AIDA dyrektor naczelny Tomasz Bęben dyrektor artystyczny Paweł Przytocki chórmistrz, szef chóru Dawid Ber

dyrektor generalny Peter Gelb honorowy dyrektor muzyczny James Levine dyrektor muzyczny Yannick Nézet-Séguin główny dyrygent Fabio Luisi 2.

Anna Netrebko jako . Fot. Marty Sohl/Metropolitan Opera

Prapremiera w Operze w Kairze – 24 grudnia 1871 roku Premiera niniejszej inscenizacji w The Metropolitan Opera w Nowym Jorku – 12 sierpnia 1988 roku Transmisja z The Metropolitan Opera w Nowym Jorku – 6 października 2018 roku Przedstawienie trwa ok. 3 godzin 40 minut, z dwiema przerwami Przedstawienie w języku włoskim z napisami w języku polskim Giuseppe Verdi Aida 3.

AIDA

OPERA W CZTERECH AKTACH LIBRETTO: ANTONIO GHISLANZONI wg AUGUSTE’A MARIETTE’A

OSOBY Aida sopran Amneris mezzosopran Radames tenor Amonasro baryton Faraon bas

REALIZATORZY reżyseria Sonja Frisell scenografia Gianni Quaranta kostiumy Dada Saligeri światło Gil Wechsler choreografia Alexei Ratmansky

OBSADA Aida Anna Netrebko Amneris Anita Rachvelishvili Radames Aleksandrs Antoņenko Amonasro Quinn Kelsey Faraon Ryan Speedo Green

soliści, chór, balet i orkiestra The Metropolitan Opera dyrygent Nicola Luisotti

AKCJA ROZGRYWA SIĘ W EGIPCIE PODCZAS PANOWANIA FARAONÓW 4.

NICOLA LUISOTTI DYRYGENT Światowej sławy dyrygent operowy – dyrektorem muzycznym Teatro San Carlo i koncertowy. W latach 2009-2018 dyrektor w Neapolu. Występuje w Wiedeńskiej Ope- muzyczny Opery w San Francisco, z którą jest rze Państwowej, Teatro Alla Scala, weneckiej związany od 2005 r. Za doskonałość artystycz- La Fenice, Teatro Comunale w Bolonii, operach ną otrzymał medal tej Opery. Jest także drugim we Frankfurcie, Stuttgarcie, Dreźnie, Walencji, dyrygentem w Teatro Real w Madrycie. Karierę Los Angeles, Toronto, Tokio i innych. Otrzy- dyrygencką rozpoczął jako kierownik chóru mał 39. Nagrodę Premio Puccini w związku w weneckim teatrze La Fenice. W La Scali asy- z setną rocznicą wystawienia opery Dziewczy- stował wybitnym dyrygentom: Riccardo Mutie- na z Dzikiego Zachodu w Metropolitan Opera. mu i Lorinowi Maazelowi. Pierwszą operą, którą W rozpoczynającym się sezonie w tym teatrze zadyrygował, był G. Verdiego w 2000 r. zadyryguje przedstawieniami Aidy, Traviaty w teatrze w Trieście. W latach 2009–2012 i Rigoletta. Ma też w planach szereg koncertów, Luisotti był głównym dyrygentem gościnnym m.in. IX Symfonię L. van Beethovena w Narodo- orkiestry symfonicznej w Tokio, następnie wym Audytorium Muzycznym w Madrycie.

ANNA NETREBKO AIDA (SOPRAN) Rosyjska sopranistka, urodzona w 1971 r. sewilskim G. Rossiniego, Paminy w Czaro- Porównuje się ją z Marią Callas. Jako jedyna dziejskim flecie W.A. Mozarta i in. Oklaskuje śpiewaczka w dziejach Metropolitan Opera trzy ją publiczność najlepszych scen operowych razy z rzędu otwierała nowy sezon. Studiowa- świata. W Metropolitan Opera wystąpiła po ła w konserwatorium w Sankt Petersburgu. raz pierwszy w 2002 r. jako Natasza w operze Jej mentorem był Walerij Giergiew. Jest laure- Wojna i pokój S. Prokofiewa. W latach 2003 atką głównych nagród na konkursach wokal- i 2004 została uznana za najlepszą śpiewaczkę nych im. Glinki w Moskwie oraz im. Rimskiego- w dorocznym plebiscycie austriackiego wydaw- -Korsakowa w Petersburgu. Zadebiutowała nictwa Festspiele głosami krytyków operowych, w 1994 r. w Teatrze Maryjskim w roli Zuzanny menedżerów, muzyków i widzów z całej Europy. w Weselu Figara W.A. Mozarta. Ma w reper- W 2014 r. zaśpiewała hymn olimpijski podczas tuarze niemal wszystkie dzieła kompozytorów ceremonii otwarcia Zimowych Igrzysk Olimpij- rosyjskich, a także partie tytułowe w operach skich w Soczi. Angażuje się w akcje charyta- Łucja z Lammermooru G. Donizettiego, Luna- tywne, np. przekazała 19 tys. dolarów dla opery tyczka V. Belliniego, partie Rozyny w Cyruliku w Doniecku. Od 2006 r. jest obywatelką Austrii.

ANITA RACHVELISHVILI AMNERIS (MEZZOSOPRAN) Gruzinka, absolwentka Konserwatorium (ponownie z J. Kaufmannem), San Francisco w Tbilisi, uhonorowana Nagrodzą im. P. Bur- Opera oraz Seattle Opera. Sukcesem był także chuladze, uczestniczka programu dla młodych jej występ w Carnegie Hall w koncertowym artystów przy Teatro alla Scala. Od czasu wy- wykonaniu Adriany Lecouvreur F. Cilei obok stępu w roli Carmen w przedstawieniu inaugu- A. Gheorghiu i J. Kaufmanna. Jej repertuar rującym sezon w tym teatrze (2009, partnero- obejmuje również partie: Adalgisy w Normie wał jej J. Kaufmann, dyrygował D. Barenboim) V. Belliniego, Maryny Mniszchówny w Bory- uważana jest za jedną z najwybitniejszych sie Godunowie M. Musorgskiego, Charlotty współczesnych wykonawczyń tej partii. W roli w Wertherze J. Masseneta, Liubaszy w Carskiej Carmen wystąpiła później w Canadian Opera narzeczonej M. Rimskiego-Korsakowa, Dalili Company w Toronto, Staatsoper w Berlinie oraz w Samsonie i Dalili C. Saint-Saënsa, Dulcynei Arena di Verona (partnerował jej M. Álvarez), w Don Kichocie J. Masseneta i Konczakówny w Metropolitan Opera (z R. Alagną w roli Don w Kniaziu Igorze A. Borodina. José), Bayerische Staatsoper w Monachium Giuseppe Verdi Aida 5.

ALEKSANDRS ANTOŅENKO RADAMES (TENOR) Łotysz. Jego karierę zapoczątkowały laury: no w Simonie Boccanegrze, Alfred w Traviacie) Paul Sakss Prize w 2002 r. oraz Wielka i rosyjskich kompozytorów (Herman w Damie Łotewska Nagroda Muzyczna w 2004 r. pikowej P. Czajkowskiego, Siergiej w Lady Na deskach Met zadebiutował w 2009 r. jako Makbet mceńskiego powiatu D. Szostakowicza). Książę w Rusałce A. Dvořáka. Na tej scenie Występował m.in. w Royal Opera House Covent zaśpiewał też partię Grigoriego w Borysie Garden w Londynie, Semperoper w Dreźnie, Godunowie M. Musorgskiego, Pollione w Normie Deutsche Oper w Berlinie, Arena di Verona. V. Belliniego, Don Joségo w Carmen G. Bizeta, Bierze udział w festiwalach, m.in. w Baden- Kalafa w Turandot G. Pucciniego oraz tytuło- -Baden i w Salzburgu (partia Otella w spektaklu wą w Otellu G. Verdiego na otwarcie sezonu pod batutą Riccarda Mutiego). Jest laureatem 2015/2016. Jego repertuar obejmuje głównie wielu nagród, w tym austriackiej Grand Prix partie z oper G. Pucciniego (Kawaler Des Grieux de la Culture 2014. Pod batutą Nicoli Luisottie- w Manon Lescaut, Cavaradossi w Tosce, Dick go wystąpił w 2013 r. w mediolańskim Teatro Johnson w Dziewczynie z Dzikiego Zachodu), alla Scala, kreując rolę Ismaela w Verdiowskim G. Verdiego (Radames w Aidzie, Gabriele Ador- .

QUINN KELSEY AMONASRO (BARYTON) Amerykanin, urodzony w Honolulu. Występuje repertuar oper włoskich, ale ma też w dorobku na najlepszych światowych scenach, takich jak: partie Melota w Tristanie i Izoldzie R. Wagnera Opera Liryczna w Chicago, Opera Paryska, czy tytułową w Don Giovannim W.A. Mozarta. Norweska Opera Narodowa, opery w San Fran- Artysta występuje także w koncertach i re- cisco, Santa Fe, Rzymie, Frankfurcie, Deutsche citalach w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Oper w Berlinie i in. W The Metropolitan Opera Brytanii, Niemczech i Norwegii. Ma w reper- po raz pierwszy wystąpił w 2008 r. jako Schau- tuarze m.in. IX Symfonię L. van Beethovena, nard w Cyganerii G. Pucciniego. Na tej scenie VIII Symfonię G. Mahlera, Carmina Burana C. oklaskiwano go też w rolach Marcella w tym Orffa oraz Stabat Mater K. Szymanowskiego. samym dziele, Monterone w Rigoletcie, Ger- Ukończył Uniwersytet Hawajski. Reprezentował monta w Traviacie, hrabiego Di Luny w Truba- Stany Zjednoczone w konkursie BBC Cardiff of durze G. Verdiego, Petera w Jasiu i Małgosi the World w 2005 r. Jest laureatem nagrody E. Humperdincka oraz Enrica w Łucji z Lam- Beverly Sills, przyznawanej młodym artystom merooru G. Donizettiego. Wykonuje głównie w Metropolitan Opera.

SONJA FRISELL REŻYSERIA Angielska reżyser, laureatka nagrody Emmy. Opera Paryska i wiele innych. Wyreżyserowa- Studiowała fortepian i grę aktorską w Guidhall ła m.in. Salome, Don Carlosa, Kopciuszka, Bal School of Music and Drama w Londynie. Była maskowy, Moc przeznaczenia, Czarodziejski flet, uczennicą słynnego reżysera Karla Eberta. Eugeniusza Oniegina. W Met zadebiutowała Przez wiele lat pracowała jako asystentka jako asystentka reżysera w przedstawieniu reżysera w mediolańskiej La Scali. W latach Włoszki w Algierze w 1981 r., w którym współ- 80. zaczęła tworzyć własne inscenizacje. pracowała z reżyserem Jeanem-Pierrem Zaliczana jest do najwybitniejszych współcze- Ponnelle. W 1988 r. wyreżyserowała w tym snych reżyserów scenicznych. Przygotowywała teatrze Verdiowską Aidę, która to insceniza- inscenizacje dla najważniejszych europejskich cja jest w repertuarze do dziś. Za telewizyjną i amerykańskich teatrów operowych, takich jak: transmisję Aidy z Metropolitan Opera w 1990 r. Metropolitan Opera, Opera Liryczna w Chicago, otrzymała nagrodę Emmy. Frisell podkreśla, Opera w San Francisco, londyński Covent Gar- że w pracy reżyserskiej punktem wyjścia jest den, brukselski Theatre de la Monnaie, Teatro dla niej tekst dramatyczny i muzyczny. Colon w Buenos Aires, Teatro Regio w Turynie, 6.

TYSIĄC DWIEŚCIE RAZY. MOŻE NAWET WIĘCEJ

Kampania egipska Napoleona Z drugiej strony zetknięcie się Bonaparte (1798–1801) pod mieszkańców Egiptu z cywilizacją względem militarnym zakończyła europejską w jej najlepszym się niepowodzeniem. Pod innymi wydaniu zapoczątkowało przemiany względami jednak jej doniosłe światopoglądowe w świecie znaczenie nie straciło aktualności muzułmańskim. Sprzyjało im po dzień dzisiejszy. objęcie władzy w Egipcie (1805) przez światłego Muhammada Egipt, pozostający prowincją Ali, założyciela dynastii panującej rozległego Imperium Osmańskiego, w tym kraju do roku 1914. Choć był krainą niemal nieznaną. podporządkowany sułtanowi, Echa jego wielkiej przeszłości, Muhamad Ali Pasza jako wicekról błąkające się w pismach autorów Egiptu zachowuje znaczną starożytnych, relacje kilku niezależność zarówno w polityce misjonarzy i podróżników oraz wewnętrznej, jak w otwarciu się przywożone przez nich materialne na Europę. W roku 1826 do Francji ślady minionej kultury budziły przybywa na studia liczna grupa w Europie spore zainteresowanie. młodych Egipcjan; dziesięć lat Bonaparte, wyruszając do Egiptu, później następuje reaktywacja skłonił więc do uczestnictwa w tej Instytutu Egipskiego – tym razem wyprawie liczne grono naukowców pod nazwą Towarzystwa Egipskiego, z różnych dziedzin, historyków, skupiającego ludzi nauki z Francji, artystów i pisarzy. Utworzyli oni Anglii i Niemiec. Placówka dąży m.in. w Kairze Instytut Egipski – placówkę do powstrzymania niekontrolowanych prowadzącą badania przeszłości wykopalisk i wywozu zabytków oraz tego kraju oraz działającą na rzecz otacza opieką istniejące już zbiory jego rozwoju. Niepowodzenia państwowe. Będą one zaczątkiem militarne wyprawy sprawiły, wielkiego muzeum sztuki egipskiej. że żywot Instytutu był krótki, Jego twórcą w roku 1858 zostanie lecz wyniki jego prac – imponujące: francuski egiptolog Auguste Mariette, dwudziestoczterotomowe dzieło powołany przez Saida Paszę Opisanie Egiptu, wydane w Paryżu na stanowisko konserwatora zabytków, na polecenie cesarza w latach stworzone specjalnie dla niego. 1809–1822, spowodowało we Francji i niebawem w niemal całej Europie Wykształcony w Paryżu Said Pasza, „odkrycie starożytnego Egiptu”. syn wielkiego Muhamada, położył Rozwiązanie przez Champolliona znaczne zasługi dla rozwoju Egiptu, (1822) zagadki pisma egipskiego, doprowadzając między innymi do hieroglifów, zainicjowało powstanie rozpoczęcia prac nad budową Kanału dziedziny nauki zwanej egiptologią. Sueskiego. Idea wykopania kanału Giuseppe Verdi Aida 7.

Scena z Aidy. Fot. Marty Sohl/Metropolitan Opera 8.

– drogi wodnej między Morzem honorarium w wysokości 150 tys. Śródziemnym a Morzem Czerwonym, franków oraz tematyka. O pierwszym powstała w czasach starożytnych. – wobec braku rzetelnych Odżyła w umyśle Napoleona, który przeliczników – można dziś powiedzieć pod koniec 1798 roku z eskortą tyle tylko, że było to bardzo dużo kilkuset żołnierzy odbył podróż pieniędzy. Drugi motyw świadczył do Suezu, by zapoznać się z terenem. o inteligencji autora propozycji. Minęło jednak sześćdziesiąt lat, zanim Ismail Pasza zdawał sobie sprawę, Ferdinand de Lesseps, pokonawszy że zainteresowanie jego krajem rozliczne trudności finansowe, dotyczy przede wszystkim Egiptu organizacyjne i polityczne rozpoczął starożytnego. Wielkie powodzenie tę wielką budowę. Trwała dziesięć poświęconej mu ekspozycji lat. Uroczyste otwarcie Kanału, na niedawnej Wystawie Światowej 17 listopada 1869 roku, z udziałem w Paryżu umocniło go w przekonaniu, dostojnych gości i obserwatorów że akcja tej opery powinna toczyć z niemal całej Europy, było wielkim się w świecie sfinksów i piramid. triumfem ówczesnej myśli technicznej Na prośbę króla najwybitniejszy oraz cywilizacyjnych ambicji znawca owej epoki, Auguste Mariette, władców tego kraju. ułożył dramatyczną opowieść o zwycięskim wodzu egipskim, Ismail Pasza, wicekról Egiptu w latach etiopskiej księżniczce w niewoli oraz 1863–1879, długo przygotowywał zazdrosnej córce faraona. Mariette się do tej uroczystości. Wykształcony przesłał swój tekst do Paryża, gdzie na Sorbonie i pełniący za młodu reżyser i dramatopisarz Charles różne funkcje dyplomatyczne, du Locle, niedawno pracujący mawiał z dumą: „Mój kraj nie z Verdim nad Don Carlosem, nadał jest już państwem afrykańskim”. opowiadaniu postać scenariusza, Dla zwiększenia prestiżu Egiptu, po czym przy najbliższej sposobności czerpiąc inspirację z trwającej przedstawił go kompozytorowi. budowy Opery Paryskiej, podjął Verdiego zainteresowały decyzję o zbudowaniu w Kairze dramatyczne i widowiskowe Opery Królewskiej. Jej inauguracja walory tematu. Ale na uroczystości 1 listopada 1869 roku była jedną związane z otwarciem Kanału nie z pierwszych imprez towarzyszących zdąży, zwłaszcza że przecież Antonio uroczystemu otwarciu Kanału Ghislanzoni musi jeszcze sporządzić Sueskiego. Wypadła mniej okazale, libretto, czyli poszczególne sceny niż to sobie Ismail Pasza wyobrażał, wypełnić dialogami, ariami, duetami, ponieważ Giuseppe Verdi (1813–1901), tekstami chóru itp. Ismail Pasza do którego zwrócono się z prośbą musiał się z tym pogodzić, datę o skomponowanie z tej okazji premiery wyznaczono na początek jakiegoś dzieła, początkowo nie był 1871 roku. Jednak odbyła się tą propozycją zainteresowany, a gdy ona dziesięć miesięcy później, później zmienił zdanie, było za mało 24 grudnia 1871 roku, ponieważ czasu. Na otwarcie Opery w Kairze w międzyczasie wybuchła wojna wystawiono więc . i Mariette, doglądający wykonania szczegółów scenografii, ugrzązł wraz Na zmianę stosunku kompozytora z dekoracjami w oblężonej przez do tej inicjatywy wpłynęły dwa motywy: Prusaków stolicy Francji. Giuseppe Verdi Aida 9.

Po raz pierwszy Verdi nie był obecny był utalentowanym dziedzicem na premierze swej opery. Aida miała stylu bel canto, toteż jego wczesne niebawem pojawić się na scenie utwory przypominają Rossiniego, Teatro alla Scala i kompozytor czuwał Donizettiego i Belliniego. Dzieła w Mediolanie nad przygotowaniem późniejsze – wraz z Aidą – są nadal tego przedstawienia. Dyrygent fascynujące pod względem samej Giovanni Bottesini, który go w Kairze tylko sztuki śpiewu, która jednak zastąpił, a także Antonietta nie jest już sztuką samą dla siebie, Anastasi-Pozzoni (Aida), Eleonora lecz zostaje podporządkowana Grossi (Amneris), Pietro Mongini wyrazowi dramatycznemu. Verdi (Radames) i pozostali wytrawni z okresu powstania Aidy jest też śpiewacy włoscy – odnieśli wielki coraz wybredniejszy co do wyboru sukces. Wyborowa publiczność, libretta, stając się utrapieniem przybyła głównie z Europy, z zapałem swych literackich współpracowników oklaskiwała też wspaniałe dekoracje, w rodzaju du Locle’a. Szuka tematu malowane pod egiptologicznym do wielkiego widowiska muzycznego nadzorem Auguste’a Mariette’a z chórami i baletem, w stylu przez najlepszych paryskich malarzy francuskiej grand opéra. Możliwe, teatralnych. Najchłodniej wyrażano że bierze pod uwagę ewentualne się… o muzyce. otwarcie budowanej już od 1861 roku Opery Paryskiej. Verdi nie cierpiał recenzji i brzydko wyrażał się o tych, którzy je pisali. Egzotyka tematu, epoki, scenerii Ale się nimi nie przejmował, wymagała też odpowiedniego bo – jak twierdził – o wartości utworu języka muzycznego – innego niż decyduje publiczność. Istotnie, Aidę w Balu maskowym czy Don Carlosie. w Mediolanie krytyka przyjęła także Niezwykła wyobraźnia muzyczna dość chłodno, ale to bynajmniej pozwoliła Verdiemu powołać do życia nie umniejszyło powodzenia tego świat dźwięków, który – rzecz jasna utworu. Jeszcze w tym samym – nie mógł mieć nic wspólnego roku wystawiono go w Parmie, z dźwiękami rozbrzmiewającymi a następnie w Neapolu, Wenecji, u stóp Sfinksa kilka tysięcy lat temu, Buenos Aires i Nowym Jorku ale doskonale odpowiadał na rosnące (1873), dalej w Turynie, Berlinie w Europie zainteresowanie ogólnie i Wiedniu (1874), w Budapeszcie traktowanym „Wschodem”. (1875), w Paryżu i Londynie (1876), w Bolonii, Melbourne, Monachium Podobnie jak sceneria, ściśle i Warszawie (1877), ponownie lub swobodniej wzorowana w Paryżu oraz w Sztokholmie (1880), na odkopanej z piasku historii, ponownie w Nowym Jorku oraz w Rio syciła oczy widzów ogarniętych de Janeiro (1886), w Rzymie (1891). „egiptomanią”. Treść Aidy po odjęciu W wieku XX Aida znalazła się w grupie kostiumów i dekoracji jest zwykłym najczęściej wystawianych utworów melodramatem, czyli gatunkiem operowych na świecie. uniwersalnym, po dzień dzisiejszy przyciągającym widzów na całym Aida jest utworem tak bogatym świecie. Tę operę na scenie Met i wielostronnym, że bez trudu zyskuje wykonywano już blisko tysiąc wielbicieli w każdej epoce. Verdi dwieście razy. 10.

Anna Netrebko jako Aida. Fot. Marty Sohl/Metropolitan Opera Giuseppe Verdi Aida 11.

A jednak… Mniej więcej pięćdziesiąt toczyć się w starożytnym Egipcie? lat temu na europejskich scenach – pytają reżyserzy. Czy obok operowych dzieła z tzw. żelaznego melodramatycznego i nieco już repertuaru zaczęły pojawiać się spłowiałego wątku łączącego troje w kształcie teatralnym coraz głównych bohaterów nie byłoby bardziej odbiegającym od tradycji warto wyeksponować postaci oraz i przyzwyczajeń widzów. Aida konflikty drugiego planu? A gdyby nie uniknęła tego losu. Długa jest lista akcję umieścić w czasach dzisiejszych reżyserów, których inscenizacje Aidy – zastanawiają się twórcy „nowych w ostatnich czasach zyskały rozgłos wersji”, operowi obrazoburcy – czy – budząc entuzjazm lub oburzenie. nie zyskałaby silniejszego rezonansu Oto garść nazwisk głośnych w latach emocjonalnego na widowni, bliższego ostatnich: wysokiej temperaturze tej muzyki? Bo muzyka Verdiego jest niewątpliwie Nicolas Joël (Zurich 2006), Graham tym składnikiem dzieła, który Vick (Bregenz 2009), Olivier Py nie utracił swej magicznej mocy. (Paryż 2010), Calixto Bieito (Bazylea 2010), David McVicar (Londyn 2011), Metropolitan Opera w stosunku Tatjana Gürbaca (Zurich 2015). do tych prób „renowacji” arcydzieł Warto pogrzebać w Internecie, zachowuje znaczną powściągliwość. gdzie błąka się jeszcze dużo śladów Wynika ona z przekonania, że siłą tych inscenizacji. Roberto Laganà opery jest muzyka i śpiew, radykalne Manol w naszej Operze Narodowej zaś zabiegi inscenizacyjne to jakby także podjął próbę reinterpretacji stawiać wóz przed koniem. tego dzieła. Dla publiczności Met sensacyjną nowością tegorocznej Aidy są więc Przekonanie o potrzebie takich przede wszystkim nowi odtwórcy zabiegów wynika z tempa i skali głównych postaci – z Anną Netrebko przemian świata, w którym żyjemy. w roli tytułowej. Opowiadają, że gdy „Egiptomania” trwa nadal, ale przed laty wielka Leontyne Price w epoce filmu, telewizji, Internetu po raz pierwszy występowała w Met oraz tanich wycieczek turystycznych jako Aida, przed wyjściem na scenę teatralne pałace faraonów z dykty przeżegnała się i wyszeptała: „Panie i piramidy malowane na płótnie już Boże, skoro mnie w to wrobiłeś, nie pobudzają wyobraźni widzów, to teraz mnie z tego wyciągnij!” którzy zdegradowali je do rangi Leontyne Price – Aida wszechczasów. kiczu. Ale czy akcja tej opery musi Anna Netrebko?

Ludwik Erhardt krytyk muzyczny i pisarz, redaktor ,,Ruchu Muzycznego” (1958–2008), autor m.in. książek o Johannesie Brahmsie, Igorze Strawińskim i Krzysztofie Pendereckim oraz zbioru esejów „Sztuka dźwięku”. 12. Giuseppe Verdi Aida 13.

Scena zbiorowa z II aktu Aidy. Fot. Marty Sohl/Metropolitan Opera 14.

STRESZCZENIE LIBRETTA

AKT I AKT II

Egipt w czasach starożytnych. Etiopia została pokonana, Amneris W królewskim pałacu w Memfis oczekuje więc na triumfalny najwyższy kapłan Ramfis powrót Radamesa. Gdy pojawia powiadamia wojownika Radamesa, się Aida, księżniczka odsyła inne iż Etiopia przygotowuje kolejny atak służące, by móc wybadać uczucia wymierzony w Egipt. Wojownik niewolnicy wobec ukochanego ma nadzieję, że zostanie mu (duet Fu la sorte dell’armi). powierzone dowództwo nad armią. Początkowo udaje, że Radames Marzy, że zwycięstwo na wojnie poległ w bitwie, następnie pozwoli mu uwolnić i poślubić mówi, że wciąż żyje. Reakcja ukochaną Aidę (Celeste Aida), Aidy nie pozostawia wątpliwości etiopską niewolnicę królewskiej córki – niewolnica kocha Radamesa. Amneris. Niestety, w Radamesie Amneris, zdeterminowana, by odnieść zakochana jest księżniczka. Amneris zwycięstwo nad rywalką, udaje się z zazdrością wyczuwa jego uczucia na uroczysty pochód. do Aidy. Posłaniec obwieszcza królowi Egiptu, kapłanom i żołnierzom, U bram miasta król i Amneris że do granic państwa zbliżają obserwują uroczystości i honorują się Etiopczycy. Król powierza Radamesa wieńcem zwycięstwa Radamesowi zadanie poprowadzenia (scena tryumfalna Gloria all’Egitto). armii, a wszyscy zgromadzeni łączą Nadchodzą wzięci do niewoli się w patriotycznym hymnie. Gdy Aida Etiopczycy. Wśród nich jest pozostaje sama, czuje się rozdarta Amonasro, ojciec Aidy, który daje między swoją miłością do Radamesa córce znać, by nie ujawniała jego i lojalnością wobec ojczystego kraju, królewskiej tożsamości. Radames któremu króluje jej ojciec, Amonasro jest wzruszony prośbą Amonasra (Ritorna vincitor). Modli się do bogów o miłosierdzie. Prosi on o zniesienie o miłosierdzie. wydanego na więźniów wyroku śmierci i uwolnienie ich. Król W świątyni Wulkana kapłani przychyla się do jego prośby, lecz naznaczają Radamesa, nakazując mu zatrzymuje go w areszcie, a następnie bronić ojczyzny. ogłasza, że Radames w nagrodę za zwycięstwo otrzyma rękę Amneris. Giuseppe Verdi Aida 15.

AKT III AKT IV

W przeddzień ślubu egipskiej Radames oczekuje na proces księżniczki, kapłan Ramfis i Amneris za zdradę. Sądzi, że Aida zginęła. zmierzają do świątyni na brzegu Nawet, gdy dowiaduje się, Nilu, by się pomodlić. Czekająca że ukochana żyje, odrzuca ofertę na Radamesa Aida zatapia się Amneris, która proponuje, że ocali go, w myślach o swojej ojczyźnie. Nagle jeśli wyrzeknie się Aidy. Postawiony pojawia się Amonasro. Odwołując przed kapłanami odmawia się do poczucia obowiązku córki, odpowiedzi na ich zarzuty i zostaje namawia ją, by dowiedziała się skazany na pogrzebanie żywcem. od Radamesa, jakim szlakiem podąży Amneris błaga o miłosierdzie, lecz egipska armia podczas inwazji sędziowie nie zmieniają werdyktu. na Etiopię. Amonasro ukrywa się, Księżniczka przeklina kapłanów. gdy tylko pojawia się Radames, który zapewnia Aidę o swojej miłości. Aida ukryła się w krypcie, by podzielić Marząc o wspólnej przyszłości, los Radamesa. Kochankowie po raz wojownik zgadza się na ucieczkę ostatni wyznają sobie miłość, z ukochaną. Aida podpytuje go a Amneris w świątyni umieszczonej o planowaną trasę egipskiej armii. nad kryptą modli się za duszę W chwili ujawnienia sekretu z ukrycia Radamesa. wyłania się Amonasro. Gdy Radames orientuje się, że Amonasro jest etiopskim królem, nie ukrywa przerażenia swoją zdradą. Gdy Aida i Amonasro próbują go uspokoić, do świątyni wchodzą Ramfis i Amneris. Ojcu i córce udaje się uciec, lecz Radamesa otaczają kapłani.

NA PODSTAWIE MATERIAŁÓW THE METROPOLITAN OPERA 16.

EGIPT W MUZYCE, MUZYKA W EGIPCIE

„Żołnierze! Pamiętajcie, że czterdzieści dziełu nieco tajemniczości. W takiej wieków patrzy na was z wysokości roli wykorzystał kraj nad Nilem Georg tych pomników!” – zakrzyknął Friedrich Haendel, pisząc Juliusza Napoleon, chcąc pobudzić odwagę Cezara, którego akcja dzieje się i waleczność swoich wojsk, gotujących w 48 r. p.n.e., czy Berenice – operę się do walki z kawalerią mamelucką o egipskiej królowej, umiejscowioną na polach pod Kairem. Apel okazał w 81 r. p.n.e. W sposób bardziej się skuteczny: bitwa pod piramidami świadomy, choć zawoalowany, w 1798 roku zakończyła się Egipt został wprowadzony zwycięstwem Francuzów. Co więcej, do Czarodziejskiego fletu Mozarta, cesarz zdołał pobudzić też wyobraźnię gdyż bogowie egipscy Izyda i Ozyrys wszystkich swych rodaków, czy nawet stanowili ważny element rytów – szerzej ujmując – Europejczyków, masońskich, pod których wpływem gdyż za sprawą jego egipskiej pozostawał kompozytor. W Egipcie wyprawy rozwinęła się egiptologia dzieje się też akcja jednoaktówki i modne stało się wszystko, Michała Kleofasa Ogińskiego Zelida co pochodzące z kraju nad Nilem. i Valcour albo Napoleon w Kairze, powstałej w latach 1799–1802. Do tej pory wiedza o Egipcie była Co ciekawe, mamy tutaj, podobnie wśród Europejczyków znikoma. jak u Verdiego, historię nieszczęśliwie W XIX wieku natomiast odnalezienie zakochanej niewolnicy. Zelida, kamienia z Rosetty, odczytanie w przeciwieństwie do Aidy, unika hieroglifów i szereg innych odkryć jednak śmierci i w finałowej scenie rozbudziły szał na wszystko, zostaje ułaskawiona przez paszę co egipskie. Dość powiedzieć, Abubokira. Podziw dla Napoleona, że w Anglii modne stało się urządzanie którego Ogiński miał okazję osobiście przyjęć, podczas których punktem poznać, podyktował kompozytorowi kulminacyjnym było… odwijanie finał, stanowiący apoteozę cesarza przywiezionych z Egiptu mumii! Francuzów i krzewionych przez niego Na tle wszechobecnej egiptomanii idei. Egzotyka dzieła wyraża się powstała też słynna opera głównie w uwerturze, określonej przez Giuseppe Verdiego – Aida. kompozytora mianem „azjatyckiej”. Twórca wprowadził tam rzadko Egipt jako miejsce akcji pojawiał używane wówczas instrumenty: się w historii opery już wcześniej, talerze, kotły i kastaniety, a nawet ale funkcjonował przede wszystkim zastosował w melodii motyw jako egzotyczny sztafaż, sposób zawierający ćwierćton. Całość na przykucie uwagi widza i przydanie ma jednak charakter bardziej turecki Giuseppe Verdi Aida 17.

Anna Netrebko jako Aida. Fot. Marty Sohl/Metropolitan Opera 18.

niż egipski. Zelida i Valcour, jedyna najlepszych i najsławniejszych opera Ogińskiego, nigdy nie doczekała oper nadał kształt włoskiej opery się wystawienia na scenie; wykonania romantycznej, wzbogaconej koncertowe zostały przygotowane o elementy francuskiej grand opéra. w 1953 roku w studiu telewizji polskiej Jedyny ślad autentycznej fascynacji oraz w 2015 roku – w 250. rocznicę kompozytora starożytnością stanowi urodzin kompozytora – przez Polską zastosowanie zrekonstruowanych Orkiestrę Radiową pod dyrekcją trąbek ceremonialnych i kilka Michała Klauzy. orientalnych tematów na obój.

Rzetelną wiedzę egiptologiczną Większej wierności historycznej wykorzystuje Philip Glass w operze można by oczekiwać od libretta, Echnaton (1984). Amerykańskiego gdyż pierwszą jego wersję stworzył kompozytora, zaliczanego wybitny egiptolog Auguste Mariette, do przedstawicieli minimalizmu dziennikarz i archeolog amator, w muzyce, zainspirowała postać założyciel Muzeum Egipskiego faraona z XIV w. p.n.e., który w Kairze. Tutaj jednak, jeśli zdołamy zanegował politeizm i forsował kult na chwilę wyzwolić się spod władzy jedynego boga Atona. Wielu badaczy pięknej muzyki, dostrzeżemy szereg wskazuje, że rewolucja Echnatona niekonsekwencji. Otóż aria Radamesa wywarła wpływ na powstający wtedy z pierwszego aktu śpiewana jest kult Jahwe. Wiedzę tę wykorzystał w pałacu królewskim w Memfis, Glass, opierając libretto między co sugeruje, że akcja opery dzieje innymi na Starym Testamencie. się między XXVI a XXII w. p.n.e. Partię faraona każe on śpiewać (wtedy Memfis było stolicą Egiptu); kontratenorowi, co podkreśla pozostaje to jednak w sprzeczności androgyniczne cechy króla (jak się z zastosowaniem egipskich dziś przypuszcza, przyczyną takiego rydwanów, którym librecista każe wyglądu mogła być choroba). wjechać na scenę w drugim akcie W Polsce opera została wystawiona – te pojazdy bowiem pojawiły tylko w Teatrze Wielkim w Łodzi się nad Nilem nie wcześniej niż w 2000 roku. Inscenizacja Henryka w XVI w. p.n.e. Archeolog dr Bogdan Baranowskiego była grana z wielkim Żurawski uważa, że akcja Aidy powodzeniem przez osiem lat, pasuje najbardziej do realiów schyłku ściągając do teatru rzesze młodzieży Nowego Państwa i Trzeciego Okresu i osób, które raczej nie wybrałyby się Przejściowego, czyli XI–X w. p.n.e. na Aidę. Znacznie więcej pietyzmu niż Wracając do Verdiego, trzeba przy libretcie wykazał Mariette, zauważyć, że kompozytor doglądając budowy dekoracji nie był obojętny na zdobycze do premiery Aidy. Marzeniem tego współczesnej mu nauki. Pracując egiptologa było bowiem wskrzeszenie nad swym dziełem, studiował potęgi Egiptu faraonów. W sensie starożytne instrumentarium dosłownym było to niemożliwe (choć egipskie. Ostatecznie jednak go wicekról Izmaił Pasza, za którego nie wykorzystał, a jednej ze swych czasów dokonano otwarcia Kanału Giuseppe Verdi Aida 19.

Sueskiego, dążył do wzmocnienia Tancerka i dwie muzykantki, datowane pozycji swego kraju na arenie na 1410 r. p.n.e., odnalezione w grobie międzynarodowej i metaforycznego Nachta w Dolinie Królów w Tebach. wyprowadzenia go z Afryki), Wskazuje ono na silny związek muzyki premiera opery Verdiego dała jednak i tańca. Naukowcy analizują też teksty sposobność do odtworzenia tych pieśni i modlitw, wnioskując na tej czasów choć na scenie. Dekoracje podstawie o formie muzyki. do prapremiery Aidy Mariette zaprojektował na podstawie szkiców, W muzyce staroegipskiej które sporządził na stanowiskach ważnym środkiem wyrazu był archeologicznych w dolnym i górnym rytm. Realizowano go głównie Egipcie. Własnoręcznie doglądał na instrumentach perkusyjnych, szycia kostiumów przez paryskich które towarzyszyły skomplikowanym krawców. Rwał włosy z głowy układom tanecznym. Ponadto grano na wieść, że włoscy śpiewacy na instrumentach dętych – długich odmówili zgolenia swoich bród i krótkich fletach, instrumentach i wąsów (Egipcjanie starannie o podwójnej rurze, stanowiących depilowali całe ciało). prototyp greckiego aulosu – a także na pięcio- i siedmiostrunnych harfach. Mamy więc w Aidzie niecodzienne Takie instrumentarium dominowało pomieszanie staranności i swobody w okresie Starego Państwa (3200– w traktowaniu historycznych prawideł. 2000 p.n.e.), by w okresie Średniego Od strony artystycznej przysłużyło Państwa (2000–1500 p.n.e.) się to jednak dziełu, gdyby bowiem wzbogacić się o lutnię i sistrum, muzykę – to, co najcenniejsze rodzaj grzechotki, wykorzystywanej i ponadczasowe – oprzeć na wiedzy w kulcie bogini miłości i płodności archeologicznej, niewątpliwie Hathor. Sistrum przejęli później nie zdobyłaby takiej popularności, od Egipcjan Grecy i Rzymianie. jak partytura Verdiego. Wtedy też pojawiły się bębny różnej wielkości – największe z nich osiągały W starożytnym Egipcie, podobnie wysokość metra. Nowe Państwo jak w większości dawnych kultur, (1580–1090) to okres świetności muzyka była nierozerwalnie i dobrobytu. Z tego czasu pochodzi związana z religią. Wstęp do tego większość zabytków, które przetrwały świata dają nam po upływie do dziś. Wówczas rozpowszechniły tysiącleci napisy w piramidach się używane w wojsku i w kulcie i sarkofagach oraz świadectwa Ozyrysa trąby sygnalizacyjne, ikonograficzne, obrazujące które później stały się wzorem śpiewaków, instrumentalistów dla żydowskich trąbek świątynnych. i tancerzy. Na szczęście Egipcjanie, Dwie autentyczne trąbki, które wierząc w magiczną moc dzieł przetrwały do współczesności, sztuki, pozostawili wiele obrazów pochodzą z grobowca Tutanchamona przedstawiających różne rodzaje i obecnie eksponowane są w Muzeum działań i czynności podejmowanych Kairskim. Wzory instrumentów na co dzień. Ważnym zabytkiem Egipcjanie przejmowali z terenu jest na przykład malowidło ścienne Azji, o czym świadczą znaleziska 20.

Scena z Aidy. Fot. Marty Sohl/Metropolitan Opera Giuseppe Verdi Aida 21.

z Mezopotamii. Nadawali im jednak Mimo wielu zachowanym unikatowy charakter, wyrażający się instrumentom uważa się, w zdobieniach oraz funkcji. Nie znali że podstawą staroegipskiej prawdopodobnie instrumentów muzyki przez większość historii smyczkowych. był śpiew, który towarzyszył zarówno ceremoniałom religijnym, Dzięki zachowanym instrumentom jak i działaniom praktycznym, i ich przedstawieniom np. pracy. Śpiewano przy wtórze ikonograficznym podejmowano próby harf, a później także większych odtworzenia staroegipskiego systemu zespołów instrumentalnych. dźwiękowego. Niemiecki muzykolog Śpiewacy i instrumentaliści zasiadali Hans Hickman (1908–1968) naprzeciwko siebie, przy czym próbował nawet zrekonstruować wokaliści dawali znaki grającym strukturę interwałową, badając na instrumentach. układ palców grających muzyków oraz rozmieszczenie gryfów na szyjce Dobrze, że Verdi nie podjął próby lutni. Na podstawie płaskorzeźb skomponowania muzyki do Aidy przedstawiających harfistów w staroegipskim stylu. Muzyka dowodził, że Egipcjanie uprawiali napisana na harfy i bębny, bez użycia muzykę wielogłosową. Analizując instrumentów smyczkowych, budowę obojów o dwóch piszczałkach, z uwzględnieniem ówczesnych zachowanych w muzeach we Florencji, skal, nie mogłaby nas wzruszyć Turynie czy paryskim Luwrze, starano tak, jak dźwięki arii Celeste Aida się zaś odtworzyć skale i notację czy marsza triumfalnego. Jednego muzyczną. Wyniki takich studiów możemy jednak być pewni: w życiu nie są jednak miarodajne, gdyż starożytnych Egipcjan muzyka pełniła przez wieki piszczałki uległy licznym niezwykle ważną funkcję, towarzysząc zniekształceniom. im w modlitwie, pracy i zabawie. Pod tym względem mamy z nimi wiele wspólnego.

Magdalena Sasin Teoretyk muzyki, pedagog i dziennikarz. Pisała m.in. do „Gazety Wyborczej” i „Ruchu Muzycznego”, aktualnie współpracuje z „Kalejdoskopem”. Adiunkt na Wydziale Nauk o Wychowaniu Uniwersytetu Łódzkiego. 22.

PLAN TRANSMISJI w sezonie 2018/2019

6 PAŹDZIERNIKA 2018 / G. 18.55 12 STYCZNIA 2019 / G. 18.55 GIUSEPPE VERDI FRANCESCO CILÈA „AIDA” „ADRIANA LECOUVREUR” NOWA OBSADA PREMIERA SEZONU obsada: Anna Netrebko (Aida), obsada: Anna Netrebko (Adriana Anita Rachvelishvili (Amneris), Lecouvreur), Anita Rachvelishvili Aleksandrs Antoņenko (Radamès), (Księżna de Bouillon), Piotr Beczała Quinn Kelsey (Amonasro), (Maurizio), Carlo Bosi (Ksiądz de Chazeuil), Ryan Speedo Green (Faraon) Ambrogio Maestri (Inspicjent Michonnet), dyrygent: Nicola Luisotti Maurizio Muraro (Książę de Bouillon) reżyseria: Sonja Frisell dyrygent: Gianandrea Noseda reżyseria: Sir David McVicar

20 PAŹDZIERNIKA 2018 / G. 18.55 2 LUTEGO 2019 / G. 18.55 CAMILLE SAINT-SAËNS GEORGES BIZET „SAMSON I DALILA” „CARMEN” PREMIERA SEZONU NOWA OBSADA obsada: Roberto Alagna (Samson), obsada: Clémentine Margaine (Carmen), Elīna Garanča (Dalila), Aleksandra Kurzak (Micaëla), Laurent Naouri (Arcykapłan), Roberto Alagna (Don José), Elchin Azizov (Abimélech), Alexander Vinogradov (Escamillo) Dmitry Belosselskiy (Stary Żyd) dyrygent: Louis Langrée dyrygent: Sir Mark Elder reżyseria: Sir Richard Eyre reżyseria: Darko Tresnjak

23 LUTEGO 2019 / G. 18.55 15 GRUDNIA 2018 / G. 18.55 GIACOMO PUCCINI GIUSEPPE VERDI „DZIEWCZYNA „” Z DZIKIEGO ZACHODU” PREMIERA SEZONU RETRANSMISJA / NOWA OBSADA obsada: Diana Damrau (Violetta Valéry), obsada: Eva-Maria Westbroek (Minnie), Juan Diego Flórez (Alfredo Germont), Jonas Kaufmann (Dick Johnson / Quinn Kelsey (Giorgio Germont) Ramerrez), Carlo Bosi (Nick), dyrygent: Yannick Nézet-Séguin Željko Lučić (Jack Rance), reżyseria: Michael Mayer Michael Todd Simpson (Sonora), Giuseppe Verdi Aida 23.

Matthew Rose (Ashby), 6 KWIETNIA 2019 / G. 18.55 Oren Gradus (Jake Wallas) NICO MUHLY dyrygent: Marco Armiliato reżyseria: Giancarlo del Monaco „MARNIE” RETRANSMISJA / PREMIERA SEZONU / PO RAZ PIERWSZY W MET 2 MARCA 2019 / G. 18.55 obsada: Isabel Leonard (Marnie), GAETANO DONIZETTI Janis Kelly (Pani Rutland), „CÓRKA PUŁKU” Denyce Graves (Matka Marnie), Iestyn Davies (Terry Rutland), NOWA OBSADA Christopher Maltman (Mark Rutland) obsada: Pretty Yende (Marie), dyrygent: Robert Spano Javier Camarena (Tonio), reżyseria: Michael Mayer Stephanie Blythe (Markiza de Berkenfield), Maurizio Muraro (Sulpice) dyrygent: Enrique Mazzola reżyseria: Laurent Pelly 11 MAJA 2019 / G. 18.00 FRANCIS POULENC 30 MARCA 2019 / G. 17.00 „DIALOGI KARMELITANEK” RICHARD WAGNER PO RAZ PIERWSZY W HD „WALKIRIA” obsada: Isabel Leonard (Blanche de la Force), Adrianne Pieczonka NOWA OBSADA (Pani Lidoine, nowa przeorysza), obsada: Christine Goerke (Brünhilde), Erin Morley (Siostra Konstancja), Eva-Maria Westbroek (Sieglinde), Karen Cargill (Matka Maria), Stuart Skelton (Siegmund), Karita Mattila (Pani de Croissy, Jamie Barton (Fricka), stara przeorysza), David Portillo Greer Grimsley (Wotan), (Kawaler de la Force), Günther Groissböck (Hunding) Dwayne Croft (Markiz de la Force) dyrygent: Philippe Jordan dyrygent: Yannick Nézet-Séguin reżyseria: Robert Lepage reżyseria: John Dexter

Dyrekcja Met uprzejmie informuje, że repertuar i obsady mogą ulec zmianie. Opracowano na podstawie materiałów nadesłanych przez Met z uwzględnieniem dwóch zmian terminów transmisji (Dziewczyna z Dzikiego Zachodu, Marnie) z powodu innych wydarzeń artystycznych w Filharmonii Łódzkiej. Prezentowany plan transmisji dotyczy tylko Filharmonii Łódzkiej. ADRES Filharmonia Łódzka im. Artura Rubinsteina ul. Narutowicza 20/22 90-135 Łódź www.filharmonia.lodz.pl

INFORMACJE, REZERWACJA I SPRZEDAŻ BILETÓW 42 664 79 79 [email protected] (honorujemy karty płatnicze)

MECENAS SEZONU 2018/2019 PARTNER PARTNER TECHNOLOGICZNY

PATRONI MEDIALNI

Uczestnictwo w wydarzeniach organizowanych przez Filharmonię Łódzką oznacza akceptację regulaminu widowni, który jest dostępny w kasie biletowej FŁ oraz na stronie www.filharmonia.lodz.pl.

WYDAWCA Filharmonia Łódzka im. Artura Rubinsteina

OPRACOWANIE PROGRAMU Magdalena Sasin

PROJEKT GRAFICZNY Mamastudio

ZDJĘCIA Marty Sohl / Metropolitan Opera

KOREKTA Ewa Juszyńska-Poradecka

SKŁAD, ŁAMANIE, PRZYGOTOWANIE DO DRUKU Media Press P. Augustyniak i wspólnicy S.J. Beata Gawłowska / www.media-press.com.pl

NAŚWIETLENIA, DRUK Zakład Poligraficzny Sindruk

ODDANO DO DRUKU 25 września 2018 r. AIDA GIUSEPPE VERDI