nula. La proletarización de los pescadores también guarda algunas especificidades. Los proletarios, tal y como los definía Marx, se caracterizan por carecer de medios de producción y nacieron a partir de separar al campesino de la tierra, desposeyéndolo de su derecho a ella7. En lo que se refiere a los pescadores, ha resultado históricamente más difícil desposeerlos del mar e incluso, como hemos visto antes, bajo determinadas circunstancias resultaba más eficiente confiarles la extracción del recurso cuya comer- cialización era posteriormente monopolizada (Durrenberger & Pálsson 1985: 114). Sin embargo, la presencia de barcos muy capitalizados, con medios técnicos sofisticados, que exigen tripulaciones más o menos numerosas pero consiguen capturas altísimas, sí puede proletarizar a los pescadores, por la propia fuerza de trabajo que necesitan y que carece de control sobre los medios de producción y el proceso productivo. A la vez, aca- ban con muchos pequeños barcos, incapaces de competir en el mercado8, y expulsan gran cantidad de mano de obra del sector. Igualmente, la introducción progresiva de capital y barcos más capaces en la pes- ca artesanal, con mayor tamaño y tripulaciones numerosas, conduce a la concentración de las unidades productivas, a una menor importancia de las relaciones de parentesco para la constitución de las tripulaciones y a la consiguiente pérdida de control sobre los medios de producción de muchos pescadores. Sin embargo, esta proletarización no siempre es completa, pues en las primeras etapas los pescadores que forman parte de la tripulación de estos barcos más capaces pueden mantener la propiedad de pequeñas em- barcaciones que les permitirían volver al trabajo autónomo. Las dificultades para des- poseer totalmente a los pescadores del acceso al mar, a no ser que el Estado establezca

7 “La explotación de la masa del pueblo despojada de la tierra, como vemos, constituye el fundamento del modo capitalista de producción” (Marx 1975 [1867]: El Capital, Libro 1º, Vol. 3: 959). 8 De cualquier forma, esta regla no se cumple siempre, pues la resistencia a las adversidades que pose- en las explotaciones familiares difícilmente la igualan las estrictamente capitalistas. A las explotaciones fa- miliares les basta, incluso durante largos periodos, con asegurar la subsistencia, e incluso pueden continuar reinvirtiendo cuando la pesca deja de ser rentable (Durrenberger & Pálsson 1985: 115). La estructura fa- miliar de las unidades de explotación es muy flexible y adaptativa en situaciones de riesgo (Lögfren 1982; Breton 1980 [1973], Acheson 1981, etc.).

149 criterios de acceso limitado, facilita su retorno al sector como productores indepen- dientes después de haber trabajado en la pesca de altura, en servicios en tierra o en la industria, al no existir la barrera del precio de la tierra9. Igualmente, en épocas de cri- sis, la pesca ha sido el refugio de una población numerosa que no encontraba alternati- vas para subsistir en tierra (Lögfren 1979, 1980, 1982). Otra diferencia entre la pesca y la agricultura es el problema de la gestión de los recursos naturales. Si la gestión de estos recursos en las explotaciones agrícolas con propiedad privada de la tierra no es demasiado complicada y el terrateniente procura mantener la tierra en las mejores condiciones para la producción, en la pesca este pro- blema es mucho más difícil de resolver, pues hay que tener en cuenta la interacción de las actividades extractivas de muchas unidades productivas en un medio relativamente poco conocido, que a la vez puede estar sujeto a otras presiones (por ejemplo, la polu- ción). Es decir, la gestión de los recursos naturales en la pesca está más allá de las po- sibilidades de los productores individuales (McCay 1981: 3). En la explotación de pas- tos comunales pueden darse problemas relativamente parecidos, al igual que en la agri- cultura de tala y quema bajo ciertas condiciones, pero en ambos casos resulta posible aumentar la producción, inyectando tecnología (bajo la forma de abonos, aplicando re- gadío, etc.) y/o variando las formas de trabajo. En la pesca este límite superior de productividad de los ecosistemas es mucho menos flexible, a no ser que se apliquen técnicas de acuicultura. Por ello, la gestión de los recursos es un problema mucho más generalizado en la pesca, y en los últimos años ha sido objeto de gran atención, tanto desde la perspectiva de los científicos naturales, que intentan comprender el funcionamiento de los ecosistemas marinos y averiguar el máximo de capturas que pueden ser realizadas sin afectar su viabilidad, como de los científicos sociales, que discuten en torno al problema de la tragedia de los comunes y las formas de gestión colectiva de los recursos naturales. Con las nuevas tecnologías aplicadas a la pesca después de la Segunda Guerra Mundial, este problema se ha generalizado tanto al contexto internacional, donde la ex- tensión de la zona económica exclusiva a las 200 millas es un claro ejemplo, como a las pesquerías de menor escala, que, si con las tecnologías tradicionales frecuentemente es- taban lejos de alcanzar la sobrepesca, con los nuevos medios y un mercado más amplio por las facilidades del transporte y la conservación del producto corren el riesgo de ago- tar los recursos. Al mismo tiempo, la generalización de las formas capitalistas de pro- ducción puede debilitar las formas de gestión de recursos indígenas, contribuyendo a magnificar el problema.

EL PROBLEMA DE LA GESTIÓN La antropología de la pesca ha encontrado, sobre todo a partir de la década de los ochenta, un tema especialmente relevante: la administración de los recursos. Si como he- mos visto anteriormente, uno de los elementos distintivos más relevantes de la actividad pesquera es la necesaria dimensión colectiva de la gestión, es precisamente tal cuestión

9 Pueden existir otras barreras, como la obtención de barcos y artes con que pescar, la falta de habilidad y conocimientos actualizados de las zonas de pesca, pero normalmente serán menos poderosas que el pre- cio de la propiedad de la tierra (McCay 1981: 7).

150 lo que ha centrado buena parte del debate. Sobrevolando a este problema se encuentra otra polémica en la que se han invertido ríos de tinta: la tragedia de los comunes. Este debate en torno a la gestión de los recursos comunes ha tenido en la pesca uno de sus ejemplos preferidos. Desde una perspectiva económica, dos trabajos de la década de los cincuenta abrieron este ámbito concreto de la polémica, el de H. Scott Gordon (1954) -The economic theory of a common property resource: The fishery-y el de Anthony Scott (1955) -The fishery: The objectives of sole ownership. El primer tex- to viene plantear que en la pesca la propiedad común conduce a la sobreexplotación y a la ineficiencia económica, al aumentar en exceso la capitalización y el número de uni- dades productivas. Gordon destaca la necesidad de convertir estos “recursos de todos” en propiedad privada o en propiedad estatal para asegurar su uso más eficiente (1954: 135). El segundo, además, recalca que la propiedad debe tener una dimensión suficien- te para la gestión global del recurso, defendiendo para el caso de la pesca, por ejemplo, la “propiedad única” (sole ownership) de toda la pesquería. Ello disminuiría los costes al racionalizar el proceso extractivo, emplear economías de escala, etc. A la vez, la se- guridad de que esta propiedad única se mantendrá en el futuro permitiría emplear los factores de producción y planificar el uso del recurso a través del tiempo de la manera económicamente más eficiente. En ambos trabajos destaca la confusión conceptual entre inexistencia de propie- dad y propiedad común, cuando ambos términos designan realidades bien distintas. En los artículos de Gordon y Scott las reflexiones económicas desde una perspectiva neo- clásica caracterizan todo el argumento, intentando hallar la forma de maximizar la ren- tabilidad económica en el uso de los recursos a través del incremento de los beneficios. Por el contrario, el texto aún más conocido de G. Hardin (1968), que acuña precisamen- te el término de “tragedia de los comunes”, refleja su preocupación por la conservación de los recursos sometidos a lo que el denomina propiedad común, que no es otra cosa que el acceso libre, y que supone que están abocados a la extinción, a un fin trágico. Las únicas soluciones que en este contexto plantea son la privatización y el control estatal, ignorando cualquier otra forma de apropiación. Esta visión del problema recibió gran acogida en muchos ámbitos de la economía y la gestión de recursos naturales, dirigien- do muchos de los programas de gestión en el ámbito de la pesca y en otros muchos. No vamos aquí a sistematizar las críticas a estas posiciones, ya desarrolladas en trabajos previos10. Baste decir cual ha sido la labor más destacada de los antropólogos en este terreno. No ha sido otra que demostrar cómo hay nítidas diferencias entre pro- piedad comunal y acceso libre, y a través de qué mecanismos la propiedad comunal ha conseguido en muchos casos un uso perfectamente sostenible de los recursos durante siglos o milenios. La afirmación etnocéntrica de que la propiedad privada y la tutela estatal son la única salida al dilema trágico planteado por Hardin ha quedado sufi- cientemente desacreditada con múltiples ejemplos etnográficos de las más variadas procedencias y momentos de la historia. Quizás en este contexto la obra mas impor- tante y que ha tenido una mayor repercusión ha sido la de B. McCay y J. Acheson The

10 Ver, por ejemplo, Pascual 1993, Pascual 1996, Feeny, Berkes, McCay y Acheson 1990, McCay & Acheson (eds.) 1987, etc.

151 question of the commons, publicada en 1987. Precisamente, estos autores han trabaja- do a lo largo de muchos años sobre pescadores, que servían de ejemplo para desmon- tar muchas de las afirmaciones del paradigma trágico y de sus consecuencias en la gestión de la pesca. Por ejemplo, gracias a la labor de antropólogos se ha profundizado extensamente en la gestión local (“tradicional” para algunos) de pesquerías, definida como “cualquier comportamiento que se origine fuera del control del estado y que facilite la utilización sostenible de los recursos naturales renovables” (Dyer & McGoodwin 1994), y que pue- den obedecer a patrones tanto conscientes como inconscientes, ya que pueden existir ta- bús que colaboren de forma decisiva al uso sostenible de los recursos, pero que sin em- bargo correspondan, a nivel emic, con explicaciones bien distintas. Esta gestión, en po- blaciones con una estratificación reducida, obedece a dos fines: conservar las poblaciones de peces y definir como se asignan los recursos de la forma más eficaz y equitativa. Las investigaciones en este terreno han remarcado cómo muchas sociedades en todo el mun- do han sido capaces de definir sistemas de apropiación de los recursos que definen cla- ramente cuales son las normas y derechos de uso, quienes pueden ejercerlos y cuales son las vías para limitar o impedir el acceso para aquellos individuos que no forman parte del grupo. De esta forma se controlan los derechos y el mismo espacio de pesca. A la vez, tal control puede tener muy en cuenta la situación en cada momento de las poblaciones de peces, reduciendo el esfuerzo en momentos puntuales, planteando límites de capturas, vedas, restricciones tecnológicas, etc. Todo ello, por supuesto, en un marco de gestión lo- cal, sin que exista intervención del Estado11. Uno de los mecanismos que suele pasar de- sapercibido de forma sistemática es cómo las poblaciones de pescadores son capaces de restringir el acceso a la información relevante para la explotación de los territorios, a tra- vés de mecanismos como el secreto. De esta forma, se incrementan los costes de experi- mentación para todos aquellos que intenten entrar en la zona de pesca sin conocerla, dis- minuyendo la competencia y la posible presión sobre los recursos. Como han planteado muchos antropólogos, casi todas las medidas básicas con- servacionistas desarrolladas en Occidente se utilizaban desde hace muchos siglos en otras zonas del mundo12. Una serie de mecanismos sociales ha hecho posible que tales instituciones hayan tenido éxito a largo plazo. Por ejemplo, resulta esencial que exista un control social que permita detectar y castigar los comportamientos desviados de la norma, activando mecanismos de defensa colectiva ante intrusos o incluso establecien- do personas encargadas de la vigilancia. Para que esto sea posible resulta necesario, a su vez, que exista, entre otros factores, homogeneidad entre los pescadores, gran cohe- sión social, autoridad tradicional respetada y equidad en la aplicación de las normas. En síntesis, podríamos decir que la forma más habitual de regular el esfuerzo pesquero en las sociedades “tradicionales” no es otra que el establecimiento de de- rechos territoriales que se organizan en torno a comunidades. Es decir, se establecen sistemas de apropiación comunal de los recursos, que funcionan hacia el exterior co- mo propiedad privada, pero que hacia los miembros de la comunidad suelen gestio- narse de forma relativamente igualitaria.

11 Ver como ejemplo de estas prácticas el trabajo de Olomola (1993). 12 Ver Johannes 1978, o Freeman, Matsuda & Ruddle 1991 para el caso del Pacífico, por ejemplo.

152 Sin embargo, en los países desarrollados la presencia de este tipo de institucio- nes no es lo más común, y allí donde el desarrollo actúa sobre las sociedades que toda- vía las conservan, las transforma articulando las pesquerías con sistemas de marketing modernos y con acceso abierto, destruyendo las instituciones de gestión al premiar los comportamientos maximizadores a corto plazo de los individuos, sustituyendo la orga- nización comunal por un conjunto de comportamientos individuales en competencia. Con frecuencia, tales transformaciones institucionales obedecerán, incluso, a modelos de gestión impuestos por el Estado. Tales modelos de gestión de pesquerías, que parten de la evaluación de los stocks con instrumentos biológicos para predecir su comportamiento futuro, con el fin de pre- cisar el volumen de capturas posibles, se han enfrentado a algunos serios problemas, en lo que para algunos se ha venido a calificar como la crisis de la gestión de las pesque- rías (Crean & Symes 1996). Pesquerías gestionadas con tales modelos y con grandes medios como la del bacalao de Terranova se han visto abocadas a un colapso casi total por fallos en los modelos científicos, que ha estimado mal el comportamiento de las po- blaciones, y por deficiencias muy importantes en los modelos políticos, que han agra- vado enormemente las deficiencias científicas al forzar el volumen de las cuotas, al fa- vorecer a unas flotas frente a otras o al imponer unos modelos de desarrollo y de ex- plotación de los recursos que a la larga se han demostrado inadecuados (Hannesson 1996, Finlayson 1994, McCay & Finlayson 1996, Chantraine 1993). Esto ha llevado a muchos antropólogos a plantear que quizás, además de modifi- car los modelos políticos que han llevado a tales situaciones, hay que modificar tam- bién los modelos biológicos dominantes hasta ahora, que califican de lineales, para in- troducir modelos caóticos que se acercan mucho más a los patrones de conocimiento que utilizan efectivamente los pescadores en su percepción del medio, y que conduci- rían a medidas de gestión que incidirían sobre todo en cómo se realiza la pesca, limi- tando sobre todo la tecnología, las unidades productivas, las épocas o las zonas de pes- ca, y poniendo menos interés en cuanto se puede pescar (Wilson & Kleban 1992, Fin- layson 1991, Gilbertsen 1993, Acheson y Wilson 1996, McCay & Finlayson 1996, etc.). A la vez, esto se enlaza con qué modelos de política pesquera son los más con- venientes para la sociedad considerada globalmente. Los planteamientos que se centran en esquemas cada vez más industrializados, tecnificados, con mayor poder extractivo y menores requisitos de mano de obra, dejando al margen a las flotas artesanales, que se supone carecen de futuro y cuya voz habitualmente no se considera, pueden conducir a dejar mucha gente fuera de la actividad, incrementando el paro, destruyendo incluso el tejido social de zonas costeras e incluso agotando los recursos. Los costes a largo plazo de tales consecuencias no suelen ser tenidos en cuenta, pero no dejan de estar presentes (Alexander 1975, McCay y Finlayson 1996, Sinclair 1990 etc.). Igualmente, las formas de privatización del recurso mediante ITQ’s conducen a consecuencias sociales que no se deben minusvalorar (McCay, Bonnie J. 1996; McCay, Apostle, Creed, Finlayson, & Mikalsen 1996) En este sentido, en los últimos años se ha planteado como muchas pesquerías, especialmente las de menor escala, son candidatas ideales a formas de cogestión (Pin- kerton (ed.) 1989, Pinkerton 1994), donde se comparten las responsabilidades entre

153 las poblaciones locales y el estado. La capacidad de desarrollar un sistema de gestión depende de la disposición y de razones culturales e ideológicas, así como, sobre to- do, de las constricciones a que se enfrentan las poblaciones locales para desarrollar el sistema y las ventajas que este puede ofrecerles. En este sentido, se han analizado las formas de participación de los pescadores en sistemas de gestión de diversos paí- ses (Jentoft & J. McCay 1995). Precisamente, quizás los problemas de investigación más interesantes que se en- cuentran abiertos actualmente sean, por una parte, cuáles son las condiciones funda- mentales para que aparezca un sistema de gestión local, cuáles son las debilidades de la gestión local o cogestión, y cómo transformar en gestión el conocimiento científico de los ecosistemas marinos en combinación con la información que los propios pesca- dores pueden proveer.

CONCLUSIONES La antropología de la pesca ha pasado, en las últimas décadas, de estudiar co- munidades desde patrones funcionalistas a preocuparse con intensidad de ciertos pro- blemas vitales para la misma reproducción de estas poblaciones. Uno de ellos es la ges- tión de pesquerías, en el que han confluido múltiples científicos sociales de diversas dis- ciplinas para plantear las deficiencias de los modelos de gestión habituales en las sociedades desarrolladas, a la luz de la experiencia de muchas poblaciones que han ges- tionado sus recursos marinos durante mucho tiempo de forma sostenible, y a la vista de los recientes y trágicos fracasos de la gestión de pesquerías en manos del estado. En es- te terreno, los nuevos planteamientos de la antropología quizás puedan colaborar a ilu- minar nuevos enfoques en la gestión.

154 BIBLIOGRAFÍA

ACHESON, James M. (1981): “Anthropology of fishing”. Annual Review of Anthropo- logy 10: 275-316. ACHESON, James M. & WILSON, James A. (1996): “Order out of chaos: the case for parametrics fisheries management”. American Anthropologist 98 (3): 579-594. ALEXANDER, Paul (1975): “Do fisheries experts aid fisheries development?: The ca- se of Sri Lanka”. Maritime Studies and Management 3: 5-11. ALEXANDER, Paul (1982): Sri Lanka fishermen: Rural capitalism and peasant so- ciety. Canberra: Australian National University. ANDERSEN, Raoul & WADEL, Cato (1972): “Comparative problems in fishing adap- tations”. En ANDERSEN, Raoul & WADEL, Cato: North Atlantic fishermen: Anthropological essays on modern fishing (141-165). Newfoundland: Memo- rial University. BRETON, Yvan (1980) [1973]: “A Comparative study of work groups in an eastern ca- nadian peasant fishing community: Bilateral kinship and adaptative proces- ses”. En SPOEHR, A. (ed.): Maritime adaptations: Essays on contemporary fishing communities. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, pp. 129-154. BRETON, Yvan y LÓPEZ ESTRADA, Eduardo (1989): Ciencias Sociales y desarro- llo de las pesquerías: Modelos y métodos aplicados al caso de México. Mé- xico: Instituto Nacional de Antropología e Historia. CHANTRAINE, Pol (1993): The last cod fish. Montreal-Toronto: Robert Davies Pu- blishing. CREAN, Kevin & SYMES, David (1996): Fisheries management in crisis. Oxford: Fishing News Books. DURRENBERGER, E. Paul & PALSSON, G. (1985): “Peasants, entrepeneurs and companies: The evolution of Icelandic fishermen”. Ethnos 50: 103-122. DYER , Christopher L. & McGOODWIN, James R. (1994): Folk management in the world’s fisheries: Lessons for modern fisheries management. Colorado: Uni- versity Press of Colorado. FARIS, James C. (1977): “Primitive accumulation in small-scale fishing communities”. En SMITH, Estellie M. (ed.): Those who live from the sea. St. Paul: West Pu- blishing, pp. 235-249. FEENY, Davis; BERKES, Fikret; McCAY, Bonnie & ACHESON, James M. (1990): “The tragedy of the commons: Twenty two years later”. Human Ecology 18 (1): 1-19. FREEMAN, Milton, M. R.; MATSUDA, Yoshiaki & RUDDLE, Kenneth (1991): Adap- tive marine resource management systems in the Pacific. Chur, Switzerland: Harwood Academic Publishers.

155 FYNLAYSON, Alan Christopher (1991): “Notes on chaos in fisheries management by Stellie Smith”. Mast: 4 (1): 91-97. FYNLAYSON, Alan Christopher (1994): Fishing for truth: a sociological analysis of northern cod stock assesments from 1977-1990. St John’s, Newfoundland: Institute of Social and Economic Research. GALVÁN TUDELA, Alberto (1988): “La antropología de la pesca: Problemas, teorías y conceptos”. Revista Canaria de Filosofía y Ciencia Social 2: 11-33. La La- guna: Universidad de La Laguna. GILBERTSEN, Neal (1993): “Chaos on the commons: Salmon and such”. Mast: 6 (1- 2): 74-91. GORDON, H. Scott (1954). “The economic theory of a common property resource: The fishery”. The Journal of Political Economy LXII, feb.-dic. 1954: 124-142. HANNESSON, Rognvaldur (1996): Fisheries mismanagement: the case of north atlan- tic cod. Oxford: Fishing News Books. HARDIN, Garrett (1968): “The tragedy of the commons”. Science 162: 1243-48. INGOLD, Tim (1987): The appropiation of nature: Esays on Human Ecology and So- cial relations. Iowa: Iowa University Press. JENTOFT, Svein and BONNIE, J. McCay (1995): “User Participation in Fisheries Ma- nagement: Lessons Drawn from International Experiences.” Marine Policy 19 (3): 227-246. JOHANNES, R. E. (1978): “Traditional marine conservarion methods in Oceania, and their demise”. Annual Review of Ecology and Systematics 9: 349-64. JORION, Paul (1983): Les pecheurs D’Houat. Paris: Hermann. KAUTSKY, Karl (1974) [1899]: La cuestion agraria. Estudio de las tendencias de la agricultura moderna y de la política agraria de la socialdemocracia. Barce- lona: Laia. LÖGFREN, Orvar (1979): “Marine ecotypes in preindustrial Sweden: A comparative discussion of Swedish peasant fishermen”. En ANDERSEN, Raoul (ed.): North Atlantic maritime cultures: Anthropological essays on changing adap- tations. The Hague: Mouton, pp. 83-109. LÖGFREN, Orvar (1980): “Historical perspectives on scandinavian peasantries”. An- nual Review of Anthropology 9: 187-215. LÖGFREN, Orvar (1982): “From peasant fishing to industrial trawling: A comparative discussión of modernization processes in some North Atlantic regions”. En MAIOLO, J. R. & ORBACH, M. (eds.): Modernization and marine fisheries policy. Ann Arbor: Ann Arbor Science, pp. 151-176. MARX, Karl (1975) [1867]: El Capital. Madrid: S. XXI.

156 McCAY, Bonnie J. (1981): “Development issues in fisheries as agrarian systems”. Cul- ture and Agriculture 11: 1-8. McCAY, Bonnie J. (1996): “Social and Ecological Implications of ITQs: An Over- view.” Ocean and Coastal Management 28 (1-3): 3-22. McCAY, B. M. & ACHESON, J. M. (eds.) (1987): The question of the commons. The culture and ecology of communal resources. Arizona: The University of Ari- zona Press. McCay, B.; APOSTLE, R.; CREED, C.; FINLAYSON, A.; & MIKALSEN, K. (1996): “Individual Transferable Quotas (ITQs) in Canadian and US Fisheries”. Oce- an and Coastal Management 28 (1- 3): 85-115 McCAY, Bonnie J. & FINLAYSON, Alan Christopher (1996): “The political ecology of crisis and institutional change: The case of the northern cod”. Www.lib.uconn.edu.ArticCircle. McGOODWIN, James R. (1990): Crisis in the world’s fisheries: People, problems and policies. Stanford: Stanford University Press. MORGAN, Lewis Henry (1975) [1877]: La sociedad primitiva. Madrid: Ayuso. OLOMOLA, Ade S. (1993): “The traditional approach towards sustainable manage- ment of common property fishery resources in Nigeria”. Mast 6 (1-2): 2-109. PÁLSSON, Gísli (1989): “The art of fishing”. Mast 2 (1): 1-20. PASCUAL FERNÁNDEZ, José (1989): “La pesca artesanal y el sistema a la parte”. En AA.VV.: Jornadas de Economía y Sociología de las comunidades pesqueras. Madrid: MAPA-Universidade de Santiago de Compostela, pp. 547-574. PASCUAL FERNÁNDEZ, José (1991a): Antropología Marítima: Historia, ecología organización social y cambio económico entre los pescadores. Madrid: Mi- nisterio de Agricultura, Pesca y Alimentación. PASCUAL FERNÁNDEZ, José (1991b): Entre el mar y la tierra: Los pescadores ar- tesanales canarios. Santa Cruz de Tenerife: Ministerio de Cultura-Interinsu- lar Canaria. PASCUAL FERNÁNDEZ, José (1993): “Apuntes para el debate en torno a la tragedia de los comunes”. En PASCUAL, J. (coord): Procesos de apropiación y ges- tión de recursos comunales. La Laguna: Asociación Canaria de Antropología, VI Congreso de Antropología, pp. 23-45. PASCUAL FERNÁNDEZ, José (1996): “El paradigma de la tragedia de los comunes y el caso de los pescadores”. En CHAMOUX, Marie Noëlle y CONTRERAS HERNÁNDEZ, Jesús: La gestión comunal de recursos. Economía y poder en las sociedades locales de España y América Latina. Barcelona: Icaria-Institut Català d’Antropologia, pp. 143-168. PINKERTON, Evelyn (ed.) (1989): Cooperative management of local fisheries: New directions for improved management & community development. Vancouver: University of British Columbia Press.

157 PINKERTON, Evelyn (1994): “Summary and conclusions”. En DYER & McGOOD- WIN (eds.): Folk management in the world’s fisheries: Lessons for modern fisheries management. Colorado: University Press of Colorado, pp. 317-337. SAUER, Carl Ortwig (1952): Agricultural origins and dispersals. New York: American Geographical Society. SAUER, Carl Ortwig (1962): “Seashore-Primitive home of man”. En LEIGHLY, J. (ed.): Land and life: A selection from the writings of Carl Ortwig Sauer. Ber- keley: University of California Press, pp. 53-75. SCOTT, A. (1955). “The fishery: The objectives of sole ownership”. The Journal of Po- litical Economy 63: 116-24. SINCLAIR, Peter R. (1990): “Fisheries management and problems of social justice: Reflections on Northwest Newfoundland”. Mast: 3 (1): 30-47. SMITH, Estellie M. (1977): “Introduction”. En SMITH, Estellie (ed.): Those who live from the sea. St. Paul: West Publishing, pp. 1-22. TESTART, Alain (1982a): Les chasseurs-cueilleurs ou l’origine des inégalités. Paris: Société d’Ethnographie. TESTART, Alain (1982b): “The significance of food storage among hunter-gatherers: Residence patterns, population densities, and social inequalities”. Current Anthropology 23 (5): 523-537. TESTART, Alain (1988): “Some major problems in the social anthropology of hun- ter-gatherers”. Current Anthropology 29 (1): 1-31. WILSON, James A. & KLEBAN, Peter (1992): “Practical implications of chaos in fis- heries: Ecologically adapted management”. Mast 5 (1): 67-75.

158 A ESTRUTURA DAS “ARTES NOVAS” DA COSTA DE AVEIRO, AO LONGO DA 2ª METADE DO SÉC. XVIII: MÃO-DE-OBRA, DIVISÃO DE TRABALHO, FORMAS DE PROPRIEDADE E DIVISÃO DO PRODUTO*

Inês Amorim Professora Auxiliar na Faculdade de Letras da Universidade do Porto, membro do Instituto de História Moderna da mesma Faculdade

A pesca, embora familiar para a gente da costa, parece adquirir uma dimensão crescente ao longo da 2ª metade do séc. XVIII. A pescafluvial f era um potencial que a Ria de Aveiro multiplicava, mas no litoral aumentava a extracção do pescado, sobretu- do à volta da sardinha, suscitando interessesfiscais, f confflitos de jurisdição, sinais cres- centes dos proventos a receber perante uma implantação, cada vez maior, das “artes no- vas” -a xávega, em 1751. Neste contexto organizaram-se Companhas, aperfeiçoaram- se técnicas e avançaram-se capitais. As relações entre senhorios, arrais e pescadores tornaram-se cada vez mais complexas. À volta da actividade pesqueira organizam-se outras: o comércio e as rotas da sardinha, por barco ou a pé, atingem longas distâncias, as Beiras, o Douro, e mesmo o reino vizinho, até às Astúrias. Mas, para a sardinha se conservar saudável, os métodos de salga aperfeiçoaram-se, seguindo o modelo gale- go/catalão, é certo, merecendo divulgação através da Imprensa Régia1. É dentro deste contexto que analisaremos apenas uma das facetas desta empresa: a estruturação das “artes novas” relativas a pescadores originários de Aveiro e articula- dos com outros de duas localidades próximas, Esgueira e Ílhavo, na 2ª metade do sé- culo XVIII. As fontes são retiradas dos livros notariais, sob o título de “contrato de obri- gação”, “escritura de compra de uma rede” ou “contrato de sociedade”, através dos quais tentaremos lançar pistas relativas ao recrutamento de mão-de-obra, a divisão de trabalho, formas de propriedade e divisão do produto. Antes, porém, teremos que definir o espaço da costa de Aveiro, localizar os centros piscatórios, justificando, ainda, a datação da introdução das “artes novas” nesta costa.

* Trabalho elaborado no âmbito do Projecto PCSH/C/HIS/108/95: Estruturas sócio-económicas e indus- trialização no Norte de Portugal (sécs. XIX-XX). Siglas: AA - Alfândega de Aveiro; ADA - Arquivo Distrital de Aveiro; “ADA” - Revista O Arquivo do Dis- trito de Aveiro; AMA - Arquivo Municipal de Aveiro; ANTT - Arquivo Nacional da Torre do Tombo; BAJ - Biblioteca da Ajuda de Lisboa; Cx - Caixa; DP - Desembargo do Paço; JC - Junta do Comércio; LR - Liv- ro de Registo; LV - Livro de Vereações; MR - Ministério do Reino; SN - Secção Notarial. 1 Estes aspectos, contextualizantes, foram por nós desenvolvidos no trabalho Aveiro e sua Provedoria no séc. XVIII (1690-1814) - estudo económico de um espaço histórico, Porto, Faculdade de Letras, 1996, [dis- sertação de doutoramento], cap. 7.3. “Actividade piscatória”.

159 I PARTE 1. Definição do espaço - a Costa de Aveiro A costa de Aveiro insere-se num quadro espacial institucionalizado, a Provedo- ria de Aveiro, que se manteve ao longo da época moderna, e que igualmente originou, grosso modo, as reformas administrativas do séc. XIX2 [Ver mapa em Anexo]. Os recursos do litoral têm marcas de territorialidade diferentes: do ponto de vis- ta jurisdicional, laica e eclesiática e do ponto de vista de acessibilidade das comunida- des piscatórias. Assim, deveremos distinguir os diferentes tipos de apropriação: • do ponto de vista jurisdicional, laico, a costa dividia-se entre diferentes senho- rios, numa complexidade crescente ao longo da época moderna: de Espinho até S. Ja- cinto (Nª Sª das Areias), pertencia à Casa da Feira/Casa do Infantado; de Aveiro para sul, até Mira, aos diferentes senhorios locais e à Casa das Rainhas3; • do ponto de vista da jurisdição eclesiástica, dividia-se pelas diferentes fregue- sias que lutavam, muitas vezes, para a cobrança dos dízimos4. Já em termos de recursos, a costa de Aveiro era um espaço reconhecido pela sua individualidade, não apenas pelos pescadores que bordejavam a costa, usufruidores des- tas águas, mas também por outros, como os da Póvoa de Varzim e de Vila do Conde, que reconheciam e acediam ao seu potencial piscatório. Mas o alcance geográfico e o conceito de mar de Aveiro é, neste último caso, mais lato - tratava-se da pesca do alto, no “mar da pedra”5, que se prolongava desde a Galiza até muito adiante da barra de Lis- boa, ou só até à Figueira no dizer de outros6, designando-se também por “mar da car- tola”, a área específica, frente a Aveiro até à barra da cidade do Porto7.

2 Por legislação de 1835 foram abolidas as provedorias e comarcas e criados os distritos. O de Aveiro se- guiu, aproximadamente, o antigo limite da Provedoria. AFFREYXO, Jaime: “Pescas nacionais - A região de Aveiro”. A Tradição, Serpa, n.º 4, 1902, p. 118-120: indica os limites litorais do distrito de Aveiro: de Espinho a Mira. 3 AMORIM, Inês: Aveiro e sua Provedoria no séc. XVIII..., op. cit., p. 532-533. 4 A costa dividia-se, até 1774, entre duas Dioceses: a do Porto e a de Coimbra; a partir de então entre a do Porto e a de Aveiro; os conflitos estalaram quando os proventos piscatórios e as alterações de território se alteram, como se pode ler em AMORIM, Inês: Aveiro e sua Provedoria no séc. XVIII..., op. cit., p. 53- 57 e 533. 5 LOBO, Constantino Botelho Lacerda: “Memória sobre algumas observações feitas no ano de 1789 re- lativas ao estado da pescaria da Província de Entre Douro e Minho”, in Memórias Económicas da Acade- mia Real das Ciências de Lisboa, 1789-1815, t. 4, Lisboa, Banco de Portugal, 1991, p. 290. 6 AREIAS, Mário: “Os pescadores poveiros nos ‘mares’ de Aveiro”. Boletim Cultural da Póvoa do Var- zim, Póvoa de Varzim, v. 16, n.º 2, 1977, p. 287. 7 CADILHE, João Pinheiro: “As ‘conhecenças’ dos pescadores poveiros”. Boletim Cultural da Póvoa do Varzim, Póvoa de Varzim, v. 9, n.º 1, 1970, p. 162. Esta presença dos poveiros na costa frente à cidade de Aveiro foi mesmo institucionalizada pelos poderes públicos locais, em 1816, que os pretendiam instalar na cidade de Aveiro, com as suas lanchas, dinamizando não apenas a “pesca no mar alto”, como ainda, e por bom conhecimento de águas mais profundas, auxiliarem na pilotagem da barra: vid. AMA-LV, n.º 9, f. 439v-440 ss. 20/3/1816.

160 Mas a pesca no mar alto não era a regra para as comunidades psicatórias instala- das ao longo da costa da Provedoria. As características deste litoral não contemplam elementos favoráveis ao estabelecimento de armações fixas, impedindo que os pesca- dores estendessem a sua pescaria a grande distância da costa, por : • o litoral ser uma linha rectilínea e arenosa, sem grandes pontos de orientação, de tardio povoamento; • junto ao litoral não se abrigarem espécies sedentárias; • o fundo do mar ser de areia limpa (não atractiva para uma fauna rica e variada), e em ligeiro declive, até 15 Km de distância da costa, onde as sondagens apenas atin- gem 50 metros de profundidade; • entre as latitudes do Rio Douro e do Cabo Mondego, o manancial de pescarias se afastar mais da costa; • inexistência de portos de abrigo essenciais para os pescadores se aventurarem no alto mar8. Não admira, por conseguinte, que a pesca fosse uma aventura árdua e de alto ris- co humano e material. Assim, só restava “uma exploração costeira de espécies nóma- das, e restringir-se a processos de captura muito especiais, visto que nem os barcos po- dem ter um largo campo de acção, nem as armações fixas são aqui susceptíveis de em- prego, nem a riqueza piscícola da costa dá ensejo a mais arrojadas tentativas de outro género” - a sardinha é, assim, praticamente, o grande manancial9. Desova em Dezem- bro, Janeiro e Fevereiro, procurando os lugares arenosos e pouco profundos da costa, movimentando-se de Inverno, de Norte para Sul, e de Verão, de Sul para Norte; na Pri- mavera e Outono pairando do mar para terra e vice-versa10.

2. Os núcleos piscatórios da Costa de Aveiro, quantos são e qual o seu significado Uma estimativa da população piscatória portuguesa dificilmente se constrói. Os dados que Constantino Botelho Lacerda Lobo reune, em 1789, nas suas diferentes me- mórias, pretendem ser a resposta a um inquérito feito de observação localizada, mas a verdade é que são escassos e vagos para o espaço em questão11. Elaboramos um pe- queno quadro com esses dados que vai em Anexo (I), donde ressalta o quase vazio de informação relativa à Costa de Aveiro.

8 AFFREIXO, Jayme: “Pescas nacionais - A região de Aveiro”, op. cit., p. 102 a 103. 9 Id., Ibid., p. 104 e 114. 10 SILVA, A. A. Baldaque da: Estado actual das pescas, Lisboa, Imprensa Nacional, 1892, p. 40. 11 Lamente-se o facto de não possuirmos, para Portugal, um trabalho comparável ao que na Espanha da “Ilustração” se produziu: o Diccionario histórico de los artes de la pesca nacional, elaborado pelo comissá- rio real de guerra da marinha, Don Antonio Sanez Reguart, publicado em 1791 e 1795, em 5 volumes, com profusão de desenhos, feitos por Don Juan Bautista Bru, conhecido por Juan Bru de Ramón. Ou então, o tra- balho francês como o Traité Général des Pesches, et Histoire des Poissons..., em 3 volumes, produzido em França, em 1769, por M. Duhamel du Monceau, da Academia Real de Ciências. Constantino Botelho Lacer- da Lobo, já citado anteriormente, dedica algumas notas às características técnicas, mas, diluem-se, na sua te- se de decadência das pescarias, sem apresentar qualquer gravura ou desenho. Comparável aos trabalhos es- panhol e francês, só o muito tardio de Baldaque da Silva: Estado actual das pescas, de 1892, já citado.

161 Em 1821, Adrien Balbi, preconizador da estatística em Portugal apresentou, pe- la primeira vez, uma “Tábua das pescarias”, donde exclui os dados relativos à comarca de Lisboa. Os defeitos desta fonte são múltiplos, a começar pela apresentação de dados segundo as “diferentes divisões financeiras”, a que chamou comarcas, mas que o não são efectivamente, além de que, os topónimos indicados são, em muitos casos, inco- rrectos. Além disso, não distingue pesca fluvial e marítima, tipo de barcos e as catego- rias profissionais envolvidas na pesca. Assim sendo, estes dados têm o valor que têm, servem apenas para avaliar a relação entre os números relativos à costa de Aveiro e os restantes núcleos piscatórios.

QUADRO 1 Tábua das pescarias, segundo Adrien Balbi-1821 Comarcas N.¼ barcos N.¼ Pessoas % Algarve 355 3622 20.5 Setúbal 140 184 1.0 Torres Vedras 89 671 3.8 Santarém 217 703 3.9 Tomar 159 518 2.9 Leiria 254 1385 7.8 Coimbra 53 1195 6.7 Aveiro 311 4411 25.0 Douro e cima Douro 387 2944 16.7 Província Minho 194 721 4.0 (Viana para norte) TOTAL 2159 17614 100 Fonte: BALBI, Adrien: Essai Statistique..., op. cit., p. 40.

A constatação simples é a da concentração de um quarto da população piscatória portuguesa estar localizada na costa de Aveiro. Tal facto leva-nos a pensar que entre o laconismo de Lacerda Lobo, em 1789, e os expressivos números de Balbi, em 1821, ou houve um espectacular crescimento da actividade, ou, como nos parece mais plausível, Lacerda Lobo descurou esta costa, porque não a visitou, ou os seus critérios de obser- vação eram outros. A única referência ao litoral resume-se a indicar que em quase to- dos os lugares da costa da província da Beira, desde a Barra do Porto até à da Figuei- ra, não se observavam outras redes senão as artes que se limitariam a operar a uma pe- quena distância da costa, em certos meses do ano, sendo a pesca da sardinha, consumida localmente, o quase único resultado12.

12 LOBO, Constantino Lacerda: “Memória sobre a decadência das pescarias de Portugal”, in Memórias Económicas da Academia Real das Ciências de Lisboa, 1789-1815, t. 4, Lisboa, Banco de Portugal, 1991, p. 265-266.

162 Esta breve descrição contrasta com a informação que outras fontes, da época, nos transmitem, identificando núcleos em pleno crescimento, envolvendo mesmo notáveis percentagens da população. Com efeito, em 1758, algumas Memórias Paroquiais13 relativas às freguesias que bordejam a costa dão-nos breves referências: SILVALDE - “entram os moradores no mar, quando está manso, a pescar tainhas, robalos e alguns peixes pequenos”; PARA- MOS - “pescam sardinha e vários peixes, de que pagam dízimo à Igreja, e ração ao sen- hor da terra”; ESMORIZ - “a pesca principal é a da sardinha, e mais alguma variedade de peixes”; CORTEGAÇA - pescam, embora “a fortuna lhes tem sido adversa”; OVAR - “desde o Espírito Santo até o mês de Novembro de cada ano dão exercício à sua pes- ca do mar os moradores de Ovar no sítio da Torreira”; “meia légua distante da vila es- tá a costa do mar; é brava e sem enseada nem pedras; [...] e com maior abundância pes- cam sardinhas”; ÍLHAVO - “os moradores de Ílhavo [pescam] no sítio das Areias”. Contudo, outras fontes assinalam a presença na costa de gente oriunda de fre- guesias que não davam com o mar, mas possuiam um bom núcleo piscatório, caso da freguesia de MURTOSA14 e de RIOMEÃO15. A sul de barra de Aveiro, para as areias da Gafanha, ia, naturalmente, gente de VAGOS, porque facilmente comunicava16,en- quanto desde a década de 70 a costa de MIRA reunia as primeiras companhas, exigiam- se tributos, edificava-se capela de devoção17. De entre estes núcleos destacam-se dois: OVAR e ÍLHAVO, por ser mais marca- da a sua vocação marítima e o seu característico efeito irradiador. Comecemos por Ovar. É conhecido o processo de dispersão e povoamento do litoral pelos pescadores OVARENSES, desde o rio Douro, no séc. XVI, onde pescaram, mas não se fixaram (só

13 As Memórias Paroquiais de 1758 foram escritas em resposta ao Inquérito promovido pela Coroa e di- rigido aos párocos das diferentes freguesias do Reino, com o apoio dos respectivos bispos, comparável, grosso modo, ao Catastro de Ensenada em Espanha. 14 A gente da Murtosa acorria, também, à costa, embora quantitativamente seja difícil de avaliar. Em 1762 um pescador do lugar de Pardelhas, da freguesia da Murtosa, pede clemência a el-rei, através do Desem- bargo do Paço, por se ter envolvido em rixas no “sítio da Torreira, que é termo de Ovar, entre 100 homens que andavam pescando”. Pelo menos desde 1777, o rendeiro da dízima do pescado fez instalar, no lugar de Pardelhas, um importante mercado de peixe onde melhor controlava as vendas, dando origem à chamada “Praça de Pardelhas”: ANTT-DP, Beira, n.º 132. 15 AMORIM, Pe. Aires de: Esmoriz e a sua história, Esmoriz, Comissão de Melhoramentos, 1986, p. 308-309. 16 REZENDE, Pe. João Vieira: Monografia da Gafanha, 2ª ed., Coimbra, Instituto para a Alta Cultura, 1944, p. 32-33. A 4 de Março de 1786, uma provisão régia proibia a construção de armazéns na costa de Vagos, sem autorização régia: AMA, n.º 1682, L. registo, f. 428v. 17 O pároco da freguesia de Mira exige dízimos sobre o pescado: cf. GASPAR, João Gonçalves: A Dio- cese de Aveiro no séc. XVIII. Um inquérito de 22 de Setembro de 1775, Aveiro, 1974, p. 43. MARQUES, Maria Alegria Fernandes: As Terras de Mira, perspectiva histórica, Mira, Câmara Municipal de Mira, 1993, p. 68: refere, para o ano de 1780, a existência de um documento relativo à construção de uma cape- la para as companhas que andassem na costa; mas a primeira notícia explícita à constituição de uma com- panha com gente de Mira é de 1790 - companha do Cação.

163 o fazendo nos sécs. XVII e XVIII, na Afurada, margem esquerda do Rio Douro), até à Caparica, e mesmo mais a sul, até Olhão. Sabe-se que emigravam, sazonalmente, para o Tejo, como aconteceu aquando do célebre terramoto de Lisboa de 1755, “andando a trabalhar na cidade de Lisboa duzentos homens no mesmo dia, em que se viu morrerem tantos, os desta freguesia escaparam todos à morte”18, migração reforçada ao longo da 1ª. metade do séc. XIX19. Ainda em 1763, uma Relação dos Rendimentos da Comarca da Feira especifica: na costa de Ovar [Furadouro] “trabalham ao presente 16 artes”; “tem mais as Artes que pescam no distrito de Nª Sª das Areias [S. Jacinto] e não costumam ter número certo”; “tem mais as Artes que pescam no distrito da Costa acima [Espinho]”20. Mesmo que se trate de chinchorros, que documentos da época (Memórias Paroquiais de Paramos e de Esmoriz) indicam ter de 30 a 40 homens, diríamos que, só frente a Ovar, no Furadou- ro, trabalhavam entre 480 a 640 homens, fora as de Espinho e S. Jacinto. Em 1801 já se estima perto de 666 pescadores, exclusivamente na freguesia de Ovar, sem contar com os portos a norte21. Relativamente ao núcleo de ÍLHAVO está-lhe associado a sua responsabilidade em alimentar fluxos migratórios na fundação de novos núcleos piscatórios ao longo da cos- ta, nomeadamente no sítio de Nª Sª das Areias, actual S. Jacinto. Efectivamente, esta ca- racterística terá, talvez, induzido o próprio poder, em 1774, a alistar e a apalavrar pesca- dores ilhavenses para formarem campanhas de pesca, no Algarve, em Vila Real de S. An- tónio. A lista somou cerca de 103 pescadores, embora fossem pedidos 20022. Tais núcleos, de início, não seriam povoações fixas, mas abarracamentos para guardar mate- rial de Inverno quando não trabalhavam na pesca23, como acontecia um pouco por toda a costa24. A abertura da Barra de Aveiro em 1808 afastou, dos circuitos habituais os de Ílhavo, atendendo à dificuldade de atravessar a embocadura para S. Jacinto, através dos ventos e correntes25, atirando-os, provavelmente, para outras paragens, originando novas

18 MP de Ovar. 19 LAMY,Alberto Sousa: Monografia de Ovar. Da Idade Média à República, 1026 a 1910, Ovar, Ed. Câ- mara Municipal de Ovar, 1977, v. 1, p. 157. AMORIM, Pe. Aires de: “Das migrações dos vareiros”, in Achegas para o estudo da história local, Esmoriz, 1989, p. 405-407. 20 ANTT - Relação das Rendas da Casa da Feira, 1763, Tombo Ovar, fol. 304. 21 Aquele número correspondia a 5.7% da população activa da comarca, como se lê em AMORIM, Inês: “Descrição da Comarca da Feira-1801”, Revista da Faculdade de Letras-História, Porto, 2ª S., v. 11, 1944, p. 268. Vid. ainda LARANJEIRA, Eduardo Lamy: O Furadouro, o Povoado, o Homem e o Mar, Ovar, Câ- mara Municipal de Ovar, 1984, p. 68, sem citar a fonte sobre que se baseia, indica, para o ano de 1800, 10 campanhas com 2000 homens. 22 ANTT, MR, maço 609, cartas de Abril e Maio de 1774. 23 NEVES, F. Ferreira: A Memória sobre Aveiro do Conselheiro José José Ferreira de Cunha e Sousa. “ADA”, Aveiro, v. 6, 1940, p. 178. 24 BRITO, Raquel Soeiro de: Palheiros de Mira, 2ª ed., Lisboa, Centro de Estudos Geográficos, 1981, p. 37, em que refere a presença da população piscatória apenas nos meses de pesca, pelo menos até 1872. 25 SOUSA, José Ferreira da Cunha e: Subsídios para a História de Ílhavo, Gafanha e Costa Nova. “ADA”, Aveiro, v. 41, 1975, p. 272,

164 concentrações piscatórias, para sul, como sejam, a Costa Nova26, Palheiros de Mira27, Buarcos28 e outras áreas, bem para sul29, até à costa Algarvia, num movimento que en- cerra gente de Ílhavo, mas também da Murtosa e Aveiro30.

3. O núcleo de pescadores de Aveiro A cidade de Aveiro não acede, directamente, ao mar, tem uma rede de canais de água, mais ou menos abertos, que a ligam à Barra, cuja localização oscilou ao longo do séc. XVIII. A costa que lhe estava mais próxima era a de S. Jacinto designada igual- mente por Nª Sª das Areias. Relativamente á actividade piscatória deste núcleo vigoraram um conjunto de ideias pré-estabelecidas, de que destacamos duas e que dominam a historiografia, mes- mo até aos nossos dias: • a prosperidade da frota pesqueira aveirense pertence ao passado, aos tempos em que, ainda vila, somava 70 navios aplicados nos bancos da Terra Nova; esta informação foi originada por uma conhecida Corografia, a do Padre Carvalho da Costa, de 1700, e repetida por Lacerda Lobo em 178931; • o perfil, quase perverso, dos pescadores de Aveiro que fariam “consistir toda a sua astúcia e habilidade no emprego das chinchas e dos botirões”, sistemas proibidos, e “ reputado pelos pescadores de Aveiro como a última e a mais elevada expressão de arte! O que não admira, porque enquanto as redes (os botirões) mergulhados n’água exercem a sua acção destruidora, eles dormem, descançadamente, no barco”32. A primeira ideia é, habitualmente, invocada na bibliografia recente, plena de sau- dosismo de sucessos passados. Rezam as crónicas habituais que Aveiro teria vivido e

26 REZENDE, Pe. João Vieira: Monografia da Gafanha..., op. cit., p. 195-196. Ver também, sobre a di- versidade de destinos: CACHIM, Dr. Amadeu Eurípedes: Os êlhavos, o mar e a Ria, Estarreja, Estante Edi- tora, 1988, p. 16-21. 27 BRITO, Raquel Soeiro de: Palheiros de Mira..., op. cit., p. 31 e ss. 28 CRAVIDÃO, Fernanda Delgado: A população e o povoamento da Gândara (génese e evolução), Coimbra, Comissão Coordenadora da Região Centro, 1992, p. 67 e ss. 29 CORREIA, António: A acção dos pescadores de êlhavo na Costa da Caparica. “ADA”, Aveiro, v. 33, 1967, p. 5 e ss., onde explica a origem do povoado na fixação conjunta de pescadores, provenientes de Ílha- vo e Algarve, fazendo vida separada com costumes diversos e rivalidades acentuadas. Vid. ainda CRUZ, Maria Alfreda: Pesca e pescadores em Sesimbra, Lisboa, 1966, cap. 6: refere a transposição de técnicas, tradicionalmente, conhecidas por “redes de ílhavos”. 30 LOPES, Ana Maria Simões da Silva: O vocabulário marítimo português e o problema dos mediterra- neísmos. Sep. Revista Portuguesa de Filologia, Coimbra, v. 16 e 17, 1972-74 e 1975-76, p. 267 a 270, que verifica o reflexo da migração daquelas gentes, através da tecnologia utilizada na pesca, no Algarve: Fuse- ta, Quarteira, Faro, Albufeira e Lagos e Olhão; e depois na costa ocidental, em Sines, Sesimbra, Peniche, Ericeira e Nazaré. 31 LOBO, Constantino Botelho Lacerda: Memória sobre a decadência das pescarias..., op. cit., p. 260. 32 NOBRE, Augusto, AFREIXO, Jaime, MACEDO, José de: A Ria de Aveiro. Relatório oficial do Regu- lamento da Ria, Lisboa, Imprensa Nacional, 1915, p. 24.

165 sentido uma presença fundamental nos bancos da Terra Nova, até quase finais do séc. XVI, tempos de D. João III e D. Sebastião, monarcas que regimentaram neste sentido33. Ainda em 1572, a propósito das isenções de sisa sobre sardinha, pescado e bacalhau, se refere a seca do bacalhau a que os de Aveiro se dedicavam, vendendo-o, depois, para outros lugares34. No entanto, na altura em que Carvalho da Costa escreveu, tinha já pas- sado o maior esplendor, destruída a frota pelas necessidades da guerra, nomeadamente as embarcações de melhor calado, como indicam algumas passagens dos livros de Acórdãos da Câmara de Aveiro, de 158035. Cem anos depois, em 1684, queixam-se os de Aveiro do “trato da Terra Nova que os ingleses tomaram” e ainda que “as lojas estão cheias de bacalhau que trazem os ingleses”36. As razões para este afastamento estão, por certo, na perda duma frota considerável, desviada pelos conflitos em que Portugal, dependente, se envolveu, e na afirmação crescente da Inglaterra que desenvolveu uma cuidadosa legislação, a fim de firmar o seu domínio sobre os bancos da Terra Nova37. Além disso, a pesca longínqua exigia grandes recursos de capital, tanto na organização e financiamento das operações de pesca, como nas operações de comercialização, a re- aver a longo prazo, pois que os resultados de vendas só seriam apurados, um ano a ano meio após o apetrechamento das expedições38. Ora, em Portugal, a pesca longínqua só renascerá a partir do segundo quartel do séc. XIX, envolvendo pescadores, não apenas de Aveiro, mas das freguesias mais pró- ximas, como Ílhavo e Murtosa, e suscitando uma série de pareceres, opiniões e diag- nósticos dos problemas daquele sector39. Enfim, se houve uma verdadeira actividade de

33 AZAMBUJA, Jacob Frederico Torlade Pereira d’: Memória sobre a pesca do bacalhau, Lisboa, Com- panhia de pescarias Lisbonense, 1835, p. 3. 34 MADAHIL, A. Gomes da Rocha: Milenário de Aveiro. Colectânea de Documentos Históricos, v. 2, Aveiro, Ed. Câmara Municipal de Aveiro, 1959, p. 20, documento de 21 de Outubro de 1572 (treslado de 26 de Abril de 1603). 35 NEVES, Francisco Ferreira: Livro dos Acordos da Câmara de Aveiro de 1580, Aveiro, Ed. Câmara Mu- nicipal de Aveiro, 1971, p. 64-66: vid. acta de 9 de Abril de 1580: “os senhorios das naus que estão prestes para a Terra Nova disseram [...] que à vinda uma provisão dos senhores governadores e defensores deste Rei- no para se tomarem nesta vila todos os marinheiros e grumetes que nela houver [...] seria grande opressão para este povo e haveria grandes quebras nas rendas que todas dependiam na navegação na Terra Nova”. 36 MADAHIL, A. Rocha: Milenário de Aveiro..., op. cit., p. 265 a 328. 37 Vid. AZAMBUJA, Jacob Frederico Torlade Pereira d’: Memória sobre a pesca do bacalhau..., op. cit., p. 4 a 13, em que refere a importância do Tratado de Utrecht, sucessivamente consolidado pelo Tratado de Paris (Amiens), com a França e, depois de 1783, com os Estados Unidos. 38 Cf. FISHER, H. E. S.: De Methuen a Pombal. O comércio anglo-português de 1700 a 1770, Lisboa, Gradiva, 1984, p. 109, e HANSON, Carl A.: Economia e Sociedade no Portugal Barroco, 1668-1703, Lis- boa, Publicações D. Quixote, 1986, p. 223, que acrescenta alguns aspectos pertinentes para explicar o de- clíneo da pesca nacional do bacalhau “a depleção da indústria de pesca local, falta de mão-de-obra e de ca- pital, e, obviamente, a formidável concorrência estrangeira. Além disso os piratas mouros assaltavam re- petidamente a frota de pesca. [...] Muitos pescadores, na realidade, pescavam pouco e em vez disso utilizavam os seus barcos no transporte de carvão, géneros alimentícios, rochas para paredões marítimos e outros artigos que nada tinham a ver com a sua ocupação”. 39 Vid. MOUTINHO, Mário: História da pesca do bacalhau, Lisboa, Ed. Estampa, 1985, p. 24 a 29, e AMZALAK, Moses Bansabat: A pesca do bacalhau, Lisboa, 1923, p. 22-25.

166 pesca longínqua, ao longo do séc. XVI, é difícil de provar40. A verdade é que ela este- ve desactivada até, praticamente, aos inícios deste século. Relativamente ao segundo axioma, o da preguiça do pescador aveirense e a adopção de métodos pouco ecológicos na sua pesca, reduzindo-o a uma actividade in- dividualista, haverá mais a comentar. O primeiro desmentido parte do regulamento da Confraria de Nª Sª de Sá, confraria que reunia pescadores quer de Aveiro quer da vi- zinha freguesia de Esgueira, existente, provavelmente, desde inícios do séc. XIII que demonstra, através dos seus estatutos, a diversidade de funções marítimas e fluviais: pescadores da Ria, do mar e mareantes41. E para o séc. XVIII, ao longo de 2ª metade, encontramos, como aprofundaremos, gente de Aveiro a entrar em companhas, desde o Douro à Costa da Nazaré, pescando na Ria ou na costa, ao lado ou associada a gente de Ílhavo e Esgueira. Resta acrescentar, no desfazer daquele preconceito que, para o aveirense, a pes- ca não era a única actividade disponível. Ofereciam-se-lhe várias oportunidades: ora pescava na Ria ora no mar, ora trabalhava no sal, ora colhia e transportava moliço pela Ria, ora na agricultura, além de que acedia a uma diversidade de sectores na indústria e no comércio, muito maior do que os restantes núcleos piscatórios42.

II PARTE 1. A introdução da xávega na Costa, a “arte nova” Tem-se considerado que a chegada à costa de Ovar de um francês de Languedoc, João Pedro Mijoulle, por volta de 1773, e o seu processo de salga da sardinha43,teria provocado a utilização das artes grandes, da xávega, da arte catalã44. Esta, pelo menos,

40 Uma tese de doutoramento, defendida recentemente por uma investigadora luso-canadiense na Uni- versidade de Toronto, acerca da história da pesca do bacalhau por pescadores portugueses até 1700, de- monstra a falta de documentos acerca daquela matéria. Relativamente a Aveiro, resumem-se às fontes im- pressas no Milenário de Aveiro, publicado por Rocha Madahil, que, embora escassas, confirmam o com- prometimento dos pescadores aveirenses e, mesmo, do porto de Viana, na pesca do bacalhau; veja-se FERREIRA, Darlene Abreu: “Portugal in Newfoundland”, Portuguese Studies Review, v. 4, n.º 2, Univer- sity of New Hampshire, 1995-1996, p. 11 a 33. 41 NEVES, Francisco Ferreira: A confraria dos pescadores e mareantes de Aveiro (1200- 1855). “ADA”, Aveiro, v. 39, 1973, p. 241-271: “os confrades que fossem ao mar a pescar cada um sobre si que dêm à di- ta confraria de doze peixes um; e se forem ao Rio dois homens e três e quatro ou mais, que dêm à dita con- fraria meio quinhão do que lhe Deus der, e se estes confrades andarem em navios paguem em cada um mês dez reis brancos ou seu direito valor; se andarem a caranguejos paguem cada um dez reis cada mês”. 42 AMORIM, Inês: Aveiro e sua Provedoria no séc. XVIII..., op. cit., ver cap. 5, 6, 7 e 8. 43 OLIVEIRA, Aurélio de: “Póvoa de Varzim e os centros de salga na costa Noroeste nos fins do séc. XVIII. O contributo da técnica francesa”, in Actas do Colóquio Santos Graça de Etnografia Marítima, Tec- nologia e Economia, Póvoa de Varzim, 1985, p. 103-107. 44 PINHO, João Frederico Teixeira de: Memórias e datas para a história da vila de Ovar [1870?], Ovar, Câ- mara Municipal de Ovar, 1959, p. 82, aponta a data de 1776 para a introdução da xávega e salga da sardinha.

167 desde meados de XVIII, teria sido introduzida nos riquíssimos mananciais das rias ga- legas, fazendo capturas mais substanciais do que as tradicionais pescarias45. Estas “artes novas” variam, relativamente às anteriores, pelas grandes dimensões da rede e pela utilização de uma malha bem apertada46 que, ao ser puxada e apertada a viés, torna-se muro impenetrável para qualquer peixe, por mais pequeno que seja o seu tamanho47. O número de homens, envolvidos numa operação desta envergadura, teria de ser, necessariamente, superior. Mas a variação de elementos que a compunham era fre- quente, dependendo do tamanho da barca e da rede, oscilando entre os 15, 18, 20, 22 ou mesmo 33 como se praticava na Andaluzia e, especialmente, em Málaga, enquanto em terra, necessitava de outros tantos48. A nossa dúvida é esclarecer, verdadeiramente, através das fontes disponíveis49 –contratos notariais– com que tipo de “arte” estamos a ser confrontados, ao longo do séc. XVIII, e quando, efectivamente, se introduziram, na costa de Aveiro, as “artes novas”. É nossa opinião que esta técnica pode ter sido introduzida, aproximadamente, na mesma altura que na Galiza, por um conjunto de razões, três, que passaremos a expli- citar50.

45 LÓPEZ LINAGE, Javier e CARLOS ARBEX, Juan: Pesquerías tradicionales y conflictos ecológicos, 1681-1794, Madrid, Ministerio de Agricultura y Alimentacion, 1991, p. 17-19. 46 LARANJEIRA, Eduardo Lamy: O Furadouro, o Povoado, o Homem…, op. cit., p. 399-403, apresen- ta as dimensões de uma xávega: A largura da malha da rede vai estreitecendo, cada vez mais, desde o “cla- ro” até à “cuada”: 25 cm a 7.5 cm.

saco: 70 metros de circunferência 40 m de profundidade 8 m de largura no fundo ou “cuada” mangas: 230 m de comprimento 20 a 25 m de largura 47 CALO LOURIDO, Francisco: As artes de pesca, Santiago de Compostela, Museo do Pobo Galego, 1980, p. 40-42. 48 SANEZ REGUART, Don Antonio: Diccionario Histórico de las Artes de pesca nacional…, v. 1, op. cit., p. 391; LARANJEIRA, Eduardo Lamy: O Furadouro, o Povoado, o Homem..., op. cit., p. 393; AF- FREIXO, Jayme: “Pescas nacionais - A região de Aveiro”, op. cit., p. 134. Estima-se, para a costa de Ovar, entre 43 a 46 homens, conforme se trata dum barco de 2 ou 4 remos (8 pessoas em cada remo), mas, ain- da mais gente, em terra, para puxar, colher e transportar redes, despejar o saco, etc. 49 Veja-se o que escreve LARANJEIRA, Eduardo Lamy: O Furadouro, o Povoado, o Homem..., op. cit., p. 431: “infelizmente não há livros de actas das Companhas da costa. Apesar das nossas indagações as res- postas eram sempre as mesmas: tinham sido inutilizados os livros ou vendidos como ‘papel velho’”. 50 Parece-nos que as redes maiores, “artes novas”, poderiam ter chegado à costa de Aveiro já em meados de XVIII, o que não seria inédito para a costa portuguesa visto que, para o Algarve, é possível datar, para a 2ª década de XVIII, a presença de catalães, quando a pesca de arrasto foi interdita na Catalunha, trazen- do consigo capitais, técnica de arrasto e salga, e encarregando-se ainda do circuito de distribuição, nos seus próprios barcos, pelas costas mediterrânicas; este aspecto foi visto por MAGALHÃES, Joaquim Romero: O Algarve Económico, 1600-1773, Lisboa, Ed. Estampa, 1988, p. 208.

168 Em primeiro lugar, porque é bem provável que a semelhança com as redes de arrasto, existentes na costa, entre as quais se conta o chinchorro, fosse favorável à in- trodução da xávega51. Aliás, Lacerda Lobo, refere as redes de arrastar “chamadas em uns lugares xávegas em outros artes, nas quais a demasiada pequenez da sua malha é a causa de com elas se pescar a sardinha”, e acrescenta um documento de 1542, dado à Câmara de Setúbal por D. João III, impedindo a utilização de “xávegas”, que provaria a sua ancestral implantação em Portugal52. Na costa de Aveiro existem indicações da utilização do chinchorro em Esmoriz e Cortegaça e de redes de arrasto, sem especificar quais, em Ovar, nas MP de 1758. O objectivo das redes de arrasto ou varredouras é cer- car e alar, para terra, o peixe, sendo semelhantes à xávega. Eram constituídas por uma parte principal, saco, designado por “bocada”, de extremidades, “calões”, atados a ca- bos, “calas”; as partes da rede compreendidas entre a “bocada” e os “calões” têm o no- me de “mangas”; as variantes entre as diversas redes, deste género, estão no seu com- primento e, naturalmente, no número de braços humanos necessários no arrasto:

QUADRO 2 Estrutura das redes de arrasto ou “varredouras” Mangas Saco Tipos Nº homes (metros) (metros) mugeiras 40 8 15 a 20 tarrafas 35 6 15 a 20 chinchorros 30 a 32 4 a 5 3 a 4 chinchas 12 3 3 a 4 Fonte: LARANJEIRA, Lamy: A Ria de Aveiro..., op. cit.; AFFREIXO, Jayme: “Pescas nacionais. A região de Aveiro”, op. cit.

A manobra destas redes faz-se deixando, em terra, o extremo de uma das calas, o reçoeiro, e indo a bateira, ao largo, fazer o lance, trazendo depois o extremo da outra cala, a “mão-de-barra”, para a mesma praia. A gente da companha vai juntando-as, pou- co a pouco, à medida que a rede vem vindo, e quando as mangas começam a sair e a pescaria tem entrado já para o saco unem-nas, completamente, e assim prosseguem na

51 LOPES, Ana Maria Simões da Silva: O vocabulário marítimo português…, op. cit., p. 237 e 245, afir- ma que a percursora da arte xávega foi, em Sesimbra, o chinchorro, sendo esta largamente utilizada na ria de Aveiro, estabelecendo ligação aos fluxos migratórios. Considera que o espaço onde se usava a verda- deira arte da xávega ia de Vieira de Leiria até Espinho. Também GALHANO, Fernando B.: Notas sobre a pesca da xávega em Mira. Sep. Actas do Congresso Internacional de Etnografia, v. 5, Lisboa, Junta de In- vestigação do Ultramar, 1965, p. 2, refere que o principal tipo de pesca utilizado nesta costa de Mira era a xávega, que substituiu, há muito, os chinchorros “já usados por ali, no séc. XVII”. 52 Cf. LOBO, Constantino Lacerda: Memória sobre a decadência das pescarias em Portugal..., op. cit., p. 283-284.

169 faina até o saco ficar em seco. Por vezes empregam duas bateiras, uma para ficar com o reçoeiro e a outra vai fazer a manobra; mas é, sobretudo, no caso das redes maiores, que chegam a ser precisas até 3 bateiras, para aliviar as mangas e levantá-las, a fim de não mergulharem, com o peso do pescado, apesar da existência de bóias de cortiça pa- ra as manter à superfície53. A segunda razão prende-se com a forma como se introduziram os novas técnicas de pesca na Galiza. Com efeito, o reinado de Filipe II foi o período de maior esplendor pesqueiro da sardinha da Galiza. Acerca desta intensa actividade estacional (costeira, outonal) os contemporâneos deram notícia: abundância do recurso, valor da sua co- mercialização e processos de organização na sua extracção. A comprová-lo está a saída de sardinha proveniente da Galiza para Portugal e mesmo para a costa da Catalunha. Logo os catalães, quando chegam à Galiza, sabem bem da riqueza deste pescado e, após terem tentado implementar as suas novas “artes” de arrasto, nas costas mediterrânicas, dirigiram-se para onde sabiam existir um espaço sardinheiro abundante: as rias baixas galegas54, trazendo consigo as suas novas artes de pesca “xavega”, mais rentável, as no- vas formas de salga da sardinha e a organização gremial diferenciada55. Quando os catalães chegaram à Galiza sabiam, também, da relação ancestral dos galegos com a costa de Aveiro, perfeitos conhecedores e transportadores, ao longo dos sécs. XVII e primeiro quartel de XVIII, do sal das marinhas de Aveiro para Vigo, Pon- tevedra, Grove, etc.56 Eram os próprios galegos a afirmarem o seu conhecimento pro- fundo da entrada em Aveiro através da Ria, comparável às suas “rias bajas”. Logo, após a Restauração da Independência de Portugal do Reino de Espanha, em 1640, um anó- nimo de Aveiro refere-se ao perigo duma invasão, por ser de “tanta importância ao ini- migo por respeito do sal que padecem Galiza, Biscaia, Astúrias e o Reino de Leão, que por falta de não terem sal poderão cometer a Vila que tão descuidada está”; “e se o ini- migo entrar na Vila lhe pode vir socorro por mar todos os dias de Galiza, Biscaia, e os galegos e biscainhos e asturianos sabem muito bem a Barra e de Verão entram com seus navios e pinaças e lanchas sem haverem mister de Piloto”57.

53 AFFREIXO, Jayme: “Pescas nacionais - A região de Aveiro”, op. cit., p. 49; REGALLA, Francisco Au- gusto da Fonseca: A Ria de Aveiro e suas indústrias. Memória justificativa e projecto de regulamento, Lis- boa, Imprensa Nacional, 1888, p. 43-44. LARANJEIRA, Lamy: A ria de Aveiro. Barcos e artes de pesca, Aveiro, Portucel, [s.d.], p. 60-61. 54 LÓPEZ LINAGE, Javier e CARLOS ARBEX, Juan: Pesquerías tradicionales y conflictos ecológi- cos..., op. cit., p. 17 a 19: tradicionalmente a decadência das pescarias galegas viu-se associada à pene- tração catalã. Ora, é hoje sabido que a pesca galega se encontrava, em meados de XVIII, em situação crí- tica e decadente, depois de ter atingido o seu auge na 2ª metade de XVI, por razões ainda por apurar, mas não pela chegada dos catalães, apesar da existência de tal crise ser uma das causas que vai propiciar a sua chegada. 55 Vid. ROBERTO FERNÁNDEZ (ed.): España en el siglo XVIII. Homenaje a Pierre Vilar, Barcelona, Ed. Crítica, 1987, p. 487 a 489. 56 AMORIM, Inês: “O comércio de sal de Aveiro até meados do séc. XVII - relações comerciais com o Norte da Europa e Galiza”. Boletim Cultural da Câmara Municipal de Aveiro, Aveiro, n.º 17, 1991, p. 9-15. 57 BAJ, 51-IX-7(211)-Representação de guerra-1640(?).

170 Muito claro é este documento: presença familiar de galegos, biscainhos e asturia- nos, que, habituados às Rias Baixas de Galiza, facilmente circulavam, mesmo em por- tos que criavam problemas à navegação como Aveiro. Não seria, por conseguinte, de ad- mirar que os catalães, associados ou não a galegos, possam ter-se deslocado a estas cos- tas conhecedores das suas potencialidades e confiantes na similitude da navegação. Finalmente, a terceira razão baseia-se numa multiplicação de contratos, datados do ano de 1751, na vila de Ovar e Aveiro, que reunem um conjunto de expressões indi- cadoras da novidade, tais como: uma “rede nova chamada arte com o título de...”, ou então, “querião fazer hua nova arte”, que “dependia de gastos”, contratando-se as vá- rias redes, com um “mestre das redes chamadas artes”, para “os emsignar dentro dos tres annos de tudo o que nessesario for pertensente a dita rede chamada arte e a lhes de- clara todo o segredo que tiver e for preciso para a dita rede haver de pescar”58. Percorrendo os livros de notários de Aveiro, ao longo do séc. XVIII, a primeira escritura datada de 6/6/1751, trata de um “contrato e obrigação”, relativo à constituição de uma companha “das INTRODUZIDAS DE NOVO nesta vila chamadas ARTES com todos seus aparelhos necessários e com seu barco, para com ela se pescar na cos- ta do mar desta vila”59. Refere-se a uma pesca diferente, nova, a que chamam “Arte”60, que antecipa, em 20 anos, a data, até agora aceite, da introdução da xávega, em Ovar, pelo francês Mijoulle, com o auxílio dos catalães. Mesmo que não se aceite a nossa hipótese de que as xávegas podem ter sido in- troduzidas na costa de Aveiro à volta do ano de 1751/52, temos contudo a certeza de que o francês Mijoulle já se encontrava, em Novembro de 1771, contratado com pes- cadores de Esgueira, núcleo vizinho a Aveiro, como veremos mais à frente, o que ante- cipa, em alguns anos, o interesse do francês pela exploração da sardinha nesta costa.

2. Organização das companhas na segunda metade do séc. XVIII: mão-de-obra, divisão de trabalho, formas de propriedade e divisão do produto Pretende-se, aqui, reunir um conjunto de dados que englobe todos os processos utilizados na exploração dos recursos piscatórios: orgânica das campanhas, investi- mentos e rendimentos61.

58 ABA-SN-Ovar, n.º 332. 59 ADA-SN-Aveiro, n.º 274, f. 75v-78v. 60 “Artes Novas” - “processo novo de pescar, com traineiras, arrastões, etc.”; ver SOUSA, Arlindo de: Vo- cabulário de Entre Douro e Vouga-I. Artes de Pesca Marítima. Sep. Revista de Portugal, Série A: Língua Portuguesa, Lisboa, v. 30, 1965, p. 15. 61 Indicam-se como estudos parciais, mas que tentaram demonstrar o comportamento das companhas de pesca, os seguintes trabalhos: AMORIM, Pe. Aires de: Comportamento grupal das companhas de pesca de arrasto, de Espinho a Ovar, até ao séc. XIX. “ADA”, Aveiro, v. 41, 1975, p. 3 (diz respeito, sobretudo, ao séc. XIX). O outro trabalho, recente, é mais um estudo da sobrevivência da faina de pesca, vid. LOPES e Helena LOPES, Paulo Nuno: A Safra, Lisboa, Livros Horizonte, 1995.

171 O núcleo documental com que partimos é constituído por uma série de registos notariais de Aveiro, relativos apenas à pesca marítima62 (ver Anexo 2).

QUADRO 3 Companhas referidas nos livros de notário de Aveiro Ano Mês Nome N.º Hms. Origem Destino Anos 1751 6 - 21 Aveiro Costa - 1763 1 - 27 Aveiro Nazaré 3 1764 1 Enxada 38 Aveiro Costa - 1764 4 - 29 Aveiro/Ílhavo Nazaré 3 1765 4 - 25 Aveiro Nazaré 3 1765 5 Enxada 38 Aveiro Costa - 1766 1 - 22 Aveiro/Ílhavo S. Jacinto/Torreira - 1766 8 Enxada 38 Aveiro Costa - 1767 3 Branco 27 Aveiro/Ílhavo Nª Sª Areias/Costa - 1769 4 Mantas 12 Aveiro/Ílhavo Toda Costa 3 1771 11 Tamanca 12 Esgueira S. Jacinto/Costa 1 1772 1 - 31 Aveiro Costa - 1774 5 Enxada 43 Aveiro Costa - 1792 6 Companha Nova 9 Ílhavo Costa - 1798 1 Enxada 62 Aveiro Costa - 1801 - Enxada - Aveiro S. Jacinto Fonte: ADA-SN, Aveiro, ANTT-DP63.

São apenas 16 contratos para mais de 50 anos, e desequilibradamente distribuí- dos: uma certa frequência, entre 1751 e 1774, e depois, um longo vazio que não pode ser sinónimo de interrupção da actividade. A explicação poderá estar numa falha de liv- ros, de notários “sobreviventes”, ou então, uma predominância de oralidade, como ti- vemos oportunidade de verificar64.

62 Parece certo que os pescadores, quer de Aveiro, quer de Ovar, eram, igualmente, pescadores de rio e, en- tre 1725 e 1759, pescavam sáveis e lampreias, no río Douro e na sua Foz, vid. AMORIM, Pe. Aires de: “Para a História de Ovar”, Aveiro e o seu Distrito, Aveiro, n.º 9, 1970, p. 27-28. Ainda em Janeiro de 1761, um con- trato notarial assinala a associação de 22 pescadores de Aveiro na pesca no rio Douro: ADA-SN, L. n.º 293. 63 ADA-SN, L. n.os: 274, 293, 294, 296, 297, 298, 299, 301, 304, 308, 313, 327, 335, 355; A escritura de 1801 recolhida no ANTT, DP-Beira, maço 23, n.º 2185. 64 Na verdade, em 1798, a propósito de conflitos entre companhas de Ílhavo, os queixosos apelam para o Desembargo do Paço, solicitando justiça, porque “não há escritura pública e para o provarem por teste- munhas e ser válida esta prova”, El-Rei lhes “mande passar provisão para prova do Direito Comum”: ANTT-DP, Beira, maço 19, n.º 1702-2/3/1798.

172 Vejamos, agora, como se processavam estes contratos, tomando nota dos senho- rios (prestamistas de capitais) e arrais, apenas para a série mais contínua, de 1751 a 1774:

QUADRO 4 Organização de algumas companhas (1761-1774) Ano Mês Senhorio Capital Quinhão Arrais 1751 6 Estevão da Mota 157900 3 Eusébio dos Santos Bailo 1763 1 José Simões Estriga 57600 1 Eusébio dos Santos Bailo 1764 1 José Barreto Ferraz 131500 2 José Simões Estriga* 1764 4 José Simões Estriga 57600 1 Manuel da Silva Faria 1765 4 José Simões Estriga 51600 1 Eusébio dos Santos Bailo 1765 5 José Barreto Ferraz 129600 2 José Simões Estriga” 1766 1 Tomás Lourenço de Aguiar 144000 1 André da Cruz 1766 8 José Barreto Ferraz 133500 2 José Simões Estriga* 1767 3 António Simões dos Reis 28800 1 Manuel F.Branco 1769 4 Manuel Francisco, o Novo 40000 1 António Domingues 1771 11 João Pedro Mijoulle 126800 6+ António da Maia 1772 1 Luis Pedro Nolasco 144000 1+ Manuel da Cruz, Patacão 1774 5 José L.C.M. de Quadros 152700 1+ José Simões Estriga* * Eusébio dos Santos Bailo encontra-se entre os membros da Companha; “Não faz parte da campanha Eusébio dos Santos Bailo, mas um Eusébio de Deus, mas integram-se Cristóvão dos Santos Bailo e João ou José dos Santos Bailo, naturalmen- te parentes; + mais 1 peixe dos melhores por dia.

A. Origem dos capitais e estatuto social dos senhorios A partir deste quadro apercebemo-nos da frequência de alguns nomes, quer co- mo senhorios, quer como arrais. Observando a actividade de uns e de outros talvez pos- samos tirar algumas conclusões: • Estevão da Mota, cabo da esquadra da Companhia sediada em Aveiro; • José Barreto Ferraz, um dos maiores proprietários de Aveiro, almotacé, verea- dor, recebedor das sisas65; • Tomás Lourenço de Aguiar, capitão da Ordenaça da freguesia de Espírito San- to, da cidade de Aveiro, no ano de 176566;

65 ANTT-MR, n.º 386; AMA-LV, n.º 7: exerceu tais funções no período de 1759 a 1768. 66 AMA-LV, n.º 6 ss. 5/6/1765.

173 • José Simões Estriga, arrais, não de Aveiro mas de Ílhavo67; • António Simões dos Reis, fintador e repartidor das sisas, recebedor das sisas e décima68; • João Pedro Mijoulle, o francês que instalou a fábrica de conserva de sardinha em Ovar, como já se referiu; • Luis Pedro Nolasco, homem de negócio, almotacé em 176869; • José Leandro da Costa Monteiro Rangel de Quadros foi almotacé, vereador, re- cebedor sisas da cidade70. Os elementos reunidos são escassos para traçar o perfil dos senhorios. Não obs- tante, é óbvio que os capitais são oriundos de diferentes meios sociais, que organiza- mos em três grupos. Num primeiro grupo estão nomes ligados ao negócio, à empresa capitalista: - para Mijoulle as pescas seriam a forma de obter a matéria-prima essencial pa- ra o seu negócio de salga e um dos sectores das suas múltiplas actividades, articuladas com os meios comerciais nacionais (no Porto e em Lisboa71) e estrangeiros, ao expedir mercadorias pela barra, fretando barcos a exportar sardinha para Bilbau e S. Sebastien em troca de “carga de ferro”72. O suporte a esta multifacetada capacidade residia em bons alicerces institucionais, o ser vice-cônsul de nação francesa, no Porto e em Avei- ro73, o ter apoio junto do poder central que recomendou à vereação de Aveiro, o recon- hecimento, por uma carta do Intendente Geral da Polícia, Pina Manique, em 1781, da acção do francês pela “pronta extracção das pescarias que muitas vezes se perdia pelas praias por falta de compradores” e ainda por se “empregarem os mesmos moradores no trabalho das mesmas fábricas”74. • Luis Pedro Nolasco, era negociante de grande trato, entrando em sociedades de fretamento de barcos em posição maioritária75, figura de governação como almotacé76. Um segundo grupo inclui nomes da oligarquia local, ligada à nobreza da cidade, significativos proprietários de marinhas de sal, que obteriam, desta forma, uma apli- cação para a sua produção, ou então, a possibilidade de fazer rentabilizar o capital, construindo o seu património numa diversificação de sectores. Veja-se:

67 ANTT-MR, maço 609. 68 AMA-LV, n.º 7 e 8: exerceu tais funções entre 1763 e 1771. 69 AMA-LV, n.º 7-1768. 70 AMA-LV, n.º 8-1780. 71 Id., Ibid., p. 105-106. 72 ADA, SN-Aveiro, L. 314, f. 105v a 107, doc. 19/10/1777 - escritura notarial entre aquele e o mestre dum hiate, que se encarregava de, em 12 dias, levar alguns barris de sardinha para Bilbau e S. Sebastien e trazer “carga de ferro”. 73 AMA-LR, n.º 95, nomeado para este cargo no ano de 1780. 74 BMA-s/n/, s/f/. 75 ADA-SN-Aveiro, n.º 351, 29/9/1808. 76 AMA-LV, n.º 7, ano de 1768.

174 • José Barreto Ferraz, após a sua morte e da de sua esposa, em 1774, deixa uma fortuna avultada77, de que se destaca, entre as dívidas activas (o crédito, cerca de 55% da sua fortuna), uma “rede na Costa”, avaliada em 148800 réis, cerca de 10% do valor daquelas. • José Leandro da Costa Monteiro Rangel de Quadros, pertencente à nobreza lo- cal, era, em 1784, um dos maiores proprietários de sal de Aveiro. Finalmente, um terceiro grupo é constituído pelos arrais, o que pode sugerir que, entre pescadores e senhores de capitais, o corte não era tão radical como, por vezes, se escreve. Concretamente, José Simões Estriga aparece a fazer empréstimos, para rede, nos anos de 1763, 1764 e 1765. Poderíamos pensar que estava a servir de intermediá- rio, pelo facto de, nos anos de 1764 e 1765, ser arrais num contrato, senhorio no outro, porém, os homens que compõem as duas campanhas são completamente distintos. Es- te facto indica que a figura do arrais se distingue, no conjunto dos pescadores, não ape- nas pelo seu papel técnico e de direcção da companha, mas também pelo seu poder eco- nómico, embora os investimentos sejam mais modestos e pré-datados, não mais de 3 anos. A confirmar o seu papel dirigente, refira-se a contratação de arrais em Ílhavo, quando do recrutamento de pescadores para o Algarve, em 1774, em que aqueles ne- goceiam o preço da sua deslocação - demonstração cabal do seu peso estratégico, da sua posição vantajosa, isto se a morte não os impedisse, entretanto, de acumular algu- ma fortuna78. Um século depois, ou mesmo já nos inícios deste, a situação parece ter sido al- terada: “subir de companheiro ou simples arrais a dono de empresa da pesca, só pelo trabalho da pesca, não é cousa viável nesta região [costa Aveiro]”79. Contudo, a diver- sidade impera, de praia para praia, relativamente ao financiamento das empresas: “em Espinho, Paramos e Furadouro, Mira, cada campanha pertence ordinaria- mente a um grupo de cinco, seis, oito, dez e mais indivíduos, cujas profissões fazem às vezes o conjunto mais disparatado que é possível fantasiar-se, mas contando-se sempre, entre eles um que conhece a arte e é competente para gerir os negócios da sociedade e mesmo o trabalho na praia”;

77 ADA-SN-Aveiro, n.º 309, f. 113-119, 12/2/1774, numa fortuna cujo montante era o seguinte:

bens móveis 296960 11% ouro e prata 154910 6% bens raiz 730000 28% dív. activas 1443314 55% Total 2625184 100% dívidas passivas –346416 –13% Saldo 2278768

78 ANTT, MR, maço 609, cartas de Abril e Maio de 1774. 79 AFFREIXO, Jayme: “Pescas nacionais - A região de Aveiro”, op. cit., p. 136.

175 • “na Torreira, são as campanhas propriedade de capitalistas transformados em arrais”; • “em S. Jacinto e Costa Nova, perto d’Aveiro, são propriedade de simples capi- talistas”80.

B. Estrutura das companhas A análise dos diferentes contratos permite-nos, de momento, estabelecer algumas características que, sublinhamos, sendo próprias deste espaço e deste tempo, não legi- timam a genereralização a outros núcleos.

1º Composição da companha A companha era, segundo os documentos que temos em análise, constituída pe- lo senhorio, o arrais e os companheiros, constatando-se alguns traços que merecem apreciação: i. - manutenção, ao longo de muito tempo, do mesmo nome, para a companha, embora mudassem de senhorio e de pescadores. Assim aconteceu com a “Enxada”: • em 1764, 1765 e 1766 era senhorio José Barreto Ferraz e, ainda em Fevereiro de 1774, na partilha de seus bens, se mantinha na família; em Maio deste mesmo ano pertencia a José Leandro M. Rangel de Quadros e em 1801 a Manuel de Sousa Ribei- ro da Silveira, que a doou “de hoje para todo o sempre” a um seu escudeiro a quem de- via favores81. Não conhecemos ligação familiar (Ferrazes, Quadros e Silveiras), mas têm em comum o facto de pertencerem a famílias ancestrais e da nobreza de Aveiro82; ii. - o arrais parece ser o elo de ligação de uma companha, apesar de alguns dos seus elementos rodarem, nos diferentes contratos, caso de Eusébio dos Santos Bailo que era ora arrais, ora integrava, como simples pescador, outras companhas (veja-se Qua- dro 4); iii. - nota-se uma grande mobilidade dos diferentes pescadores entre as várias campanhas83; iv. - finalmente, refere-se, episodicamente, a existência de um grupo indetermi- nado de auxiliares, entre os quais os mestres de fazer redes ou mesmo “ajudadores” sem se especificar funções84.

80 Id., Ibid., p. 136-137. 81 ANTT-DP, Beira, maço 23, n.º 2185. 82 Procuramos tais ligações a partir do trabalho sobre famílias de Aveiro, NEVES, Francisco Ferreira: Ge- nealogias de famílias nobres aveirense, Aveiro, Coimbra Editora, 1957, p. 113 e 200. 83 Fazendo uma listagem de todos os nomes referidos nos contratos de 1761 a 1774, alguns deles são co- muns a várias companhas: António de Matos, António Rodrigues, Francisco André Cochicho, Francisco Simões Estriga, Francisco Tavares, João André da Loura, João da Faustina e outros. 84 ADA-SN-Aveiro, n.º 294, Maio de 1765 e Janeiro de 1766.

176 A conjugação de todos estes elementos não permite distinguir a composição in- dividualizada das diferentes companhas. Em Aveiro existiam, pelo menos, duas redes no ano de 1774, dirigidas, precisamente, por “José, de alcunha o Estriga” e “Manuel da Cruz de alcunha o Patacão”, arrais de Ílhavo, que, contactados naquele ano, para diri- girem redes de pescadores a instalarem-se, em Vila Real de S. António, informam que “andam em Aveiro trabalhando ou governando duas artes de pessoas particulares”85. Ora o primeiro anda em Aveiro, pelo menos desde 1763, e o segundo aparece na cons- tituição da companha de 1766 e, como arrais, em 1772, agregado àquela que nos pare- ce ser a segunda rede de Aveiro86. Pode-se ainda admitir que, periodicamente, se formava outra, ou desmembrava, se pensarmos nos anos de 1764, 1765 e 1766 em que nos surgem três campanhas: a de José Barreto Ferraz, a do arrais Estriga e a de Tomás Lourenço de Aguiar. Note-se, po- rém, que as verbas emprestadas, pelo arrais, são mais limitadas e por um prazo de 3 anos, o que pode indicar uma solução momentânea, para substituição de material de pesca (a rede, como é o caso) e não a constituição duma companha. Além destas, existiria outra constituída por gente de Esgueira, ao serviço de Mi- joulle, e outra ou outras, com gente de Ílhavo e Aveiro. A mobilidade dos pescadores, a variação de combinações, coloca-nos dificulda- des na avaliação da composição mínima duma companha e, ainda, se todos os seus membros eram nomeados na escritura87. As listagens que fizemos assinalam grandes variações, desde os 12 elementos, até aos 62 homens em 1792. Repare-se que, nos anos em que temos, simultaneamente, duas campanhas, 1764, 1765 e 1766 (nos dois pri- meiros de Ferraz e Estriga, e no terceiro, Ferraz e Aguiar), conta-se com 66 homens em 1764, 63 em 1765 e 61 em 1766, em média 30 homens para cada uma. Num outro cál- culo, mantendo-se a da “Enxada” em 38 homens, a do Estriga à volta de 25 e a de Aguiar de 22 homens, no total, as 3 redes, envolveriam entre os 85 e 100 homens. No entanto, tendo em conta as características da pesca, descritas acima, sabe-se que cada companha era constituída por gente que ia no barco e por um forte contingen- te de outros que ficavam em terra, para puxar as redes88. Mesmo em finais do século pas- sado, quando já eram puxadas por juntas de bois, dispensando grande parte da mão-de- obra, necessitava-se, além dos 8 ou 16 no barco, mais 18 auxiliares em terra, ou seja, no

85 ANTT, MR, maço 609, cartas de Abril e Maio de 1774. 86 Numa Memória de meados de XIX diz-se haver apenas duas redes em Aveiro, “ficaram em S. Jacinto as duas companhas de Aveiro, a Enxada e a Canária, quanto as então havia e por muito tempo houve”, vid. SOUSA, José Ferreira da Cunha e: Subsídios para a história de Ílhavo, Gafanha e Costa Nova. “ADA”, Aveiro, v. 41, 1975, p. 275. 87 Esta irregularidade de registo, sobretudo quando existem dois documentos sobre a mesma Companha, surgindo nomes no primeiro que não no segundo, parece confirmar este aspecto, como verificou MAR- QUES, Maria Alegria Fernandes: As Terras de Mira, perspectiva histórica..., op. cit., p. 69, nota 11. 88 Vid. LAMY, Alberto Sousa: Monografia de Ovar..., op. cit., p. 172: fala em arrais da terra e do mar, sendo o primeiro responsável pela orientação da gente que puxava as redes em terra. Vid. ainda PINHO, João Frederico Teixeira de: Memórias e datas para a História de Ovar..., op. cit., p. 80, em que refere a grande quantidade de “homens e rapazes afora a turba de mulheres que preparam a sardinha”.

177 total, entre 26 e 34 homens89. Não se entende, então, a razão por que no contrato com Mijoulle, em 1771, apenas são citados 12 homens contando com o arrais. Corresponde- rá aos chamados “remadores de pé” (cerca de 12), característicos duma xávega de 2 re- mos, como desenham alguns trabalhos recentes?90 Assim sendo, podemos aceitar que o número de indivíduos registados seria a ponta duma lista, muito mais vasta e difícil de contabilizar. Como consta da escritura de Mijoulle, declararam os pescadores, nela pre- sentes, aceitar as condições “por si e em nome dos mais companheiros de que se compõe a dita rede”91.

2º Regulamento interno A forma como a campanha se estruturava seguia normas que dependeriam mais da tradição oral do que da escrita. A Memória Paroquial de Esmoriz refere que “se re- gulam em tudo por estatutos, entre si estabelecidos, por antigo costume”92. Contudo, os contratos que reunimos permitem-nos retirar os seguintes aspectos: • a aplicação de uma forte disciplina que impunha respeito, em primeiro lugar, ao arrais e, depois, mutuamente, sob pena de multas: “serão muito obedientes ao dito arrais a todos os seus mandatos e não armarão bulhas e pelejas uns com os outros mas antes se conservarão em boa paz e união uns com os outros como Deus manda, como bons companheiros”; • a substituição do arrais, por acidente ou morte: “eles companheiros entre si to- dos, elegerão um deles o mais capaz para a dita ocupação”; • a possibilidade de sair ou entrar companheiro, com as devidas contrapartidas: “será obrigado a entregar logo na mão do dito arrais o dinheiro que importa do seu quinhão (do capital emprestado) e não levará dinheiro algum de corpo e rede [...], adiante queira entrar na dita rede será admitido satisfazendo primeiro a parte que lhe to- car do acrescentamento da dita rede”; • o controlo das faltas ao trabalho: “estando qualquer dos companheiros doente sangrado, trabalhando a rede se lhe dará o seu quinhão inteiro de corpo e rede, porém não estando sangrado se lhe dará só o seu quinhão de rede”; seriam justificadas no ca- so de “ser padrinho”, “não ser avisado” do embarque repentino, “ir a Romaria” para pa- gar promessa, garantindo o recebimento do respectivo quinhão de rede93.

89 AFFREIXO, Jayme: “Pescas nacionais - A região de Aveiro”, op. cit., p. 134. 90 Vid. LARANJEIRA, Eduardo Lamy: O Furadouro, o Povoado, o Homem..., op. cit., p. 455-458, e ainda CASTRO, D. José: Estudos Etnográficos - Aveiro, v. 1, t. 2, Lisboa, Instituto para a Alta Cultura, 1943, s.p. 91 ADA-SN-Aveiro, n.º 313, f. 32v. 92 Vid. Memória Paroquial de 1758 da freguesia de Esmoriz publicada por BASTOS, Manuel Pires: O concelho de Ovar nas “Memórias Paroquiais” (1758), Ovar, Ed. da Paróquia de Ovar, 1984, p. 37. 93 ADA-SN-Aveiro, n.º 297, 2/1/1763.

178 3º A distribuição dos rendimentos: receitas e despesas A companha era dividida em quinhões, variando o número atribuído a cada uma das partes. Em 1751 declara-se que o senhorio tinha direito a 3 quinhões de “rede e sen- horio”, ou seja, 1 de senhorio, 1 de corpo (como se estivesse presente) e 1 de rede94, mas daí em diante os senhorios apenas representavam quinhões de “corpo e rede”. En- tretanto, em contrato de Maio de 1765, na entrega da parte do senhorio poderia este no- mear homens, auxiliares da rede, que lha fizessem chegar ao local aprazado, a quem o arrais deveria dar “meio quinhão como ajudadores da dita rede, assim como é costume fazerem-no a todos aqueles que os ajudam”95 ou mesmo 1 “quinhão de corpo”96. Na generalidade verifica-se que o senhorio recebia entre 1 a 2 quinhões, excepto no caso de Mijoulle, que pede 6 quinhões (6 redes?) e ainda 1 peixe de cada dia de “cal- deirada” (de pescaria)97. A partir deste contrato, os seguintes (1771, 1772, 1774, 1792) passam a exigir um peixe, dos melhores da safra diária. Acrescente-se que, o facto de Mijoulle estabelecer 6 quinhões, mais acentua a suspeita de se tratar de mais do que uma rede98: Por princípio, o senhorio recebia a percentagem acordada, em pescado, mas, pe- lo menos desde o contrato de Janeiro de 1766, acrescenta-se a condição de que, se a pescaria fosse fora da costa estipulada, receberia em dinheiro, mas só depois de vendi- do o peixe99; a única excepção é o contrato de Mijoulle, que prefere o peixe colocado, à custa da campanha, nos seus “armazéns” ou “em alguns dos seus barcos”. O arrais normalmente recebia um quinhão como todos os restantes companhei- ros, mas em 1765 e 1766, no contrato da rede “Enxada”, José Simões Estriga ficava com “um quarto de quinhão além do seu de toda a pescaria que Deus desse pelo gran- de trabalho que o dito arrais tinha”100. Estas condições não mais se explicitam, embo- ra seja previsível que, devido à sua responsabilidade, fosse contemplado com paga- mento competente. As despesas englobavam os “consertos e encascar” a rede, arranjos do barco e fornecimento do vinho, fundamental à vida dura da faina. “Encascar” correspondia a

94 ADA-SN-Aveiro, n.º 274, Junho de 1751. 95 ADA-SN-Aveiro, n.º 294, Maio de 1765. 96 ADA-SN-Aveiro, n.º 299, Janeiro de 1766. 97 ADA-SN-Aveiro, n.º 313, Novembro de 1771. 98 ADA-SN-Aveiro, n.º 313, f. 32v: “obrigados em seu nome e de todos os mais companheiros a contri- buir ao comprador senhorio de hoje até o fim da safra do presente ano ATÉ SE RECOLHER AS MAIS REDES a dar-lhe 6 quinhões de tudo o que se pescar na costa de S. Jacinto”. 99 ADA-SN-Aveiro, n.º 294, Maio de 1765. 100 ADA-SN-Aveiro, n.º 294, Maio de 1765; n.º 301, Agosto 1766. 101 LARANJEIRA, Lamy: O Furadouro…, op. cit., p. 569: “encasque: operação de encascar, usando-se a casca de sabugueiro ou de pinheiro, numa caldeira com água, que fica a cozer durante algum tempo. Ter- minada a cozedura, a infusão resultante é um líquido roxo que se utiliza para tingimento da rede; após es- ta operação, a rede é colocada em cima de bordões, ficando a secar”; AFFREIXO, Jayme: “Pescas nacio- nais - A região de Aveiro”, op. cit., p. 134.

179 uma operação de infusão das redes numa loção de casca de sabugueiro ou pinheiro101. O vinho era de tal forma indispensável que, pelo menos do contrato de 1772 em dian- te, a multa pecuniária, por briga, passou a ser substituída por retirar a ração de vinho (1 a 3 almudes por pessoa, conforme a reincidência)102. Resta saber quando se dividem os lucros e as despesas. E a esta dificuldade se jun- ta outra, que é a de avaliar por quanto tempo se estabeleciam os contratos, ou seja, quan- do era que o senhorio reavia o capital emprestado. No contrato de 1751 abria-se a pos- sibilidade do senhorio levantar a sua parte antes do fim do tempo aprazado, mas “fazê- lo saber ao dito arrais dois meses antes”103. Nos restantes casos nem sempre se declarava um prazo (veja-se o Quadro n.º 4) e os estipulados eram, normalmente, por 3 anos e em “satisfazendo-se o dito dinheiro ficará a rede livre para eles ditos companheiros”. Isto significa que o prestamista recebia, anualmente, o seu quinhão ou quinhões, como juro, e, no final do contrato, os pescadores deveriam pagar a dita importância, ou então, apre- sentar a rede pronta e bem conservada, o que, na prática, podia significar a renovação do empréstimo e o prolongamento de uma forma de renda para o prestamista. Observe-se que só no caso de Mijoulle se declara explicitamente que o contrato era por um ano, no final do qual as redes e diversos aprestos deveriam estar aptos e bem conservados. Este regime podia ser o mesmo para os restantes casos não declarados. As despesas só nalguns casos eram assumidas, parcialmente, pelos senhorios, co- mo aconteceu em 1751, 1763, Abril de 1764, Abril de 1765, Maio de 1765, mas nou- tros casos livravam-se de qualquer despesa, como passou a suceder desde o contrato de Janeiro de 1766 (de 1771, 1774 e 1798); noutros contratos não se especifica este as- pecto (1769, 1772 e 1792). Infelizmente, nenhum dos documentos é claro na fórmula como se saldavam as contas. Uma escritura de contrato de um chinchorro constituído por pescadores da Mur- tosa, no ano de 1713, é dito muito claramente que o que se ganhasse na safra do mar seria “metade para a rede e metade para o corpo, na forma do estilo que se costuma nes- ta costa, e o dinheiro da rede e custo dos ditos quinhões se irá pagando pelo que a rede ganhar”104, ou seja, em cada ida ao mar o proveito era divido em quinhões proporcio- nais, metade ficaria para cobrir o capital e despesas, o restante para consumo do pesca- dor. Mas isto era em 1713 e, até agora, não encontramos qualquer outra escritura que refira, claramente, esta gestão de recursos e encargos.

CONCLUSÃO A recolha de reflexões mais recentes acerca da organização das companhas acen- tua a diversidade de modelos e mesmo uma certa indefinição. Em meados do século passado e nos inícios deste escreve-se:

102 O grande consumo de vinho dava mesmo origem a dívidas que empenhavam as campanhas, como se percebe por um contrato, já de 1810: vid. ADA-SN-Aveiro, n.º 355, Julho de 1810. 103 ADA-SN-Aveiro, n.º 274, f. 75v, 5/6/1751. 104 CUNHA, José Tavares Afonso e: Notas marinhoas, Murtosa, Ed. do Autor, 1994, p. 33-34.

180 “as velhas companhas, obrigadas a recorrer a usurários que lhes emprestavam o capital necessário para as despesas de exploração sempre crescentes, sucumbiram. Su- cedeu-lhes a companha de terço ou senhorio, na qual o capitalista associado cobrava um terço da produção, e, finalmente, a companha moderna em que o pescador é simples as- salariado, recebendo soldada, ou vencimento diário, caldeirada, e, desde data mais re- cente, uma percentagem sobre o apuro bruto do arrasto”105. - “n’umas [praias] - Costa Nova do Prado e S. Jacinto, dum e outro lado da ba- rra d’Aveiro - paga-se um salário fixo, [diário], conforme o mar é bom ou ruim. N’ou- tras praias [Espinho], cada indivíduo que se matricula tem uma soldada fixa por safra, maior ou menor. Nas outras finalmente - Paramos, Esmoriz, Furadouro, Torreira e Mi- ra, há salário fixo por toda a safra e uma percentagem - diminuta é certo, mas real - pa- ra cada um, sobre o produto bruto da pesca, deduzidas as despesas do fisco, do vinho preciso para a ração de um quartilho a cada um dos da barcada, por vez que vão ao mar, e mais algumas estipuladas na ocasião da matrícula”106. - “as companhas constituiam um tipo rudimentar de cooperativas; o peixe era partilhado em quinhões; barcos, redes venciam um certo número deles; os restantes eram divididos por arrais e pescadores, em conformidade com os usos e costumes lo- cais”107. Parece-nos que os contratos que encontrámos não se encaixam em nenhum dos modelos apresentados e, com todos, têm alguma afinidade. Nunca nos deparámos com a chamada companha “do senhorio e do terço”, que alguns autores indicam ser prática em Ovar desde 1776, associada à instalação de Mijoulle e às novas técnicas de pesca e salga naquela localidade108. Porém, os 6 quinhões que exigia eram percentagem ex- pressiva, tendo em conta que o capital empregue não estava acima do normalmente in- vestido por outros. Redes maiores, logo colheita maior? Talvez109.

105 CUNHA, S. R. da Rocha e: Notícia sobre as indústrias marítimas…, op. cit., p. 9. 106 AFFREIXO, Jayme: “Pescas nacionais - A região de Aveiro”, op. cit., p. 136. 107 CUNHA, S. R. da Rocha e: Notícia sobre as indústrias marítimas..., op. cit., p. 8. 108 LAMY, Alberto Sousa: Monografia de Ovar..., op. cit., p. 162. As condições eram as que a Monografia do Furadouro descreve: LARANJEIRA, Eduardo Lamy: O Furadouro, o Povoado, o Homem..., op. cit., p. 495-497: pressupondo que uma bateira de 6 pessoas, incluido proprietário, apurou na venda do pescado X vinho para 6 tripulantes, 6 quartilhos Y Total a partilhar: X+Y=T Proprietário o terço T/3= T’ Parte dos Corpos: T-T’= T” Cada Corpo: T”/6= C Meio quarto: T’/4=Q Q/6=Q’ Importância por corpo: C+Q’ Importância ao proprietário: T”- Q. 109 Francisco Regala, em 1888, a propósito das redes de pesca lagunar, estabelecia o número de quinhões, de forma proporcional - quanto maior a rede, maiores custos, maior número de quinhões para o senhorio; rede chincha e chinchorro, 1 quinhão (3/4 homens); rede tarrafa, 3 quinhões (6/8 homens); rede murgeira, 5 quinhões (15/20 homens), vid. REGALLA, F. Augusto da Fonseca: A Ria de Aveiro..., op. cit., p. 57.

181 Gostaria, contudo, de lançar algumas dúvidas e problemas não resolvidos: • não tenho absoluta certeza de que o estatuto sócio-profissional do pescador da costa de Aveiro tendesse a evoluir, ao longo dos séc. XIX e XX para uma situação de maior precaridade relativamente ao passado. Com efeito, em 1713 o senhorio de um chinchorro, na costa da Murtosa, ficava com “a terça da dita rede”, ou seja, de 30 quinhões, 10 eram para si, muito superior ao que se verifica nos contratos que analisá- mos ou mesmo em contratos posteriores; • não tenho, igualmente, certezas quanto a um agravamento dos custos da xáve- ga relativamente às redes de arrasto, entre as quais o chinchorro, que se conheciam na costa; o que sabemos, de certeza, é que as artes novas captaram finaciamentos de ori- gens bem diversificadas. Parece, contudo, de momento bem claro que nestes contratos que analisámos o seu regulamento evoluiu no sentido duma maior disciplina de trabalho, fixação de pes- cadores à rede, perante diferentes solicitações, noutras paragens (lembremos o Algarve e a política pombalina). Seria o espírito empresarial em acção ou a exploração de um recurso em pleno desenvolvimento, ainda não suficientemente onerado por taxas régias ou locais, além das que mandava a tradição? De tudo um pouco - a investigação fica em aberto.

182 ANEXOS

183 ANEXO 1 A pesca portuguesa segundo Lacerda Lobo nos anos de 1789-1790

MEMÓRIAS PESCADORES LANCHAS CALÍES CAêQUES BATÉIS BARCO XÁVEGA NÚCLEO PESCA ESPAÇO DE PESCA CALENDÁRIO t. 4 354 14 52 na costa de V. Conde t. 4 100 V. Conde de S. Vicente a Caminha t. 4 354 16 32 V. Conde t. 4 1340 60 240 200 Póvoa Varzim t. 4 3 Esposende t. 4 120 15 Esposende t. 4 9 Fão t. 4 172 9 16 Fão t. 4 120 3 30 Viana t. 4 9 Caminha t. 4 100 9 24 Caminha t. 4 160 2 Aveiro S. Jacinto e Lisboa Junho a Fevereiro t. 4 Ovar 8 a 9 meses t. 4 Aveiro 7 meses t. 4 Mira, Quiaios, Tocha 3 meses

t. 4 12 6 V. N. Portimão 184 t. 5 30 V. N. Portimão t. 4 75 costa Andaluzia t. 4 46 Algarve t. 4 9 Lagos t. 5 600 37 9 Lagos t. 4 e t. 5 80 10 2 3 Alvor t. 4 e t. 5 200 9 4 3 Ferragudo t. 4 e t. 5 150 8 4 Pera de S. Ant. t. 4 e t. 5 50 4 2 Albufeira t. 4 e t. 5 100 7 3 Quarteira t. 4 e t. 5 450 25 5 Faro t. 4 e t. 5 555 45 8 Tavira t. 4 e t. 5 370 25 9 Monte Gordo/V.R. S. António t. 4 e t. 5 1000 114 Olhão FONTES: Memória sobre a decadência das pescarias de Portugal, t. 4, 241-288 Memória sobre algumas observações feitas no ano de 1789… da Província de Entre Douro e Minho, t. 4, p. 289-313 Memória sobre o estado das Pescarias da Costa do Algarve no ano de 1790, t. 5, p. 69-101 Publicadas em Memórias Económicas da Academia Real das Ciências de Lisboa, 1789-1815, Lisboa, Banco de Portugal, 1991. ------3 3 3 3 1 ANOS 57600 57600 51600 28800 40000 157900 131500 129600 144000 133500 126800 144000 152700 CAPITAL DESTINO Costa Nazaré Costa Nazaré Nazaré Costa S. Jacinto/Torreira Costa Areias/Costa Nª Sª toda a Costa S. Jacinto/Costa Costa Costa ORIGEM Aveiro Aveiro Aveiro Aveiro/Ílhavo Aveiro Aveiro Aveiro/Ílhavo Aveiro Aveiro/Ílhavo Aveiro/Ílhavo Esgueira Aveiro Aveiro 21 27 38 29 25 38 22 38 27 12 12 31 43 N¼. HOMENS ARRAIS ANEXO 2 Eusébio dos Santos Bailo Eusébio dos Santos Bailo José Simões Estriga Manuel da Silva Faria Eusébio dos Santos Bailo José Simões Estriga André da Cruz José Simões Estriga Branco Manuel F. António Domingues António da Maia Manuel da Cruz, Patacão José Simões Estriga 3 1 2 1 1 2 1 2 1 1 6 1 1 QUINHÍES Companhas de pesca na Aveiro,costa de 2ª metade do séc. XVIII SENHORIO Estevão Estevão da Mota José Simões Estriga José Barreto ferraz José Simões Estriga José Simões Estriga José Barreto Ferraz Aguiar Lourenço de Tomás José Barreto Ferraz António Simões dos Reis Manuel Francisco, o Novo João Pedro Mijoulle Luís pedro Nolasco José L.C.M. de Quadros - - - - - Branco NOME Mantas Enxada Enxada Enxada Enxada Tamanca 6 1 1 4 4 5 1 8 3 4 1 5 11 MÊS Fonte: ADA, Secção Notarial, l.274, 293, 294, 296, 297, 298, 299. 1751 1763 1764 1764 1765 1765 1766 1766 1767 1769 1771 1772 1774 ANO

185

A ARTE XÁVEGA NA COSTA CENTRO E NORTE DE PORTUGAL: PROCESSOS DE ADAPTAÇÃO E MUDANÇA

Paulo Nunes Lopes e Helena Lopes

INTERROGAÇÕES Em 1993 e 94 acompanhámos os pescadores da arte xávega da costa norte de Portugal durante quase duas temporadas de pesca e desde então mantivemo-nos em contacto com alguns patrões de companha. Este trabalho resultou num livro intitulado A Safra, publicado em 1996, e estamos agora a acabar um filme documental e a prepa- rar uma exposição sobre o mesmo tema. O filme conta com apoio da Comissão dos Descobrimentos e a exposição é organizada conjuntamente com o Espaço Oikos, em Portugal. Vindos da área do jornalismo, não demos a este trabalho rigor académico nem empreendemos uma investigação sistemática e abrangente. No entanto, a vivência e conversas com os pescadores suscitaram-nos algumas reflexões que gostaríamos de vos transmitir. Assistimos durante estes anos a uma fase de declínio desta pesca, com a escas- sez do peixe, êxodo dos pescadores e abandono da utilização dos bois. A variedade de reacções e formas de adaptação que os pescadores adoptam nas diversas praias é sur- preendente. E a questão que levantamos é esta: como é que o processo de mudança se desenrola no dia-a-dia destas comunidades e dos pescadores? O que suscita duas questões relacionadas com esta: como é que se terão difundido novas técnicas e práti- cas de pesca nos primórdios desta arte? E que traços comuns é que se podem discernir na maneira de ser, na vida e cultura dos pescadores e comunidades desta arte, por trás das variantes de formas e práticas desta pesca? As duas últimas questões ficarão, para já, em aberto.

***

INTRODUÇÃO HISTÓRICA Ao longo da costa portuguesa os pescadores da arte xávega largam as redes per- to da praia e cercam os cardumes que andam ali à borda de água. Depois puxam para terra. Quando a pesca lhes corre repetem dão cinco ou seis lanços de redes ao dia. Mas só trabalham nisto de Abril a Outubro, porque de inverno os barcos ficam parados.

187 É uma vida ingrata. Estámos há quatro anos a seguir a vida desta gente e, espe- cialmente, a de uma companha da Praia da Vagueira, na região de Aveiro. Em 93 o ca- rapau não deu à costa e tiveram talvez a pior da última década. Em 94 o mar esteve qua- se sempre ruim durante o mês de Maio. Em Junho deram uns bons lanços mas a venda foi fraca. Em meados de Julho deixaram de apanhar carapau, que é o peixe que se ven- de melhor. Foram duas safras de miséria seguidas. Os dois anos seguintes já correram um pouco melhor. Mas a costa tem sido muito batida pelas traineiras e arrastões, que descarregam carapau barato nos mercados. As autoridades dizem que esta pesca mata muito peixe miúdo e estraga os fundos, então não deixam montar novas empresas nem renovam as licenças dos barcos que vão sendo abatidos. E fazem-nos pagar o gasóleo dos tractores ao preço dos carros. Com isto vai-se perdendo uma tradição que foi a razão de ser de muitas praias. Em busca de novas paragens para largar as suas redes de arrastar para terra, os pesca- dores espalharam-se pelo grande areal que vai de Espinho a Vieira de Leiria. Ergueram os seus palheiros nas praias e fundaram ali as primeiras povoações. Emigrando para sul, estabeleceram-se nos areais então desertos da Costa da Caparica, perto de Lisboa, e Santo André, na costa do Alentejo. No Algarve também se usavam artes de arrastar pa- ra terra com redes semelhantes, e esta pesca esteve na origem do povoamento de Mon- te Gordo e de Vila Real de Santo António. Em finais do século XIX trabalhavam na arte xávega mais de 7000 pessoas, não contando o pessoal que ajudava a puxar as redes, as mulheres que carregavam o peixe, que o salgavam e vendiam pelos casais, os mercantéis, negociantes e demais que viviam à conta da pesca. Nas primeiras décadas do século XX os barcos do norte eram colos- sos de 16 metros que chegavam a levar 46 homens aos quatro remos. Só para carregar uma rede eram necessários mais de 20 homens. Cada companha, ou companhia, tra- balhava com 80 homens e 12 juntas de bois. Os pescadores tinham uma maneira de ser e um falar próprio. Uma história co- mum de fé e bruxedos, rixas e pancadaria, fomes, fogos e naufrágios. Quem via os fa- miliares em perigo no mar nunca esquecia. Ninguém esquecia os palheiros a arder so- bre as dunas, as invasões do mar que levavam dezenas de casas... As companhas grandes acabaram nos anos 60. Então os pescadores mandaram fazer barcos mais pequenos com dois remos. Depois meteram motores nos barcos e co- meçaram a alar as redes com tractores. Hoje em dia os homens só se agarram aos re- mos para passar a primeira linha de rebentação. Mesmo assim, com mar picado demo- ram eternidades a furar as vagas, os barcos erguem-se ao céu e o mar sempre a dar-lhes para trás. Os acidentes não são raros. Em 1994 morreram três homens em Espinho. Ainda há mais de mil famílias a viver desta pesca, não contando as peixeiras e comerciantes. Mas já não se pesca assim na costa alentejana. No Algarve restam duas companhas de velhotes. Em Vieira de Leiria inventaram uns barcos de quatro metros em forma de meia-lua porque já não se arranjava pessoal para trabalhar com barcos maiores. Em Pedrogão há duas companhas e uma delas só vai ao mar de madrugada e

188 ao fim da tarde, porque durante o dia o pessoal anda na fábrica. Nas praias a sul da Fi- gueira da Foz há barcos que só se aguentam à conta da rapaziada da escola que vem tra- balhar nisto durante as férias. Na Tocha há uma companha de gente nova que meteu ro- das no casco do barco, como se fosse um anfíbio, para poupar trabalho e pessoal a arras- tar o barco na areia. É nas praias do norte que se vêem mais barcos e se apanha mais peixe. De Mira até Espinho contam-se 40 companhas, que trabalham com embarcações coloridas de cerca de 10 metros em forma de meia-lua. Vão oito homens no barco e ficam uns 10 em terra. Nalgumas praias ainda usam os bois para puxar as redes e o barco. Esta gente continua a lutar por uma vida que sempre foi a deles. No mar ganha- ram a coragem e a fé, aprenderam a sofrer e a esperar - às vezes semanas a fio, que o tempo não os deixa trabalhar e o peixe não dá à costa. Mas da maneira que as coisas estão, quanto tempo é que eles aguentam?

***

PROCESSOS DE ADAPTAÇÃO Abrindo um Traité Géneral des Pesches de Duhamel du Monceau, do século XVIII, a variedade de práticas e artes de pesca, nomeadamente de arrastar para terra, é surpreendente. Dá a sensação que os homens experimentaram todas as formas possíveis e imaginárias para apanhar peixe. A evolução das redes de arrastar para terra na costa portuguesa também revela um processo de adaptação constante. Desde a utilização de pequenas redes lançadas à borda de água e puxadas por meia dúzia de homens, aos chinchorros largados de um barco, às artes novas ou artes de xávega. A organização das companhas varia de socie- dades em que todos os pescadores têm uma parte, a sociedades em que os proprietários são industriais ou comerciantes abastados. Os barcos variam de tamanho e de feitio ao longo da costa. Nas fotografias de ar- quivo de Espinho vemos barcos grandes a dois remos, enquanto noutras praias os bar- cos eram a quatro remos. Na Nazaré as netas de proa afiada são bastante diferentes dos meias luas usados nos outros pontos da costa ocidental, diferença que talvez advenha da pesca na Nazaré ter tido uma origem anterior. No Algarve os barcos não precisavam de ter a proa e popa elevadas porque o mar é mais calmo. Inicialmente as redes eram puxadas à força de braços. As companhas do norte chegaram a empregar duzentos homens e mulheres para alar as redes. Depois introdu- ziram-se os bois. Havia companhas que usavam seis juntas de bois e outras que empre- gavam 12, para poder revezar as bestas. No entanto, em várias praias continuaram sem- pre a puxar à força de braços, ou por não haver lavradores com bois possantes nas re- dondezas, ou por usarem redes mais pequenas. No Algarve, por exemplo, não havia bois. Disse-nos um velho de que na zona de Cabanas usavam burros ou mulas para pu- xar as redes.

189 As redes também variam de tamanho e provavelmente na forma como são cons- truídas. Julga-se que no Furadouro as companhas grandes largarem as redes até quatro ou seis milhas da costa. As monografias de outras praias indicam que as redes eram lar- gadas bastante mais perto. Segundo o autor de uma monografia do Furadouro, houve uma altura em que as companhas usavam dois barcos para dar o lanço de redes, carregando um dos barcos uma parte do cordame e o outro barco o resto da corda e a rede. Será verdade? Como é que eles coordenavam as operações no mar? Não sabemos. No entanto, Baldaque da Silva, num levantamento exaustivo que fez sobre as pescas em Portugal no fim do sé- culo XIX, indica dois barcos para cada companha. O que se parece notar nestas observações é um processo de adaptação constante que faz com que diferentes variantes de barcos e redes e práticas da mesma modalida- de de pesca coexistam a qualquer momento. A própria construção de palheiros e cabanas dos pescadores varia consoante os materiais disponíveis nas redondezas, a exposição aos ventos, o crescimento das co- munidades e talvez também o acaso. Na costa de areal que vai de Espinho até Vieira de Leiria, conhecida como a “área da xávega”, a construção dominante era o palheiro, construído em tabuado, a madeira tratada com o sil extraído do óleo da sardinha. Em várias praias os palheiros eram assentes em palafitas e erguiam-se acima do solo para evitar que a areia se amontoasse contra as casas. Os palheiros da Tocha, que serviam apenas de habitação sazonal aos pescadores, eram diminutos. Já em Palheiros de Mira estas construções chegavam a ter três andares. No Algarve, onde a costa é mais abriga- da, os pescadores recorriam aos caniçais para construirem as suas cabanas, com tectos de colmo de duas águas. O declínio das companhas grandes dá-se com a concorrência da pesca moderna, que atrai os pescadores para as traineiras e arrastões e faz escassear o peixe na costa, e com a quebra de preços das conservas após a Segunda Guerra Mundial. Os patrões fa- zem o que podem para evitar fechar as companhas. O patrão da única companha a quatro remos da Vagueira, um comerciante que também controlava o transporte de barca na ria, vai aguentando a companha porque diz que a xávega atrai muita gente à praia e que o transporte de barca compensa. No últi- mo ano ainda tentam meter um motor no barco. Mas experimentam o motor ao centro e como largam da borda não podem arrancar logo a motor. Precisam à mesma dos re- madores para passar a primeira linha de rebentação, não poupam em pessoal e a expe- riência não dura meia safra. A única solução serão os motores fora de bordo à ré do bar- co, mas esses só aparecem mais tarde. O declínio é lento. Em 1970 ainda há um barco a quatro remos a trabalhar na To- rreira. Poucos anos mais tarde já alguns homens de mar mais empreendedores tinham mandado fazer barcos mais pequenos, entre 9 a 11 metros, a dois remos. Talvez os dois tipos de barcos tenham coexistido durante alguns anos, mas não temos datas certas. Nessa altura viam-se muitos pescadores desempregados nestas praias. No Fura- douro, por exemplo, homens e mulheres andavam a acartar areia ou a apanhar lenha no

190 mato para sobreviverem. Os homens que mandaram fazer os novos barcos a dois remos, muitos deles tinham trabalhado nas companhas grandes. Eram homens que à custa do seu trabalho, espírito de luta e sacrifício tinhham juntado umas coroas para poder man- dar fazer um barco. Homens com iniciativa e capacidade de risco para montar a sua pró- pria empresa. Alguns deles acabaram também por montar o seu café ou restaurante na praia, ou fazer uma casa grande para alugar aos turistas durante o Verão. Enquanto es- ta geração se mantiver à frente das companhas, homens habituados a enfrentar a adver- sidade com espírito de luta e sacrifício, só vão desistir quando ficarem mesmo sem pes- soal para trabalhar. O que explica em parte o facto da arte xávega ainda existir hoje em dia. Voltando atrás: as companhas a dois remos alastraram rapidamente. Estes barcos mais pequenos, a dois remos, usavam redes mais pequenas e trabalhavam com menos pessoal. Eram companhas de vinte e poucas pessoas, muitas vezes unidades quase fa- miliares onde as mulheres também participavam. Os patrões não tinham dinheiro para pagar salários, o pessoal recebia um quinhão do produto da pesca. Houve companhas que recomeçaram a puxar as redes à força de braços e só pas- sados uns anos, depois de verificarem que a coisa dava resultado, é que voltaram a me- ter bois. A introdução dos motores foi rápida. Era um benefício evidente, poupava pes- soal e muito suor aos remos, além de permitir trabalhar com mar mais picado. Mas con- tinuavam à mesma a precisar de homens aos remos para manter o barco aproado às ondas até passarem a primeira linha de rebentação e ganharem embalo a motor. O que daí resultou foi uma forma híbrida: um barco a motor que arranca a remos. Depois de passarem a primeira linha de vagas amarram os remos, que ficam a planar sobre a água durante o resto da viagem. Mas se o motor falhar, como de vez em quando acontece, recorrem aos remos. Avançando agora no tempo, ao olhar para o panorama da arte xávega em Portu- gal em 1994, e correndo a costa de norte a sul, deparámo-nos com o seguinte cenário: Nas praias mais a norte - Espinho, Esmoriz, etc. só trabalhavam com tractores. Na Torreira continuavam a trabalhar com seis juntas de bois, à antiga. Na Vagueira, a sul de Aveiro, havia várias companhas que usavam tanto os bois como os tractores. Is- to apesar de muitos dos homens mais novos e inclusivamente alguns dos sócios já te- rem trabalhado no estrangeiro, verem televisão em casa e irem à discoteca... Na Tocha há uma companha de velhos que trabalha lado a lado com uma com- panha de gente nova que decidiu meter rodas no barco para arrastar mais o barco na areia sem ter o trabalho de acartar varas e rolos. Na Costa de Lavos, a sul da Figueira da Foz, há uma companha de um homem mais velho que trabalha à antiga e uma com- panha que só se aguenta com os miúdos durante as férias da escola. Nessa um dos só- cios, que já esteve emigrado, improvisou um reboque como rampa de lançamento para meter o barco à água. Em Pedrogão uma das companhas só pesca de manhã à noite porque durante o dia o pessoal anda na fábrica. Em Vieira de Leiria mandaram fazer barcos mais peque- nos, com cerca de sete metros, à medida que o pessoal ia fugindo. Depois mandar fa-

191 zer meias-luas de quatro metros. Em 94 havia umas companhas a pescar com os barcos maiores e outras com os mais pequenos. Uma vez trouxeram para a Vieira um barco da Nazaré mas a experiência correu mal e por isso respeitaram sempre a forma tradicional do saveiro, mesmo nos barcos mais pequenos. Na Nazaré restavam quatro companhas de velhotes, que iam ao mar com barcos rasteiros e continuavam a puxar as redes à força de braços, com ajuda das mulheres e outro pessoal da praia, que depois leva um quinhão de peixe para casa. Em Melides há uns homens novos que começaram a dar uns lanços durante o Verão com uma rede pe- quena de arrastar para terra, embora não tivessem licença. No Algarve ainda havia uma companha de velhotes, na zona de Faro, a trabalhar com um guincho fixo. Alguns dos inventos mais exóticos que encontrámos, como sejam o barco com rodas ou o reboque a servir de rampa de lançamento, podem ser considerados moder- nices marcadas pelo espírito de novidade dos tempos de hoje. Mas se bem que todas as pessoas têm uma certa resistência à mudança, com o seu engenho e capacidade de in- venção o Homem está sempre a experimentar novas maneiras de fazer as coisas, intro- duzindo pequenas variantes no seu trabalho do dia-a-dia, num processo talvez algo pa- recido com as mutações aleatórias que dão origem à evolução das espécies. Hoje em dia as praias da costa norte onde vivem os pescadores da arte xávega não são comunidades isoladas. Os pescadores estão sempre a falar da pesca, a espreitar o lanço dos outros, e se a companha ao lado pesca mais do que eles uns dias a fio estão sempre a tentar perceber porquê. Tentam ver se deviam dar os lanços mais ou norte ou mais ao sul, ou mais ao largo ou mais a terra, se o outro tem a rede maior ou porque é que a rede do outro pesca melhor. Quando a pesca não lhes corre bem durante umas se- manas a fio e os outros estão a apanhar peixe, são capazes de pegar no barco e mudar de zona de pesca, ir trabalhar para ao pé dos outros. Esta competição e rivalidade cons- tante, movida pela pressão da sobrevivência, faz com que os pescadores da arte xávega estejam sempre predispostos a adoptar as práticas das companhas mais próximas quan- do vêem que estas pescam mais do que eles. Se os pescadores de Mira apanharam carapau, os da Vagueira sabem no mesmo dia por causa dos peixeiros. O boca-a-boca funciona como se houvesse uma rede de postos de vigia ao longo da costa, de maneira que quando uns apanham carapau os das outras praias mais próximas tentam fazer-se ao mar logo que podem. Quando a com- panha de gente nova da Tocha meteu rodas no barco, os pescadores da Vagueira vêm a saber e dizem que um dia hão-de ir lá ver se aquilo dá resultado ou não. Não devemos subestimar a resistência à mudança. Um homem da Vagueira, con- hecido por Alberto das Barbas, por sinal um indivíduo com estudos, que hoje é escrivão e cresceu fora do meio da pesca, conta-nos que os de Esmoriz começaram a usar trac- tores muito antes deles. Um dia ele foi a Esmoriz ver como é que os outros trabalha- vam e voltou impressionado, a pensar meter tractores para a companha que ele tinha na altura. Começou a falar disso com os outros patrões de companha, homens com muito mais experiência de mar do que ele, e todos lhe disseram: “Eh Alberto, és maluco, não te metas nisso. As praias lá são outras. Isso aqui não dá nada”. Ainda por cima toda a

192 gente se lembrava de uma experiência com um tractor do exército que tinha dado mau resultado porque as lagartas davam cabo das redes estendidas na areia. Mas o Alberto tinha visto que os de Esmoriz conseguiam dar muito mais lanços num dia com os tractores e arriscou à mesma. Claro que fez asneiras, nos primeiros tempos. Mas diz que nos dias quentes de verão, enquanto as outras companhas davam dois lanços ou três e ficavam com os bois esfalfados, ele dava aos quatro, cinco e seis lanços por dia. “Era os velhos todos nos cabeços, a olhar. Aquilo deu-me um gozo... No ano seguinte as companhas todas meteram tractores”. O que este episódio da introdução dos bois na Praia da Vagueira ilustra é, por um lado, a resistência à mudança face a notícias de praias distantes, por outro a rapidez de imitação da prática da companha ao lado quando essa prática dá resultado. O indivíduo que introduziu a nova prática é um homem que passou por outra praia e viu como é que eles lá trabalhavam, um fulano com iniciativa e capacidade de arriscar. Mas os outros patrões, mais velhos, sobretudo os que fundaram as companhas a dois remos após o de- saparecimento das companhas grandes, são muitas vezes homens com poucos estudos mas inteligentes, empreendedores e com capacidade de risco. Esta resistência à mudança conjugada com a rivalidade e imitação de práticas que dão resultado nas companhas mais próximas explicam que haja uma certa uniformida- de de práticas em cada praia: nas praias ao norte todas as companhas usavam tractores em 1994, na Torreira ambas as companhas trabalhavam com seis juntas de bois à anti- ga, na Vagueira várias companhas usavam bois e tractores, em Mira todas as compan- has usavam tractores, e por aí fora. A companha do João da Murtosa, na Vagueira, era das que trabalhavam com duas juntas de bois em 1994. Os bois ganhavam à parte, tal como o pessoal e os patrões que são donos do barco e das redes. O Zé, que tinha uma junta, estava farto de apanhar erva para os bois. E como a safra correu mal achou que os bois não compensavam. Vendeu- os no fim da safra para acabar as obras da casa. A Cláudia, que tinha outra junta, tam- bém estava farta de bois até à cabeça. Casou e vendeu a junta dela. Nessa altura o João da Murtosa comprou um tractor grande, mais potente. Pelo menos os tractores não dão trabalho durante o inverno, enquanto os bois têm de se alimentar todos os anos. O ano de 1995 foi o último em que trabalharam com duas juntas de bois na Praia da Vagueira. A outra companha que também trabalhava com duas juntas seguiu o mesmo caminho. Em 1996 uma das companhas da Torreira desistiu dos bois e meteu tractores. Es- te ano de 1997 a outra companha era para desistir também. Só não desistiu porque a Câ- mara, a pensar no turismo, lhes ofereceu um subsídio para continuarem a bois. Mais uma vez o processo de mudança, uma vez iniciado por uma companha, teria sido logo imitado pela outra companha. E assim termina era dos bois na arte xávega. Hoje em dia já há praticamente só uma companha a trabalhar com bois em toda a costa, e é porque recebe um subsídio da Câmara para esse efeito. Em relação ao antigamente, podemos apenas especular. Sabemos que antiga- mente havia comunidades de pescadores muito isoladas na costa centro e norte de Por-

193 tugal. Mesmo assim, o comércio do peixe abria sempre linhas de comunicação com o interior. As mulheres que iam vender o peixe pelos casais levavam as boas e más novas da pesca. Entre os aglomerados mais próximos as notícias espalhavam-se. Muitos dos pescadores da xávega eram pescadores-lavradores. Outros emigravam durante o Inver- no para alimentar a família. Os povoados de palheiros espalhados pelo areal, que tive- ram origem na migração dos pescadores da arte xávega, mantinham durante muito tem- po ligações com as comunidades de origem. Não eram portanto comunidades fechadas. Ao que parece no século XVIII havia comerciantes da Galiza a vender peixe no norte de Portugal. O processo de difusão de novas práticas seria porventura lento, mas mais cedo ou mais tarde a notícia de novas modalidades de redes e técnicas de pesca acabaria por di- fundir-se por toda a costa. A ameaça da fome e a luta pela sobrevivência pressionavam à adopção de práticas mais vantajosas. E é provável que algumas das características do processo de adaptação e mudança que observamos em tempos recentes também tives- sem influência antigamente na adopção de novas práticas. O que é que se passou ao certo com a introdução das “artes novas” e de técnicas de salga mais eficazes na costa norte de Portugal no século XVIII? Deixamos esta questão em aberto.

194 ARREDOR DO POLBO. DO MAR Á MONTAÑA

Xosé Antón Fidalgo Santamariña Facultade de Humanidades: Área de Antropoloxía Social Universidade de Vigo: Campus de Ourense

I. ASPECTOS MORFOLÓXICOS, BIOLÓXICOS E ECOLÓXICOS DO POLBO 1. Aspectos morfolóxicos do polbo común O polbo (do grego polys + pous > polypous > lat. polipu > gal. polbo) da espe- cie Octopus vulgaris é o que máis consumimos en Galicia1. Capturado polos nosos pes- cadores de baixura e preparado e servido polas polbeiras tradicionais polas feiras, ro- marías e festas do interior do País, esta clase de polbo chegou a converterse nun expo- ñente significativo da tradición culinaria da Galicia rural. Desta clase de polbo existe un número semellante de machos e femias. Os ma- chos teñen o terceiro brazo da dereita máis curto2 e presentan no segundo e terceiro pa- res de brazos de cada lado unha ventosa, polo xeral a oitava, dun tamaño máis grande cós demais. As femias carecen desta ventosa dos machos e os seus brazos rematan to- dos en punta afiada. A esta especie de polbo dáselle polas zonas costeiras galegas nomes variados, dos que citarei os ofrecidos na obra A pesca en Galicia, onde se constata que na zona da Guarda (Pontevedra) lle chaman “polbo da praia” e “polbo da costa”; en Mugardos recibe o nome de “pulpo cuberto” ademais dos anteriores; polas zonas costeiras de Bueu, Península do Morrazo, Portonovo, O Grove, , , Aguiño, Mogor, Muros, chámanlle simplemente “polbo”; “pulpo da pedra” na zona costeira de Noia (A Coruña) e tamén na de Foz (Lugo), onde igualmente recibe o no- me de “pulpo cuberto”; na zona costeira de Ribadeo (Lugo) esta especie de polbo ta- mén se denomina “gullón” (Cf. VARIOS, 1983:163). Como calquera outra especie de cefalópodo, o corpo do polbo común presenta si- metría bilateral e pódese dividir en dúas partes: a anterior, chamada cefalopodio, que

1 Ó seu lado atópanse outras especies de polbo igualmente abundantes como as Octopus salutti, que se coñece comunmente co nome de “pulpón”; os exemplares presentan uns tentáculos máis longos e delga- dos cós da especie vulgaris. A especie Eledone cirrosa, coñecida popularmente co nome de “polbo cabe- zudo” e tamén cos de “pulpo blanco” e “pulpo de altura”, esta especie presenta un tamaño máis curto có das especies vulgaris e salutti e uns tentáculos delgados e afiados nas súas extremidades, que están pro- vistas dunha soa fila de ventosas. A especie Eledone moschata, que é menos abundante que a anterior e conta coma ela cunha soa fila de ventosas nos brazos. Hai aínda outras varias especies de polbo que pobo- aban as costas dos océanos, entre as que se achan: Octopus macropus, Octopus defilippi, Octopus maya, Octopus briareus, Octopus joubini e outras varias. 2 Contando co animal disposto en sifón, isto é, co lado ventral cara a abaixo.

195 consta dunha cabeza e dunha coroa de apéndices móbiles (brazos); e a posterior, ou vis- ceropáleo, que comprende o manto e as vísceras. O polbo agrúpase nunha única orde, a dos octópodos (oito brazos), e as características morfolóxicas máis significativas do animal poden quedar sintetizadas como segue: a) Unha cabeza cun par de ollos ben desenvolvidos, situados lateralmente, provis- tos dun cristalino e unha estructura córnea que os recobre. Unha boca situada na base dos brazos, que nos exemplares adultos vai provista de dúas mandíbulas quitinosas ou pico, coas que corta as presas ou as inmobiliza proporcionándolles unha dentada nas zo- nas vitais. O polbo común (octopus vulgaris) presenta unhas mandíbulas co bordo ante- rior dentado, no que os dentes presentan unha forma cónica. Na boca a rádula traballa coa mandíbula actuando como unha lima para fura-las cubertas dos crustáceos e molus- cos de que se alimenta e tamén facendo de transporte dos alimentos da boca ó esófago. b) Trala boca ábrese un aparato dixestivo no esófago, que, unha vez no viscero- páleo, se abre nun buche ou directamente no estómago, e despois está o cego e o intes- tino, que se abre no ano, situado na parte ventral anterior do manto. c) Un sistema circulatorio cerrado, que consta dun corazón capaz de impulsa-lo sangue a través das principais arterias do animal; e un sistema nervioso formado por distintos acúmulos neuronais (os lóbulos cerebrais), capaces de controla-las funcións motoras, de análise da información, memoria e decisión necesarios para captura-las presas, e para vivir no seu medio. d) Unha cor de pel que pode chegar a ser moi variada dependendo da cor dos cro- matóforos que posúa o animal e do tipo de dieta prioritaria que caracterice a alimenta- ción habitual do polbo. e) Un manto protector e soportador dos órganos e vísceras do animal. É a carne do polbo, que consta de cinco capas de tecido distinto, que tecnicamente se denominan: epitelio externo, túnica externa, tecido muscular, túnica interna, servicio visceral. Co calor aumenta o espesor do manto á custa de encollerse no sentido lonxitudinal. É por isto polo que o vemos encollido e espeso cando as polbeiras o mostran como reclamo de acabado de cocer. A composición química do manto está ben estudiada polo equipo de A. Guerra, do instituto de Investigacións Mariñas de Vigo, e caracterízase por un al- to contido en auga. Arredor do 78% de auga, o 17%, de proteínas, o 1,2% de lípidos, o 1,2% de minerais e 0,8% de glícidos.

2. Aspectos biolóxicos da especie: o ciclo vital do polbo común Cando están maduros, os machos e as femias achéganse á costa para a copula- ción e posta de ovos. Dado que xa viven preto dela non precisan facer grandes despra- zamentos para desovar. Pódese dicir, en liñas xerais, que os machos son máis precoces que as femias en chegar á madurez sexual. Os informes dos biólogos mariños falan de machos maduros cando pesan menos de 200 gramos, mentres que as femias maduran máis tarde, posiblemente despois de supera-los 800 gramos de peso. Tódalas áreas de posta aparecen localizadas preferentemente en zonas próximas á costa, aínda que tamén poden afastarse, estendéndose ata os 80 e 85 m de profundidade.

196 No tocante á época de desova, sábese que varía un pouco segundo as zonas e pa- rece influír sobre todo a temperatura e a salinidade das augas. Na costa de Galicia abar- ca un longo período que vai de febreiro ata outubro, centrándose a fase de maior acti- vidade sexual a finais da primavera e verán (GUERRA, 1984:346). Este período de de- sova acúrtase un pouco nos caladoiros do Mediterráneo catalán, onde abarca dende marzo ata setembro, constatándose que “a época de maior actividade sexual coincide cos meses de maio, xuño e xullo” (GUERRA, 1975:410). Trátase dun período similar ó que establece J. Tanaca para as poboacións de polbo común (Octopus vulgaris) da costa este da península de B¯os¯o en Xapón (TANACA, 1958:601-607). En canto ó pol- bo común do banco sahariano, sabemos, por un traballo de García Cabrera, que os exemplares máis precoces adiantan a marzo o empezo do período de maior actividade, e a xuño os máis atrasados, sendo abril e maio os meses centrais (Cf. GARCÍA CA- BRERA, 1969:75-103). No que atinxe á fecundación, nos machos os espermatozoides producidos polo testículo son empaquetados en espermatóforos producidos polas glándulas asociadas ó testículo ou glándulas espermatofóricas e son almacenados na bolsa de Nedham, onde permanecen ata ser expulsados no momento da posta. Nas femias o ovario desemboca nun ou dous oviductos ós que pode ter asociadas glándulas productoras de substancias que envolven o ovo, que serven para pegalo ó substrato onde se fixa. A fecundación adoita ser externa, depositándose os espermatóforos en distintas partes das femias me- diante un brazo modificado do macho chamado hectocotilo. A posta realízase unha vez ó ano e unha vez na vida dos exemplares. Só excepcionalmente algunhas femias con- seguen recuperarse e madurar para desovar de novo ó ano seguinte. Debido á alta taxa de mortalidade, o número de ovos, aínda que variable, ten que ser grande. Chegouse a contar ata 402.000 ovos nunha femia madura, aínda que é máis común valores inferio- res comprendidos entre 130.000 e 260.000. Tamén se ten observado que “un macho po- de copular con varias femias e que transfire os espermatóforos, dende o seu aparato xe- nital ó da femia, ó traverso da canle do hectocolito e valéndose da língula. A cópula po- de durar unha hora ou máis, período no cal o macho deposita, preto da saída dos oviductos, varios espermatóforos, a exaculación dos cales é intermitente. Unha vez nos oviductos, e mediante contracións peristálticas, os espermatóforos pasan ás glándulas nidamaterias, onde ceiban ós espermatozoides que fecundan ós óvulos” (GUERRA, 1979:80). No período embrionario as femias non comen, e despois da eclosión dos ovos quedan en tal estado de extenuación que non se poden recuperar para desovar de novo no mesmo período; e morren polo xeral desovando unha soa vez na vida. Unha vez nacidos, os polbos deben crecer e madurar. A primeira etapa de vida é a máis crítica posto que a mortalidade nos estados máis cedos adoita ser moi alta de- bido á alta competencia polo espacio, a alimentación necesaria e, sobre todo, a que es- tes cefalópodos novos adoitan ser voraces depredadores. O desenvolvemento do polbo pasa por varias etapas de crecemento, das que a primeira fase é embrionaria, tranfor- mándose posteriormente os embrións en larvas3, que nalgunhas especies de polbos pa-

3 Unha larva (de polbo) é, en sentido amplo, un estadio de desenvolvemento dun exemplar xuvenil an- tes de adquiri-los caracteres de adulto.

197 récense máis ós ascendentes adultos ca noutras4. A taxa de crecemento durante o pe- ríodo embrionario e larvario resulta difícil de precisar, aínda que se sabe que é rápido debido a que nun ano poden alcanzar pesos por riba dos 3 quilos, chegando algúns exemplares a conseguir tallas moi grandes5. As observacións levadas a cabo sobre es- ta especie por A. Guerra na costa Atlántica de Finisterre (Cf. GUERRA, 1981), e na do Mediterráneo catalán por K. Mangold-Wirz (Cf. MANGOLD-WIRZ, 1963) e por A. Guerra (Cf. GUERRA, 1975:397-416), mostran que o proceso de desenvolvemen- to e maduración sexual do polbo común é similar en ámbolos biotipos, comprenden- do o devandito crecemento e maduración varias fases, que son nas femias as de: In- madurez, Desenvolvemento-predesova, Madurez e Posdesova, e nos machos as de: In- madurez, con espermatóforos (ou madurez) e posdesova. Por outro lado, sabemos por J. M. e J. Wells que factores ecolóxicos como a luminosidade, a temperatura e a sali- nidade das augas poden influír nestas fases de desenvolvemento e maduración sexual do polbo común (Cf. WELLS e WELLS, 1959:1-33). En relación coas femias, A. Guerra comprobou igualmente que a fase de inma- durez “corresponde a femias inmaduras onde os seus ovos son dun tamaño inferior a 0,7 mm, o ovario moi pequeno e branco e as glándulas estreitas e sen zonación”; a fa- se de desenvolvemento-predesova represéntana “femias en desenvolvemento-prefeza, nas que os ovos miden entre 0,7 e 1,8 mm, o ovario é maior e as glándulas mostran un- ha típica rexión denticulada de intensa cor branca”; a fase de madurez é o período de desenvolvemento sexual das femias maduras no que o “seu ovario é moi voluminoso e o tamaño dos ovos oscila entre 1,9 e 2,4 mm; as glándulas oviductais son de maior ta- maño que nas etapas precedentes”; por último, a fase de posdesova representa ás fe- mias co ovario fláccido e sen ovos, que son “fácilmente recoñecibles porque a súa gó- nada se atopa en clara regresión (Cf. GUERRA, 1975:409). En canto ós machos, a fa- se de inmadurez comprende o estado en que o animal carece aínda de espermatóforos; a fase con espermatóforos ou madurez6, que empeza a partir do momento en que o animal inicia o almacenamento de espermatóforos na bolsa de Nedham7; e a fase de

4 En varias especies de polbos de ovos grandes e larvas bentónicas, estas parécense moito ós adultos, e, en cambio, nalgunhas outras de ovos pequenos e larvas planctónicas, estas parécense moito menos ós as- cendentes. Por esta razón a estes descendentes chámaselles “larvas planctónicas” e a aqueles “xuvenís ben- tónicos”, evitando aplicarlle-lo termo larva (Cf. GUERRA e PÉREZ GÁNDARAS, 1984:9). 5 Constata A. Guerra que “o tamaño máximo […] que pode acadar un polbo no Mediterráneo é de 30 cm de talla (lonxitude dorsal do manto) e arredor dos 11 Kg de peso, mentres que no Atlántico centro-oriental chega ós 40 cm e 20 Kg. Os maiores polbos capturados no Mediterráneo, e debidamente referenciados, eran machos e nunca sobrepasaron os 12 Kg [...]. No Atlántico, nós mesmos poidemos observar un macho de 14 Kg, cunha lonxitude total de 1,60 m” (GUERRA, 1979:82). Pola miña parte engadirei que varios dos informantes pescadores de polbo manifestaron capturar nalgunha ocasión, nas rías galegas, exemplares de polbo de 7, 8 e 9 quilos de peso. Aínda que se trata de pesos e tamaños que aparecen moi por debaixo dos que proporcionan os nosos científicos nas súas investigacións, xa son merecedores da nosa mención. 6 Prescíndese do termo “madurez” nos machos e subtitúese polo de “con espermatóforos”, posto que se descoñece o número de espermatóforos mínimo que se necesita para que un macho estea realmente maduro. 7 De acordo coa hipótese de Ángel Guerra “os machos están maduros a partir do momento en que con- tan cuns poucos espermatóforos almacenados na bolsa de Nedham” (GUERRA, 1975:408).

198 posdesova, que corresponde á fase en que os polbos maduros se desprenderon dos es- permatóforos por emparellar. Rematada a última fase de desenvolvemento sobrevén a morte do animal. Nas fe- mias a morte adoita producirse na fase de posdesova, despois da eclosión dos ovos. En todo caso, as máis lonxevas non superan os dous anos de vida, e os machos poden du- rar algo máis que as femias.

3. Aspectos ecolóxicos: área xeográfica e hábitat mariño do polbo Aínda que se trata dunha especie estrictamente litoral, o polbo é un molusco cos- mopolita moi abundante en augas temperadas do Atlántico oriental e occidental, do Me- diterráneo e do Pacífico oriental e occidental. É unha especie sedentaria que fai uns des- prazamentos curtos polo día e máis longos de noite, gregaria no sentido de que viven moi xuntos aínda que independentes uns doutros, e territorialista, o que os leva a de- fende-la súa zona impedindo que outros se mesturen. Tradicionalmente aparecían fa- cilmente en plena area (cunchais), alimentándose das diversas variedades de mariscos dos areais, pero hoxe co devastador arrastre dos barcos maiores non atopan un lugar se- guro onde desenvolverse normalmente. Os pescadores de polbo teñen que acudir ós si- tios areosos, rochosos e incluso semilodosos, onde agora habitan. Polo que respecta ó polbo que nos é máis familiar, o Octopus vulgaris, trátase dunha especie “estrictamente litoral que rara vez baixa máis alá dos 150 m de profun- didade” (VARIOS, 1992:269). Esixe para vivir unhas condicións de salinidade que se cifran sempre superiores ó 27/1000 e unha temperatura de non menos de 6º C, situán- dose a óptima entre os 10º e os 20º C. Tamén precisa un PH e concentración de osíxe- no adecuados, que posúen as augas das rías e costas onde viven e se reproducen os membros desta especie. Pero condicións desta natureza posúenas numerosas augas ma- riñas que espallan a especie pola maior parte dos litoriais do mundo. Servíndose das achegas de varios investigadores e das súas propias, A. Guerra delimita do seguinte mo- do a área xeográfica do polbo común. Escribe o investigador:

No Atlántico oriental, o Octopus vulgaris pódese atopar dende as costas inglesas deica o cabo de Boa Esperanza (Rees, 1950), si- tuándose os lindeiros da súa distribución septentrional nas badías de Dublín e Liverpool, probablemente en relación coa isoterma de 6ºC na auga do fondo (Rees e Lumbi, 1954). A especie é común nas costas me- ridionais inglesas e máis en toda a costa francesa. Ó sul do mar do Norde ten sido citada nas costas belgas, holandesas e alemanas, pero non se atopa nas costas danesas, suecas e noruegas (Rees, 1950). Nas costas atlánticas españolas e portuguesas é común dabondo (Magaz, 1934, Nobre, 1932), tendo sido así mesmo citado nas illas Madeira e máis na costa noroccidental africana, onde existe a pescaría desta es- pecie máis importante do mundo, que abrangue dendo o cabo Bojador deica o cabo Branco e da que se teñen tirado, entre 1964 e arestora,

199 de 80 a 100 milleiros de toneladas anuais. No Atlántico occidental a especie exténdese dende as costas de Carolina do Norte deica o sur da Arxentina. Moi frecuente en todo o Mediterráneo, a historia da pesca- ría do polbo e mailos métodos de captura remóntanse ó tempo dos gre- gos, sendo xa descritas por Aristóteles. As capturas máis abondosas lé- vanse ó cabo na conca central e máis na zona occidental do Medite- rráneo. No Pacífico ourental distribúese dende Alaska deica as costas do sul de Chile, se ben non constitúe pescarías de importancia comer- cial. No Pacífico occidental, en troques, resulta abondante e péscase con fartura nas costas do Xapón e maila China, extendéndose deica Australia. No Océano Indico ten sido citada varias vegadas, pero non existen pescarías propias desta especie (Voss, 1973) (Cf. GUERRA, 1979:76-77).

Polo que respecta ás nosas rías e costa galegas, sabemos que o polbo que as po- boa non tolera variacións de salinidade moi grandes, e que non se atopa en augas con menos de trinta e cinco partes de sal por mil de auga, o que explica que soamente ache- mos polbo xunto ós demais cefalópodos -potas, luras, chocos-, cara á desembocadura das rías e no sector nerítico da nosa costa. Na ría de Vigo en concreto, onde a profun- didade máxima é de 45 metros, o polbo que saen captura-los pescadores vive entre os 4 e 33 na parte central e externa da mesma, nos fondos de lodo con abundantes restos de cunchas, area, pedras e algas. Tamén aparece boa concentración de polbos nas ense- adas de Limens e de Barra, nas zonas norte do extracto central da ría, nas zonas rocho- sas próximas ás illas Cíes e en varios puntos situados ó leste da illa de Toralla (GUE- RRA, 1984:346). Trátase dun hábitat moi similar ó que caracteriza aqueloutro que ha- bita nas rías de Pontevedra e de Arousa, onde para capturalo seguen empregándose variados aparellos e instrumentos de pesca tradicionais. O polbo é un carnívoro voraz, que pode comer ó día máis dun 6% do seu peso corporal. Aliméntase preferentemente de crustáceos, moluscos, peixes, podendo darse incluso o canibalismo. A partir das observacións levadas a cabo con eles en condicións experimentais, sábese que a dieta alimentaria dos polbos componse fundamentalmente de crustáceos, pero tamén de peixes e varios moluscos, e que non varía sensiblemente nin co tamaño, nin co sexo, nin coa época do ano, pero si pode variar coa profundida- de e características específicas do biotopo en que habitan. Polo que respecta ó polbo co- mún, achámonos diante unha especie oportunista que, segundo os estudios de A. Gue- rra, pode actuar “tanto como depredadora de numerosos tipos de organismos, como de preeira cando as circunstancias lle obrigan” (Cf. GUERRA, 1978:162). Por último, para pór remate a estas consideracións tanto morfolóxicas coma fi- siolóxicas e ecolóxicas da especie, noméanse as principais pesquerías de polbo común. Seguindo neste punto a A. Guerra (Cf. GUERRA, 1979:75-94), as zonas de captura im- portantes, nas que traballan as flotas de barcos dedicadas exclusivamente á captura de cefalópodos, serían as seguintes:

200 – As pesquerías das costas de África noroccidental, principalmente entre os 26º e 13º de latitude N. Aquí traballan as flotas de Corea, Xapón e España, con artes de arrastre de fondo, coas que se capturan moitas ducias de miles de toneladas anuais. – A pesquería do mar interior do Xapón. Nela practícase a pesca do polbo sobre todo coas artes de arrastre, pero tamén se fai con nasas, corricán, liñas e anzois, tendo cada arte o seu período de pesca. Os principais explotadores desta pesquería son os pes- cadores xaponeses. – A pesquería do Mediterráneo oriental e central. É unha zona onde o polbo se pesca coas artes de arrastre, con nasas e trasmallos de distinto tipo, con arpóns, anzois, etc. A esta zona van pescar polbo as flotas de España, Italia, Iugoslavia e Francia. – As pesquerías da costa atlántica americana (México, Brasil, Arxentina). As flo- tas que se dirixen a estas zonas empregan sobre todo as artes de arrastre na pesca do polbo. Pero interésanse tamén -e sobre todo- pola pesca doutras especies como por exemplo o camarón. – A pesquería das costas do atlántico nordeste (Inglaterra, Canal da Mancha, Francia, España, Portugal). Nesta zona o polbo tamén constitúe unha especie de im- portancia comercial; empréganse na pesca as artes de arrastre e outras. – A pesquería do litoral galego, onde o polbo foi sempre relativamente abundan- te, e a súa captura coa arte da raña veu sendo practicada dende hai séculos polos nosos pescadores de baixura.

II. ASPECTOS TECNOLÓXICOS: OS SISTEMAS DE PESCA DO POLBO 1. Antigüidade e control da pesca do polbo Dende moi antigo a pesca do polbo estivo sometida a determinados controis e restriccións de lugar, tempo e artes de pesca impostos polas Ordenanzas gremiais e os acordos de Xuntas de pesca destrictais que regulan cando, por onde e con que artes os pescadores podían saír capturalo. Dentro do ámbito da ría pontevedresa, nas Ordenan- zas do Gremio e Confraría do Corpo Santo e do Gremio de Mareantes de Pontevedra, recollidas por C. Sampedro (SAMPEDRO, 1896-1904), aparecen algunhas interesantes indicacións específicas sobre a pesca do polbo, que informan por onde e con que artes a levan a cabo os pescadores desta zona nos séculos XVI, XVII e XVIII. Xa daquela se lles restrinxían as zonas a onde ir capturalos, o tempo cando realiza-la pesca e os apa- rellos a empregar na captura desta clase de cefalópodo. No tocante ás zonas de pesca, na 1ª Ordenanza de 1552 prescríbese “por los vi- carios y mareantes, que ningún polveiro ansí de la villa de Pontevedra como de Marín e toda terra de Morraço e Combarro e Samieira e Rajo e Sangenjo e Portonobo e Aldán no sean osados de andar a los polvos de seis braças para dentro e toda la ría de Ponte- vedra e Aldán sopena de perder los aparejos e que se les queme el barco” (SAMPE- DRO, III, 1904:278); e a 19ª das Ordenanzas dadas en 1564 insiste na mesma prescri- ción dispoñendo que “ninguna persona que anduviera a tomar y pescar pulpos no pue- da pescar ni andar a ellos salvo de altura de seis braças para tierra” (SAMPEDRO, III, 1904:278). Tamén a Ordenanza 4ª de 1568 prohíbelles ós pescadores de polbo exercer

201 “su oficio si no fuere de seis brazos para tierra; y ni aún dentro de los seis brazos si en el punto donde pesquen hubiera Cercos” (SAMPEDRO, III, 1904:279). Dando un sal- to de case dous séculos, a Ordenanza 25ª das de 1750, de Sarmiento, formula a pres- crición de saír pesca-lo polbo a seis brazas de altura, dende Cabicastro e Udra para den- tro, e dende Festiñáns e San Cremencio cara á ría, “mientras lo hagan los Cercos” (SAMPEDRO, III, 1904:279). Tamén o tempo de pesca e as artes de pesca do polbo se atopan regulamentadas. No que atinxe ó tempo, pola 1ª das Ordenanzas xerais prescríbese pesca-lo polbo con calquera tipo de artes durante os tres meses de marzo, abril e maio, en que se está crian- do a especie (SAMPEDRO, III, 1904:279). Trátase dunha prolongada restricción que se mitiga na Ordenanza 4ª autorizando pescar durante eses meses de veda “llevando única- mente un cangrejo al extremo del cordel”, e na 5ª permíteselles pescalos “echando en lu- gar del cangrejo, una espiga de maiz, o bien choco, centolla u otro cebo semejante” (SAMPEDRO, III, 1904:280). A 2ª refírese ó emprego da raña e a 3ª ó da garabeta, cua- lificadas ambas de artes necesarias para a captura do cefalópodo. Aquela prescribe que “La raña, fuera de la temporada de veda, solo ejercerá su pesca en la costa, bajo pena de perderla con el pescado, para repartir su valor entre los pobres del Gremio”, e, en canto á garabeta, dise que “no ha de estar armada con más de un gancho, el cual tendrá, a lo menos, una pulgada de vuelta” (SAMPEDRO, III, 1904:279-280). Pero aínda soportan- do todas estas restriccións de ordenanzas gremiais e de acordos das Xuntas destrictais, o polbo sempre foi abundantemente pescado nas nosas rías, obedecendo á importante de- manda desta especie por parte dos habitantes do interior. Tal como deixou constatado M. Lobo sobre os pescadores da segunda metade do século XIX, estes facían “gran cosecha de pulpo que llevado a tierra no tienen más que curarlo al sol y enseguida venderlo a la Maragatería que toman a un ínfimo precio” (LOBO, fol. 165). Pero por esta época ex- portábase ó interior de León, Castela, Portugal, Arxentina e Brasil, onde tivo importan- tes mercados, así como a algúns países mediterráneos, dos que é un exemplo Grecia, que mandaba mercadores face-la compra do noso polbo común. Moitos pescadores de polbo actuais continúan empregando os vellos botes pol- beiros8 e as artes da raña e da garabeta, ás que se incorporaron outras novas buscando

8 É moi frecuente ver hoxe a un único home nas embarcacións dedicadas á captura do polbo, que sae de mañá e regresa ás catro ou cinco da tarde. Pero o desenvolvemento da tarefa non foi así tradicionalmente. Dende moi antigo á captura do polbo saíuse en pequenas embarcacións -chalanas, gamelas, dornas- tripu- ladas xeralmente por un mariñeiro e un ou dous mozos que se encargan de remar lentamente, a fin de que os aparellos cos que pesca vaian rastrexando polo fondo de forma conveniente para chama-la atención do polbo e para permitirlle ó pescador lanzalos e manexalos a conveniencia. Tradicionalmente estes pescado- res saían á captura do polbo nas anteditas “lanchas do polbo” ou “botes polbeiros”, que miden 3 e 4 m de quilla e empregan para a marcha remos manexados polos mareantes ou ben a vela cadrada (“vela latina”). Varios pescadores informantes seguen aínda confirmando a boa adaptación para a pesca do polbo destes pequenos botes. Recoñecen a tradición das escasas “dornas polbeiras” que xa quedan, empregadas sobre todo polos pescadores da illa de Ons, Ribeira e Carreira no desenvolvemento deste oficio; tamén a tradi- cional “curuana”, bote polbeiro empregado polos pescadores de Cangas, Baiona e A Guarda; e o chamado “bote polbeiro” e “burro polbeiro”, especial para a pesca con raña, que empregaban para este labor os pes- cadores de Bueu. Pero hoxe xa quedan poucos botes destes tipos, absorbidos polos actuais modelos de pla- nadoiras con motores fóra-borda e de barcos con motor incorporado, que facilitan o transporte de persoal e aparellos así como o desenvolvemento do oficio sobre o lugar de traballo.

202 unha maior eficiencia no desenvolvemento da actividade. Atópanse na actualidade dous procedementos complementarios encamiñados a satisface-la demanda actual desta es- pecie de crustáceo. Dun lado áchase a pesca de polbo que levan a cabo os nosos arma- dores en caladoiros das nosas costas e noutras moi afastadas, con series de nasas e pa- langres, e coas “artes de arrastre de altura”, é dicir, co emprego de redes resistentes de arrastre (rapeta, baca) tiradas por un ou dous potentes barcos de pesca; e doutro lado es- tá a pesca de polbo que continúan practicando os nosos pescadores de baixura nas no- sas rías e no litoral costeiro co emprego de pequenas embarcacións e os aparellos e ins- trumentos de pesca tradicionais. Aínda que estes pescadores de polbo de baixura seguen sendo abundantes, o volume de capturas de polbo é moi inferior ó alcanzado por aque- les que traballan nas pesquerías importantes do Mediterráneo, do banco canario e do Atlántico sur, co emprego das modernas artes de arrastre actuais. Pero uns e outros pro- fesionais do oficio son experimentados coñecedores das artes, aparellos e instrumentos de pesca do polbo, do manexo adecuado dos que empregan nas capturas, así como do comportamento dos membros da especie naqueles caladoiros concretos ós que se diri- xen para pescar.

2. Os vellos e os novos sistemas de pesca da especie Na procura de poñer orde á serie de datos de campo e de arquivo dispoñibles so- bre os artefactos que existen para a pesca do polbo, adóptase nun principio a vella dis- tinción que facía, no 1911, B. Rodríguez Santamaría, cando diferenciaba entre as artes, aparellos e instrumentos de pesca que empregaban aqueles pescadores da costa norte e noroeste de España nas primeiras décadas do século actual. Nas “Advertencias necesa- rias” do inicio do seu Diccionario... de... Pesca, avanzaba este investigador que tódolos artefactos que empregaban para a pesca os mariñeiros da citada zona ían aparecer cla- sificados en: “artes, aparejos e instrumentos de pesca, denominándose artes todos aque- llos que para su confección emplean redes; aparejos aquellos que emplean el anzuelo y el cordel, e instrumentos, los que sin emplear la red ni el cordel con anzuelos sirven también para pescar al facilitar el medio de poder hacerlo” (RODRÍGUEZ, 1911:11). A sinxeleza da clasificación representa a mellor base sobre a que estructurármo-la organi- zación dos nosos materiais, de cara a sistematiza-los sistemas actuais de pescar esta cla- se de cefalópodos. Pero fixémonos máis detidamente en cada unha desas artes, apare- llos e instrumentos diferentes dos que dispoñen aínda hoxe os membros do amplo co- lectivo de mareantes e mariñeiros que desenvolven o oficio da pesca do polbo común.

2.1. As artes de pesca do polbo O maior volume de pesca de polbo é o que se fai coas “redes de arrastre” (rapeta, baca), tiradas por un ou dous barcos que as levan rañando o fondo do mar (Cf. figura 1). Para fondos con cascallo e pedra emprégase unha rapeta que leva na súa parte antero-in- ferior unhas grandes esferas de metal, os “burlóns”, que ó rodar permiten salva-los obs- táculos que non sexan moi grandes. Para fondos limpos pódense empregar outras redes de arrastre, como a baca, que non ten tales proteccións. Ó pasar estas redes polos “jo-

203 Fig. 1: Redes de arrastre tiradas por un ou dous barcos. Adaptación de Artes de Pesca: Arrastre. Xunta de Galicia, Consellería de Pesca, 1988

veiros” (niño, cama guarida), onde se atopan os polbos, estes entran na rede e permane- cen metidos no fondo da arte (que chaman “cope” ou “copo”) ata que se extraian para o barco. Esta “arte de arrastre de altura” é a máis empregada hoxe polos grandes barcos arrastreiros que traballan nos caladoiros de altura mediterráneos, canarios e do Atlántico sur, que proporcionan a maior parte do polbo que se consume na actualidade. Ó polbo así capturado chámanlle a miúdo os meus informantes: “pulpo do Sahara”, “pulpo ma- rroquí” e “pulpo de altura”, que contrapoñen ó “pulpo da ría”, pulpo gallego”, “pulpo da costa gallega”, que capturan os nosos pescadores de baixura. Para a pesca do polbo, crus- táceos (cigala, nécora, centola) e outras especies de fondo (lirio, linguado, rapante, ro- daballo, faneca, merluza ou pescada e outros), os nosos pescadores tamén adoitan traba- llar coa rede de trasmallo. O trasmallo tradicional está formado por tres lenzos ou panos de rede, de diferentes mallas (de aí o seu nome), nas que quedan prendidos os polbos e peixes ó acudir ó reclamo do cebo. A rede do medio é máis estreita, máis longa e de máis caída, para que ó querer vencela os polbos a leven consigo e se enreden nas máis anchas,

204 que sempre son as exteriores. A arte fondéase fixa (ás veces solta) en fondos próximos á costa, e fano actualmente pequenas embarcacións de motor de 3 a 6 homes, que substi- tuíron á “dorna”, “curuana” e “bote polbeiro” tradicionais9.

2.2. Os aparellos de pesca do polbo Á parte das redes de arrastre e tramallos, os pescadores de polbo dispoñen de va- riados aparellos de pesca para realiza-lo traballo. Tradicionalmente empregáronse as “liñas para polbo”, que non son máis que uns finos fios dun calibre de 140 a 180 déci- mas, pois a máis delgada lastima os dedos, e no extremo instálanse os cebos que atra- en a atención do animal. Presentan distintas formas de disposición dos cebos, de aí os nomes diferentes que tamén adquiren, a saber: a raña ou rañeiro, a garabeta, o cotelo, a espiga, a gramalleira e a táboa do polbo, esta última foi empregada máis polos pes- cadores asturianos que polos galegos. a) A raña ou rañeiro: A raña é un aparello axeitado para traballar sobre fondos de area e de pouca profundidade (Cf. figura 2). Consiste nunha peza de madeira (xeral- mente un pao) de aproximadamente 18 centímetros de longo e máis ou menos un e me- dio de groso, chamado “cambelo”, sobre a que por medio de ligaduras se fixa unha pe- dra, algo oval (o “pandullo”, “seixo”10), que no seu centro por ámbalas caras ten un re- baixe, máis pronunciado nunha delas para que permita encaixa-la barriña de madeira. Sobre esta parte da pedra colócase un cangrexo ou nécora como cebo (“isco”, “fieira”),

9 No seguinte fragmento de entrevista obsérvase a diferencia entre quen sae a diario á pesca do polbo po- la ría de Vigo e aqueles que saen pescalo fóra, neste caso a flota que traballa no caladoiro marroquí. A in- formación provén dun segmento da entrevista mantida en 1992, na zona portuaria de Vigo, con dous in- formantes, un almacenista de peixe e outro distribuidor de polbo. Nun momento da entrevista o intercam- bio de comentarios entre eles transcorre do modo que se reproduce: Inf. 1: “En la zona de las rías gallegas se pesca con nasa, pero los barcos de arrastre lo hacen con red. Inf. 2: Yo no lo sé. Yo no sé con que lo hacen. Inf. 1: Sí, sí, por aquí lo hacen con nasa. Van con nasa a la ría, pero los barcos de arrastre van con red. Tienen unas mallas [pausa]. Ahora Marruecos, por ejemplo, cambió el tamaño de la malla de la red. Creo que lo pasó al tamaño 89 en Octubre. El tamaño 89 es el más pequeño de todos. Es el que va de 0 a 200 gramos de pulpo. ¡Claro!, se cogió mucho y entonces al quitar el pequeño, el grande disminuye. Hace mer- mar mucho la pesca. En el caladero marroquí deben estar ahora unos 900 barcos pescando [pulpo], de los que 600 son ga- llegos. Este barco de pesca va de una marea, generalmente de dos meses, descarga en Las Palmas y vende generalmente para Japón, o sino lo manda para arriba [Vigo] en contenedores. Pero quien lleva el merca- do general del pulpo que se pesca con artes de arrastre es Japón; quien marca los precios es Japón. O sea que si Japón compra el pulpo sube muchísimo. Pero también dependemos del dólar. Se depende mucho de como vaya el dólar, porque al pagar Japón en dólares, también la cotización del dólar influye mucho en el precio del pulpo [...]. Pero los barcos de pesca de altura también utilizan las nasas y el palangre en pesca del pulpo” (Extraído da entrevista a D. Manuel Cabaco Mariño (distribuidor de polbo) e a D. Lorenzo Gon- zález Gómez (almacenista). Vigo, xullo de 1992). 10 F. Eiroa del Río especifíca que “estas pedras son de forma oval, lisas e labradas pola acción do mar e a súa cor abrancazada. Os pescadores galegos coñécenas por ‘seixos’”, pero o seu nome pode variar nos portos próximos entre si (EIROA DEL RÍO, 1986:83).

205 Fig. 2.: A RAÑA é un antigo aparello de pesca-lo polbo. Actualmente as nécoras e os cangrexos substi- túense a miúdo por outros cebos máis económicos como os que emprega este pescador de Can- gas (Pontevedra)

coa súa parte plana cara a arriba, que se suxeita con fío á variña de forma que non lle estorbe ás patas do cangrexo e poida movelas con maior atracción. O aparello remata xeralmente en dous “ganchos” ou anzois11. Emprégase a ollo, é dicir, á vista dende em- barcación a remos. O pescador de polbos vai vogando a modo e o aparello vai rastre- xando preto do fondo de forma conveniente. O movemento das patas do crustáceo, in- tentando fuxir sen poder, é o que atrae a atención do polbo, que, ó observalo, o rodea cos tentáculos xunto coa pedra á que vai atado. Cada pescador pode manexar comun- mente dous aparellos deste tipo, un en cada man, na tarefa de pesca-lo polbo; pero o nú- mero a empregar non é uniforme, dándose o caso de levar, tres, catro e ata seis e máis aparellos o pescador na súa embarcación. Téñense observado diferentes variantes de raña empregadas polos pescadores de diferentes portos da costa galega e tamén formas variadas de levalas os pescadaores nas súas embarcacións cando saen ó mar. Na seguinte representación móstranse algúns tipos de rañas diferentes empregadas polos pescadores de diferentes zonas da costa galega. Cando se traballa con seis destes aparellos, o pescador lévaos amarrados: dous ás amuras, dous ós toletes do costado e dous pola popa. Os pescadores da ría de Ponteve- dra e da illa de Ons, recorda C. Sampedro, largaban polo xeral sete rañas, tres por un- ha banda e catro por outra, que atan algunha vez ós toletes e ós bancos do barco (SAM- PEDRO, 1904:270). Cando o pescador nota que o polbo fixo presa na raña hálao con tempero moderado ata a superficie tendo coidado que non toque o casco do barco, re- cólleo co salabardo ou truel, unha “especie de salabre hecho con un aro de madera del

11 Estes anzois do aparello non son para que os trague o polbo, como ocorre nos aparellos de pesca dou- tros peixes, senón para enganchalos se se desprende do aparello, facendo máis segura a pesca. A raña ta- mén pode levar anzois, e nese caso os informantes chámanlle “cotelo”.

206 que pende una manga de red en la que cae el pulpo si llega a soltarse; todo ello sujeto a un mango, también de madera, de poco más de un metro de largo” (BERNÁRDEZ, ca. 1930:568), e bótao sobre o barco. b) A garabeta: Trátase doutro tipo de liña con cebo Figura 3 a pero que se diferencia un pouco do precedente (Cf. figura 3a, 3b). Este aparello consiste nunha liña, que adoita ser de tanza, á que preto dun extremo vai amarrada unha pedra e na parte superior da mesma un cangrexo, e ás veces ó lado do cangrexo e tamén sobre a mesma pedra afírmase coa PINGUEIRA mesma ligadura un anaco de peixe de carne dura, por exemplo de chicharro. O anaco de liña que colga dende a instalación do cebo recibe o nome de “pingueira”, e tal co- mo expresa sobre ela Eiroa del Río, en augas pouco pro- fundas adóitase amarrar á “pingueira” outro cangrexo po- GARABETA las patas de atrás do mesmo; e se se traballa en augas máis profundas (máis de 15 brazas), no lugar do cangrexo amá- Figura 3 b rrase unha poteira de catro anzois, en previsión da posibi- lidade de que o polbo solte o cangrexo por ser maior a du- ración do tempo halado e quede enganchado nos anzois (Cf. EIROA DEL RÍO, 1986:87). No momento en que o pescador sente a presión do polbo na liña, hálaa sen pausa e con velocidade moderada coidando que non se lle ache- gue ó casco da embarcación para que o polbo non poida adherirse coas súas ventosas, o que faría moi difícil a súa captura. Ó te-lo polbo ó alcance do salabardo (truel, gana- pán), captúrase con este e métese a bordo. Xa dentro o pes- GARABETA cador crávalle o chamado en Aldán (Pontevedra) “espi- cho”, entre ollo e ollo ou introducíndollo pola boca. Figura 3 c Un complemento destes dous aparellos descritos é a estronca (Ons), cebeiro (Raxó) ou can, que ten por función desatasca-la raña e a garabeta que queden enganchadas de- baixo dalgunha pedra ou nas aberturas entre elas. Consiste noutra liña atada a un pao como de trinta centímetros de longo e a este unha pedra regular, que baixan guiadas da li- ña da raña atascada. Déixase caer varias veces co peso da pedra sobre aquela, e con este obrígalle a cambiar de posi- ción e a librarse do atascamento. c) O cotelo: É outro aparello a mencionar, axeitado para pescar nas zonas rochosas e fondos con cascallo (Cf. COTELO figura 3c). O cotelo vén a ser como unha raña sen anzois. Consiste nunha peza formada por un anaco de madeira (normalmente un pao) duns dezaseis centímetros de lonxitude, ó que se lle amarra un cordel que serve para halar. No centro vai un cangrexo que fai de cebo, enganchado de

207 Figura 3 d forma invertida á peza de madeira por medio dunha goma elástica cruzada. Ó carecer de anzois ou ganchos, o apare- llo ofrece maiores posibilidades de non engancharse nas rochas e cascallos do fondo. d) A espiga: Outro aparello moi empregado polos pescadores das rías galegas foi a espiga (Cf. figura 3d). Emprégase para pescar dende terra, e tamén en barco sobre fondos con cascallo e rochosos. Consiste nunha espiga de millo atada a un cordel dunha lonxitude adaptada ó fondo onde se pesca12. Esta espiga de millo faise pasar por dian- ESPIGA te das rochas dende un barco parado ou marchando a mo- do por onde se sospeita que están os polbos, e cando o ani- mal ve a espiga agárrase a ela sen soltala ata atoparse a bordo do barco ou en terra. No caso de que o polbo trate de abandona-la súa presa, se está preto da superficie trátase de capturar mediante un truel ou salabardo, ou tamén co bicheiro, que igualmente se empregaba con este fin. e) A táboa do polbo: Este aparello usáro- Figura 3 e no tradicionalmente os pescadores de polbo dal- gúns portos asturianos (Cf. figura 3e). B. Rodrí- guez Santamaría describiuno deste xeito: “Se compone de una tabla de forma rectangular, de dos centímetros de grueso, de cualquier clase de madera, en la que se fija una planchuela de hie- rro por la parte de atrás, a fin de que la haga ba- jar al fondo, y en la parte delantera o frente lle- va tres anzuelos de los de merluza o congrio mi- rando hacia el fondo, fijándose en su parte alta Táboa do Polbo un aro de alambre, al que se amarra un cordel largo. Se emplea desde un bote, en el que se va Figura 3 f bogando poco a poco, y al halar del cabo hace arrastrar la ta- bla por el fondo, enganchando los pulpos en los anzuelos, a los cuales se les coloca de antemano un cangrejo vivo, que sirve de cebo” (RODRÍGUEZ, 1911:187). f) A gradella: Máis que aparello para capturar polbos, a gradella é o recolledor dos principais tipos de “liñas do pol- bo”; os pescadores deste cefalópodo coñécena tamén co nome Gradella de “grade” (Cf. figura 3f). No momento de hala-las liñas, du- rante a pesca ou ben ó final do traballo, o pescador emprega este aparello para deixalas recollidas e dispostas para o seguinte uso.

12 “Teño usado a raña, o bichero, a nasa para ir ós pulpos [...] si, si, si a espiga tamén se empleaba, os da parte de Montalbo baixaban das aldeas coa espiga leiteira para os pulpos” (Información de D. Reiner Re- quejo Escudero. Pescador de baixura da ría de Pontevedra. 77 anos. Combarro (Poio, Pontevedra). Ano 1995).

208 2.3. Os instrumentos Como instrumentos de captura do polbo pódense mencionar: o gancho e o bi- cheiro, o espello, a lañeira, a nasa, o escaravello e o palangre. a) O gancho e o bicheiro:O gan- cho é un instrumento axeitado para pes- Figura 4 a car en zonas de pouca auga e rochosas, isto é, para a “pesca a la vista” (Cf. fi- gura 4a). Consiste en “una varilla de alambre de uno o dos centímetros de grueso formando en un extremo una asa que sirve para meter la mano y agarrar la vara o gancho, y en el otro un anzue- lo para que, una vez enganchado el mo- lusco no pueda escaparse, como preten- de la mayoría de las veces” (RODRÍGUEZ, 1919:45). Sempre que se usa este instrumento para engancha- los polbos nas covas ou entre as peñas do fondo vai acompañado dunha vara delgada á que os pescadores amarran un BICHEIROS trapo, polbo, sardiñas ou desperdicios de peixes como cebo. O bicheiro emprégase xeralmente para pesca-lo polbo dende terra, introducíndo- se o pescador na auga e metendo o instrumento co cebo nas covas e entre as peñas. Ó sentir que o polbo se agarra ó cebo para comelo, o pescador introduce o gancho, sa- cando con el da vara ó polbo e extraéndoo para fóra, onde lle dá morte. Se o gancho e a vara van unidos nunha soa peza constitúen outra variedade de bicheiro que nos des- cribe o etnógrafo ourensán X. Lorenzo como o composto basicamente dun pao de ma- deira cun gancho de ferro nun extremo. O pescador de polbos agarra este bicheiro po- la parte do gancho e noutro extremo envolve un trapo que mete entre as rochas13, aín- da que para os pescadores da costa de Foz (Lugo) mellor cebo que o trapo é aínda outro polbo que utilizan a partir da primeira captura atándoo co trapo polo corpo. Nesta téc- nica, cando sae o polbo, o pescador dálle a volta ó pao e préndeo co gancho (Cf. LO- RENZO, 1979, II:402). b) O espello: A luz artificial proveniente dun espello tamén se utiliza cando se traballa coa liña e mesmo co bicheiro (Cf. figura 4b). O espello é unha caixa de madei- ra que adquire o aspecto dun tronco de pirámide, coa base maior en cristal. A súa altu- ra é de 60 cm e a súa base media de 40. Ten pola parte superior dous orificios que ser- ven para agarralo. A parte estreita serve de mira e na ancha é onde leva instalado o cris-

13 “En tempos de meu avó, e tamén cando eu era novo, para pesca-lo polbo chegaba cun pañuelo branco en- volto nunha pedra. Os polbos se tiraban a aquel pañuelo e logo co bichero (gancho) xa se enganchaban” (In- formación de D. Reiner Requejo Escudero. Pescador de Combarro (Poio, Pontevedra). 77 anos. Ano 1995).

209 tal, que vai dentro da auga. O mariñeiro ve o fondo Figura 4 b mariño con claridade ata os dez metros, pero, como matiza Eiroa del Río, a súa efectividade “depende principalmente de la claridad de las augas y de la composición del fondo” (EIROA DEL RÍO, 1986:39). En circunstancias normais das augas e en fondos propicios, o pescador vai observando o fondo a través do espello e comprobando onde se atopan os polbos. É entón cando se identifican e se capturan co ESPELLO gancho ou bicheiro14. c) A lañeira: É outro instrumento de captura do polbo en pouco fondo. Consiste nunha vara de tres ou catro metros, que leva no extre- mo un anaco de corda duns vinte centímetros, da que colga o cebo que pode ser néco- ra, cangrexo ou peixe duro como xurelo, agulla e outros, ós que se agarra o polbo. d) A nasa: Hai moitos tipos de nasas e para Figura 5 a moitos fins. Con elas péscase o camarón, a cigala, a langosta, a nécora, a anguía e, nos últimos anos, ta- mén o polbo. A nasa do polbo emprégase como ins- trumento fixo en fondos areosos e próximos a fondos de rochas ou algas. Estas nasas poden ser abertas (Cf. figura 5a) ou pechadas, e consisten xeralmente nunha especie de cesta rectangular ou de forma de pirámide truncada -tamén as hai cilíndricas ou troncocónicas- NASA ABERTA PARA POLBO formada por un enreixado de varas de ferro (arame galvanizado...) ou ben de tipo vexetal (vimbio, xun- cos, etc). Entre os pescadores do asentamento mariñeiro de Raxó (Poio, Pontevedra) empréganse ambas na pesca do polbo. Coa nasa aberta péscase no interior da ría e coa pechada cando se sae fóra da mesma15. Estes mariñeiros aínda fan referencia a outra nasa, actualmente prohibida na pesca do polbo; nomeárona nasa “que llamamos portu- guesa. Es una nasa que tiene unos pinchos que hacen sufrir a los pulpos que tratan de

14 Un pescador informante comentou deste xeito o momento da identificación e a captura do polbo: “[...] Entonces vas observando el fondo a través del espejo y los distingues, los ves allí todos tapándose con las piedras, y con el bichero los clavas y los sacas. Dan un poco de trabajo porque se defienden, pero nada más. Yo creo que es la forma más bonita de pescar el pulpo” (Información de D. José Manuel Pérez. Pescador de baixura da Ría de Vigo. Ano 1992); e outro informante da ría de Vigo falábanos así da técnica que em- pregaba para mater limpo o cristal do espello que empregaba: “corto en rodaxas ou pola metade unha pa- taca crúa e doulle ó cristal con ela para que o deixe limpo”. A técnica, aínda que ben rudimentaria, fun- ciona, tal como tiven ocasión de comprobar. 15 “Por aquí (Raxó, Poio) témo-la nasa aberta coa que se pesca dentro da ría, e outra nasa pechada can- do se vai pescar fóra da ría” (Información de D. Eduardo (Lalo). Pescador. 46 anos. Raxó (Poio, Ponteve- dra). Novembro de 1992).

210 liberarse. Ahora no se usa por estar prohibida aquí”16. A nasa aberta ten o esqueleto metálico recuberto totalmente, excepto pola parte superior, que está completamente aberta. No centro do fondo da nasa está depositada a carnada ou cebo nunha pequena bolsa de rede que ten unha lonxitude de malla de 14 milímetros. A bolsa está asegura- da cunhas ligaduras dadas á vara central e dispón dunha xareta para colocar ou retira- lo cebo. En canto á nasa pechada que se emprega para o polbo, é similar á propia pa- ra o camarón pero de maior dimensión de malla e o funil ou entrada de maior lonxitu- de. Este tipo de nasa tamén é válida para a pesca da nécora, feito que impide utilizala durante o tempo de veda deste crustáceo. O pescador que emprega nasas cébaas con xurelo, sardiña, cabala; deposítanse en fondos de entre 5 e 30 brazas. Cando se traballa a pouca profundidade esta non afecta moito ó lastrado da nasa, pero a partir das 10 brazas de fondo faise necesario lastra-las nasas colocando sobre a parte baixa da nasa dúas pedras compensadas para favorece-lo seu afundimento e que se asente sobre o fondo nunha posición normal17. Actualmete a pesca de baixura, do polbo, levase a cabo con este instrumento. Como expresaron re- petidamente os informantes da ría de Vigo, “hoxe, o sistema que se usa é este da nasa. Hoxe cóllese moito polbo coa nasa. O pescador de polbo pon hoxe moitas caseas de na- sas. Unha casea componse de vinte ou trinta nasas, pero póñense moitas [caseas]. Póñense cincoenta, cen e máis nasas. Hai planeadoras que traen ata qui- Figura 5 b nientas nasas. Con este sistema agora cóllense cinco- enta, sesenta, e cen quilos de polbo, que se vende na lonxa de Vigo, Bueu, Cangas e así” (Informante da ría de Vigo. Ano 1996). e) O escaravello: É similar á nasa (Cf. figura 5b). Segundo nolo describe un pescador da ría de Vi- go (Pontevedra), consiste nun recipiente, unha lata, ESCARAVELLO

16 Información de Eduardo (Lalo), Pescador de baixura. 46 anos. Raxó (Poio, Pontevedra). Novembro de 1992. 17 Con todo, varios pescadores informantes criticaban o emprego indiscriminado das nasas nas rías gale- gas. Unha de tantas críticas emitidas foi esta que se reproduce: “Por esta zona toda pesca do polbo era á li- ña. Os polbeiros de Bueu eran famosos; tamén os da illa de Ons. Eses toda a vida os pescaron á liña, e tra- ían 30, 40, 50, 60 ou máis quilos de pulpo. Aí por Bueu, Ons e tamén aquí por Raxó, Combarro, era onde máis pescadores de polbo había. Hoxe van pescalo coa nasa que é a ruína do mar. Nas nasas entra esa cría pequeniña que hai, a cría pequeniña que non a deixan pescar nin vender. Pero toda esa cría que vai ás na- sas tráena para a terra os pescadores, e véndena por aí por onde poden” (Pescador de Combarro (Poio, Pontevedra). 77 anos. Ano 1993). Un problema diferente foi aquel que levou á prohibición do emprego das nasas nas nosas rías no século XVIII. Tal como apunta J. Cornide no seu Ensayo de una historia de los pe- ces..., de 1788, naquela época os mariñeiros xa empregaban as nasas furtivamente nas rías galegas, “car- gadas de piedras para que vayan al fondo”, con ánimo de capturar crustáceos e varios tipos de peixes (ro- baliza, melgacho, congro, maragota, vello, etc.). E aínda que “está prohibido el uso de estas nasas dentro de las rías, porque con las piedras de su lastre alteran el fondo”, sen embargo, segue apuntanto o autor, “los pescadores que las tienen no dejan de usarlas furtivamente” (Cf. CORNIDE, 1788:215-216).

211 Figura 6

PALANGRE DE LATAS PARA PESCA-LO POLBO un cacharro ou outro recipiente aberto por un lado que leva un cebo dentro para que se introduza o polbo18. Calado a unha profundidade adecuada sobre o fondo de area, o polbo entra nel tentado tanto polo cebo como pola súa tendencia a introducirse nestes ocos, especialmente se son de barro ou metálicos. f) O palangre: Tamén é común o emprego do palangre polos pescadores de pol- bo (Cf. figura 6). Eiroa del Río descríbenos palangres para o polbo de dous tipos: un que se constrúe a partir de recipientes de folla de lata e outro con gomas das rodas de auto- móbiles (Cf. EIROA DEL RÍO, 1986:86-91). O sistema de palangre de latas para o pol- bo consiste en depositar sobre o fondo do mar unha serie de recipientes de lata baleiros abertos por un lado, que servirán de habitáculo para os polbos, dado que a esta especie lle gustan estes ocos para vivir. Empréganse a miúdo os recipientes comerciais do acei- te para engraxamento dos coches, de 2,5 e de 5 litros, posto que o pronunciado brillo destas “latas de acente” serve de reclamo ó animal mariño. As latas poden estar total ou parcialmente abertas dun lado e a súa base perforada con dous orificios a fín de permi- ti-lo afundimento do recipiente. Fáiselle outro burato lateral na parte aberta con obxec- to de facer firme o delgado cabo que fai de brazolada. Este únese a outro cabo que for- ma o palangre. Un palangre pode comprender varias decenas deste tipo de latas, que quedan instaladas permanentemente no mar xa que non levan cebo; a distancia entre os recipientes é duns 10 metros e o pescador vainos revisando cada un ou dous días ou ben á vontade posto que os polbos permanecen cómodos por tempo indefinido no seu inte- rior. En canto ó palangre de gomas para polbo (Cf. figura 7), parece que os pescadores galegos importárono de Venezuela hai aínda poucos anos. Segundo nolo describe Eiroa del Río, o sistema consiste na utilización de nasas construídas totalmente con cubertas

18 “O escaravello é un cacharro, unha lata, ou outra cousa, que está aberto só por un dos lados como se fora un cacharro cortado e leva un cebo aí dentro e xa está; o pulpo vén e métese dentro” (Entrevista a D. Manuel Rodríguez Cea. Pescador de baixura da ría de Vigo. Xullo 1992).

212 Figura 7

PALANGRE DE GOMAS PARA PESCA-LO POLBO

de rodas de pneumático do automóbil, especialmente de turismos. As nasas pódense ha- bilitar de diferentes maneiras, pero en ningunha delas se introduce cebo para atrae-lo polbo. Cada palangre leva un número de gomas comprendido entre 25 e 30 unidades e os pescadores de polbo adoitan largar 4 ou 5 palangres deste tipo, que revisan cada un ou dous días. As nasas e palangres empréganse tanto na pesca de baixura coma na de al- tura, pero sempre con ánimo de facer abundantes capturas que se levan vender en fres- co nas lonxas ou xa se preparan e conxelan directamente nos barcos que saen pescar.

III. OS CAMIÑOS DO POLBO CARA Ó INTERIOR OURENSÁN 1. Do mar á lonxa Unha vez que o pescador capturou o polbo empregando algunha arte, aparello e instrumento dos nomeados máis arriba, prepárase para desenvolver unha segunda serie de tarefas, que agora recaen sobre o animal. Tratándose dos pescadores de baixura es- tas tarefas son como mínimo as tres seguintes: a de dar morte ó polbo, porque de non facelo o animal volverá para o mar gateando e botándose pola borda. A operación lé- vase a cabo nun intre introducíndolle pola boca ou cravándolle entre ollo e ollo un pao aguzado nun extremo, chamado “espicho” polos mariñeiros de Aldán (Pontevedra). Un- ha vez morto o polbo hai que batelo (“mallalo”), proporcionándolle contra as pedras un número determinado de golpes. A miúdo constátanse os que deben dárselle, aínda que non hai acordo no número fixo a proporcionar. O etnógrafo X. Lorenzo nas súas refe- rencias ó polbo recolle que ese número é de “oitenta e oito golpes pra que quede en bo- as condicións” (LORENZO, 1979, II:401). Pola contra, os meus informantes do asen- tamento mariñeiro de Raxó (Poio, Pontevedra) rebaixárono a máis da metade, expre- sando que “trinta e tres golpes son os xustos”. A outra tarefa a desenvolver no camiño é a de clasifica-los exemplares capturados, que na pesca a grande escala se fai durante

213 o tempo que duran as capturas. Unha vez capturados, a tripulación lávaos, límpalle-la cabeza e clasifícaos por tamaños e peso, antes de introducilos colocados en bandexas no túnel de conxelación. Cando se chega a porto, despois dunha prolongada “marea”, descárgase preparado e listo para a primeira venda. O prezo do polbo tanto na lonxa coma no mercado de venda polo miúdo pode va- riar moito dependendo dunha serie de factores entre os que están o tamaño e o peso do exemplar, a calidade, a época do ano, a abundancia ou escaseza de capturas, a presión da demanda, o número de intermediarios do sector, etc. Polo que atinxe ó tamaño, o polbo sae ó mercado clasificado por números que va- rían dentro dunha escala progresiva T, que vai do 1 ó 9. Canto máis elevado é o núme- ro asignado na devandita escala, máis pequeno é o exemplar de polbo e máis baixo o prezo pagado por el. Polos datos recollidos dos informantes, os números intermedios da escala son os mellor aceptados. As polbeiras de Arcos consultadas expresaban que en- tre elas os tamaños T3, que se corresponden con polbos de entre 3 e 2 quilos, T4 ou pol- bos de entre 2 e 1 quilo e medio, e T5, isto é, polbos de entre quilo e medio e un quilo de peso, son os preferentes porque, afirman elas, “é o pulpo máis axeitado” para o seu oficio. Por riba de T5 “é un pulpo moi pequeno” e por baixo de T3 “é demasiado gor- do e ten pouca aceptación” dos clientes que o solicitan nas feiras, festas, romarías e de- mais enclaves de preparación e consumo tradicionais. O prezo final do polbo tamén varia de acordo co número de intermediarios polos que pasa dende o lugar de captura á mesa de consumo. A medida que un exemplar de polbo se achega á mesa do consumidor, pasando desde o sector pesqueiro á lonxa, e desta ó exportador, ó almacenista, ó retallista e ó consumidor, máis incrementa o seu prezo final. Un exportador pode adquirir unha boa partida de polbo ós prezos de refe- rencia que se indiquen, por exemplo, na lonxa de Las Palmas de Gran Canaria, pero transportala ata Vigo implicaralle “un incremento de vinte pesetas en quilo”19. A parti- da pasa en Vigo do armador a un almacenista, que dispón de potentes naves frigoríficas onde o almacena e o garda ata que o distribúe por outras naves secundarias que ten nos asentamentos do interior de Galicia20. O polbo sairá cun novo prezo destes enclaves de distribución secundarios cara ós establecementos doutros retallistas e vendedores polo miúdo do ramo como supermercados, peixerías, tendas variadas de alimentación, esta- blecementos de preparación e consumo do mesmo: restaurantes, bares onde se prepare e sirva polbo, e, sobre todo, o colectivo de polbeiras e polbeiros que o comercian coci- do sobre os espacios de feiras e festas locais. No que se refire á calidade, os datos de campo indícannos unha sobrevaloración da calidade do polbo local fronte ó que procede de fóra do país. Nas referencias que fan á calidade do polbo, que tan ben coñecen, os informantes consideran que “existe un pol- bo bon” ou “de mellor calidade”, que é o que procede das zonas de “Cangas, Bueu, Ons,

19 O dato porporciónao un almacenista vigués en xuño de 1992. 20 Almacenistas de peixe vigueses como FREIREMAR, VEIRASA, CASA PESCA, BENITO ALONSO, GARSA, e outros, dispoñen no interior de Galicia de grandes naves frigoríficas secundarias a onde transpor- tan polbo e outras especies de peixe, para distribuílo desde eles ós comerciantes do ramo que viven na zona.

214 O Grove” e en xeral das rías e costas galegas; e outro polbo “máis malo” ou “de peor calidade”, que chega a porto en barcos que saen capturalo ó Atlántico sur e mesmo den- de o banco canario. Destes polbos dise que “son máis ñoños”, “máis tranquilos” e “me- nos agresivos” cós exemplares das nosas costas e que a calidade non é a mesma aínda que o prezo en lonxa sexa igual.

2. Da lonxa ó interior: camiño de Oseira e de Arcos Se existe no interior do País galego algunha comunidade que teña estructurada a súa economía doméstica e o seu modo de vida arredor do polbo, esta foi a comunidade parroquial de S.tª María de Arcos, no municipio do Carballiño (Ourense). A tradición oral de Arcos relata que o polbo chegou a esta parroquia ourensá, regada polo río Aren- teiro, como consecuencia do tributo que as xentes do mar lles pagaban ós monxes cis- tercienses de Oseira. Dise que noutros tempos os dominios monacais de Oseira chega- ban ata o mar de Pontevedra, onde os fieis pagaban os seus tributos á orde en polbo se- co. A partir de aquí a versión popular asígnalles ós arrieiros o transporte do polbo ata Oseira e ós monxes o comercio e difusión como alimento entre os labregos que traba- llaron as granxas comprendidas no seu dominio. Esta versión popular, que recibín dos polbeiros anciáns da comunidade de Arcos, comenteilla en certa ocasión ó profesor Xo- sé Filgueira, obxecto deste coloquio, quen me animou a investigar por esta vía co ob- xecto de fundamentala e validala cientificamente. Durante unha conversa sostida con el, avanzoume outros variados datos sobre a referida hipótese, entre eles estes que se re- producen:

A poboación que levaba as terras do priorato de Marín pagaban as súas rendas en especie, sobre todo pescado. Empregaban como pa- go sobre todo o polbo seco por canto podían almacenalo para face-lo pago, e doutro lado tratábase dunha especie de pescado pouco valora- da. Ó recibirse en Oseira maior cantidade deste pescado que é nece- saria para consumir, os relixiosos distribuíana entre os pobos de arre- dor en forma de alimento. Estos campesiños souberon facer dun pes- cado que non tiña valor unha comida e unha tradición21.

Animado por tan versada opinión, tentei obte-la documentación histórica que va- lidara esta hipótese da difusión do polbo dende Oseira ás terras do interior ourensán, ta- refa aínda non rematada na actualidade. Con todo, as fontes documentais consultadas semellan confirma-los datos provenientes tanto da tradición oral como da cultura do querido interlocutor. Nela compróbase que o mosteiro de Oseira recibiu do priorado de Marín rendas en diñeiro (reais, marabedís, ducados), en especie (ferrados de centeo, tri-

21 Información proporcionada no transcurso da visita que lle fixen solicitándolle información sobre o te- ma. Pontevedra, 3 de febreiro de 1993.

215 go, maínzo, viño); gando ovino (ovellas), cabrún (carneiros, cabritos), aves (galiñas), etc., e sobre todo peixe (sardiñas, congro, merluza, polbo...); e incluso en servicios, xa que, de non acudir á chamada, deberán pagar dous reais. Din que os marinenses entre- gaban as rendas en especie e en diñeiro por San Miguel -o 29 de setembro- e por San Martiño -o 11 de novembro-, e, no tocante ós peixes, os monxes recíbenos por “carnes tolendas”. Tal e como revelan os documentos, o polbo facía parte dos pagamentos ó convento polo usufructo das casas, as cortiñas, as viñas, etc.22. Outras clases de peixe mercábanse, tal como nos revela un documento conservado no concello de Marín, do libro Tumbo do século XVI, no que se pode ler que no “ano de 1583 tódolos pescado- res do porto de Marín comprometéronse por si e os seus sucesores a dar todo o peixe fresco de congro e merluza que fora mester para advento e coresma a un prezo de 6 ma- rabedís cada libra”23. Un tal contrato feito cos pescadores, que posibilita consegui-la li- bra destas clases de peixe fresco a seis marabedís, posibilitaría non soamente consumi- las, senón, por baratas, traficar con elas, cabendo a posibilidade de que o peixe que che- ga a Oseira por esta época non se limitase soamente ó consumo senón tamén á venda, e de que o interese manifesto do mosteiro de Oseira polo Couto de Marín fora debido á posibilidade que este priorado lle ofrecía de consumo de peixe en épocas determina- das, como a Coresma, en que os monxes non poden comer carne, e de comerciar con el nesas datas e durante todo o ano. En canto ó polbo, moi probablemente fose incluído neste comercio de peixe como unha especie máis, o que repercutiu na súa distribución e difusión polo espacio xeográfico ourensán. Así recibido en Oseira, procedente de Ma- rín, pasaría a comerciarse pola zona, especialmente para servir de alimento polas gran- xas do convento e no momento das concentracións de campesiños nas feiras e merca- dos locais. Unha destas feiras que debeu influír na configuración e permanencia do colecti- vo de persoas que dende as parroquias ourensás de Santa María de Arcos e San Xoán de Arcos (O Carballiño) viñeron dedicándose ó comercio de polbo cocido, polos luga- res máis espallados da provincia de Ourense e lindeiros, foi a localización na actual vi- la do Carballiño, a partir da segunda metade do século XVII, dunha feira potenciada po- lo convento de Oseira, na que o consumo de polbo curado estivo sempre presente. A fei- ra foi trasladada desde Cea a esta localidade, debido fundamentalmente a que os frades de Oseira, un pouco celosos dos beneficios que proporcionaba a feria de Maside, pen-

22 Temos constancia deste tipo de pagamentos en fardos de polbo seco que facían ó convento de Oseira no século XV, recollidos por M.ª José Portela e outros. Velaquí dous exemplos como proba: “1483 Lópe Sánchez de Moscos Conde de Altamira aforó a Gonzalo Ríos, mareante, y a su mujer Constanza Ríos, la heredad de Raposeyra por el tiempo que lo tiene de Oseira, por dos liazas de polvos y otros servicios” (Cf. Repertorio, 230, en PORTELA et al. 1993:387). E este outro referido á mesma familia: “1487 el Abad Sue- ro de Oca afora a Gonzalo Ríos y su mujer Constanza Ríos una casa, corral, cortiña, la viña de Raposeyra y 20 carballos por 120 maravedís y una liaza de polvos” (Cf. Repertorio, 230, en PORTELA et al. 1993:387). 23 Tumbo o Libro de donaciones regalias e ynmunidades que el monasterio de Ossera ti/ene en el Cotto de Marín. Arquivo Concello de Marín. Folio 251.

216 saron pórlle competencia situando estoutra na súa xurisdicción, á beira do camiño real, onde se foi creando o actual Carballiño. Debido a que o espacio feiral se achaba tamén en dirección a Oseira, o polbo e peixes chegaban a aquí desde o mar transportados po- los arrieiros do convento e aqueloutros que os traían para vender á xente congregada na feira local. O polbo procedía sobre todo da zona costeira do Grove, Arousa, Mugardos e outros portos costeiros que o capturaban para curalo e mandalo a estas zonas do inte- rior de Galicia, onde, como nos confirma J. Cornide, se despachaba cocido nas feiras, nas que era “apetitoso regalo para arrieros y traginantes, que lo cuecen de nuevo en sus estómagos” (CORNIDE, 1778:185). As principais encargadas de cocelo para os feiran- tes e demais aistentes nos espacios feirais foron por tódalas partes as mulleres, tarefa que aínda realizan na actualidade con preferencia ós varóns. Nos libros do Catastro del Marqués de la Ensenada, relativos a Santa María e San Xoán de Arcos, cando recollen este oficio fálase de “polbeiras” fronte ó oficio de proporcionar un ingrediente funda- mental do aderezo antes de servilo, como é o oficio de “aceiteiro”. Pero da revisión dos datos ofrecidos, sobre todo polo “Real de Legos” e o “Interrogatorio” do citado Catas- tro, elaborado en 1752, dedúcense outros aspectos de interese sobre a existencia da ac- tividade de polbeira nestas comunidades rurais. Así, entre os campesiños da parroquia de Santa María de Arcos que din que exercen un oficio ou actividade que combinan coa de labrador áchanse precisamente os de “aceiteiro”, nomeado tamén “tratante de aceite”, e o de “polbeira”24, todas estas actividades moi vinculadas co oficio de vendedores de polbo cocido que practica un grande número de familias actuais desta comunidade. No tocante ós habitantes de San Xoán de Arcos, dos 102 cabezas de familia que se relacio- nan no “Real de Legos” relativo a esta freguesía, 48 deles tamén se dedican a exercer al- gún oficio que combinan coa actividade xeneralizada de labrador25. Se observamos máis en detalle a serie de oficios que se relacionan no “Interrogatorio” desta freguesía e as persoas que os exercen, sexan ou non cabezas de familia, comprobamos como o núme- ro delas que practican algunha actividade ou oficio exercidos a tempo completo ou a

24 Unha constatación dos oficios, e a súa frecuencia, que teñen os 45 cabezas de familia e outros mem- bros, con oficio, censados nesta parroquia de Santa María de Arcos, pode quedar así: Aceiteiro ...... 5 Costureira ...... 1 Curtidor ...... 4 Panadeira ...... 1 Polbeira ...... 1 Tratante de peixe ...... 4 “Tablejero” ...... 2 Zapateiro ...... 2 Fonte: Elaboración propia a partir dos datos extraídos de: “Real de Legos”, en Catastro del Marqués de la Ensenada. Santa María de Arcos. 26/11/1752. 25 Cf. “Real de Legos”, en Catastro del Marqués de la Ensenada. San Xoán de Arcos. 1/01/1973. Arqui- vo Histórico Provincial de Ourense.

217 tempo parcial ascende a 90 persoas26, sen computa-las 19 censadas no “Real de Legos” como “criado” e “criada”. Comparando as actividades escollidas polos residentes en ámbalas comunidades apréciase que os membros de cada unha mostran preferencias di- ferencidas á hora de escolle-la actividade artesá a desenvolver a tempo parcial; mentres en San Xoán de Arcos27 abundan os curtidores (39 persoas), zapateiros (19 persoas), te- cedoras (13 persoas), polbeiras de vender peixe nas feiras e pescadores (9 persoas), na pequena freguesía de Santa María de Arcos son estes tratantes de “peixe” (4 persoas) xunto cos tratantes de aceite (5 persoas) as actividades que máis destacan entre as de- mais de polbeira, estanqueira, costureira, xastre, carpinteiro, tendeiro, “tablejero”, etc. que tamén exercen algúns habitantes. Sintetizando os datos sobre aquelas actividades que se relacionan dalgún modo co polbo, atopamos en ámbalas freguesías28 un grupo dunhas 19 persoas que se ocupan

26 Obsérvese esta “relación final de oficios” e a súa frecuencia, que se atopa no “Interrogatorio” do Ca- tastro del Marqués de la Ensenada, relativos a esta freguesía: Carpinteiros ...... 4 Curtidores de coiros menores e maiores...... 39 Estanqueiros ...... 1 Cirurxián ...... 1 Pescadores de troitas ...... 4 Polbeiras ...... 5 Xastres ...... 2 Taberneiro ...... 1 Tecedoras ...... 13 Tendeiras ...... 1 Zapateiros ...... 19 Total = ...... 90 Fonte: Elaboración propia a partir dos datos extraídos do Catastro del Marqués de la Ensenada: “Interro- gatorio”. Freguesía de San Xoán de Arcos. 10/09/1752. Arquivo Histórico Provincial de Ourense. 27 Que é unha granxa de Oseira. 28 Revisados tamén os libros do Catastro del Marqués de la Ensenada relativos a San Facundo, anexo de San Xoán de Arcos, non atopamos mención ó exercicio destes últimos oficios citados. Unha constatación da “Relación de tódolos oficios, artes e facultades que hai nesta freguesía” pódese presentar así: Carpinteiros ...... 1 Costureira ...... 1 Curtidores de coiro ...... 3 Estanqueiros ...... 1 Labradores-Xastres ...... 2 Labradores-Zapateiros ...... 3 Taberneiros ...... 1 Tecedoras ...... 6 Fonte: Catastro del Marqués de la Ensenada: “Interrogatorio”. Freguesía de San Facundo (Anexo de San Xoán de Arcos). 10/09/1752. En canto ós demais veciños, dise: “son labradores de sus propias haciendas sin salir a ganar”.

218 de pescar, tratar con peixe, e con aceite necesario para a súa preparación. Moitos ape- lidos deste colectivo de profesionais son coincidentes cos que hoxe identifican a fami- lias de polbeiras e polbeiros de tradición residentes nestas parroquias de Santa María de Arcos e de San Xoán de Arcos, o que leva a pensar nunha continuidade, dende a se- gunda metade do século XVIII ata hoxe, no tocante a este costume ancestral de comer- ciar co peixe curado nestas parroquias do interior ourensán. Entre a relación que se ofrece das “pulpeiras de vender peixe nas feiras”, da freguesía de San Xoán de Arcos, aparecen os nomes de “Pasquía Lorenzo”, muller de Tomás Álvarez, “Alberta Valeiras”, muller de Juan Sotelo29, “Christina Felgueira”, filla de Bartolomé; veciñas do lugar de Seoane; e “Francisca González”, do lugar de Varón”30. Pola súa parte Santa María de Arcos conta cos tratantes de “aceite”, “pescado” e “pulpo”: “Rafael Pereira”31; “Ana María García”32, “Bernardo de Outeiro”33, “una hija de Francisco do Pazo”34, todos eles do lugar de Rapariz; “Antonia de Gayosa”35, “Benito González”36, “Carlos Rodrí- guez”37, “Miguel Valierias”38, do lugar de Arcos; e “María Rodríguez”39, do lugar de Framia. Todas estas actividades compartíanas estas persoas coa actividade principal, que era a de labrador. Na actualidade os apelidos Valeiras, González, Rodríguez seguen atopándose no seo das principais familias de polbeiros de Santa María e San Xoán de Arcos, ós que engadiremos, cun similar prestixio profesional, os de Baranda, Domín- guez, Pereira, Pérez, Otero, Ruzo, etc., ata completa-lo colectivo de polbeiros de tradi- ción actuais, que en días de feira, romarías e celebracións festeiras de especial activi- dade chegan a monopoliza-lo traballo dun centenar de membros da comunidade.

29 No folio 5 do “Real de Legos” dise deste Juan Sotelo, marido de Alberta, que é “pescador” e engáde- se: “Edad de setenta anos casado con Alberta Valeiras de setenta anos trafica en pescado tiene dos hijas, una de mayor edad y otra menor”. Aparece tamén, neste mesmo lugar de Seoane, outro Sotelo de nome Jo- seph, cos oficios de “truchero y tendero”, e un pescador chamado “Juán Lorenzo”. 30 Catastro del Marqués de la Ensenada. “Interrogatorio” da Freguesía de San Xoán de Arcos. 10/09/1752. A.H.P.O. A relación continúa constatando que “se les regula una utilidad al año a quarenta re- ales vellón cada una y en todas componen doscientos reales”. 31 “Tratante de aceite”. 32 “Su edad cuarenta años. Tiene en su compañia un hijo de menor edad y dos hijas. Es tratante de pes- cado”. 33 “Casado, tratante de pescado, su edad trª. a, y labrador. Uzª 48 Rv.”. 34 “Casado, su hermano setenta años tiene en compañía dos hijastras. Su primogénita tratante de pesca- do”. 35 “Viúda tienen en su compañia un hijo de mayor edad, y una sobrina casada con Lorenzo Pérez. Trat. de azt. y pescado, e lab. Utiliza 30 Rv.”. 36 “Labrador, casado su edad treinta y seis años y tiene en su compañía tres hijas. Azetero. Utª. 30 Rv.”. 37 “Soltero. Aceitero su edad veinte y tres años y labrador. Utiliza 28 Rv.”. 38 “Casado labrador su edad cincuenta años tiene una hija de menor edad y una hija. Es trtt.e en azeite. Utiliza 32 Rv.”. 39 “Viúda tratante en pulpos su heredad treª. as.”.

219 3. O transporte do polbo ó interior Mentres non se adoptou o sistema de conserva-lo peixe por medio do frío, o pol- bo chega da costa ós enclaves de venda do interior ben sexa fresco, é dicir, acabado de extraer do mar, ou semicurado e curado ó ar e ó sol, e en conserva enlatado en aceite, aínda que isto en menos cantidade. Precisamente o feito de que o polbo non se conser- ve fresco moito tempo esíxelles ós pescadores curalo no porto, ou ós arrieiros e tratan- tes do ramo secalo nos asentamentos do interior para poder aproveitalo mellor e telo dis- poñible para cando se precisa. En circunstancias normais o polbo secábase fóra, ó ar e ó sol, colgando os exemplares en tendais confeccionados con paos transversais (Cf. fi- gura 8) ou con aramios e cordas dos que se penduran. O polbeiro profesional coida as condicións necesarias dun bo secado, mantendo o polbo o tempo suficiente ó ar e ó sol e protexéndoo da exposición á néboa. Nos tempos tradicionais acontecía a miúdo que o proceso de secado empezábao o pescador no litoral e rematábao a polbeira do interior nos pequenos tendais domésticos dispostos para este fin. Durante o proceso de curación o coidador dáballe as voltas necesarias ó exemplar para que secase igual por tódolos la- dos. Pero esta técnica, que perdurou viva ata ás últimas décadas, traía a consecuencia do mal olor desprendido polos tendais de polbo secando pendurado ó ar, que soamente os residentes acostumados podían soportar. A circustancia deu orixe a series de atributos descualificativos para a xente destes lugares, dos que soamente se liberaron unha vez que se difundiu o sistema de conxelado do polbo, desprazando este ó do secado natural.

Fig. 8. Os pescadores de polbos tradicionais poñían un coidado especial en mante-las condicións máis idó- neas para conseguir un bo secado dos polbos capturados. Na imaxe, secadoiro de polbo á beira do mar. Extraída de José Suárez. Álbum, Vigo, Centro de Es- tudios Fotográficos, 1993

220 Os fardos de polbo eran conducidas ás comarcas do interior polos arrieiros, que empregaban carromatos tirados por cabalerías para trasportalo, xunto con outras mer- cadorías, ou sobre as mesmas que eles conducían. Estes arrieiros mercábano seco, ou ben fresco para secar no interior. Aínda que existiron arrieiros dedicados soamente ó transporte de peixe, máis a miúdo a distribución do polbo polas localidades do interior forma parte dun sistema de intercambio de productos máis amplo, que era sostido en- tre as localidades da costa e as do interior a través destes arrieiros profesionais. O arriei- ro chegaba cos fardos de polbo e outros peixes secos ou salgados (bacallao, sardiñas...) e de marisco (ameixas, mexillóns, berberechos), mercadas nas localidades do litoral, e leváballes a estas as castañas (no tempo), fabas, carne de porco, embutidos (chourizos), queixos, manteiga de vaca e outros productos mercados no interior do País, que eles percorrían. O vello arrieiro informante que nos facilitou os datos detallados sobre este oficio que el mesmo practicou moitos anos, dedicouse sobre todo ó transporte do baca- llao, que mercaba nas localidades da costa e comerciaba na feira do Carballiño e nas da comarca. Pero, ademais, esta mercadoría trocábaa polas outras citadas máis arriba, que lle proporcionaban os habitantes das aldeas percorridas por el; tamén se dedicaba ó transporte de polbo que a dona vendía cocido nas feiras e festas da zona. Só unha par- te destes arrieiros citados nos informes de que dispoño sobre o tema40 se dedicaban ex- lusivamente ó transporte do polbo. Os demais tíñanse que contentar con transportar e traficar con varias mercadorías antes de consegui-lo diñeiro necesario para merca-la carga de polbo coa que emprenden o camiño de volta ó lugar de partida habitual41. Estes arrieiros eran os encargados de abastece-los fogares propios, a súa familia e outras veciñas dedicadas á preparación e venda do polbo nas feiras e romarías locais, facendo periodicamente a mesma ruta de ida e volta ó mar. Na ida o noso informante en concreto “saía de Arcos en dirección Ribadavia pola actual estrada do Varón, e se- guía ata Porriño facendo paradas en Melón, Quins, Camiña, as Lomas, Arbo, Salvate- rra, Ponteareas e Porriño”, e desde O Porriño chegaba á costa, por onde facía outra ru- ta que o levaba a visita-las aldeas e localidades de mareantes e de preto da costa, entre as que cita “, Arcade, Moaña, Bueu, Marín, Pontevedra e Cambados”. Esta ruta de ida lévaballe varios días percorrela, durmindo o noso arrieiro no mesmo carro- mato que, di el: “ía provisto dunha palla para utilizar de cama, e outra para alimenta-la mula”. Tamén levaba “uns cobertores para arrouparse” e para “dormir alí onde se podía ata a mañá que arrincaba de novo”, convertendo aquela actividade de arrieiro nun “mo- do de vida máis duro do que se pensa”. A ruta de volta viña coincidindo, neste caso, coa celebración da feira do Carballiño, o 16 e o último día do mes, á que acudía ben pro- visto de polbo e outras mercadorías traídas da costa. Describe que “cando voltaba den- de Cambados, viña vindo ata o alto do Paraño ou o alto do Regueiro, e alí facía noite”. Ó día seguinte “de madrugada continuaba para chegar á feira do Carballiño”, onde ven-

40 Como os “Carrolas” e os “Pitas” agora asentados en Monforte (Lugo), segundo o noso informante. 41 Tal é o que se desprende da seguinte información do arrieiro, que dixo: “Facían falla cen pesos para comprar unha carga de polbo na costa. Os que como meu pai que non tiñan os cen pesos iban eles por el. Levaban mercancías e vendíanas. Cos cartos que facían compraban a carga que traían para aquí”.

221 día a “mercancía e o polbo”. No caso de que o retorno fose desde a cidade de Ponteve- dra, entón este arrieiro “viña direitamente á casa” de Arcos (O Carballiño), dado que “a viaxe facíase no día, dende a mañá á noite”, e agardaba ó día seguinte para vende-las mercadorías na feira do Carballiño. Estes arrieiros tamén vendían na ruta os productos cos que trataban, anunciando a presencia nas aldeas co son da “corneta” profesional. A xente interesada saía da casa mercarlles do que ofrecían. Tamén na ruta existían mesóns e fondas económicas onde fa- cían noite e, sobre todo, comían. Cítanse algúns que frecuentaron os nosos informantes como a “pousada de arrieiros A Ferradasa”, situada na beira da estrada na saída da cida- de de Pontevedra cara a Ourense, trátase dunha fonda económica na que “a comida pa- ra dous homes custaba sobre 2,50 pesetas”; e tamén a fonda “O Pedrón”, de Pontevedra, no interior da cidade, na que a comida custaba “dúas pesetas por persoa”42. Pero fondas como estas había varias salpicadas pola ruta habitual destes homes en camiño, que a miúdo coincidían nelas cos demais profesionais do comercio ambulante tradicional. Este foi o modo como chegou o polbo ós asentamentos do inteiror ata que foi va- riando co tempo. No transcorrer do presente século emprégaronse xa os tres sistemas básicos de transporte do polbo e do peixe en xeral: – O referido transporte en carro, carreta e ó lombo de animais de carga levado a cabo polos arrieiros, que continuou activo nas primeiras décadas do século actual, con características semellantes ás referidas máis arriba. – Outro foi o transporte en tren de mercadorías e nos autobuses de pasaxeiros en xeral. O transporte en tren inaugurouse no século pasado e foise xeneralizando a medi- da que os vehículos de tracción mecánica foron desprazando á forza de tracción animal no transporte de mercadorías en xeral, nun principio dende o mar ata os asentamentos do interior, e logo dende os asentamentos das polbeiras ambulantes ata os diferentes encla- ves de venda do polbo cocido. Dentro da propia dureza que aínda caracteriza a activida- de, a partir da aparición do tren en Galicia, na segunda metade do século XIX, e dos au- tobuses de liña, o carrexo do polbo empeza a ser máis livián. Empezan a diminuí-los tra- dicionais arrieiros que o carrexaban en “carros tirados por mulas”, “carretillas”, “carretas”, “carromatos tirados por un só animal” e mesmo pendurando sobre o lombo do animal. Algúns vellos informantes lembraron o paso ó transporte mecanizado do pol- bo que eles coceron nas feiras e ese declinar progresivo do carrexo con emprego de ani- mais. A data ponse, neste caso, na década de 1920, cando o “Capiro” merca un coche, no que se traslada a xente e o polbo dende a estación do tren de Barbantes ata a locali- dade de Arcos (O Carballiño), onde residen os polbeiros de tradición. Foi tamén “arre- dor do ano vintesete [1927] cando o Sisto de Pousadela merca un coche con rodas de go- ma maciza, o Paxariño de Dacón merca un Chebrolet seis, o Pita, Balado e Sindo mer- can outro Chebrolet e o Rivera merca un coche da feira”, nos que transportan xente e mercadorías en xeral. Outros carballineses decididos irán fundando progresivamente as

42 Información de D. Secundino González. Arrieiro a tempo completo, durante unha fase da longa vida profesional. Os prezos a que fai referencia están referidos á década de 1930-40. Máis en concreto refíren- se a “arredor do ano 1935”.

222 primeiras empresas de autobuses, entre as que se citan as de “Díaz e Súarez” e, despois, “o Deportivo” e o “Auto Industrial”, que se fusionarán nunha ó final. Dende agora pol- bo e polbeiros co instrumental do oficio teñen oportunidade de trasladarse nestes auto- buses sempre que o precisan, tanto para acudir mercalo á lonxa de Vigo como para tra- elo dela ó Carballiño, onde o van recoller. É fundamentalmente este progreso nos me- dios de transporte mecanizado o que fixo esmorece-lo vello oficio de arrieiro e as súas viaxes por polbo á beiramar. – O terceiro sistema de transporte que se impuxo sobre os demais foi o actual transporte realizado en camións frigoríficos ou nas furgonetas particulares dos polbei- ros profesionais actuais. Estes polbeiros que se dedican ó comercio do polbo a tempo completo43 polas vilas e asentamentos rurais acostuman ter pescadores de polbo coñe- cidos ou persoas de confianza que lles mercan na costa a cantidade que precisan, depo- sítano nunha cámara frigorífica e esperan ata que un día alguén da familia do polbeiro profesional o vaia buscar no vehículo privado do oficio44. En canto a outros polbeiros dedicados ó oficio a tempo parcial, autoabasteceranse dos quilos que precisan para ca- da ocasión nas cámaras frigoríficas que existen preto do fogar ou da localidade onde re- siden estes profesionais.

4. Os enclaves actuais da venda do polbo Unha vez provistas do polbo necesario, estas familias de polbeiros profesionais dedícanse a tempo completo ou a tempo parcial a vendelo cocido sobre os espacios de acción profesional distribuídos ó longo da xeografía galega. En concreto o colectivo das polbeiras da localidade de Arcos acostuma frecuenta-las feiras importantes que aínda existen e aqueles asentamentos de feiras hoxe xa desaparecidas, pero ós que a xente da

43 Tal é o caso das principais familias de polbeiros de Arcos (O Carballiño, Ourense). 44 Tentando propoñer unha relación destas tres diferentes modalidades de transporte do polbo coas xera- cións actuais de polbeiras que atopamos na localidade ourensá de Arcos (O Carballiño), os datos de que dispoñemos dan pé para dicir que o sistema máis tradicional é o que caracteriza ó colectivo de polbeiras formado por tódalas profesionais das xeracións pasadas ata ás actuais bisavoas e avoas da comunidade; a segunda corresponderíase coa forma máis corrente de autoabastecerse a xeración das polbeiras maiores e mais das polbeiras mozas actuais, antes de mecaniza-lo desenvolvemento do oficio; a terceira correspon- deríase co modo preferente de autoabastecerse o actual colectivo de polbeiros de profesión. De datos co- mo estes, proporcionados pola informante dona Concha González, dedúcese como seus avós, por exemplo, se abastecían de polbo sobre todo nos portos de Vigo, Cangas, Bueu e O Grove, o mesmo que o fixeron seus pais e fai hoxe en día ela mesma. Pero tamén especificou que mentres seu avó chegaba ós referidos portos como “un arrieiro, vendendo queixos, patacas, vexigas de porco cheas de manteiga de vaca, e ou- tros productos do interior que vendía para regresar cunha carga de polbo e abastecer con ela o seu fogar e outros de polbeiras de Arcos”, ós pais da informante chegábanlle-los pedidos de polbo, procedentes dos al- macenistas de Vigo, “nun tren de mercadorías ou de pasaxeiros ata a estación de Barbantes, onde o deixa- ban”, e de alí era transportado no coñecido coche de “O Capiro”, do Carballiño, que ía recollelo e trasla- dábao a esta localidade. Na actualidade a propia informante segue mercando o polbo que precisa “por xun- to” en Vigo, de onde o transporta nun coche da súa propiedade ata o grande conxelador que posúe instalado no fogar.

223 zona segue co costume de acudir come-lo polbo. Nos últimos anos a progresiva desa- parición dos mercados locais fixo que os polbeiros exploraran novas saídas do produc- to que distribúen, e levounos a dedicarse os domingos e días festivos a cocelo nas rúas da cidade de Ourense, así como nas vilas importantes da provincia, amais en variados asentamentos situados ó lado dunha estrada principal que conten cunha previsible clien- tela fixa e outra ocasional que lles faga rendible o traballo45. Estas feiras e mercados máis frecuentados polos polbeiros de Arcos, que nós co- ñecemos, poden variar de acordo coa área xeográfica pola que cada profesional desen- volve a actividade. No seguinte calendario mensual de traballo da informante recóllen- se aquelas feiras ás que esta polbeira asiste dende a súa xuventude. Foi na orde que se citan como ela mesma as proporcionou: Día 1, Allariz; día 3, Verín; día 4, Maceda; día 5, Chantada; día 6, Cea; día 7, Ourense; día 10, Ribadavia; día 11, Verín; día 14, Xin- zo; día 15, Allariz; día 16, O Carballiño; día 17, Ourense; día 19, Empalme (Cambeo); día 20, Maceda; día 21, Chantada; día 22, Cea; día 23, Verín; día 25, Ribadavia; día 26, Riós; día 27, Xinzo; día 30 ou 31, O Carballiño46; e outro polbeiro de tradición fre- cuentaba durante o mes estoutra serie de feiras e lugares, a saber: Día 1, Monterroso;

Nas festas gastronómicas e romarías importantes desprázanse ós enclaves de traballo varios mem- bros da familia para colaborar coa polbeira profesional no desenvolvemento do oficio

45 Con todo, as feiras seguen constituíndo os enclaves de venda máis importantes para estes profesionais, debido á concorrencia de xente que supoñen e a ese ancestral costume que a mesma conserva de mercalo xa preparado para comer. 46 Información de D.ª Concha González Hermida. Polbeira de Arcos (O Carballiño).

224 Tal como veu acontecendo desde os tempos tradicionais, as polbeiras de Arcos deben coidar dos membros máis novos do fogar ó mesmo tempo que desenvolven o oficio. Na imaxe, nena descansando ó amparo da calor das caldeiras de polbo na “Festa do Polbo” do Carballiño - 1998 día 2, O Tellado; día 3, San Cibrao; día 4, Maceda; día 5, Chantada; día 6, Cea; día 7, Ourense; día 9, Maside; día 10, A Peroxa; día 11, Amoeiro; día 15, Xinzo; día 16, O Carballiño; día 17, Ourense; día 18, Monterroso; día 19, Palas; día 20, Taboada; día 21, Chantada; día 22, Cea; día 23, Maside; día 27, A Peroxa; día 28, Bouzas; día 29, Cas- tro; día 30, O Carballiño47. Durante a tempada de verán estes “enclaves” de venda increméntanse coa saída ás romarías e festas populares, ás que acoden un considerable número de persoas. Aín- da que os romeiros tradicionalmente levaban o xantar, acostumaban merca-lo polbo; e as persoas que non o levaban vían nel a solución á fame que chegaba puntual. Co ve- rán tamén chega o retorno coas vacacións da poboación emigrante e os turistas de tó- dalas partes que visitan o noso país, por iso os membros destas familias de polbeiros vi- ven sen descanso para acudir coce-lo polbo ó maior número de sitios cada día durante toda a tempada de verán. Dende xuño o territorio galego convértese en enclave xenera- lizado para o asentamento profesional, que acode ó espacio festivo de calquera santua- rio de tradición radicado na provincia de Ourense e de Galicia en xeral. Actualmente estes vendedores de polbo cocido instálanse nos asentamentos dos domingos arredor das 9,30 e rematan as vendas entre as 14,00 h. e as 14,30 horas. Nos

47 Información de D. Secundino González Pérez. Polbeiro de Arcos (O Carballiño).

225 asentamentos das feiras instálanse máis cedo, sobre as 8,30 horas, e abandónanos arre- dor das 15,30 horas. Pero tratándose de romarías importantes, a polbeira profesional chega aínda máis cedo e non abandona o traballo ata que remata a festa. Dependendo do tipo de romaría, feira ou festa popular, a época do ano en que se celebren, etc., as expectativas de éxito comercial mantidas pola profesional animarana a trasladarse ó lu- gar cunha cantidade de quilos de polbo e pratos de servilo, que pode variar moito dun- ha a outra. Incluso nun mesmo espacio feiral as vendas poden variar moito en cada ce- lebración. As polbeiras fan referencia a estas variacións en comentarios como o que nos proporciona a seguinte informante, boa coñecedora do tema. Vexámo-lo que di:

Nalgunha feira de Maside chego a vender máis de 130 quilos de pulpo e noutra sóbrame con 40 quilos. Nas romerías e feiras ou festas boas pódense vender 1000 quilos [de polbo] os dous días. Pero noutras véndese moito menos. Romerías boas son “Os milagros”, “O San Be- nito”, “A Magdalena”, “A festa do pulpo de Carballino”. Feira boa é a feira dos Santos de Monterroso, a do 31 de Nadal de Carballino. Es- tas feiras de remate de ano son moi boas48.

Dependendo da cantidade de quilos de polbo que os profesionais do oficio precisan mensualmente, eles mesmos colócanse en dife- renes categorías dentro do colectivo xeral de profesionais do ramo. Así, entre os polbeiros de Arcos (O Carballiño) pódense distingui-las tres categorías básicas de profesionais do ramo, a sa- ber: a) Un grupo de polbeiros que dispoñen de grandes cámaras de conxelación con cabida pa- ra ata 30.000 quilos de polbo. Son os polbeiros dedicados ó oficio a tempo total, cun calendario de saídas que os obriga a desprazarse do fogar case tódolos días do mes. b) Un grupo de polbeiros que dispoñen de conxeladores, cunha capacidade variable, de acordo co nivel de venda de polbo que ten cada As polbeiras de Arcos (O Carballi- un. Nesta categoría sitúase a maioría do colecti- ño) dedicadas ó oficio a tempo total dispo- ñen de cámaras conxeladoras de gran capa- vo de polbeiros desta localidade ourensá, que cidade como a que mostra a imaxe sosteñen a tradición familiar no oficio desenvol- véndoo alternando con outra actividade princi- pal da familia.

48 Información de D.ª Josefa Mosquera Iglesias. Polbeira de Arcos, 45 anos, casada. Ano 1992.

226 c) O grupo de polbeiros ocasionais ou “domingueiros”, que tratan de obter unhas ganancias complementarias desenvolvendo o oficio os domingos e festivos e acudindo a algunha festa ou feira local. Non pertencen ó colectivo de polbeiros tradicionais e ten- se dito deles que “agora xa son moitos” e que “aínda que non sexan polbeiros saen co- cer para gañar algo”. Estes polbeiros de ocasión autoabastécense do polbo que necesi- tan para cada saída nas cámaras que existen na comunidade, non precisando dispoñer de conxelador na maioría dos casos. Dende antigo este oficio ambulante de venda de polbo cocido veu sendo consi- derado predominantemente feminino49. Aínda hoxe atopámo-los postos de venda de polbo cocido que visitamos rexentados na súa maioría por mulleres, ás que en ocasións axudaba o marido ou un fillo varón, que desenvolvían tarefas complementarias, de re- colle-los pratos que deixan os clientes, carrexar leña ou auga, e no caso do marido ta- mén conversa cos clientes fomentando a relación social. Pero os homes non aparecen como os protagonistas principais no desenvolvemento deste oficio ambulante. Eles non chaman o cliente, non vixían a coción do polbo, non lavan o caldeiro ó final do traba- llo. Cando acompañan a polbeira permanecen nun segundo plano facendo o que ela lles manda durante o tempo que permanecen desenvolvendo o oficio. Todos estes polbeiros ambulantes ós que nos referimos, trasládanse actualmente nun coche da súa propiedade ós lugares de traballo nas feiras, vilas e aldeas onde co- cen o polbo cada domingo. Os principais postos de venda aparecen suxeitos a unha tra- dición familiar, a unhas normas e a unhas pautas de comportamento esperado que nin- gún membro do gremio profesional tenta transgredir. Dá a impresión de que existe un sistema de cultura de oficio no que aparecen as marcas (logotipos) familiares dos pra- tos, as conductas establecidas e unha serie de dereitos que as familias de polbeiros de tradición conservan dende antigo. Baseándose neles, ningún membro do colectivo de polbeiros tratará de instalarse nun sitio marcado por outro nin de transgredi-las distan- cias ás que deberán colocarse cando se trata dun asentamento urbano ou feiral. Dise que “se tes costume de poñerte nun sitio, ese sitio telo diante Deus e diante a xustiza”. Tan- to é así que, cando unha polbeira se dá de baixa por retiro da profesión, o espacio on- de se asenta non se perde, pasará xunto co instrumental do oficio a un membro da fa- milia, que herda os dereitos cos que contaba a polbeira falecida durante o tempo de ac- tividade no lugar. Desta forma, “enclave” e utensilios adquiren unha dimensión dinámica de vinculación entre as xeracións, e á vez estática de reproducción do oficio e tradición. A miúdo é a xeración das netas da polbeira de profesión a que acostuma re- cibi-los utensilios de traballo posto que as fillas xa están provistas deles. E como acon- tece que moitos instrumentos de traballo están marcados con signos identificativos, es- tes convértense en elementos de reforzo continuado dos sinais de identidade familiar e da súa tradición de oficio. Detrás de cada marca que presentan os pratos proxéctase un

49 “O traballo do pulpo é un traballo da muller”. Esta frase valídaa a relación de titulares de postos de pol- beiros para a festa do polbo celebrada no Carballiño o ano 1993, na que, dos 47 polbeiros inscritos, 32 eran mulleres. Do mesmo modo, dunha relación de 18 profesionais autorizados para distribuír polbo cocido os domingos nas rúas da cidade de Ourense, 13 deles son mulleres.

227 saber, unha experiencia profesional e unha técnica de oficio, un status e unha tradición familiar, unha modalidade de vida e de traballo que se funde na cadea de xeracións de polbeiros de profesión dedicados ó desenvolvemento desta mesma actividade50 e nun- ha gramática culinaria evocadora dunhas preferencias alimentarias e uns gustos revela- dores de que comer é algo máis que nutrirse. Tamén é unha actividade humana, social e mesmo comunitaria cando se leva a cabo sobre os espacios lúdico-festivos dos san- tuarios e das festas gastronómicas locais.

50 Os polbeiros ambulantes identifican a súa colección de pratos cunha ou dúas letras que os distingue. Son algunhas marcas de pratos observadas por quen isto escribe as seguintes: da familia Valeiras: DV (Do- mingo Valeiras), AV (Alejandro Valeiras), AV (Avelino Valeiras), PV (Pepe Valeiras); da familia Baranda: JB (José Baranda), CB (Camilo Baranda); da Familia Ruzos: R (Ruzo), CR (Carmen Ruzo); outras marcas son: H (Herminio), JC (Juana Corral), PB (Pilar Barroso), CA (Camilo Álvarez), MF (Mario Fernández), LV (Laura Vázquez), Sira, etc.

228 BIBLIOGRAFÍA

BERNÁRDEZ, A.: “La pesca en Galicia”. En CARRERAS Y CANDI, F. (dir.): Geo- grafía general del Reino de Galicia. Barcelona, Casa Editorial Alberto Mar- tín, ca. 1930. CATASTRO DEL MARQUÉS DE LA ENSENADA: “Interrogatorio”. Feligresía de San Juan de Arcos. 1752. M.H.P.O. [Museo Histórico Provincial de Ourense]. CATASTRO DEL MARQUÉS DE LA ENSENADA: “Interrogatorio”. Feligresía de San Facundo (Anexo a San Juan de Arcos). 1752. M.H.P.O. CATASTRO DEL MARQUÉS DE LA ENSENADA: “Real de Legos”. Santa María de Arcos. 1752. M.H.P.O. CORNIDE, J.: Ensayo de una historia de los peces y otras producciones marinas de la costa de Galicia, arreglado al sistema del caballero Carlos Linneo. Contra- tado de diversas pescas y de las redes y aparejos con que se practican. En ofi- cina de D. Benito Cano, 1788. EIROA DEL RÍO, F.: La pesca artesanal en Galicia. Sada-A Coruña, Ediciós do Cas- tro, 1986. GARCÍA CABRERA, C.: “Pulpos y calamares en aguas del Sahara Español”. Publ. Técn. Dir. Gen. Pes. Mar. N.º 8 (1969), pp. 75-103. GUERRA, A.: “Determinación de las diferentes fases del desarrollo sexual de Octopus vulgaris Lamarck, mediante un índice de madurez”. Inv. Pesq. N.º 39, 2 (ou- tubro 1975). GUERRA, A.: “Aspectos da bioloxía do polbo común (Octopus Vulgaris, Cuvier, 1979)”. Braña. Boletín da Sociedade Galega de Historia Natural. Ano III, N.º 2 (1979), pp. 75-94. GUERRA, A.: “Sobre la alimentación y el comportamiento alimentario de Octopus vul- garis”. Inv. Pesq. N.º 42, 2 (setembro 1978), pp. 351-364. GUERRA, A.: “The fishery of Octopus vulgaris of Finisterre (NW of Spain)”. ICES (International Council for the Exploration of the Sea), C.M 1981/K:4 Shell- fish Comitee. Instituto de Investigacións Pesqueiras. Peirao de Bouzas. Vigo. Traballo mecanografado, 13 p. GUERRA, A.: “Cefalópodos de la ría de Vigo. Resultados preliminares”. En Actas do Primeiro Seminario de Ciencias do Mar: As Rías Galegas. Cuadernos da Área de Ciencias Mariñas, I. Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 1984, pp. 333-348. (Publicacións do Seminario de Estudos Galegos). GUERRA A. e PÉREZ GÁNDARAS, G.: “Larvas de cefalópodos”. Investigación y Ciencia. N.º 89 (febreiro de 1984), pp. 7-15.

229 LOBO, M.: Apuntes. Doc. 28, Fol. 165, s. d. (1869?). Museo Naval de Madrid. Ms. 2139. LORENZO FERNÁNDEZ, X.: “Etnografía. Cultura material”. En: OTERO PEDRA- YO, R. (dir.): Historia de Galicia. Madrid, Akal, 1979. MANGOLD-WIRZ, K.: “Biologie des Céphalopodes benthiques et nectoniques de la mer catalane”. Vie et Milieu. Supl. n.º 13 (1963). PORTELA, M.ª J.; GARRIDO, M. e ROMANÍ, M.: Repertorio para las escrituras an- tiguas del archivo bajo. Catálogo del Archivo monacal de Oseira en 1629. Santiago, Tórculo Artes Gráficas, 1993. RAMONELL, R.: Guía dos mariscos de Galicia. Galaxia, Vigo, 1985. RODRÍGUEZ SANTAMARÍA, B.: Diccionario ilustrado, descriptivo, valorado, nu- mérico y estadístico de los Artes, Aparejos e Instrumentos que se usan para la pesca marítima en las costas del norte y noroeste de España. Madrid, Ar- tes Gráficas Mateu, 1911, p. 11. RODRÍGUEZ SANTAMARÍA, B.: El patrón de pesca. Madrid, Imprenta del Ministe- rio de la Marina, 1919. SAMPEDRO FOLGAR, C.: Documentos, Inscripciones y Monumentos para la Histo- ria de Pontevedra. 3 Tomos. [Tomo I (1896); Tomo II (1902); Tomo III (1904)]. Pontevedra, Publicaciones de la Sociedad Arqueológica, Tipografía de Joaquín Poza Covas, 1896-1904. TANAKA, J.: “On the stock of Octopus vulgaris Lamarchk, on the East Coast of Böso península. Japan”. Bull. Jap. Soc. Fish. Vol. 24, n.º 6 (1958), pp. 601-607. TUMBO o libro de donaciones regalías e ynmunidades que el monasterio de Ossera ti/ene en el Cotto de Marín. Arquivo Concello de Marín. Folio 251. VARIOS: A pesca en Galicia. A Coruña, Artes gráficas “La Voz de Galicia”, s. a., 1983. VARIOS: Plan de ordenación de los recursos pesqueiros e marisqueos de Galicia. Xunta de Galicia, Consellería de Pesca, Marisqueo e Agricultura, 1992. WELLS, M. J. and WELLS, J.: “Hormonal control of sexual maturity in Octopus”. J. Exp. Biol. 36 (1959), pp. 1-33.

230 A PESCA FLUVIAL NO BAIXO TÂMEGA E DOURO

Teresa Soeiro

Abordaremos nesta comunicação, sinteticamente, as características da actividade piscatória nos tramos finais dos rios Tâmega e Douro, particularmente na área do con- celho de Penafiel, alvo do nosso trabalho de campo, procurando contextualizá-la no tempo histórico compreendido entre a segunda metade de setecentos e meados do pre- sente século vinte. O Tâmega termina no concelho de Penafiel o seu curso, iniciado na Galiza, per- correndo as freguesias de Abragão, Luzim, Boelhe, Rio de Moinhos e Eja, todas na margem direita, já que a esquerda pertence ao fronteiro concelho de Marco de Canave- ses. Entra no Douro junto do lugar de Entre-os-Rios. Este rio percorre a área mencio- nada em leito bastante encaixado, espraiando-se apenas já no final, em Rio de Moinhos, para então, por meia légua, ser navegável e apresentar areais extensos. O difícil acesso e sobretudo as rápidas cheias a que está sujeito condicionaram o seu aproveitamento co- mo força propulsionadora de moagens e engenhos. Mas, o facto de desaguar no Douro trouxe a estas águas uma riqueza piscícola excepcional, o sável e a lampreia, em função da qual os povos ribeirinhos se especializaram. Ao rio Tâmega atribuiu-se uma personalidade turbulenta e vingativa. Classifica- do como do género feminino, a Tâmega, está sujeito a cóleras bruscas, imprevisíveis como expressam as cheias que em muitos anos surpreendiam os próprios moleiros, não lhes dando tempo a retirar os moinhos amovíveis, mas arrastando-os na corrente. Nun- ca tendo sido realmente domesticado, este curso de água não permitia instalações per- manentes de moagens e engenhos, e as barcas que o atravessavam eram férteis em aci- dentes e casos. Acreditava-se que, para apaziguar a cólera, o rio tragava folegos vivos, e só assim permitia que os homens o utilizassem1. Nem por isso deixava de ser procu- rado para banhos, no estio, atribuindo-se no século XVIII virtude às suas águas2. A margem direita do Douro, na pequena distância que pertence ao concelho de Penafiel, de Entre-os-Rios a Rio Mau, apresenta-se bastante agreste e inacessível, so- bretudo nas faldas da serra da Boneca, onde a mancha de xistos e quartzitos atravessa o alvéolo do rio. A pesca e mais ainda o apoio ao comércio com o interior do país e a região vinhateira do Alto-Douro justificam certamente, em grande medida, as pequenas

* Trabalho realizado no âmbito do projecto Estruturas sócio-económicas e industrialização no Norte de Portugal (sécs. XIX-XX), patrocinado pela JNICT. 1 VASCONCELOS, José Leite de: Opúsculos, Lisboa: 1938, vol. 5, p. 524. ALMEIDA, Carlos Alberto Ferreira de: “Um aspecto do culto dos rios na Lusitânia”. Douro Litoral. Porto: 8ª série, 9, 1958, p. 873- 887. SOEIRO, Teresa: “Penafiel. O Tâmega de ontem”. Penafiel. Boletim Municipal de Cultura, Penafiel, 3ª série, 4/5, 1987/88, p. 99. 2 COELHO, Manuel Ferreira: “O concelho de Penafiel nas ‘Memórias Paroquiais’ de 1758”. Penafiel: Boletim Municipal de Cultura. Penafiel: 3ª série, 4/5, 1987/88, p. 262, 270, 306 e 325.

231 povoações que aqui se assentaram, aproveitando a parte terminal dos vales formados por cursos de água menores para instalar reduzidas manchas agrícolas. Algumas quin- tas, poucas, voltadas ao rio, ocupam os melhores terrenos da encosta.

A PESCA FLUVIAL A actividade piscatória no con- celho de Penafiel é praticada exclusi- vamente nos rios e ribeiros que o atra- vessam, não havendo notícia de que pescadores nele sediados se deslocas- sem nas suas embarcações até ao mar, como acontecia, por exemplo, com os Valboeiros do vizinho concelho de Gondomar3. Mas, apesar de toda ela ser fluvial, esta pesca não tinha carac- terísticas uniformes, uma vez que as condições naturais, o seu aproveita- mento e a situação jurídica criada para os cursos de água, em função de serem navegáveis ou não, se apresentava bas- tante diversa4. Assim, no Tâmega, considerado 1. Mapa do Norte de Portugal indicando a área geo- não navegável, os açudes em que se in- gráfica considerada neste estudo seriam as pesqueiras atravessavam o leito do rio ligando uma margem a ou- tra, e eram propriedade particular, transmitida muitas vezes por prazo, solidária com terra em cujo topo estavam, devendo respeitar o princípio da pre-ocupação. No Douro, de direito regalengo, a prioridade foi dada à navegação, sendo os pa- redões das pesqueiras de extensão limitada e mesmo assim sempre criticados como es- torvos e perigos para os barcos de transporte interregional. A conflituosidade latente en- tre senhores das pesqueiras e os que usavam o rio como principal estrada de acesso ao interior veio à tona em diversos momentos5, tendo como principais protagonistas a fa- vor da segurança da navegação a Câmara e os negociantes do Porto, que necessitavam

3 GRAÇA, A. Santos: “Pescadores do Alto-os Valboeiros”. Trabalhos da Sociedade Portuguesa de An- tropologia e Etnologia. Porto: 9, 1941, p. 209-211. 4 LOBÃO, Manuel de Almeida e Sousa de: Tratado pratico e compendiado das águas dos rios públicos, fontes públicas, ribeiros e nascentes d’ellas. Lisboa: 1911, p. 1 e ss. 5 SOEIRO, Teresa: O Progresso também chegou a Penafiel: Resistência e mudança na cultura material, 1741-1910. Porto: 1993, p. 598 e ss.

232 da via fluvial para se ligar a Trás-os-Montes e à Beira, áreas economicamente sobre sua influência e fonte de abastecimento vital para a cidade. Esta disputa agravou-se com o incremento do comércio do vinho do Porto, que fez aumentar a tonelagem dos barcos e colocou no rio, em constantemente circulação, uma mercadoria muito valorizada. Já sob o liberalismo, com Costa Cabral, proíbe-se as Câmaras de passarem licenças para obras nas suas margens e leito. Da inspecção efectuada em 1842 ao curso do Douro ve- rificou-se que:

os estorvos artificiaes que se notão no rio Douro, entre a cidade do Porto e a Villa de Pezo da Regoa, consistem essencialmente em pes- queiras e nasceiros, que os proprietarios limitrophes com o rio Douro, e mesmo muitas pessoas que não possuem propriedades nas suas mar- gens, hão construido para effectuarem a pesca, mediante apparelhos proprios, que são convenientemente adaptados áquellas obras. São as pesqueiras paredões mais ou menos espessos, e mais ou menos altos, construidos no leito do rio, junto às margens, tendo um certo avançamento por elle dentro, perpendicularmente, pouco mais ou menos, á sua direcção ou corrente. Alguns ha construidas só no lei- to do rio; e por isso ficão em secco durante o verão; outras que mes- mo no tempo das agoas de estio são n´ellas immersas. Umas elevão-se ao nivel das mais altas agoas; outras pouco mais excedem a elevação das mais baixas agoas, e finalmente umas tem uma grande saliencia ou avançamento para o meio do rio, outras são mais curtas e limitadas. A sua espessura é regulada para soffrerem a pressão e embate das agoas, muito consideravel em alguns pontos; e por isso em algu- mas, não obstante essa espessura ser consideravel, são ainda consoli- dadas por gatos de ferro. Na parte saliente das pesqueiras se adaptão as redes de pescar. Nasceiros consistem em pequenos açudes, pouco elevados sobre as agoas, mas que sempre originão uma intumescencia e reprega em parte d«ellas. Nos mesmos nasceiros ha um rasgamento ou aberta, por onde as agoas sahem com forte corrente, e pela retaguarda d«esta abertura se colloca o apparelho proprio aonde vem cahir o peixe. Desde o Porto até ao Pezo da Regoa reconheci existirem para mais de 171 pesqueiras e de 13 nasceiros 6.

Apesar da inércia alimentada pelos proprietários e autoridades locais, a questão foi decidida a favor do interesse e direito público, condenando-se algumas pesqueiras,

6 João Crisostomo de Abreu e Sousa. Director das Obras Públicas do Porto. Relatório de 11 de Junho de 1842: AHMOP - MR, 2D-1R, 2, L 1, 7.

233 que tiveram de ser destruídas pelos donos, sem indemnização, para desobstruir o leito do rio. Mais do que as outras espécies, que de qualquer forma eram no Tâmega e Dou- ro variadas e interessantes, mas geralmente de pesca livre todo o ano, como barbos, bo- gas, escalos, trutas, enguias e safios, a atenção dos poderes e os conflitos incidiram so- bre a captura sazonal de lampreias e sáveis, que subiam as águas para desovar. Era o tempo da abundância alimentar, que recaía numa época do ano em que os recursos da colheita agrícola se iam fazendo escassos, ao que se juntava ainda a circunstância de o pico da safra coincidir, sensivelmente, com os jejuns quaresmais.

A PESCA NO TÂMEGA As pesqueiras7 estão estabelecidas no rio Tâmega desde há longa data, sendo fre- quentes os documentos medievais e modernos que a elas se reportam8. Já em 1059 o in- ventário das herdades e igrejas de Guimarães9 fala na pesqueira de Travassos, ou da Ra- ínha: villa travazus integra cum suo porto et suas pescarias. Apesar de se encontrarem distribuídas por várias freguesias, o núcleo mais importante no Tâmega é o de Rio de Moinhos. As Inquirições de 1258 relatam, para esta freguesia, uma situação que, quin- hentos anos mais tarde, em 1758, ainda se mantinha10. Interrogatus cujusmodi forum faciunt Domino Rege de flumine de Tamega, dixit quod de Natarius subtus cararie us- que super fistilam est herdatorum Domini Regi, et debent inde dare annuatum Domino Regi medietatem de omnibus lampedis quas ibi mataverint, et nom debet pescari alter nisi isti herdatores. Et de illo loco usque alium locum qui dicitur Riparius qui intra in gramale est totum Domini Regis et dant illum de foro sicut advenit se cum illis qui vo- lunt ibi pescari: et de ello loco quo dicitur Gramal usque flumen Dorii et Domene Ta- rasie Roderici, et nom faciunt ullum forum Domino Regi. O século XVI traz-nos a primeira visão de conjunto sobre o tema. Temos por um lado os dados fornecidos pelo foral manuelino de Penafiel (1519), que identifica as es- truturas pertencentes ao reguengo real, e por outro o tombo das propriedades da Mesa Abacial do Mosteiro de Paço de Sousa (1593) que enumera as construções em posse do Mosteiro. Sabemos também que outras instituições, como os mosteiros de Pendorada e Vila Boa do Bispo, a igreja de Boelhe, e certamente particulares, tinham interesses no

7 SOEIRO, Teresa: “Penafiel. O Tâmega de ontem”. Penafiel: Boletim Municipal de Cultura. Penafiel: 3ª série, 4/5, 1987/88, p. 117-132. 8 Da importância da pesca na época medieval e consequente interesse de eclesiásticos e laicos em obter direitos nos vários rios falam diversos autores. Veja-se por exemplo: ALMEIDA, Carlos Alberto Ferreira de: Arquitectura românica de Entre Douro e Minho. Porto: 1978, vol. 1, p. 136-140. COELHO, Maria He- lena da Cruz: O baixo Mondego nos finais da Idade Média. Coimbra: 1983, p. 264-266. MARQUES, A. H. de Oliveira: Portugal na crise dos séculos XIV e XV. Lisboa: 1986, p. 111-112. IGLÉSIAS ALMEIDA, Ernesto: Notas historicas del bajo Miño. Tui: 1988, p. 41-76. 9 Portugaliae Monumenta Historica. Diplomata et Chartae. Lisboa: 1869, DC 420. 10 Portugaliae Monumenta Historica. Inquisitiones. Lisboa: 1897, p. 582.

234 rio, multiplicando o número de aproveitamentos. De Pendorada conhecemos mesmo uma longa questão desenvolvida no século XVI entre o mosteiro e os seus rendeiros por estes terem fechado as pesqueiras com chaves, sem dar cópia ao senhorio, coartando- lhe assim o direito de:

2.1. Parede do Canal de Cima, Abragão, onde funcionavam canais de pesca, moinhos de cereal e engen- hos de maçar o linho

arequadarem po[r] si e seus amtesesores mordomos, famelliares, ren- deiros pesquadores a dita metade de todo ho peixe de qualquer colli- dade que se tem llivre e desembarguado sem emcarego algum aquelles rios nam deviam neguar pasar como he pobriquo e notorio a todos que os reos fechavom os ditos pesqueiros e tem chaves dellas e as llevarrom pera suas casas e as tem em seos poderes e tamtas chaves tinham quan- tos sam as pesqueiras digo quamtos sam hos particollares nas ditas pesqueiras e levantavom as nassas das ditas pesqueiras as oras que queriam de noite e de seram e de madruguada e as oras que queriam sem esperar pellos pesquadores, ou rendeiro, nem ho requadador ou mordomo do dito mosteiro que elles autores pera iso hordenarom e di- go e outrosi hos reos nam queiram comsentir que os autores tevesem chave dos ditos pesqueiros nem ponham cadeados nelles espetos fe- chados nem chaves tudo contra rezam e justica pois o que menos quin- hois tem diguo quinhoeiros que nos ditos pesqueiros tem quinham, tem chave delle e sam chamados pera quada vez que se querem os ditos

235 pesqueiros erguer pella qual rezam soneguarom a metade do pesqua- do que nos ditos pesqueiros se mate e lhe davom niso muito perda no dito pesquado e nas remdas (silicet) houtrosi ho mosteiro he mesmo que ho dito seo mosteiro tinha era ho remdimento dos ditos pesqueiros em que elles tinham llivre per hos prazos dos reos que dos ditos pes- queiros tem a metade do dito pesquado que Deus llos der e nam temdo hos autores as ditas chaves lhe dam perda em quada hua nam mais de cem cruzados e asi em suas remdas como na falta que tinham pera a fabriqua do seu mosteiro e tamto darom de mais per suas remdas tem- do elles autores chaves dos ditos pesqueiros como as tinham hos reos e os prazos hos aviam per frecidos em mam dos reos que hos tem ./. e isto era pubriqua voz e foram pedimdo me em seu libello que os reos sejam condenados. Consimto que elles autores ponham de soa mam ca- deados e tenham chaves nas ditas pesqueiras da contemda como quin- hoeiros que sam da metade das ditas pesqueiras e pesquam do que ne- lles morer como os tinham os mais quinhoeiros aimda daquelles que se nam costumavom fechar pera [e]vitar perda do dito mosteiro11.

Ao inquérito de 1758 responderam os párocos que no rio Tâmega eram vulgares as espécies citadas, para além das lampreias e sáveis. Os primeiros capturavam-se com chumbeiras, pardelhos e anzóis, que são livres. Só nas pesqueiras se pagava da captura parte do produto aos senhores porque estão na testada dos campos. Este direito era cio- samente preservado em se tratando da pesca de sáveis e lampreias.

AS PESQUEIRAS E AS RESPECTIVAS ARTES No Baixo Tâmega existem locais de pesca de diferentes tipo, uns articulados com grandes paredes de moinhos e engenhos, outros apenas construídos para este fim, mas atravessando o rio quase de margem a margem, e, por último, pequenos pesqueirões nas testadas dos campos. No primeiro caso, os boqueiros da pesca situam-se próximo das margens, dado que a ceifa da lampreia acontece no Inverno e Primavera, quando o rio ainda vai alto e galga as paredes. A disposição marginal faz com que os boqueiros sejam os primeiros a ficar a descoberto, estando na rota da lampreia e o sável, que procuram as faixas mais calmas do rio para o subir, evitando as correntes rápidas. As nassas, para capturar du- rante a noite as espécies que sobem a corrente, colocam-se, evidentemente, com a bo- ca a juzante, nos boqueiros, apoiadas em tábuas e ferros próprios, que aí permanecem durante toda a época. As paredes apenas de pesca alternam com as anteriores. Têm ums disposição oblíqua em relação às margens e são menos espessas. Podem deixar na parte central pe- quena abertura. Em Rio de Moinhos, a juzante da Ribeira d´Além, onde há apenas pes-

11 ADP: Convento de São João Baptista de Alpendurada, lv. 144, fl. 112-120.

236 queiras, estas têem os seus muros levemente desencontrados no meio do rio. Os bo- queiros, de 1 a 3, ficam próximo da margem (a 3 metros), onde o paredão é plano e mais espesso, rampeando depois para o eixo do rio de forma a que durante o Inverno as águas saltem facilmente, sem o destruir. Os pequenos pesqueirões estão espalhados por toda a margem, especialmente nas freguesias de Boelhe e Rio de Moinhos. Por vezes o acesso é apenas possível pe- los campos ou descendo degraus embutidos nas paredes dos socalcos. Apoiam-se fre- quentemente em grandes pedras naturais e pouco se prolongam em direcção ao leito do rio. Estas construções, bastante fustres e sem possibilidade de encaminhar as lam- preias que sobem, beneficiam apenas da sua colocação estratégica em relação às va- riações da corrente. Pertencendo os boqueiros de pesca a qualquer dos tipos assinalados, as suas pa- redes laterais deviam ser elaboradas com cuidado de não deixar interstícios que possi- bilitassem a fuga das lampreias. Os ferros ou pedras para apoiar o moirão são também uma constante, como vulgares se tornam as argolas cravadas na pedra para amarrar as nassas. Passadiços de pedra sobre os boqueiros dão acesso aos que se encontram mais afastados da margem. Nas pesqueiras do Tâmega empregam-se dois tipos de nassas, ocupando a de va- ras a área a montante de Rio de Moinhos, enquanto a de rede é própria desta freguesia. A nassa de varas é fabricada preferentemente com varas de salgueiro ou austrália, abun- dantes na borda do rio. Tem a forma genérica de um cone com outro menor incluso, ou de um fundo de garrafa. Três arcos interiores dão corpo à armadilha. As varas são uni- das a pequenos intervalos por fio de arame que dá um nó ao passar em cada uma delas.

2.2. Nassa de varas e nassa de redes, utilizadas nas pesqueiras

237 Anteriormente usavam-se silvas ou outras plantas em substituição do arame, que tinha de ser adquirido na loja. Uma pega para transporte e um arame para prender a nassa na pesqueira completam-na. O vértice do cone é aberto de forma a poder servir como por- ta para esvaziar a nassa. Quando em utilização, é tapado com ramagens seguras por um pequeno pau. Para a colocação da nassa de varas no boqueiro existe uma armação fixa ou improvisada, o moirão. Nas pesqueiras mais cuidadas o moirão são duas tábuas rec- tangulares com entalhe circular ao centro de um dos lados maiores, bem adaptadas às paredes e fundo, e pregadas em dois ferros cravados na pedra. A boca da nassa encos- ta à abertura do moirão que por sua vez impede as espécies de passar entre o bojo ci- líndrico da armadilha e a parede da pesqueira. As nassas de rede têm forma idêntica, mas estão presas a uma armação de ma- deira que as manéem em posição rígida. A rede envolve arcos em madeira. O cone in- terior termina em arco se a nassa se destina a sáveis, ou numa pequena abertura forma- da pela junção das malhas caso a captura pretendida seja de lampreias. Algumas arma- dilhas respondem às duas possibilidades, tendo à frente o cone rematado em arco, dando entrada ao compartimento para sáveis, e por trás deste a entrada para as lam- preias. Próximo do vértice da rede há uma abertura cosida com um baraço que pode ser facilmente aberta para retirar o pescado. Os exemplares que recolhemos têm a capaci- dade para aproximadamente 60 lampreias e 10 a 15 sáveis. A nassa de rede apoia-se também no moirão que, neste caso, está a pequeno espaço do fundo, deixando lugar à trave inferior da armação da boca. Estas tábuas permanecem na pesqueira, e são repa- radas no início da época. Dois homens é o número ideal para montar uma nassa de rede no boqueiro da pes- queira. Um deles, o menos apto, fica na margem e amarra a uma árvore ou estaca um cabo preso ao fundo da armação. Outro, sobre o paredão, segura a nassa pelo comprido pau da boca e deixa-a entrar lentamente no boqueiro, arrastada pela corrente. Tem de en- costar ao moirão e ficar bem firme para que a lampreia não escape pelos intervalos. Se ao levantar a nassa o cabo rebenta ou ela fica encravada, usa-se a gancha para retirar o que estorva, amarrada a uma corda pela argola para ser possível fazer mais força. Para as lampreias embodadas nas paredes emprega-se o arpão, em ferro, com dentes de rebarbas de modo a fisgá-las e não as deixar fugir. A camaroeira ou tesão po- de colocar-se nos boqueiros em sentido inverso ao das nassas, para apanhar a pesca que por estar ferida ou outra qualquer razão desce o rio. Deixamos propositadamente de parte o único caso de pesqueiras bem cuidadas e aperfeiçoadas com que deparamos de Abragão a Rio de Moinhos. Estão situadas em Favões/Boelhe e pertencem à Casa de Oleiros. Trata-se de dois grupos de paredes só para pesca, em que os caneiros foram cuidadosamente revestidos a cimento e neles fi- xadas calhas para encaixar portas de madeira com diversas funções. De montante para juzante temos uma primeira porta em varas de ferro que permanecia sempre na pes- queira e impedia a passagem às lampreias que ultrapassassem as restantes armadilhas. Diante desta porta ficava a nassa de varas, mantida na posição correcta por dois paus em X presos à argola de ferro. A nassa encostava ao moirão.

238 Terminado o período diário de pesca, os homens que vinham recolher as lam- preias começavam por encaixar à frente da nassa, quase à boca do caneiro, uma porta com rede de arame para que as lampreias que haviam entrado na pesqueira, mas per- maneciam no exterior da nassa, embodadas, não fugissem. Nesta situação introduzia-se a última porta, uma nassa de rede ligada à esquadria de madeira. A boca ficava voltada para dentro do boqueiro pois o objectivo era recolher as lampreias embodadas, que eram enxotadas ou arpeadas. Quando o rio ia alto na safra das lampreias, montavam-se paliçadas de madeira e ferro para poder andar sobre a pesqueira. Cestos com uma pequena portinhola e duas asas, nas quais se passava uma vara, serviam para transportar as lampreias até Oleiros, ao ombro, mergulhando-as em tan- ques próprios. Aí eram comercializadas. Como se vinham tornando vulgares os roubos nas pesqueiras, a Casa de Oleiros preparou as suas para lhes aplicar um sistema de va- ras de ferro que passavam sobre as portas e as nassas ao longo dos caneiros, encaixa- das em aros e fechadas com aloquete. Uma vez colocadas as varas não se podia levan- tar a nassa ou descer aos caneiros, solução que lembra afinal a atitude tomada no sécu- lo XVII pelos foreiros do mosteiro de Pendorada. A pesca com nassa fazia-se de noite, do Natal ao mês de Maio e raramente a Jun- ho, participando nela profissionais de toda a sorte, mesmo com pouca experiência na vi- da do rio, não sendo, pelo horário em que se desenrolava, óbice para o trabalho na la- voura ou nos ofícios a que se dedicavam durante o dia. O proprietário da pesqueira, ou os vários consortes que a registavam na matriz, nem sempre era o pescador, cedendo-a a outros, com as despesas e a produção a meias. Afastadas da povoação, na escuridão invernosa do fundo do vale onde o marulhar do rio cheio se faria sentir imponente, as pesqueiras fervilhavam de actividade nocturna, só para homens, altamente lucrativa pa- ra quem controlava o comércio dos ciclóstomos mas também útil para os pobres que aqui arranjavam sazonalmente ocupação e comida para alimentar as suas famílias. Nos últimos anos eram frequentes as tentativas de roubo. Por essa razão, os donos vigiavam as pesqueiras, recebendo muitas vezes os intrusos a tiro. As questões tornavam-se vio- lentas porque estes grupos organizados se ufanavam nas tascas e cafés locais de que iriam roubar à noite em tal sítio, provocando assim os donos para acrescentar o risco e o prazer lúdico desta actividade excepcional no quotidiano.

OS ALARES Muito polémica no final do século XVI foi a utilização das redes de alar e das es- tacadas. Acompanhamos o mosteiro de Alpendorada na sua luta, como senhor de terras, contra aqueles que as não tinham mas haviam introduzido no rio estas artes inovadoras que dispensavam qualquer apoio em estruturas construídas. Entre os homens com bar- cos, redes e saber e os senhores da terra que queriam também possuir o exclusivo das águas desenhou-se desde início um conflito ainda não resolvido quando na passada dé- cada a subida das águas devida à construção da barragem apagou a questão. Era uma realidade que a colocação destes aparelhos no troço terminal do rio col- hia muitas lampreias e sáveis que de outro modo o subiriam para desovar, sendo então

239 3. Pesqueira de Marialva/Oleiros, Boelhe, que dispunha de um aperfeiçoado sistema para aumentar a ren- tabilidade da pesca

240 talvez capturados nas pesqueiras. Muito eficazes, os alares diziam-se arte de pobres, tal- vez mais correctamente, de quem dispunha de alguns meios mas não dos antiquissímos direitos que regiam a pesca. O mosteiro contestou as novas redes e, num primeiro mo- mento, ganhou a questão na justiça, mas certamente nunca saboreou totalmente a vitó- ria sobre os:

moradores no couto d’Antre Ambos os Rios sobre e por razão de os di- tos reos forçosamente impedirem o pesquado do rio da Tamegua e atravessarem o rio com allares e bogigamguas de maneira que impe- dirão a casa das pesqueiras do dito mosteiro de que estavam depois pe- llo quoal feito se mostra entre outras muytas cousas que depoes de eu me ter pronuncyado por juiz o competente da causa com conhecimen- to de causa por me constar da força mollestia e vexação e os reos se- rem çitados e noteficados os autores offerecerão contra elles por seu procurador hum libello articullado dizendo em elle que estando elles autores e o dito seu mosteiro em posse pacifica des tempo immemorial das pesqueiras do rio da Tamegua que estão nas testadas das erdades da freiguesia de Matos que são pesqueiras de paredes e estaquas nas quaes se tomao muytas lampreas e outros muitos pesquados e são muy- tos rendosas e nenhua pesoa pode abaxo dellas fazer estaquada que atravesse todo o rio nem lancar rede ou tente que atravesse o rio todo sem leixar por donde o peixe corese a riba e disso tinhao sentenca que nos autos andava ora novamente os reos de hum anno ou dous a esta parte forcosamente atravessavao o rio com redes que não deixavao por donde o peixe coresse acima e isto faziao abaixo da dita freiguesia de Matos com que lhe tinhao dado perda e tomavao todo o peixe come- tendo neso força e violencia e sacrilegio pera sy tomarem o da ygreia e não quererem dessistir da tal força sem contenda de juizo e que eu era juiz e conservador da dita ordem do glorioso São Bento pera os de- fender e emparar das forças e molestias que lhe fazem e devia compe- ller aos reos desystissem de tal forca e lhes paguasem as perdas que lhe tinhao dado pedindo recebimento e comprimento de justica e os reos serem condenados restituao a elles autores asi a pose e desystissem da força que lhe faziam e nao atravessasem mais o rio abaixo da freigue- sia de Matos com redes nem estaquadas e lhes paguasem as perdas e interesses que se liquidariao com custas segundo que todo esto melhor e mais compridamete era12.

12 ADP: Convento de São João Baptista de Alpendorada, lv. 144, fl. 321-329. Esta questão arrastou-se desde o final do século XVI, não estando resolvida no seguinte como se pode verificar pela existência de novos documentos a ela referentes: ADP - Convento de São João Baptista de Alpendorada, lv. 145, fl. 338- 339 e 340-343.

241 No século XIX as posturas e algumas decisões camarárias mostram como a po- lémica ainda se mantinha acesa13. Só então a Câmara de Penafiel se vai pronunciar de forma coerente sobre a pesca no Tâmega (código de posturas de 1864/65, art. 101 a 104) tentando regulamentar o uso de alares destinados à captura da lampreia e do sável a juzante das Várzeas. Determinou então que os aparelhos seriam colocados em dias al- ternados, uma vez que o rio também pertencia aos pescadores do concelho do Marco de Canaveses e era preciso atender aos interesses dos donos de pesqueiras construídas pa- ra montante daquele ponto. Para se habilitar, o pescador deveria tirar licença e prestar fiança de 20$000, demonstrando ao mesmo tempo que dispunha de pelo menos um alar com trinta peças de cinco ou seis estacas cada uma. Desta atitude pouco atenta da Câ- mara em relação à actividade se ressentem os relatórios oficiais e particularmente o In- quérito Industrial de 1881, que não atribui ao concelho qualquer pescador. No Inquéri- to de 1890 a situação fica parcialmente corrigida, embora também aí o Tâmega surja como bastante desconhecido. Os alares são aparelhos de rede montados desde barcos sobre fundo de areia. Ha- bitualmente lançavam-se da Conca para juzante, até à ponte de Entre-os-Rios, área sem pesqueiras. Só excepcionalmente subiam até ao Barco do Souto. Já se começavam a montar no Natal, de noite por serem proíbidos. Desde 15 de Janeiro os pescadores po- diam colocá-los ao pôr do sol, deixando o rio antes de escurecer, norma poucas vezes observada. Arreavam-se de manhã cedo, logo que houvesse claridade suficiente. A ceifa durava de Janeiro a princípio de Junho, tendo o seu ponto alto nos três primeiros meses. As redes, segundo o Inquérito de Pesca de 189014 são formadas de panos rec- tangulares, com base que varia entre 4,5m e 9m, altura de 3m e lado da malha de 0,02m, servindo estes pannos para, estacados entre as duas margens, impedir a passa- gem à lampreia; a meio da estacada é estabelecido um grande saco de rede, cujo lado de malha não excede 0.01m, indo cahir nelle todo o peixe que pretenda passar para montante da rede. Desenhámos a parte central do alar utilizado em Rio de Moinhos. Uma vez mon- tada, a rede fica disposta em V, aberta a juzante, com as coxias em posição oblíqua, da margem para o centro do rio, onde se ligam à boca de uma grande nassa, armadilha ap- ta a capturar as lampreias e sáveis que, batendo contra as barreiras da rede, persistem na busca de uma passagem para subrir o rio. A nassa do alar termina numa asa, argola em corda que se mete no moirão e a se- gura. Porque a montagem se faz a favor da corrente, logo que a asa é engatada no moirão, ela estende-se. A nassa tem cinco argolas em madeira ou ferro revestido a plás- tico onde se entralha a rede. A primeira é a boca. Dentro do cilindro formado pela rede

13 A Cámara de Penafiel tem mais uma vez em 1878 de apoiar os pescadores de alar do seu concelho con- tra os proprietários de pesqueiras do Marco de Canaveses: AMPNF - A 127, Livro copiador de corres- pondência expedida: 1878, Janeiro, 21. 14 ALMEIDA, José Bento Ferreira de; ROQUETE, Vitorino Chagas: Inquérito industrial. Pesca. Lisboa: 1890, p. 175.

242 que envolve e liga os arcos há os nassos, presos ao 2º e 4º, dois cones em rede miúda, terminando o primeiro em arco pequeno -arco nasseiro- que permite a passagem aos sá- veis e é mantido em posição correcta pelos baraços que ligam, pelo interior, à asa. O re- mate do segundo nasseiro é estreito, pois só as lampreias o devem ultrapassar. Realiza- da a pescaria, a nassa do alar pode conter entre o segundo e o quinto arcos 30 a 40 sá- veis e na parte terminal de 180 a 200 lampreias. Maior carga poria em risco a rede. O arco da boca está ligado às paredes da nassa, dois panos rectangulares entralhados com 3 m de alto e 1,5 m de largo cosidos a varas -as cabaceiras. Esticada a nassa, enterra-se a vara da nassa (possui dois pregos que passam nos furos do arco da boca) e os caba- ceiros de forma a que a tralha pouse na areia. Esta posição era ilegal pois os alares de- viam deixar na base um intervalo, na prática impossível porque retirava a rentabilidade à rede. A ilegalidade beneficiava da dificuldade em fiscalizar com rigor o fundo do rio. As coxias são o prolongamento das paredes da nassa, formadas por um número variável de peças, conforme a largura do rio e inclinação pretendida. Cada peça tem 7,5 m e leva cinco varas enterradas nas areias, sendo apenas a primeira e a última cosidas. As três restantes são apertadas à tralha de baixo e levam um pequeno gancho para esta não subir ao enterrar na areia. Em cima a vara é cingida por laços de correr ligados à tralha. As varas extremas das pare- des e peças são enterradas sobre- postas, para evitar brechas que faci- litem a fuga de espécies. A rede dos alares era fabrica- da localmente em fio de linho, fio alemão ou algodão e não se encas- ca. A nassa sofre maior desgaste do que as paredes e raramente chega a durar dois anos. Só se pode montar em fundo de areia e se a água não for excessiva pois o topo das varas fica à superfície. Para colocar no rio o alar a companha deveria ter dois barcos e seis homens. O metedor do primei- ro barco vai à proa e começa por engatar a asa da nassa no moirão, deixando-a depois esticar. Cabia- lhe ainda montar a vara e uma das coxias, enquanto o outro barco en- terrava as varas da outra coxia. O dador de redes chega-as ao metedor que as lança e com um maço espe- ta as varas. O terceiro homem é da- 4. Alar do rio Tâmega, destinado à captura de sáveis e lam- dor do barco, vai à espadela e segue preias

243 as instruções do metedor. Se a corrente é demasiada pode utilizar-se um só barco, per- mitindo juntar os seis homens para irem dois à espadela e dois à rede. As coxias seriam metidas uma de cada vez. Toda a operação se faz a montante da rede, para que a co- rrente ajude a esticá-la. Pelo contrário, arrear a rede ou tirá-la do rio é operação feita por dentro. Começa-se por puxar a cabrita e finalmente rolar a nassa para dentro do bar- co, de lado, pegando pelos arcos por causa do peso. As companhas, idealmente com dois barcos e seis pessoas, podiam trabalhar por conta própria sendo todos por igual proprietários das redes, ou usar barcos e redes pos- tos por terceiros que podiam vir ou não pescar. Conforme a situação, assim se dividiam os quinhões. Se as redes fossem dos pescadores as duas melhores lampreias eram do barco, seguindo-se na escolha o metedor, o dador do barco e o dador das redes. Caso não chegassem para todos, no dia seguinte a distribuição começava pelo qua havia fi- cado em falta, depois de tiradas as do barco. Assim se diluía a hierarquia antes estabe- lecida entre os pescadores. Quando o barco e redes era propriedade de um indivíduo metade da pesca pertencia-lhe, dividindo-se a restante pelos pescadores, seguindo-se a ordem antes estabelecida. Mas o proprietário podia também trabalhar e nesse caso pa- ra além da metade do produto cabia-lhe ainda o quinhão respectivo. Eram sete as companhas existentes de Conca a Gramal, e por tradição metiam alares um dia por semana cada. Se esta regra não fosse seguida criavam-se conflitos e a pesca não resultava. A partir de Maio as companhas procuravam os areios a montan- te das pesqueiras, segundo o ritmo da subida das lampreias. As redes utilizadas podiam ser as mesmas, mas as embarcações tinham de ser outras, já que era impossível fazê-las passar pesqueiras e paredes. Os barcos utilizados nos alares são rabões de rabo baixo, e só eventualmente se empregavam os de passagem. Os pescadores eram-no de ocasião, tendo habitualmente outra ocupação, a lavoura. Ultimamente outros profissionais re- servavam as suas férias ou faltavam ao trabalho durante os principais dias da ceifa, por- que o rendimento compensava. As lampreias eram recolhidas em sacas de rede, e podiam conservar-se na água em caixotes de madeira furados, tanques ou minas até serem vendidas. A grande pro- cura e o facto de a lampreia constituir prato regional apetecido, sobretudo em Entre-os- Rios, São Vicente e Porto, levava os restaurantes e outros vendedores a procurá-las em locais a que os barcos acostavam, fazendo-se imediatamente o negócio. Mercado tradi- cional para venda era o Cruzeiro das Lampreias, assim chamado porque os proprietá- rios e pescadores das pesqueiras do Tâmega acorriam a esse cruzamento da estrada vel- ha para pagar foros, vender, receber encomendas e as despachar15.

ARTES USADAS FORA DAS PESQUEIRAS Fora das pesqueiras eram usadas durante todo o ano, nem sempre respeitando a interdição legal, várias artes de pesca montadas por um ou mais indivíduos.

15 AGUIAR, J. Monteiro d’: Penafiel antiga. Penafiel: 1936, p. 49.

244 Ainda que não os víssemos em utilização, sabemos serem outrora comuns os tresmalhos e estacadas montados pelos homens de Canaveses até ao Amieiro, área a montante da anteriormente referida, onde já não existiam pesqueiras16. Eram também colocados para juzante, perto dos caneiros dos moinhos, pois a farinha que caía à água atraía o peixe. A estacada é, como o nome indica, uma rede montada com o apoio de estacas, que igualmente passam de um a outro lado do rio17. A chumbeira, de manuseamento individual, é uma arte muito difundida no con- celho, destinada a todo o peixe. O Inquérito de 1890 calcula o seu número, por defeito, em 150 para Penafiel, Marco de Canaveses e Baião18. É uma rede disposta em cone, de cujo vértice sai uma corda que é enrolada no braço esquerdo de quem a vai lançar. Na base a rede tem chumbos esféricos a espaços regulares e está transformada em peque- nas bolsas por tensos. Lança-se em movimento rotativo tendo antes dividido o seu pe- rímetro em duas partes, uma ficando sobre o braço esquerdo e outra pendente pronta pa- ra ser atirada19. A camaroeira ou tesão emprega-se na pesca de espécies que se encon- tram em grupos. É composta por um saco de rede, pano rectangular com costuras laterais, que se prende a um arco em madeira ou ferro, que por sua vez está ligado a um longo cabo. Dos aparelhos de linha o mais comum é a espinhela, que se destina a vários pei- xes de tamanho médio. Lança-se sobre os fundos de areia e transporta-se facilmente, enrolada num bocado de cortiça onde se espetam os anzóis. Pode ser manejada por uma só pessoa. Para lançar a espinhela começa-se por enterrar, perto da margem, uma esta- ca, com pouco mais de meio metro, onde é amarrada uma das extremidades da corda. Na outra extremidade prende-se, com um fio fraco, uma pedra. É esta pedra que se ati- ra ao rio, esticando a corda. Caso fique presa no fundo é fácil recolher o aparelho re- bentando os fracos fios que a amarram, escolhidos propositadamente para estas si- tuações. Da corda pendem, a espaços regulares, os tensos, com um anzol cada. Devem deixar entre si uma distância superior ao seu comprimento, para não se enrodilhar. Is- cam-se com peixe ou tripa de galinha. Rio de Moinhos é a freguesia onde mais vulgar- mente se utiliza a espinhela. A nassa de varas pode ser colocada fora das pesqueiras, presa a árvores ou paus da margem, para apanhar qualquer espécie de peixe. Tem de ser iscada. Emprego idên- tico tem o covo fabricado localmente, com estrutura semelhante à das nassas mas sen- do depois as varas entrançadas com paus de vide de forma a parecer um cesto cónico, a que se deixa uma porta para retirar o pescado. Isca-se com sangue cozido, tripa de ga- linha, etc. Utiliza-se na freguesia de Abragão, sendo rara daí para juzante mas conheci- do por exemplo em Amarante20.

16 PINHO, José de: “Ethnografia amarantina: II A pesca”. Portugália. Porto: 2, 1905-1908, p. 457-458; ABRANTES, Joaquim Roque: Património etnográfico afectado pela barragem do Torrão. Lisboa: 1985, p. 130-131. 17 SILVA, A. A. Baldaque da: Estado actual das pescas em Portugal. Lisboa: 1892, p. 306 e ss. 18 ALMEIDA, José Bento Ferreira de; ROQUETE, Vitorino Chagas: Inquérito industrial. Pesca. Lisboa: 1890, p. 175. 19 ALMEIDA, José Bento Ferreira de; ROQUETE, Vitorino Chagas: Inquérito industrial. Pesca. Lisboa: 1890, p. 175. 20 PINHO, José de: “Ethnografia amarantina: II A pesca”. Portugália. Porto: 2, 1905-1908, p. 449.

245 A PESCA NO DOURO A pesca no Douro, na área do concelho de Penafiel, era praticada todo o ano por profissionais que ascendiam em 1879 a trinta e cinco e em 1856 utilizavam catorze bar- cos. O Inquérito de 1890 atribui a Rio Mau vinte e quatro pescadores. A estes junta- vam-se amadores que durante o ano procuravam peixe para autoconsumo. Só na safra do sável e da lampreia acorria ao rio maior quantidade de gente, que passava para se- gundo plano a sua ocupação na agricultura ou nos ofícios para tirar partido desta be- nesse trazida pelas águas21.

5.1. Pesqueira do Douro, con cabaceira armada, segun- do Baldaque da Silva

21 A incompreensão ou desconhecimento desta actividade sazonal bem como dos hábitos das espécies ge- raram em várias épocas legislação inadaptada, podendo servir de exemplo a exigência de que todos os par- ticipantes, mesmo os que só esporadicamente ajudavam na safra, tirassem licença de pescador e a proibição de pescar durante a noite, que é exactamente o período em que a lampreia se desloca, vide: “As pesquei- ras do rio Douro”. Douro Litoral. Porto: 2ª série, 2, 1944, p. 35-36.

246 AS PESQUEIRAS Nas margens, e avançando em direcção ao leito, existiam no Douro as pesquei- ras e nasseiras, fortes paredes em pedra, bem construídas, maciças ou com rasgos para colocar as armadilhas, ou simples aproveitamento de penedos cuja disposição facilita- va a pesca22. Como o rio era navegável estas paredes não podiam aqui, como no Tâ- mega, cruzar a corrente. Tinham que se restringir às margens ou a maciços rochosos no leito, e mesmo assim levantavam forte contestação por parte dos mareantes. Vimos an- tes como a Câmara do Porto e o poder central se esforçaram por destruir estes obstácu- los à navegação. A contestação às pesqueiras partia também dos povos que as viam como danin- has à conservação das espécies por nelas morrerem muitas crias. De facto era sobretu- do contra os privilégios dos senhores que as possuíam que se elevavam as vozes23, tan- to mais que estes muitas vezes quiseram de facto o exclusivo, pressionando para que fossem proíbidas as artes que se pudessem usar sem estarem dependentes de estruturas construídas ou seja ligadas a títulos de posse. A existência destas pesqueiras remonta comprovadamente a datas remotas, pelo menos ao século XI e a sua propriedade foi sempre ciosamente guardada24. Fora das pesqueiras esta importante riqueza também sofria controle, agora por parte do rei, incidindo os tributos sobre o peixe capturado em geral e especialmente so- bre o que se recolhia nos pontos de pesca muito procurados, como os areios, para os quais arrastavam com redes25.

5.2. Pesca com espinhela, segundo Baldaque da Silva

22 VASCONCELLOS, José Leite de: Etnografia portuguesa. Lisboa: vol. 5, 1967, p. 390-391. 23 LOBO, Constantino Botelho de Lacerda: “Memória sobre a decadência das pescarias de Portugal”. In Memórias Económicas da Academia Real das Sciencias. Lisboa: vol. 4, 1812, p. 371-373. 24 MEIRELES, Frei António da Assunção: Memórias do mosteiro de Paço de Sousa & index dos docu- mentos do Arquivo. Lisboa: 1942, p. 141-142, 146-147, 153, 268. ALMEIDA, Carlos Alberto Ferreira de: Arquitectura românica de Entre Douro e Minho. Porto: 1978, vol. 1, p. 138 e 141. 25 Portugaliae Monumenta Historica. Inquisitiones. Lisboa: 1897, p. 587. Foral de Penafiel, Anexos, p. 23.

247 Desde o início da década de oitenta do nosso século que os trabalhos para o apro- veitamento hidro-eléctrico de Crestuma fizeram subir as águas, submergindo as antigas estruturas de pesca e obrigando a pôr de lado as artes e as práticas que hoje muitos pes- cadores ainda evitam recordar para não reavivar a sua profunda mágoa e sentimento de perda. Não pudemos, por isso, fazer o levantamento ou qualquer ensaio de análise mor- fológica das pesqueiras, que apenas são recordadas pela memória de gerações que ne- las pescaram e por algumas fotografias que certamente apenas por acaso as captaram quando pretendiam colher imagens do rio. Recorremos ao levantamento topográfico elaborado então pela Electricidade de Portugal, com o fim de determinar expropriações e áreas atingidas, para guardarmos uma impressão da distribuição das pesqueiras e dos areios mais utilizados. Na área do concelho foram registadas vinte e três pesqueiras. Es- te número deve ser considerado por defeito, uma vez que apenas aquelas de que exis- tiam títulos ou havia direitos bem definidos, ou ainda as que implicavam construções foram tidas em conta. Em 1842 eram trinta e nove as pesqueiras do Douro no concelho de Penafiel26. As pesqueiras eram nesta fase final propriedade de consortes ou livres, quer fos- sem pedras naturais ou paredes construídas. As de consortes tinham dias marcados pa- ra cada um lançar as redes. Nas livres lançava o primeiro que lá chegasse, sendo de éti- ca para os que viessem a seguir não as deitar de forma a prejudicar quem lá estava, si- tuação nem sempre isenta de rixas. Quando caíam cabia aos interessados dar-lhes um jeito. Os areios mais importantes para a pesca com vargas eram os já mencionados no foral quinhentista. O areio de Ortos, na margem direita, na curva do rio, entre Rio Mau e Sebolido. Nele pescavam as duas comunidades. Exclusivamente a Sebolido pertencia o areio no meio do rio, a juzante de Cancelos. Rio Mau dispunha do areio de Conca ou Pedorido, na margem esquerda, partilhado pelos pescadores dos dois lugares.

A PESCA E AS ARTES Dependendo das artes utilizadas e do local em que eram lançadas assim a pesca se podia fazer com ou sem barco, isoladamente ou em grupo. A mais significativa, pe- lo volume de capturas e pelo número de pessoas envolvidas, era a pesca com vargas, para a qual se necessitava de um barco e pelo menos quatro pessoas, a companha. A re- de, composta de várias peças, que cada um trazia, podia também ser do arrais, caben- do-lhe neste caso um quinhão maior. A prática de reunir o produto de todas as com- panhas e dividi-lo pelo número de barcos, cabendo depois ao arrais de cada um repar- tir os quinhões, foi testemunhada em 1890. Nas outras redes cada um recebia segundo o investimento feito. O produto da pesca consumia-se no local e vendia-se para toda a região. As pei- xeiras ou vendedeiras não eram as mulheres dos pescadores mas sim outras, habituadas

26 AHMOP - MR, 2D-1R, 2, L1, 7: 1842, Junho, 11.

248 a negociar. Transportavam as lampreias em latas de tampo furado, cheias de água, para que o animal chegasse vivo ao cliente, condição indispensável para se lhe poder apro- veitar o sangue. O sável ia em gigos ou canastras. Para se deslocarem de Rio Mau a Pe- nafiel podiam demorar cerca de cinco horas, saindo por isso ainda de noite, pelas duas horas, em grupo para melhor se protegerem ao atravessar a inóspita serra, descendo então em direcção à estrada. Muitas vezes eram os vendedores de sardinha de Espinho que, tendo acabado a carga ao chegar ao Douro, faziam o resto da viagem vendendo os produtos deste rio. Recentemente vinham buscar as lampreias homens de Pé de Moura, que as conduziam às três ou quatro centenas rio abaixo dentro de um meio pipo com furos, mergulhado na água, preso ao barco. Para manter as lampreias vivas no local usavam-se caixotes de madeira com fu- ros, que ficavam mergulhados na água, ou redes mergulhadas em latas quadrangulares. Alguns pescadores e sobretudo aquelas pessoas que recebiam as lampreias como tribu- to ou oferta e possuíam propriedades rurais destinavam um tanque ou uma mina de água para viveiro. O sável podia ser preservado alguns dias se preparado de escabexe; a lampreia devia ser mantida viva até ao momento de a consumir, pois não se conheciam técnicas de conserva que permitissem uma melhor usufruição destas espécies ao longo do ano. A lampreia chegou a ser nas últimas décadas preparada para ser enlatala e enviada pa- ra familiares no Brasil, nunca ultrapassando esta actividade algumas unidades por casa. Não há memória de que estas espécies fossem aqui secas ou fumadas como no Minho. As quantidades capturadas e o seu valor no orçamento doméstico, muito variáveis em cada ano, permanecem uma incógnita. A safra estendia-se de Janeiro a Junho, co- meçando a do sável em Fevereiro e atingindo a maior intensidade em Abril e Maio. A lampreia chegava ao Douro mais cedo, sendo mais procurada no momento em que su- bia o rio e não depois da desova. A mais importante arte de pesca era pois a varga27, grande rede de arrasto alada para os areios, fabricada em linho, que os pescadores de Rio Mau iam comprar à feira de S. Martinho de Penafiel, ainda em febra, para ser fiado e fabricado em casa. Cada rede podia levar oito peças, de vários donos, com mais de três quilos cada. Precisava de ser encascada em nova e durante a utilização. A operação iniciava-se com a compra de casca de salgueiro a homens que a traziam de Cabroelo (freg. Capela) e a vendiam a um preço que se avaliava como elevado. A casca tinha de ser pisoada, trabalho exe- cutado num pio comum do lugar de Souto. Aí se dirigiam os pescadores e batiam-na com malho de madeira até ficar em farelo. Uma vez transportada para casa, a casca punha-se a cozer numa panela de ferro de cinquenta litros durante quatro horas. Se a rede era nova deitava-se dentro da panela, mexendo para que não encostasse ao fundo e queimasse. Depois secava e voltava a ser encascada. A primeira operação da tempo- rada fazia-se em casa, ao iniciar a faina. Depois era necessário voltar a encascá-la mais

27 ALMEIDA, José Bento Ferreira de; ROQUETE, Vitorino Chagas: Inquérito industrial. Pesca. Lisboa: 1890, p. 169 e 175. LANHOSO, A. Coutinho: Peixes das nossas águas: o sável. Lisboa: p. 21-23. (Sep. do Boletim de Pesca, Lisboa, 43, 1954). SILVA, A. A. Baldaque da: Estado actual das pescas em Portu- gal. Lisboa: 1892, p. 285-290.

249 duas vezes, sobretudo se o tempo corresse quente porque o sol incidindo na rede pou- sada no barco aquecia-a demasiado e fazia-a apodrecer. Estes novos encasques tinham lugar à beira rio, para onde se levavam as panelas, ocasião para bebida abundante. Manejava a varga uma companha de quatro homens, dos quais dois pelo menos deviam ter experiência. Um deles possuía o barco, ou alugavam-no dividindo a despe- sa. Os lanços estavam escalonados pelas companhas que deviam aparecer no areal to- das as noites, mesmo que não lhes tocasse ir ao rio. Os panos de que cada um dispun- ha eram unidos para formar uma grande rede, com oito panos e aproximadamente oi- tenta braças, lançada de barco. Na tralha superior levava rodelas de cortiça, deixando seis ou sete malhas livres entre elas, na inferior levava pedras da ribeira, furadas pelo pescador e amarradas com nastros. Esta tralha guardava-se bem porque era frequente- mente roubada. O primeiro cabo, com 20 ou 30 metros, ficava amarrado no areio, des- crevendo depois o barco um arco, de montante para juzante, porque a pesca desloca-se em sentido ascendente, arriando a rede. Ao atingir o pego voltava a fechar novamente em direcção ao areio, para onde trazia o segundo cabo, com cerca de cinquenta metros. Uma vez os dois cabos em terra, havia que arrastar a rede que traria sáveis, algumas lampreias e outros peixes em menor número, puxando-a a força de braços. As caleiras eram também redes de arrastar para terra em que trabalhavam três ho- mens, com um barco. Dirigiam-se a todas as espécies. De barco e no caudal lançavam- se outras redes, como a mugeira, a escaleira, a lampreeira, o pardelho e o tremalho ou pardelho de albitana, visando todas emalhar o peixe28. As últimas, sem bóia no extre- mo da cortiçada ou com um cabaceiro feito em rodelas de cortiça, eram por vezes lança- das da margem com ajuda de uma vara longa com um prego na ponta. O alar não se usava nestas freguesias. Quando os homens de Melres os vinham montar nos areios os pescadores de Rio Mau lançavam ao rio pinheiros e silvas para os rebentar. Os pescadores de alar de Entre-os-Rios eram impedidos de passar para juzan- te de Cancelos pelos homens de Sebolido. Segundo Leite de Vasconcelos o alar teria si- do precedido pela rede de boqueiro, de facto uma estacada com trinta redes de cinco es- tacas cada, montada em bico como o alar mas sem nassa, sendo o peixe atraído para o ângulo central por na estaca respectiva estar pendurado um lampião aceso29. Nas extremidades das fragas e pesqueiras, nos pontos, lançavam-se as cabacei- ras30, destinadas principalmente à captura do sável e da lampreia. Num ponto bom po- diam tirar por noite quinze lampreias. Manejava esta rede um só homem que a deita- va ao entardecer e a ia levantar na manhã seguinte, visitando-a uma vez durante a noi- te se suspeitava de uma pescaria abundante. Era composta por um primeiro pano, o pardelho, com cerca de três metros de alto e mais de quatro de largo, ligado a terra por

28 VASCONCELLOS, José Leite de: Etnografia portuguesa. Lisboa: vol. 5, 1967, p. 372, 374 e 376. 29 VASCONCELLOS, José Leite de: Etnografia portuguesa. Lisboa: vol. 5, 1967, p. 367. 30 LANHOSO, A. Coutinho: Peixes das nossas águas: o sável. Lisboa: p. 10. (Sep. do Boletim de Pesca, Lisboa, 43, 1954). SILVA, A. A. Baldaque da: Estado actual das pescas em Portugal. Lisboa: 1892, p. 294- 295. VASCONCELLOS, José Leite de: Etnografia portuguesa Lisboa: vol. 5, 1967, p. 367-368.

250 um cabo. O seu posicionamento dependia dos dois pendulhos de pedra que levava nas extremidades da tralha inferior e de uma grande cabaça amarrada à superior, da qual retirou o nome. Na cabaça e pendulho começava a segunda parte da rede, o rabo, co- po com três metros de comprido e uma boca de mais de metro e meio de diâmetro, no interior do qual se encontrava o nasseiro ou armadilha cónica. A rede era esvaziada co- mo os alares, pelo topo do rabo. Quando as pesqueiras tinham boqueiros, ou em paredes improvisadas, coloca- vam-se nassas semelhantes às usadas em Rio de Moinhos, apenas maiores e dispondo de uma armação menos rígida. A chumbeira grande do Douro31, com dois metros e meio de altura e três de diâ- metro, pesando mais de dez quilos, lançava-se normalmente a partir de um barco go- vernado por uma segunda pessoa. A arte era considerada como perigosa uma vez que a sua tralha, de doze braças, devia ficar enrolada no braço do pescador, que com o im- pulso de lançar podia cair à água. Usada em fundos de areia, devia ser recolhida lenta- mente para que o peixe aprisionado no capelo ficasse recolhido nos combos ou seios, prega formada na coroa da rede. Os pequenos chumbos esféricos eram em grande quan- tidade, para atingindo cerca de dez quilos de peso. Do barco ou de terra podia utilizar-se para a pesca o mingacho ou conto, copo tronco-cónico de rede miúda com um metro, presa a um arco de madeira que por sua vez se liga ao rabo por três tensos fortes. Como o mingacho, também o tesão se empre- gava quando o rio ia cheio, com águas revoltas, e faltavam os areais. Compunha-se de um grande saco tronco-cónico com três metros de alto e dois de diâmetro, armado num arco de madeira e ligado a um grande pau com o qual se manejava32. O aranhô33,arte que não vimos mas foi descrita por Coutinho Lanhoso, empregava-se em Rio Mau, nos pontos, para a pesca individual com barco, capturando várias espécies. A espinhela tin- ha no Douro cinquenta ou sessenta anzóis e colocava-se no fundo do rio iscada com minhoca, a partir de um barco, sem ficar presa a terra. Levantava-se como se de uma fa- teixa se tratasse. Era procurada sobretudo em Maio, quando o rio ainda corria veloz. Para a pesca empregava-se nesta área do Douro o valboeiro, o barco mais pe- queno, económico e ágil de quantos navegavam neste rio. O barco de pesca, mais pró- ximo do rabão, torna-se pesado e difícil de manobrar, daí certamente a preferência da- da ao valboeiro, que não sabemos quando se impôs para o desempenho destas tarefas34. Faziam-se no local, de má qualidade, ou compravam-se na Ribeira de Abade e em

31 SILVA, A. A. Baldaque da: Estado actual das pescas em Portugal. Lisboa: 1892, p. 304-306. VAS- CONCELLOS, José Leite de: Etnografia portuguesa. Lisboa: vol. 5, 1967, p. 368-369. 32 VASCONCELLOS, José Leite de: Etnografia portuguesa. Lisboa: vol. 5, 1967, p. 371 e 377. 33 LANHOSO, A. Coutinho: Peixes das nossas águas: o sável. Lisboa: p. 28-29. (Sep. do Boletim de Pes- ca, Lisboa, 43, 1954). VASCONCELLOS, José Leite de: Etnografia portuguesa. Lisboa: vol. 5, 1967, p. 364-365. 34 MATTOS, Armando de: O barco rabelo. Porto: 1940, p. 58-64. FILGUEIRAS, Octávio Lixa: “Tipo- logia dos barcos do Douro”. Boletim Cultural. Câmara Municipal do Porto. Porto: 22, 1959, p. 13. Idem: “Barcos”. In A Arte Popular em Portugal. Lisboa: vol. 3, s/d, p. 365 e ss.

251 Avintes, onde também se podiam arrendar, em cada ano, só para a safra. Eram pinta- dos com cores vivas, tendo obrigatoriamente inscrita a matrícula. De uma maneira geral podemos aproximar a pesca praticada em Penafiel, nos dois rios, daquela que conhemos em várias outras localidades em que as condições téc- nicas se assemelham e o seu desempenho está a cargo de lavradores/pescadores ou de outros profissionais de fracos recursos, que descem ao rio ocasionalmente, sem neces- sidade de apurado saber ou de grandes investimentos, mas muitas vezes sujeitos aos di- reitos consolidados dos senhores da terra35. No Douro, a juzante, a pesca fluvial com redes de arrastar para os areios ganhava maior expressão, sobretudo na época da safra do sável, alimento barato para uma população urbana numerosa e de baixos recursos, que se orgulhava de ao menos neste período ter fartura à mesa, sendo então comum ver- se, na hora de despegar do trabalho, os homens dirigirem-se ao rio para comprar um peixe de grandes dimensões que se levava para casa ostencivamente pendurado pela ca- beça, comentando-se que era grande como um home. Ao domingo, um passeio em fa- mília muito apreciado levava os portuenses a fazer a travessia em direcção ao Areinho de Oliveira do Douro, para aí ajudar a puxar redes e depois petiscar uma posta de sável frito. Diferentes eram três núcleos piscatórios do troço terminal do rio, Valbom, Lorde- lo e Afurada, verdadeiros aglomerados de profissionais que ora pescavam no rio ora no mar, aqui então com aparelhos e mesmo barcos distintos dos anteriormente descritos.

35 AFREIXO, Jayme: “Pescas nacionaes. A região de Aveiro. A ria”. A Tradição. Serpa: 5, 1903, p. 33-39, 49-55 e 65-68; ALMEIDA, José Bento Ferreira de; ROQUETE, Vitorino Chagas: Inquérito industrial. Pes- ca. Lisboa: 1890; ALONSO, Eliseo: Pescadores del río Miño (Tramo gallego-portugués). Pontevedra: 1989; ALVES, Jorge Fernandes: “A pesca e os pescadores do litoral portuense em 1868”. Revista da Faculdade de Letras - História. Porto: 2ª série, 8, 1941, p. 151-184; AMARAL, Paulo; RODRIGUES, Eloy: “Pedori- do, a terra, o rio e as gentes”. Mea Villa. Vila Nova de Gaia: 2, 1988, p. 106; BRAGA, António Caires da Silva: Sistema de pesca na ria de Aveiro. Lisboa: 1962 (Sep. do Boletim de Pesca, 74 e 75); CASTRO, Jo- sé de: Estudos Etnográficos. Aveiro. II pescadores. Aveiro: 1943; FANGUEIRO, Óscar: “Achegas sobre o passado da pesca no rio Douro”. Gaya. Vila Nova de Gaia: 5, 1987, p. 117-130. Idem: “Artes de pesca no rio Douro, junto ao Porto no início do séc. XX”. Boletim Cultural. Câmara Municipal do Porto. Porto: 2ª série, fl, 1985/86, p. 325-389; LANHOSO, A. Coutinho: Peixes das nossas águas: o sável. Lisboa: 1954 (Sep. do Boletim de Pesca, 43); LORENZO FERNÁNDEZ, Xaquín: O mar e os ríos. Vigo: 1982, p. 125 e ss.; MONTEIRO, Emília Teixeira: “Pesqueiras do Tâmega e do Douro, esse património submerso em En- tre-Douro-e-Tâmega”. In Jornadas de Estudo de Marco de Canaveses. Marco de Canaveses: 1, 1992, p. 53- 64; PAÇO, Afonso do: “Aspectos comunitários de pesca no Alto Minho”. Actas do Colóquio Santos Graça de Etnologia Marítima. Póvoa de Varzim, vol. 2, 1985, p. 185-206; NOBRE, Augusto e outros: A ria de Aveiro. Lisboa: 1915; PEREIRA, Maria Palmira da Silva: Fafe. Contribuição para o estudo da etnografia e folclore do concelho. Coimbra: 1952, p. 112-121. (Sep. da Revista Portuguesa de Filologia, 3, 4 e 5); PIN- HO, José de: «Ethnografia amarantina: II A pesca». Portugália. Porto: 2, 1905-1908, p. 448-459; PORTE- LA, César: As pesqueiras do río Miño. Monografías do Patrimonio Monumental Galego. Santiago de Com- postela: 1, 1985; REZENDE, João Vieira: Monografia da Gafanha. Coimbra: 1944, p. 178-179; SILVA, A. A. Baldaque da: Estado actual das pescas em Portugal. Lisboa: 1892, p. 281-339; TAVARES, J. S.: “Estu- do sobre as pescarias do rio Minho”. Brotéria Série Vulgarização Científica, 17, 1920, p. 260-276; 19, 1921, p. 21-41; 20, 1922, p. 18-22; 21, 1923, p. 57-60; 22, 1924, p. 89-95. Série Fé Ciências e Letras. 1, 1925, p. 212-223; 2, 1926, p. 12-22; 4, 1927, p. 143-152; 6, 1928, p. 146-152; 8, 1929, p. 289-296; THOMAS, Pe- dro Fernandes: “Notas ethnographicas do concelho da Figueira. II A pesca fluvial”. Portugália. Porto: 1, 1899-1903, p. 379-384. VÁZQUEZ MARTÍNEZ, Alonso: La lamprea del río Miño. Orense: 1962.

252 LA DINÁMICA DE LA VALORACIÓN Y LA MARGINALIZACIÓN SOCIALES DE LA MUJER CONSERVERA GALLEGA

Kellie Christine Germond

Agradezco a los organizadores de este simposio haberme invitado a participar en un evento tan necesario y deseado, dándole protagonismo a la comunidad marinera y a las mujeres que trabajaron para llevar sus familias a buen puerto. Sé que voy a apren- der mucho estos próximos días de otras comunidades estudiadas y de otros métodos de investigación, ofrecidos por todos los participantes presentes en este Simposio Interna- cional “Galicia: Un Reencontro co Mar”. Lo que presento aquí proviene de observa- ciones de campo, búsquedas de documentación escrita y fotográfica, y reflexiones so- bre la ausencia de estudios marítimos centrados más en el pueblo y en las unidades do- mésticas que permanecen en tierra. Espero contribuir a hacernos replantear nuevos enfoques para conocer y contar la historia local del litoral, incluyendo a la mujer como integrante de los procesos de cambio y continuidad.

I. INTRODUCCIÓN AL TEMA “MUJER Y MAR”

There is a crucial need for research and study to appraise the ro- les of women in small towns and communities [...] because the talents of women must be viewed as a resource to be utilized for the benefit of the society as a whole. Bahir Bilgin1.

La cita anterior viene recogida en un estudio sobre mujeres en las comunidades pequeñas en torno a Alberta, Canadá. La autora de este estudio opina que “[l]a investi- gación social más poderosa, sin importar su ideología, está inmersa en la acción social. Una informa a la otra, y a menudo produce nuevas formas del saber y del hacer”2. Poco a poco, por medio de las investigaciones de índole social, iremos contribu- yendo a mejorar las condiciones de vida de nuestra comunidad al adquirir mayores co-

1 Bahir Bilgin. 1978. The Roles of Women and Community Development. Hicksville, NY: Exposition Press. p. 89. 2 Idem, el texto original en inglés es: “The most powerful social research, regardless of ideology, is im- bedded in social action. One informs the other and action often yields new ways of knowing and doing”. Ésta y todas las demás citas han sido traducidas por la autora para facilitar la comprensión de la presenta- ción oral.

253 nocimientos sobre los elementos sociales, las tradiciones culturales, las adaptaciones históricas a los procesos de cambio experimentados con cada paso que tomamos del ru- ral al urbano, de lo tradicional a lo moderno, del autoabastecimiento al sistema mer- cantilista de bienes. Llevo varios años interesándome por la realidad, las realidades, que viven las mu- jeres en el litoral de Galicia. Siendo del interior del medioeste de los Estados Unidos de Norte América —muy lejos de todos los mares—, siempre me he sentido muy atraída por la costa, los barcos, los pescadores y especialmente por las personas de estas co- munidades que se quedan en tierra firme. Creo que a través de ellas, y de lo que pode- mos saber de sus experiencias, lograremos entender los procesos de cambio que han marcado las pautas de la forma de vida de las comunidades costeras. Confío en que lle- guemos a apreciar las idiosincrasias de cada región al mismo tiempo que respetamos la gran diversidad de experiencias de cada pueblo marinero. Cada villa marinera vive según su base económica, las actividades socio-cultura- les, la demografía, las posibilidades laborales, las relaciones familiares y sociales, ade- más de la influencia de elementos modernos sobre el sistema tradicional de valores, que afecta a su percepción de la vida misma, de sus roles y responsabilidades, del prestigio y poder aportado a cada persona según las definiciones y categorías establecidas en ca- da comunidad.

II. EL CONTEXTO DE LAS RÍAS GALLEGAS Ya en el año 1991 empecé a establecer relaciones de amistad y contactos con buenos informantes3 en la Comarca del Morrazo. Fui a Cangas porque entonces me lla- maba la atención la historia de aquella villa ubicada frente a Vigo, contrastadas entre sí pero comunicadas por el mar que las separa. Nada más llegar me interesé por los vín- culos de esta población con los recursos del mar. Me contaron (y he podido ver) que es un pueblo de luchadores, defensores de su comunidad —de las invasiones de Turcos, de batallas sobre artes y barcos de pesca, de todo lo que se perciba como una amenaza. Pasando por la historia, supe que también se asentaron aquí muchos emprendedores ca- talanes con miras a preparar el pescado menudo para que se conservara más tiempo y así poder comercializarlo en zonas lejanas de su lugar de captura y desembarque. La condición especial de esta ría, y de las otras Rías Gallegas, atrajo (y aún atrae) a gran abundancia de peces, que a su vez explica el asentamiento de las industrias sa- lazoneras, conserveras y muchas otras actividades relacionadas con los recursos del mar. No disponemos de tiempo para relatar las numerosas empresas que se fundaron con vistas a las rías, pero la arquitectura, la distribución de casas, la ubicación de pla- zas y lonjas, y las naves de producción y puertos de atraque dan fe del protagonismo que ha supuesto el mar en las vidas y economías de estos pueblos costeros.

3 Se utiliza este término para distinguir las personas conocedoras de la historia, las historias, y/o tradi- ciones de su comunidad, aunque esta cualidad no niega la posible relación de amistad que muchos antro- pólogas/os hemos podido establecer a la vez que avanzamos con nuestros aprendizajes con los “expertos” locales. Tomo esta ocasión para agradecer toda la buena voluntad y confianza que me ha permitido saber tanto por medio de nuestros estudios de campo y las observaciones participantes en que aprendemos de los nativas/os de cualquier lugar.

254 Miran al mar, también en la vila de Cangas do Morrazo, con sus viejas factorías —algunas abandonadas y otras funcionando todavía—. El arco iris de colores de ga- melas y otras barcas despeja cualquier duda sobre este vínculo.

III. LA RAZÓN DE CENTRARSE EN EL SECTOR CONSERVERO Ya la primera vez que crucé la Ría de Vigo no pude evitar fijarme en una gran na- ve pintada de color blanco asentada en el extremo del pueblo de Cangas, en Punta Sal- gueirón, rodeada de terrenos y jardines que servían para crear un ambiente propio. Era una de las muchas fábricas de conservas que se habían fundado a lo largo del siglo, que otrora había sido una de las más famosas e innovadoras del sector: la de Massó y Her- manos. En un trabajo futuro trataré algunos pormenores de su historia, aunque hoy no dispongo de tiempo suficiente, excepto para resaltar algunos puntos claves que la dis- tinguen de muchas otras fábricas de conserva y semi-conserva de productos del mar. Hace poco más de un año que cerraron las puertas de esta empresa familiar que se fundó en el Morrazo en 1816. Se distingue en parte por lo siguiente: tenían un mu- seo que fue inaugurado en 1928 por Marconi, construyeron casas para sus empleados, ofrecían estancia en su Hotel a importantes visitantes y trabajadores que venían de las fábricas satélites de la misma empresa, de Avilés y Barbate. Llegaron a emplear miles de residentes de toda la península del Morrazo, que dejaron sus huellas en los kilóme- tros que separaban su hogar del lugar de su trabajo, y crearon una infraestructura socio- económico-doméstico-laboral que no solamente permitía mayor disponibilidad de ma- no de obra, sino que también introdujo importantes avances en cuanto al sistema de se- guridad social y al servicio de guardería, por lo cual Massó fue premiado como “Empresa Ejemplar” en 1943 y como “Modelo en Seguridad Social” en 1959. Con más de 150 años de presencia, de funcionamiento desde que era una salazo- nera bautizada “La Perfección”, pasando por la época en que disponía de su propio as- tillero y compartía barcos con Casa Mar, a los días en que sus gerentes viajaban a otros países y continentes para comercializar su producto y aprender nuevas técnicas, a cuan- do desarrollaron sus propias máquinas y canales de agua,... a cuando dejaron a 407 fa- milias sin sueldo por más de un año. Hoy día sigue teniendo protagonismo lo que queda: la nave y los terrenos aban- donados que antaño daban cobijo a flora y fauna exótica que precisaba las atenciones de tres jardineros especializados. Sin saber exactamente cómo terminará, quiero mati- zar que la presencia de Massó, y su influencia en la vida de esta comunidad, sigue vi- gente. Las industrias como ésta no sólo han de servir para estudios económicos y em- presariales, sino que pueden aportar muchos datos de índole socio-histórico cultural, además de socio-laboral. Llevo un mes fuera de Galicia, buscando fuentes y documentos para comparar y contrastar lo que he podido observar sobre algunas experiencias de vida de las mujeres conserveras gallegas, y tengo una grata sorpresa que compartir: existen referencias y es- tudios previos (algunos recientes, también) que corroban la tesis que me motivó inicial- mente a escoger la mujer trabajadora en este contexto marinero, en su contexto laboral

255 vinculado al mar. A través del proceso de cambio vivido por estas mujeres (tanto dentro como fuera de la fábrica de conserva) podemos entender los cambios vividos por las fa- milias, por sus hijas e hijos, por su comunidad. No sólo en el sentido socioeconómico y laboral, sino que su experiencia evidentemente refleja las adaptaciones que todos los miembros de su unidad doméstica tuvieron que realizar. El hecho de centrar el estudio en torno a ellas, cruzando sus experiencias con la historia de la industria conservera, per- mite obtener una perspectiva contextualizada de los procesos de cambio social. Es interesante también notar que, al tratarse del sector conservero, podemos dis- poner de mayores contrastes y comparaciones con empresas similares de otras regiones y países, y, por lo tanto, contribuir a un mayor entendimiento de procesos menos loca- listas de cambio que han afectado las formas en que muchas comunidades humanas vi- ven y se transforman con el paso del tiempo y la introducción de nuevas ideas.

IV. MUJERES PRODUCTORAS DE BIENES MÚLTIPLES Quisiera citar un texto de 1926, del Bureau de La Mujer del Departamento de Trabajo de los EE.UU., por la elocuencia y claridad con que razona la utilidad de cen- trar estudios socio-culturales y socio-históricos en las mujeres.

Because women are producers not only of economic goods but of future citizens, because they are homemakers as well as wage earners, certain facts about their personal history and family responsibilities are of interest in connection with any analysis of their gainful employ- ment...4

Porque las mujeres son productoras no sólo de bienes económi- cos sino de ciudadanos del futuro, porque son tanto “hacedoras de ho- gar”5 como obreras asalariadas, ciertos hechos de su historia personal y de las responsabilidades familiares son de interés en conexión con cualquier análisis de su empleo ganancial.

Concretamente, la industria conservera se ha abastecido de fuerza laboral femeni- na. Y, en el caso del Morrazo, opino que un punto clave que convenció a los inversores y emprendedores catalanes a instalarse en este punto de la costa —despues de haberlo

4 U.S. Dept. of Labor: Women’s Bureau. 1926. (Título Original: “Women in the Fruit-Growing and Can- ning Industries in the State of Washington: A Study of Hours, Wages and Conditions”. Bulletin of the Wo- men’s Bureau. N.º 47. Washington: Government Printing Office). (Reprinted Ed. by Dan C McCurry. 1975: Cannery Captives: Women Workers in the Produce Processing Industry. New York: Arno Press Inc. p. 21). 5 N. de Traducción: Ya en el 1926 cuando escribieron el texto original evitaron la palabra sesgada de ‘housewife’, que iguala la de ‘ama de casa’, por lo cual insisto en respetar su distinción al traducir el texto.

256 intentado en el sur de España y Portugal6— era la abundancia de mano de obra femeni- na característica de esta zona de Galicia, cuya alta densidad poblacional ha sido consta- tada desde hace siglos. De todas formas, sabemos que la industria conservera ha dado empleo a muchas mujeres, aunque inicialmente las grandes empresas como Massó incluso contrataron a hombres y familias enteras para realizar tareas tan diversas como albañilería, carpinte- ría, mecánica, construcción de cajas de madera, etc. También llegaron a emplear a hom- bres para construir y fletar embarcaciones propias. No obstante, si realizáramos exten- sos estudios y análisis de la fuerza laboral productiva de la industria conservera, ten- dríamos que deducir que se sustentaba, y aún se sustenta, en la población femenina, dispuesta a trabajar en la manufactura y preparado de conservas de productos del mar. Cito otro caso para reforzar la noción de que este tema no es de interés meramente lo- cal, sino que indica unas pautas transnacionales y socio-económicas a gran escala.

These field studies, carefully compiled by the Women’s Bureau of the U. S. Department of Labor, show that little has changed in the lot of cannery and farm workers. More importantly, we see that from its beginnings, a multi-billion dollar produce industry has been built on the labor of low paid women workers7.

Estos estudios de campo, recogidos cuidadosamente por parte del Bureau de la Mujer del Departamento de EE.UU. de Trabajo, muestran que poco ha cambiado en cuanto a los trabajadores conserveros y agrícolas. Más significamente, vemos que des- de sus comienzos, una industria de productos por valor de muchos billones de dólares ha sido construída a base del trabajo de mujeres trabajadoras de bajo coste. Las condiciones del entorno laboral, las funciones de cada categoría de trabaja- dores, los salarios correspondientes, etc. son todos temas de gran interés para un estu- dio más completo sobre este sector y su incidencia social e histórica. No se van a po- der tratar aquí por razones obvias de tiempo. Por contra, quisiera proponer utilizar el contorno de la fábrica de conservas, y las conserveras mismas, como un enfoque que nos permite entender algunos aspectos del proceso de cambio del sistema de valores y tradiciones socio-culturales.

6 Cito las referencias dadas en conversación con el historiador catalán Antonio Riera Melís, que será un tema de indagación y evaluación propia en el futuro próximo. 7 U.S. Dept. of Labor: Women’s Bureau. 1926. (Título Original: “Women in the Fruit-Growing and Can- ning Industries in the State of Washington: A Study of Hours, Wages and Conditions”. Bulletin of the Wo- men’s Bureau. N.º 47. Washington: Government Printing Office). (Reprinted Ed. by Dan C McCurry. 1975: Cannery Captives: Women Workers in the Produce Processing Industry. New York: Arno Press Inc. Ensa- yo Introductorio de McCurry).

257 V. DEFINICIÓN DE TÉRMINOS Tiene especial interés la dinámica del sistema de valores, el proceso en que se valoran personas, roles sociales, oficios laborales, y el modo en que se asocian concep- tos morales a las personas según se considera su participación en actividades que pare- cen indicar su categoría social, económica y cultural. En el caso de un grupo socio-la- boral, como las conserveras, podemos intentar entender su participación y aceptación sociales, y la percepción de ellas por otras personas, al empezar a considerar que su ofi- cio, la manera en que trabajan en las fábricas gallegas de conservas de pescado, no ha cambiado tanto a lo largo de este siglo como sí ha fluctuado la valoración de ellas por su actividad laboral. A lo largo de esta comunicación será mi intención indagar más sobre el proceso en que hacemos valoraciones sociales, el modo en que identificamos grupos y la mane- ra en que se implementa este efecto marginalizador. Iré tratando esta consideración marginal con respecto a lo social al tratar la razón laboral que por si sola viene acom- pañada de muchas otras asociaciones que explican la valoración social de las conserve- ras por parte de su comunidad. Antes de entrar en los pormenores será necesario ofrecer unas definiciones de tér- minos. Mirando directamente al significado en castellano, según la vigésima primera edición del Diccionario de la Lengua Española, una de las definiciones ‘figurativas’ da- das por la palabra “marginar” es: “[p]reterir a alguien, ponerlo o dejarlo al margen de alguna actividad, prescindir o hacer caso omiso de alguien.8” La segunda es: “[p]oner o dejar a una persona o grupo en condiciones sociales de inferioridad”9. A su vez, “margen” se define10 como (1) “el límite externo y la superficie adya- cente de algo”, o como (2) “el mínimo umbral debajo del cual o el límite extremo más allá del cual algo se hace imposible, o deja de ser deseable”. Así mismo, “marginal”se define como (1) “del, asociado al, o situado en el margen o la frontera”, o (2a) “que ocu- pa la zona fronteriza de un área territorial o cultural relativamente estable” y (b) “que se caracteriza por la introducción de hábitos y valores de dos culturas divergentes, y por la incompleta asimilación de ninguna de las dos”. Precisamente quiero rebatir esta noción de estabilidad, la noción de que existen áreas culturalmente estables. Creo que siempre se está adaptando la base cultural, la in- formación influye en el modo de pensar y vivir —y hasta los sitios más lejanos se ven

8 Real Academia Española, Diccionario de la Lengua Española. 1992. Madrid: Editorial Espasa-Calpe, S. A. (XXI edición en dos tomos). pp. 1324-1325. 9 Idem. 10 Según Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary, publicado en 1984 en Springfield, Massachusettes. Las definiciones han sido traducidas al castellano del inglés por la autora. El inglés original es lo siguien- te: “Margin”: “the outside limit and adjoining surface of something, [...or] a bare minimun below which or an extreme limit beyond which something becomes impossible or is no longer desirable”. Así mismo, “Marginal” significa: “[1] of, relating to, or situated at a margin or border, [...or 2a] occupying the border- land of a relatively stable territorial or cultural area [...and b] characterized by the incorporation of habits and values from two divergent cultures and by incomplete assimilation in either”.

258 afectados o representados en los medios de masas, por las mayores facilidades de via- jar de un extremo a otro, etc. Entonces, será más útil para desarrollar mi argumento que aceptemos la definición de marginal que habla del proceso de asimilación incompleta de culturas divergentes en donde algunos hábitos y valores tardan más tiempo en acep- tarse —si es que se terminan por aceptar al final. Es importante resaltar la distinción que pretendo hacer al hablar del proceso di- námico, al referirme a la dinámica de la valoración y marginalización sociales de cual- quier grupo o categoría social. Su valor, el valor que se le da, es algo que fluctúa. No es estático. Es especialmente relevante hacer esta matización con respecto a una categoría social que tiene un significado histórico, porque es fácil que nos olvidemos del paso del tiempo y los cambios que se han vivido en el sector en cuanto al sistema industrial, a la infraestructura laboral, a la organización empresarial, al entorno socio-laboral que ro- deaba la fábrica, y a los muchos otros aspectos que influenciaban la vida de los que se pueden asociar en alguna medida con el sector conservero. En un futuro próximo quisiera desarrollar más este planteamiento de la dinámi- ca del sistema de valores socio-culturales para emprender un estudio generacional y so- cio-histórico para comprender mejor los procesos de cambio vividos en las comunida- des del litoral gallego cuya base económica se sustentaba en torno a la industria con- servera además de la pesca. Creo que la realidad costera actual sólo puede entenderse en toda su complejidad y riqueza por medio de un estudio comprensivo que incorpora los aspectos macro y micro-económicos de sus industrias, con las pautas sociales y las tradiciones culturales que han venido y desaparecido con el paso del tiempo.

VI. LAS PAUTAS DE LA SOCIEDAD A TRAVÉS DE LA MUJER Y LA FAMILIA Habría que replantear los temas y enfoques de estudio considerados de interés académico, político y social. Existen relativamente pocos estudios sobre la Mujer y el Mar, y donde las vemos reflejadas en el fondo o en el trasfondo, los más frecuentes son estudios y ensayos que parten de un enfoque económico histórico. Los libros de texto cuentan esta versión —no sé si se debe a la característica positivista de su ciencia que lo hace parecer un tema más respetado y razonable, o si se explica porque realizar un estudio “alternativo” partiendo de la idea de “Women’s Studies”11 o de la “Historia Vi- va u Oral,” etc. requiere métodos innovadores y análisis menos cuantificables y más cualitiativos.

11 Perdonen la expresión en inglés. La verdad es que conocí este término y enfoque por primera vez en el bachillerato hace 17 años, con unas profesoras enseñando un curso en calidad de prueba. A ellas les de- bo mucha de la inquietud que me motiva a buscar fuentes y temas alternativos que permiten conocer los temas de la Historia olvidados en textos y estudios más habituales mantenidos por el “establishment”.

259 De todas formas, hemos de tener en mente que “la actividad económica ni es una medida del trabajo que las mujeres puedan realizar, ni tampoco es una medida de la contribución de las mujeres. Datos de actividad económica reflejan las definiciones adoptadas por la comunidad internacional desde hace 30 años”12. Y, por lo tanto, siguen dando una visión limitada de los procesos de cambio y continuidad que se experimen- tan en cualquier comunidad humana. A través de las personas y todos las facetas de su experiencia personal, laboral, familiar y social podemos saber la historia local de una comunidad o región. En con- creto, comparto la noción de que

familias con niños/as están más al tanto de los asuntos clave de la co- munidad, tales como la calidad del sistema educativo, y es más proba- ble que se sirvan de los negocios y servicios de la comunidad local. Tienden a acudir a restaurantes, lugares de ocio, bancos, atención mé- dica, comercios de confección, iglesias, y parques locales. Sin embar- go, unidades domésticas con niños/as frente a las sin niñas/os son el do- ble de propensos de decir que se mudarán del barrio el año próximo en busca de mejores condiciones de vida13.

Aunque este texto refleja los hallazgos del proyecto CURL de la Universidad de Loyola, en Chicago, opino que las características de familias con niños/as en casa pre- sentan semejanzas en muchos lugares distintos, porque las necesidades de educar, ves- tir, alimentar, entretenerles siguen siendo más parecidas que distintas. Creo que su orientación a la investigación social está bien pensada, no sólo para saber más de la si- tuación actual, sino para aprender para mejorar las políticas que incidirán en la vida de la comunidad en el futuro. Es mi opinión que cualquier consideración socio-económica o cultural debe re- conocer la importancia de la unidad doméstica, de las pautas cotidianas de existencia y

12 Shirley Nuss, Ettore Denti, David Viry. 1989. Women in the World of Work: Statistical analysis and projections to the year 2000. Geneva, Switzerland: International Labour Organisation. p. 13. 13 Philip Nyden et. al. 1992. Informe: Our Hope for the Future: Youth, Family, and Diversity in the Ed- gewater and Uptown Communities. Chicago, IL: Loyola University of Chicago. p. ii. Texto original (tra- ducido por la autora del presente trabajo): “Families with children are mor tuned into key community is- sues, such as the quality of education, and are more likely to use businesses and services in the local com- munity. They are more likely to use local restaurants, entertainment, banking, medical care, clothing stores, churches, and parks. People with children are more likely to be satisfied with the quality of public schools in the neighborhood than people without children. However, households with children are twice as likely as households without children to say that they will move out of the neighborhood in the next year in se- arch for [sic] better living conditions”.

260 subsistencia. Creo que aún queda por descubrir todo lo que ha supuesto para el desa- rrollo de Galicia y muchas otras comunidades cuyas economías no se centraban princi- palmente en el sistema de mercado, sino que partían de las estratégias económicas al- ternativas y complementarias de toda la unidad doméstica. Esta idea está muy bien de- sarrollada en el trabajo de Beatriz Ruiz Fernández14. A mi entender, existen varias formas de trabajo, que no encajan con la simple dis- tinción de la que es ganancial (i.e., por dinero porque puede haber muchos tipos de be- neficios) y la que no corresponde con una remuneración económica reconocida. Podrí- amos desglosar más categorías: la productiva y la reproductiva; la complementaria o se- cundaria y la primaria; la del entorno público y la del privado; la de ayuda familiar y la profesional; la del sector primario, secundario, o terciario, y casi podríamos incluir uno denominado cuaternario para los que dan servicios a otros sectores de servicios (en donde concibo todos las actividades de “consultants” que reparten sus servicios del mo- do “free lance”); la de cooperación integral y la de competencia capitalista; y podría- mos continuar con un sin fin de distincciones.

Todos creemos comprender el término ‘trabajo’ y sin embargo esta palabra común frecuentemente significa distintas cosas para dife- rentes personas. Para algunos, significa solamente las actividades con que se gana un sueldo. Para otros, significa todas las actividades por las cuales se producen y venden bienes económicos y servicios. No obs- tante, el concepto de trabajo puede también cubrir las actividades do- mésticas y las de subsistencia15.

De todas maneras, creo que la descripción que ofrece Sheila Lewenhak16, en un es- tudio donde pretende re-evaluar el trabajo de mujeres, ofrece un buen punto de partida:

Work comprises all activities which people carry on in order to live, or, as the old, classical economists put it, any effort to satisfy

14 Beatriz Ruiz. 1992. “Trabajo libre y quehaceres domésticos: reflexión sobre algunas teorías en torno al contexto de trabajo”. Historia y Crítica. Vol. II. pp. 151-173. Otro texto a consultar, también citado por ella, es el de: Karl Polanyi. 1973 (1957, orig.). Aristóteles descubre la economía. Comercio y mercado en los imperios antiguos. Barcelona, Ariel. 15 S. Tomoda. 1985. “Measuring female labour activities in Asian developing countries: A Time-alloca- tion approach”, en International Labour Review. Vol. 124. N.º 6. Nov-Dic. p. 663. Texto orixinal: “We all think we understand the term ‘work’ and yet this common word often means different things for different people. To some, it means only wage-earning activities. To others, it means all the activities whereby eco- nomic goods and services are produced and sold. But the concept of work may also cover subsistence and domestic activities”. 16 Sheila Lewenhak. 1988. The Reevaluation of Women«s Work. London: Croom Helm. p. 15.

261 wants. [...] For over a million years, humankind, like other living cre- atures, maintained life without earning. [...] During this change from subsistence to exhange economies, the definition of work has been na- rrowed to the point where in high technology societies it signifies only activities which bring in a cash income. Many of them have little to do with satisfying in the sense of needs. El trabajo comprende todas las actividades que realizan los seres humanos para vivir, o como los viejos economistas clásicos lo definen, cualquier esfuerzo para satisfacer los deseos. [...] Durante más de un millón de años, los seres humanos, como cualesquiera otros seres vi- vos, mantuvieron la vida sin sacar ganancias. [...] Por medio del cam- bio desde la subsistencia a las economías de intercambio, la definición de trabajo ha sido limitada al extremo de que en las sociedades de alta tecnología significa meramente las actividades que aportan unos ingre- sos monetarios. Muchas de ellas tienen poco que ver con el satisfacer- se en el sentido de [satisfacer] las necesidades [básicas].

Una estrategia llevada a cabo para relacionar y comparar todas las formas de tra- bajo ha creado una polémica a su vez que ha motivado varios estudios sobre la noción de que pueda existir un principio para estimar el valor comparativo de ocupaciones y profesiones17. De todas maneras, parece que continúan surgiendo controversias ya que se ajustan los valores según los sueldos, que a su vez introducen consideraciones lega- les sobre la varianza de salarios y posibles discriminaciones según sexo, grupo étnico, etc. Si estimamos fundamental hacer estas comparaciones, entonces tendremos que in- dagar nuevas formas menos sesgadas para dar representación a todas las profesiones y ocupaciones, tanto las que se remuneran con dinero como las que pasan sin ninguna re- muneración reconocida. A veces las grandes categorías no llegan a incluir todas las posibilidades. Muchos consideran que la agricultura, la horticultura se hace en zonas determinadas del rural. De todas formas, vemos que su aportación, en cuanto a la economía doméstica, puede ser un factor a tener en cuenta en situaciones inicialmente no planteadas. En una zona no-urbana, o semi-urbana, pero en donde se mantienen los vínculos con la agricultura y la piscicultura, el aporte que suponen estos productos es vital. Precisamente permiten evitar implicarse más con la economía mercantil de pagar dinero por bienes necesarios o deseados. Es interesante ver que incluso en la actualidad, en una gran urbe como Chicago, muchas familias (de bajos ingresos económicos) desarrollan actividades y estrategias económicas alternativas que se definen como tradicionales en zonas rurales y ‘menos desarrolladas’ por no estar tan inmersas en el sistema capitalista mercantilista. Cito un

17 Pueden consultar para informarse mejor: Henry J. Aaron, Cameran M. Lougy. 1986. The Comparable Worth Controversy. Washington, D.C.: The Bookings Institution.

262 ejemplo: “Un terreno para sembrar está disponible para que los vecinos siembren sus vegetales y verduras y así economizar dinero. Semillas, plantitas, algunas herramientas y agua son proveídas por la ciudad”18. En urbes tan grandes como la de Vigo también hay quien cultiva un huerto, quien produce su vino, cría gallinas u otras especies de ganado pequeño, como una forma de complementar las estrategias económicas de su familia. Recuerdo lo que me contaron varios informantes sobre las gripes generalizadas que solían alejar a muchas conserve- ras de las fábricas, que “casualmente” coincidían con épocas en que se podaba o cose- chaba la viña, se mataba el cerdo, se realizaban otras actividades vinculadas a la tierra. Es curioso notar que los propios empresarios lo permitían. Sabían, entendían, que las economías de sus trabajadores no se sustentaban en base al sueldo pagado por su labor industrial, sino que necesitaban contar con una diversidad de fuentes de bienes y ga- nancias para poder mantener a su unidad doméstica. Entonces, se tenía una percepción del trabajo que no es la más habitual de hoy en día. Las unidades domésticas realizaban diversas actividades, cada miembro hacía cuanto podía para mejorar la situación de toda la familia. Supongo que entonces también había más aceptación general sobre la mayoría de las actividades laborales —tanto las remuneradas como las de subsistencia— y había menos distinción de estratos sociales. Pocos podían permitirse el lujo de mantenerse limpias/os sin manchar las manos ni broncearse la piel en el campo. Había unas cuan- tas personas que, aún entonces, pensaban que “las conserveras eran como un batallón, salían en masas de la fábrica, hablando mal y oliendo a pescado”. Una me confesó que “cuando oíamos la sirena, nos alejamos de su paso, para evitar tener un contacto con unas mujeres tan brutas”. Esta opinón no estaba tan extendida, porque era muy poca la gente que podía pasar el día tomando té, haciendo punto o leyendo en compañía de amistades de igual condición. Entiendo que la valoración social de las conserveras no era tan peyorativa, en tér- minos generales, hasta que pasó a otra época en que más personas podían evitar este trabajo. Surgen nuevas situaciones económicas familiares (a raíz de mejoras en la pes- ca, más oportunidades para que los hombres trabajasen y sus esposas pudieran quedar- se en casa, etc.); aparecen otros factores sociales, políticos y económicos que afectaban a las pautas de emigración, a la disposición o no de propiedades y otros recursos para acceder a una educación formal y trabajo afín, etc. Son múltiples los elementos que in- fluyen sobre los procesos de cambio y continuidad, que nuestros estudios tienen que contextualizar.

18 Según he podido comprobar por mi misma, y citando a su folleto informativo, es uno de los proyectos que lleva a cabo la agencia social del Howard Area Communiy Center, que “es una agencia de multi-sevi- cios, localizada en el ‘norte de Howard’, un área de Rogers Park en Chicago que es culturalmente diversa. Entre las nacionalidades de personas viviendo en Rogers Park son Afro-Americanos, Belizanos, Hispanos, Asiaticos [sic], y personas [sic] Europa del este”. Se organizan varios programas que se fundamentan en los principios de auto-ayuda para los benefactores de su área.

263 En lo que he podido observar en varias regiones del Estado Español, las oportu- nidades y posibilidades laborales no son las mismas. La forma de herencia, la distribu- ción de propiedades y el acceso a recursos tampoco es similar en cada región. Incluso una persona que realiza las funciones laborales de una conservera tiene una situación social, familiar, económica tan diferente que su valoración social se parece muy poco19. El pasado noviembre presenté un trabajo comparando la situación de las conser- veras de Cangas con las de Santoña, partiendo de la noción central de Sally Cole sobre “women-centered communities”, como la del norte de Portugal que estudia en Women of the Praia. En tales lugares, donde la mujer tiene una presencia más visible que en otras, “[L]a valoración social del trabajo se ve modificada por la percepción de respeto por y colaboración con la familia, que se mide en muchas sociedades por la proximi- dad del trabajo a la casa y de la mujer al marido”20. En el pueblo cántabro de Santoña la mayoría de las fábricas están cerradas, aunque siguen produciendo latas y botes de conserva. Se ha desarrollado un sistema de trabajo en casa, en sótanos y garajes parti- culares si trabajan grupos. Y en una sección de la casa se trabaja de forma individual o conjunta pero con personas de la misma familia. El hecho de que se hace en casa, en un contexto vinculado al hogar, y de que se asocia a un trabajo artesanal —no industrial—, hacen que reciba mayor estima social esta actividad conservera frente a la que conocemos aquí en la mayor parte de Galicia. Estoy intentando averiguar si no existe un proceso parecido en los casos en donde se producen latas artesanales, de erizos del mar, de algas con setas, y de productos simi- lares que se venden aquí en tiendas especializadas. El mero hecho de relacionarse con una actividad artesanal —con productos visi- bles en botes bonitos o en latas litografiadas con insignia especial— o un proceso fabril —en donde se trabaja lejos de casa, en un entorno oscuro, húmedo, considerado desa- gradable y desvinculado del sistema de protección familiar— le da un valor alto o ba- jo. Muchos son los factores que tenemos que considerar y ponderar para representar las fluctuaciones del valor social de la categoría laboral de las conserveras. De todas ma- neras espero que estos pocos ejemplos sirvan para hacernos reflexionar sobre la mane- ra en que se hacen o mantienen marginales algunos grupos sociales. Esto indica que también habrá formas para des-marginalizar estos grupos, por medio de una mayor comprensión de su situación desde su perspectiva, entendiendo su razonamiento. En varias conversaciones mantenidas con más sociólogos/as que antropólogas/os en Chicago21, he sentido la necesidad de matizar y contextualizar el interés académico

19 Kellie C. Germond, 1996. “Las Comunidades Conserveras de Santoña y Cangas do Morrazo: un estu- dio comparativo partiendo del enfoque Antropológico Social”. Comunicación presentada en el III Congre- so de Historia da Antropoloxía e Antropoloxía Aplicada. Pontevedra, España. (En las Actas). 20 Kellie C. Germond, 1996. “Las Comunidades Conserveras de Santoña y Cangas do Morrazo: un estu- dio comparativo partiendo del enfoque Antropológico Social”. Comunicación presentada en el III Congre- so de Historia da Antropoloxía e Antropoloxía Aplicada. Pontevedra, España. (En las Actas), p. 10. 21 Agradezco las ideas y opiniones ofrecidas en conversaciones mantenidas con la Dra. Kathleen Mc- Court, Dra. Judith Wittner, Dr. Phil Nyden, de la Universidad de Loyola, Ms. Lin VonDreele del Proyecto CURL (Center for Urban Research and Learning), y la doctoranda de la Universidad de Chicago Yvonne Sanders-Hamilton.

264 que ellas22 tienen con respecto a los motivos por los cuales las mujeres escogen traba- jos de un determinado tipo. Según lo que he podido contrastar, no siempre están en si- tuación de poder elegir. En mi opinión, en el caso de la mayoría de las comunidades conocidas por su in- dustria conservera, las mujeres podían escoger entre las actividades basadas en la coo- peración de ellas con sus cónyuges, padres, o hermanos (e.g, remendando redes, tra- tando el pescado que ellos pescaban, ayudando en las bateas, etc.), o en las fábricas de conserva de pescado. Es bastante reciente el surgimiento de la alternativa representada por las cooperativas de confección, que tampoco existe en toda la comunidad. Otras al- ternativas que no ofrecen la posible continuidad y estabilidad de la conserva es la de descargar pescado y la del marisqueo. Son trabajos más esporádicos, cuyos ingresos son menos regulares, continuados y calculables. Quisiera matizar que, para mí, la elección clave para este sistema es entre el de co- operación con miembros de la unidad doméstica, en un contexto más protegido y me- jor respetado por ser asociado al contexto familiar, o el de competitividad en el contex- to ajeno de una fábrica dirigida, supervisada y controlada por hombres no pertenecien- tes al nexo familiar legítimo. Entonces, bajo este punto de vista, no es que tengan muchas posibilidades entre las que puedan escoger: mi tesis es que eligen entre (1) el contexto familiar que no les permite unos ingresos propios y mantienen el prestigio social como mujeres que trabajan junto a sus hombres para complementar la economía familiar, o (2) el oscuro entorno sucio y humedo de la fábrica en donde “Diós sabe qué tendrán que ha- cer para ganar su pan”, que les aporta la posibilidad de tener una economía indepen- diente y el poder que ésto supone para poder comprar productos, mantener su familia, educar sus hijas/os y abastecer a su casa de las necesidades básicas de la vida. Podríamos hacer un examen de los valores asociados al trabajo (y por asociación a la moral) de las conserveras, al considerar el significado simbólico y metafórico de las palabras que se emplean para describirlo. Como lo detalla muy bien James Fernán- dez23, siempre funcionamos con una dialéctica que conlleva un sistema de valores. Pa- rece haber un peso especial en el empleo de la palabras: arriba/abajo, claro/oscuro, vi- sible al ojo público/no visible, protegido por el contexto familiar/desprotegido y al ar- bitrio de personas ajenas a la familia y por lo tanto de una moral sospechosa, etc. Bajo mi punto de vista, las conserveras que trabajan en fábricas —no las que lo hacen en casas como algo complementario a la economía familiar24— son marginali- zadas y perciben menos valor social por una serie de “razones”25.

22 Sólo hay un hombre, por lo cual utilizo la designación de la mayoría que es femenina. 23 Hay varios textos, pero ver por ejemplo: James W. Fernández. 1986. Persuasions and Performances: The Play of Tropes in Culture. Indiana, U.S.A: Indiana University Press. 24 Para más información sobre esta distinción, basada en observaciones tomadas en un estudio de campo realizado en 1996, consulten al ensayo de Kellie C. Germond, 1996. “Las Comunidades Conserveras de Santoña y Cangas do Morrazo: un estudio comparativo partiendo del enfoque Antropológico Social”. Co- municación presentada en el III Congreso de Historia da Antropoloxía e Antropoloxía Aplicada. Ponteve- dra, España. (En las Actas). 25 Es necesario emplear comillas porque no siempre responden a las funciones del raciocinio, sino que tienen mucho peso emocional y moral que no proviene de la función de la razón pura.

265 El contexto laboral de la fábrica en sí mismo se considera algo fuera del entorno familiar. Es un lugar en donde las mujeres trabajan bajo las órdenes de personas (gene- ralmente hombres) que no son de su familia, que por lo tanto pueden no respetar el mis- mo sistema de valores y códigos morales y ser una influencia negativa para las mujeres que trabajan bajo su supervisión. Aparte de las condiciones negativas del lugar de tra- bajo: húmedo, mal oliente, caluroso en verano, frío en invierno, también es una activi- dad que depende del suministro del pescado, que no es tan calculable ni fiable como se pudiera desear, lo que hace que la conserva se vea afectada por esta inestabilidad y que las trabajadores a veces tengan que permanecer en las factorías largas horas. Claro que existen varias funciones y tareas, además de categorías laborales, pero es interesante notar que una mujer que fue empleada en una conservera para preparar los mandiles y los guantes (cuando eran de tela más delicada) reiteró que “no era una conservera, porque podía llevar las uñas largas y arregladas, y no me manchaba”. Aquí vemos una distinción importante para ella. La de no mancharse. La verdad es que al- gunas actividades requieren/requerían meter las manos en salmuera, manejar visceras y escamas, y otras permitían mantenerlas secas y limpias al estar etiquetando latas. En un estudio más pormenorizado será interesante hacer una relación de cada función según las clasificaciones y valorizaciones de las propias trabajadoras presentes y pasadas. Incluso algunas mujeres que llevan casi 30 años empleadas esporádicamente en las fábricas de conservas con estatus de ‘fijas discontinuas’, niegan su identificación co- mo ‘conserveras’. Buscando a informantes muchas veces me he encontrado con este ra- zonamiento: “No soy una conservera como las que son fijas. Ellas son las que saben. Yo sólo vengo cuando me llaman y me apetece”. Lo que pretendo, en un futuro próximo, es indagar sobre cuáles son sus propias definiciones, las distinciones que ellas mismas hacen de su propia categoría industrial y condición socio-laboral. Estando en la fábrica, fines de semana, hasta tarde algunas noches, en festivos, etc. estas personas quedan apartadas de algunas actividades sociales y culturales de la comunidad más amplia. En casos en donde la fábrica se encuentra fuera del centro, exis- te una distancia real que emula la distancia metafórica y social que algunos empresarios buscaron precisamente para aislar a los trabajadores de otras distracciones e ideas. La actividad en la conserva de pescado no es un trabajo, en si, basado en la coo- peratividad entre los miembros de la unidad doméstica —o entre los residentes de una aldea, como antaño. Es un trabajo competitivo, más si se trabaja a destajo. Dependía de intereses y preocupaciones personales entre compañeras el hecho de que se ayudasen o echaran una mano por otra si surgiera la necesidad. No era un trabajo basado en la so- lidaridad, aunque algunas eran y son muy solidarias con sus compañeras. Conozco el caso de una mujer que trabajaba por las noches, cuando la guardería estaba cerrada, y tenía que llevar a su hija con ella y dejarla escondida, durmiendo en un rincón, mien- tras trabajaba. Parece evidente que esta situación no habría sido posible si sus compa- ñeras no aceptasen la idea. Sabían que dependía de una necesidad, y ellas podían com- prender la situación que importaba más que las normas establecidas en la fábrica.

266 Volvemos a la noción de trabajar para cubrir las necesidades. Hasta en las fábri- cas, y en otras situaciones excepcionales, las mujeres intentan cumplir sus papeles. A veces combina la función reproductora con la de productora; a veces percibe un salario por su trabajo; pero casi siempre se clasifica y se concibe su trabajo como algo com- plementario, no necesario, que permite que tengan situaciones tan precarias. Incluso, en las situaciones peculiares en que una hija puede acompañar a su padre en la pesca, se considera que ella le está ayudando, hasta que un hermano venga a sustituirla, o hasta que la situación “se normalice”. Lo fundamental es reconocer que el enfoque empleado por Louise Lamphere, Caroll Brethell, Dolos Comas D’Argemir y Sally Cole26, entre otras, en donde se cen- tra el estudio de una comunidad en los roles desempeñados por la mujer, permite en- tender el sistema de valores sociales, las tradiciones, los procesos de cambio y conti- nuidad a través de la mujer. A su vez, creo que es importante escuchar sus propias definiciones y auto-iden- tificaciones. De este modo podemos intentar entender los motivos por los cuales se identifican de un modo, y averiguar cuándo, cómo y por qué se excluyen de otras cate- gorías con las que podríamos asociarlas. Partiendo de su forma de clasificarse e identi- ficarse a sí mismas, podemos saber cuándo les conviene poner qué etiqueta. No sólo en tiempos de guerra tomaron cartas en el asunto estas mujeres de Can- gas. Por ejemplo, si recordamos la época en que Lois Pena era Alcalde de Cangas27,el hecho de que fueran mujeres fuertes, duras, defensoras de sus intereses, les llevó a par- ticipar directamente y violentamente en alguna ocasión en lo que ellas percibían como una amenaza para el bien de su familia. No todas —incluso hoy— admitirían haber par- ticipado en las protestas. Sin embargo, es interesante notar que el día que me trasladé a un piso en Cangas, una de las vecinas me estrechó la mano, presentándose explicando: “¡Hola! Soy una de las incansables”. Era el término con que las conocían localmente. También era algo que me podría situar con respecto a ella: era una de las mujeres que Antón Reixa, del grupo musical Os Resentidos, había escogido para bailar y cantar en su video-musical, en donde aparecían con la designación de “As Incansables” y parte del texto trataba de ellas. Esta canción da reconocimiento público de su poder, de su lu- cha, de su influencia potencial. La historia local de Cangas retrata a mujeres que han desempeñado un papel ac- tivo en cuanto a defender lo que ellas percibían como sus derechos o necesidades. Exis- ten muchos dichos sobre lo fuertes que son y el miedo que meten. En el otro lado de la ría bromean que “tienen ropa hecha a medida para que la manga quepa alrededor de sus musculosos brazos”.

26 Por tratarse de una región próxima y similar a Galicia, cito en particular a: Sally Cole. 1998. Women of the Praia: Work and Lives in a Portuguese Coastal Community. Princeton New Jersey, EE.UU.: Prin- ceton University Press. 27 Sufrió grandes protestas y pedradas, de mujeres principalmente.

267 Aunque esta misma noción de que son fuertes y “pueden llegar a las manos” pa- ra defender lo suyo puede sonar exagerado, a veces observamos que hasta ellas mismas alimentan el mito, tal como el caso de “las incansables”. La complejidad social ofrece muchas imágenes de los muchos actores sociales. Por medio de las ciencias sociales po- demos intentar interpretar los motivos y los significados detrás de los roles y responsa- bilidades que se desempeñan. Desde fuera, con gran respeto hacia los de dentro, como antropólogos/as sociales, nos toca escuchar y observar para entender el complicado sis- tema de valores y poderes que está en el trasfondo de la experiencia cotidiana del tra- bajo, del entorno doméstico y de cada sociedad en sí.

268 LOS RITOS PROPICIATORIOS DE LOS PESCADORES GALLEGOS Y DE OTRAS COMUNIDADES EUROPEAS

Fernando Alonso Romero Facultad de Filología Universidad de Santiago de Compostela

Gran parte de los ritos propiciatorios que se realizaban en Galicia hasta los tiem- pos en que se dejó de navegar a vela eran conocidos también en otras comunidades eu- ropeas. La mayoría solían efectuarse en aquellas ocasiones en las que el pescador se ve- ía impotente frente a determinadas situaciones o peligros. Los ritos le ayudaban a en- frentarse con las adversidades y le infundían confianza para soportar la lucha cotidiana para sobrevivir en un medio casi siempre hostil en el que debía mantenerse permanen- temente a la defensiva; este comportamiento queda reflejado en el refrán gallego: O me- llor mariñeiro morre no mar, onde ninguén se pode descoidar (González Pérez, C. 1987, 21). Ya en el siglo XVI Fray Antonio de Guevara advertía a los que se embarca- ban que el mar no sufre necios ni perezosos, porque conviene al que allí anda ser muy vivo en el negociar y diligentísimo en el navegar (Guevara, 1972, 46). Para ayudarse en esa lucha continua con el mar, el pescador se aferró a sus creencias ancestrales, se in- ventó mitos y leyendas, creó dioses, genios y seres sobrenaturales, fabricó talismanes y realizó infinidad de ritos. Todo su variado y rico mundo espiritual está relacionado con los tres factores más importantes que inciden en su vida: las embarcaciones, la pesca y los elementos (Alonso Romero, F. 1996, 15). En el estudio que voy a leer aquí hoy an- te ustedes me he ocupado unicamente de algunos de los ritos propiciatorios de la pes- ca. Este campo de investigación es enormemente amplio y susceptible de variados aná- lisis. Pero aquí voy a hacer nada más que una breve mención descriptiva de los ritos que me han parecido más llamativos y que ponen de relieve esa cultura espiritual que com- partimos con la de otros pueblos del área atlántica europea. Las rías gallegas ya eran en los tiempos de los romanos famosas por la abundan- cia de sus peces y mariscos. El poeta hispano-latino Marcial, del siglo I d. de C., decía que el Callaicum Oceanum estaba cuajado de peces (Epigrama, 10, 37). Pero la explo- tación continua e irracional de esta riqueza natural hizo, al cabo de muchos siglos, que empezara a escasear la fauna marina, ante el consiguiente asombro de los pescadores que veían asustados como iban disminuyendo las capturas. La noticia más antigua que conocemos sobre la necesidad de controlar las capturas procede de las Ordenanzas de Muros (A Coruña) del año 1560, en las que se prohibe pescar los sábados y los domin- gos, así como también se delimita una zona que se somete a seis meses de veda en los alrededores de la costa de Monte Louro, en la boca de la ría de Muros (Fabeiro Gómez, 1997, 97). Sin embargo, nunca hasta el siglo XVIII se había planteado nadie la necesi-

269 dad de un control riguroso de las actividades pesqueras. Faltan los pescados en el mar -decía el Padre Sarmiento en ese siglo- porque se desprecian las leyes de la veda, que se pusieron justamente en favor de la cría. Faltan en los rios, porque con la cal, coca, torvisco y con otros iniquos medios de pescar, se pesca todo de un golpe, y de un gol- pe se queda el rio sin pesca (Sarmiento, F. M. 1992, 117). Pero muchos pescadores si- guieron con sus costumbres ancestrales sin prestar ninguna atención a esas adverten- cias. Fue necesario que transcurrieran más de doscientos años para que se empezara a comprender la sabia visión ecologista que expuso el Padre Sarmiento en 1757 cuando dijo que la culpa de la disminución de las capturas pesqueras no la tenían los mares ni las aguas de los ríos, sino la ignorancia de la Historia Natural; la avaricia de querer- lo comer todo en un día; la desidia de no poner el remedio; la inobservancia de las le- yes económicas; y la inquieta gula que no espera a que las cosas estén en sazón (Sar- miento, F. M. 1992, 122). Tan alarmante debió de ser la falta de pesca en la ría de Vigo ese mismo año de 1757 que los pescadores de Cangas convencieron al Arzobispo de Santiago para que bendijera la ría pidiendo abundancia de pesca y de frutos de la tierra. El Arzobispo aceptó la petición y no sólo bendijo el mar tres veces, sino que después de la primera entró y sacó del agua un rosario pendiente de él un “lignum crucis”, un agnus y una reliquia de San Telmo (Archivo Histórico Diocesano de Santiago, fondo general, n.º 1269. González Lopo, D. L. 1996, 440). Este curioso rito, que sería intere- sante analizar con detenimiento, nos permite ver lo difícil que es a veces hacer una dis- tinción entre los ritos religiosos y lo que algunos consideran meras supersticiones. En nuestros días ya todo el mundo es consciente de cuáles son las verdaderas causas de la falta de pesca. Sin embargo, la fuerza de los ritos ancestrales pervivió aún aferrada en las mentes de muchos pescadores hasta hace muy pocos años, porque allí donde las so- luciones racionales no eran efectivas, surgía la necesidad de recurrir a esas esperanzas tradicionales. De todas ellas la más fuerte lógicamente era la que se ponía en la fe cris- tiana, como lo refleja la cantiga gallega:

Os mariñeiros sesudos, cando salen van rezando e cando volven sin peixe, chegan á casa chorando. (Romaní, A. 1981, 15).

Ya en el siglo XV las Cofradías de pescadores del barrio de la Moureira, en Pon- tevedra, tenían entre sus obligaciones religiosas las de rezar un Padre Nuestro a San Francisco cuando salían a navegar, y una Salve a la Virxe dos Praceres cuando pasaban por delante de su capilla en las cercanías de Marín (Filgueira Valverde, 1946, 33). Los pescadores de A Guarda (Pontevedra) cuando pasaban con sus gamelas por delante de la imagen de Nuestra Señora de las Angustias, que está en una hornacina de las mu- rallas exteriores del castillo de Monte Real, paraban las gamelas, se santiguaban y re- zaban un Ave María, para que protegiese su navegación y dando gracias por el buen regreso o la pesca capturada al volver (Alonso, E. 1987, 214).

270 La religión cristiana se impuso sobre la gran mayoría de las creencias tradicio- nales de los pescadores; cristianizando cultos paganos, adaptando viejos ritos a su cre- do o imponiendo sus santos y sus vírgenes allí donde se sospechaba que seguía vivien- do algún numen fabuloso. En las entrañables procesiones de la Virgen del Carmen no es difícil todavía percibir los ecos lejanos del culto a la diosa Isis. Pero no quiero aquí hablar de los orígenes de estas devociones, sino solamente mencionarlas para ver la po- sibilidad de analizarlas desde otras perspectivas en futuros estudios. En muchas localidades costeras de Galicia aún es posible asistir el día de la Vir- gen a la bendición cristiana de las embarcaciones, ceremonia sin la cual nadie debe atre- verse a salir al mar. Se puede observar así el pintoresco espectáculo que ofrecen todos los barcos de pesca, adornados con gallardetes y banderolas, mientras dan escolta a la nave capitana en la que va la imagen de la Virgen entre un bosque de flores y guirnal- das. La bendición de las embarcaciones tiene un antiguo origen en el mundo cristiano, muy probablemente pagano, como señaló la profesora Elisa Ferreira en un documenta- do estudio sobre este tema (Ferreira Priegue, E. 1994). En Inglaterra se celebraba hasta comienzos de este siglo una ceremonia parecida para conmemorar el inicio de la tem- porada de pesca. Así, por ejemplo en Abbotsbury, en Dorset, la temporada de pesca em- pezaba el 13 de mayo, fecha que se conocía con el nombre de Garland Day. Las fami- lias de los pescadores solían hacer guirnaldas de flores para después depositarlas en las embarcaciones de pesca. Cuando terminaba la misa solemne, los pescadores salían al mar y lanzaban al agua las guirnaldas; y esta ceremonia se interpretaba como un gesto propiciatorio de buena pesca (Bord, J. C. 1982, 145). Cuando los pescadores de la pro- vincia de Pontevedra salían fuera de la ría lanzaban un trozo de pan de maíz al mar pa- ra que en sus aguas hubiera mucha pesca (Risco, V. 1979, III, 274). Rito que nos re- cuerda al que hacían los antiguos navegantes griegos, que lanzaban trozos de pan a las olas y rezaban a sus dioses cuando que se acercaba un temporal (Morvan, F. 1980, 199). Como vemos, las creencias religiosas no eran el único medio al alcance de la im- potencia humana; lo que hacía que pusieran también en los viejos ritos para propiciar la pesca la misma fe que muchos dedicaban a la Virgen o a los Santos de su devoción; sobre todo porque había ocasiones en las que a pesar de las oraciones, y de la esperan- za que se ponía en los santos, todo parecía salir mal. A veces se pasaban días enteros sin pescar apenas nada, y el desánimo se apoderaba de toda la tripulación. En esos ca- sos la creencia más frecuente era la de que alguien les había echado el mal de ojo y que la embarcación estaba embrujada. Desde ese instante se entraba en una dimensión es- piritual diferente en la que la religión cristiana perdía toda su fuerza, y se recurría a una meiga para que con su poder deshiciera el hechizo que envolvía a la embarcación. El procedimiento que se seguía estaba revestido de gran solemnidad y secretismo. Por la noche, según le contaron a Lisón Tolosana unos pescadores de Muros (A Coruña), se embarcaba la tripulación llevando con ella a una bruja. En medio del mar se detenía el barco. Se persignaban todos, se descubrían la cabeza y se arrodillaban en silencio co- mo si estuvieran en la iglesia. Cada uno de ellos llevaba en la mano un cirio encendi- do, mientras que la bruja, ataviada con una estola y provista de un libro, iba musitando unas oraciones para cortar el mal de ojo (Lisón Tolosana, 1979, 171). Vemos así cómo

271 la liturgia cristiana se combina con otras creencias, que, aunque no son de origen cris- tiano, sirven también para alcanzar fines que están por encima de las posibilidades hu- manas. Y, sobre todo, continúan ofreciendo seguridad y confianza frente a muchas si- tuaciones de impotencia. Hasta hace unos años, entre los pescadores de Aberdeen, en Escocia, estaba también muy difundida la creencia de que las brujas eran las causantes de la mayoría de los males que sufrían. Cuando no conseguían suficiente pesca creían que el bote estaba embrujado, y para deshacer el encantamiento lo hacían pasar a tra- vés de un lazo hecho con la driza de la propia embarcación (Lean, V. S. 1903, II, 1, 475). Los de Palmeira, en la ría de Arousa, cuando salían a pescar en dornas o en cha- lanas, llegaban incluso a realizar movimientos bruscos con los remos para que las em- barcaciones se ladearan y se cayeran al mar las supuestas brujas que pudiera haber a bordo (Cabeza Quiles, F. 1984, 158). Los pescadores de las islas Shetland procuraban salir al mar antes de la salida del sol para proceder a desencantar sus embarcaciones. Cuando estaba amaneciendo, quemaban una figura de cera mientras el patrón gritaba: ¡Fuera de aquí, Satanás! (Frazer, J. G. 1966, I, 69). Era este un proceder parecido al que seguían los pescadores de Audierne y de otras villas pesqueras del Finisterre bre- tón para que un duende maléfico, al que llamaban le Bosj, abandonara la embarcación en la que se suponía que se había ocultado. Pero sólo se conseguía expulsarlo si un miembro de la tripulación robaba un manojo de paja de avena y lo escondía en el bar- co sin que nadie lo viera. Luego, por la noche, cuando todos estuvieran dormidos, de- bía prenderle fuego y gritar con todas sus fuerzas: ¡El Demonio está a bordo! Con el alboroto subsiguiente que se armaba, se creía que le Bosj huía atemorizado lanzándose de cabeza al mar (Anson, P. F. 1965, 73). Conviviendo todavía con el poder de las brujas en Galicia, se encuentra el signi- ficado mágico que se le da a determinadas palabras, cuya pronunciación a bordo está terminantemente prohibida debido a las connotaciones negativas que se le atribuyen al igual que en las Islas Británicas; palabras como cura o raposo no se deben decir nun- ca: son palabras tabú, cuya mera mención podría incluso provocar un naufragio (Alon- so Romero, F. 1996). Ya los antiguos griegos decían que la lengua podía ser un instru- mento tan peligroso como el filo de una espada o un arma arrojadiza (Vermeule, E. 1981, 197). Ese poder mágico de la lengua lo conocían los pescadores de algunas po- blaciones del norte de Portugal, y lo utilizaban para pescar pulpo. Para realizar esa ta- rea aprovechaban la marea baja y mientras pescaban iban musitando entre dientes el si- guiente conjuro con el que creían que se atraía a los pulpos:

Sacaramole (?) Póe-te ao sol.

Conjuro que se parece mucho al que los ni–os suelen cantar a los caracoles tan- to en Espa–a como en Portugal:

Caracol, caracol Póe os corninhos ao sol (Rocha Peixoto, 1990, 11).

272 También los pescadores de Bretaña y de las costas del suroeste de Inglaterra sa- bían varios conjuros para que la pesca fuera muy abundante. Lo tradicional era recitar- los en el momento de lanzar las redes al agua. En la localidad inglesa de Brighton, en Sussex, los más conocidos eran los que se decían durante la temporada de la pesca de la caballa para que los copos de las redes se subieran a bordo repletos de pescados (An- son, P. F. 1965, 134). Según Pensado, los pescadores portugueses que faenaban en las Azores mencio- naban determinadas palabras para pescar moreas,o murenas (Pensado, J. L. 1986); una técnica pesquera que también conocían en el Mediterráneo en el siglo XVII. El Padre Atanasio Kircher cuenta en su obra Musurgia Universalis sive Ars Magna Consoni et Disoni, publicada en Roma en 1650, como pescaban el pez espada los pescadores del estrecho de Mesina: Se sale muy temprano, el marinero más perito y robusto se coloca en la proa del barco con un arpón en la mano, mientras tanto otro marinero, con pala- bras especiales invita al oculto pez a que salga fuera, y lo raro es que, no bien comienza a invocarlo cuando ya aparece el pez espada en la superficie del agua y el marinero de proa le clava con el arpón (Pensado, J. L. 1986). El Padre Sarmiento recogió en su re- lato del Viaje a Galicia de 1745 un antiguo método de pesca que se practicaba a me- diados del siglo XVIII. Barbada. Llaman así en La Coruña a lo que en Muros llaman mariola. Es un pez menor que faneca y casi como sardina. Es más delicado. Dicen que se pesca silbándole. En otra ocasión Sarmiento relata que en Vivero se efectuaba el mis- mo procedimiento de pesca. Por lo que sabemos que tanto en A Coruña, como en Mu- ros y en Vivero, para pescar mariolas o barbados había que silbarles. Lamentablemente desconocemos de qué tipo de silbido se trataba. El Padre Sarmiento lo denomina silvo griego pero no da más información sobre él (Pensado, J. L. 1986). También el pescador asturiano silbaba constantemente para atraer a las barbadas, imitando -dicen- a la llon- dra (nutria), cuyo silbido atrae a aquellos pescados de que se alimenta con preferencia, y en los cuales hace presa (Vigón, B. 1980, 22). Las barbadas se pescaban con una va- ra o palo de un metro y medio de largo aproximadamente, llamado barbadeiro, del que pendían dos anzuelos pequeños, o brincas, que se introducían en las pozas del agua en- tre las rocas de la orilla. La pesca de la barbada resultaba con frecuencia peligrosa, de ahí el refrán o que vai ás barbadas, ás veces nas penas esbara, que se emplea también con un doble sentido (Rodríguez González, E. 1958, v. barbada). Por las costas de Car- nota y de Muros a las barbadas las llaman bellos. La pesca de los bellos era doblemen- te peligrosa, pues además de las caídas que se podían producir al caminar sobre las res- baladizas rocas, existía la costumbre de rematar a los pescados con un mordisco. Y se sabe de más de un pescador que se murió asfisiado al escurrirsele el pez al ir a morder- lo y tragárselo involuntariamente (Alonso Romero, F. 1984, 133). Sobre algunos ritos propiciatorios se ha escrito poco porque eran ritos que solí- an realizarse por la noche. Se procuraba también no divulgarlos abiertamente para evi- tar que se desvaneciera su poder mágico. Los habitantes de la isla de Lewis (en las Hé- bridas) tenían la antigua costumbre de realizar el día de Todos los Santos un rito ofe- rente a un dios marino llamado Shony. Toda la comunidad se reunía en la iglesia de Mulray y elegía a un pescador para que se introdujera por la noche en el mar hasta que

273 el agua le llegara a la cintura. Después tenía que derramar una copa de cerveza sobre el agua y gritar con todas sus fuerzas: Shony, te entrego esta copa de cerveza con la es- peranza de que nos des muchas algas para abonar nuestras tierras el año que viene. Al terminar la ceremonia, toda la comunidad, que observaba atentamente desde la pla- ya, regresaba con el pescador a la iglesia y se congregaba en torno al altar mayor. Du- rante unos instantes todos permanecían en silencio, hasta que uno de los presentes da- ba una señal y apagaban la vela que alumbraba en el altar. Entonces la comunidad en- tera se trasladaba a los campos cercanos y en ellos pasaban la noche cantando, bailando y bebiendo (Martin, M. 1703, 28). Los ancianos que vivían en la isla de Iona, en las Hé- bridas (Escocia) en 1860, recordaban que durante sus años infantiles se celebraba to- davía un antiguo rito propiciatorio para que el dios del mar le concediera a la comuni- dad pesquera una buena cosecha de algas. El Jueves Santo se ofrecían ofrendas de ali- mentos o de cerveza al dios del mar. En la madrugada de ese día un hombre se introducía en el mar, bebía un poco de cerveza y derramaba el resto sobre el agua. Des- pués entonaba el siguiente cántico mientras que desde la orilla todos los que estaban presentes lo acompañaban con sus voces:

Oh!, Dios del mar. Pon algas en el cobertizo, para que el suelo abonado dé abundante alimento. (Fenton, A. 1974, 172).

A finales del siglo XIX en la isla de Man todavía se rezaba a Manannan, el dios del mar de la mitología céltica. La siguiente oración fue recogida de labios de una an- ciana centenaria que se la había oído rezar a su abuelo:

Joven Manannan hijo de Leirr, que bendices nuestra isla, bendícenos a nosotros y a nuestro barco para zarpar seguros y regresar satisfechos con la pesca en el barco. (Wentz, Evans, W. Y. 1973, 118).

Por la costa sur del fiordo de Moray, en el noroeste de Escocia, estaba muy ex- tendida entre los pescadores la creencia de que no se podía comenzar el año sin sacri- ficar algún animal. Algunos solían incluso acercarse a la playa en la madrugada del Año Nuevo y disparaban sobre la primera criatura viviente que veían. Cuando no conseguí- an herirla y comprobaban que no se había derramado sangre, salían a pescar, pero el pri- mer pez que cogían lo destripaban encima del agua para que su sangre cayera sobre el mar como ofrenda a los dioses marinos (Anson, P. F. 1965, 79). Constantino Cabal, en su magnífica obra sobre la mitología asturiana, describe una costumbre muy singular que tenían los pescadores de Cudillero hasta tiempos muy recientes. En ella se vislum- bran los ecos de antiguos sacrificios propiciatorios para que la pesca del besugo fuera abundante. Cuando se acercaba el día de San Pedro se llevaba una imagen de este Após- tol en la embarcación que salía a pescar; se le ataba una cuerda a la garganta, y a una

274 cierta distancia de la costa se la arrojaba en el mar. Y allí se estaba la imagen, mien- tras le enjaretaba un pescador una plática terrible para convencerla de que su deber era bendecir las aguas y atraer una nube de besugos... Y que San Pedro se mirara bien y se anduviera con ojo, porque si los besugos no llegaban, pudiera sucederle facilmente el no salir del agua en varios días... (Cabal, 1987, 221).

Has de prestami atención, Apóstol patronu nuastru, non vayas faceti el sordu con la desta que sos viayu. Foi muchu lu que esti anu sufimos los de esti puablu. (Cabal, C. 1951, 275).

Los ritos propiciatorios se efectuaban también con los aparejos de pesca. En Can- gas (Pontevedra) cuando se bendecía una red nueva se echaban sobre ella ajos para dar suerte y un papel con el nœmero 13 (Alonso, E. 1987, 117). Los pescadores de las que- bradas (asociaciones de pescadores) del río Miño creían que cuando la red no pescaba podía estar embrujada, y entonces en una encrucijada le daban una tunda con un pa- lo de buxo barbeiro mientras gritaban a la bruja que creían que estaba dentro de la red: ÁAh, desgraciada ÁToma! ÁToma! Si en el río la red flotaba, es que la bruja aún permanecía dentro, y volvían a golpearla gritando: ¡Sale de aquí, filla de puta! (Alon- so, E. 1984, 353). El Cardenal Jerónimo del Hoyo en una conversación que tuvo con unos pescadores de A Coruña a principios del siglo XVII se enteró de que a veces no conseguían pescar nada porque las redes estaban embrujadas. Prueba de ello eran los extraños seres que recogían en lugar de las esperadas sardinas: y trayendo la red halla- ron la red sin ninguna sardina y en lugar della medio barco de caracoles que por ser agudos de la punta suelen llamar cuernos de la mar. Otra vez salió de la red y salió de ella solo una rana con plumas y otra, habiendo echado un cerco y trayendo cargado de sardinas le vino acompañado un milano negro hasta llegar a tierra y allí se escabulló en las aguas y no paró sardina dentro de la red. Dicen questas son traças de algunos hechiceros (Del Hoyo, J. 223). También era frecuente en los pueblos del último tramo del río Miño que los párrocos bajaran hasta la orilla el lunes de Pascua para bendecir las aguas del río. En el momento de la bendición los pescadores lanzaban sus redes al agua para que recibieran la bendición (Alonso, E. 1984). Pero lo más tradicional era que la bendición de la red la efectuara el propio pescador. Los pescadores de Caminha (Por- tugal) bendecían las redes con una vara y sal virgen, mientras trazaban sobre ellas una cruz con la sal, y después, con la misma vara de bendecir, golpeaban la red y gritaban: ¡Saite, puta! ¡Saite, puta, de aquí! (Alonso, E. 1987, 117). En la isla de Ons, en Marín y en Raxó (Pontevedra) el procedimiento consistía en coger unas ramas de mimbre e con elas vareaban minuciosamente o costado do barco de proa a popa, sen deixar re- cuncho ningún. Ó mesmo tempo dirixían á embarcación as maiores inxurias. Esta ce- rimonia facíase, ás agachadas, a altas horas da noite. As redes ou aparellos non se li- braban tampouco da tunda, o caso era conseguir que a bruxa non fuxise viva para o

275 mar. Non faltaba algún que chegou a vela saltar á auga (Aparicio Casado, B. 1992, 51). Otro ritual que efectuaban los pescadores del río Miño para desencantar las redes consistía en mezclar sobre una teja incienso y hojas de alecrín (romero), a las que se prendía fuego para ahumar las redes. Un pescador hacía cruces con la teja en torno a la red, mientras decía esta oración:

Deus te desenfeitice de quen te enfeitizou, Deus te desacañe de quen te acañou. En louvor da Virxe María, un Padre Noso e un ave María.

Después había que retirarse de espaldas y en esa posición tirar la teja al río. Es- te rito, con ligeras variantes, se practicaba en varios pueblos portugueses de la desem- bocadura del Miño; a veces se quemaban también ajos, ruda, laurel y polvos de azufre (Alonso, E. 1989, 197). Algunos remedios utilizados por los pescadores gallegos para favorecer la pesca estaban condicionados por la misma creencia, común en casi todas las culturas agríco- las, de que las relaciones sexuales influían positivamente en el crecimiento de la vege- tación; de ahí que, para que la pesca fuera abundante, muchos marineros solteros pasa- ban con prostitutas la noche antes de embarcarse (Lisón Tolosana, 1979, 205). Algo pa- recido sucedía en las costas del norte de Bretaña, pues cuando una embarcación tenía mucha suerte en las faenas pesqueras y regresaba a puerto con la bodega repleta de pes- cados, se decía que la mujer de algún miembro de la tripulación había pasado la noche con un amante (Anson, P. F. 1965, 116). En Audierne (Bretaña) cuando la tripulación de un pesquero deseaba obtener grandes capturas, uno de sus miembros debía arreglár- selas para dormir con la mujer del patrón la víspera de la salida a pescar (Anson, P. F. 1974, 45). Es probable también que los ritos de apaleo tuvieran que ver originariamen- te con antiguos ritos propiciatorios de la fecundidad, como era la costumbre que tenían los isleños de Ons (Pontevedra) de pegar y gritar a la mujer en trance de dar a luz para favorecer el parto, así como también de apalear con mimbres las dornas cuando no con- seguían pescar lo suficiente: Cando entre moitos que pescan un non pilla ren, este xúl- ga que ten a sua dorna enmeigada i-entón vae de noite á praia a bareala cunha xesta hastra que se cansa (Das Casas, 1934, 172). Aquí es necesario recordar que en el cul- to a la Diosa Madre indoeuropea la flagelación con varas o ramas de algún árbol cons- tituía un ritual bajo el cual se escondía la creencia en la estimulación de la fertilidad (Riesco Álvarez, H. B. 1993, 238). Esta misma pervivencia de antiguos rituales de fe- cundidad puede verse en el rito seguido por los pescadores del río Miño para bendecir las redes nuevas. Me contó Eliseo Alonso que cuando los pescadores de A Guarda es- trenaban una red, solían echar dentro a una de sus mujeres mientras recitaban la si- guiente oración:

276 Santísimo Sacramento todo el mal vaya pra fóra todo o ben veña pra dentro.

Los pescadores de Goián (Pontevedra) cuando iban a pescar al río Miño llevaban a bordo una víbora, y decían que favorecía los lances y que daba buena suerte mientras no se muriese. El refinamiento mayor lo encontramos en Carregal (Amorín) donde me- tían la víbora dentro de una caña, que taponaban con un corcho, y a través de un agu- jerito la alimentaban con leche. La llevaban bien escondida en el barco, y aseguraban que se collía máis peixe (Alonso, E. 1989, 182). Es evidente que aquí la víbora encar- na unas virtudes mágicas de un gran arcaísmo relacionadas con la fecundidad. Su ori- gen debe de ser el mismo que determinó el poder que le atribuía la comunidad pesque- ra de Ons para favorecer el parto de las mujeres, sobre cuyos vientres colocaban la piel de “muda” de culebra (Castroviejo Bolibar, M. 1984, 628). Según Eliseo Alonso, los pescadores del río Miño también solían bendecir con vino las redes nuevas. Empuñaban una botella y con ella, a modo de hisopo, hacían cru- ces sobre la red, rociándola con el vino mientras se iba largando desde la popa. Al fi- nalizar, el que hacía de oficiante se bebía el último trago de vino y repetía las palabras tradicionales del rito: Eu te abenzoo pra que pesques muito, pra que pesques máis que ningunha. ÁPesca, pesca muito! Entre los pescadores de Póvoa de Varzim existía la cre- encia de que réde regada é afortunada, por eso uno de los hombres salpicaba la red con vino y después se bebía él mismo el resto de la botella. Algunos incluso llamaban a sus mujeres y se tiraban abrazados encima de las redes (Santos Graça, 1932, 164). En la costa del nordeste de Escocia se hacía una pequeña fiesta cuando se estrenaba una red. Se solía beber mucho whisky y se deseaba mucha suerte a la nueva red. El primer tra- go era siempre para la red, sobre la que se vertía un vaso entero de whisky (Macleod, B. 1939, 344). Era también en esa costa de Escocia en donde la confección de una red se iniciaba siempre cuando la marea empezaba a subir, y se procuraba no interrumpir la tarea hasta que la red estaba terminada. Después, a modo de rito propiciatorio para que la red pescara mucho, se bebía abundante whisky a su alrededor. Si durante la con- fección aparecía por casualidad algún extraño, éste tenía la obligación de pagar el whisky que se consumía. En Banff (Escocia) se efectuaba incluso una libación de whisky sobre las propias redes (Anson, P. F. 1932, 49). Esta costumbre de obligar a un extraño a pagar un rescate cuando aparecía inesperadamente durante la realización de una labor comunal tiene un paralelismo muy evidente en las prácticas agrícolas tradi- cionales que se efectuaban en Galicia y por toda Europa en el momento de la siega. Cualquier persona que se presentara de improviso ante los segadores era retenida con gran firmeza y no se la soltaba hasta que se comprometía a pagar una bebida o merien- da. Tras el origen de esta práctica se ocultan viejos ritos propiciatorios a una divinidad relacionada con la fertilidad: el espíritu del grano, que Bouza Brey analizó en Galicia (1953) y Frazer en otros países (1966). Cuando los pescadores de la costa bretona de Morbihan iniciaban la temporada de la pesca de la sardina, efectuaban también la bendición de las redes, pero no con vi- no, sino con agua bendita. El patrón de la embarcación sacaba de un rincón de la popa

277 una botella de agua bendita y se la pasaba al pescador que se encontraba en la proa pa- ra que la descorchara. Después la botella iba pasando de mano en mano entre toda la tripulación hasta que volvía al patrón. Entonces, todo el mundo se santiguaba y se lan- zaban las redes mientras el patrón rociaba con agua bendita los aparejos y la embarca- ción en todas direcciones (Anson, P. F. 1965, 135). En el País Vasco el rito de la bendi- ción de las redes se hacía también con agua bendita. El Sabado Santo la mujer de un pescador la recogía en un frasco en la pila de la parroquia. Después un pescador cual- quiera derramaba el agua sobre las redes. Existía la creencia de que este rito ayudaba a conseguir abundante pesca (Barandiaran Irizar, F. 1982, 188). La confianza en el poder milagroso del agua bendita se conservó en las islas del norte de Escocia hasta princi- pios de este siglo. En la isla de Barra, en las Hébridas, los pescadores siempre la lleva- ban a bordo en una botella, y cuando lanzaban la red al mar salpicaban unas gotas so- bre ella para que la pesca fuera abundante (Anson, P. F. 1932, 72). Algunos de los ritos propiciatorios que he descrito hasta aquí, y otros muchos que no menciono por falta de tiempo pero que he estudiado en otro trabajo (Alonso Ro- mero, F. 1996), se gestaron en el fondo común de esa cultura espiritual que nos une a otros pueblos europeos, y se mantuvieron vigentes hasta algunos años después de la de- saparición de las embarcaciones tradicionales de vela. Con ellas se fue también una ge- neración de pescadores de la que no deberíamos olvidarnos nunca, y conservar siempre el respeto que le debemos a esos hombres que supieron abrirnos el rumbo del futuro en un mar lleno de monstruos, contra los que ahora, afortunadamente, utilizamos otros “ri- tos” más eficaces.

278 BIBLIOGRAFÍA

ALONSO, E. (1984): “Mariñeiros das gamelas”. Coloquio de Etnografía Marítima. Museo do Pobo Galego, pp. 115-128. ALONSO, E. (1984): “Las quebradas del río Miño”. Coloquio Galaico-Minhoto. San- tiago de Compostela, Xunta de Galicia, vol. II, pp. 341-355. ALONSO, E. (1987): Gamelas y marineros. Diputación Provincial de Pontevedra. ALONSO, E. (1989): Pescadores del río Miño. Diputación Provincial de Pontevedra. ALONSO ROMERO, F. (1984): “Análise dun curioso procedemento tradicional para matar peixe”. Coloquio de Etnografía Marítima. Santiago de Compostela, Museo do Pobo Galego, pp. 133-136. ALONSO ROMERO, F. (1996): Creencias y tradiciones de los pescadores gallegos, británicos y bretones. Santiago de Compostela, Consellería de Pesca, Xunta de Galicia. ANSON, P. F. (1932): Fishermen and Fishing Ways. London, George G. Harrap & Company Ltd. ANSON, P. F. (1965): Fisher Folk-Lore. London, The Faith Press. ANSON, P. F. (1974): Mariners of Brittany. London, Dent and Sons Ltd. APARICIO CASADO, B. (1992): A tradición oral en Poio. Diputación Provincial de Pontevedra. BARANDIARAN IRIZAR, F. (1982): La comunidad de pescadores de bajura de Pa- sajes de San Juan. Oyarzun, Guipúzcoa, Litografía Danona. BORD, J. C. (1982): Earth Rites. Granada, London. BOUZA BREY, F. (1953): “Ritos agrarios propiciatorios del espíritu de la tierra en Ga- licia”. Revista de Dialectología y Tradiciones populares, IX, 66-88. CABAL, C. (1951): Contribución al Diccionario Folklórico de Asturias. Agua-Ana. Oviedo, Gráficas Summa. CABAL, C. (1987): La Mitología Asturiana. Gijón, GH Ediciones (1ª edición 1925, Madrid. 2ª edición 1987). CABEZA QUILES, F. (1984): “As preocupacións mariñeiras no folklore popular”. Co- loquio de Etnografía Marítima. Museo do Pobo Galego, pp.149-161. CASTROVIEJO BOLÍBAR, M. (1984): “La medicina popular en la isla de Ons”. Cua- dernos de Estudios Gallegos, n.º 100, pp. 613-630. DAS CASAS, A. (1934): “A Illa de Ons”. Nos, n.º 131-132, tomo II, pp. 167-181. DEL HOYO, J.: Memorias del Arzobispado de Santiago. Santiago de Compostela, Por- to y Cia. Editores. (Edición de Angel Rodríguez González y Benito Varela Já- come).

279 FABEIRO GÓMEZ, M. (1997): Páxinas históricas de Muros. Noia, Toxosoutos. FENTON, A. (1974): “Seaweed Manure in Scotland”. En: In Memoriam António Jor- ge Dias. Lisboa, Instituto de Alta Cultura, pp.147-186. FERREIRA PRIEGUE, E. (1994): “’Benedictio navis novae’. Aportaciones al estudio de las celebraciones en torno a la construcción y botadura del buque en la Edad Media y Moderna”. En NÚÑEZ RODRÍGUEZ, M. (ed.): El Rostro y el Discurso de la Fiesta. Universidad de Santiago de Compostela. FILGUEIRA VALVERDE, X. (1946): Archivo de Mareantes. Museo de Pontevedra. FRAZER, J. G. (1966): The Spirits of the Corn and of the Wild. The Golden Bough. GONZÁLEZ LOPO, D. L. (1996): “Aspectos de la vida religiosa barroca: Las visitas pastorales”. En GARCÍA QUINTELA, M. V. (ed.): Las religiones en la his- toria de Galicia. Universidad de Santiago de Compostela, pp. 413-450. GONZÁLEZ PÉREZ, C. (1987): O refraneiro do Mar. Diputación Provincial de Pon- tevedra. GUEVARA, A. (1972): Arte de Marear. Exeter Hispanic Texts. Univerisity of Exeter. (Edición crítica del texto del siglo XVI). LEAN, V. S. (1903): Lean«s Collectanea. Bristol, J. W. Arrowsmith. LISÓN TOLOSANA, C. (1979): Antropología Cultural de Galicia. Madrid, Akal. LISÓN TOLOSANA, C. (1979): Brujería, estructura social y simbolismo en Galicia. Madrid, Akal. LISÓN TOLOSANA, C. (1981): Perfíles simbólico morales de la cultura gallega. Ma- drid, Akal. MACLEOD BANKS, M. (1939): “Folklore of the Net, Fishing-line, Baiting and the Boat on the North-east Coast of Scotland”. Folklore, vol. L, pp. 342-348. MARTIN, M. (1703): A Description of the Western Isles of Scotland. London. MORVAN, F. (1980): Legends of the Sea. Genève, Editions Minerva. PENSADO, J. L. (1986): “Sobre un viejo modo de pescar mariolas”. La Voz de Gali- cia, 16 de diciembre. RIESCO ÁLVAREZ, H. B. (1993): Elementos líticos y arbóreos en la religión romana. Universidad de León. RISCO, V. (1979): “Etnografía: Cultura Espiritual”. En OTERO PEDRAYO, R. (dir.): Historia de Galicia. Madrid, Akal. ROCHA PEIXOTO (1990): Etnografía Portuguesa. Lisboa, Publicações Dom Quixo- te. RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, E. (1958): Diccionario Enciclopédico Gallego-Castella- no. Vigo, Galaxia. ROMANÍ, A. (1981): “Romance recogido por Arturo Romaní en Baño (Muros) de la informante Jesusa de Euxenia (70 años de edad) el 21 de junio de 1981”.

280 ROMANÍ, A. (1984): “Xeito”. Coloquio de Etnografía Marítima. Santiago de Com- postela, Museo do Pobo Galego, pp. 93-105. SANTOS GRAÇA (1932): O Poveiro. Póvoa de Varzim. SARMIENTO, Fr. M. (1992): De los atunes y sus transmigraciones. Edición y estudio crítico de J. L. Pensado, Universidad de Salamanca. VERMEULE, E. (1981): Aspects of Death in the early Greek Art and Poetry. Berkely University of California Press. VIGON, B. (1980): Asturias. Folklore del mar. Juegos infantiles. Poesía popular y otros estudios asturianos. Oviedo, Biblioteca Popular Asturiana. WENTZ, Evans (1973): The Fairy-Faith in Celtic Countries. New York, Lemma Pu- blishing Corporation. (I edición en 1911).

281

DEVOCIÓNS MARIÑEIRAS: DO CORPO SANTO Á VIRXE DO CARME

Clodio González Pérez Ponencia de Antropoloxía Cultural do Consello da Cultura Galega

IN MEMORIAM D. XOSÉ FILGUEIRA VALVERDE, AMIGO E MESTRE

Actualmente poucos son os mariñeiros, pescadores ou navegantes que se lembran doutro santo avogoso que non sexa a Virxe do Carme. Parece que é unha devoción tra- dicional xa secular, de sempre, que vén polo menos da Idade Media. A realidade, pola contra, é moi distinta: trátase dunha devoción relativamente moderna, e máis se temos en conta que a data clave é a de 1901, que foi cando a raíña rexente María Cristina a declarou patroa da mariña de guerra. Dende entón, debido a que na armada era onde cumprían o servicio militar os máis dos mozos mariñeiros, popularizouse de tal xeito que substituíu a tódolos santos que se tiñan por protectores dende moitos séculos antes. Tendo en conta os perigos que axexan decote ós que traballan no mar, e na auga en xeral, non é de estrañar que a fe relixiosa destas xentes fose sempre moita, que pro- curasen a protección de intercesores divinos, aínda que logo ó estaren en terra non se distingan precisamente pola súa práctica. Cómpre situarse mentalmente nun daqueles barcos de antes, en alta mar, cos mastros e as velas esnaquizados polo vento, e as on- das de varios metros xogando co casco, para comprender ó que podía chega-la relixio- sidade dos mariñeiros nesas circunstancias tan angustiosas:

Quando fueron sobre el cabo se cruzaban los mares, la de Es- paña e la de Poniente. Allí eran las olas muy altas, e la tormenta tan grande, que envestían las olas fasta media galera. Lanzaron toda la gente debajo, e cerraron las escotillas: e allí facían los omes, con el miedo de la muerte, votos e prometimientos, unos a Sancta María de Guadalupe, otros a Santiago de Galicia, otros a Sancta María de Fi- nisterra, otros a Fr. Pedro González de Tuy, e otros a Sant Vicente del Cabo; e fallaron ser la mar tan mansa, e non tanto viento1.

Aínda que logo despois de pasa-la treboada as máis das promesas non as cum- prían, esquecéndose de todo o que xuraran facer se os santos os salvaban dunha morte

1 DÍAZ DE GAMES, G.: Crónica de Don Pedro Niño, conde de Buelna, ... Madrid, 1782, p. 165.

283 segura. Frei Antonio de Guevara, que foi bispo de Mondoñedo entre os anos 1539 e 1545, escribe no seu Libro de los inventores del arte de marear y de los muchos traba- jos que se pasan en las galeras, sobre os homes do mar:

Lo bueno que ellos de cristianos tienen es que en una peligrosa tormenta se ponen a rezar, se ocupan en suspirar, se toman a llorar, la cual pasada se asien an muy despacio a comer, a parlar, a jugar y aun a renegar, contando unos a otros el peligro en que se vieron y las pro- mesas que hicieron.

Poucas eran as vilas e parroquias costeiras que non contaban con algunha con- fraría ou gremio formado exclusivamente por mareantes, figurando sempre nas consti- tucións os rezos que tiñan que facer cando se atopaban en terra e ó andar embarcados, antes de pescar e logo de remata-la tarefa2. Un caso sumamente curioso era o dos ma- riñeiros do Berbés (Vigo), que antes de saír para o mar asistían dende as embarcacións a unha misa que dicía un frade franciscano nun corredor do convento que dá cara á ría3.

SANTOS PROTECTORES Houbo varios ó longo dos séculos, dependendo da época e da situación xeográfi- ca. As relacións entre mariñerios de diferentes países influíron no santoral, chegando a devoción dalgún santo a costas afastadas, como sucedeu con Santo Erasmo ou Elmo, que dende Italia acabou por ser venerado en todo o mar Mediterráneo e parte do océano Atlántico, confundíndose logo con San Pedro González ou San Telmo. As viaxes dos portuguesas e españois estenderon o culto ós seus patróns por tódalas terras descubertas. Actualmente dalgúns xa case non hai memoria, e menos entre os mariñeiros, por ser trocados por outros, como Santo Erasmo por San Telmo, ou porque se fomentou a substitución dende as propias institucións, tanto eclesiásticas coma civís, como aconte- ceu coa Virxe do Carme. Os máis coñecidos son os seguintes:

Santo Elmo, Elm, Erm, Erasmo: A lenda conta que foi bispo de Antioquía e logo de Formia (Italia), a onde o transportou un anxo para libralo do tormento. A súa vida sitúase cronoloxicamente na época do emperador Diocleciano, pero sábese tan pouco dela que hai autores que din que se trata de dous santos do mesmo ou semellante nome. Polo menos dende o sécu- lo IX, en que foron trasladados os seus restos a Gaeta, é patrón dos mariñeiros italia- nos, e, en particular, dos do sur da Península, que celebran a súa festa o 2 de xuño.

2 FILGUEIRA VALVERDE, X.: “O esprito relixioso e comunitario dos mareantes da Moureira”. Noda- les, Pontevedra, 25-V-1990. 3 ESPINOSA RODRÍGUEZ, J.: Tierra de Fragoso (Notas para la historia de Vigo y su comarca). Vigo, 1949, p. 194.

284 O culto estendeuse polas costas de Cataluña, Valencia e illas Baleares, segundo foron a máis as relacións mariñas entre os diferentes países e, en particular, coa expan- sión catalanoaragonesa polo Mediterráneo. En Barcelona o principal santuario estaba no desaparecido mosteiro das clarisas, situado na Ribera (a actual Ciudadela), que era onde se achaba a súa confraría. Acabou por confundirse con San Pedro González, recibindo este o cognome de San Telmo, derivado de Santo Elmo ou Erasmo, como xa escribía a mediados do sécu- lo XVI o cosmógrafo Martín Cortés, no seu Breue compendio de la sphera y de la ar- te de nauegar (Sevilla, 1551), ó referirse ó lume ou luz que aparece nos mastros das embarcacións nas treboadas:

[…] pudo ser que tomase principio desde Sant Erasmo obispo de Ná- poles, el qual no sólo después de muerto, mas en vida ayudó a los ma- rineros que le pedían socorro en las tormentas. Este nombre d’Erasmo dizen los de Nápoles Eremo y por discurso de dias quitada vna .e. por sincopa ha quedado en el nombre de Santermo. Los españoles que ja- más saben guardar vocablo ageno o estrangero le llaman Santelmo la .r. conuertiéndola en .l. Desde Santelmo que los marineros dizen ni ay escriptura que hable ni autoridad que lo confirme. Oygo dezir que los frayles predicadores touvieron vn religioso natural de Galizia y que viuiendo, nuestro Señor hizo por el algunas marauillas y’este es el que resplandece y da luz en las tormentas. No dudo q. Dios haga maraui- llas en sus santos y por sus sanctos como dize Dauid. Mas si este sie- ruo de Dios fue fray Pero Gonçales cómo será Santelmo (Ilust. I).

Ilustr. I. Santo Erasmo ou Sant Elmo. Gravado popular.

285 San Pedro González, San Pedro González Telmo ou San Telmo: Como xa dixemos, os mariñeiros acabaron por identificalo co anterior, non só po- lo nome, senón tamén por un dos atributos: o barquiño que porta na man esquerda (máis raro na dereita). Diferéncianse nas vestiduras, pois mentres que as do primeiro son as propias dun bispo, as do segundo corresponden a un frade dominicano, así como tamén no báculo ou na vela que levan na outra man. Quizais unha das imaxes galegas máis an- tigas sexa a que figura nos restos dun baldaquino de Caldas de Reis (Pontevedra), da- table no XV. Do século seguinte é a representación máis vella de América, nunha pin- tura ó fresco do convento de San Domingos de Porto Rico. Esta é a iconografía tradicional, pero ás veces a nave está pousada no chan, ós seus pés, como na fermosa escultura do século XIV do Museu Municipal de Etnogra- fia e História da Póvoa de Varzim (Ilust. II). Ou, mesmo, lévaa coas dúas mans, como o de Zumaia (Guipúscoa). Quedan, por último, as imaxes que carecen de atributos vinculados co mar, por- tando en vez do barco un libro e en lugar da vela un bordón, como a da entrada da crip- ta da súa capela en Tui (Ilust. III), e nunha das portas laterais da igrexa de Santa María de Pontevedra, ambas son obras de mediados do século XVI. Aínda existen outras, pe- ro xa son moi raras, como levando un prato con peixes (aludindo a un dos milagres), como figura nun gravado existente en Mergenthein (Stuttgart, Alemaña), ou vestido de

Ilustr. II. San Telmo ou Corpo Santo. Pedra calcaria policromada, séc. XIV (Museu Municipal de Etnografia e História da Póvoa de Varzim).

286 deán, atendendo a que desempeñou este cargo na catedral de Palencia sendo mozo, co- mo unha talla que se conserva no museo diocesano tudense, do ano 17784. Á vida e obra de San Telmo ou San Pedro González dedícase por enteiro a pri- meira parte deste artigo.

San Vicente ou Vicenzo: Diácono de Zaragoza, martirizado en Valencia a comezos do século IV sendo emperador Diocleciano, onde botaron logo o seu corpo ó mar atado a unha moa de muí- ño. Gracias a un corvo foi descuberto polos cristiáns, que o trasladaron ata o Algarve

Ilustr. III. Imaxe de San Telmo sobre a porta da súa cripta. Debuxo do his- toriador F. Ávila y La Cueva (+ 1859) (Arquivo da catedral de Tui).

4 IGLESIAS ALMEIDA, E.: “Sobre el culto e iconografía de San Telmo”. Boletín de Estudios del Se- minario Fontán Sarmiento. 13. Santiago de Compostela, 1992, pp. 15 ss.

287 portugués, enterrárono xusto no promontorio que se coñecería dende entón por cabo San Vicente. Cóntase que foron tantos os milagres que realizou, que non só os cristiáns construíron naquel lugar unha igrexa, senón que os mesmos musulmáns tamén fixeron a súa mesquita. Os almorábides arrasaron este santuario cristián-musulmán no século XI, esquecéndose dende entón o seu culto, ata que foron redescubertos os restos polo rei portugués que os mandou trasladar a Lisboa o ano 11735 (Ilust. IV). Os irmáns pontevedreses García de Nodal déronlle o nome deste santo ó paso que comunica o Atlántico co Pacífico, na expedición que fixeron a Terra do Fogo en 1619, aínda que posteriormente pasou a denominarse estreito de Le Maire 6.

San Cremenzo ou Clemente: Foi papa e viviu no século primeiro. En Galicia son restos do seu culto por parte dos mariñeiros as capeliñas existentes na costa dedicadas a el, algunha mesmo situada

Ilustr. IV. San Vicente co barco na man es- querda e unha moa de muíño na dereita. Gra- vado popular.

5 Cf. NASCIMENTO, A. A. e GOMES, S. A.: S. Vicente de Lisboa e seus milagres medievais. Lisboa, 1988. 6 Relación del viaje que por orden de su Magestad y acuerdo del Real Consejo de Indias tuvieron los capitanes Bartolomé García de Nodal y Gonzalo de Nodal, hermanos, naturales de Pontevedra, al descu- brimiento del Estrecho de San Vicente, Madrid, 1621.

288 nunha illa, como a que canta o trobeiro Nuno Pérez ou Fernández, que viviu no século XIII. Neste caso en particular, actualmente é coñecido polo “santo do mar”, non quedan máis que as ruínas situadas nun illote da ría de Pontevedra, entre Bueu e Marín, preto de Ardán7:

¡San Clemenço do mar, se mi del non vingar, non dormirei!

San Cremenzo represéntase cunha áncora na man, alusiva non a que fose mari- ñeiro ou pescador en vida, senón a que se considera un atributo do seu martirio, pois amarrado a unha botárono ó mar Negro, despois de estar condenado a traballos forza- dos nas minas de Crimea. O martirio sitúase no ano 101. Unha das mellores imaxes que temos en Galicia é a da catedral de Santiago de Compostela, de prata dourada, doada polo arcebispo Sanclemente en 1594. Coa man esquerda terma dun libro e da áncora.

San Pedro apóstolo: Por antigüidade quizais fose o primeiro patrón con que contaron os navegantes e, en particular, os pescadores, pero foi sendo substituído ó longo dos séculos por outros santos. Con todo, aínda o festexan nalgunhas poboacións costeiras, mesmo en Galicia.

Santo André: Irmán de Pedro, que tamén como el antes de ser apóstolo foi pescador. Ás veces a imaxe represéntase cuns peixes na man ou mesmo con algún instrumento alusivo á pesca, como unha rede. Hai unha cantiga mariñeira que se refire a este santo:

Meu Señor San Andresiño póñano-lo vento en popa que sómo-los de Cariño traémo-la vela rota.

Neste caso non hai dúbida que é o do santuario de Teixido. A lenda conta que o santo chegou aquí (ó cabo do mundo) en barco, que logo lle envorcou e se petrificou converténdose nunha rocha.

7 A este illote refírense as ordenanzas de pesca de Pontevedra, do 9 de abril de 1768: Item se declara, que de estas sacadas altas solo se pueda usar en la Ría de Vigo, desde Teis en derechura al Arroas para fuera: en la Ria de Arosa desde el Chazo, y Sinas para fuera: y en la de Pontevedra desde la punta de Fes- tiñas a S. Cremencio para fuera... (CORNIDE, J.: Memoria sobre la pesca de sardina en las costas de Ga- licia. Madrid, 1774, p. 91).

289 Nosa Señora do Carme ou Virxe do Carme: Actualmente é a advocación mariñeira máis popular, sobre todo dende o ano 1901, en que foi nomeada por decreto patroa da mariña de guerra. Á difusión do seu culto, e en particular en Galicia, dedícase toda a segunda parte deste artigo. Aínda existen máis santos avogosos, pero deles non hai memoria de se en Gali- cia se tiveron algunha vez por protectores dos navegantes, como acontece en Cataluña con Raimundo de Penyafort, María de Cervelló (que porta unha carabela na man derei- ta), Matrona, que chegou ata Barcelona nunha barca, etc. Quedan, por último, as advocacións locais, propias dunha determinada zona ou mesmo dunha única poboación, como sucede coas seguintes, de todos ben coñecidas: o Cristo de Fisterra, o Cristo de Vigo ou da Victoria, nosa señora da Barca, a Virxe da Pas- toriza, a Virxe de Chanteiro, a Virxe do Camiño de Muros, nosa señora da Guía de Vi- go, nosa señora do Monte Faro, nosa señora da Lanzada, etc. No cancioneiro hai moi- tas cantigas vinculadas co mar e, en particular, con algúns destes populares e concorri- dos santuarios:

Vamos xunto á Virxe do monte do Faro que nos mande o vento para que chegue o barco. Nosa Señora da Barca Nosa Señora, valeime, que estou no medio do mar non hai barqueiro que reme. Indo polo mar abaixo o vento rachoume a vela miña Virxe da Lanzada dáme o pano para ela. Nosa Señora da Guía que eres estrela do mar protéxenos ós mariñeiros cando imos a pescar. Santo Cristo de Fisterra Santo da barba dourada, axúdame a remontar a laxe da Touriñana.

290 I. DO CORPO SANTO...

1. Frei Pedro González Naceu na vila de Frómista cara ó ano 11908. Primeiro foi deán da catedral de Pa- lencia, pero logo ingresou na orde de San Domingos, chegando a confesor do rei Fer- nando III o Santo -xunto co que participou na reconquista de varias poboacións anda- luzas, entre elas Córdoba9, pero non Sevilla, como xa demostrou no século XVIII o P. Flórez10-, prior de Guimarâes, constructor de pontes e amigo persoal do bispo tudense e historiador Don Lucas. Os seus principais centros de predicación foron as terras ga- legas e as portuguesas, onde as lendas piadosas contan que obrou feitos portentosos, co- mo cando emprendeu a construcción da ponte de Castrelo do Miño (agora desapareci- da), que non tendo que darlles de comer ós operarios procurou milagrosamente peixes para todos. Tamén se debe a el a ponte da Ramallosa, entre Vigo e Baiona, que como recordo ten no medio a súa imaxe. Nos dous casos substituíron vellas barcas que eran un perigo para os que tiñan que pasar tanto o Miño coma o Miñor. Ó presenti-la morte tentou ir para o convento de San Domingos de Bonaval, en Santiago de Compostela, pero non o puido facer, e faleceu en Tui o ano 1246, nunha casa situada no mesmo lugar onde agora se ergue a súa capela, na rúa do Corpo Santo; foi enterrado na catedral. Esta é, en síntese, a súa biografía11. ¿E os mariñeiros...? Os haxiógrafos non dan unha explicación convincente de co- mo e por que chegou este frade a se-lo patrón e protector dos navegantes. Ós poucos anos de falecer, o bispo tudense Exidio Pérez de Cerveira ordenou que se fixese unha relación dos prodixios que se estaban obrando por intercesión de frei Pedro. Testemuñáronse 180, dos que se enviou en 1258 unha copia ó capítulo xeral da orde dominicana que se cele-

8 Segundo os diferentes autores que trataron da súa vida, a data pode estar entre 1180 e 1196, conside- rándose a máis aceptada a finais da década dos oitenta ou comezos dos noventa. Basilio GONZÁLEZ DOMÍNGUEZ (Biografía ascéptica de San Pedro González Telmo... 3ª ed. Tui, 1995, p. 9), di textual- mente: Sin embargo sabemos, con certeza documentada, el año en que nació San Pedro González. Y este año fue el 1184. Descoñecemos a que documentación se refire, pois, por exemplo, Lorenzo GALMÉS (San Telmo. Salamanca, 1991, p. 27), despois de recolle-las diferentes opinións dos haxiógrafos, chega á con- clusión de que a máis indicada é cara a 1190. 9 Posiblemente fose el o fundador do convento dominicano desta cidade, xa que a quen se atribúe, frei Domingo de Segovia, nesta época atopábase moi lonxe, na Lombardía (Italia). 10 FLÓREZ, H.: España Sagrada... XXIII. Madrid, 1767, p. 161. 11 Os principais episodios da vida, así como tamén os milagres, figuran nos taboleiros baixos do coro ba- rroco da catedral de Tui, desmontado do sitio orixinal no ano 1954. O sitial principal está presidido por un- ha preciosa imaxe do santo, co barco na man esquerda e o facho ou vela na dereita, sendo o único poli- cromado de todo o conxunto. O coro foi executado por Francisco de Castro Canseco, entre 1699 e 1700 (a segunda data figura no sitial central). Consta na escritura de contrato, do 6 de febreiro de 1699: ... hes con- diçion que en los tableros de la silleria vaja demostrados en la letra e se ha de hazer la historia de medio relieve de la vida y milagros de la vida de san Pedro gonzalez thelmo Patron de este obispado (IGLESIAS ALMEIDA, E.: Arte y artistas en la antigua Diócesis de Tui, Tui, 1989, p. 153). A bibliografía sobre a súa vida é moi ampla, sendo a máis importante a que recollen H. Flórez (España Sagrada. XXIII. Madrid, 1766), X. FILGUEIRA VALVERDE (El ‘Corpo Santo’ de Fray Pedro González, San Telmo... Pontevedra, 1983) e L. GALMÉS (San Telmo. Salamanca, 1991).

291 braba na cidade francesa de Toulouse. Na parte que agora se coñece desta relación -só 126 milagres-, non figura ningún vinculado co mar, trátase en todos eles de curacións de doenzas dos ollos, oidos, gorxa, dentes, cutáneas (espullas, ampolas, ...), dores de cabe- za, brazos, pernas, etc. No ano 1610 o bispo tudense Prudencio de Sandoval daba a seguinte explicación sobre o comezo da devoción mariñeira santelmiana: y assí se vio muchos años manar aceyte de la sepultura del Santo, con el qual cobrauan vista los ciegos: y por aver dudado deste milagro un marinero, esperó el tiempo en que solía salir el aceyte: obró Dios el milagro por los merecimientos de su Santo, y el marinero admirado, y abrasado con devoción, levantó una trompeta que traya, para que en ella cayese el aceyte, que por este milagro entiendo tomaron los mari- neros la devoción que con este Santo tienen, y por otros que en vida le vieron obrar en Bayona12. O P. Flórez recolle dous milagres referidos ó mar, que figuran en escritos antigos sobre a vida do santo: Estando una vez un Marinero en la gavia alta del Mastil mayor de su Navio, se levantó un viento tan furioso, que dio con el hombre en la mar: y como entonces traian todos en el pico de la lengua el nom- bre de S. Pedro González, encomendose a el en este peligro, y el San- to Confesor en hábito de su Orden le travó por la mano, diciendo: Pues me has llamado, yo quiero socorrerte: y con esto lo llevó al Navio, que ya se había alargado un buen trecho. O outro: En otra tormenta de las muy grandes, y peligrosas que suelen acontecer en la mar, perdida ya la esperanza de la vida, y del remedio, se acordaron los Marineros del nuevo Santo Fr. Pedro González, y lla- mándole a voces y con grandes plegarias, se vieron milagrosamente en salvamento. E conclúe o escritor agostiño: De aquí comenzó la devoción que los Navegantes tienen con es- te Santo, quando se ven en tormenta; y se han visto y ven cada día mu- chos y muy señalados milagros...13. A sona dos prodixios obrados pola súa intercesión estendeuse por tódalas partes, en particular nas costas de Galicia e do norte de Portugal. A tanto chegou que, no sé- culo XVI, xa se cría que en vida fora mariñeiro, como afirma o Licenciado Molina: Este es un cuerpo glorioso de los que mas milagros conoscida- mente haze en esta tierra y muchos mas en la mar. Hállase aver sido

12 SANDOVAL, P.: Antiguedad de la ciudad y iglesia cathedral de Tuy... Braga, 1610, f. 151 e 151v. 13 FLÓREZ, H.: op. cit., p. 146.

292 marinero y todos los que siguen la mar: y en qualquiera parte que aya mareantes le tienen tan gran veneración y devoción: que en muchos navíos: aun que sean estrangeros al tiempo de su oración y en la salue que alas noches continamente acostumbran a hazer: la hazen tambien a este sancto: i yo los vi encomendarse a el en nao: no gallega sino Ra- gocí14, llamando este nombre de fray Pero Gonçales: i dizen que visi- blemente ha librado navios de grándes peligros: y parecido en la mar: y hecho otros muchos milagros: y ansi paresce que se comprueua en la devoción que todos los marineros le tienen y muchos navíos sin tener otra ocasión vienen a surgir a este puerto [de Tui] por solo visitalle, y se llama por mas común nombre Santelmo15. Os principais propagadores foron os seus compañeiros de hábito, é dicir, os fra- des predicadores de San Domingos. Á vez que conseguiu importancia social esta orde mendicante, así tamén foi medrando o culto a Pedro González, tornándose misteriosa non só a súa vida real, senón que mesmo despois de morto hai datas e feitos que non se explican, coma o de que se dixese que fora beatificado inmediatamente, pasados non máis de oito anos dende o falecemento, polo papa Inocencio IV en 125416, cando aín- da había de agardar varios séculos para chegar á gloria dos altares de xeito oficial, por- que popularmente xa estaba nela dende o mesmo intre do pasamento. No tempo do bispo tudense Rodrigo de Torres, entre 1427 e 1430, xa se estaba traballando verbo da canonización. Anos despois, en 1466, rexendo a sé Luis Pimentel tamén se tratou do mesmo asunto (pa a canoniçaçon do bem abenturado Corpo de ffray Pedro Gonçalves17). O lento proceso seguía a comezos do século XVII18, como o tes- temuñan estas palabras de Fr. Prudencio de Sandoval: cuya vida y milagros pide particular historia, como se hará siendo Dios servido, que la santidad del Papa le canonize, como al presente se trata en Roma a suplicación, y ruego de la Illustrísima ciudad de Braga, y del Reyno de Portugal, y desta santa Iglesia , donde su santo cuerpo descansa19.

14 O autor refírese ás naves da república de Ragusa (dende 1918 integrada en Iugoslavia), que chegou a ser durante os séculos XVI e XVII un dos emporios navais máis importantes de Europa, con barcos no Me- diterráneo e no Atlántico. 15 Descripción del Reyno de Galicia y de las cosas notables en el, 1ª edición, Mondoñedo, 1550-51, “De los cuerpos sanctos”. 16 SANDOVAL, P. de: op. cit., f. 151v. 17 Arquivo da catedral de Tui: Protocolos, XIV, 14-16 (1466). 18 O bispo Francisco Terrones del Caño, protegió, presidiendo en Tuy, la Causa de la Canonización de Sn. Pedro Telmo mandando ecsaminar cuanto constaba en su Yglesia a petición de Andrés de la Cruz, mo- rador en Lisboa, Procurador general de aquella Causa pr. la Yglesia y Ciudad de Tuy, pr. los pueblos, Puertos, y Hermandades de entre Duero y Miño, el qual Sustituyó sus Poderes en el P. Fr. Simón de Ba- rros, portugués Dominico, y este en el P. Fr. Benito de Castro Superior del Convento del mismo Orden de Tuy, quien hizo formar Proceso... (ÁVILA Y LA CUEVA, F.: Historia civil y eclesiástica de la ciudad de Tuy y su obispado. Consello da Cultura Galega, 1995, IV, p. 203). 19 SANDOVAL, P. de: op. cit., f. 150v.

293 Nas constitucións do sínodo de D. Diego de Avellaneda, do ano 1528, consta:

Item hallamos de costumbre en la dicha yglesia que los abades, acabada la Prima o missa de aniversario, va todo el coro al sepulcro de fray Pero Gonçalez cantando “Te Deum laudamus” y dizen su ver- so de los confessores, y tres oraçiones, una del cuerpo santo, y otra de nuestro Señor, y otra del Spiritu Santo, y acaban con “Benedicamus Domino”. Mandamos que se guarde, pues tanto tiempo a questa vene- rado y reputado por sancto en esta yglesia, y es verisimil estar canoni- zado20.

Chegou a intervir o rei Felipe III ante o papa Paulo V, en 1608. O 8 de marzo de 1672 o bispo entregou copia de tódolos documentos que se achaban no arquivo cate- dralicio ó prior do convento dos dominicanos de Tui, que eran os que promovían a cau- sa de canonización, que aínda non se materializaría ata o ano 1741 (Ilust. V).

Ilustr. V. San Telmo, protector de mariñeiros e navegantes. Gravado de Manuel Rivera, Santiago de Compostela, 1766.

20 BOUZÓN GALLEGO, A.: “Diego de Avellaneda. Un obispo reformador, Tuy 1526-1537”. Tui, Mu- seo y Archivo Diocesanos. T. VI (1992), p. 127.

294 Filgueira Valverde coidaba que o culto ó corpo santo xurdiu co gallo desta tar- danza, evitando así ter que nomear a Pedro González, porque oficialmente non era san- to. Aínda que isto non foi atranco para que ademais dos mariñeiros, o propio bispo e dignidades da catedral fundasen o 19 de xaneiro de 1667 unha confraría baixo a súa ad- vocación, propia e privativa dos bispos, cóengos e racioneiros da catedral. Que, por cer- to, axiña foron imitados polos tudenses, que constituíron a congregación e confraría de nenos fillos de veciños, aprobada o 1 de febreiro de 168121.

2. O Corpo Santo Dende o mesmo día do pasamento, o seu corpo foi obxecto de veneración, se- gundo a maioría dos haxiógrafos, non só pola xente sinxela, senón pola propia xerar- quía relixiosa, como o demostra o feito de que o bispo da diócese, o historiador Lucas, deixase dito que o enterrasen de par da tomba de frei Pedro, como se cumpriu ó falecer en 124922. Ós poucos anos, como xa se dixo, o bispo sucesor enviou ó capítulo xeral da orde unha relación dos seus milagres. O culto seguiu estendéndose, sobre todo por Portugal e Galicia, recibindo veneración os seus restos e os obxectos que lle pertence- ran, como o bordón e a capa, que no mes de maio de 1379 estaban no tesouro da cate- dral: Item a capa e o bordom do Corpo Santo. Esta é unha das primeiras veces que se documenta esta denominación para os restos de frei Pedro. Polo mesmo inventario ta- mén sabemos que na tumba ardían varias candeas entregadas polos devotos: Item çin- quo lanpaas de prata as todas con cadeas de prata as quatro lanpaas seem ante o Cor- po Santo...23. No ano 1381 xa existía unha confraría de pescadores en Tui baixo a advocación do Corpo Santo24. Non sabemos se a ela pertencían tamén os barqueiros, pois o 19 de maio de 1723 foron aprobadas as súas constitucións, que substituían a outras moi anti- gas que se perderan25.

21 ÁVILA Y LA CUEVA, F.: op. cit., IV, pp. 288, 298, 309. 22 ÁVILA Y LA CUEVA, F.: op. cit., III, p. 217: Logró también comunicar con otro Santo de sus días Fr. Pedro Telmo de la Orden de Predicadores, a quien fue muy devoto pr. su predicación y maravillas qe. obraba Dios en el. Pudo el Obispo mostrar su devoción, pr. el favor con que el Cielo dispuso qe. la Ciu- dad de Tuy fuese ennoblecida con el Cuerpo de este glorioso Padre en tiempo de Dn. Lucas, pues murió el Santo en Tuy en el año de 1246. El Prelado se esmeró en asistir a su entierro, colocando el mismo pr. sus manos consagradas en la sepultura: y mandó qe. le enterrasen a el en la sepultura inmediata a la del Santo, deseando conseguir su patrocinio pr. aquella inmediación al Santo Cuerpo: y así lo cumplieron sus testamentarios. 23 Arquivo catedral de Tui: Protocolos capitulares, V, 52. 24 PARDO VILLAR, A.: “El convento de Santo Domingo de Tuy”. Boletín de la Comisión de Monu- mentos de Orense. XI. 25 ÁVILA Y LA CUEVA, F.: op. cit., IV, p. 320: En el año de 1723, a 24 de Abril se dieron nuevas Cons- tituciones a la Cofradía de Sn. Pedro Telmo de los Barqueros de esta Ciudad pr. José de Anca, Lorenzo de Cruces, Julián Álvarez y otros, las qe. aprovó el Prelado actual en 19 de Mayo de aquel año: y se espre- sa en ella qe. esta Cofradía ya era muy antigua, pero qe. quando vinieron los Yngleses y pusieron la Ciu- dad en consternación ocultaron el dicho libro de sus estatutos, y qe. con este motivo se perdió.

295 En 1450 a barca que cruzaba a foz do Miño, entre A Guarda e Caminha, era co- ñecida pola barca do corpo santo, pois o que se xuntaba era para o seu culto26. Tamén aumenta o número de persoas que visitan o seu sartego, que ademais de esmolas, en- tregan outros presentes, como o infante Pedro de Portugal (1392-1449), que deu un manto para cubrilo que, por certo, xa non existía no tesouro da catedral en 1463, como o testemuña esta nota do reconto que se fixo o 23 de abril:

Falta hum manto grande de seda prata bordado con bolanças do Infante don Pero de Portugal que Ferran Eans de Souto mayor que en- no reyno de Deus con todos os que o serviron deu a esta iglesia que co- bria a tomba do corpo santo27.

A confraría do Corpo Santo de Pontevedra, do gremio dos mareantes, foi, sen dú- bida, a máis importante do seu tempo, non só en Galicia, senón tamén no norte de Por- tugal, debéndose a ela a construcción da igrexa de Santa María a Grande, na que figu- ra nunha das portadas a imaxe do santo tudense. Xa estaba constituída na primeira me- tade do século XV (case seguro que a súa fundación foi no anterior), coma o testemuña o seguinte acordo do 21 de xaneiro de 1435:

Rui Guerra, mareante, bigario da confraria do Corpo Santo, dou seu poder conplido a Juan Domingues o bello para que el et en seu nome podese procurar et aministrar a dita confraría et faser et reque- rir todas las cousas que se deveren faser et a el perteesçen faser como bigario dela...28.

Aínda que non se conseguira a canonización, a devoción era alentada pola propia igrexa e, en particular, polos dominicanos, sobre todo dende que fundan o convento de Tui, o ano 1272. O cabido tudense alugaba a un particular o dereito de recoller esmolas, que pola súa vez se encargaba de procurar predicadores que se dedicasen a loa-los seus milagres, e persoas que andasen pedindo para o Corpo Santo. No ano 1460 foi asasina- do un destes esmoleiros na Coruña29. En 1463 fíxose cargo de tal labor o propio alcal- de de Tui, Pero Ferrández, comprometéndose a poñer predicadores que prediquen os millagres e maravillas que por méritos de este santo corpo noso Señor Deus faz enno

26 Arquivo catedral de Tui: Protocolos capitulares, XII, 18. 27 Arquivo catedral de Tui: Protocolos capitulares, XIII, 106. 28 Minutario notarial de Pontevedra (1433-1435), transcrición de Ángel Rodríguez González e José Ar- mas Castro, Consello da Cultura Galega, 1992, p. 162. Cómpre non confundir esta confraría coa do Corpo de Deus, que é actualmente a celebración coñecida por Corpus Christi, que tamén se documenta en Ponte- vedra por estes mesmos anos, coma o 10 de maio de 1437: e aos bigarios da confraria do Corpo de Deus da dita billa duzentos maravedis de moneda bella branca em tres dineiros para fazeren e ordenaren as cou- sas que fosem nesçesarias para a festa do Corpo de Deus... (Livro do concello de Pontevedra (1431-1463). Transcrición e estudio por Ángel Rodríguez González. Museo de Pontevedra, 1989, p. 90). 29 Arquivo catedral de Tui: Protocolos capitulares, XIII, 32.

296 mar e enna terra30. Tal debía se-lo afervoamento que poñían os frades nos seus ser- móns, que a nivel popular eran coñecidos por ynchacorvos. O único que tiñan prohibi- do por orde do cabido era que nas prédicas non se podían referir para nada á canoniza- ción, se non querían ser sancionados: que alguno predicase et falase en calonizamiento do corpo santo que lles pagasse por ese mesmo feito cinquo mill pares de brancas31. Ademais de por toda a Península, o seu culto esténdese a África e a América, le- vado polas naves portuguesas e españolas. De cara ó ano 1540 data unha pintura ó fres- co da igrexa do convento de San Domingos de Porto Rico, na que se representa coa bar- quiña na man esquerda e a vela na dereita. Como proba abonda o feito de que só nas illas Azores existen once imaxes noutras tantas igrexas e capelas, estando seis das se- gundas baixo a advocación do Corpo Santo ou San Telmo32. Nos séculos XVI e XVII alcanza o cume a súa devoción, favorecida polo tránsi- to naval que se desenvolve entre Europa e América, principalmente. Co XVIII empeza a decadencia, acentuándose cada vez máis, de xeito que na segunda metade xa hai per- soas cultas que identificaban o Corpo Santo co Corpo de Deus ou Corpus Christi, des- coñecendo que era o de frei Pedro González. No ano 1770 escribía o P. Sarmiento:

En este mismo tomo, que no suele ser raro33, se hallará que Pon- tevedra era el lugar de Galicia de mas población, que cargaba mas de cien Navíos; y que allí se congregaba la Cofradía de mas de dos mil Mareantes, que celebraban la Fiesta del Corpus Santo de Christo, y no de algún Santo particular34.

Como se pode ver, o noso bieito, que destacaba entre os contemporáneos pola súa erudición e coñecemento da historia de Pontevedra, xa descoñecía de quen era o Cor- po Santo que veneraban dende séculos os mareantes da confraría deste nome, da que a súa grande obra foi a igrexa de Santa María. Sen dúbida, a causa deste descoñecemen- to ou falta de identificación debeuse á tardanza da canonización, o que impedía repre- sentar en imaxe o Corpo Santo, chegándose a considerar como algo que non tiña nada que ver con Pedro González ou San Telmo, que fora elevado oficialmente ós altares pouco antes, en 174135.

30 Arquivo catedral de Tui: Protocolos capitulares, XIII, 111. 31 Arquivo catedral de Tui: Protocolos capitulares, XIII; GALINDO ROMEO, P.: Tuy en la Baja Edad Media. Siglos XII-XV. Madrid, 1950, p. 116. 32 IGLESIAS ALMEIDA, E.: “El culto de San Telmo en Las Azores”, anexo do libro de GONZÁLEZ DOMÍNGUEZ, B.: Biografía ascética de S. Pedro González Telmo. Tui, 1995, pp. 47 ss. 33 Refírese á Descripción do Reyno de Galicia do licenciado Molina, publicada por primeira vez en Mon- doñedo, entre 1550 e 1551. 34 CORNIDE, J.: Memoria sobre la pesca de sardina en las costas de Galicia. Madrid, 1774, p. 137 (“Carta del clarísimo Fr. Martín Sarmiento, Benedictino, a D. Gerónimo Hijosa, vecino de la Coruña, so- bre pesca en la Costa de Galicia”). 35 Sobre esta cuestión escribía Xosé Filgueira Valverde nunha das súas documentadas publicacións: Fue tendencia cultista de fines del siglo XVI, y es corriente en documentos pontevedreses, identificar el Corpo Santo y el Corpus Christi. En el XVII, la versión erudita va más lejos, y busca equivalencia en el Cuerpo

297 3. San Telmo Cando se aproxima ou vai rematar un forte temporal, nos extremos dos mastros e das gabias dos barcos aparecen unhas luces ou chamiñas. Este meteoro eléctrico, con descarga en efluvios prateado-verdosos, vénse considerando dende a máis remota anti- güidade como un aviso dos deuses protectores, para que os mariñeiros se poñan ó axe- xo polo perigo que se acerca. O P. Flórez no século XVIII, e nos nosos días Xosé Fil- gueira Valverde, publicaron documentadas notas sobre esta luz ou lume santo que se atribuíu a divindades lumínicas, como en Oriente os Acvinos, e na mitoloxía clásica ós tres fillos de Leda: os xemelgos Cástor e Pólux (os Dioscuros) e Helena. Pero non os tres irmáns se comportaban por igual, pois se alumeaban dúas ou máis luces era bo agoiro (tratábase dos xemelgos), pero cando non era máis que unha, entón había peri- go, porque alí estaba a irmá que non se caracterizaba precisamente pola súa bondade 36. Segundo parece, había de se-la nefasta filla de Leda quen lle dese nome a este fe- nómeno natural, sendo coñecido polo lume ou luz de Helena (sidus Hellenae), que lo- go pasou ó cristianizárense os costumes a ser de Santa Helena (focus Sanctae Helenae), dando orixe a unha serie de nomes semellantes ós que a igrexa procurou varios santos, dende Santo Erasmo ata San Anselmo, atendendo soamente á semellanza fonética, que acabarían por se identificar co de San Telmo, atribuíndolle por último este cognome ó noso dominicano en substitución do seu nome propio, como Sanctu Erasmu, Sant’El- mo, Santeramo, Saint Elme, Saint Elmo, Sanct Elmes, etc. A identificación entre este fe- nómeno atmosférico e San Telmo chegou a tal extremo, que tamén recibiu outras de- nominacións vinculadas exclusivamente con el, como lume do Corpo Santo, Frey Pero Gonçalvez, Sam Pero Gonçalves Telmo, Sam Pero Gonçalves Bento, Cuerpo Santo, San Pedro González Telmo, San Pedro Telmo, etc.37. O máis coñecido de todos foi Santo Erasmo ou Elmo, que conta con devotos ma- riñeiros dende antigo na Península, en particular nas costas catalanas. Non sabemos cando chegou a Galicia o seu culto, pero o P. Flórez, ó que siguen despois outros auto- res, opinaba que quizais fose na época do arcebispo Diego Xelmírez, no século XII, de Cristo en la Cruz, o en el sepulcro. Así, en las Memorias del Arzobispado de Santiago, redactadas por el Cardenal compostelano Hoyo a comienzos del siglo. Su autoridad acalló las dudas del eruditísimo P. Sarmiento, sobrado de datos, ciertamente, para buscar otra interpretación más segura. Entre estudiosos de nuestro tiempo sigue pesando este criterio; lo siguió el seguro pesquisidor de tradiciones marineras que fue mi maestro, don Casto Sampedro (El ‘Corpo Santo’ de Fray Pedro González. San Telmo,... Ponteve- dra, 1983, p. IX). O texto do cardeal Jerónimo del Hoyo, de 1607, a que se refire o profesor Filgueira Valverde é o que figu- ra no cabo do artigo dedicado á igrexa de Santa María a Grande: Hay asimismo otra capilla o altar con un buen crucifixo devoto que llaman el Cuerpo Santo donde hay una cofradía que hace decir una misa can- tada todos los viernes (Memorias del Arzobispado de Santiago... Santiago de Compostela, s.d., p. 443). 36 FLÓREZ, H.: op. cit., XXIII, Madrid, 1767; e FILGUEIRA VALVERDE, J.: El “Corpo Santo” de Fray Pedro González, San Telmo... Pontevedra, 1983, pp. XIII ss. 37 GELLA ITURRIAGA, J.: “La bella tradición santelmista hispano-lusa”. Revista de Dialectología y Tradiciones Populares. XVII (1961), Madrid.

298 cando mandou vir varios constructores e mariñeiros xenoveses e pisanos para facer aquí dúas galeras38. A comezos do século XV este lume xa se identifica con frei Pedro, que con el avisaba do perigo ós mariñeiros. A proba témola neste texto de Ruy González de Cla- vijo, que conta o sucedido o 17 de xullo de 1403:

[...] a tres horas de la noche fizo gran tormenta [...] fizo el Patrón can- tar las letanías y que todos pidiesen misericordia a Dios. E acabada la oración, andando en la tormenta, paresció una lumbre de candela en la gabia encima del mástil de la carraca, y otra lumbre en el madero que llaman bauprés, que está en el castillo de avante, e otra lumbre co- mo de candela en una vara de espinelo que está en la popa, e estas lumbres vieron cuantos estaban en la carraca que fueron llamados que las viniesen a ver, y duraron una pieza, desí desaparecieron, e non ce- saba en todo esto la tormenta y a poca hora fueron a dormir, salvo el nauchel y ciertos marineros que habían de guardar. E estando el nau- chel y dos marineros que velaban despiertos, oyeron a par de la ca- rraca, un poco arredrado, voces como de homes, y el nauchel pregun- tó a dos marineros si oyeran aquel ruido, ellos dixeron que sí y en to- do esto la tormenta non cesaba. E a esta hora vieron otra vez las dichas lumbres tornadas onde primero estaban, e entonces despertaron a la gente de la carraca, e vieron las lumbres e contóles el nauchel lo que oyera y duraron estas lumbres cuanto dura una misa, e luego cesó la tormenta. E estas lumbres que así vieron decían que era Fray Pedro Gon- zález de Tuy, que se habían encomendado a él, e otro día amanecieron cerca destas islas e a ojo de la isla de Sicilia, con buen tiempo segu- ro39.

Ata o século XV cando se refiren a el ou é polo seu propio nome e apelido ou po- lo de corpo santo. A partir desta época empeza a figurar Telmo como cognome ou mesmo como nome. O primeiro haxiógrafo que dixo que Telmo era apelido propio da súa familia foi o portugués Jorge Cardoso, pero sen achegar probas nin documentos40. Do último tercio do XVI dispoñen dun documento oficial no que figuran as catro posi-

38 Historia Compostelana o sea Hechos de D. Diego Gelmirez, primer arzobispo de Santiago. Santigo de Compostela, 1950, libro 1, capítulo 103. 39 Historia del Gran Tamorlán e itinerario y enarración del viage y relación de la Embajada que Ruy González de Clavijo le hizo por mandado del Muy Poderoso Señor Rey Don Henrique el tercero de Cas- tilla. Sevilla, 1582, f. 4. 40 FLÓREZ, H.: op. cit., p. 154. A obra de CARDOSO é o Agiologio lusitano dos Santos e varoes ilus- tres en virtude do reinho de Portugal e suas conquistas. Lisboa, 1651-57.

299 bles denominacións do santo: o ano 1579 foron trasladados os seus restos á capela on- de se achan actualmente, constando no escrito de testemuño que asinaron os presentes: para esta alabanza y honra tiene esta Santa Iglesia de Tuy en este arco y sepulcro de- positado y elevado el Cuerpo del Bienaventurado Sant Telmo, que por otro nombre lla- man Sant Pedro González... E máis adiante: y de allí para mas honra y veneración de el Bienaventurado San Pedro González Telmo,... E logo: hicieron fiesta a la translación del glorioso Sto. S. Pedro Telmo...41. O P. Flórez refire o seguinte feito de finais do século XVII, que demostra que o cognome Telmo, aínda sendo de dominio popular, non era aceptado plenamente pola igrexa: En el traslado de la Misa del Santo que existe en el Santoral de Tuy, puso el co- piante (en la primera oración) B. Petri Telmi Confessoris: pero el Notario público Ja- cinto Rodríguez Varela, al tiempo de autorizar la Copia en 4 de setiembre del 1690, tes- tó la palabra Telmi, y certificó al fin: No vale lo testado do decia = Telmi, &c.42 No decreto de canonización do ano 1741 consta que é do beato Pedro González, chamado San Telmo: Canonizacionis B. Petri Gonzalez, Sacerdotis professi Ordinis Praedicatorum, San Telmi nuncupati43. A nivel popular aínda se segue coñecendo este fenómeno atmosférico coa deno- minación de lume ou luz de San Telmo, como o testemuñan varios refráns que durante séculos sabían todos aqueles que andaban no mar, fosen navegantes ou pescadores: – Cando olles a luz de San Telmo, non che faltarán desvelos. Ð Cando San Telmo brilla, ninguén periga. Ð Cando San Telmo, cerra ben a escotilla. Ð Cando vexas a luz de San Telmo, ponte á vela mariñeiro. Ð San Telmo na arboladura, o bo tempo pouco dura. Ð San Telmo na arboladura, mala noite segura. Ð San Telmo na arboladura, moito vento e mar dura; mais se na cuberta brilla, aferra ben a escotilla. Ð San Telmo na cuberta, non deixes a escotilla aberta. Hai outros que, en vez do nome do santo, refírense ó que foi en vida: frade do- minicano: – O Frade no mastro brilla, mariñeiro pecha a tilla. Ð O Frade no mastro, mariñeiros ferra-los cabos. Ð Luz do Frade no mastro, compañeiros non vos faltarán traballos44. No último tercio do século XVIII o tantas veces citado P. Flórez chegaba a esta acertada conclusión, que segue sendo totalmente válida hoxe en día:

41 FLÓREZ, H.: op. cit., pp. 174 e 175. 42 Ídem, p. 154. 43 Ídem, p. 289. 44 C. GONZÁLEZ PÉREZ: O refraneiro do mar. Deputación de Pontevedra, 1988, pp. 25-26.

300 El que adopte lo prevenido, deducirá, que el nombre de Sant-el- mo es mas antiguo que S. Pedro González: que no fue apellido del San- to, ni de su familia [...] Item, que no huvo apellido de Telmo: pues es- ta voz asi escrita, es corrupción moderna de pronunciar y escribir S. Telmo por Sant-Elmo45.

Acabou por triunfa-lo cognome sobre o nome propio, de forma que actualmente poucas son as persoas, e mesmo ben devotas de San Telmo, que saben que o seu ver- dadeiro nome é Petrus Gundisalvi, na nosa lingua e na portuguesa medieval Pero Gon- salves, e agora en galego e castelán Pedro González (Ilust. VI).

Ilustr. VI. San Pedro González ou San Telmo. Baixorrelevo do sitial central do cadeirado do coro da ca- tedral de Tui (1700).

45 FLÓREZ, H.: op. cit., p. 160.

301 II. ... Á VIRXE DO CARME

1. Orixe No culto a esta advocación mariana distínguense varias etapas, dende a funda- ción da orde carmelitana, ata a grande devoción que por ela profesan os mariñeiros e as persoas crentes nas ánimas do purgatorio. Tivo a súa orixe en Palestina, no monte Carmelo, no que residían algúns anaco- retas dende os primeiros séculos do cristianismo. Neste lugar sitúase unha visión do profeta Elías, que viu sobre o devandito monte unha nube como a palma da man dun home, que sube do mar, que a eséxese carmelita considera como unha promesa da Pu- rísima Concepción (Reis, 18, 43-44). Logo de reconquistada a zona polos cruzados, ca- ra ó ano 1156, constitúese a primeira comunidade relixiosa formada por anacoretas e baixo a dirección do cruzado San Bertoldo. En 1224 foi aprobada a primeira regra, aín- da que a definitiva seríao en 1245 polo papa Inocencio IV, sendo xeneral da orde San Simón Stock, pero residentes xa en Ayesford (Inglaterra), para onde tiveran que fuxir ó recupera-los mahometanos aqueles territorios en 1240. Atopándose en Londres Simón Stock aparecéuselle a Virxe e fíxolle entrega do escapulario, co que se librarían do in- fermo todos os que morresen con el posto. Anos despois volveu ser noticia, pois o 3 de maio de 1317 din que se volveu apa- recer a Virxe tamén baixo esta advocación, pero esta vez ó papa Xoán XXII, facéndo- lle a denominada promesa sabatina, consistente en que baixará os sábados ó purgato- rio e levará consigo tódalas almas que morreron co escapulario. Aínda que case tres- centos anos despois o papa Paulo V (1605-1621) prohibiu as representacións iconográficas da Virxe baixando ó purgatorio, a nivel popular en Galicia esta escena se- rá a máis representada, non só nos petos, senón tamén nos retablos das igrexas. Ata o ano 1451 a orde foi exclusivamente masculina, pero nesta data o beato Je- an Soreth funda a rama feminina, que no Estado Español sería logo reformada por San- ta Teresa de Jesús no século XVI. Tamén por esta mesma época reforma a de homes San Juan de la Cruz, o que orixinou unha escisión, deu lugar a que os reformados ou descalzos e descalzas fosen eximidos de toda dependencia da antiga orde en 1593, po- lo papa Cremenzo VIII. O papa Sixto V (1585-1590) deulle o pulo definitivo ó aproba-la celebración da festividade da Virxe do Carme para toda a cristiandade.

2. En Galicia O convento carmelita máis antigo da Península é o de Perelada (Xirona), funda- do o 4 de abril de 1206. Nos primeiros tempos a súa área cinguíuse exclusivamente a terras catalanas, baleáricas e aragonesas. A proba témola en que en 1330 a “provincia” de pasou a denominarse Aragoniae. Anos despois, en 1354, había no territo- rio do actual Estado Español 19 cenobios, dos cales o que quedaba máis preto de Gali- cia era o de Toledo, o que indica que a presencia destes frades na nosa terra debeu ser durante toda a Idade Media case inexistente. Nos séculos sucesivos aumentou considerablemente o número de conventos, di- vidíndose España en oito provincias, pertencendo o territorio galego á de Castilla la

302 Vieja, pero sen presencia de ningún centro, aínda que paseniñamente van aparecendo os primeiros devotos, así como os que andaban co escapulario. A mellor proba da es- casísima presencia desta advocación é a de que no Diccionario de artistas que traba- llaron en Galicia nos séculos XVI e XVII, de P. Pérez Costanti, non hai ningún encar- go relacionado coa Virxe do Carme, nin imaxes nin retablos, mentres que son abun- dantísimos os dedicados á Nosa Señora (é dicir, Santa María ou a Asunción), e tamén á Virxe do Rosario, culto espallado polos dominicanos46. A situación cambia nos anos sucesivos, ó intensifica-lo seu labor propagandísti- co os frades carmelitas, participando activamente en misións organizadas polos cregos das parroquias ou por segrares devotos. Empézanse a difundi-los primeiros milagres, como o acontecido no convento compostelán das Orfas, en que a Virxe do Carme lle di- xo á rectora Constanza de Xesús: Constanza sé constante en mirar pola miña debida veneración e honra47. Organízanse as primeiras confrarías que terán por distintivo o escapulario, e ca- da vez faise máis fincapé no de salvadora das ánimas do purgatorio, tema de grande im- portancia a nivel popular, e que viña desempeñando San Francisco de Asís. A primeira confraría de Tui foi confirmada polo bispo frei Anselmo Gómez de la Torre, o 28 de xu- llo de 1711, con sé na capela de San Rafael ou do Anxo da Garda, situada extra muros da cidade, na aldea de Pazos de Reis. Sendo bispo Fernando Ignacio de Arango y Quey- po, o ano 1734 o papa Cremenzo XII agregou e incorporou esta confraría á arquicon- fraría do Carme de Roma. A este mesmo bispo tamén se lle debe a aprobación da cons- tituída na propia catedral, o 22 de agosto de 172348. Dedícanselle as primeiras capelas, algunhas feitas de novo, entre as que destaca a de San Xiao de Bastavales (Brión), situada por detrás da igrexa parroquial, formando xunto co adro un fermoso conxunto arquitectónico-paisaxístico, que se considera obra de Domingos de Andrade ou da súa escola: Edificada en 1706, por el dignísimo rector L. D. Juan Santos Viera a sus expensas y de los devotos del Carmen de 2 leguas de radio. La reparó en 1869 un protegido de la Virgen. Da mesma época son o retablo e as imaxes. O 12 de maio de 1688 faleceu en Quito (Perú), onde era bispo, o padronés Alon- so de la Peña, a quen se lle debe a fundación do primeiro convento de carmelitas en Ga- licia, situado na súa vila natal, en terreo cedido pola marquesa de Parga. Os frades che- garon en 1692, pero a primeira pedra da igrexa non se puxo ata o 8 de xullo de 1729, sendo bendicida o 16 de xullo de 1752 coa celebración de grandes festas relixiosas e profanas que duraron varios días, non faltando entre estas últimas corridas de touros, de carneiros e de galos. A este acto dedicou Diego Cernadas e Castro, cura de Fruíme

46 Ernesto IGLESIAS ALMEIDA, no libro Arte y artistas en la antigua Diócesis de Tui, Tui, 1989, que chega ata os últimos anos do século XIX, só rexistra o traslado do retablo do Carme da colexiata de Vigo para a igrexa de San Cibrán de Paredes (Ponteareas), en 1816; e a pintura da imaxe de Vide (As Neves), en 1898 (pp. 14 e 22). 47 Del Árbol Chronologico seráfico de esta santa y apostólica provincia de Santiago, parte III, libro IV, p. 633. 48 ÁVILA Y LA CUEVA, F.: op. cit., IV, pp. 309, 321 e 320.

303 (Lousame), un extenso capítulo das súas Obras en prosa y verso, ó que pertence esta estrofa: Hoy bendicen con gran zelo su Templo los Carmelitas, es un Cielo, y con consuelo, como unas almas benditas, se van derechas al Cielo...49. Poucos anos despois fundaba en Santiago de Compostela o primeiro de mulleres Sor María Antonia de Xesús, coñecida pola Monxiña do Penedo, debido a que naceu neste lugar do actual concello de Cuntis. Púxose a primeira pedra o 16 de agosto de 1753, aínda que as monxas xa residían nesta cidade dende o 16 de outubro de 1748. A monumental igrexa do Carme de Arriba aínda se remataría en 179250. Estes dous conventos habían de ser dende entón os centros principais de difusión do culto carmelitano, en particular o padronés, participando en misións, sermóns da se- mana santa, etc. Pero, curiosamente, non pertenceu a el o frade que máis traballou en Galicia a prol do culto da súa patroa: o P. Francisco Colmenero: O ano 1754 saíu do prelo en Valladolid El Carmelo ilustrado, con favores de la Reyna de los Ángeles, con indulgencias, y privilegios, con Tropheos y esclaricidas Vir- tudes de sus Hijos... da autoría do devandito padre Colmenero (Ilust. VII). Nel conta os froitos que conseguiu espallando durante varios anos a devoción á Virxe do Carme, non só en Galicia, senón noutras partes de España e de Portugal (bispados de Astorga, Za- mora, Calahorra, Barbastro e Segovia, e arcebispado de Braga). Publica a relación das

Ilustr. VII. Capa de El Carmelo Ilustrado… do P. Francisco Col- menero, Valladolid, 1754 (Museo Provincial de Pontevedra).

49 CERNADAS E CASTRO, D. A.: “Padrón festivo del Carmen empadronado en la Ilustre Villa de Iria Fla- via. Relación epicena en verso y prosa, joco-seria de noche y de día de la solemnidad, con que se dedicó al gloriosísimo y purísimo Esposo de María Santísima el Patriarca San Joseph la nueva Iglesia de los Rmos. PP.

304 poboacións onde entronizou a imaxe do Carme, que en Galicia foron en total 506, re- partidas do seguinte xeito por dióceses: 155 na de Ourense, 135 na de Santiago de Com- postela, 80 na de Lugo, 57 na de Mondoñedo, 56 na de Tui e 23 na de Astorga51. Ademais da correspondente imaxe, en varias parroquias tamén se puxeron reta- blos; constituíronse moitas confrarías, e mesmo se ergueron os primeiros cruceiros con esta advocación, coma os de Cereixo (A Estrada) e Cornazo (Vilagarcía de Arousa): na primeira se colocó una Imagen de nuestra Señora de el Carmen, en una hermosa, y ele- vada Cruz de piedra, a devoción de el Señor Abad de San Martín de Lage Don Jorge Bernárdez. Na segunda, otra Imagen en otra elevada Cruz de piedra52. Descoñecémo-la procedencia das imaxes. É de supoñer que moitas fosen labra- das en talleres galegos, pero tamén as habería de fóra. Polo que atinxe á representación iconográfica, case seguro que na maioría era a que agora se considera tradicional: co neno Xesús no brazo esquerdo e o escapulario na man dereita. Así é, por exemplo, a de Melias (Ourense), que se reproduce ó comezo do libro, pero que neste caso está acom- pañada de Santa Teresa de Jesús e San Juan de la Cruz (Ilust. VIII). A este tipo perten- cen tallas de gran valor artístico, debidas ós escultores Xosé Gambino, Xosé Ferreiro e Felipe de Castro, entre outros.

Ilustr. VIII. Retablo e imaxe do Carme na igrexa de Me- lias (Ourense). Gravado de Palomino, 1753 (F. Colme- nero: El Carmelo Ilustrado…, Valladolid, 1754).

Carmelitas Descalzos del Padrón”. Obras en prosa y verso del Cura de Fruíme... Madrid, J. Ibarra, 1780, pp. 33 ss. 50 UNA CARMELITA DESCALZA DEL CONVENTO DE SANTIAGO: Una mística gallega en el si- glo XVIII. La Venerable Madre María Antonia de Jesús. Fundación “P. Barrié de la Maza”, A Coruña, 1991. 51 COLMENERO, F.: op. cit., pp. 333 ss. 52 Ídem, p. 364.

305 As demais representacións xa son moi raras, como a relacionada coa nube do monte Carmelo, é dicir, a Virxe sen neno, coas mans dereitas como se se tratase da In- maculada Concepción (hai unha imaxe barroca no Carme de Abaixo de Santiago de Compostela); ou acollendo baixo o manto a dous santos ou santas da orde, ou ás áni- mas do purgatorio, sen neno e co escapulario na man dereita ou nas dúas (como a da igrexa compostelá das Orfas e a dun peto da Xironda (Ilust. IX))53.

Ilustr. IX. A Virxe do Carme acolle baixo o seu manto as ánimas do Purgatorio. Peto da Xironda (Cuale- dro, Ourense).

53 Cfr. OTERO TÚÑEZ, R.: “Vírgenes ‘aparecidas’ en la escultura santiaguesa”. Compostellanum. San- tiago de Compostela, 1958.

306 Unha parte do libro está dedicada exclusivamente ós diversos prodigios obrados pola intercesión desta Virxe, na maioría contemporáneos e, en casos, dos que o propio P. Colmenero foi testemuña ou tratou con persoas ben informadas. Entre todos só hai dous relacionados co mar, aínda que rexistra outros tamén na costa (A Pobra do Deán, O Caramiñal, Baiona,...). O primeiro tivo por escenario a ría de Muros-Noia e o segun- do a de Arousa:

FAVORECE MARêA SANTêSSIMA A UN HOMBRE QUE CAYÓ EN EL MAR.

En el tiempo, que hize Missión en la Villa de Noya, de el Arzo- bispado de Santiago, y Puerto de Mar, se me entregó un Testimonio au- téntico, cuyo contenido es de el tenor siguiente: Alexandro de Queiruz- ga, Escrivano de su Magestad, vecino de la Villa de Noya, Arzobispa- do de Santiago, Reyno de Galicia: Certifico, y doy fee, en verdadero testimonio, como ante mi oy dia de la fecha, pareció personalmente Jo- seph de Chouza, vecino de esta dicha Villa, y dixo, que viniendo por mar en su embarcación con sus Compañeros para su casa, hallándose en la Ría de Muros, para efecto de arribar a esta citada Villa: Siendo entre las ocho, y nueve de la noche de el día once de el mes de Marzo de el año passado de mil setecientos y quarenta y seis, haviendo sobre- venido una grande tempestad, con lluvias rigurosas, estando en el me- dio de dicha Ría le faltó el remo de couce, govierno de la embarcación, y roto el estrivo, se cayó en la mar el susodicho, y prosiguiendo el bar- co en ella, y viageando con violencia se alexó un fuerte trecho la em- barcación, quedando muy atrás el mencionado Joseph, y entonces cla- mó a la Virgen Santíssima de el Carmen, y baxó diversas veces a lo pro- fundo de el mar, y viéndose ya desanimado, y no sabiendo nadar, nuevamente bolvió a clamar a la Virgen Santíssima de el Carmen, con las más esforzadas ansias, por hallarse ya con las congojas de la muer- te, y al instante se tranquiló el mar, y se sossegó la tempestad tan im- petuosa, y se halló sostenido sobre las aguas, sin ser ofendido de ellas; en este tiempo le hecharon de menos los Compañeros, que no le avían sentido caer, y bolvieron atrás en busca de el, y aviendo logrado el en- contrarlo, amainando la vela, le levantaron, y metieron en la embarca- ción, dando todos repetidas gracias a la Reyna de los Ángeles [...]54.

O outro tivo lugar entre Vilanova de Arousa e A Pobra do Deán:

54 COLMENERO, F.: op. cit., pp. 289-290.

307 LIBERTÓ MARÍA SANTêSSIMA DE EL CARMEN A DIVERSAS PER- SONAS DE UNA FURIOSA TEMPESTAD, QUE SE LEVANTÓ EN EL MAR.

En el mes de Abril de el año passado, de mil setecientos y cin- quenta y dos, caminaban diversas Personas en una embarcación des- de la Villa de Villa-Nueva, junto a Cambados, a la de la Puebla de el Deán, y en medio de la Ría se levantó una tan pavorosa tempestad, que todos se vieron en el más evidente peligro de ser sumergidos de las aguas, avía entrado tanta en el Barco, que les daba ya por las rodillas; las olas, que por todas partes los cubrían, parecían amenazas, que los querían tragar; en tanto conflicto, y desconsuelo todos a una voz (se- rían más de quarenta) clamaban con imponderables ansias, invocando el patrocinio sagrado de la Virgen Santíssima de el Carmen, cuyo Es- capulario vestían, en fuerza de la universal devoción, que en todos aquellos Paises tienen con la Divina Señora, y luego experimentaron el amparo de su Piedad Soberana, aviendo cesado la tempestad, y aportaron a la Puebla de el Deán, en donde inmediatamente que salie- ron, fueron a dar gracias a la Reyna de los Ángeles [...] 55.

Aínda que a aceptación foi boa en xeral, vai ser en Galicia onde mellor acollida teña a advocación carmelita, baseada case exclusivamente na salvación eterna das áni- mas por medio do escapulario56. Durante o século XIX, malia a desamortización e exclaustración relixiosas que obrigaron ós frades a abandona-los conventos (ó de Padrón non volverían máis os car- melitas, pero si as monxas ó de Santiago de Compostela), a influencia desta orde relixiosa

55 Ídem, p. 294. 56 Escribe o P. Colmenero no limiar do seu libro: La Celestial prenda del Santo Escapulario la visten co- múnmente desde los niños, hasta los ancianos; apreciándole con tan fervoroso desvelo [...] En las iglesias, por las calles, en los caminos y los campos, resuenan en las lenguas de todos los Elogios de la Virgen San- tíssima del Carmen; es certísimo que en diversas partes de Castilla, y algunas de Asturias, y Portugal, se experimenta todo esto, que llevo dicho, pero es constante, y seguro, que Galicia se lleva la primacia; acre- ditando, que la Virgen Santíssima del Carmen es el dulce Imán de sus devotos corazones, y el embeleso Celestial de sus desvelos. No 1787 o P. Hermenexildo Amoedo no seu Carmen Patrium sive Pontevedra, publicado por primeira vez este ano en Bolonia, aínda se lembra do labor do P. Colmenero, neste caso en Pontevedra: Ergo situs, quo natus eram, fuit illa plateae Alta domus (quam argenti olim dixere plateam) Et Batalla Astur pinguis mercator adhaesit Vir pius innocuum quem Colmenerus amavit. Nempe ab eo fuerat tune Missio sacra peracta, Qui grato Mariae referebat pectore salvam, Quam degit vitam mortis jam ad limina ductam, Carmeli hinc totus Scapulare ad sydera tollens.

308 foi en aumento, tanto a nivel popular ó proseguir coas misións, exercicios espirituais, ser- móns, etc., como nos medios oficiais. O froito deste labor materializarase xa no XX, ó decretar en 1901 a raíña rexente María Cristina que a patroa da mariña de guerra será a Virxe do Carme. Dende esa data os cuarteis da armada convértense nos principais cen- tros de espallamento da devoción carmelita, ó pasar por eles milleiros de mozos, en par- ticular das terras costeiras, na maioría pescadores.

PROTECTORA DAS ÁNIMAS E DOS MARIÑEIROS San Francisco foi o avogoso das ánimas do purgatorio durante séculos, el era quen intercedía pola súa remisión. Mostra deste culto agora case esquecido son os re- tablos, os petos e os cruceiros onde se representa ó santo de Asís situado preferente- mente pola parte de arriba das chamas, entregándolle-lo cordón ás almas que se achan no lume, entre as que case nunca adoitan faltar as que portan atributos propios dos car- gos que gozaron de vivos, como a tiara do papa ou as mitras dos bispos. Se facemos un estudio polo miúdo de tódolos petos existentes na provincia de Ou- rense -que polo de agora é a única que conta con dous catálogos exhaustivos publicados- , compróbase como nos máis antigos figura San Francisco; logo hai un tempo intermedio en que se pon xunto a el a Virxe do Carme (Ilust. X), e, por último, soamente ela. Pero, aínda así e todo, a presencia do santo de Asís en casos illados chega polo menos ata 1867, como se pode ver no peto da capela de Eira- dela (Foramontaos, Nogueira de Ramuín)57. ¿É os mariñeiros? Xa queda visto que en Galicia o P. Colmenero refire só dous “pro- dixios” obrados pola intercesión da Virxe do Carme, en 1746 e 1752, respectivamente. Descoñecémo-lo momento en que se vinculou

Ilustr. X. Nun principio o protector das ánimas era San Francisco, logo pasou a comparti-lo posto coa Virxe do Carme; finalmente quedou esta soa. Peto de man de Vi- lar (Crecente, Pontevedra), do século XVIII (Museo Diocesano de Tui).

[O sitio onde eu nacín foi aquela alta casa da praza da Pratería (así chamada dende antigo polos seus pratei- ros) e vivía tamén a carón dela o rico mercador astur Batalla, home bo e piadoso, moi querido de Colmene- ro. Dera este por entón unha santa misión, e nela atribuía co peito acendido á Virxe María o terlle salvado a vida estando xa ás portas da morte; e por iso todo o seu empeño era o de enxalzar polas nubes o escapula- rio do Carme]; AMOEDO, H.: Carmen Patrium sive Pontevedra… Santiago de Compostela, 1788, p. 1. 57 MENOR CURRÁS, M. e outros: Os petos de ánimas en Ourense. Seminario de Estudos Galegos, O Castro, 1985. Os autores confunden varias veces a San Francisco por Santo Antonio de Pádua. A diferen- cia iconográfica é clara: o segundo sempre porta ó neno Xesús nos brazos. Ás veces forma parte do peto

309 esta advocación mariana cos homes da mar, pero aínda que antes houbese algo, non hai dúbida de que foi durante os séculos XVIII e XIX cando se afianza, en detrimento dos demais santos tradicionais. Do ano 1740 xa coñecemos un documento que ten certa relación entre o culto carmelita e os mareantes. Pertence á vila pontevedresa de Redondela: en tal data testou María Calvo Salcedo e manda que se complete a fundación da capelanía do Carme que comezara seu irmán, figurando as normas polas que se ha de rexer, entre as que está a obriga de celebra-la festividade o 16 de xullo, tanto relixiosa como profana (buscar di- cho Capellán y los que le subcedieren Gaytero que toque en la tal Fiesta), e o nomea- mento do capelán: Por la primera vez, hagan el nombramiento en quien quisieren, y a su Arbitrio y Voluntad, en la segunda lo hagan hacer precisamente en Hijo de Vecino de dicha villa de Redondela descendiente de Mareantes, y a falta de éstos en los Hijos de los de la Tierra...58.

Ilustr. XI. San Telmo non só contou con moitos devotos en Galicia e Portugal, senón tamén nos portos do Mediterráneo. A mostra témola nesta “Acción de la Real Compañía de Comercio establecida en Barcelo- na…”, do ano 1759, pois entre os santos protectores da cidade tamén figura el, co barco veleiro nas mans. Debuxo de Emmanuel Tramullas, gravado por Ignacio Valls.

(coma no de Cenlle), pero sen ter relación coas ánimas, que para iso está San Francisco ou a Virxe do Car- me. O outro catálogo publicouno BARRIOCANAL LÓPEZ, Y.: Arte popular. Los petos de Ánimas, Bole- tín Auriense, anexo 3, Ourense, 1985. Un caso que non deixa de ser curioso é o dun retablo da igrexa franciscana de Ourense, de factura relati- vamente moderna, que preside a Virxe do Carme, pero por debaixo dela está San Francisco entregándolle o cordón ás ánimas. Deste xeito participan na salvación os dous santos. 58 GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, X. M.: As vilas de Redondela nos tempos do Catastro de Ensenada. Con- cello de Redondela, 1997, pp. 62 e 63.

310 Do mesmo xeito que medra a devoción pola remisión das ánimas, así tamén se vai afianzando a devoción dos homes do mar, substituíndoa polas anteriores, en parti- cular San Telmo (Ilustr. XI). Difúndense as primeiras estampas nas que a Virxe apare- ce protexendo ós barcos, entronizada sobre eles, mentres os mariñeiros e os navengan- tes lle imploran auxilio. Os devotos conseguen do goberno da rexente María Cristina que se lles conceda o padroado da mariña de guerra a comezos do século XX, feito de suma importancia que repercutirá inmediatamente na súa consolidación como avogosa de todos aqueles que traballan ou andan no mar. Superados os anos da II República, coa dictadura nacional-catolicista de Franco a armada volveu se-lo principal centro divul- gador do seu culto entre os homes, como mariñeiros, mentres que a advocación das áni- mas queda reservada case exclusivamente para as mulleres. De non ter en conta esta ideoloxía e praxe nas que non se distingue o relixioso do político, non se explica que aínda agora en varias procesións sexan soldados os que porten a imaxe. Actualmente existen, polo menos, catro freguesías con esta advocación, das que tres están situadas na beiramar (Vigo, Seixo-Marín e Aguiño-Ribeira), e unha no inte- rior (Mondoñedo). Pero a proba máis elocuente da difusión da patroa do Carmelo té- mola en que actualmente o seu nome é o segundo máis común entre as mulleres gale- gas, só superado polo de María:

nome %

María ...... 22,45 Carme...... 10,10 Concepción...... 8,22 Xosefa...... 4,84 59 Dores ...... 4,63

EPÍLOGO O 6 de setembro de 1757 o bispo e cabido de Tui contrataron a feitura dun altar dedicado á Virxe do Carme, que se situaría na catedral. Procuráronlle para colocación a mesma que ocupaba o da Concepción, que era dentro da capela de San Telmo60. Es- ta data, na que no mesmo local xuntan os tudenses as dúas advocacións mariñeiras máis populares, pódese considerar como o comezo da fin do secular padroado mariñeiro de San Telmo. Mentres a partir de agora o culto mariano ía medrar a pulos, o santelmiana empezábase a apagar paseniñamente ata quedar reducido a unhas poucas poboacións, entre as que sobresae a súa cidade.

59 Porcentaxes tiradas a partir dos datos publicados por FERRO RUIBAL, X.: Diccionario dos nomes ga- legos. Ir Indo Edicións, 1992, pp. 43 ss.

311 Varios foron os factores relixiosos, políticos e sociais que influíron favorable- mente na divulgación e popularización da Virxe do Carme: a) O labor dos frades carmelitas, que se dedicaron durante moitos anos a loar e a difundi-los prodixios ou milagres que Deus obraba pola súa intercesión. En Galicia des- taca o P. Colmenero, que a mediados do século XVIII chegou a entronizar máis de cin- cocentas imaxes. A todo isto cómpre engadi-la boa acollida que tivo por parte do clero secular en xeral, e mesmo dalgúns membros do alto clero, como é o caso de Alonso de la Peña Montenegro, bispo de Quito, fundador do convento de Padrón. b) O influxo socioeconómico dalgúns membros da nobreza (a marquesa de Par- ga doou o terreo para construí-lo convento padronés), de varios militares e mesmo dal- gúns políticos, que remataría por materializarse no nomeamento de patroa da mariña de guerra en 1901. Os cuarteis convértense dende esta data en centros de divulgación do Carmelo. c) O interese económico de moitos párrocos, que na devoción das ánimas tiñan unha das principais fontes de ingresos, polo que fomentan esta devoción sobre todo en- tre as mulleres (misas, responsos, actos fúnebres...). d) O perigo decote de traballar no mar, que propicia a devoción relixiosa, princi- palmente naqueles momentos en que circunstancias angustiosas levan a facer promesas, ofrecer actos..., aínda que logo en terra a práctica sexa case inexistente. e) Por último, tamén influíu a emigración transoceánica, que contaba cos barcos como único medio de transporte, polo que a Virxe do Carme se tornou avogosa de tó- dolos que marchaban para terras americanas, pregándolle non só eles, senón tamén os familiares que quedaban aquí agardando a que tivesen boa viaxe. Actualmente son moi poucas as persoas que se lembran de San Telmo ou San Pe- dro González como protector dos mariñeiros e dos navegantes, e de San Francisco de Asís como intercesor na salvación eterna das ánimas do purgatorio, pois ámbolos dous foron substituídos, sobre todo a nivel popular, pola Nosa Señora do Carme:

Virxe do Carme, querida, ós mariñeiros non deixes, dalles bo vento de popa, dalles tamén moitos peixes.

312 BIBLIOGRAFÍA

ÁVILA Y LA CUEVA, F.: Historia civil y eclesiástica de la ciudad de Tuy y su obis- pado. Consello da Cultura Galega, 1995. CERNADAS Y CASTRO, D. A.: Obras en prosa y verso del Cura de Fruíme...,V,Ma- drid, 1780. COLMENERO, F.: El Carmelo Ilustrado, con favores de la Reyina de los Ángeles, con indulgencias, y privilegios, con Tropheos, y esclaricidas Virtudes de sus Hi- jos,... Valladolid, 1754. FERRANDO ROIG, J.: Iconografía de los Santos. Ediciones Omega, Barcelona, 1950. FERRO RUIBAL, X. (dir.): Diccionario dos nomes galegos. Ir Indo, 1992. FILGUEIRA VALVERDE, X.: “San Telmo y la advocación del ‘Corpo Santo’”. Revis- ta General de Marina. Madrid, marzo, 1943. FILGUEIRA VALVERDE, X.: “A Virxe do Carmen”. El Ideal Gallego, 16-VII-1981. FILGUEIRA VALVERDE, X.: El “Corpo Santo” de Fray Pedro González. San Telmo (c. 1194-c. 1246), Patrón de marineros y navegantes. Pontevedra, 1983. FILGUEIRA VALVERDE, X.: “O esprito relixioso e comunitario dos mareantes da Moureira”. Nodales. Pontevedra, 25-V-1990. FLÓREZ, H.: España sagrada, Theatro geográphico-histórico de la iglesia de España. Tomo XXIII. Continuación de las memorias de la Santa Iglesia de Tuy... Ma- drid, 1767. GALINDO ROMEO, P.: Tuy en la Baja Edad Media. Siglos XII-XV. Instituto “E. Fló- rez”, CSIC, Madrid, 1950. GELLA ITURRIAGA, J.: “La bella tradición santelmista hispano-lusa”. Revista de Dialectología y Tradiciones Populares. XVII (1961). GONZÁLEZ DOMÍNGUEZ, B.: Biografía ascética de San Pedro González Telmo... 3ª ed. Tui, 1995. IGLESIAS ALMEIDA, E.: “Sobre el culto e iconografía de San Telmo”. Boletín de Es- tudios del Seminario Fontán Sarmiento. 13. Santiago de Compostela, 1992. IGLESIAS ALMEIDA, E.: “El culto de San Telmo en Las Azores”, anexo do libro de GONZÁLEZ DOMÍNGUEZ, Tui, 1995. IMBERT, E. d’: Sant Erasme, vulgarment apel.lat Sant Elm, primitiu patro dels nave- gants. Notes històriques. 1950. UNA CARMELITA DESCALZA DEL CONVENTO DE SANTIAGO: Una mística gallega en el siglo XVIII. La Venerable Madre María Antonia de Jesús. Fun- dación “P. Barrié de la Maza”, A Coruña, 1991. SANDOVAL, P. de: Antiguedad de la ciudad y iglesia cathedral de Tuy y de los obis- pos que se saue que aya avido en ella. Braga, 1610.

313

OS EXVOTOS DE TEMA MARIÑEIRO EN GALICIA

Xosé Fuentes Alende Museo de Pontevedra Ponencia de Antropoloxía Cultural do Consello da Cultura Galega

As xentes de mar de Galicia en xeral, e en particular as de Pontevedra a través do seu Gremio de Mareantes de orixe medieval, tiveron na persoa do profesor Xosé Fil- gueira Valverde un profundo historiador e coñecedor, desde a súa historia ós seus cos- tumes. Sirvan como exemplo, por unha banda, os seus estudios sobre Fr. Pedro Gonzá- lez “San Telmo” e sobre outros “Pontevedreses Universales”, homes de mar de reno- me1, e, por outra, a publicación do Archivo de Mareantes2 custodiado no Museo de Pontevedra e reunido por don Casto Sampedro y Folgar, de suma importancia para o coñecemento desde a Idade Media da vida dos mariñeiros da Moureira pontevedresa e da súa preponderancia sobre os dos outros portos da Ría. Valla esta análise sobre a fa- ceta relixiosa dos homes do mar, a través dunha das súas manifestacións prácticas, ta- les como son os exvotos, como tributo de recoñecemento a don Xosé Filgueira, mestre e guía nos nosos traballos, e en concreto no estudio dos exvotos en Galicia, incluído desde 1987 na “Catalogación Arqueológica y Artística de Galicia” que el dirixía e que, custeada pola Fundación “Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fenosa”, se elabora no Museo de Pontevedra3. —-oo0oo—- A relixiosidade mariñeira non deixa de ser semellante nas súas manifestacións, internas e externas, á labrega e tamén, nalgunhas circunstancias, á urbana, froito, en tó- dolos casos, dunha mesturanza de rituais que vén a dar nun fondo sincretismo relixioso. Ben é certo que o medio en que viven e no que desenvolven o seu traballo é moito máis perigoso e proclive a accidentes ca en terra firme. Así se manifesta no refraneiro popu- lar galego, con exemplos como que “Quen anda polo mar aprende a rezar”, aludindo así á necesidade de pedir amparo a Deus ou a unha forza sobrenatural para protexerse dos

1 Véxase a serie de folletos da súa autoría publicados anualmente pola Deputación Provincial de Ponte- vedra, co gallo do Día da Hispanidade, desde 1956 a 1995. 2 Editado polo Museo de Pontevedra a custa do Instituto Social da Mariña en 1946 e reeditado facsimi- larmente por Caja de Madrid en 1993. 3 O primeiro traballo de catalogación de exvotos en Galicia, tema totalmente inédito, fixémolo co gallo da exposición que con corenta bretóns e outros tantos galegos se celebrou en Brest (Francia) e Pontevedra. Ex-voto marins de Bretagne et Galice / Exvotos mariñeiros en Galicia e Bretaña. Textos de X. FUENTES ALENDE e D. M. BÖELL, Rennes, Carrefour des Régions d’Europe, 1987.

315 perigos que a navegación entraña, ou “Cando Deus vai diante cheo anda o mar”, facen- do referencia á axuda propiciatoria do sobrenatural para conseguir boa pesca4. Antes de falarmos dos exvotos de carácter mariñeiro en Galicia temos que facer algunha consideración previa, principalmente no tocante, en primeiro lugar, ó propio concepto de “exvoto”, e, en segundo lugar, á conceptualización da divindade actuante. Canto ó exvoto en si, considérase como tal, desde un punto de vista cristián, to- da ofrenda feita a Deus, á Virxe, baixo as súas diversas advocacións, ou ós santos nun intre de perigo, promesa que ha de ser cumprida, como voto que é, unha vez consegui- do o favor impetrado, práctica que xa era tamén habitual nas relixións precristiás5. No que se refire en concreto ós mariñeiros, Horacio, na segunda das Sátiras do libro se- gundo, cóntanos que nos templos de Roma eran ofrecidos, entre outros, cadros votivos fondamente descritivos6 e na canción quinta do primeiro libro dos Carmina que inclu- so tamén a roupa de faena no mar7. Pero, a diferencia deste tipo de exvoto, que pode- mos considerar como “a posteriori”, é dicir, prometido nun momento puntual por ex- trema necesidade, que se fai efectivo no santuario para cumpri-la promesa feita coa di- vindade, debemos amplia-lo contido da palabra “exvoto” a aquelas ofrendas realizadas coa finalidade de conseguir unha axuda ou un don especial e de dar gracias polos favo- res recibidos, así como a aquelas froito dunha veneración especial a unha advocación ou a un santo determinado. Así, atopámonos con outros feitos cun carácter rutineiro, pe- dindo o favor sobrenatural, aínda que o perigo non sexa totalmente latente, de cara a ob- te-la protección durante un certo período de tempo ou nunha empresa concreta. Serán estes os exvotos “a priori”, feitos antes de que o perigo apareza, cunha finalidade im- petratoria e precautoria, que nas máis das veces se poden confundir, porque reúnen ám- balas dúas condicións, cos de acción de gracias. Polo que atinxe á divindade obxecto de ofrecemento de exvotos, xa sexan “a pos- teriori” ou “a priori”, despois ou antes do perigo e conseguinte necesidade, hai que con- sidera-lo carácter que de sagrado teñen as augas en xeral, e en particular as do mar, tido por un ser vivo, con personalidade e con forza propia, ademais de estaren habitadas por certos xenios que lles dan vida8. A estas fánlle-los mariñeiros diversos rituais que, como veremos, poden ser tidos por exvotos propiciatorios: por unha banda, para acalmalas e

4 GONZÁLEZ PÉREZ, Clodio: O refraneiro do mar. Vigo, Deputación Provincial de Pontevedra, Ser- vicio de Publicacións, 1987, pp. 130 e 20 respectivamente. 5 Ítem “Exvoto”. En Enclopedia de la Religión Católica. Tomo III. Barcelona, Dalmau y Jover, S.A., 1952, p. 886. 6 “... uo fit, ut omnis / votiva pateat veluti descripta tabella / vita senis...”. Tomado de Les auteurs latins expliqués d’après une méthode nouvelle par deux traductions françaises... Par une Société de Professeurs et de Latinistes, París, 1876, p. 128. 7 “Do tempro os sagros muros ben amosan / como eu deixei na táboa dos exvotos / a roupiña pingando, / ofrenda ó poderoso deus do mare”. Tomado da edición con traducción, prólogo e notas de Aquilino IGLE- SIA ALVARIÑO, Santiago de Compostela, Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento, 1951, p. 9. 8 BOUZA BREY, Fermín: La Mitología del agua en el Noroeste Hispánico. Separata do Boletín de la Real Academia Gallega. A Coruña, 1942, en especial pp. 16 e 28-29.

316 para que non supoñan un perigo para a navegación; por outra, para facelas fecundas e abondosas en pescado, sustento para as xentes que viven a cotío do extraído do mar. Segundo o que antecede, tendo en consideración a amplitude do concepto de “ex- voto” e a sacralidade das augas mariñas, deteñámonos primeiro nos diversos rituais re- alizados polos mariñeiros e os seus familiares, rituais tachados uns de pagáns, polo que foron condenados polo cristianismo, outros de carácter plenamente cristián, as máis das veces complementarios uns dos outros, e que levan parello algún tipo de ofrecemento á divindade. Así, os pescadores do arrabalde pontevedrés da Moureira, ó saír ó mar, unha vez en mar aberto tirábanlles ás augas anacos de pan de millo coa dobre finalidade de acal- malo e facelo propicio para unha boa pesca9. Unha mostra de exvoto propiciatorio rea- lizado “a priori” a un ser sagrado, complementado con outras prácticas máis cristiás, re- collidas polo miúdo por Casto Sampedro y Folgar, fundador e Presidente da “Sociedad Arqueológica de Pontevedra” e tamén primeiro Director do Museo de Pontevedra: tras saíren dos peiraos, ó pasaren diante da desaparecida capela dos Santos de Mollabao re- zaban comunitariamente a San Francisco e ós seus compañeiros un “Padrenuestro” e á altura da igrexa dos Praceres o patrón da embarcación daba a voz de “Unha Salve á Vir- xe”, coñecida polos mariñeiros pontevedreses como “Nosa Señora do Mar”10, tal e co- mo nos di a cantiga popular:

Miña Virxe dos Placeres, sempre vos van a rezar os pobriños mariñeiros cando marchan para o mar11.

Logo, xa no mar, cada faena de pesca ía acompañada das correspondentes ora- cións debidamente estipuladas: unha “Salve” ó bota-la primeira peza do xeito, un “Cre- do” ó Nazareno coa última, un “Padrenuestro” polas Ánimas benditas do Purgatorio ó poñe-la boia e un Rosario durante o tempo da pesca12. Ofertas ó mar semellantes, e coa mesma finalidade propiciatoria, referiúnolas o prof. Alonso Romero na súa comunicación coa que participa neste mesmo Simposio13. O capitán dun buque francés que saíra de Camariñas cara a Terranova levaba consigo un

9 BOUZA BREY, Fermín: op. cit., p. 16. 10 Documentos, inscripciones, monumentos, extractos de manuscritos, tradiciones, etc. para la historia de Pontevedra. Publicados pola “Sociedad Arqueológica”. Tomo III. Pontevedra. 1904. P. 482. 11 FRAGUAS Y FRAGUAS, Antonio: “La Virgen en el cancionero popular gallego”. El Museo de Pon- tevedra. Tomo XIV. 1960. Pp. 67-88, en concreto p. 72. 12 Documentos..., op. cit. Pp. 354-355. 13 ALONSO ROMERO, Fernando. “Los ritos propiciatorios de los pescadores gallegos y de otras comu- nidades europeas”. Nestas mesmas Actas, pp. 269-281.

317 anaquiño da Pedra da Barca de Muxía, nun claro exemplo de furto de algo sagrado para consegui-la protección. Ó pouco de saír ó mar, sorprendeunos un forte temporal, polo que invocou a Nosa Señora da Barca e logo botou o cacho de pedra ó mar, calmando a tempestade ó momento. Despois, o capitán regaloulle á Virxe un barco de prata en reco- ñecemento14. É este un caso en que podemos apreciar, por un lado, un feito propiciato- rio no lanzamento de algo sagrado a un ser, o mar, con forzas sobrenaturais e a impetra- ción á Virxe para acalmalo, e, polo outro, un exvoto de agradecemento “a posteriori”. De volta ó porto, os pescadores da Ría de Pontevedra cumprían co seu voto de acción de gracias entregando no correspondente santuario unha parte da pesca recolli- da15, un tipo de exvoto en especie: en Cantoarea para a Virxe dos Remedios, en San- xenxo para Santa Rosalía, en Portonovo para San Roque, Santa Catarina e a Virxe do Carme...16 e en Pontevedra capital, a Santa María, o exvoto colectivo e gremial máis ar- tístico e de maiores dimensións, como é a Basílica, que acollería as imaxes doutros san- tos de devoción mariñeira. Ofrecementos en especie que figuran tamén no noso canti- gueiro relativos a outros santuarios de Galicia. En Teixido:

O Divino San Andrés ten a sardiña no cinto que lla deu un mariñeiro que andaba no mar perdido17; e desde terra a moza pídelle ó home de mar:

Pescador que andas pescando péscame unha robaliza, para levar de regalo á Virxe de Pastoriza18.

Prácticas estas que non eran exclusivas dos Mareantes de Pontevedra, senón ha- bituais tamén doutras rías. En canto ós exvotos plenamente cristiáns que se custodian aínda nos nosos san- tuarios, son os cadros pintados os que teñen unha maior significación artística e docu- mental e os que nos ofrecen unha visión máis ampla da relixiosidade mariñeira, xa que,

14 Novena en honor de la Virgen de la Barca cuya milagrosa imagen se venera en su famoso santuario de Mugía. Santiago. 1926. Pp. 55-56. 15 Documentos..., op. cit. Pp. 524-525. 16 Documentos..., op. cit. P. 348. 17 FRAGUAS, Antonio: Romarías e santuarios. Vigo. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega. 1988. P. 43. 18 FRAGUAS Y FRAGUAS, Antonio: “La Virgen en el cancionero...”. Op. cit. P. 76.

318 ademais de representa-la escena plasticamente, dunha maneira máis ou menos fiel, na habitual lenda explicativa figuran datos de importancia no que atinxe á identidade da persoa que o ofrece, á data, á causa, á localización do barco e a outras circunstancias que leva o ofrecemento. En liñas xerais, os cadros están realizados ó óleo sobre lenzo ou sobre madeira (agás dúas acuarelas na Pastoriza e dúas estampas: unha en Vilaselán - Ribadeo e outra en Santa Clara de Pontevedra) e constan de dúas partes totalmente definidas: por unha banda, unha superior, que acolle a representación plástica do intre de perigo presidida desde o alto, a non ser en Vilaselán, pola imaxe da divindade; pola outra, unha franxa inferior, na que se sitúa a inscrición, máis ou menos explícita, que narra o feito. Se nos deixamos levar pola data que figura na lenda, o máis antigo atopámolo no santuario da Pastoriza (Arteixo - A Coruña), que representa un milagre acaecido no 1640. Sen embargo, a realización do cadro nese ano é cuestionable, sen que isto supo- ña nega-lo acaecemento do milagre tal como a lenda nos manifesta. No referido san- tuario da Pastoriza hai tamén cinco cadros máis, de tema mariñeiro, o último deles re- lativo a un suceso do 1746, coas mesmas características pictóricas que o de 1640 de Juan do Río: idéntica distribución do lenzo en tres partes (de abaixo a arriba: lenda, es- cena marítima e zona celestial), alternando a situación da Virxe, no medio dun circo de nubes acastañadas, entre o ángulo dereito e o esquerdo, liña de horizonte totalmente recta en todos e mesma caligrafía da inscrición. Isto lévanos a aventurar que os seis, xunto con outros seis derivados de enfermidades (o primeiro de 1631 e o último de 1750), sexan dunha mesma autoría, caso de difícil aceptación se fosen realizados in- mediatamente despois do respectivo milagre e pagados polas persoas en perigo en cum- primento do voto feito. Máis ben cabe pensar que en determinado momento do século XVIII, valéndose da presumible existencia dun Libro de Milagres do Santuario, como había na Franqueira (A Cañiza - Pontevedra)19 ou nos Milagres do Monte Medo (Ba- ños de Molgas - Ourense)20, por citarmos dous exemplos, un rector decidise plasmalos en lenzos cunha finalidade propagandística. É por iso que ousamos non consideralos propiamente exvotos, senón máis ben cadros de milagres, que podemos cualificar de pseudoexvotos, como o son tamén os que narran os feitos que dan orixe ó culto nos san- tuarios da Escravitude (Padrón - A Coruña), os Milagres de Amil (Moraña - Ponteve- dra) e os citados do Monte Medo. Sen embargo, convén que nos deteñamos na súa análise polo que teñen de feitos históricos e pola forma de representa-los milagres. O primeiro (óleo sobre lenzo, de 71 x 78 cm) dinos que no ano de 1640 Juan do Río, veciño da Coruña, estaba a pescar na súa lancha con outros compañeiros no Porto de Bens, preto da cidade e do propio santuario, cando foron apreixados por un barco de mouros; logo clamaron pola Virxe de Pastoriza e milagrosamente deu a volta (“se tras- tornó”) o barco e foron collidos os mouros. Na escena aparece a lancha de Juan do Río

19 RODRÍGUEZ SOBRINO, J.: El Santuario de Ntra. Sra. de la Franqueira. 3ª edición. Vigo, s.a. Pp. 40-46. 20 RIVAS QUINTAS, Eligio. Historia del Santuario de los Milagros. Orense. Orense. 1983. Pp. 88-94.

319 preto dun promontorio terrestre, nun mar totalmente calmo, con cinco tripulantes a bor- do, dous remando, un atendendo á única vela, outro cunha man ergueita, como pedin- do axuda, e o quinto apreixando a un dos sete mouros caídos na auga, da que só emer- xen as cabezas toucadas ó estilo árabe. Á dereita, o barco envorcado, coa quilla para arriba e tres remos aboiando ó seu redor, e sobre el a imaxe da Virxe (fig. 1). Trátase dunha petición colectiva, tal como nos di a inscrición (“clamaron por la Virgen de Pas- toriza”). En canto ó patrón da lancha, Juan do Río, debemos apunta-la posibilidade, sen que poidamos polo de agora aseguralo, de que coincida a súa identidade coa do capitán Juan del Río, tamén residente na Coruña, que a finais do século XVII impulsa as refor- mas efectuadas no santuario21.

Fig. 1. Nosa Señora de Pastoriza (Arteixo - A Coruña) (Arquivo Gráfico do Museo de Pontevedra)

21 PARDO BAZÁN, Emilia. La leyenda de Pastoriza. A Coruña. 1887. Pp. 29 e 43-47.

320 De 1685 é o de Pedro de los Ríos, así mesmo da Coruña, que viaxaba nun navío de herexes, que o quixeron botar ó mar porque o viron reza-lo oficio de Santa María, pero turbáronse e deixárono libre ó pedir favor á Virxe de Pastoriza. No cadro (óleo so- bre lenzo, de 71 x 79 cm) represéntase nun mar calmo o navío por babor, collido en es- corzo de popa a proa, de tres mastros, coas súas cofias, e longo bauprés, con case todo o velame despregado, ocupando practicamente todo o campo pictórico e invadindo, po- lo tanto, a zona celestial. Na punta do pao maior leva un gallardete e nunha das cordas de popa unha bandeira, ámbolos dous elementos de tela vermella con manchas mare- las. Sobre a cuberta, Pedro de los Ríos parece ser ameazado por dous dos herexes con tiralo ó mar, mentres outros dous contemplan o feito, todos eles vestidos de musulmáns. No ángulo superior dereito, a imaxe da Virxe, da que o coruñés debía ser devoto e á que reza durante a viaxe. O de 1688 (óleo sobre lenzo, de 71,5 x 78,5 cm) cóntanos que unha dorna facía a travesía de Sada a Pontedeume, na Coruña, con dous homes e unha muller, sen especifi- car ningunha identidade, e unha onda deulle a volta, foise a muller ó fondo e volveu sa- ír a flotación, intre en que invoca a Virxe de Pastoriza, e pon outra onda a dorna dereita. A muller salvada foi á igrexa a da-las debidas gracias, sen que conste outro tipo de ofer- ta. O pintor preséntanos no centro do cadro, no medio dun mar ondulante pero non em- bravecido, a embarcación, cun dos homes posto de pé cos brazos estendidos, como dan- do gracias, e o outro tratando de introducir pola proa á muller dentro da dorna, nunha po- sición forzada e de fotografía. A imaxe da Virxe ocupa aquí o ángulo superior esquerdo. Practicamente idéntico ó anterior, aínda que sen indicárno-la data, é o de Balta- sar López, natural de Santiago, que, facendo unha viaxe a Roma, embarcou e tivo tres naufraxios, non sabemos se no Atlántico ou no Mediterráneo, dos que saíu ben por in- voca-la imaxe da Pastoriza, cualificada xa como “Milagrosa”. No cadro (óleo sobre len- zo, de 70,5 x 79 cm), dous homes navegan nunha embarcación e por un mar en todo se- mellante ó visto da ría de Sada, ocupando a imaxe da Virxe o mesmo ángulo. Un dos navegantes, tal vez Baltasar López, aparece na proa co rosario na man, en actitude de rezar. Non consta aquí ningún tipo de ofrecemento. Un dos dous que nos dá a data exacta (fig. 2) dinos que o 15 de febreiro de 1711 os mouros de Fez que pasaban nunha fragata inglesa dispararon sobre os homes que tri- pulaban unha chalupa, atacándoa pola popa, matando dun balazo ó patrón e ferindo no brazo esquerdo a Francisco Méndez, provocándolle unha importante hemorraxia, polo que invocou a Virxe de Pastoriza e quedou libre de perigo. Tampouco consta ningún ti- po de oferta. Na representación plástica (óleo sobre lenzo, de 70,5 x 78 cm), nun mar en calma, a fragata de tres mastros con dúas cofias cada un, e con case todo o pano des- pregado, navega cara á dereita do cadro, tocando as partes superiores de proa e de po- pa na liña do horizonte. Bandeira e gallardete semellantes ós do cadro de Pedro de los Ríos. Sobre a cuberta, a tripulación disparando sobre a chalupa, que vai cara á esquer- da, con tres homes en actitude de remar, dous a babor e un a estribor, e un cuarto, tal vez Francisco Méndez, na proa, de pé, cos brazos como rezando, todos con sombreiro de copa, notándose a ausencia do patrón no temón, polo que a chalupa está representa- da despois de recibi-lo ataque. Suceso acaecido a uns mariñeiros posiblemente da Co- ruña e non lonxe da capital. Trátase dunha petición formulada á Virxe de xeito indivi- dual despois de resultar ferido e en perigo.

321 Fig. 2. Nosa Señora de Pasto- riza (Arteixo - A Coruña) (Arquivo Gráfico do Museo de Pontevedra)

Máis explícito é o último da serie, correspondente a Antonio López, que o 4 de marzo de 1746 viaxaba de Cádiz á Habana no navío “San Vicente” e á altura do Canal Vello unha forte tormenta botou a embarcación contra uns rochedos, partíndoa en dous anacos, e permanecen así dezaseis horas a once leguas de terra firme, polo que tiraron ó mar todo o que levaban a bordo para poderen saír a flotación, o que non conseguiron ata que el invocou a Virxe da Pastoriza. No cadro (óleo sobre lenzo, de 70 x 76,5 cm) o barco, de tres mastros, co trinquete esmoucado, aparece enteiro, non partido en dous como di a lenda, representado en escorzo de popa a proa, semiinclinado cara a estribor, con todo o velame recollido, navegando cara á esquerda, preto dun promontorio. Leva as insignias españolas: a bandeira despregada nun pao na popa e un gallardete verme- llo no maior. A imaxe da Virxe ocupa aquí o ángulo dereito. Seguindo no mesmo santuario da Pastoriza, ten o carácter de exvoto no máis am- plo sentido da palabra a acuarela que representa o embarrancamento do Bergantín “Fer- nando 7º”, acaecido fronte ás illas de San Blas en Norteamérica ás seis e media da tar- de do 23 de agosto de 1851. Nel viaxaba como pasaxeiro Andrés Rodríguez Velo, que, ó verse en tal perigo, ofreceu o cadro, en acción de gracias, a Nosa Señora de Pastori- za por salvarlle a vida e, ó mesmo tempo, pídelle o descanso eterno para os compañei- ros de viaxe que faleceron no accidente. Na representación plástica (acuarela sobre pa- pel, de 34,5 x 44 cm) aparece a embarcación embarrancada e desartellada, como se dun- ha fotografía se tratase. É de nota-la ausencia da figura humana e da imaxe da Virxe. A diferencia cos cadros vistos anteriormente neste santuario é notable, tanto no que se re- fire á súa configuración como ó tipo de letra. Tamén diferente é a acuarela (papel, de 41,5 x 54 cm) motivada polo temporal sufrido polo buque coruñés “Juan de la Vega” na desembocadura do Canal da Mancha

322 o 13 de abril de 1874. Por iso o seu capitán, Bernabé González Llanos, ofreceuse á Vir- xe de Pastoriza, acalmando a tempestade. Tomada en lixeiro picado desde arriba, a em- barcación, de dous mastros e con case todo o velame recollido, aparece no medio dun- has fortes ondas, emproada cara á dereita. Ausencia tamén da figura humana e da re- presentación divina. Malia que non conste a oferta do cadro como tal exvoto á Virxe, si se ofrece o capitán, e é de supoñer que con outras dádivas, a diferencia da simple invo- cación que constaba nos dos séculos anteriores. O cadro máis completo, tanto narrativa como pictoricamente (fig. 3), e tamén o de maiores dimensións (83 x 123 cm, ó óleo sobre lenzo), atopámolo no santuario da Virxe do Camiño de Muros (A Coruña). Representa as desgracias acaecidas ó patrón José de Lojo e a outros seis muradáns que viaxaban no barco “La María” cara a Sevi- lla a partir de que o día 4 de setembro de 1758, á altura do Cabo Santa María, fose ca- tivado por un xabeque de mouros, cativerio do que se libraron despois de ofrecerlle ás Ánimas, de moi fonda devoción en Galicia, o pao de proa co seu aparello, podendo sal- tar ó bote e chegar ata Setúbal, onde embarcaron nun iate portugués que saía cara a Ga- licia xunto con outros trinta e cinco. O día 19 do mesmo mes, fronte a Hovar, un forte temporal de vento e mar acomete ó convoi, foi a pique o que transportaba ós muradáns e estivo debaixo da auga dúas horas, polo que afogaron cinco viaxeiros. Novo ofrece- mento, esta vez á Virxe do Camiño, a San Ramón e ás Ánimas, tralo que puideron che- gar a Viana o 23 e ó santuario de Muros o 26 para da-las rendidas gracias. Logo coñe- ceron os avatares de “La María”, que despois de once días sen goberno chegou ó Cas- telo de San Sebastián de Cádiz. Todo iso aconteceu gracias á intercesión da Virxe, de San Ramón e das Ánimas. E remata a lenda coa recomendación de que “encomienden a Dios sus Almas”. Graficamente, represéntase todo o acaecido ós mariñeiros de Mu- ros. Nun primeiro plano, o ataque dos mouros: á esquerda, o xabeque pirata, visto por estribor, de tres mastros, con todo o velame despregado e unha bandeira a popa, de cor vermella, cunha media lúa en devalo, levando na cuberta a oito musulmáns e a un su- bido á cruceta do pao mesana; diante del, e dándolle popa, o barco “La María”, de dous mastros, a toda vela, xa abandonado pola tripulación, no intre de recibi-lo impacto dun canonazo no seu tercio traseiro; máis cara á dereita, navegan cinco mariñeiros nun bo- te, catro remando e un, tal vez José de Lojo, na popa mirando á fronte; se a represen- tación fose fiel á realidade, quizais falecesen dous muradáns no ataque dos mouros, ma- lia que non nolo manifeste a lenda. A historia segue representándose nun segundo pla- no: á esquerda, o iate no que embarcaron en Setúbal, de dous mastros, no medio do temporal e con todo o velame recollido; ó seu estribor aparecen cinco homes na auga, sen dúbida os cinco que afogaron segundo nos di a lenda; no lado oposto, “La María”, sen tripulación e sen velame, fronte ó Castelo de San Sebastián, do que se representa a torre circular, con escaleiras “ad destrorsum”, como se pode adivinar polos catro fa- chineiros cadrados a distintas alturas. No centro dese segundo plano, a representación da divindade á que imploraron: de tamaño máis grande, a Dormición ou Tránsito da Virxe, semellante á que preside o altar maior da capela da Virxe do Camiño; a un lado, San Ramón, vestido de mercedario e coa súa iconografía habitual; ó outro, as Ánimas, representadas por tres figuras humanas que sofren o tormento do lume purificador do Purgatorio. Ó fondo, e nunha liña case recta todo ó ancho do cadro, pequenas casas ini- dentificables dan a sensación dunha terra firme.

323 Fig. 3. Nosa Señora do Camiño (Muros - A Coruña) (Arquivo Gráfico do Museo de Pontevedra)

O outro cadro de carácter mariñeiro existente no referido santuario muradán da- ta de 1766, tamén de considerables dimensións (óleo sobre lenzo, de 86 x 66,5 cm). É importante posto que nos ofrece, tanto na representación plástica como na inscrición, unha práctica habitual nas nosas romarías e tan ligada, aínda que como tal non apareza manifestada, a todo tipo de exvotos: a peregrinación, o face-lo camiño a pé, e neste ca- so descalzos; idea da peregrinación derivada, sen dúbida, da propia advocación maria- na, a Virxe do Camiño, e tamén relacionada coa xacobea pola cuncha de vieira na que se inscribe a lenda. Esta cóntanos que José Irjón, con outros tres mariñeiros e un rapaz, todos veciños de Muros, navegaba o 12 de febreiro de 1766 no barco chamado “San Jo- sé y Ánimas” cara á Graña, preto de Ferrol, cando na de Laxe, ou Corme, os sorpren- deu un forte temporal do sur e se viron obrigados a recoller todo o velame; ós tres días rompéulle-lo temón, tiveron que goberna-lo barco con dous remos, sen ver nese tempo terra nin embarcación que lle puidese valer; ante tal perigo, ofrecéronse a ir descalzos, “moi de veras”, á Virxe do Camiño, e nese intre acalmou o temporal, chegando ós cin- co días ó porto de Llanes en Asturias, faltos de pan, viño e auga desde había tres días. Na inscrición, ademais da propia narración do suceso, atopamos dúas palabras que fan referencia, por unha banda, á construcción de embarcacións, e, por outra, á preparación da pesca, malia que as dúas non figuran no “Diccionario” da Real Academia Española:

324 “falqueado”, en relación ó barco, e “cochada”, á sardiña que transportaban. Polo que se refire á primeira, temos que entendela como unha deformación de “falcado”, ben como participio do verbo “falcar”, que significa asegurar con cuñas, ben en relación con “fal- ca”, como táboa que nas pequenas embarcacións vai de proa a popa sobre a borda para evitar que a auga entre nelas22, debendo inclinarnos pola segunda acepción, poñéndoa en relación co adxetivo galego “falcado” co que se cualificaba o barco ou a lancha de doce a quince toneladas que transportaba a sardiña salgada das Rías Baixas a Portugal e que tiña a borda postiza23. Polo que atinxe á segunda, “cochar” pode significar en cas- telán antigo “cocer”24, en portugués “apertar, calcar, prensar”25 e en galego, ademais de “tapar, abrigar, acochar”, “acama-la sardiña”26, o que nos pon de manifesto unha maneira habitual no século XVIII de exportala, sen que poidamos saber se se refire á propia sardiña ou ó arenque. O cadro preséntanos ós mariñeiros no momento de cum- priren a promesa, todos cos pés espidos, dous aínda chegando e os outros tres xa de xe- onllos diante do altar da Virxe do Camiño, representada sentada no leito e sendo coro- ada por dous anxos. Na metade superior esquerda aparece o barco, dun único mastro, co velame recollido, con dous tripulantes na cuberta utilizando coas dúas mans cadan- seu remo por babor, recibindo unhas raiolas que saen da imaxe divina. Outro santuario importante no que respecta a exvotos, principalmente de tema mariñeiro, é o de Santa María de Vilaselán (Ribadeo - Lugo). Os cadros nel custodia- dos diferéncianse dos doutros santuarios galegos por dous motivos fundamentais: en primeiro lugar, a ausencia en todos eles da representación da divindade, e, en segundo, a pouca importancia que lle dan á figura humana, tamén ausente nos máis deles e re- presentada nalgúns de maneira diminuta. Por iso poderiamos consideralos como cadros puramente históricos, máis ou menos ben situados, a non ser pola inscrición, que lles dá un carácter relixioso e explica literalmente o suceso. O primeiro da serie de Vilaselán (óleo sobre táboa, de 42,5 x 42,5 cm) data o feito no 4 de marzo de 1775 (fig. 4), en que o paquebote “Purísima Concepción”, gobernado polo capitán Josef Reguera, veciño da localidade asturiana de Figueras, tal vez Santiago de Figueras no concello de Castropol, limítrofe co de Ribadeo, despois de saír de Lon- dres, sofre unha forte borrasca polo leste, acompañada dunha “travesía”, entendida como vento que impide apartarse dun perigo e saír a mar aberto desde unha ría27, na illa de Wik, segundo a inscrición, pero que seguramente sexa a de With. Os tripulantes perderon toda

22 Diccionario de la Lengua Española. Real Academia Española. Tomo I. Madrid. 1984. P. 628. 23 RODRÍGUEZ RODRÍGUEZ, Eladio. Diccionario enciclopédico gallego-castellano. Tomo II. Vigo. Editorial Galaxia. 1960. P. 327. 24 Enciclopedia Universal Ilustrada Europeo-Americana. Tomo XIII. Madrid. Espasa-Calpe, S.A. P. 1.175. 25 Grande Enciclopédia Portuguesa e Brasileira. Vol. VII. Lisboa-Rio de Janeiro. Editorial Enciclopédia, Limitada. P. 10. 26 ALONSO ESTRAVÍS, Isaac: Diccionario da Lingua Galega. Tomo I. Madrid. Alhena Ediciones, S.A. 1986. P. 635. 27 MARTÍNEZ-HIDALGO Y TERÁN, José Mª. (Dir.): Enciclopedia General del Mar. Vol. VI. Madrid- Barcelona. Ediciones Garriga, S.A. 1958. P. 584.

325 a esperanza de vida nos seus propios medios e buscárona no divino a través de Nosa Se- ñora de Vilaselán, conseguindo unha feliz chegada a Ribadeo, se por el entendemos “es- ta Ría”. Vemos aquí, ademais dun exvoto colectivo, posto que se refire a toda a tripula- ción, unha promesa múltiple, facendo voto de cumprila: visita-lo seu templo, exemplo claro de peregrinación, aínda que non se nos manifesten outras circunstancias da mesma; dar esmola para unha misa, sen que saibamos se rezada ou solemne, e poñer “este”, en- tendemos que cadro, para memoria. É, pois, un cadro exvoto no seu máis amplo sentido: ofrecido, por un voto, nun intre de perigo, custeado pola tripulación do barco e coa fina- lidade de perpetua-lo recordo do milagre, é dicir, cunha finalidade propangandística uni- da á de dar gracias á divindade. A escena marítima ocupa una franxa máis estreita cá da lenda. Nela aparece en primeirísmo plano o paquebote, inmerso nunha forte ondada mo- vida por un vento que lle dá pola popa, como se pode ver no movemento da bandeira e nas dúas velas que leva semirrecollidas. A embarcación aparece flanqueada por dous pro- montorios, ou entrantes de terra, a proa e a popa: á esquerda, unha pequena vila ou cida- de, na que destacan dúas altas torres cadradas rematadas por cupuliñas con bólas na cima e outra máis baixa con cúpula semicircular sobre cornixa; á dereita, unha torre ou un fa- ro, troncocónica e con fachineiros cadrados na parte inferior, rematada por cornixa re- dondeada, sobre a que se apoia un cilindro, no que se sitúan, con hasta inclinada, dúas bandeiras vermellas.

Fig. 4. Santa María de Vi- laselán (Ribadeo - Lugo) (Arquivo Gráfico do Mu- seo de Pontevedra)

326 O do bergantín “Ana” é do 12 de outubro de 1861, cando facía unha viaxe de La- brador a Cádiz. A lenda sitúano-lo suceso por medio de coordenadas: a 51º 48’ de lati- tude norte e 44º 36’ de lonxitude oeste en relación con Cádiz. O seu capitán, José Ro- dríguez, ofreceuse á Virxe de vocación, é de supoñer que á de Vilaselán. O barco sitú- ase no centro do cadro (óleo sobre lenzo, de 60 x 80 cm) visto por babor, con parte do velame recollido. A ondada eleva a popa, afundindo case a metade da banda de proa. Non nos consta ningún tipo de ofrecemento, a non se-lo do propio capitán, polo que é de supor que cando menos acudiría ó santuario. Un feito non habitual, como é o de pedir pola tripulación doutra embarcación, atopámolo aquí en Vilaselán. O 10 de decembro de 1872, viaxando de Ribadeo a Mon- tevideo o bergantín “Flora Paquita”, cun furioso temporal do SO, e a 60 leguas de Ves- sant, encontrouse coa corveta “Albión” que ía a pique, estando os seus tripulantes ren- didos e sen esperanza de salvación. O capitán do bergantín, de apelido Reinante (fami- lia de certa notoriedade en Ribadeo no século XIX28), vendo impotentes os esforzos humanos para salvalos, buscou protección na Virxe de Vilaselán e así foron todos libres de perigo, e desembarcaron en Ribadeo a noite do 13 do mesmo mes. En canto ó que nos di a lenda, non coñecemos ningún topónimo “Vessant”, pero, tendo en conta que a viaxe era cara a América e os tres días que tardaron en volver ó porto ribadense, o su- ceso acaecería a uns trescentos quilómetros dalgún punto da costa occidental peninsu- lar. Non consta que no intre de perigo fixese ningún ofrecemento, pero dedícalle “este humilde recuerdo” en agradecemento a “esta soberana Reyna, amparo y consuelo, re- fugio y puerto seguro de los navegantes”. No cadro (óleo sobre lenzo, de 60 x 81 cm) figura á esquerda o bergantín, e máis á dereita a corveta, os dous vistos por estribor, un con dous mastros e outro con tres, como corresponde ó tipo de embarcación; os dous levan na popa as respectivas bandeiras, o “Flora Paquita” a uruguaia e a “Albión” a es- pañola, e os dous teñen despregada unha vela do pao maior e maila tormentiña; sobre a cuberta do bergantín apréciase diminuta a súa tripulación, mentres que a da corveta abandonou o barco e navega nun bote de remos cara ó “Flora Paquita”. O cadro, ofre- cido en acción de gracias e, ó mesmo tempo, para constancia, foi rematado en Monte- video o 22 de outubro de 1875, case tres anos despois do accidente, e aparece asinado no ángulo inferior dereito por un pintor tal vez uruguaio: “JOE BOTTO DIP”. Consérvase en Vilaselán o único exvoto pictórico de Galicia, relacionado co mar, totalmente anepigráfico, polo que non podemos coñecer ningún dato sobre o naufraxio nin referente á identidade nin á data. Representa unha embarcación de tres mastros, desprovista de todo o seu velame, vista por estribor e inclinada cara ó costado de babor, no medio dun mar embravecido, cunha onda case cubríndoa. É un cadro (óleo sobre lenzo, de 66 x 97 cm) de boa factura, asinado por E. GONZÁLEZ, tal vez o pintor de Avilés (Asturias) Esteban González, activo na segunda metade do século XIX29.

28 Manuel Reinante Cancio (1816-1909) destacou como Auxiliar Facultativo de Minas, traballou nas Fá- bricas de Sargadelos e foi deputado provincial. Véxase A.V.R. Ítem “Reinante Cancio, Manuel”, en Gran Enciclopedia Gallega, t. 26, pp. 137-138. 29 E.L.T. Ítem en: VV.AA.: Cien años de pintura en España y Portugal (1830-1930). Tomo III. Madrid. Ediciones Antiquaria, S.A. 1989. P. 223.

327 O último exvoto bidimensional de Vilaselán é unha estampa alemana (litografía sobre papel, de 36 x 45,5 cm) que representa ó barco a vapor “City of Paris”. A única inscrición impresa limítase a da-lo seu nome e a indicar que pertencía á Compañía “In- man Line”, así como as súas características técnicas: 580 pés de longo, 63 pés de an- cho, 59 de alto desde a ponte superior á quilla, e 20.000 cabalos de forza. Seguramen- te se trate do botado baixo bandeira inglesa en 1888. Ocupa todo o ancho do papel, vis- to por estribor, con tres mastros e tres chemineas fumeando, así como con botes salvavidas sobre a borda. Ignórase, loxicamente, se foi ofrecido por alguén que viaxa- ba no propio “City of Paris” ou foi mercada a estampa meramente como representación simbólica de calquera outra embarcación. O santuario da Escravitude, en Padrón (A Coruña), malia se-lo que conta co maior número de exvotos pintados, cun total de cincuenta e catro do século XIX, ade- mais do citado que alude ó milagre orixinario do culto e outro de comezos do XX, tan só posúe un de tema mariñeiro. O cadro (óleo sobre táboa, de 32 x 41 cm) refírese á tempestade que puxo en perigo en mar aberto a unha embarcación en que regresaba de América Enrique Uzal Rodríguez, posiblemente en 1825, data que, con parte da inscri- ción, non demasiado explícita, debeu de quedar tapada polo listón de madeira ó ser in- tegrado en 1919 nunha especie de retablo en que se reúne a totalidade dos exvotos pic- tóricos deste santuario. Plasticamente representa, ademais da imaxe da Virxe no ángu- lo superior esquerdo, a un gran trasatlántico, emproado cara á dereita, navegando nun mar non bravo en demasía, pero que si o levanta lixeiramente pola popa, permitindo ve- la pintura vermella por debaixo da liña de flotación en contraste coa negra da parte su- perior. Provisto de dous mastros con cadansúa cofia, coa súa cordame pero exentos de todo velame, e unha robusta pero curta cheminea no centro da cuberta, da que sae fu- me levado polo vento cara á proa. En Camariñas (A Coruña) un santuario de fonda devoción mariñeira é o dedica- do á Virxe do Monte. Cando hai temporal, as mulleres moven unha tella do seu tellado para acalmalo e para propiciar un vento favorable. Pero tamén no mar se encomendan a ela, como fixo Fernando Méndez o 23 de agosto de 1872, que partira no “San Anto- nio e Ánimas” do porto portugués de Viana, e sufriu unha forte tempestade con cerra- zón e mar, polo que se ofreceu a Nosa Señora do Monte pedíndolle que lle descubrise terra, e ó mesmo tempo da petición clarexou (fig. 5).

Fig. 5. Nosa Señora do Monte (Camariñas - A Coruña) (Arquivo Gráfico do Museo de Pontevedra)

328 Na igrexa do Convento de Santa Clara de Pontevedra é venerada a Virxe baixo a advocación dos Desamparados. Ademais dun cadro motivado por unha grave enfermi- dade, posúe unha estampa (litografía sobre papel, de 26 x 40,5 cm de caixa), gravada en Montevideo na casa Wiegeland, que, malia que na inscrición non alude a ningún ac- cidente nin ó seu ofrecemento como exvoto, debemos considerala como tal. Represen- ta á Goleta de S.M.C. “Cruz”, collida desde un plano aéreo, amosando a súa cuberta, cos seus mastros partidos e cun bote sobre ela. A lenda impresa dinos que era do porte de seis canóns e que ía mandada polo Tenente de Navío Emilio Catalá, ás catro da ma- ñanciña do día 10 de xuño de 1857, situando xeograficamente o posible suceso nun punto do Océano Atlántico encadrado entre os paralelos 26 e 27 de latitude sur e os me- ridianos 34 e 35 de lonxitude oeste tomados en referencia ó de Cádiz. Os exvotos pintados de tema mariñeiro vistos ata agora estaban dedicados á Vir- xe, aínda que ningún deles á do Carme. Sen embargo, en San Vicente de Noal, en Por- to do Son (A Coruña), temos un no que se lle pide o favor a Cristo, Xesús Redentor, re- presentado como Nazareno; o mesmo que un que se custodia na capela particular da Santa Cruz de Viveiro, pero este como Ecce Homo e por un accidente traumático dun- ha rapaza caída dun balcón. O de Noal (óleo sobre lenzo, de 33,5 x 41,5 cm) refire o acaecido o 13 de decembro de 1827 ó bergantín-goleta “Nuestra Señora del Rosario”, atracado sobre o porto de Cádiz, cun tempo borrascoso, forte e escuro. O capitán, do que se descoñece o nome, e mailos outros tripulantes ofreceron o valor do pao trinque- te, e foron librados do perigo. A embarcación represéntase vista por estribor e, malia que di que estaba “acostado” no porto, aparece no medio do mar sen ningunha alusión ó peirao; sobre a cuberta catro homes, dous deles na proa, con traxes de faena verdes e sombreiros negros e cos brazos abertos como impetrando a axuda de Xesús, no ángulo superior dereito (fig. 6). Non é un cadro exvoto en si, xa que o exvoto propiamente di- to sería o que custaba o mastro ofrecido.

Fig. 6. San Vicente de Noal (Porto do Son - A Coruña) (Arquivo Gráfico do Museo de Pontevedra)

329 Notable diferencia atopámola no cadro (óleo sobre lenzo, de 74 x 54 cm) entre- gado a Santa Ana na parroquia de San Adrián de Calvos, en Fornelos de Montes (Pon- tevedra). Na inscrición figura: “Milagro que hizo Nuestra Señora Santa Ana con María Cabadas de Oitavén y compañeros a tiempo de naufragar en la mar”. Non se pode sa- ber, pois, nin a data, nin o barco, nin o lugar, nin tampouco que tipo de ofrecemento fi- xo. Graficamente aparece a embarcación, vista por babor, de dous mastros con toda a vela recollida, e cunha alta cheminea fumeando cara a popa, así como con oito fachi- neiros cadrados no seu casco e o gallardete e bandeira española ondeando no mesmo sentido que o fume impulsados polo vento. No ángulo superior dereito, Santa Ana, coa Virxe nena pola man, sobre uns círculos que queren representar nubes, nubes que do mesmo xeito figuran no ángulo esquerdo. Se a diferencia plástica é importante, máis o é o feito de que a lenda comece dicindo “Milagro que hizo...”, equivalente ó habitual “Miragre que fez...” dos portugueses. A pesar da grande importancia que teñen estes exvotos pintados para o coñece- mento do mundo do mar en tempos pasados, “verdaderos tesoros de ese arte popular in- genuo y expresivo que muchas veces tiene el carácter de las pinturas medievales, y otras el de marinas realizadas por excelente pintor anónimo o desconocido, y siempre son do- cumentos valiosos... para estudiar las características técnicas de los buques de determi- nadas épocas”30, non son os únicos que os mariñeiros ofrecen á divindade, posto que é frecuente atopar nos nosos santuarios outro tipo de ofertas, entre as que destacan as ma- quetas ou reproduccións de embarcacións penduradas das paredes ou das bóvedas. Sen embargo, a diferencia coa maioría dos cadros, que contan cunha maior ou menor lenda explicativa, que nos leva a consideralos como exvotos “a posteriori”, un- ha vez realizado o milagre, as maquetas, dado o seu carácter, agás excepcións, anepi- gráfico, preséntannos certas dúbidas no que se refire ó momento do seu ofrecemento, antes ou despois, en acción de gracias ou en busca de protección do barco en que habi- tualmente traballa ou no que vai a realizar determinada viaxe. Temos que dubidar tamén da súa fidelidade reproductiva dunha embarcación en concreto. Así, mentres que o destructor “Oquendo” da capela de Nosa Señora da Lan- zada (Sanxenxo - Pontevedra), feito e entregado por un mozo que cumpriu o servicio militar nel despois de rematalo, ou o “Ariete” (fig. 7) da dos Remedios de Miñarzo (Carnota - A Coruña) ofrecido, xunto co temón, pola Armada Española tralo seu afun- dimento o 26 de febreiro de 1966 preto do santuario sen ningunha perda persoal31,se corresponden co modelo orixinal, atopámonos con outras de fabricación industrial re-

30 AMICH BERT, Julián: Mascarones de proa y exvotos marineros. Barcelona-Buenos Aires. Librería Editorial ARGOS, S.A. s.d. P. 32. 31 Construída e botada en Ferrol o 7 de febreiro de 1961, facía a viaxe desde a cidade departamental ga- lega cara a Cartaxena, cunha tripulación de 190 homes, e foi abatida por un forte temporal, cooperando co “Legazpi” e co petroleiro “Camporraso” as xentes da zona na salvación da totalidade dos tripulantes. MO- RENO, Salvador: “La pérdida de la fragata ‘Ariete’”, Revista General de Marina, tomo 170, abril de 1966, pp. 502-504. Sobre as características da fragata, véxase “Naufragio de la fragata ‘Ariete’”, Revista Gene- ral de Marina, cit., pp. 530-531.

330 producindo vellos barcos, como o “Galeón español. S. XVI. Spanish galleon” de San Andrés de Teixido (Cedeira - A Coruña) ou a “Fragata Española. Año de 1780” dos Milagres de Amil (Moraña - Pontevedra) realizadas en plástico moderno, e outras que non se poden corresponder con ningunha embarcación en concreto, como tres artesa- nais deste último santuario, unha en madeira que semella un barco viquingo, outra dun taco de madeira maciza e a terceira de cunchas (fig. 8), totalmente desproporcionada, ou unha de Vilaselán, tamén en madeira.

Fig. 7. Nosa Señora dos Remedios de Miñarzo (Carnota - A Coruña) (Arquivo Gráfico do Museo de Pontevedra)

Fig. 8. Nosa Señora dos Milagres de Amil (Moraña - Pontevedra) (Arquivo Gráfico do Museo de Pontevedra)

331 Outros, a pesar de que son reproducción do orixinal, non deben ser considerados propiamente exvotos. É o caso do cruceiro “Reina Regente” na igrexa de Santa María de Centroña (Pontedeume - A Coruña), afundido o 10 de marzo de 1895 entre Tánxer e Cádiz sen salvarse ningún dos 412 tripulantes, feito en marquetería bastantes anos despois por Manuel Leira (1889-1981), que non foi ofrecido por ninguén no momento de perigo nin en agradecemento pola salvación, xa que afogaron todos32. Desde Ribadeo ata A Guarda son moitos os santuarios que, ó longo da costa, e mais algún do interior, posúen maquetas e reproduccións de embarcacións, anónimas unhas, identificadas co seu nome ou co seu número de matrícula outras, e da máis di- versa tipoloxía: de guerra (fig. 9), a vela e a vapor, de diferentes épocas; trasatlánticos; de cabotaxe; deportivos, como o “Gaviota” da Virxe da Barca (Muxía - A Coruña), ou de pesca, como o ofrecido á Virxe do Carme en Santiago de Celeiro (Viveiro - Lugo), xa a motor, coa inscrición “Niño Jesús” na borda de estribor, matrícula “FE.2.1954”, que leva nunha vela a popa a lenda “Recuerdo de los chicos del Manuel Luisa” (fig. 10).

Fig. 9. Fragata “Tránsito”. Nosa Se- ñora do Camiño (Muros - A Coruña) (Arquivo Gráfico do Museo de Pon- tevedra)

32 LÓPEZ CALVO, Andrés: “El naufragio del ‘Reina Regente’ (1895) en un exvoto de la iglesia parro- quial de Santa María de Centroña”. Cátedra. Revista Eumesa de Estudios. Núm. 2 (1995), pp. 57-62.

332 Fig. 10. Santiago de Celeiro (Viveiro - Lugo) (Arquivo Gráfico do Museo de Pontevedra)

Diferentes son as de Santa Minia (Brión - A Coruña), consistentes en semi-cas- cos pegados ó fondo dunha urna de cristal, semellantes en todo ós “demi-coques” fre- cuentes na Bretaña francesa. Estes son algúns dos exvotos que claramente podemos considerar como de ca- rácter mariñeiro. Outros, sen embargo, poden ser comúns ós da cultura labrega, e in- cluso ós da urbana: figuras de cera, velas, en metálico, cadaleitos, mortallas... O noso cantigueiro popular recolle, entre outras, dúas dádivas atribuídas a mariñeiros, pero que tamén poderían ser ofrecidas por xente doutra calquera condición:

Miña Virxe do Xurés, ten o tellado de vidro, que llo dou un mariñeiro que andaba no mar perdido,

333 mostra de ofrecemento realizado nun momento de perigo, ou:

Miña Virxen de Aguasantas ten unha anda de vidro, que lla dou un mariñeiro por devoción que lle tiña33, claro exemplo de oferta devocional froito dun sometemento á súa protección durante to- do o ano.

33 FRAGUAS Y FRAGUAS, Antonio: “La Virgen en el cancionero...”, op. cit., pp. 77 e 78.

334 LENDA E POESÍA POPULAR NAS NOSAS RÍAS, NO NOSO MAR

Antonio Fraguas Fraguas

A costa do mar de Galicia ten 1 195 km. Imos facer un paseo polas rías; a ría é a entrada do mar na terra seguindo o rumbo que lle sinala un río. Non sabémo-la súa orixe. O primeiro que se ocupou delas foi un alemán, Von Richtofen (1886); para el son “unha transgresión mariña que invadiu un relevo preexistente xerado pola acción flu- vial, e a costa das rías é unha costa transversal”. Para Schurtz (1902) a orixe das rías es- tá nos movementos corticais da costa de Galicia. Para Scheu (1913) foron movementos epiroxénicos positivos e negativos. Para Lautensach teñen unha orixe fluvial e trátase de vales anegados polo mar. Para Carlé (1947) foron movementos epiroxénicos que le- varían a un levantamento xeral de Galicia, a cal fragmentada en bloques potenciaría pe- quenos escorrementos dos límites entre os distintos bloques. O primeiro investigador galego que traballa sobre ellas foi Torre Enciso, que as clasifica en Rías Altas, Rías Centrais e Rías Baixas, relacionándoas con tres bloques di- ferenciados: bloque montañoso setentrional, bloque penechaira galega e bloque monta- ñoso sur-occidental. Mesching valora positivamente a baixada do nivel do mar durante o Cuaternario xunto cun levantamento lento do relevo galaico durante este período. Despois, os tra- ballos de Pannekock, Nonn, Pérez Alberti e ata Wegener resumen que foi durante o Eo- ceno cando se orixinaron as rías e as fosas tectónicas de Galicia e que durante a fase fi- nal, denominada a postoroxénica, tivo lugar unha subsidencia rexional progresiva do bordo continental, que ocasionou a inmersión da plataforma continental e das rías. A ciencia non fai máis que dar un parecer científico pero témo-lo saber lendario, que sabe moi ben a orixe das rías: Estaba Deus ordenando as terras e puxo un bo pu- ñado de terra para face-la Península Ibérica, colocouno moi ben posto, pero estaba acu- gulado e para mellora-la forma, Deus, coa man aberta, deulle dúas palmadas e quedou a planicie feita. Faltaba a esquina do Noroeste e colleu un puñado de terra mollada, apertouna un pouco, pousouna e quedaron as rías do oeste feitas. Quedaba falto o bor- do do norte e para rematar colleu unha pouca terra e apertouna, quedando ó pousala as Rías Altas; por se-lo dedo pequeño, o do río Eo, moi curtiño, para alongalo, coa man dereita aberta e simulando un corte na terra mollada, marcou o lugar para o río en liña recta. A orixe das rías é a obra directa de Deus. E preguntamos a nós mesmos: ¿Está re- matado o proceso formativo? Temos oído moitas veces a lenda do milagre de San Gonzalo. Acercábase a Ri- badeo unha escuadra numerosa con ánimo de entrar na vila. Foron pedirlle a San Gon-

335 zalo, que estaba rezando na igrexa de San Martiño, e o santo saíu coa xente en rogati- va e, dende o camiño por onde ían, vían a loita no mar. San Gonzalo axeonllábase e o mesmo facían tódolos orantes que acompañaban ó Cristo en rogativa. En cada parada do Santo ía a pique un barco inimigo. Nun momento o sancristán que levaba o farol grande alumeando con vela dixo: - Xa só quedan dous. E xa fuxían. San Gonzalo vol- veu axeonllarse e rezou para que chegasen sans e salvos ó seu porto para que informa- sen de como e onde quedaban os compañeiros. Hai tamén lenda e misterio na orixe de varios ríos:

OS RÍOS ERAN NINFAS; TRES RÍOS: MASMA, LANDROVE E XUBIA As tres ninfas gardaban un segredo. Un misterioso poder de encanto amoroso e fortuna como posuidora dun tesouro e dun grandioso palacio para morada. Sería o pre- mio. Gañaría a que chegara primeiro ó mar, onde está sinalado un punto, habendo ou- tros nove ó longo do camiño. Camiñaron por carreiros e por penedos de monte ata che- gar ó lugar do nacente fluvial. Chegaron ó nacente con moito sono e, denantes de dor- mir, prometeron as tres dormir e a primeira que espertase chamaría ás outras e as tres collerían ó mesmo tempo o rumbo ó mar. A promesa está feita e quizais no seu interior había un principio de camiñar, de seguir un rumbo con atallos. Adormeceron. Espertou unha, era a primeira, as compañeiras dormían. Se non as chamaba faltaba á palabra dada pero gañaba camiño para chegar ó mar. Botouse a co- rrer sen que as compañeiras espertasen. Espertou a segunda, veu que faltaba a primeira e, coma ela, fuxiu correndo na procura do mar polo camiño para o río. Espertou a terceira, veu a traizón das compañeiras e con máis forza marcha con máis coraxe á conquista do tesouro por gañar, e chegou ó mar denantes que as compa- ñeiras; libre de prexuízos foi ela a gañadora. A ría de Foz está formada polo río Masma; e ó abrigo de Fazouro vai para-lo Ou- ro, que leva consigo o incalculable valor se puidera facerse un cambio: “Se a Frouxei- ra fose manteiga e o río Ouro viño mouro. ¿Quen podería con Valadouro?”. O castro de Fazouro, coma tódolos , ten a lenda das vigas de ouro e de alcatrán, que ó to- carlle queima nun círculo dunha legua. Non faltan nos museos obxectos como o torque máis grande de ouro, quizais procedente do castro de Fazouro. O río Landro ou Landrove fai a ría de Viveiro, a vila a onde teñen ansias por che- ga-los mariñeiros:

Vila de Viveiro alegre, ¿non virá un ventiño norte que pra viveiro nos leve?

Na cantiga popular está moi presente a graciosa voz no canto da serea:

336 Alá no medio do mar oín cantar a sirena; ¡válgame Dios que ben canta unha cousa tan pequena!

O canto atrae ós navegantes, pero aquí engaiólanos:

A sirena cando canta, canta no medio do mar, os mariñeiros dan volta sólo pola oír cantar.

O ilustre escritor Nicomedes Pastor Díaz y Corbelle titulou unha das súas obras La sirena del Norte, título que tamén tivo un xornal de Ribadeo. O poeta remataba con estes versos de despedida á serea o silencio do seu cantar:

No más oí de la gentil sirena el cántico divino, sinó el tumbo del mar sobre la arena y el ronco son del caracol marino.

Unha lembranza xeográfica:

Tocan o pandeiro en Bares, as ferriñas no Barqueiro e as nenas que o tocan sonche do val de Viveiro.

A ría do Barqueiro está feita polo río Sor. A vila do Barqueiro é unha das máis, quizais a máis fermosa do mar Cantábrico. Nesta zona do litoral, das cousas do mundo antigo aínda se conserva o crebaondas fenicio no porto de Bares. A ría de Ortigueira, formada polo río Mera, está comprendida entre as puntas do cabo Estaca de Bares e do cabo Ortegal, que termina en punta de frecha, e son as pun- tas máis setentrionais da Península Ibérica. O gracioso dito:

Santa Marta de Ortigueira a muller que come a nata non pode ter a manteiga.

337 Dende Ortegal a Cedeira o litoral está formado por altos acantilados con máis dun 80º de perpendicularidade. Nun entrante da costa, sen porto e sen praia, está San Andrés de Teixido, e no seu mar hai preto unha pedra que os romeiros van ver e coñe- cen co nome de “O Barco de San Andrés”, por ser, hai moitos séculos, o barco en que veu o santo. Os romeiros baixan dende o Santuario á fonte dos tres canos con pía chea de auga, onde botan a miga de pan como adiviñanza segundo nade ou afonda. Procuran leva-la herba namoradeira como di o cantar:

A herba de namorar, a herba namoradeira, a herba de namorar, lévocha na faltriqueira.

Segundo este verso a herba é para conquistar marido ou muller, é unha herba ca- sadeira. Frei Martín Sarmiento, que estivo aquí, preguntoulles a varios veciños e dé- ronlle o nome de herba empreñadeira, este nome cambia o significado, será herba pa- ra ter familia a que procuran os casados. É curiosa a viaxe da alma acompañada de dous familiares para cumpri-lo prometido por Noso Señor a San Andrés para que quedase aquí, pois “ou de vivos ou de mortos, todos te virán a ver”; poden vir en forma dun ani- mal. É curioso o relato de Castelao Un ollo de vidro: un pai faille o encargo ó fillo; mós- tralle un lagarto e dille que vai face-la viaxe nel a San Andrés de Teixido, cousa en que vai empregar moito tempo; e encárgalle que vixíe o seu esqueleto porque viu un veci- ño coxo e pode roubarlle unha perna. O cantar mostra o longo camiño que era preciso percorrer:

Meu glorioso San Andrés que estás no cabo do mundo; sólo por te ver, meu Santo, tres días hai que non durmo.

Pasamos Cedeira co seu río Condominas e imos arrimándonos a Ferrol pero pa- ramos na lagoa de Doniños, onde a lenda fixa unha cidade asolagada, unha das moitas Valverdes que se sitúan en Galicia e arredores. Isto supón unha viaxe por este lugar fei- ta pola Virxe co Neno, que foi maltratada polos veciños e soamente dous nenos a tratan ben, quizais a mesma familia dos nenos sería doutras crenzas. A cidade é asolagada por unha orde que dá a Virxe e tendo ó seu lado os que lle fixeron ben. A Virxe ordena: “Arrebírate Vila co de baixo para riba”, e no momento a Vila queda enterrada nun tre- mendo lamazal. Pasado tempo quedan descubertos restos de edificacións como ó pare- cer se teñen atopado na lagoa de Doniños, que está na parroquia do mesmo nome e no Concello de Ferrol. Chegamos á Coruña. Defendían a vella cidade os castelos de Santa Cruz, Santo Antón, e ten na cantiga popular o encanto da súa beleza:

338 Se me deran a escoller non sei o que escollería, se entrar na Coruña de noite ou entrar no ceo de día.

Tamén as cantoras do Burgo:

As rapaciñas do Burgo, vivan elas, vivan elas, que non as hai que millor canten debaixo destas estrelas.

Non falta nunca a escala de valores enxalzando unha e nun segundo plano outras:

En Redes hai boas mozas, en Ares hai a flor delas, en Mugardos refugallo, non hai quen case con ellas.

A pesca repartida coa especialidade de cada porto que expón con claridade:

Para parrochas en Redes, para sardiñas en Ares, para pulpos en Mugardos e na Graña calamares.

O fino humor ben medido cun paseo no tranvía, un medio de comunicación que non debería ser apartado en ningunha cidade:

Pasei por Santa Lucía, e montei no tranvía e vin a estación: dei a volta ó relleno e estaba Calero de moito bastón.

O mareo que pode padecerse polo mar da Marola, o paso que se valora en cal- quera viaxe amorosa:

Pasei o mar da Marola queridiña, por te ver, pasei o mar da Marola a piques de eu morrer.

339 O río Mero é o que forma a ría da Coruña, a ría mais estudiada por Torre Enci- so. A Torre de Hércules, un dos faros antigos dos que orientaban a navegación de ca- botaxe, debe considerarse símbolo da cidade. A poesía di quen foron os canteiros que a fixeron:

Esta torre fai mil anos que a fixeron os fenicios, mais parece que hai indicios de que é obra de romanos. Pois non foron os primeiros, nin os segundos. Aposto tíranos da duda. Aposto di: ¿quen foron? - Os canteiros.

Dende A Coruña a Fisterra o litoral comprende unha costa diferente, costa acan- tilada granítica de grandes penedos engarzados uns nos outros, figuran como pezas apa- rafusadas. Dixemos moitas veces que se lle dera o nome de Costa Brava, pero prefiren o que eles lle deron, Costa da Morte. A voz do Roncudo anuncia na parte norte a en- trada na ría de Corme e Laxe, ría formada polo río Anllóns; nas súas augas chegan a Ponteceso os sons das campás que tocan as saudades de Pondal. No monte de Corme está a Pedra da Serpe, moi semellante a outras que se en- contran en diferentes lugares de Galicia. Na parte alta do monte está a capela da Virxe, de moi grande tradición mariñeira. Un dos costumes das mulleres dos mariñeiros era a tella da capela. Para que cambiase da chuvia para o bo tempo dábanlle a volta a unha tella e para que cambie a dirección do vento colocaban a tella do xeito apetecido. Dous canteiros de Brantuas construíron aquí unha especie de torre para que sirva de base pa- ra unha imaxe do Sagrado Corazón de Xesús, en cumprimento dunha promesa. No cantigueiro popular figura a preocupación polo estado do mar:

Para ser bo mariñeiro hai que ser como os de Corme; que cando vén o mal tempo neste porto ninguén dorme.

Os veciños colleron moita froita, que era a carga dun barco que botou a pique un submarino alemán:

Guadalajara en Roncudo, México na Ferrateira: hei de levar os tomates cunha cestiña prá feira.

340 O amor require a visita á amada:

A Corme, patrón, a Corme, a Corme se pode ser; en Corme collín amores a Corme quero volver.

Unha visión da indumentaria da moza, que leva dous refaixos:

A Xuliana de Barizo vai para San Xulián; leva o refaixo marelo por enriba do de lan.

A vixilancia protectora da Virxe do Faro ós que pasan para o mar ou veñen do mar para ó porto:

Nosa Señora do Faro está no alto, fai que dorme mais Ela ben veu pasar ós mariñeiros de Corme.

Un diálogo dos mariñeiros de Corme coa Virxe do Carme:

A virxen do Carmen quérena levar os mozos de Corme para navegar. Ela xa lle dixo: Áiremos, iremos! nunha barca nova de corenta remos.

As duras inquietudes dos amores:

Son de Laxe, son de Laxe, teño os amores en Corme; o que ten amores lonxe non sei como sono dorme.

Navegamos un pouco rumbo sur e entramos na pequena ría de Camariñas, que ten como lindeiros: na parte norte o saínte Punta da Barca e no sur Cabo Vilán, famo- so polo mar bravo do que informa o Faro que está no seu cume. O comezo da ría está

341 en Ponte do Porto, onde desemboca o río Grande. Camariñas é un porto de mar de moi- ta importancia pesqueira pero Camariñas é coñecida en todo o mundo polos encaixes, traballo das mulleres de tal finura e elegancia que non ten rival. No encaixe traballan ta- mén as de Corme e quizais na aldea veciña. Na canción popular figura unha ameaza de venda:

A vila de Camariñas disque que a van vender; o que merque Camariñas, moito diñeiro ha de ter.

O inquedo padecer de amor:

Camariñas, Camariñas xa me vou camiñando por unha de Camariñas vou polo mundo penando.

Conserva costumes antigos como seca-lo peixe ó sol. Hai tempo no traballo das palilleiras había tamén pequenas festas populares, a son de canto e pandeireta. No mar bravo de Muxía está un dos grandes Santuarios da nosa terra: a Virxe da Barca, que ten a pedra abaladoira, agora rota. A min nunca me bailou. Era lugar de pro- cura de familia e a xente arrima as costas á Pedra dos Cadrís. A cantiga lembra a nega- tiva ás pretensións de baile:

Veño da Virxe da Barca veño de abala-la pedra; abalei a máis pequena, a grande non quixo ela.

Rosalía describe as galas das mozas dos diferentes lugares que van á romaría.

É preciso pedir axuda para buscar unha importante peza do barco que caeu ó mar:

Na altura de Camariñas caeume o risón ó mar: rapaciñas de Muxía víndemo a levantar.

Chegamos ó cabo Fisterra. No abrigo da prolongación do monte está a vila, Fis- terra, a onde chegaban os peregrinos que viñan a Compostela e querían ve-lo cabo do mundo; para atendelos había un hospital de peregrinos. Houbo unha cidade: Duium,

342 que desapareceu din que asolagada; algunha vez pensamos se sería por un maremoto. No cabo está o faro a modo de palmatoria con potente luz e forte bramido, para cando o espeso neboeiro non deixa ve-la luz. O cantar eloxia a luz:

Voga Pepe, voga Pepe, voga Pepe, para terra, xa verás como che alumbra a farola de Fisterra.

Ó lado da capela de San Guillerme parece ser que había unha sepultura antropo- morfa, que usaban de cama os matrimonios que desexaban ter familia. Frei Martín Sar- miento denunciou o feito como escandaloso á autoridade eclesiástica, a sepultura rom- pérona e Frei Martín escribiu: “y se acabó todo”. Os ansiosos de familia ían pedirlle a San Guillerme que se obrara nos peticionarios un milagre. A devoción máis grande é o Santo Cristo, a canción popular indícao:

Veño da Virxe da Barca veño de abala-la pedra; agora veño a rezarche Santo Cristo de Fisterra.

A axuda cando se produce unha avaría:

Santo Cristo de Fisterra mándano-lo vento en popa, para pasar Touriñana que témo-la vela rota.

A imaxe é igual á de Ourense. A prolongación do cabo Fisterra, longo e estreito, cerra a ría ou abrigo de Cor- cubión, e na outra banda destaca O Pindo coa Moa a xeito de gorra a máis de 600 me- tros de altitude, onde estaba a grandiosa fervenza do Xallas no Ézaro, agora perdida, e onde recollemos notas dun misterioso palacio dunha moza. O tesouro está gardado, co- ma en todos estes palacios, con dous canos pechados cun testo de bronce; un ó abrilo mata, por iso ninguén vai busca-las riquezas; o palacio e a guapa moza esperan. En Car- nota está un dos hórreos máis grandes de Galicia; é moi grande a praia. As vilas de Cor- cubión e Cee, situadas na parte do norte, teñen un importante desenvolvemento. Tamén aquí a cantiga pide axuda para vence-lo vendaval:

Vendavaliño amoroso, vendavaliño, ponte quedo, deixa pasar meu irmán dos baixos de Corrubedo.

343 Pasado o Monte Louro, que é monte-illa, entramos na ría de Muros e Noia, que forma o río Tambre. Pero á ría van parar outros ríos de menos importancia. Penso que a nota máis singular é saber que Noia foi fundada por Noé e a arca parou no cume do Monte Louro ou Monte Ararat de Galicia. Dende alí soltou o corvo e non volveu, dese feito sae o dito: “Fixo ida de corvo”. Soltou a pomba e volveu axiña co ramiño de oli- veira para face-lo niño na arca. A copla ten a súa diversión:

Vexo Muros, vexo Noia, tamén vexo Corcubión, e vexo as nenas de Faro que andan ó mexilón.

Os de Noia son bos mozos, os de Muros baloqueiros, os de Fisterra morenos, os do Son bos mariñeiros.

Cando pasaban nun barco por diante da Creba, en lembranza á Virxe do mostei- riño, o patrón descubríase e tamén os mariñeiros, e dicía en voz alta:

Salve Señora que estamos na Creba. e rezaba unha Ave María, á que todos respondían.

Denantes de saír ó mar aberto témo-lo castro de Baroña e o faro de Corrubedo, que guía as xentes que navegan, pasean ou namoran co seu ollar largacío, e pasado Aguiño, magnífico porto, e Santa Uxía de Ribeira, entramos na ría de Arousa, formada polo río Ulla, que ten ás súas costas o núcleo montañoso do Barbanza, que a separa das rías de Muros e Noia. A ría ten nos comezos Rianxo e A Pobra. En Rianxo é mester o canto á Virxe de Guadalupe, o que máis voltas deu ó mundo enteiro no seu tempo:

A Virxen de Guadalupe cando veu para Rianxo a barquiña que a trouxo era de pau de laranxo.

Ondiñas veñen, ondiñas veñen, ondiñas veñen e van; non te embarques, rianxeira, que te vas a marear.

344 Como o canto:

Se vas a San Benitiño, non vaias ó de Paredes, que hai outro máis milagreiro no conventiño de Lérez.

A imaxe da Virxe de Guadalupe, de pedra, obra de Asorey, está colocada nun fer- moso recanto marítimo da vila, en Tanxil. Por ser lugar de cantores así o comenta a can- tiga popular:

Aprendéronme a cantar as meniñas de Rianxo; aprendéronme a cantar indo polo mar abaixo.

É sempre forte a retesía nos lugares en toda Galicia, como podemos ver:

Aí veñen as lanchas do xeito pescando sardiñas a eito, e van cara a banda do mar porque os de Rianxo non saben pescar.

A xeito de resposta:

Ondiñas veñen, ondiñas veñen e van, as lanchiñas de Rianxo gánanlle ás de Vilaxoán.

O eloxio da ría:

Pasei a ría de Arousa nunha lanchiña de vela; non vin cousa máis bonita nin penso volver a vela.

Para que impere a paz na ría:

Santo san Bartolomé está no medio da ría: dun lado ten a Rianxo do outro Vilagarcía.

345 Repetimos que os xeólogos consideran esta ría diferente na orixe ás outras. Ago- ra lembrémo-la escuadra que visitaba Vilagarcía:

¡Ai Sálvora! Vou ve-la ría que xa entrou a escuadra en Vilagarcía.

Agora Cambados coas saudades amorosas:

Cambados, vello Cambados, os mozos téñenche medo, van a ti co peito ledo e tornan enamorados.

E a xente de Cambados:

Polo mar vén un barquiño vamos ver que xente leva leva xente de Cambados que é xente de boa terra

As illas de Arousa e da Toxa, a praia da Lanzada co baño das nove ondas e can- do o vento forte sopraba do mar a voz das ondas oíase en Pontevedra. Denantes de sa- ír da ría o eloxio das vilas:

Non hai portos como o de Arousa vilas como elas non vin Vilaxoán e Vilanova Vilagarcía e Carril.

O grupo das illas de Ons, que co seu faro alumean a entrada na ría de Ponteve- dra, que vén a ela o río Lérez:

O Alba verte no Lérez, o Lérez verte no mar, sólo os meu suspiriños non sei a donde van dar.

O encontro amoroso no río:

Sempre te encontro lavando no río Lérez lixeiro; quen me dera ser o río onde ti lavas primeiro.

346 Tamén a laranxa amorosa:

Eu tirei unha laranxa de Marín a Portonovo, dentro daquela laranxa iba o meu corazón todo.

Lembranza do chafariz e de San Bertolameu o Vello:

Pontevedra é boa vila, dá de beber a quen pasa: a fonte na Ferrería San Bertolameu na plaza.

A navegación de Marín:

Para ser bon mariñeiro hai que nacer en Marín que de alí son os millores de cantos eu conocín.

Xa fun a Marín xa pasei o mar xa son mariñeiro xa sei navegar.

É curiosa a volta, ó parecer de Cuba ou de Filipinas, onde estiveron os que mo dixeron:

Xa fun a Marín xa o mar pasei xa veño de volta de servir ó rei.

A península do Morrazo separa as rías de Pontevedra e Vigo. Os portos de Ague- te, Bueu e Aldán. As illas Cíes están na entrada da ría e dentro as de San Simón e os portos: Cangas, Moaña, Redondela, Bouzas, Baiona.

O carballo do Galleiro heino de mandar cortar, cando vou pra Redondela tírame a vista do mar.

347 Polo mar abaixo vai, polo mar de Redondela, polo mar abaixo vai quen o meu corazón leva.

A volta do emigrante:

Vexo Vigo, vexo Cangas tamén vexo Redondela, vexo a Ponte de San Paio camiño da miña terra.

O movemento do porto:

Na ría de Vigo non se pode entrar con tanto xeiteiro que sal para o mar que vai para o mar a entrar e saír á ría de Vigo non se pode ir.

A ría de Vigo é a derradeira das rías baixas. De Baiona ata A Guarda xa non hai rías. E co medo ás ondas que asustaron a Mendiño, deixamos pacificamente o no- so mar.

348 A MUSEALIZACIÓN DO MUNDO DO MAR EN GALICIA: APROXIMACIÓN Ó SEU PROCESO

Francisco Fariña Busto

Unha parte importante da poboación galega vive en relación co mar, pero proba- blemente son poucos os galegos que teñen unha visión en profundidade do mar e da súa significación. Sen embargo, dende hai moito tempo os galegos percorren os camiños do mar, procuran a súa riqueza no peixe e no transporte e sofren os seus embates. A con- ciencia do que é o mar, da súa significación, de como andan nel os homes e como con- diciona a súa vida, as actividades que se articulan no seu contorno e como se desenvol- ve a vida das comunidades ribeirás que viven para e polo mar, ten unha certa tradición, e do estudio pasouse á colección dos obxectos e ó proceso de educación ó seu través, é dicir, ó proceso de musealización. Cando menos dende o século XI, aínda que poderiamos esculcar con detalle den- de moitos anos atrás, no tempo en que é organizada unha mariña polo bispo, logo arce- bispo de Compostela, don Diego Xelmírez para defensa das costas galegas dos ataques “piráticos” de normandos e sarracenos, as noticias sobre o mundo do mar son constan- tes, continuas e, moitas veces, épicas. E o mar convértese en tema poético, en campo de batalla e lugar de traballo. Os marineiros galegos coñecen a fondo os problemas da na- vegación, ensaian novas técnicas e desenvolven novos barcos e tamén novas artes de pesca que os levan á procura de novos caladoiros e novos rumbos e mundos. Pero non imos face-la historia e crónica do mundo do mar, senón asomarnos a outra realidade, á percepción e ó interese polo mundo do mar como fonte de coñece- mento e información, como colección de obxectos que serven para informar e formar ós relacionados con el e para tódolos demais cidadáns. Con todo, esa aproximación non inclúe un programa descritivo do que pode ser un museo do mar, da súa organización, articulación e potencial, que non é o caso, xa que a análise museolóxica dos posibles contidos, orientacións ou directrices funcionais dun museo, previamente definido o seu ambito de acción, desborda amplamente as posibilidades de seren abordadas no marco dunha intervención neste Simposio que hoxe nos reúne aquí, no Museo de Pontevedra, que hoxe nos acolle nesta singular lembranza de quen foi singular artífice do seu labor e o seu guieiro, don Xosé Filgueira Valverde. As primeiras informacións neste sentido, de organizar un coñecemento e uns da- tos para facer unha aproximación científica e informativa verbo do mundo do mar a tra- vés da recolección dos útiles, artes de pesca e modelos de embarcacións así como da información productiva, xorden no século XVIII da man do frade bieito, Fr. Martín Sar- miento, tamén nesta materia adiantado do seu tempo.

349 Na súa obra xorden en moitas ocasións reflexións verbo do mundo do mar en Ga- licia, relacionado tanto coas obrigas militares dos homes, como coas devesas reais -par- ques de materia prima para os barcos da armada-, reflexións sobre os problemas da es- caseza da pesca e de como deberían empregarse as distintas artes ou analiza-los costu- mes dos peixes en relación coas pesquerías, descrición das costas, dos útiles e da vida dos homes. Temas tratados en diferentes ocasións, sexa a propósito de atúns e alma- drabas, da pesca da sardiña, do cerco e dos “cataláns”, das súas viaxes a Galicia, etc.1 Na súa correspondencia2, sobre todo a que mantén con seu irmán, Francisco Javier, que desempeña un posto de mariña en Pontevedra, aparecen suxestións que fan pensar, en máis dunha ocasión, na proposta de crear un centro onde se informe e se recollan artes de pesca para coñece-lo seu e melloralos, é dicir, na creación dun primeiro museo do mar de Galicia, ende ben, cómpre dicir que é máis unha suxestión difusa que talmente expresada coa rotundidade coa que eu o interpreto, moi afastada doutras propostas ex- plícitas en relación coa flora, fauna e a descrición xeo-histórica de Galicia3. Indubidablemente, o vínculo entre recolección de obxectos, organización e in- formación ó seu través é o nó no traballo fundamental do museo, aínda que non se pre- sente baixo este nome concreto. Coidamos que son estas as primeiras propostas para a creación dun museo do mar en Galicia. E descubrimos dende o principio a relación nu- clear entre recolección de obxecto e educación do público como formula específica do museo, en relación cunha idea de progreso e avance que debe guia-lo funcionamento, que seguirá vixente ó longo do século XIX. A segunda etapa desenvólvese dentro deste marco de relación coa idea de progre- so no marco das sociedades eruditas e de promoción económica (as academias de fins do primeiro tercio do século, as sociedades de amigos do país, as comisións de monumen- tos) na liña do que se formulaba no século anterior, ata chegar á exposición específica dunha idea de recolección para formar unha colección coa idea xa, plenamente entendi- da e formulada, de crear un museo. A idea desta creación, dun Museo de Galicia, apare- ce xa nos finais do primeiro tercio do século XIX, acorde con certos movementos ro- mánticos que se producen en Europa nese período e dentro dese museo cóntase coa pre- sencia e atención ós aspectos relacionados coa pesca, a navegación e a armada.

1 Sobre a obra do insigne polígrafo pode verse J. Filgueira Valverde: Fray Martín Sarmiento (1695- 1772). Fundación Pedro Barrié de la Maza, Conde Fenosa, 1994. Tamén J. L. Pensado Tomé: El Padre Sar- miento; e J. Filgueira Valverde: Ideas y sistema de la Historia en el P. Sarmiento. Discurso de ingreso en la Real Academia de la Historia el 14 de junio de 1981. Respuesta del Excmo. Sr. D. Antonio Blanco Frei- jeiro. Pontevedra, 1981. Sobre os problemas pesqueiros relacionados coa súa obra F. López Capont (ed.): 1767. ORDENANZA DE PESCA que se debe observar en todos los puertos y Rías de Pontevedra. Ponte- vedra, Caixa de Aforros de Pontevedra, 1995. 2 Fr. Martín Sarmiento: Epistolario (disposto por X. Filgueira Valverde e M.ª Xesús Fortes Alén). San- tiago, Consello da Cultura Galega, 1995. Esp. carta 147. 3 Temas todos explícitos e ós que dedica “divagacións” extensas e pormenorizadas na súa obra. Cf. o Índice da súa producción en X. L. Pensado Tomé, unha visión máis superficial pero suxerente en Para achegármonos a Frei Martín Sarmiento. Santiago, Ed. Citania, 1994.

350 Evidentemente, esas propostas precisan dun soporte teórico de estudio e coñece- mento, que articule e oriente as propostas. Pasos específicos nesa liña coidamos que aparecen na obra de Paz Graells cando, na descrición das costas do departamento ma- rítimo de Ferrol, inclúe unha serie de datos que nos informan sobre facetas non sempre valoradas da actividade mariñeira. Atende as condicións de vida dos homes, da súa or- ganización social e dos instrumentos que se empregan, os barcos e as súas característi- cas, reflectidas mesmo en láminas que permitan a súa construcción4. Non só na obra de Paz Graells, tamén nunha publicación estatística, como é o Anuario de Pesca, aparecen informacións de clara orientación científica e de recollida de datos sobre facetas concretas do mundo do mar, sobre todo relacionado coas embar- cacións tradicionais, como é o caso da gamela da Guarda5. As propostas en relación coa musealización das actividades do mar, como das da terra e da actividade artesá, vincúlanse coas propostas de articulación dun Museo de Galicia, que, reunindo restos históricos, servirá tamén como expositor permanente e lu- gar de aprendizaxe para o futuro das técnicas, modos de producción e posibilidades de progreso e desenvolvemento6. Estas ideas aparecen reiteradamente nos manifestos que anuncian a celebración das exposicións rexionais ou nacionais ó longo de todo o sécu- lo e chegan tamén ata a grande Exposición de 1909. O seu soporte teórico, as propos- tas concretas de musealización e a idea central xa tivemos ocasión de analizala noutra ocasión polo que evitámo-lo seu pormenor7. Outra faceta do estudio está en relación coa actividade investigadora promovida pola Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra, que realiza un esforzo considerable, xa no

4 Mariano de la Paz Graells: Exploración científica de las costas del Departamento Martímo de Ferrol desde La Guardia hasta el límite... Madrid, 1870. 5 Anuario Estadístico de Pesca. Año 1859. Madrid, 1860. É un interesantísimo traballo, a penas citado, cun estudio pormenorizado das gamelas, que inclúe planos e outros aspectos da construcción, usos e apa- rellos. Existe un exemplar na Biblioteca da Real Academia Galega, na Coruña. Noutros anos estúdianse outras embarcacións. 6 Cf. a modo de exemplo “Testimonios y documentos. La Exposición agrícola, industrial y artística de Galicia en 1858”. Revista de Economía de Galicia, 5-6, set.-dec. 1958, 44-49 (Vigo, Galaxia). Tamén os manifestos en relación coa exposición de 1868 e os relacionados co “Dictamen presentado a la Sociedad Económica de Santiago acerca de la fundación del Museo Arqueológico de Galicia, siendo ponente de la Comisión don Bernardo Barreiro de V.V., director propietario de Galicia Diplomática”, Revista de la So- ciedad Económica de Amigos del País de Santiago, ano III, n.º 30, 30 de xuño de 1884. Ou incluso o Ma- nifiesto de la Exposición Regional Gallega de 1909, encabezado por don Antonio López Ferreiro. Santia- go, Tip. El Eco de Santiago, 1908, 4 p. 7 F. Fariña Busto: “A idea dun Museo de Galicia. Aproximación á historia dun Museo do Pobo Galego”. Grial (e.p.). Valoracións nesa liña aparece reflectidas tamén no folleto Museo do Pobo Galego. 10 anos de traballo. Santiago, MPG, 1986. Dende una perspectiva estrictamente arqueolóxica hai contribucións suxe- rentes en C. Llana, José Villaamil e Castro: Revista de Arqueología. Tamén N. Serrano Téllez: “El Museo municipal de Santiago de Compostela en el convento de Santo Domingo de Bonaval”, Boletín de ANABAD, 1/1995.

351 derradeiro tercio do século, para achegárno-la realidade social e organizativa das co- munidades mariñeiras do século XV e XVI como fenómeno histórico vinculado á his- toria da propia cidade de Pontevedra8. Finalmente, nesa liña de traballo de documenta- ción histórica, cómpre sinalar tamén os estudios sobre aspectos relacionados coa pesca de Rábago no marco dunha perspectiva máis ampla 9. Existe tamén unha corrente paralela que atende basicamente o mundo do mar en relación coa conquista de novos mundos e, sobre todo, da mariña militar, que nalgún momento conflúen, pero que parecen marchar por canles diferenciadas. En efecto, den- de o ámbito máis tradicional da mariña militar, no seu núceo de Ferrol, só se conside- ra a evolución histórica articulada sobre este suposto, as técnicas de navegación, arma- mento e modelismo naval. Non interesan, nin sequera neste período, as cuestións rela- cionadas coa antropoloxía social do que non sexa a elite considerada. As propostas definidas e os pasos dados no século anterior callan en realidades no primeiro tercio do século XX, unindo realizacións e estudios científicos. Por unha banda, os realizados por Benigno Rodríguez Santamaria10, que están na orixe das co- leccións, fondos e exposición do Museo Naval de Madrid, onde existe unha importan- te colección e exposición do mundo do mar de Galicia. Doutra banda porque na idea dos homes que promocionaban a idea dun museo de Galicia, diante da imposibilidade de conseguir un museo histórico unitario, xurdiu o proxecto dun museo antropolóxico, etnográfico como se dixo entón, galego que incluía o mundo do mar. Velaí as declaracións de principios de Vilar Ponte11, de Maciñeira12, de Bouza Brey13 nos varios artigos que nos xornais daquela creaban ambiente cultural e social. A realidade comezou a tomar corpo, paseniñamente, no seo do Seminario de Estudos Ga- legos, da man dos primeiros estudios da realidade mariñeira con criterios etnográficos14 e a realización de modelos de barcos e dos sistemas de pesca, pero todo o esforzo do Seminario encallou na realidade da Guerra Civil.

8 Colección de Documentos, Inscripciones y Monumentos para la Historia de Pontevedra. III. Orde- nanzas del Gremio de Mareantes y Cofradía do Corpo Santo. Pontevedra, 1904. 9 J. Díaz de Rábago: Obra completa. Santiago, 1900. Vol. V. 10 Benigno Rodríguez Santamaria: Diccionario ilustrado... de las artes de pesca, aparejos e instrumen- tos que se emplean para la pesca marítima en la costa Norte y Noroeste de España. Madrid, 1911. 11 As propostas de A. Villar Ponte publicadas no diario El Sol de Madrid, 1923. 12 Xa con motivo da Exposición Rexional Galega, don Federico Maciñeira Pardo de Lama lanzou en ar- tigos de prensa as súas propostas, parcialmente coincidentes coas dos propios promotores da Exposición: “Para la exposición regional de Santiago”, La Voz de Galicia, martes 10 nov. 1908. Especificamente no que agora indicamos: “Un museo-exposición”, La Voz de Galicia, 15 de abril 1915, “Aspectos regionales. In- sistiendo en los del Museo Etnográfico”, La Voz de Galicia, vernes 3 de xullo 1925, e “Aspectos regiona- les. Volviendo sobre lo del Museo Etnográfico”, La Voz de Galicia, mércores 13 de xaneiro de 1926. 13 F. Bouza Brey: “A creación do Museo de Galicia”, Faro de Vigo, domingo 25 out. 1923. Esta faceta da súa actividade non se recolle nas publicacións biográficas editadas con motivo do Día das Letras Galegas de 1994 que se lle dedicou. 14 “Notas para un cuestionario de Etnografía. Embarcacións”. Nós, ano XV, n.º 111 (1933), 49 ss. Cf. ta- mén X. Lorenzo: “As dornas do Porto do Son”, Nós, ano XVI, n.º 126-127 (1934), 109-116.

352 Das iniciativas que xorden nese anos finais da década dos 20 do presente século só unha iniciativa se mantén, o Museo Massó, directamente vinculado á tradición em- presarial familiar, reunindo unha importante colección, lamentablemente moi pouco co- ñecida e valorada fóra dos núcleos especializados. Esta colección reúne importantísi- mos fondos, tanto bibliográficos e documentais como propiamente navais, relacionados coa actividade propia da empresa (a pesca, as embarcacións usadas, salgadura e indus- tria conserveira derivada), tamén outra serie de materiais traídos doutras áreas, pero sempre relacionados co mar: fósiles, cunchas e diversos restos así como embarcacións. O museo, situado inicialmente nunha parte da instalación fabril de transforma- ción da praia de Bueu, xorde en 1928, trala visita de Marconi ás instalacións segundo contaba don José María Massó, quen traballou arreo no enriquecemento das coleccións e coidado das mesmas, realizando mesmo da súa man diversas maquetas coa recons- truccións de embarcacións históricas como as “naves sarcinarias” e “galeras” que man- dara construír Xelmírez15. As importantes e variadas coleccións reunidas, a súa posi- ción nun edificio fabril que podería servir de marco incomparable para a súa exposición e as posibilidades de ampliación existentes -parcialmente perdidas pola transformación da beira do mar en Bueu- facíano candidato a ser unha das máis grandes realidades mu- seográficas de Galicia. Infelizmente, logo da morte de don José María, unha serie de feitos relacionados coa marcha da empresa conserveira e pesqueira mantéñeno pecha- do e mesmo estivo a piques de desaparecer. Na actualidade, os fondos están sendo sis- tematicamente inventariados para transformarse nun novo museo de promoción públi- ca trala adquisición das coleccións pola Xunta de Galicia; existe un avanzado proxecto de instalación museográfica que descoñecemos pero existe o compromiso político de reinstalalo e mantelo na mesma vila de Bueu16. As circunstancias históricas marcan novos rumbos. Nos anos cuarenta declinan algunhas das iniciativas anteriores, debido a que estaban vinculadas con movementos políticos e culturais que non eran facilmente aceptables. Doutra parte, as novas direc- trices favorecen o desenvolvemento das aproximación imperiais ó mundo marítimo e cobran maior vigor iniciativas tendentes a facer unha presentación dos grandes buques

15 J. Mª. Masso y García-Figueroa: Barcos en Galicia de la prehistoria hasta hoy y del Miño al Finiste- rre. Pontevedra, 1982 (2ª ed. Pontevedra, 1992). 16 En efecto, dende 1989 xurdiron rumores da venda da colección ante os problemas que lle xurdiran á empresa conserveira e suscitouse a posibilidade do seu traslado a Vigo, onde se daban pasos para a crea- ción do Museo do Mar. Con todo, logo dun tempo de debate do que poden ser mostras os artigos de Juan Ferradanes Pousada: “ O Museo marítimo Massó en Bueu”, Faro de Vigo, 21 feb. 1993, ou ou a recensión dun debate aberto celebrado no mes de xuño seguinte baixo o título: “Filgueira se une al pueblo de Bueu en la lucha para la apertura del Museo Massó”, Faro de Vigo, 13 xuño 93. Posteriormente adquiriuno a Xunta de Galicia e fixose público o compromiso de mantelo en Bueu cunha nova instalación. “Portomeñe quiere convertir el Museo Massó en el complejo histórico naval de Galicia”, Faro de Vigo / El Correo Ga- llego, sábado 19 de marzo de 1994. Parece ser que está en curso a definición do proxecto museolóxico des- ta nova instalación.

353 de guerra a través de modelos e da presentación de elementos vinculados con esta for- ma de traballo no mar, que teñen o seu centro en instalacións da Armada17. Con todo, nalgúns museos, como no Museo de Pontevedra, que xorde en 1927, con carácter de museo histórico, a carón de iniciativas en relación coa gloria militar e a significación persoal dun persoeiro como don Casto Méndez Núñez, hai aproximacións tamén a facetas do mundo da pesca tradicional a través de útiles e pequenos dioramas18 e, paralelamente, o desenvolvemento dunha Cátedra de Alta Cultura Naval. Así mesmo, no Museo, e particularmente polo impulso de don Xosé Filgueira Valverde, a quen con este simposio recordamos e que tan coñecidas mostras de interese pola historia e polos temas do mar nos ofertou, mantense unha liña de investigación histórica importante en relación coa temática mariñeira. Velaquí, como xa se dixo, a Guía das Salas do Mar, pero sobre todo a súa obra Arquivo de Mareantes, onde se recolle unha serie de datos, aínda por explotar a fondo, en relación coa tradición, a vida e as características do mun- do do mar na historia galega dos séculos XV ó XVIII19. É evidente que o interese histórico polo mundo do mar abranguía novas iniciati- vas e expectativas. Os estudios históricos de carácter xeral, ou de embarcacións en par- ticular, inclúen capítulos que estudian facetas importantes relacionadas co ámbito gale- go. Non é o caso de facer aquí unha relación pormenorizada delas, pero sería imperdo- able non telas en conta e facer mención explícita da súa existencia. Moitas delas teñen, tamén coma no século pasado, a súa raigaña en acontecementos concretos de natureza comercial, as grandes feiras ou exposicións, que adoitan tamén incluír propostas e ex- posicións temporais, de tipo histórico e antropolóxico relacionadas co mundo do mar, como é o caso da Feria do Mar de Vigo, en 194520, primeira dunha serie que foi cre- cendo co paso do tempo ata chegar ás actuais World Fishings Exposition, e que tivo ou- tras manifestacións máis restrinxidas como a Feira Galimar, de Vilagarcía, pero con marcado interese polas mostras complementarias21. Outra iniciativa, posterior, tamén de impulso particular, que acabou recibindo un recoñecemento institucional pouco definido na práctica, é o Museo do Mar de Celeiro, xurdido da iniciativa de don Francisco María Rivera Casas, mestre en Celeiro, San Ci- brao, na comarca das mariñas lucenses, que dedicou parte do seu tempo a reunir unha

17 A súa existencia é coñecida pero o seu acceso é relativamente restrinxido, o que lles impide desenvol- ver unha acción museográfica eficaz. Sobre o de Ferrol pode verse “El Museo Naval de Ferrol muestra la evolución de la Armada española”, El Correo Gallego, 2 febreiro 1993; unha recensión na prensa en data recente El Correo Gallego, 16 xullo 1997. Tamén nalgúns números da Revista General de Marina existen artigos e datos diversos sobre as coleccións e as súas características. 18 X. Filgueira Valverde: “Las salas del Mar del Museo de Pontevedra”. El Museo de Pontevedra (EMP), Pontevedra. 19 X. Filgueira Valverde: Arquivo de mareantes. Pontevedra, Museo de Pontevedra, 1946. 20 Pabellón de los museos (fondos del Museo de Pontevedra y del Museo Massó). Catálogo-Guía. Vigo, 1945, 50 p. 21 Por exemplo a do ano 1989: Vid. La Voz de Galicia, luns 13 de novembro 1989.

354 interesante colección. Esa colección pasou a ter recoñecemento oficial ó te-lo apoio da Excma. Deputación Provincial de Lugo dende outubro de 1969. A colección ocupa unha ampla sala nun nobre edificio da vila de San Ciprián e cabe agrupala nas seguintes series, tal e como describe o seu fundador: Modelos arte- sanos de embarcacións tradicionais e algúns barcos de guerra; aparatos e obxectos re- lacionados coa navegación e equipamenteo dos buques, fauna marina -incluíndo cun- chas, corais, restos dos grandes mamíferos, algas e peixes disecados, etc.; fósiles mari- ños, traballos de artesanía mariñeira e aparellos, completándose cunha pequena e interesante biblioteca22. No mesmo 1969 acordouse a creación dun Museo de Artes e Costumes Popula- res do Mar en Combarro por Decreto do 25 de setembro. A súa finalidade era: “exhibir adecuadamente, además de las muestras representativas de la vida colectiva y pública y de la vida familiar de la Galicia costera, las distintas variedades de utensilios emplea- dos en las artes de pesca”23. Adquiriuse un edificio na propia vila, situado no conxunto histórico declarado, de traza singular pero pouco adaptado ás necesidades propias dun museo. De feito, o museo non chegou a entrar en servicio e a recollida das coleccións a penas comezou (as recollidas deberon pasar ó Museo de Pontevedra) pero a súa análise serviu para unha aproximación global ó tema dos museos de Galicia e unha proposta inicial de articula- ción dun museo do mar cun carácter máis participativo no que se incorporasen posibi- lidades de aprendizaxe, concentrado agora cara ó ocio e ó deporte24, abrindo novas perspectivas en relación cos problemas da dinámica museográfica. A pesar da disposi- ción legal, e quizais como consecuencia da inadecuada situación e falta de estudio pre- vio, o museo non se converteu en realidade e segue sendo unha serpe de verán25. Pouco despois proliferaban novos pulos no estudio da antropoloxía mariñeira e desa recolección sairán publicacións e estudios que axudan a configura-la base operati- va das máis novas propostas museográficas26.

22 F. M. Rivera Casas: “El Museo provincial del mar”. Lvcvs. Boletín Informativo. Excma. Deputación Provincial de Lugo, n.º 39, maio 1989, 50-51. 23 D. 2123/1969, do 16 de agosto (BOE n.º 284, 20 set. 1969). Art. 1º. Na mesma disposición ten intere- se, máis alá do organizativo e administrativo que se regula noutros puntos, o art. 4: “Los fondos del Mu- seo se constituirán: a) con los utensilios, artefactos, y aparejos de pesca utilizados tradicionalmente en Combarro y pueblos marineros de la costa gallega, cedidos por las Corporaciones locales o adquiridos ex- presamente a tal efecto; b) con los donativos, legados o depósitos de tales objetos que se realicen por ins- tituciones o particulares, españoles o extranjeros; c) por las obras de arte u objetos histórico-artísticos que se adquieran por cualquier título con destino al museo; y d) con aquellos documentos y reproducciones que por su calidad o poder educativo merezcan ser expuestos en el museo”. 24 F. Fariña: “El museo y la exposición. Problemas en torno al museo de Combarro”. Grial, 50, out-dec. 1975, 440-451. 25 Efectivamente, cada certo tempo retoma actualidade nos xornais o mencionado Museo, sen que as di- versas iniciativas formuladas conseguiran darlle o pulo preciso. Actualmente, o edificio é a sede da aso- ciación cultural A Solaina, que promove diversas actividades culturais na propia vila. 26 A publicación do volume monográfico de Xaquín Lorenzo: “Etnografía: Cultura material”, vol. III da Historia de Galicia editada en Bos Aires, con dirección de R. Otero Pedrayo en 1962 e a súa difusión entre

355 Evidentemente, o interese pola musealización do mundo do mar debería ir unido ós intereses económicos. Non foi así, non quero dicir con isto que non xurdiran inicia- tivas xa que como indiquei algunhas exposicións temporais e propostas de aproxima- ción museográfica apareceron no marco das Feiras, pero nin callaron en realidades nin, na práctica, a manifestación pública para a creación dun gran Museo do Mar de Gali- cia se evidenciou máis que nunha data relativamente recente, cando se comezou a ma- nifesta-lo ocaso dalgunas facetas moi significativas das actividades do mundo do mar para os galegos e a transformación acelerada doutras. Tampouco noutras circunstancias os proxectos, ardorosamente defendidos nos medios de comunicación, a prol da conservación de significativos barcos, como A Ga- latea, que fora buque-escola e que remataba o seu período de servicio útil na Mariña de guerra, alcanzaron o seu obxectivo e non se conseguiu convertelos en realidade (neste caso en museo flotante en Ferrol) que si foi posible noutros lugares27. A creación do Museo do Pobo Galego significou unha aldrabada importante no proceso de musealización do mundo do mar. As datas e as circunstancias favoreceron, sen dúbida, o seu desenvolvemento pero a decisión de comeza-la súa andaina coa aper- tura das salas do mar foron toda unha aposta dos que traballaban no seu impulso. Dentro do espírito e visión globalizadora do proxecto do Museo, o mundo do mar contemplábase como unha necesidade prioritaria, resultando unha das súas primeiras concrecións28. O antigo refectorio do convento de San Domingos foi elixido, polas sú- as dimensións, para acolle-la sala. Constrinxidos polo espacio que require a exhibición de materiais de tal envergadura, reuniuse unha mostra representativa das embarcacións máis peculiares de Galicia. A exposición das embarcacións compleméntase coas ma- quetas, as artes de pesca e marisqueo, namentres outros aspectos da vida mariñeira es- tán representados por debuxos, planos, fotografías de época e útiles de traballo diverso relacionados coa actividade. Todo ó servicio dunha concepción xeral que considera co- ma unha totalidade a cultura, entendida como un conxunto de respostas formalizadas perante as necesidades básicas, interaccionando cultura e historia, que desborda rapi- damente o concepto de museo como local acaparador e expositor de obxectos descon- textualizados.

os medios universitarios nos anos seguintes facilitaron o interese polo tema. A título de exemplo F. Calo Lourido: La cultura de un pueblo marinero: Porto do Son, Santiago, 1978; os estudios de tipo histórico-et- nográfico sobre embarcacións de Staffan Mörling, publicados anos despois pero realizados neses anos, ou os de F. Fariña e F. Alonso Romero, que comeza a súa publicación nesas mesmas datas ou algo anteriores. 27 Pode seguirse a polémica na prensa, La Voz de Galicia, 1981-82. Logo decidiuse o seu traslado a Se- villa e en data recente a prensa faise eco da súa utilización no porto inglés de Plymouth do citado Galatea. La Voz de Galicia, xullo de 1997. 28 O interese polo tema marca o feito xa indicado de ser unha das primeiras salas do Museo así como o tema escollido para inicia-los cadernos de divulgación e outras series de traballos como coloquios e sesións de traballo: F. Calo Lourido: As artes de pesca. Cadernos do Museo do Pobo Galego, 1. Santiago, 1980. O primeiro coloquio tivo como tema a Arqueoloxía naval do Noroeste, cfr.: Museo do Pobo Galego. Dez anos de traballo. 1977-1987. Santiago, 1987.

356 As actividades desbordaron o marco físico do Museo e recuperáronse diversas embarcacións en diversos puntos de Galicia e, ademais, activáronse os xermolos dou- tras iniciativas. Dende entón xurdiron novas iniciativas, moitas en relación coa actividade dos so- cios e patróns do Museo do Pobo Galego, e así, nos últimos tempos, calquera que siga a información dos diarios pode chegar a pensar que os museos de papel que neles se anuncian non van ter espacio suficiente no territorio de Galicia. Citareinos para que se vexa que non é esaxerada a miña afirmación. A carón do Museo do Mar de Vigo, que analizarei polo miúdo despois, contamos coas iniciativas de creación doutro museo do mar en Vigo, iniciativa da Zona Franca29, no Grove30, Corrubedo31, Ferrol, A Coruña, Baiona, etc.32, que non pasan, no que coñecemos, de ser expresión de bos desexos e, na miña particular opinión, expresión dos celos comarcais ou persoais dalgúns políticos que non saben do que falan. Nesta visión panorámica e a vista de paxaro da problemática do proceso de mu- sealización do mundo do mar en Galicia, parece conveniente aborda-lo proxecto máis coñecido e publicitado: o Museo do Mar de Galicia, en Vigo. Xurdiu a súa proposta, no que eu coñezo, dun estudio preliminar elaborado por don Fernando Alonso Romero, que converteu en propio a Asociación de Oficiais da Ma- riña Mercante da Provincia de Pontevedra, en 1982, ofrecéndolle a iniciativa ó Excmo. Concello de Vigo, que fervorosamente o acolleu e tentou darlle pulo en diferentes oca- sións, con iniciativas e acordos sucesivos que ofrecen altibaixos. Así, despois desta pri- meira iniciativa, un novo pulo dáse en 1988 coa decisión de emprega-lo antigo mata- doiro de Alcabre como sede do Museo, elaborándose un proxecto arquitectónico do téc- nico don Luis Felipe Comesaña Arribas e pouco despois oriéntase un anteproxecto museográfico, cun informe inicial, que non ten continuidade33. Paralelamente analí- zanse as potenciais coleccións para arrancar, actividade que se realiza co apoio da Xun- ta de Galicia mediante a creación dunha bolsa de traballo para a realización dun inven- tario de coleccións existentes e potencialmente incorporables no proxecto. O parón de- rivado dun cambio de goberno na Xunta de Galicia, única administración capaz de articula-lo apoio económico para darlle viabilidade ó proxecto, retardou a iniciativa, aínda que nun primeiro momento se lle dese continuidade, retomándose en 1993 con

29 Faro de Vigo, 27 febreiro 1996: “El nuevo museo de la zona Franca ocupará todo el edificio de la Es- tación marítima”. 30 Inicialmente previsto como museo, converteuse logo en acuario e centro de experimentación e obser- vación marítima. 31 El Correo Gallego, 11 agosto 1994. Proposta para converte-lo faro de Corrubedo en “museo do mar”. 32 Faro de Vigo, 4 agosto 1994: “El Concello de Baiona proyecta habilitar la finca de Carvajal para el Mu- seo del mar”. Máis recentemente: Faro de Vigo, 4 xullo 1997: “El Plan de excelencia turística de Baiona incluye la creación de un museo etnográfico”. 33 F. Fariña Busto: “Informe preliminar para un programa museolóxico do Museo do mar de Vigo”. 1990. 15 p. mecanografadas.

357 novas perspectivas. En efecto, encárgaselle un novo proxecto arquitectónico a Aldo Rossi e César Portela e con motivo da súa presentación pública articúlase un Semina- rio técnico, que ten lugar en Baiona en febreiro de 1993 e no que se conclúe o interese de formular un programa museolóxico definido que se acomode ó edificio proxectado (incluíndose as modificacións pertinentes) e poida ser realizable. Logo o asunto decaeu e en datas recentes novos compromisos políticos do actual equipo xestor da Conselle- ría de Cultura e Comunicación Social parecen darlle novos azos34, aínda que transco- rridos algúns meses parece apostarse pola apertura dun centro multimedia, afastado do que, coidamos, debe ser un museo35; en calquera caso saudariámo-la súa realidade con entusiamo. Finalmente, dende outra perspectiva, cómpre sinalar actuacións non sempre es- trictamente vinculadas a propostas de museos; que, o mesmo que o emprego das novas tecnoloxías, teñen unha certa importancia cara á definición de actuacións muselóxicas. Refírome, por exemplo, á creación dunhas Escolas-Taller de carpinteiros de ribeira, co- mo a de Marín, iniciativa que tivo unha incidencia notable nos procesos de recupera- ción de información e no desenvolvemento de novas perspectivas para as embarcacións tradicionais, producíndose un proceso de recuperación, nalgún caso moi notorio, como é o coñecido da dorna, que cobre agora novas e espectaculares singraduras como aínda non hai moitos días tivemos ocasión de ver no Grove e na Illa de Arousa36. Outro tan- to podemos dicir das “aulas de didáctica” do mar, que cumpren tamén unha xenerosa entrega de iniciación e respecto polas tradicións mariñeiras37.

34 “El Museo del mar de Galicia”. Faro de Vigo, domingo 15 decembro 1996. Editorial. 35 Declaracións nos xornais do Conselleiro de Cultura e Comunicación Social, Sr. Pérez Varela con mo- tivo da súa visita a Vigo: El Correo Gallego, 6 e 14 xuño de 1997; Faro de Vigo, ídem. Das declaracións dedúcese que a nova orientación do Centro parece dirixida non tanto a definir un mu- seo senón un parque temático, con poucos ou ningún obxecto e moita aplicación tecnolóxica suxeridora de posibilidades en realidade virtual. Un museo, como expresa tanto a definición xeralmente aceptada, que é a acordada polo ICOM, como as disposicións legais reguladoras da materia (Lei 16/1985, do 20 de xu- ño, do Patrimonio Histórico Español; Lei 7/1995, do 7 de novembro, do Patrimonio Cultural de Galicia), contempla a presencia de obxectos como medio de aproximación á educación pública xeral e uns fins aso- ciados como son a investigación, conservación e exposición sistemáticas dos obxectos, o que non exclúe a utilización de todos aqueles elementos de información complementarios precisos para o bo fin da edu- cación mediante a comprensión funcional, e, dende logo, certos elementos como a utilización de simula- dores, ordenadores e sistemas de apoio informáticos ou de realidade virtual son poderosos instrumentos que se poden empregar con este fin, pero sen esquece-lo feito instrumental e non por seren un fin en si mesmos. 36 Dende hai algúns anos xa, pero recentemente a celebración do III Encontro de Embarcacións Tradicio- nais deu a oportunidade de ver navegando a diversas embarcacións tradicionais, as máis delas recuperadas pola iniciativa de grupos vinculados ás aulas citadas, que se suman ás iniciativas do I Encontro de Ribeira en 1993 e o II en Coruxo en 1995. Cf. as publicacións editadas con motivo dos encontros: “III Encontro de embarcacións tradicionais”. Revista de Cultura Marítima. Galicia-97. O Grove 3, 4 e 5 de xullo. 37 A modo de exemplo as iniciativas do Grupo Mascato ou o recente lanzamento pola Asociación Cultu- ral Lagareu por Barlovento da revista RELINGA. Revista de cultura e actividades mariñeiras tradicionais. N.º 1, primavera 1997.

358 E como remate, unha perspectiva sobre outra dinámica recentemente xurdida en Galicia e que garda estreita relación coa musealización -a propia definición de museo promovida polo ICOM outórgalle esa categoría- do mundo do mar, o fenómeno dos acuarios. Amais do deseñado case como tal no proxecto do Museo de Mar de Vigo de Rossi/Portela, xa citado, recollendo ecos do proxectado por Portela en Vilagarcía, xor- den recentemente varias propostas nesta liña: o do Grove, aberto ó público o pasado mes de abril38, a Casa dos Peixes da Coruña39, os proxectados en Corme e, finalmen- te, un de augas interiores en Allariz, lonxe do mar e orientado ó mundo piscícola de au- ga doce40, nunha desas secuencias que se poderían definir como xa alguén titulou: “La locura de los acuarios de Galicia”41. En resumo, moitas iniciativas, sucesivas no tempo e probablemente complemen- tarias entre si, nas que non houbo, nin hai, coordinación, nin delimitación de obxecti- vos, nin definición dos esforzos, o que as converteu en non natas ou deficientemente formuladas, o que as fai merecentes de atención teórica e dun serio estudio de recon- versión e relanzamento para que, cando menos aquelas que son precisas, cumpran a mi- sión que lles é propia ós museos: a educación social a través das coleccións. E tamén resalta-la necesidade de articular seriamente as posibles ofertas existentes dándolles continuidade e solvencia para convertelas en realidade social eficaz.

38 Faro de Vigo, 30 abril 97. 39 El País, 21 maio 97. 40 Faro de Vigo, 23 maio 97. 41 Rogelio Seijo: “La locura de los acuarios en Galicia”, El Correo Gallego, 9 feb. 97, p. 22.

359 CORRECCIÓN DE ERROS

Nas páxinas 78-79 os planos das velas, que aparecen en posición horizontal, tiñan que figurar en posición vertical.

ESPAÑA, LA CORUÑA ESPAÑA LA CORUÑA CORRUBEDO FINISTERRE DORNA VILL. 1-2 544 “MARIA” DE DOS TONELADAS LANCHA CO 5-F-1011 “GITANILLA” CONSTRUIDO EN 1942 POR JOSE FRAGA PEREZ, EN CASTIÑEIRAS (LA CORUÑA)

STAFFAN MÖRLING, 1966 STAFFAN MÖRLING, 1966

VELA: Vela Sup. 21,60 m2 Esta es la vela de una lancha xeiteira de Finiste- En esta vela de una dorna de Corrubedo el repi- rre. El repique es la esquina arriba a la derecha. que es grande, notablemente superior a los 90o. Es pequeño, de 90o o algo menos. En conse- La relinga de barlovento es, por ello, llamativa- cuencia, la relinga de barlovento resulta muy mente más corta que en la lancha de Finisterre. larga y le da a la vela un aspecto peculiar.