Kur janë dashur shqiptarët dhe serbët
Instituti Columbus Prishtinë, shkurt 2020
Kur janë dashur shqiptarët dhe serbët 1 PËRMBAJTJA Aleksandar Pavloviq dhe Agron Bajrami Rreth këtij libri – afirmim i zërave të miqësisë 3
Dushko Lopandiq Lidhjet dinastike serbo-shqiptare në mesjetë 8
Aleksandar Pavloviq Kondo shqiptari – çlirimtar i Beogradit 13
Natasha Markoviq Dashuri në kamp: Jelisaveta Naçiq e Lukë Lukaj 17
Jeton Neziraj E donte Prishtinën, por edhe Beogradin: Faruk Begolli, jeta mes karrierës, miqve, ish-gruas Zojës dhe primitivizmit ballkanas 20
Agron Bajrami Shkëlqyeshëm dhe tmerrshëm: Bekim Fehmiu dhe Branka Petriq 24
Armanda Hysa Martesat shqiptaro-serbe mes reprezantimeve mediatike dhe realitetit 27
Ana Petrov Kush nuk e dëgjon këngën në shqip, do ta dëgjojë stuhinë, apo si ishte e mundur të luftohej kundër nacionalizmit me muzikën jugosllave 31
Srgjan Atanasovski Religjioni i identitetit në Kosovë: praktikat historike dhe bashkëkohore të pelegrinazhit 36
Jelena Lonçar Na ndiqni: Takimet e grave të Serbisë dhe atyre të Kosovës 40
Fahri Musliu Mbi Petrit Imamin: Intelektual në kohërat e errëta ose demistifikimi i lajthitjeve 44
2 Aleksandar Pavloviq dhe Agron Bajrami Rreth këtij libri – afirmim i zërave të miqësisë Nëse për marrëdhëniet serbo-shqiptare do të gjykonim vetëm bazuar në atë se
çka për to flasin politikanët aktualë dhe mediet, do të mendonim se dy popujt tanë, që prejse mbahet mend, vetëm janë urryer dhe konfrontuar, dhe se asgjë e mirë dhe e bukur nuk ka ndodhur mes nesh. Qëllimi i këtij libri të shkurtër është që, para së gjithash,Në tekstin të përkujtojmë e parë Dushko disa prejLopandiqi rrëfimeve shkruan të shumta për martesat të bukura e shumta për dashurinë dhe lidhjet dhe miqësinë ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve, që prej kohëve të vjetra e deri më sot. mes sundimtarëve mesjetarë serbë dhe shqiptarë - Brankoviqët, Balshajt dhe familja e Skënderbeut, Kastriotët, sikur edhe shumë fisnikë tjerë të asaj kohe, me vullnet i marrin nuset serbe dhe shqiptare. Aleksandar Pavloviq shkruan për Jani Kondon, shqiptarin që ishte njëri prej heronjve më të mëdhenj të Kryengritjes së Parë serbe kundër turqve, në fillim të shekullit XIX, ku me guxim edhe u flijua duke luftuar në anën serbe. Kondo ka një rrugë në Beograd dhe një pllakë përkujtimore në Manastirin Tërnosha, por ato nuk e përmendin prejardhjen e tij shqiptare. Natasha Markoviq na ofron një rrëfim romantik për dashurinë mes arkitektes së parë serbe, Jelisaveta Niçiq, dhe intelektualit shqiptar, Lukë Lukaj, të cilët bashkë kanë luftuar në kryengritjen shqiptare për pavarësi. Jeton Neziraj shkruan për aktorin e madh shqiptar dhe jugosllav, Faruk Begolli, dhe martesën e tij beogradase me balerinën Zoja Gjokoviq. Për aktorin tjetër të madh kosovar, Bekim Fehmiu, dhe martesën e tij me Branka Petriqin, shkruan Agron Bajrami. Ky bllok “martesor” plotësohet me tekstin e antropologes Armanda Hysa, e cilarock-and-roll ka vizituar shqiptaret nga Shqipëria Veriore, që sot martohen me serbë dhe jetojnë kryesisht nëpër fshatrat rurale dhe malore të Serbisë. Muzikologia Ana Petrov shkruan për këngët në gjuhën shqipe, që ishin hite në ish-Jugosllavi, ndërsa Srdgjan Atanasovski ndriçon traditën specifike të sinkretizmit në Kosovë, ku disa vende të shenjta me shekuj përjanë përpjekjetrespektuar bashkëkohore bashkërisht dhe për janë ndërlidhjen mirëmbajtur e grave nga banorëttë respektuara myslimanë, shqiptare ortodoksë dhe dhe katolikë, pa marrë parasysh prejardhjen etnike dhe përkatësinë. Jelena Lonçar flet serbe, intelektuale, politikane dhe gazetare, si një lloj iniciative të vlefshme dhe shpresë dekadapër ngrohjen për hir e marrëdhënievetë bashkëpunimit serbo-shqiptare kulturor dhe në mirëkuptimit të ardhmen. ndërmjet Në fund, Fahriserbëve Musliu dhe shqiptarëve.shkruan për Petrit Imamin e ndjerë dhe përpjekjet e energjitë që ai i shpenzoi në disa
Ky libër vjen në kuadër të projektit ndërkombëtar “Demokratizimi dhe pajtimi në Ballkanin Perëndimor”, që udhëhiqet nga Universiteti i New York-ut në Tiranë, ndërsa përkrahet nga Bashkimi Evropian përmes programit Jean Monnet. Krahas autorëve, një falënderim të madh ia kemi borxh Jelica Miniqit nga Lëvizja Evropiane në Serbi, pa ndihmën e çmuar të së cilës në çdo aspekt, prej idesë, titullit, kontakteve me sponsorët dhe botuesit, ky libër nuk do të ishte i mundur. Po ashtu, i jemi falënderues Fondit Evropian për Ballkanin dhe drejtoreshës për programe aty, Aleksandra Tomaniq, sikur edhe Ambasadës së Zvicrës në Prishtinë, posaçërisht Rudi Skënderit dhe Vinsent Hugos, të cilët e kanë përkrahur idenë për botimin e këtij libri në një tirazh kaq të madh. Për fund, falënderim i kemi borxh edhe Anton Berishajt, Filip Vukadinoviqit dhe Kur janë dashur shqiptarët dhe serbët Tamara Naunoviqit, për ndihmën në përkthim, Nina Lopandiqit për leximin e themeltë,3 përmirësimet dhe sugjerimet, Marija Mandiqit, e cila na e ka dhënë në përdorim fotografinë nga hulumtimet prej terrenit të martesave të përziera serbo-shqiptare, si Afirmimidhe Naile Imamit,i zërave e tëcila miqësisë na e ka dërguar fotografinë e saj me Petritin.
Kështu, në fakt, kur më thellë shikojmë veten dhe të kaluarën tonë, e shohim se shqiptarët dhe serbët përgjatë historisë kryesisht kanë jetuar bashkë dhe në paqe, enjëri ndryshme pranë tjetrit nga kohët dhe njëri e vjetra me tjetrin. lënë të Andaj, kuptohet me gjithëse serbët mendimin dhe shqiptarët sot dominues njëri-tjetrin për një kryesishtarmiqësi shekulloree kanë parë mes si serbëve miq që dhenga shqiptarëve, kohët burimet dokumentare dhe shkrimet më të lashta, gjatë mesjetës, e deri vonë në antishqiptarshekullin XIX, apo andaj antiserb. dhe nuk mund të flitet për ndonjë diskurs të lashtë, shekullor në Përkujtimet shembull, e tijnë njërin“Život prej i priključenija”burimeve më (tëJeta vjetra, dhe arsimuesi të ndërlidhurat serb, Dositej), të botuaraObradoviq, në vitin e largët 1783, evokon kujtimin “për atë kombin e guximshëm dhe ato toka të mrekullueshme”, të cilat i ka njohur duke qëndruar në mesin e shqiptarëve në afërsi të Gjirokastrës, në Shqipërinë Jugore, më 1769. Veç kësaj, dëshmia e tij këtu është e vlefshme, sesepse shqiptarët tregon se e ai, meritojnë në veprën arsimimine tij, në frymën dhe konsekuente të një arsimuesi, thekson që i banon ato toka të bukura dhe kanë një prejardhjediturinë, dhe të përbashkëtse janë një popull me serbët. i guximshëm sot tashmë është i ngulitur se si serbët dhe Tutje, ata që besojnë në mendimin që Dimitrije Tucoviq (1881-1914) shqiptarët, prejse ekzistojnë janë në konflikt serbpër territore,“Srbi svi i svuda”, le të shohin, (Serbët shembull, të gjithë dhe njërin kudo prej shkrimeve kryesore të nacionalizmit ) të Vuk Karaxhiqit (botuar në vitin 1849). Aty, në fakt, shqiptarët dhe vendet që ata i banojnë nuk luajnë ndonjë rol të veçantë. Karaxhiqi, kështu, vetëm e konstaton se “ende nuk dihet se sa ka serbë në Shqipëri dhe Maqedoni”. Për më tepër, në kuadër të këtyre referencave modeste për shqiptarët, Karaxhiqi shfaq respekt për ta si trima sepse, për dallim prej serbëve, kanë solidaritet ndaj bashkëkombësve të vet që janë të fesë tjetër dhe kanë ndjenjën e bashkësisë që i tejkalon ndasitë dhe dallimet fetare. Andaj, në të kaluarën, autorët serbë as nuk dinin shumë e as që interesoheshin eshumë shqiptarit për shqiptarët. ishte ajo e Shumë një malësori më tepër që informata e banon zonën për shqiptarët e kontakteve gjejmë me në malazeztë shkrimet –e malazezëve apo për Malin e Zi, meqë për më shumë se një shekull figura më e theksuar dhe Luginën e Zetës. asokohe kryesisht të konsideruar si serbë - e që përfshin Shqipërinë e sotme Veriore Aleksandar Pavlović i Agron Bajrami - Rreth këtij libri – afirmim i zërave të miqësisë 4 Kështu, historinë më të vjetër malazeze e përbën një shkrim, i cili në vitin 1754 është hartuar dhe dërguar në oborrin perandorak rus, nga sundimtari Vasilije Petroviq Njegosh, i afërm i shkrimtarit shumë më të njohur serbo-malazias Njegoshit (Petar Petroviqi II), me dëshirën që të nxisë interesimin e Rusisë së madhe për çështjet e Malit të Zi. Ai, aty, shqiptarët i përshkruan si “një popull i guximshëm që jeton rreth nesh... medhe natyrë trimërisë luftarake“, së tyre. të cilin turqit nuk kanë arritur ta nënshtronin deri në fund, andaj dheNga në këtëato vite fakt është duhet edhe parë “Përshkrimi shprehjen i shkurtëre një respekti politiko-gjeografik të sinqertë përndaj i Malit të shqiptarëve Zi”
(1757), të cilin, sërish për oborrin rus, e ka hartuar Jovan Stefanov Baleviq, doktori i parë malazias i shkencave, përndryshe i lindur në Bratonozhiq, i cili thotë se si malazeztë “n’vete i numërojnë edhe katolikët: Hotët, Klimentët,traditat i tyre Grudët, i tejkalojnë Tuzët, Shkrivalët, malazeztë”. Huzët, Me Maltezët, Kastratët, e të tjerë, të cilët me
fjalë të tjera, Baleviqi shqiptarët katolikë praktikishtNjë numër i paraqet burimesh si të afërm të tëmëvonshme malazezve, të cilët “n’vete i numërojnë”.
e konfirmojnë këtë traditë lokale. Nga mesie shqiptarëve i shekullit traditën XIX, konsullie gjashtë austriak vëllezërve në Shkodër, Johanes Han, ka shënuar në mesin
si zanafillë e fiseve Piper, Kuç, Hot, Bonekqi, VasojeviqDisa dekada dhe më Krasniq, vonë të prej njëjtën të cilëvetraditë tre e janë serbo-malazez, e tre të tjerë shqiptarë. udhëpërshkruesi serb Spiridon Gopçeviq. ka shënuar, por tani në mesin e malazezve, e malazezve dhe në mesin e shqiptarëve Ngagjithnjë fundi e mëi shekullit e popullarizuar XIX, siç duket, është nëtradita mesin e
Mark Milanovi (1833-1901) pesë vëllezërve – Vasës, Krasës, Ozrit, Pipit dhe Otës, nismëtarë të fiseve Vasojeviq, Krasniq, Ozriniq, Piper dhe Oti (tri fise malazeze dhe dy fise shqiptare). Kësaj duhet shtuar edhe gojëdhënat për prejardhjen e përbashkët shqiptaro-serbe të Kuçëve, sikur edhe vëllazëritë e shumta të tjera malazeze dhe atyreshqiptare-veriore. shqiptare kanë Shkurt, kultivuar edhe historinë pse numri për i saktëprejardhje i emrave të përbashkët të vëllezërve prej dhe të njëjtitfiseve ndryshon në burimet e ndryshme, nuk ka dyshim se një numër i caktuar i fiseve malazeze pararendës dhe tradita tjera të afërsisë së ndërsjellë. TermiKleri serb është dhe përpjekursllav pobratim të çrrënjosë edhe traditën e vëllazërimit të ndërsjellë mes malazezve dhe shqiptarëve,probatim që u është dukur në kundërshtim me dogmën e krishterë. vëllam , krahas kësaj, pothuaj se është i njëjtë me termin nga Shqipëria e Veriut, , për dallim nga jugu i Shqipërisë, ku për përdoret termi . Vëllazërimi, në esencë, paraqet një ritual formalizues të miqësisë mes dy meshkujve, që më pas konsiderohet si afri familjare. Derisa Kisha Ortodokse Serbe pak a shumë e ka toleruar këtë zakon, e diku madje edhe ka lejuar që ai të kryhet në kishë, Kur janë dashur shqiptarët dhe serbët zyrtarët katolikë në Shqipëri, edhe pse pa sukses, janë përpjekur ta ndalojnë. 5 Për dallim nga kleri katolik që këtë traditë e shfaq në dritë negative, burimet lokale ofrojnë shumë shembujPrimjeri të vëllazërimeve čojstva i junaštva” dhe kumbarive (Shembuj mes të serbëve/malazezve trimërisë dhe heroizmit në zë dhe shqiptarëve të respektuar. Mark Milanovi, vojvodë malazez dhe heroi më i madh i kohës së vet, në librin “ ), këtë traditë e përshkruan si shumë pozitive: “Vëllazërimi në atë kohë ka kryer mjaft shërbime në këtë rajon të çmendur. Janë vëllazëruar njerëz të mirë. Ashtu janë afruar dhe e kanë forcuar njëri-tjetrin dhe me vëllazërimin më lehtë i kanë dalë përballë së keqes, ndërsa i kanë ndihmuar së mirës.pobratimi Vëllazërimi është në ngaatë kohëZoti dheështë sipas vlerësuar dashurisë shumë së dhe i ka afruar njerëzit. Shqiptarët edhe tash besojnë se nga vëllazërimipobratimin është vëllai, sesa sepsepër vëllanë“. vëllai është nga babai e nëna, e Zotit, dhe kështu ata më parë do të marrin armën për hakmarrje për
Etnografët dhe udhëpërshkruesitčojstvo e kohës së luftës i përshkruajnëbesa edhe traditat e tjera të ngjashme te serbo-malazeztë dhe shqiptarët, siç janë mikpritja e theksuar dhe kodi heroik-etik, të cilat emërtohen si , përkatësisht , që janë të gjitha mënyra për rregullimin e marrëdhënieve të ndërsjella ndërmjet bashkësive të ndryshme, madje edhe në konflikt, çfarë ishin fiset e Shqipërisë së Veriut dhe Malit të Zi, në të cilat konfliktet brenda fisit dhe mes fiseve ishin fenomen i përditshëm. KëtoZborniku” ngjashmëri i Valtazar janë Bogishiqitposaçërisht dhe të “dukshmeKanuni i Lekënëse Dukagjinit” krahasohen dy format më gjithëpërfshirëse të traditave kanunore të hercegovasve, malazezve dhe shqiptarëve, siç janë “ , për të cilin kanë shkruar një numër autorësh. Kështu, ekzistojnë shumë rrëfime shqiptare dhe serbo-malazeze për mikpritësit që në shtëpi kanë pranuar një të huaj në ikje dhe e kanë mbrojtur, madje edhe me çmimin e jetës së vet. Këta njerëz janë shndërruar në objekt admirimi dhe heronj të rrëfimeve e këngëve në traditën e tyre lokale, sepse zakoni i mikpritjes urdhëron që secili që hyn në shtëpi, duhet të pritet mirë dhe të mbrohet, madje edhe nëse bëhet fjalë për armikun më të madh, i cili përndryshe i nënshtrohet gjakmarrjes. me tëNë njëjtit fund, edheemra pse sikurse sot në edhe mesin te eserbët. serbëve Studiuesit është e ngulitur kanë vërtetuar bindja se se festat numri e shenjtorëve më i madh janë traditë vetëm serbe, të dhënat tregojnë se në Shqipërinë Veriore këto janë festuar i vëllazërive malazeze, që sipas gojëdhënave kanë prejardhje nga Shqipëria Veriore, e festojnë Shën Nikollën (Shën Kollin), sikur edhe të gjithë malësorët, përkatësisht fiset nga Shqipëria Veriore dhe Zeta. Për më tepër, janë madje sistematike përpjekjet që të çrrënjoset shënimi i Nikoldanit në mesin e shqiptarëve të islamizuar, dhe aty ka pasur vetëm sukses të pjesshëm. Thënë shkurt, burimet e hershme të shkruara deri në gjysmën e shekullit XIX ofrojnë shembuj të bollshëm të respektimit të ndërsjellë dhe bashkëpunimit mes malësorëve serbo-malazezë dhe atyre shqiptarë, dhe i përshkruajnë ata si të ngjashëm dhe të afërt në shumë aspekte. Natyrisht, do të ishte e tepruar që në bazë të këtyre burimeve të nxirret konkluzioni se kurrfarë armiqësish apo konfliktesh nuk ka pasur mes popullatës serbe dhe shqiptare asnjëherë, posaçërisht nëse kemi parasysh se në shoqëritë fisnore në Ballkanin qendror konfliktet mes fiseve të caktuara përmesishin ngjarje termeve e rëndomtë. të armiqësisë Megjithatë, dhe padurimit. shkrimet e përmendura tregojnë se serbët dhe shqiptarët në një periudhë nuk i kanë perceptuar marrëdhëniet e veta, para së gjithash,
Në fund, meqë qëllimi i këtij libri është që të riafirmojë zërat e miqësisë dhe respektit ndaj shqiptarëve, posaçërisht i kujtojmë dy personalitete të rëndësishme publike serbe, të cilat, secili në mënyrën e vet, i janë kundërvënë histerisë antishqiptare që i ka përfshirë shoqërinë dhe mediet serbe në fund të shekullit XIX dhe fillim të Aleksandar Pavlović i Agron Bajrami - Rreth këtij libri – afirmim i zërave të miqësisë shekullit6 XX. I pari është tashmë i përmenduri Mark Milanovi. Këtë luftëtar të famshëm serbo-malazias, të lindur në Kuç, në kufirin shqiptaro-malazias rreth vitit 1830, e kanë konsideruar si heroin më të njohur të kohës së vet Kuçët, serbo-malazeztë e tjerë dhe shqiptarët (të cilët për të kanë edhe këngë popullore). Duke parë, sikur të ishte një hero i filmave vestern të Sergio Leones, se koha e heroizmit individual, bashkësive të çetave dhe fiseve është në perëndim, ky trim në vitet të shtyra ka vendosur të mësojë shkrim-lexim dhe që “famës së shpatës t’ia shtojë edhe famën e penës”, siç kishte thënëi lartëson Danilo shqiptarët Kishi, para si trimasë gjithash, të mëdhenj që të ruajë dhe njerëzkujtimet të përndershëm. fisin e tij Edhe dhe heroizmatpse vepra e malësorëve në përgjithësi. Në dy librat e tij të botuarPrimjeri në fillim ojstva të shekullit i junaštva” XX, Milanov tij më e njohur, koleksioni i rrëfimeve i titulluar “ č , edhe sot është e popullarizuar, lexuesit dhe interpretuesit sikur me ngulm anashkalojnë se ajo përmban lavdërim të qartë të shqiptarëve dhe trimërisë së tyre,Život sepse i običaji madje Arbanasa”një e treta prej(Jeta 70dhe shembujve traditat e tëshqiptarëve përzgjedhur të heroizmave, fisnikërisë dhe mikpritjes aty janë vepra fisnike të malësorëve shqiptarë. Në librin e tij të dytë, “ “Traditat shqiptare nuk u janë), tëai njohuranë mënyrë njerëzve eksplicite tanë qëe nxjerrjanë pak synimin më larg e prej tij që tyre; të andajkundërshtojë dhe u duket mendimin disave see përhapur ata janë më se shqiptarëttë ashpër e nuktë egër, janë më të shumëcivilizuar. se popujt tjerë, por mua më duket se nuk është ashtu... dhe unë do të përmendi këtu diç pak prej traditave të tashme që mua më pëlqejnë... Shqiptari, kur sulmohet prej fuqie, mbetet vetja e tij e i pandryshuar, as nuk çlirohet, por e mban gjuhën e vjetër dhe pushkën, me të cilat qe lindur. Kjo të bën të mendosh se ka diçka në atë popull më të mirë dhe më të qëndrueshme se te tjerët... Kemi parë sa shumë duron ai popull, ndërsa ndershmërinë e dëshiron, aq sa arrin të kap fuqia e tij e mendimit. E respekton vëllazërimin, miqësinë, mikpritjen dhe gjërat tjera, të mëdha e të vogla”
Derisa Mark Milanovi ishte besnik i traditës heroike dhe një trim i llojit të moçëm, gjysmë shekulli më i ri se ai, Dimitrije Tucoviqi, ishte një personalitet modern, i arsimuar në Perëndim, dhe njëri prej ithtarëve të parë e më të zëshëmSrbija të ideve i Arbanija: socialiste jedan në prilogSerbi. kriticiTucoviq zavojeva ishte i tmerruare politike srpske me histerinë buržoazije antishqiptare (Serbia dhe tekShqipëria: intelektualët një kontribut serbë kritikës dhe në sëmediet politikës serbe. pushtuese Andaj, në të fillim borgjezisë të vitit serbe 1914, ai botoi librin “ čk ), në të cilin ai e kritikon politikën e jashtme serbe si një politikë pushtuese. Tucoviqi konsideronte se një sjellje e tillë domosdo çon nëe kanë disfatë humbur dhe si aktualitetin: një orakull paralajmëroi se ajo shkakton shumë viktima, dhe që në të ardhmen“Sot është do t’i bërë shkaktojë shumë edhe e rrezikshme më shumë. të predikohetFjalët e Tucoviqit, për nevojën për fat e punëstë keq, së edhe përbashkët sot nuk me shqiptarët. Në lojën shkatërruese që arsyeton një politikë të mbrapshtë, shtypi borgjez për shqiptarët ka ndërtuar një kullë të tërë mendimesh të pavërteta dhe tendencioze, ndërsa politika pushtuese e Serbisë me metodat e veta barbare duhet t’i ketë mbushur shqiptarët me urrejtje të thellë ndaj neve”.
Këta dy zëra, secili në mënyrën e vet, mishërojnë esencën e argumentimit tonë - njëri paraqiste vlerat dhe virtytet e vjetra, duke afirmuar ato që janë më të mirat që shoqëritë tona tradicionale mund të ofrojnë. Tjetri promovonte bashkëpunimin ballkanik dhe ndërlidhjen në themelet e parimeve social-demokratike, duke ndjekur idealet më përparimtare emancipuese evropiane të kohës së vet. Në këtë kuptim ata paraqesin dy qasje shembullore, parimore, me të cilat mund të ndryshohen pamjet negative që kohë të gjatë kemi për njëri-tjetrin, dhe kështu, me gjithë diskursin e sotëm të armiqësisë,
Kurmund janë tëdashur promovohen shqiptarët dhe marrëdhënie serbët të tjera, miqësore mes nesh. 7 Dushko Lopandiq* Lidhjet dinastike serbo-shqiptare në mesjetë
Familjet e njohura sunduese dhe fisnike serbe dhe shqiptare, gjatë mesjetës kanë vendosur lidhje të ndryshme familjare. Në pajtim me zakonet mesjetare, mënyra më efikase për të siguruar raporte të ngushta prej aleatëve ka qenë lidhja e martesave politike. Kjo ishte mënyra që të garantohej paqja dhe të mbahej siguria e shtetit, si dhe një bashkëpunim i mirë mes fqinjëve dhe mes sovranit e vasalëve të tij. Lidhjet mes familjeve sunduese dhe fisnike serbe dhe shqiptare krijoheshin qysh në kohën e sundimtarëve të parë serbë nga shtëpia e Nemanjiqëve, ndërsa u bënë shumë intensive dhe të afërta në kohën e pushtimit nga turqit, kur të dy popujt u gjetën në rrugën e një fuqie shumë më të madhe dhe të një kërcënimi më të madh. Familjet e njohura shqiptare nga mesjeta ishin: Topijajt, Muzakajt, Arianitët, Dukagjinët, Kastriotët. Një princeshë nga shtëpia e Nemanjiqëve ka qenë e martuar në shekullin XIII për një udhëheqës fisnik shqiptar. Bëhet fjalë për Komnenën, të bijën e Stefanit, të kurorëzuarit të parë, që njëherësh ishte dhe motra e mbretit Radoslav, nëna e të cilëve ishte princesha bizantine Eudokia, e bija e perandorit Aleksit II Engjullit. Princesha Konina në martesën e parë ishte gruaja e fisnikut shqiptar Dhimitrit, të birit të Proganit (ka vdekur rreth vitit 1215). Në një kartë të dubrovnikasve, Dhimitri përmend titullin e tij bizantin “panipersevast”, të cilin me gjasë e ka fituar si dhëndër i sundimtarit serb. Ai quhet edhe “arhont i arbanasve“ dhe është i pari fisnik që ka tentuar (pa sukses) të pavarësojë tokat shqiptare në rajonin e Krujës. Në martesën e dytë, Komnina u martua rreth vitit 1217 me “sevastin” Gregor Kopmonin, po ashtu shqiptar, zot i Krujës dhe Elbasanit, me të cilin ajo kishte një vajzë. Supozohet se nga martesa e kësaj vajze së cilës nukDy i dihet personalitetet emri (mbesa më e Stefanit,të rëndësishme të kurorëzuarit me prejardhje të parë) shqiptare me princin që shqiptar lidhin dinastitëGolemin rrjedh edhe familja e Arianit Komnenit. serbe dhe shqiptare, si dhe historinë e këtyre dy popujve fqinjë, janë, pa dyshim, Shqiptarjadespotja serbe - shenjtore Angjelina, serbe si dhe heroi shqiptar Gjergj Kastrioti - Skënderbeu.
Angjelina ka qenë vajza e fisnikut shqiptar Gjergj Arianit Komneni, i cili, ndoshta, siç e thamë, rridhte nga familja që mes pararendësve kishte edhe mbretin Stefan Nemanjiq, të kurorëzuarin e parë. Gjergj Arianiti ka qenë udhëheqës i luftës kundër turqve. Ka udhëhequr shqiptarët mes Vlorës dhe Shkodrës, dhe ka fituar në tri beteja në periudhën 1433-1436. Rreth vitit 1456, Venediku e shpalli “Dukë i madh” dhe ai sundoi mes Durrësit dhe Shkodrës. Kishte të birin Konstandinin, i cili më vonë u bë edhetë zotin regjent e Zetës). i Kontesë Monferato në Itali. Prej tri bijave të njohura, dy (Angjelina dhe Gojislava) i martoi për princë serbë (despotin Stefan Brankoviqin dhe Ivan Crnojeviqin,
Angjelina u martua më 1460 për despotin e dëbuar dhe të verbër serb Stefan Brankoviq (rreth 1425-1476). Të dy bashkëshortët, pra, në vija të ndryshme, ishin pasardhës të sundimtarit të madh Stefan Nemanja. Despot Stefani i verbër ishte i biri i Gjuragj Brankoviqit. Turqit i kishin verbuar Stefanin dhe vëllain e tij Gergurin qysh kur ishin të rinj, si dënim për të atin e tyre. Nga fundi i despotatit serb, Stefani shkurt u shpall për despot (1458), por pas vetëm disa muajsh iu desh të ikte në Smederevë (1459). 8 Dubrovnikasi Mavro Orbin, në librin e tij “Mbretëria e sllavëve”, shkroi se “Stefani iku në Shqipëri,të mos mbetet ku i bindur pa pasardhës”. nga të vetët, Mbase për në grua realizimin e mori Angjelinën, e kësaj martese apo siç një e rolquajnë domethënës të tjerët Teodorën, një grua e virtytshme, të bijën e vjehrrit të Skënderbeut, Arianitit, që shtëpia kishte Gjergj Kastrioti, i cili Angjelinën e kishte kunatë. Angjelina vërtet u tregua si grua e virtytshme dhe besnike, e cila me burrin dhe fëmijët e saj ndante të gjitha të këqijat e shtëpisë së dëbuar të Brankoviqëve dhe popullit të shkapërderdhur serb. Nga fillimi i vitit 1461, çifti bashkëshortor e braktis Shqipërinë dhe shkon në Venedik, ku Stefani e kishte titullin e patricit. Prej kontit të Goricës blenë një pronë në Furlani, me kështjellën që e quajtën Beograd. Këtu Stefani edhe vdiq më 1471, ndërsa despotja Angjelina mbeti si një vejushë e varfër me tre fëmijë: Gjorgjin, Jovanin dhe Marën (Marijën). Para se të vdiste, Stefani u shkroi dubrovnikasve, duke i lutur që t’i ndihmonin gruan dhe fëmijët e tij: “U rekomandoj të imen Angjelinë, dhe fëmijëtshenjtor. e mi Gjurën dhe Marën dhe Jovanin, dhe para Zotit e para Bashkësisë, e para gjithë botës: Ç‘të bëni me ta, bëftë Zoti me ju…” Diku rreth vitit 1485 Stefani u shpall
E bija e Stefanit dhe Angjelinës, Mara (apo Marija), me ndërmjetësimin e perandorit gjerman, u martua në vitin 1493 për Bonifacin V, markontin e Monferatit dhe pasardhësin e drejtpërdrejtë të familjes bizantine Paleologu (sipas vijës anësore, më të re, që sundonte në Itali), me të cilin kishte dy djem. Pinjollë nga kjo martesë në vijën femërore janë edhe pjesëtarët e disa prej dinastive më të njohura sundimtare të Evropës (p.sh. perandorët austriakë Habsburg-Loren, e të tjerë). Angjelina me familje është shpërngulur prej maleve shqiptare, përmes Italisë deri në Frushka Gorë, në Srem. Tri herë ka bartur eshtrat e burrit (Shën Stefanit) dhe dy herë të të birit – dhe atë, në varfëri të madhe. Në Srem ka ndërtuar manastirin Sretenje, ku edhe u bë murgeshë dhe vdiq më 1520. Shpejt pas vdekjes së saj u shpall për shenjtore. Përmes shërbimit të Angjelinës u shfaqën edhe virtytet e saja të krishtere: pastërtia e jetës vigane, bamirësia, durimi dhe mençuria, lojaliteti i gruas, sakrifica e nënës. Dita e Shën Angjelinës është 30 korriku. Krahas Stefanit dhe Angjelinës, Kisha Ortodokse i ka shpallur për shenjtorë edhe bijtë e tyre, despotin Jovan (ka vdekur më 1502) dhe vladikën Maksim (despot Gjorgje ka vdekur më 1516). Kur turqit, më 1716, e dogjën Manastirin në Krushedoll, nga eshtrat e Angjelinës mbeti vetëm dora e majtë. Eshtrat e Skënderbeusaj, pra dora, edhe- hero sot ballkanik gjenden në Manastirin e rinovuar në Krushedoll, në Srem.
ështëDhëndri Epiri. i Angjelinës, burri i motrës së saj Andronikës, ishte fisniku i madh shqiptar dhe heroi ballkanik Gjergj Kastrioti - Skënderbeu. Atdheu i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut
Familja e Skënderbeut ka qenë në marrëdhënie shumë të ngushta me fisnikët serbë- sllavë. E ëma e Gjergjit, Voisava (Vojislava Tripalda) ishte e bija e një fisnikut serb nga Pollogu i Poshtëm në Maqedoni. Stërgjyshi i Skënderbeut kishte emër sllav, Brailo (apo Branilo). Brailo ka qenë kefal në Janinë (Epir) në kohën e sundimit të Nemanjiqëve të fundit. I biri i Brailos, Pali, ka mbajtur rajonin e Dibrës, ndërsa i biri i Palit, Gjon Kastrioti, zgjeroi pronat në Epir. Duhet pasur parasysh edhe faktin se, tek popujt ballkanas, pra edhe te serbët, ka pasur një shumëllojshmëri të madhe në traditën e dhënies së emrave personalë. Kështu ndodhte që i ati të ketë emër serb, ndërsa i biri një të huaj. Pastaj ka pasur raste kur babai ka emër serb, i biri të huaj dhe nipi të huaj. Por askund në burimet mesjetare nuk shfaqet kjo simbiozë e qartë e shqiptarëve ortodoksë dhe sllavëve, në dhënien e emrave Kur janë dashur shqiptarët dhe serbët personalë, sikur që është rasti në familjen e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. 9 I ati i Skënderbeut, Gjoni (serbisht Ivan) Kastrioti (1407-1437) me djemtë eManastirin tij Stanishin, Hilendar Reposhin, në Malin Kostadinin e Shenjtë (Mali dhe Gjergjin, bëri një dhuratë të madhe për
Atos) duke ua dhuruar fshatrat Radostushë dhe Trebishtë, afër Dibrës, gjë që është shënuarme tre djemtë në një e tij kartë arriti e një cila marrëveshje edhe sot ruhet me në manastir. Në vitin 1430, Gjon Kastrioti
Manastirin Hilendar, sipas së cilës u është dhënë një pirg (kullë), që edhe sot e ka emrin “Pirgu arbanas”. Karta për dhuratën nis me këtë fjali: “Me bamirësinë e patregueshme të sundimtarit tim Krishtit, unë, mëkatar dhe i padenjë, që nuk guxoj të quhem rob i Krishtit Zotit tim, Gjon Kastrioti, me djemtë gjithëmbajtës dhe me ndihmën e Zojës Lavri Gjergj Kastrioti Skenderbeu e mi Stanishin dhe Reposhin, Kostandinin dhe Gjergjin, u përpoqa që, sipas Zotit tim (1405-1468) të Hilendarit…” I biri i Gjonit, Reposhi, vdiq më 1431 në Manastirin Hilendar, ku edhe sot mund t’i shihet varri. Supozohet se edhe vetë Gjon Kastrioti është varrosur në Hilendar. I biri më i ri i Gjonit, Gjergj Kastrioti, si i ri ishte marrë rob nga turqit, ku edhe e mori fenëpërballë islame osmanlinjve dhe emrin që Skëndervinin. Ai (d.m.th.liroi pothuaj Aleksandër). gjithë hapësirën Pas kthimit e Shqipërisë në Shqipëri, së Mesme. rreth vitit 1444, Skënderbeu - Gjergji heq dorë nga islami dhe vihet në krye të rezistencës
Në Kështjellën e padepërtueshme të Krujës, Skënderbeu për dy dekada do t’iu bëjë rezistencë heroike turqve. Edhe pse kishte forca të pakta (12.000 luftëtarë), Gjergj Kastrioti me sukses luftoi kundër ushtrisë dhjetëfish më të madhe turke. Vdiq i pamposhtur, më 1468 në Lezhë, ndërsa emri i tij edhe sa ishte gjallë u bë legjendë, për të cilën rrëfehej në gjithë vendet ballkanike,njohur serb po Jovan edhe Sterja në selinë Popoviq e Papës ka shkruar dhe në dramën gjithë Evropën.“Skënderbeu”. Në fillim të “Kurorës së maleve”, Petar Petroviq Njegoshi këndon: “Skënderbeu ka zemër Obiliqi…” Shkrimtari i
I biri i Skënderbeut, Gjoni (apo Jani, Ivani, Gjovani) Kastrioti, pas rënies së tokave shqiptare nën turqit, iku në kështjellën e mbretit të Napolit, ku, falë meritave të të atit, fitoi edhe titullin e dukës së “San Pietro di Galantina”. Gjoni ishte martuar me të bijën e despotit serb Lazar Brankoviq (1421-1458) – Irinën. Marrë parasysh që e ëma e Irinës ishte Jelena Paleologu, e bija e despotit të Moresë, Tomës, vëllait të perandorit të fundit bizantin (Kostandinit XI) – pasardhësit italianë nga kjo martesë shqiptaro- serbe janë njëkohësisht edhe pasardhës të dinastisë së fundit perandorake të krishterë nga Kostandinopoja. Pasardhësit e tyre në aristokracinë italiane mund të përcillen deri në ditët e sotme. Në fakt, nga martesa e Gjon Kastriotit me Irina Brankoviqin u lind djali me emrin Ferante, që ka bartur mbiemrin Kastriota Skenderbeg. Ferante nuk ka pasur djem “në martesë ligjore”, por prapa vetes la të bijën Irina (Marija), e cila u martua me Pietro Antonion, princin e Bisignanit, nga familja Sanseverino. Pasardhësit nga kjo martesë janë në familje fisnike italiane dhe gjermane: Bisignano-Sanseverino, di Capua, Pignatelli, d’Arenberg, Windisch-Graetz, Ursel dhe de Lin, etj. I përmenduri Ferante Kastrioti ka lënë pas edhe fëmijë jashtëmartesorë,Dushko Lopandiq - Lidhjet pasardhësit dinastike serbo-shqiptare e të cilëve në mesjetëkanë mbijetuar10 deri më sot (kjo është familja “prej Kastriot-Skenderbegut”) Lidhje të shumta
Përveç të përmendurve, janë të njohura edhe shumë lidhje të tjera mes familjeve fisnike serbe dhe shqiptare. Familja Kastrioti edhe në vija të tjera ka qenë e lidhur me dinastitë serbe. Kështu, motra e Skënderbeut, Marija, ka qenë e martuar për sundimtarin e Zetës (d.m.th. të Malit të Zi) – Stefanit, Crnojeviqin, (ka vdekur më 1465). Nga kjo martesë rrjedh i njohuri Ivan Crnojeviq (në popull i njohur si Ivan-Begu, që sundoi në vitet 1464-1490), i cili selinë e Zetës, si dhe mitropolinë, e kaloi në Cetinë dhe e ndërtoi Manastirin e njohur të Cetinës. Siç u përmend, ky Ivan në martesën e parë kishte për grua Gojislavën, të bijën e Gjergj Arianit Komnenit, motrën e shenjtores Angjelina Brakoviq, si dhe të Andronikës, gruas së Skënderbeut. Ekzistojnë edhe lidhje të shumta mes familjes sundimtare serbe Brankoviq dhe familjes fisnike shqiptare Topia: motra e Vuk Brankoviqit, pjesëmarrësit të Betejës së Kosovës dhe sundimtarit të rajonit të Kosovës, e cila quhej Teodora (apo Vojislava) ishte e martuar për sundimtarin e Durrësit, Gjergj Topinë (1388-1392). E ëma e këtij Gjergji ishte Vojisava Balshiq, e martuar rreth viti 1370 për sundimtarin e Durrësit, “princin e Arbërisë”, Karl Topinë (1359-1388). Karl Topia më 1381 e rinovoi Kishën e Shën Gjonit (serbisht “Shën Jovanit”) te Elbasani në Shqipërinë e Mesme, të themeluar për nder të Shën Gjonit të Vladimirit, sundimtarit serb (duklan) dhe shenjtor. Njëra vajzë e Karl Topisë u quajt Voisava (sipas së ëmës). Tjetra, Elena, ishte martuar me Konstandin Balshajn, të zotin e Krujës dhe vasalin turk, i cili rridhte nga familja e sundimtarëve të Zetës, Balshiqëve, dhe të cilin në vitin 1402 e ekzekutuan venedikasit në Durrës. Në fund, Mara, e bija e Niketë Topisë (sipas të gjitha gjasave i biri i Karl Topisë) u martua më 1407 për Balshën (III) Balshiqin, sundimtarin e Zetës nga viti 1403 deri më 1421. E ëma e Balshës ishte e njohura Elena Hrebljanoviq, bija e princit Lazar. Balsha nuk ka pasur fëmijë, andaj para vdekjes të gjitha të drejtat e trashëgimisë në tokat e Zetës ia la dajës së tij – despotit serb Stefan Lazareviq. Fakti që dy familje udhëheqëse serbe dhe shqiptare – despotit Brankoviq dhe Kastriotit – ishin të lidhura ngushtë me lidhje martesore, tërthorazi tregon edhe për intensitetin e lidhjeve të përgjithshme mes dy popujve nga fundi i mesjetës.
Nga jetëshkrimi i së shenjtës Аngеlina Serbe E mira nëna jonë Angelina e pranoi në Srem gradën e shenjtë dhe engjëllore të murgeshave, në Manastirin femëror te Krushedolli, duke mbajtur si murgeshë em- rin e njëjtë Angelina (që do të thotë: Engjëllore). Prej fillimit të jetës së saj të kësaj toke ajo me gjithë zemër i është nënshtruar shpëtimit të shpirtit të saj, por tani ia shtoi mundit mundin dhe trimërisë trimërinë. E gjitha iu dorëzua lutjes, veprave të mirësisë dhe rimëkëmbjes së tempujve dhe manastireve të shenjta të Zotit në Srem. Për gjithë këto vepra të shumta të saj, ajo, si një e krishterë e përkryer, bashkëshorte, nënë dhe murgeshë, nga populli me të drejtë u mbiquajt “Nëna Angelina”. Pasi jetoi ashtu e shenjtë dhe për dëshirën e Zotit, ajo më në fund pushoi nga përpjekjet e saja dhe në paqe u përgjum tek Zoti më 30 qershor të vitit 1520. U varros në Manastirin e femrave afër Krushedollit, ndërsa kur pas disa vjetësh trupi i saj i shenjtë u “shfaq”, eshtrat e saja të shenjta u kaluan në Kishën e Manastirit Krushedoll dhe u vendosën në të njëjtin altar me eshtrat e të birit të saj, despotit Jovan.
Kur janë dashur shqiptarët dhe serbët 11 Nga monologu i vlladikës Dаnillo (Kurora e maleve)...... Bota e vogël për fulqijtë e ferri,t por vdiq i tretun edhe i piklluem. – s’mundet me i fa,as ngat me ia ba! E un shka t’baj e me ke të bahem? Janku mpron Vlladisllavin e vdekun; Duert e paka dhe fuqija e vogël, nji shufël e vetme n’mes stuhive pse i duel zot, kur s’e mprojti dot? jetim i mjerë pa kërkend në botë! Skenderbegu, zemër Obiliqi,
Gjenealogjia e familjes Kastrioti
Brаnillо
(vrarë rreth 1379) guvеrnator i Јаninës Pаli
i zoti i Sеrinës Gjoni
Kоnstаndini Aleksi martuar (vdiq rrethme Vоjsаvën 1433) (I vrarë rreth vitit 1402) i zoti i Маtit i zoti i Krujës
Gjergji -"Skеndеrbеu" e martuar te Rеpоshi Stаnisha Stefan CërnojeviqiМаrа Kоstа murg në Hilendar i zoti i Shqipërisë (1443 - 1468) i zoti i Zetës Gjoni e martuar me (vdiq 1514) StefanVojsava martuar ime zoti Irena i Krujës Brankoviq (Balshaj) 1. vојvоdë i "Sеn Pјеtrа di Gаlаtinа" Mermonte
Fеrаntе
Kоstаndin (vdiq. 1561) Маriа Gjergji 2. vојvоdë (vdiq.1540) i "Sеn Pјеtrа di Gаlаtinа"
Irеnа
(vdiq. 1565) (bijtë 3.vојvоdeshë e Sаn Pјеtrа i Gаlаtinе jashtëmartesore: martuar. 1539 dоn Piјеtrо Pаrdо, Аhilе, Sаnsаvаrinо i Bаsinjаnа Cеzаrе, Fеdеrikо)
trashëgimtarët në Itаli: �isnikët italianë vојvоdët e Sаnsеvеrinos, Kаstriоti-Skëndеrbegu di Kаpuа, Pinjаtеli, Dаrеnbеrg, Vindish-Grеc, Ursеl, dе Lin, etj) Dushko Lopandiq - Lidhjet dinastike serbo-shqiptare në mesjetë 12 Aleksandar Pavloviq* Kondo shqiptari – çlirimtar i Beogradit
Një rrugë e vogël që gjendet në qendër të Beogradit, vetëm pesë minuta larg Sheshit të Republikës, fsheh rrëfimin për një miqësi dhe aleancë të dikurshme serbo- shqiptare, dhe heshtjen e fshehjen e sotme të asaj miqësie. Po, të shkojmë me rend. Para rreth dhjetë vjetëve krerët e atëhershëm të qytetit në qendrën e ngushtë të qytetit, nën emërtimin e rrugëve, vendosën edhe mbishkrimet që kalimtarëve u japin shënimet bazike për personin emrin e të cilit e mban ai kalldrëm. Këto tablo me dukje të këndshme, për dallim nga udhëzuesit dygjuhësorë, qëllimi i tyre evident është që turistët dhe të huajt t’i njoftojnë me përmendoret historike të qytetit,mori mbishkrimin kanë vetëm me tekst këtë në përmbajtje: alfabetin cirilik, andaj dhe u ofrohen para së gjithash për dobinë dhe arsimimin e popullatës lokale. Kështu, veçPikërisht tjerave, edhe Rrugakjo e Kondossintagma e nismëtare i krishterë në ushtrinë turke e tjerë të merituar. Si ta kuptojmë këtë shprehje?e ndan Kondon A do ngatë thotëqytetarët kjo
seshekullit krerët të e qytetitnëntëmbëdhjetë e kanë të afërtnuk këndvështrimin se në fillimin e
ishte me vend që të flitet për identitetintë paislamizuarve kombëtar, reduktohej apo se në Tabela në rrugën e Kondos, në Beograd Perandorinë Otomane identiteti i të krishterët vs. turqve). Nuk mund përcaktimin shoqëror-fetarturke dhe serbe (raja, ndërsa te kjo e dyta qartë po renditen të gjithë kryengritësit e tjerë të merituar dhe të jetë, meqë në këtë tekst të shkurtër dallojmë etnonimet – ushtria , Dorqol dhe Vraçar). Mundësia tjetër do të ishte supozimi që për të krishterët në bartës të emrave të rrugëve (njësitë bibliografike vërtetoni në një shëtitje nëpër ushtrinë turke nuk është e përshtatshmetë krishterëttë flitet si serbë.në ushtrinë Por, as turke kjo nuk mund të jetë e saktë, sepse në narracionin kolektiv si serbë i konsiderojmë edhe ata që kanë luftuar në ushtrinë turke (mjafton t’i kujtojmë në mesjetë, sikur MarkoShqiptarët Kraleviqin, si çlirimtarë Konstantin të Dragashin, Beogradit Stefan Lazareviqin, e të tjerë) krishterë në ushtrinë turke nuk është në atë që diçka
Andaj, qëllimi sintagmës i të zbulohet apoSerbët të informohet, dhe Shqiptarët por që ndër të fshihetshekuj dhe heshtet nacionaliteti i Kondos (thënë më mirë, kombësia apo prejardhja etnike). Petrit Imami, në librin e tij kapital, në tri vëllime, , për Kondo Bimbashën thotë se ka qenë komandant i “çetës së ‘epirotëve’, shqiptar ortodoks nga Epiri”. Madje edhe historianët me orientim nacionalist, siç është Vladimir Stojançeviq, i cili në librin e tij të botuar nga ASSHA më 1994, shqiptarët i quan arbanas dhe thotë: “[p]rej beqarëve mes kryengritësve serbë ishte Kondo-bajraktari, arbanas ortodoks nga kufiri i Toskërisë dhe Epirit” dhe shton se me Kondon tek serbët kanë kaluar edhe Kur“më janë shumë dashur shqiptarëtbashkëvendës dhe serbët të tij”. Bashkëkohësi i këtyre ngjarjeve, Llazar Arsenijeviq 13 Batallak, dëshmon: “Njoha shumë të krishterë në mesin e këtyre bullgarëve, greko- arnautëve, cincaro-arnautëve, të cilët, kur Gushanci shkoi nga Beogradi, mbetën në mesin e serbëve…” Duhet qartësuar këtu rolin historik të Kondos dhe rëndësinë e “kalimit” të tij. Thënë më saktë, ai me djelmoshat e tij, të cilët si kërxhali (mercenarë) flisnin mirë turqisht, i mashtroi rojat turke në muret e Beogradit, “i bluante si hallvë” dhe mundësoi hyrjen e kryengritësve në qytet. Para kësaj, në vetë fillimin e kryengritjes, shqiptari Rexhepaga (nipi i drejtuesit të kampit ushtarak Ada Kale, në të cilin u strehuan dainjtë) dhe djelmoshat e tij, bashkë me kryengritësit, pas luftës së ashpër në natën mes 5 dhe 6 gushtit 1804, vranë dainjtë dhe njerëzit e tyre. Këto raste nuk janë të izoluara, dhe janë kontribut në kryengritjen e Parë serbe të cilën e dhanë jo vetëm shqiptarët që ikën nga ushtria turke, por edhe disa fise shqiptare katolike (Klimentët, Grudët, Shoshët), ndërsa kryengritësit shpesh gjenin armët në Metohi, ku ato kryesisht prodhoheshin nga shqiptarët myslimanë, andaj dhe në njërën pistoletë që ende ruhet në Muzeun e Kryengritjes së Parë Serbe, që konsiderohet se i ka takuar Karagjorgjes, është skalitur emri i mjeshtrit – “Osman”. Është kuriozitet i posaçëm letra e Petrit i (Petri i shenjtë i Cetinës) e 25 marsit 1805, në të cilën ai flet për armëpushim me turqit dhe porositë fiset malazeze “të rrini në paqeJani Kondo dhe të e kaloni me lindje nga ish-arnaut, uniteti me arbanasit”, të cilët ishin nisur në luftë kundër vezirit të Shkodrës. Sa i përket traditës popullore, Vuk Karaxhiqi e ka shënuar këngën epike e cila e lavdëron atë si trim më të madh sesa Marko Kraleviqi, ndërsa Stojançeviqi e përmend se fitoret e Karagjorgjes janë kënduar nga këngëtarët malësorë, mes të cilëve ishte edhe rrëfimi për prejardhjen e tij nga Kuçët, përndryshe një fis me prejardhje të përzier serbo/malaziase-shqiptare. Madje edhe Qoroviqi në Historia e Serbëve thotë se të parët meshkuj të Karagjorgjeviqit vinin nga Klimentët,“Përvetësimi” gjë që mbështetet i Kondos edhe nga festa e Karagjorgjes (Shën Klimenti).
Problemi me prejardhjen shqiptare të Kondos vjen, pra, prej asaj që jemi mësuar që për shqiptarët të mendojmë vetëm dhe përjashtimisht si armiq. Atëherë, si u bë që tani, përnjëherë, shqiptarët u ndihmojnë serbëve në çlirimin e Beogradit dhe Serbisë? Andaj,mbishkrimet që mos e rrugëve. t’i ngatërrojmë më shumë beogradasit dhe kalimtarët e rastit, më mirë është që të heshtim apo të ndryshojmë shënimet për prejardhjen e Kondos në
Ky problem, në fakt, nuk është i ri, dhe në kulturën serbe ekziston më shumë se njëqindNjë ilustrim vjet, indërsa përshtatshëm zgjidhet i ashtu kësaj qëteze gjithçka është libriqë është i “përhershëm” pozitive për shkollor shqiptarët i historisë thjesht të heshtet apo të ndryshohet njëjtë sikur në rastin e mbishkrimit të rrugës për Kondon. i Mihailo Joviqit, një libër me gjasë më i përdorur në historinë e shkollës serbe, i cili ishte në përdorim në shkolla prej vitit 1882 e deri më 1944, dhe që pati me dhjetëra botime dhe revizione. Kështu, për shembull, në kapitullin për Kryengritjen e Parë serbe, Joviq në botimet më të hershme nga vitet 1882 dhe 1886 rrëfen gjerësisht për Kondon,“Disa siherë një serbët shqiptar e sulmuan dhe rolin atë, e portij prej nuk trimi mund në ta marrjenmerrnin. e Atëherë kështjellës serbëve së Beogradit u vjen një dhe, rrjedhimisht, çlirimin e Beogradit prej turqve në vitin 1806.
* Autori i tekstit, Aleksandar Pavloviq, është bashkëpunëtor shkencor në Institutin për Filozofi dhe Teori Shoqërore nga Beogradi. Ka diplomuar dhe magjistruar letërsinë dhe teorinë e letërsisë në Fakultetin Filologjik në Beograd, ndërsa ka doktoruar në Universitetin e Nottingham-it. Ka marrë pjesë në disa projekte të lidhura me studimin e marrëdhënieve serbo-shqiptare dhe promovimin e bashkëpunimit në rajon, dhe është njëri prej redaktorëve të librit Aleksandar Pavloviq - Kondo shqiptari – çlirimtar i Beogradit 14“Figura e armikut: ripërfytyrimi i marrëdhënieve shqiptaro-serbe” (Qendra “Multimedia”, Prishtinë, 2016). arnaut nga ushtria turke. Emrin e kishte Kondo. Kondo ishte një njeri shumë trim dhe i njihte të gjitha rrugët nëpër muret e qytetit. Ai e mori me vete një trim të mirë serb, Uzun Mirkon, dhe pesë shokë të tjerë, kaloi gjatë natës në prag të 30 nëntorit përtej mureve të qytetit dhe hyri në qytet”. (Joviq 1882: 119-20) “Disa herë serbët e sulmuan Beogradin, por nuk mund ta merrnin. Atëherë serbëve u vjen një arbanas, Kondo. Kondo ishte një njeri trim, dhe i njihte rrugët nëpër muret e qytetit. Ai mori disa shokë serbë, hyri në qytezë natën, kaloi nëpër portën turke dhe ua hapi një portë serbëve”. (Joviq: 1886: 107)
Këtë pjesë për trimërinë e Kondos që ua mundësoi kryengritësve serbë që të merrnin Beogradin nuk e gjeta në botimet nga viti 1894, e as në botimet e mëpastajme të librit të Joviqit. E gjithë kjo flet shumë për atë se përmendja e shqiptarëve në tonin pozitiv,pasqyrimi e madje i tyre edhe në dritë në atë negative neutral, u bëështë e dëshiruar bërë e padëshirueshme në arsimimin serb. nga fundi i shekullit XIX Në dhe këtë fillimi kontekst i shekullit është XX, interesante posaçërisht të nëtërhiqet prag tëparalelja luftërave me ballkanike, kohët e ndërsasotme.
burimeve të bashkëkombësve në këtë betejë Kondo i përmendur, vlen të theksohet, sipas
kishte marrë pesë plagë, por kishte vazhduar të luftonte. Pas marrjes së kështjellës beogradase,mëvonshme. ai Posaçërisht u bashkohet u dalluakryengritësve në Betejën me gjithë çetën e tij, dhe merr pjesë në luftimet e
e Lloznicës, më 1807, që ishte fitimtare për serbët. Aty diku edhe u vra, sipas disave në ato vite, e sipas disa tjerëve më vonë, më 1813,nga turqit në kohën që sulmonin.e dështimit Përveç të Kryengritjes rrugës nësë Parë serbe, sërish duke mbrojtur Lloznicën
Beograd, një shenjë kujtimi e re për Kondon është vendosur në manastirin Tronosha, afër Lloznicës,mbishkrim njëmemorial pllakë në përkujtimore mënyrë të ngjashme te vendi ku, supozohet, ai është varrosur. Edhe ky Pllaka përkujtimore në pllakën përkujtimore në manastirin Tronosha Manastirin Tronosha e hesht prejardhjen e Kondos, kështu që në
është ky tekst: “Këtu, skaj kishës, është varrosur Kondo Bimbasha. Hero në shumë beteja gjatë Kryengritjes së Parë serbe, posaçërisht meritor për çlirimin e Beogradit më 1806, dhe për fitoren e madhe të ushtrisë kryengritëse në Betejën e Lloznicës”. Asnjë fjalë, pra, për prejardhjen etnike shqiptare të Kondos. Krejt në harmoni me këtë, artikulli në anglisht në Vikipedia për Kondon thotë se ka qenë një mercenar grek i otomanëve („Ottoman Greek mercenary“), ndërsa artikulli në gjuhën serbe thotë: me kombësi ishte cincar. Vikipedia përmban artikuj për Kondon edhe në dy gjuhë të tjera: bullgarisht, që thotë se Kondo ishte një vojvodë i krishterë me prejardhje të kontestuar etnike („християнски войвода със спорен етнически“ произход и родно място“) për të lënë të kuptohet me pas në mënyrë implicite se ishte bullgar, dhe greqisht, i cili për të thotë se është „Έλληνας βλάχικης καταγωγής Kur janë dashur shqiptarët dhe serbët – vllah, që për gjuhë amtare kishte greqishten, përkatësisht cincar. E shohim, pra,15 se praktikat, nisjen e së cilave e shohim në botimet e hershme të teksteve të Joviqit nga fundi i shekullit XX e këndej, vazhdojnë deri në ditët e sotme, përmes heshtjes së prejardhjes shqiptare të Kondos dhe/apo përvetësimit të tij nga ana e bullgarëve, cincarëve,Efekti igrekëve; së vërtetës e pranueshme ishte çfarëdo, për aq sa ai nuk përmendet si shqiptar.
Qysh në vitet shtatëdhjetë të shekullit të kaluar Roland Barthi, Hajden Vajti dhe të tjerë kanë treguar se si historiografia në fakt ka më shumë ngjashmëri me letërsinë dhe fiksionin sesa me shkencat empirike. Historia nuk merret me fakte, por me të dhëna, gjurmë tekstuale që i palos në një tërësi koherente, një narracion, rrëfim; ajo nuk e emërton të vërtetën, por prodhon efektin e së vërtetës. E kaluara e serbëve dhe shqiptarëve, sikur mbase e kaluara e cilitdo prej dy popujve tjerë të afërt (jo vetëm gjeografikisht), është plot me antagonizma, shembuj të dhunës individuale dhe kolektive, sirealizuara dhe i bashkëpunimit dhe të parealizuara dhe miqësisë së ndërsjellë, përkohësisht të suksesshme apo tështetërore. pasuksesshme, projekteve të përmirësimit të padrejtësive Andaj, në vend të historikeështë të apopyetemi përcaktimit për pasojat të së vërtetave universale, më mirë e shqiptarit si një armik i epërjetshëm një diskursi dhe afatgjatë. si një PamjaTjetër qenësor është aq gjatë dhe thellë e pamundur që të mendohet ejashtë shkruar këtyre në ne,kategorive. saqë është Në bërëkëtë kontekst fshirja e prejardhjes së Kondos nuk ka kurrfarë lidhjeje mepaepur të kaluarënkëtu dhe tani nacionale dhe historinë, por me një logjikë të e cila, meqë shqiptarët qenkan armiq tanë, ndërsa Kondo mik i yni, nuk e duron Kondon si shqiptar. Nëse kësaj ia shtojmë edhe përvetësimin e kohës së fundit të Kondos nga ana e grekëve dhe bullgarëve, del se Kondo, sot, për popujt ballkanas është ajo që, me gjasë, ishte para dy shekujsh për turqit – faktor trazues në Ballkan. Por, pa marrë parasysh këto përvetësime dhe heshtje të cilat, pra, kohë pas kohe i takojmë për, ja pra, më gjatë se një shekull, Kondo është aty, si pjesë e historisë sonë të përbashkët, të ndërthurur, dhe i hartës urbane të Beogradit, si shqiptar, ballkanas, beogradas, patriot serb, luftëtar kundër turqve dhe çlirimtar. Për Rominën
Aleksandar Pavloviq - Kondo shqiptari – çlirimtar i Beogradit 16 Natasha Markoviq* Dashuri në kamp: Jelisaveta Naçiq e Lukë Lukaj
Një prej rrëfimeve më të bukura të dashurisë në Ballkan ka ndodhur në kohën e Luftës së Parë Botërore, në kampin Nezider, në Austrinë e sotme, rreth tridhjetë kilometra larg Vjenës. Aty, në një kamp të rezervuar kryesisht për elitën serbe, janë njohur patriotja serbe dhe gruaja me një biografi të mrekullueshme, Jelisaveta Naçiq, zonja e parë e arkitekturës serbe, e cila e ka ndërtuar Beogradin kur qyteti u shndërrua nga një kasaba turke në qytet modern evropian, dhe Lukë Lukaj, profesor shqiptar, poet dhe revolucionar, përndryshe në atë kohë inspektor arsimor nga Mitrovica e Kosovës. Afërsia dhe sprovimi i vdekjes do të shënjojnë gjithë jetën e Jelisavetës, që prej fëmijërisë së hershme, më pas bombardimet në Luftën e Madhe, në Beogradin e rrënuar, të cilin ajo si arkitekte e pastronte, e deri tek kampi dhe vitet e pasluftës të kaluara kur bashkë me bashkëshortin luftonte në betejat guerile për çlirimin e Shqipërisë nga sundimi italian. Ka qenë fëmija i trembëdhjetë i familjes beogradase iNaçiq, vogël fëmijëtJovani. eNuk të cilëve e ka pasurkishin përkrahjenvdekur njëri e pasplotë tjetrit, prindërore prej sëmundjeve kur është regjistruarfëmijërore dhe tuberkulozit. Kanë mbijetuar vetëm tre, ajo, motra më e madhe Jelena, dhe vëllai në arkitekturë, në kohën kur gratë në Serbi kryesisht nuk ishin të shkolluara. Është taregjistruar paguaj shkollimin në gjeneratën tim prej e parë prikës”. të arkitektëve në Fakultetin Teknik, dhe e ka kryer në afat, në vitin 1900. Shpeshherë është kujtuar se si me guxim i kishte thënë të atit, “do
Konkursi për kishën e Karagjorgjeviqëve në Oplenac, ku mes nëntë arkitektëve më të njohur, me vetëm 23 vjet, fitoi vendin e tretë (1903), e lansoi ndër yjet e reja të arkitekturës beogradase. Si urbaniste e rregullon Kalemegdanin (1903), i cili mes dy luftërave ishte shëtitorja më fisnike e beogradasve. Ndërtimet e saj më të rëndësishme janë: shkolla, mbreti Petar i pari afër Katedrales ortodokse (1906), e cila edhe sot duket impozante – kishte vetëm 25 vjet kur e projektoi. Vepër e saj janë edhe shkallët në stil baroku përballë Ambasadës së Francës (1903), shumë shtëpi private, shtëpia e njohur e Marko Markoviqit (1904), spitali i parë për tuberkuloz në Serbi (1912), banesat e para kolektive në Ballkan, afër Tregut të Bajlonit (1911), fabrika e parë e tullave në Prokop. Tutje, ajo projekton kishën e Aleksandar Nevskit në Dorqoll dhe Kishën në Shtime, në Kosovë, kushtuar heronjve kosovarë. Po ashtu, rregullon sheshin Terazije (1911) dhe bashkëpunon me Ivan Meshtroviqin në ndërtimin e Fitimtarit dhe fontanës në Terazije. Një projekt i ndërtuar në Terazije (1913), harku triumfues në nder të luftëtarëve serbë që ktheheshin nga luftërat ballkanike, në të cilin shkruante: për“Nuk elitën janë serbe.të gjithë serbët e çliruar”, do të ndryshojë tërësisht jetën e saj. Si patriote të njohur, pas pushtimit të Serbisë, austriakët e dëbuan në kampin Nezider, të rezervuar
* Natasha Markoviq është gazetare, shkrimtare dhe publiciste, botuese dhe pronare e shtëpisë botuese ‘’Kalorësi i kaltërt’’. Është autore e disa librave të popullarizuar, mes të cilëve janë ‘’Jelisaveta Naçiq’’, ‘’Lejdi Pexhet dhe serbët Kur janë dashur shqiptarët dhe serbët e saj’’, etj. 17 Lukë Lukaj, të cilin e quanin “shqiptari që i do serbët”, kishte një biografi interesante. Është e pazakontë se ai, si shqiptar, zyrtar austriak në Mitrovicën serbe.e Kosovës, Gazetari inspektor dhe shkrimtari shkollash, Grigorijeu gjet në kampin Nezider, të rezervuar për elitën Lukaj shoqërohej dhe bashkëpunonte Bozhoviq, mik i Lukajt, dëshmon se
me serbët, dhe u ndihmonte në betejat guerile gjatë luftërave ballkanike. Ai ishte shkolluar në Vjenë, me ndihmën e dajës së tij, peshkop në Trieste, të cilin për këtë e luti e ëma, e cila jetonte në Shkup që nga vdekja e babait të tij, një Shkodra.tregtari tëNë pasur, Vjenë qëe kreu tregtonte gjimnazin me leshdhe dhe dele, e që ishte me prejardhje nga
fakultetin filologjik. Qysh prej kohës sa ishte gjimnazist ai iu dha politikës, Jelisaveta Naçiq (1878-1955) luftoi kundër turqve, italianëve, për lirinë e Shqipërisë. Ishte persekutuar më shumë herë nga turqit, ishte arrestuar e plagosur, gjë që ia dëmtoi shëndetin. Angazhohej për pavarësinë e Shqipërisë… ishte njëri prej atyre shqiptarëve emigrantë që kishin afërsi me shtetin serb dhe bashkëpunonte me të. Pas vdekjes së të atit, katrashëgoi qenë beg shumë dhe një prona njeri në shumë Shqipëri i pasur. që ishin nën sundimin otoman, e falë të cilave e mbajti veten gjatë gjithë jetës. Sipas shkrimeve të arkitektit Ivan Glaviniq, Lukë Lukaj
Rrëfimi thotë se Jelisavetën dhe Lukajn në kamp i njoftoi gazetari dhe shkrimtari Grigorije Bozhoviq, i cili Lukajn e njihte qysh nga Mitrovica. Në kamp ishte edhe i ati i Bozhoviqit, një prift ortodoks i respektuar, në një kasolle bashkë me rreth gjashtëdhjetë priftërinj serbë të zënë peng, siç dëshmon miku i madh i serbëve, Arçibald Rajs. Në atë vend çnjerëzor, ku ishin të burgosur pesëmbëdhjetë mijë serbë të respektuar, u takuan, siç do ta kishte thënë Hana Arendt, “njerëz në kohë të errëta”. Jelisaveta ishte e vendosur në një kasolle të kampit bashkë me pesëmbëdhjetë serbe të reja; kishte një shtrat afër dritares, përmes së cilës netëve shikonte qiellin dhe lutej. Shoqet e saj nga kampi kanë rrëfyer se si në kasolle shpesh vinte një burrë i pashëm, sharmit të të cilit nuk mund t’i rezistohej, që kishte sjellje fisnike e që dallohej shumë prej përburrave vizatimin të tjerë dhe në ikamp. mësonte Lukë se Lukaj, si të përdorninnxënës vjenez, shkopinjtë në shkollën e tharë që ngaishte drunjtë në kamp për i mësonte fëmijët të lexonin dhe shkruanin, u recitonte poezi… Jelisaveta u ligjëronte kampi që do t’i marrin me vete në shtëpi kur të mbërrijnë të lirohen. Ajo gatuante për të ndërtuar kuaj të vegjël, shtëpi aeroplanë… Do të jenë këta suvenirët e vetëm nga nxënësit e saj reçel nga lulet e bagremit, që më vonë, në liri, do të jenë prej ëmbëlsirave Natasha Markoviq - Dashuri në kamp: Jelisaveta Naçiq e Lukë Lukaj 18të saj më të njohura familjare. Fëmijët e uritur, shpesh shkonin në fushë, ku mblidhnin dhe i hanin lulet e gjalla të bagremit. Jelisaveta dhe Luka u dashuruan dhe u martuan në kamp. Lajmi për dashurinë e madhe mes serbes së njohur dhe shqiptarit të njohur u përhap me shpejtësi nëpër kamp si vashat që banonin në të njëjtën kasolle një uragan. Martesa e tyre, siç rrëfenin me Jelisavetën, ishte një sensacion i vërtetë në kamp, një shenjë mbrojtëse e kampit, shenjë shprese se liria është afër. Në vitin 1917 në kamp u lind dhe vajza e tyre sykaltër dhe me flokë me nëdredha, atë kohë Lucija dhe Lukaj. në ato Ishte kushte 39 vjeçeishte kur vendosi ta lindte vajzën, gjë e cila një mision pothuajse i pamundur… E peshkopitbraktis kampin nga Trieste. në fillim të vitit 1918 pas intervenimit të dajës së Lukajt, dhe Luka jetojnë në Beograd tek Pas daljes nga kampi, Jelisaveta Lukë Lukaj (? -1947) e ëma e saj, e cila kurrë nuk ia fali që ishte martuar me një shqiptar, e më pas për shkak të sëmundjes së Lucijas ata shkuan në det, në Shkodër, vendin e prejardhjes së familjes së tij, dhe vendin e aktiviteteve politike të Lukajt. Pas ardhjes në Shkodër, Lukaj dhe Jelisaveta gjenden në vorbullën e luftës civile në Shqipëri. Ajo është fuqishëm në krah të bashkëshortit të saj, dhe merr pjesë me të në luftimet. Në Shkodër njihemi me fytyrën e saj të re, Jelisaveta Naçiq si një luftëtare. Ata i përfshiu zjarri i revolucionit, gjaku revolucionar brenda tyre ua vloi edhe të gjithë ndjenjat e dashurisë dhe patriotizmit. Ata luftuan për unitet të popullit serb dhe atij shqiptar, duke luftuar kështu edhe për martesën e tyre, shtëpinë e tyre dhe pasardhësit e tyre. Lukë Lukaj mori pjesë në Konferencën e Paqes në Paris. Kishte ide dhe ëndrra të njëjta politike sikur edhe Jelisaveta. Ishte për një Lidhje Ballkanike, për Jugosllavi dhe këtëpër Shqipërinë me Nikolla Pashiqine pavarur. dhe Dy Esat revolucionarë Pashë Toptanin. dhe ish Para të njëqindburgosur vjetësh politikë, angazhoheshin pajtohen që bashkësisë së sllavëve të jugut duhet bashkangjitur edhe Shqipërinë. Negociojnë për për idenë – Ballkani u takon popujve ballkanas, e cila sot bëhet sërish aktuale. Pas viteve të fatit të ndryshueshëm, çifti Lukaj ikën në Jugosllavi. Vendosen në Dubrovnik, në një banesë në Fushën e Buniqit 1, afër katedrales në Stradun, ku edhe mbetën deri në fund të jetëve të tyre. Lukë Lukaj kurrë më nuk u mor me politikë. Si poliglot që ishte merrej me përkthime, ndërsa përpiloi edhe fjalorin e parë serbisht- shqip, që u botua në Beograd në vitin 1935. Kam përcjellë jetën dhe punën e Jelisaveta Naçiqit në tri qytete ku ka jetuar: Beograd, Shkodër dhe Dubrovnik. Fisnike, e guximshme, e talentuar, ka lënë shenjë në Kur janë dashur shqiptarët dhe serbët Beograd. Në Dubrovnik Jelisaveta Naçiq kurrë nuk është marrë me arkitekturë. Ishte19 e përkushtuar për familjen dhe udhëtimet. E ka rritur vajzën Lucija, e cila me vite ka nëqenë pjesën drejtoreshë katolike e të kompanisë varrezave turistikeBoninovo. “Kompas” dhe “Atlas”, dhe mbesën Martinën, e cila ka qenë psikiatre dhe mjeke e respektuar në Dubrovnik, ku edhe është varrosur
Ana Rundo, stërmbesa e Jelisaveta Naçiqit, historiane e artit nga Beogradi, më ka rrëfyer se Lukë Lukaj e ka adhuruar Jelisavetën. Nga shumë udhëtime të ndryshme, u kishte sjellë Jelisavetës dhe Lucijas gjëra të mrekullueshme. Sa ishin gjallë, asgjë nuk ka mundur t’i ndajë, në ato kohë të trazuara dhe të këqija në Ballkan. Megjithatë, edhe pse ishin të pandashëm në jetë, ata janë të ndarë pas vdekjes. Lukaj vdiq në vitin 1947 dhe u varros në pjesën katolike të varrezave Boninovo në Dubrovnik, ndërsa Jelisaveta vdiq më 1955 e varfër dhe e harruar. Në shenjë proteste pse e ëma e saj nuk e kishte marrë pensionin e RPFJ-së, e bija Lucija është betuar se kurrë askujt nuk do t’ia tregojë vendin se ku është varrosur e ëma e saj; dihet vetëm se është varrosur në pjesën ortodokse të varrezave në Boninovo, në një varr të miqve të përbashkët. Të pandarë në jetë, vdekja i ndau me një mur të lartë e të trashë, që i ndan varrezat katolike prej atyre ortodokse në varrezat Boninovo, në Dubrovnik. Ishte e trishtueshme të shihet emirse si afëri saj dheatij muriviti i lindjestmerrësisht dhe vdekjes. të gjerë qëndron i vetmuar një gur i vogël, si të ishte ndonjë vazo antike greke, në të cilin është shënuar vetëm një kryq, e krahas tij edhe
Natasha Markoviq - Dashuri në kamp: Jelisaveta Naçiq e Lukë Lukaj 20 Jeton Neziraj * E donte Prishtinën, por edhe Beogradin Faruk Begolli, jeta mes karrierës, miqve, ish-gruas Zojës dhe primitivizmit ballkanas
Në verën e vitit 2017, unë kisha nisur punën për librin monografik për aktorin e njohur Faruk Begolli. Me botuesin “Integra” kishim bërë plane, që do të udhëtoja edhe në Beograd, për të hulumtuar nëpër arkivat e teatrove dhe të shtëpive filmike, por edhe për të takuar miq, kolegë e bashkëpunëtorë të Begollit. Thjesht, sepse donim që biografia të përfshinte edhe atë pjesë të rëndësishme të jetës dhe karrierës së Faruk Begollit. Megjithatë, shpejt mbasi kisha nisur punën, Begolli u sëmur. Prognozat nga mjekët ishin të zeza. Nuk kishte më kohë për disa nga gjërat që i kishim planifikuar rreth librit. Duhej të punohej shpejt dhe të shfrytëzohej forca e Begollit. Prandaj, më e rëndësishme për atë kohë ishte të rrija sa më shumë me të dhe të kuptoja nga ai, gjëra të cilat, në fund të fundit, nuk mund të gjendeshin në asnjë arkiv. Ai në të vërtetë nuk kishte kurrfarë arkivi personal, pak foto, ndonjë shënim të vogël dhe kaq. Asgjë s’kishte ruajtur nga karriera e tij kaq e bujshme si aktor, as ndonjë copë gazete, ndonjë Aiintervistë, na inkurajon ndonjë të dokumentvazhdojmë a tutje ngjashëm. me librin. Krejt Synojnë çka kishte, me çdo ishte kusht ai që ta ishte,botojmë memoria sa më shpejte tij e mprehtëqë të jetë dhe e mundur. humori, të cilin, as në atë kohë të sëmurjes nuk e kishte humbur.
- Në vitet ‘70 dhe ‘80 ai ishte një prej aktorëve më të kërkuar të filmit në të gjithë ish-Jugosllavinë. Ishte ajo kohë kur në qytete të ndryshme krijoheshin klubet e ad huruesve të tij. Ka luajtur në rreth 70 filma artistikë metrazhesh të ndryshme dhe në dhjetëra shfaqje teatri. Në moshën 33-vjeçare, Begolli kishte pas vetes 33 filma, shumica e të cilëve kishin për autorë regjisorët më në zë të asaj kohe në ish-Jugosllavi. Akoma takoj njerëz në Beograd që kur ua përmendi Faruk Begollin, u mbushen sytë me lot. Të mos flasim për Prishtinën, ai kujtohet me mallëngjim nga të gjithë, sidomos- nga ish-studentët e tij. Më kujtohet që, sa herë që kalonim kufirin Kosovë – Mali i Zi, policët malazezë, sapo e shihnin Begollin në automobil, u ndërronte çehrja, ngazëlle Zojaheshin, Begolli bëheshin më dashamirës dhe ia kujtonin filmat ku kishte luajtur.
Gjatë studimeve për aktor në Beograd, Begolli tregonte sesi qe njohur me dy shokë të dytjerë këta të aktorërinj, të ngacilët klasa do të e mbesinBegollit. miqtë dhe shokët e tij të përhershëm. Ishin ata, Josif “Ishim Tatiq - edhe Tale kaapo 20 Jataganac, orë bashkë... siç e Shpesh quan ndryshe banonim Begolli, bashkë. dhe Krejt Laslo çka Shvirtlihbënim e bënim- Laci, bashkë. U bëmë të pandashëm... Kjo shoqni e jona asht qysh prej viteve t’60-ta, pra janë ma shumë se 45 vjet n’pyetje” (Faruk Begolli, 2017). shumëçkaDerisa tjetër.e intervistoja Ditari pas për disa monografinë, ditësh arriti Begolli dhe aty një gjetëm ditë namateriale tregoi se të ish-gruajashkëlqyeshme e tij kishte ruajtur “një ditar”, ku kishte gjithçka, shkrime nga gazetat e kohës, fotografi e
* themeluesJeton Neziraj, dhe dramaturg drejtor i Qendrës dhe artist Multimedia nga Prishtina, në Prishtinë. është autor i më shumë se 25 dramave që janë vënë në skenë në të gjithë botën, si dhe i disa skenareve. Ka qenë drejtor artistik i Teatrit Kombëtar të Kosovës, ndërsa tani është Kur janë dashur shqiptarët dhe serbët 21 të periudhës së hershme nga karriera e Begollit, e veçanërisht intervista e shkrime që kishin të bënin me të dhe gruan e tij, Zojën. - Faruk Begolli ka qenë i martuar me Zoja Gjokoviq, një grua e shkëlqyer, për të cilën- ai fliste me shumë respekt. Zoja, tashmë edhe ajo e ndjerë, që ishte balerinë profesion iste në Teatrin“shtylla Popullor e shpisë”. të Beogradit, më vonë do ta marrë mbiemrin e burrit – Bego lli. Gjatë krejt atyre viteve martesë, ajo ishte, siç thoshte Begolli në një intervistë të hershme, Megjithatë, mbas 17 vjetësh martesë, Begolli ndahet nga ajo. Begolli ka hezituar shumë të flasë për ish-gruan e tij, Zojën. Kur po e intervistoja për monografinë, ai insistonte me kokëfortësi që të fokusoheshim tek krijimtaria e tij, tek puna profesionale, e jo shumë tek jeta private. Ai fliste pa përtesë për fëmijërinë, por hezitonte të nisnim muhabet, sa herë që binte fjala për martesën e tij me Zojën. Megjithatë, kur ishim krejt në finalizim të librit, u desh të flisja shtruar me të: si mund të bëhet një monografi për Faruk Begollin, e ndërkohë që unë s’duhet ta përmendi faktin që ke qenë i martuar me Zoja Begollin për 17 vjet, i pata thënë një ditë? Ai në të bindejvërtetë, që kur në e libër bezdisja të ishte me edhepyetje pjesa të shpeshta, e jetës së fliste tij me për Zojën. Zojën, por thoshte se “këto nuk janë për libër”. Megjithatë, bisedat unë i ruaja dhe i shënoja, me shpresën se ai do të “N’këto vitet e fundit nuk flas ma për dashuninë, sepse ka ekzistue nji dashuni e vër- tetë dhe, si rezultat i saj, edhe nji martesë. Jemi kanë 17 vjet bashkë. Ajo e ka mbajtë mbiemnin tem. Por, kur mbaron, mbaron, fatkeqësisht. Kena mbetë shokë. Ndigjohemi n’telefon kohë mbas kohe. Ma së shpeshti jena ndigjue gjatë luftës. Por, mbasi kuptuem që të dy jena mirë, edhe unë e edhe ajo, filluem me u ndigjue rrallë e ma rrallë. Jam i lumtun me at’ dashuni, jam i lumtun që e kam pasë at’ grue. I jam falenderue që m’ka ofrue at’ dashuni t’mrekullueshme, at’ martesë, at’ shoqni dhe at’ copë jete t’mrekul- lueshme” (Faruk Begolli, 2017). Gjendja shëndetësore e Begollit ishte përkeqësuar dhe unë nuk mund ta vizitoja për ta intervistuar, se s’kishte më forcë të fliste gjatë. Më kishte thënë e treguar shumë gjëra. Materialet i kishte lexuar dhe i kishte aprovuar. Monografia po merrte formë. Megjithatë, akoma nuk ma kishte dhënë ‘lejen’ që në libër të flisja edhe për Zojën. Në njërën prej atyre ditëve, e thirra në telefon dhe i thashë: si po ia bëjmë me Zojën? Ai u përgjigj shkurt: le të bëhet ashtu si thua ti, por ama, kujdesu që të jetë mirë. Ai donte që ish-gruaja e tij, Zoja, të ishte “e prezantuar mirë”. Shkelzen Maliqi konsideron se për Begollin, vendimi për ta lënë Beogradin ka qenë“Për vendim arsyet shumë e vërteta i vështirë. pse i ka Ai lënë beson Beogradin se divorci dhe i karrierën tij nga gruaja e yllit Zoja të filmit ka ndikuar jugosllav, në aikëtë nuk vendim, ka folur por, asnjëherë siç thotë, publikisht. kjo gjë nuk Me mund famën të dhe jetë lidhjet argument që ka i pasur,mjaftueshëm. Faruku gjithsesi që ka mundur ta vazhdojë karrierën e aktorit të suksesshëm. Por ai kishte një dëshpërim personal me botën ku kishte qenë yll, por që po shembej me të shpejtë, duke u hapur rrugën primitivizmit dhe fashizmit politik dhe kulturor. Kjo ndjenjë mendoj se ka qenë shtytësi kryesor pse Faruku me vetëdije filloi një jetë dhe karrierë të re, i përqendruar kryesish në “rolin” e profesorit të aktrimit në Prishtinë”.
Kam frikë se me ba me shkue n’Beograd do t’kaj
- Pas viteve ‘90, në kohën e turbulencave politike, kontakti i Begollit me shokët e shkollës ishte më i rrallë, por asnjëherë nuk u shkëput tërësisht. Një herë, e tërë gjen 22erata e klasës së tij nga fakulteti qenë mbledhur nëJeton një Neziraj kafe, - E dontepër Prishtinën,të kujtuar por edhe kohën Beogradin e shkuar“U smuva nga studimet. nga qefi. Nga U ktheva atje ata shumë e kishin mbrapa marrë n’kujtime... në telefon edheFatmirësisht, Begollin, nga dhe ajotë gjithë kohë kamkishin kujtime folur radhazi t’mira. Shokume të: im, Josif Tatiç m’thirrë vazhdimisht. Kam frikë se me ba me shkue n’Beograd do t’kaj.” (Faruk Begolli, 2017).
Një histori mediale
Shumë njerëz, edhe sot e kujtojnë një histori mediale në lidhje me Faruk Begollin.- Në vitin 1982, një deklaratë e tij do të shkaktonte zemërimin e shumë njerëzve në Kosovë. Në një emision televiziv, që u kushtohej demonstratave të studentëve shqip tarë të vitit 1981, Begolli, i intervistuar në një kontekst tjetër, deklaroi publikisht se krijoii pëlqente një zemërim Beogradi të dhe paparë se më tek mirënjerëzit e ndiente në veten në Beograd. Kjo deklaratë e tij, e perceptuar ndryshe nga ç’ishte menduar,
Kosovë. Shumë nga ta filluan të shihnin tek ai “tradhtarin e atdheut”. Kjo deklaratë, me- uptuapreferenca dhe u aq keqinterpretua të zakonshme skajshmërisht. njerëzore, në rrethana të atëhershme politike, u keqk - Në lidhje me këtë deklaratë të tijën, mbas historidisa vitesh, dhe prapavijëni pyetur nga e njësaj: gazetë kosova re, Begolli“Atë që shpjegon e kam thënë shumë me qartë atë rast, tërë nukatë e mohoj. E kam thënë se në Beograd kam kaluar pjesën më të madhe të jetës. Kam kujtimet e mia, kujtimet e mira, pavarësisht qëndrimeve denigruese të politikanëve të atjeshëm ndaj shqiptarëve. Kur e kam pranuar ofertën e televizionit të Beogradit, nuk më është thënë qëllimi i atij emisioni. Më është thënë të flisja për mënyrën se si Faruk (1944-2007) jam afirmuar në Beograd dhe ç`ndieja unë dhe Zoja Begolli (1949-2017) për Beogradin. Nuk kam pasur haber se me çfarë prapavije politike e kishin planifikuar ata emisionin. Ajo deklaratë e imja mandej është montuar dhe është “sakatuar”. Sikur të ishte dhënë e plotë, do të duartrokitesha, por ndodhi ashtu siç ndodhi dhe...” (Faruk Begolli, 2007).
Begollit.Ish-studenti dhe më vonë kolegu i Begollit, aktori Enver Petrovci, edhe sot thotë të mos“Ishte e ketë ajo kohakuptuar mbas se vititpse 1981,njerëzit kur në televizionet Kosovë janë dhe ndier gazetarët të fyer serbë nga ajo na deklaratëprovokonin e vazhdimisht. Faruku ka thënë që e ndien veten mirë në Beograd, se ndihet si fëmijë i Beogradit. Pse jo? Nuk e di pse njerëzit e kanë keqpërdorë këtë deklaratë të tijën. As Faruku, por as Bekim Fehmiu kurrë nuk e kanë mohuar se kanë qenë shqiptarë. Me Farukun, në kafe, në rrugë, teatër apo kudo që jemi takuar në Beograd, gjithmonë kemi folur shqip mes vete dhe kurrë serbisht. Më në fund, a ka shqiptar, i cili ka jetuar në Beograd, dhe për të cilin njerëzit këtu në Kosovë nuk kanë paragjykime? Njerëzit, të cilët
Kur janë dashur shqiptarët dhe serbët Jeton Neziraj - Voleo je Prištinu, ali je voleo i Beograd 23 dikur kanë qenë krenaria jonë, mu nga fakti që kanë bërë emër në Beograd, më vonë janë sharë” (Enver Petrovci, 2007). Por Begolli edhe shumë vite më vonë e thoshte të njëjtën gjë për Beogradin dhe dashurinë për të. „Pavarësisht se dikush mundet me m’keqkuptue ose keqinterpretue, une edhe ma tutje e due Beogradin” (Faruk Begolli, 2007).
Filozofi Shkëlzen Maliqi konsideron se nami si yje filmi i Bekim Fehmiut dhe Faruk Begollit në Beograd në atë kohë e ka ndryshuar atë perceptimin tradicional paragjykues për shqiptarin si qenie e huaj në hapësirat jugosllave, si i “pakulturuar”, i Operacioni“prapambetur”, Beograd “sharraxhinj”. - - Në ditët e para të bombardimeve të NATO-s, në televizionin e Beogradit emito heshin filmat e Luftës së Dytë Botërore, në shumicën e të cilëve luante edhe Faruk Be golli. Dhe, ndërkohë që në filma ai luante partizanin trim që lufton fashistët gjermanë dhe tradhtarët e vendit, në realitet ai po priste se kur do të vinin policët serbë që ta tëlargonin largohet. dhunshëm nga shtëpia. Dhe, policët do ta largojnë dy herë nga shtëpia, por ai, përsëri,“Një ditë, bashkë derisa me në motrën televizion e vet, jepej do filmi të kthehet ‘Operacioni te vëllai Beograd’ Adili dhe i regjisorit nuk do të Zhika pranojë Mi- troviq, ku unë luaj çlirimtarin e patrembur të qytetit të Beogradit, policët serbë erdhën dhe na larguan nga shtëpia” (Faruk Begolli, 2007).
Shokët e tij, nga Beogradi dhe qytetet e tjera jashtë Kosovës do t`ia dalin ta gjejnë numrin e tij të telefonit. Josif Tadiq – Jataganac, njëri nga shokët më intim të Begollit, do ta mbajë vazhdimisht lidhjen me të. Ai do ta thërrasë në telefon Begollin çdo të- ishtina.dytën apo Do të t’i tretën hulumtojnë ditë. Jataganac të gjitha kanaletdhe disa e shokëmundshme të tjerë, dhe duke madje e kuptuar do të përpiqen atë që po të ndodhte në Kosovë, do të bëjnë përpjekje të mëdha që Begollin ta “nxjerrin” nga Pr nisin edhe një autobus, i cili do të evakuonte jo vetëm Begollin, por edhe familjen e tij. Përpjekjet e shokëve për ta shpëtuar nga ferri do ta gëzojnë dhe trimërojnë Begollin, por ai megjithatë nuk do të bindet që të largohet nga Kosova. Tregimi i luftës ka edhe një episod tjetër të frikshëm. Faruk Begolli, bashkë me të vëllain, Adilin, po kryenin ritualet e një dite të zakonshme lufte. Në banesën e tyre hyjnë“ ...Ishte dy policë e tmerrshme. serbë, të ‘Hajde,cilët po e kryenin keni lypë regjistrimin Shqipninë...’, e na popullatës thonin. Në së fillim paktë u dridhsha,që kishte normalisht.mbetur në Prishtinë. Ata mandej: Policët, ‘…ju të natyrisht dy na keni e njohin sulmue Begollin. neve dhe ne tash ju vrasim’. Nja dy orë ka vazhdue ky lloj maltretimi. Por, dikur po i vike njeriut një fuqi krejt tjetër, më kërciti filmi edhe i lutsha unë: hajde, çomni, ku po doni, çka po doni... Hajde, vramëni...” (Faruk Begolli, 2007).
Por fatmirësisht, e gjitha kishte përfunduar pa ndonjë epilog tragjik. Policët kishin kërkuar nga Begolli t`ua paguante një drekë. Kishin marrë 200 marka gjermane dhe mandej ishin larguar. Pas luftës Begolli rrallë do të dalë jashtë Kosovës. Nuk do të shkojë më në Beograd, por as në Zagreb apo Ljubjanë. Në Sarajevë do të shkojë shumë Jeton Neziraj - E donte Prishtinën, por edhe Beogradin 24më vonë, me shfaqjen “Mbreti Lir”. “Nuk guxoj të mendoj për Beogradin. Shokët më thërrasin. Madje ata mendojnë se unë kam frikë. Por unë e kam ndërprerë një jetë të mrekullueshme. Tash e kam ndërtuar një mur dhe nuk dua më të mendoj, ngaqë e kam dashur shumë Beogradin. Kam frikë. Dua të më mbeten kujtimet e mira që kam”. -
Për vdekjen e Faruk Begollit në vitin 2007 patën raportuar pothuaj të gjitha me diat në hapësirën e ish-Jugosllavisë, por gjithashtu, edhe disa media të rëndësishme- ndërkombëtare. Rrallë mund të gjendet ndonjë personalitet tjetër si ai, për të cilin, pas luftërave të këtyre anëve, të gjitha mediat, serbe, kroate, sllovene, shqiptare, bosh njake, malaziase e maqedonase të kenë shkruar dhe konstatuar gati njëzëshëm: se- është “një humbje e madhe”. Njerëzit dhe artistët si Begolli, me përmasat e tyre të- jashtëzakonshme, kapërcejnë mbi urrejtjen e patologjinë nacional-shoviniste prim itive. Ata, jo veç me jetën, por edhe me vdekjen e tyre, përçojnë midis njerëzve me sazhe paqeje, mirëkuptimi, dhimbjeje të përbashkët, dashurie e miqësie. Duket se kur vdesin artistët e mëdhenj, gjuha e urrejtjes dhe armët, të paktën për një çast, heshtin. Kështu ishte kur vdiq Faruk Begolli dhe kështu ishte kur vdiq Bekim Fehmiu. Njëzet vjetët e fundit të jetës së tij ai ka jetuar në Prishtinë, por po aq vite, ai ka jetuar edhe në Beograd. Edhe fizikisht, por edhe shpirtërisht, jeta e tij ka qenë e ndarë mes Prishtinës dhe Beogradit. Edhe dashuria e respekti për të i njerëzve, janë të ndarë- njësoj, ai duhet e respektohet po aq në Prishtinë sa në Beograd. Në këto raportet tona të koklavitura shqiptaro-serbe, të urrejtjeve e nënçmimeve, Begolli është ndoshta për jashtimi i rrallë i së kundërtës, ai është urë lidhëse, nga ato urat e pakta që dy popujt edhekanë krijuarpatriotë. e ruajtur mes vete. Ai ka jetuar dhe krijuar si një artist, përkundër shumë artistëve të tjerë të këtyre anëve, të cilët, përtej të qenit artistë, kanë dashur të jenë
Artistët e mëdhenj janë fëmijë të botës. Atdheu i tyre është arti i tyre që ata lënë- trashëgim për brezat. Begolli na ka lënë një trashëgimi të pasur, si artist e profesor. PrishtinënDhe si njeri. dhe Dhe Beogradin kur të jemi dhe shëruar mbi të gjithanga ethet e donte e nacionalizmit njeriun! e primitivizmi, shqip tarë e serbë, për Begollin do të duhej të shkruhej: ishte një artist i madh që i donte
Kur janë dashur shqiptarët dhe serbët 25 Agron Bajrami* Shkëlqyeshëm dhe tmerrshëm: Bekim Fehmiu dhe Branka Petriq Në ish-Jugosllavi Beogradi ishte qytet që tërhiqte të rinjtë e besimeve dhe kombeve të ndryshme. Kështu, nga fundi i viteve pesëdhjetë të shekullit të kaluar, në degën e aktrimit të Fakultetit të Arteve Dramatike të Beogradit, u gjetën Bekim Fehmiu, i biri i shqiptarit të ngritur Ibrahim Fehmiu, bashkëluftëtarit të Bajram Currit, luftëtarit për pavarësinë e Shqipërisë që vinte nga një familje myslimane nga Prizreni, dhe Branka Petriq, nga ana e të atit katolike prej Rjekës, ndërsa nga ana e së ëmës prej familjes Karamatijeviq të Sanxhakut, serbë në mesin e të cilëve kishte luftëtarë të dalluar nga fronti i Selanikut dhe partizanët. Dashuria e tyre dhe martesa, që do t’i jetojë për pesëdhjetë vjet, nuk ishte dashuri në shikim të parë. Me vite para se të binin në dashuri, rrugët e tyre shpesh u janë gërshetuar. Janë takuar në akademinë e aktrimit, e posaçërisht në orët e vallëzimit, ku Bekimi dallohej aq shumë, saqë profesoresha Sonja Dojçinoviq përpiqej ta bindte që të kalonte në balet, duke i thënë: “Më besoni, do t’ia kalonit edhe Nurejevit”. Më shpesh vallëzonte me Brankën “shtathedhur, këmbëgjatë dhe me flokë gështenjë të errëta”, siç e përshkruante. Por, edhe pse profesoresha u fliste se janë një çift i mrekullueshëm, asokohe ata ishin vetëm dy kolegë. Bekimi në studime ishte i heshtur, punëtor, joimponues,Në një moment ndërsa dukej Branka, sikur kur mes herën tyre e nukparë do e kishtetë ketë pyetur as miqësi nëse – mundBekimi të në bëheshin një rast një çift, i kishte thënë: “Je shumë i ri për mua”.
është përplasur me shokun më të mirë të Brankës, Bata Stojkoviqin, i cili ia kishte sharë “nënën shqiptare”. Siç e kujton Bekimi në librin e tij, Branka pas kësaj as nuk e kishte përshëndetur, duke e shikuar “si xhelate”. Por, me gjithë këtë përplasje, Bekimi dhe Bata më pas u bënë shokë të mirë, ndërsa marrëdhëniet e Bekimit me Brankën u ngrohën, posaçërisht sa ai ishte në shërbimin ushtarak, gjatë së cilës kohë Branka i shkruante shpesh. Duke i përshkruar këto vite të miqësisë, Bekimi e quan Brankën “engjëlli im” që kujdesej për të, ndërsa ajo atë si “kalorësi im”, një xhentëlmen që e mbronte dhe e përcillte deri te shtëpia. Në letrën e fundit dërguar Bekimit sa ishte Bekimiushtar, Brankae përshkruan i ofroi kështuatij një nërol memoaret filmik dhe e e tij: ftoi tek familja e saj, në Novi Vinodolski. Aty,“Nata pranë ështëdetit, epas ngrohtë darkës dhenë shtëpinë plot xixëllonja. e Petriqëve, Zefiri lindi sjell dashuria aromën emes detit. tyre, Dëgjohen të cilën gjinkallat dhe tingujt e largët të fizarmonikës. I ndezëm cigaret. Më duket se po e shoh një ëndërr të mrekullueshme. Nën qiellin ngjyrë vjollcë me yje ishin dy të rinj, shkëndijat e simpative të ndërsjella të të cilëve, të ndryshuara me vetëdije a pa vetëdije, kishin nisur të shkreptinin që nga takimi i parë... ajo natë e nxehtë gushti ’do të më binte në kokë’”.
Pas vitit të parë, lidhja e tyre u gjet në udhëkryq – ose do të ndërpritej ose do të rritej në diç më të thellë dhe më të qëndrueshme. Atë verë, i ati i Brankës, Vinko, e pyet Bekimin se farë qëllimesh ka me të bijën e tij. “Pyeteni vajzën tuaj,. çfarë janë qëllimet
*26 Autori është kryeredaktor i gazetës “Koha Ditore“, e përditshmja më e madhe në Kosovë nuke saj është me mua”,e gatshme ishte për përgjigjur lidhje martesore. Bekimi, i “Nëcili asokohedisa raste konsideronte jam përpjekur që Branka të ndahemi ende në mënyrë miqësore. Nuk më shkoi për dore”, tregon Bekimi, i cili më pas gjatë tradhtienjë udhëtimi të hapur në Moskë atë e shikoninishte afruar shtrembët me një ruse të bukur, Ludmilla. Për shkak të kësaj rrugën e kthimit prej Moskës e kishin lënë tëi gjithëvetmuar ansambli në kupenë i teatrit, e trenit. andaj Situatën dhe në e pakëndshme e ka ndërprerë vetë Branka
– duke iu afruar dhe duke e përshëndetur me fjalët “Zdravstvujte”!, dhe duke ia falur Foto: Dushan Milenkoviq / RAS Srbija / RAS Dushan Milenkoviq Foto: aventurën me fjalët “ke mundur ta gjesh një më pak të bukur”. Bekimi, i prekur, Branka Petriq dhe Bekim Fehmiu e kupton: “Kjo është gruaja për mua. (1936-2010) Vendosa. Definitivisht”. Pasuan decenie të lumturisë së ndërsjellë, suksesit dhe famës. Momenti kyç në karrierën e Bekimit është roli i tij mjeshtëror i Borës së Bardhë në filmin “Mbledhësit e puplave” të Aleksandar Petroviqit, i cili në festivalin e Kanës, më 1967, ishte nominuar për Palmën e Artë, ndërsa u shpërblye me Çmimin e Madh të jurisë dhe Çmimin e Kritikës Filmike. Pas suksesit botëror të këtij filmi, nis edhe karriera e suksesshme dhe shumëvjeçare ndërkombëtare e Bekimit. Deri në fund të viteve katetëdhjetë realizuar ai nëka botëpunuar dallohen me regjisorët rolet kryesore dhe producentët në mini-serinë prestigjiozë italiane tëOdiseu botës, siç janë Dino de Laurentis, John Frankenheimer, Tinto Brass... në Aventurierimesin e roleve me bukuroshettë shumta që e me Irena Papasin, që konsiderohet hit-seriaDezertori e parë italiane, filmin Leje për të vrarë me aktoren atëhershme Candice Bergen dhe Olivia de Havilland, ku luajti rolin e Daxit, përkatësisht plejbojit Porfirio Rubirosa, me John Houstonin,E diela e zezë atëherë në moshë, por endeLidhja të franceze parezistueshme II Ava Gardner,Libera, Dirk e dashura Bogardein ime dhe me “James Bondin” e mëvonshëm, Timothy Dalton, e John Frankenheimer, regjisor i filmit të njohur , me Matt Kellerin, Claudia Cardinalen, dhe shumë të tjerë. Branka e viziton shpesh në xhirime. Janë kurorëzuar në Romë, dhe atë dy herë. Së pari Branka, tashmë shtatzënë, arriti në ceremoninë e përgatitur pa certifikatë të lindjes të cilën e kishte harruar, megjithatë kurorëzimi u festua dhe u bë publik, dhe më pas ajo prapë erdhi në Romë, kësaj radhe me dokumentet e nevojshme. Pasojnë jeta e çiftit filmik, udhëtimet e përbashkëta nëpër botë, prej Anglisë deri në Kolumbi, shëtitjet nëpër tepih të kuq në New York, lindja e të birit Uliks më 1968, dhe më pas Hedonit disa vite më vonë. Krahas gjithë famës dhe aventurave me gratë më të njohura të asaj kohe – Brigitte Bardot, Shirley MacLain dhe Ava Gardner, faqet më të ngrohta të kujtimeve të Bekimit flasin për pushimet verore familjare në detin
KurAdriatik, janë dashur në shqiptarëtshtëpinë dhe e serbët Petriqëve në Novi Vinodolski, lumturinë dhe qetësinë e pastër 27 e të patrazuar duke e shikuar Brankën, të cilën, derisa noton me Uliksin e Hedonin, e përshkruan me fjalët “Amazonja, Esther Williams e imja”. Bekim Fehmiu kurrë nuk e ka fshehur prejardhjen e tij e as bindjet. Disa herë producentët perëndimorë kishin tentuar ta bindnin që të ndërronte emrin dhe të zgjidhte një tjetër që tingëllon më fuqishëm, e që do t’i siguronte një karrierë më të mirë. Nuk deshi as të dëgjoj për këtë, sikur që nuk deshi të ndërrojë vendbanim për të kaluar në Kaliforni për hir të kontakteve dhe lidhjeve më të mira filmike. Në kujtimet e tij, ai hapur shfaq neverinë ndaj nacionalizmit dhe mllefin për shpërbërjen e Jugosllavisë, të cilën e përjetonte si vend të tij, si dhe respektin për Titon, dhe nuk fsheh se ka qarë kur ka dëgjuar lajmin për vdekjen e presidentit jugosllav, dhe ka bërë nderimet e fundit pranë arkivolit. Nga fundi i viteve tetëdhjetë, Bekimi çdoherë e më shumë tërhiqet nga jeta publike. Propaganda gjithnjë e më e madhe antishqiptare,Fëmiu dhe me emrinmë pas Jezu shpërbërja (Un bambino e vendit di nome dhe luftërat,Gesù e shtyjnë të mbyllet mes katër mureve dhe shumë rrallë shfaqetXhingis publikisht.Kani (Genghus Roli iKhan fundit në Itali ishte në vitin 1987, në filmin ) në regji të Franco Rossit, ndërsa filmi i fundit i tij ishte ), në vitin 1992, në regji të Ken Anakin-it, në të cilin luajti edhe Charlton Heston. Skenaristi dhe producenti italian, Francesco Scardamaglia, ka thënë: “Bekim Fehmiu është i vetmi aktor ndërkombëtar nga vendet e lindjes komuniste që ka xhiruar në Perëndim, gati njëzet vjet, duke shpuar perden e hekurt, deri në shfaqjen e Gorbaçovit dhe rënies së Murit të Berlinit”. I biri Uliksi thotë: “Pas Aleksandër Moisiut, aktorit nga gjysma e parë e shekullit XX, babi im ishte aktori i parë ndërkombëtar shqiptar”. Jetës së vet Bekimi i dha fund ashtu si e jetoi, në mënyrë filmike. Çehovi e ka atë mendimin e njohur se ligjet e letërsisë urdhërojnë që nëse në fillim arma është e varur në mur, në fund ajo duhet të shkrepë. Në librin e parë të kujtimeve të tij, Bekimi në disa kishteraste e dhuruar përmend Dino një revolede Laurentis. të cilën Pikërisht të atit ia meka falur revole funksionari Bekimi edhe komunist kreu vetëvrasjen i Kosovës, Spasoje Gjakoviq. Në librin e dytë, ai po ashtu përshkruan shpesh një revole që atij ia kishte thënë se ai edhe në atë kohë mendonte për teatrin: “Po t’i kisha thënë më herët në banesën e tij beogradase, në vitin 2010. Në një intervistë më pas Branka Petriq se atë mbrëmje kam shfaqje, jam e sigurt se planin e vet do ta kishte shtyrë për ndonjë ditë tjetër, sepse e dinte që në atë rast shfaqja ime do të duhej të shtyhej”. Në vendimin e tij ndikim vendimtar ka pasur sulmi në tru që i shkaktoi aftësi pjesërisht të kufizuara. dëshirënKëtë pafuqi që fiziketë ikë aikur nuk të mundimos jetë ta nëduronte, gjendje siç ta e jetojë tha në këtë një jetë”.rast i biri i tij Hedoni, ai “ka jetuar dhe vdekur si një samuraj, krenar, guximshëm dhe ndershëm, me vullnetin dhe
Sipas dëshirës së të ndjerit, bashkëshortja dhe fëmijët e kanë shpërndarë hirin e tij në Lumbardh, duke shkelur bashkë edhe në ujin e ftohtë të lumit. Kështu, nëpër rrjedhën e lumit prizrenas, buzë të cilit u rrit, shkoi Bekim Fehmiu, një prizrenas dhe beogradas, shqiptar në Jugosllavi, e para së gjithash një aktor i madh.
Agron Bajrami - Shkëlqyeshëm dhe tmerrshëm: Bekim Fehmiu dhe Branka Petriq 28 Armanda Hysa* Martesat shqiptaro-serbe mes reprezantimeve mediatike dhe realitetit artikull mbi martesat e grave shqiptare në Serbi. Tema e artikullit kishte të bënte me Ishte vera e vitit 2008 kur për herë të parë në një gazetë shqiptare lexova një më pas martuar me dy gra shqiptare nga veriu i Shqipërisë. Dashuria mes dy grupeve dashurinë. Aty tregohej se si dy burra serbë nga zona e Sanxhakut ishin dashuruar e kolektive,kolektive mes që zakonishtkëtyre dy popujve. në gjuhën Qëllimi e folur i artikullit emërtohen ishte si të popuj tregonte – pra se dashuria mes serbëve nuk dhepyet shqiptarëve,për asnjë lloj theksohej barriere. Me si njëbarrierë lloj reagimi në rastin simbolik konkret ndaj nënkuptoheshin të kundërtës, historia urrejtjes e dhimbshme e konfliktit dhe luftës në Kosovë, stereotipat negativë të shumtë, si dhe niveliQë i atëherëlartë i mosnjohjes janë botuar së realiteteve shumë artikuj sociale, e reportazheekonomike, kulturorembi këtë e dukuri politike si si në të mediatserbëve serbepër Shqipërinë ashtu edhe e Kosovën, ato shqiptare, ashtu edhe si dhe të shqiptarëvejanë realizuar për disaSerbinë. dokumentarë. Ndërsa këta artikuj e dokumentarë japin informacione të nevojshme para- prake për të krijuar një ide mbi shpeshtësinë dhe përhapjen gjeografike të këtyre martesave, shpesh, sidomos në rastin e mediave serbe, ata edhe kthehen në riprodhuese të diskurseve stereotipike në lidhje me ‘aftësinë dhe talentin e grave shqiptare për të qenë amvise të mira dhe gra të bindura’, përkundër ‘shthurjes’ së grave fshatare serbe që preferojnë të lënë fshatin për të kërkuar rehatitë e jetës moderne në qytetet e mëdha, pa marrë përsipër angazhime seri- oze familjare siç është bindja ndaj familjes së burrit dhe qëndrimi në shtëpi për të rritur fëmijët. Ndërsa në median shqiptare duket se mbisundon më shumë njëfarë irritimi gjykues për këto gra dhe familjet e tyre, për të cilat aludohet të jenë shitur për 2.000-3.000 euro. Por nuk mund t’i fusim të gjithë artikujt në një thes, pasi çdo gjë varet nga serioziteti i mediave në fjalë. Kështu janë shkruar ar- tikuj të gjatë dhe informues, siç është reportazhi i Dragana Nikoletićit “Bračna lutrija: Srbin i Albanka” botuar në “National Geographic Srbija2” . Po ashtu arti- kujt dhe intervistat e dhëna nga Elona Xhepa në shtypin shqiptar dua t’i veçoj për shkallën e lartë të përgjegjësisë me të cilën e kanë trajtuar këtë çështje3.
1 Armanda Hysa është antropologe nga Tirana. Ka doktoruar në Universitetin e Tiranës, ndërsa ka qenë hulumtuese dhe ligjëruese mysafire në Kolegjin Universitar në Londër, hulumtuese në Institutin Shqiptar për Folklor dhe drejtoreshë e Qendrës Kombëtare të Veprimtarive Folklorike të Ministrisë së Kulturës së Shqipërisë. Hulumtimet serbëe saj përfshijnëdhe shqiptareve trashëgiminë nga veriu osmane i Shqipërisë. në Ballkan, posaçërisht çarshitë e vjetra dhe marrëdhëniet ndëretnike të shqiptarëve me serbët dhe maqedonasit, me fokus të veçantë në fenomenin e martesave të përziera mes meshkujve
2 http://www.nationalgeographic.rs/reportaze/clanci/736.html (tërhequr në 17. 03. 2015). Dëshiroj të falenderoj nëzonjën terren. Nikoletić për ndihmën e dhënë për të kontaktuar ciftet e para të përziera në terren. Pa na njohur më parë, ajo nuk nguroi të na dërgonte numrat e celularëve që dispononte, duke na e bërë shumë të thjeshtë nisjen e kërkimit
3 Elona Xhepa dhe Katarina Gajić organizuan (tërhequr nnjeë ekspozite me fotografi nga familjet e perziera shqiptaro-serbe ne Tetor 2012 ne Tirane. Per me shume shih http://www.panorama.com.al/kuratorja-e-ekspozites-elona-xhepa-perse- Kurbehen-martesat-shqiptaro-serbe/ janë dashur shqiptarët dhe serbët 17. 03. 2015) 29 Por ka shumë artikuj të tjerë, sidomos dhetë botuar sidomos: në a) shtypin diskursit tabloid, të pjellorisë të cilët së u mëshojnë stereotipave të sipërpërmendur, jugut të Serbisë kanë mbetur pa gra që të mjelingrave shqiptarelopët apo dhetë kujdesen b) faktit për që fshatratpulat. Në e këtë mënyrë prodhohet dhe riprodhohet imazhi i gruas shqiptare si një makinë riprodhimi – një imazh aspak i huaj ky për shqiptaret në Serbi, dhe si një shërbëtore pa gojë. Interesante është të vihet në dukje se tëshumica artikujve e artikujve të sipërpërmendur të botuar në nga shqip mediat nuk janë artikuj origjinalë, por janë përkthime që kanë për qëllim të provokojnë ndjenja tabloide serbe, që shoqërohen nga tituj dhe reagime negative ndër shqiptarë, të Antropologia Armanda Hysa me një tipit “Kurvat e Shqipërisë në radhë për t’u shqiptare të martuar në Serbi gjeturmartuar burrë me nëpleqtë Serbi beqarë të Serbisë” , apo “Agjencitë organizojnë4 udhëtime për” të . Vajza: Na mashtruan,5 na thanë që do të shkojmë në Kroaci Së dyti, dhe që është më e rëndësishme, zëri i vërtetë i grave të martuara në Serbi ose mungon, ose është i manipuluar në këto media. Kështu në mediat serbe duket problemisikur në shumicën dhe paragjykimi e artikujve në fletshoqërinë vetëm njëpritëse. grua qëNdërsa thotë në të mediatnjëjtat fjalë:shqiptare se ndihet zëri ei kënaqur me jetën në Serbi, se duhen shumë me burrin, se nuk kanë hasur në kurrfarë tyre thuajse mungon krejt, përveç ndonjë rasti ku gratë para kamerave dhe njerëzve të shtëpisëShpesh flasin miqtë si emë mi, lart, apo e pas edhe kamerave njerëz tregojnë të tjerë për që enjë dinë jetë setë tmerrshme, kam nisur për një hulumtimmartesë me të mashtrime, tillë më drejtohen për përfshirje të shqetësuar të mafisë së për martesave të mësuar në se një si masë është të e gjerë, vërteta, etj. nëse kemi të bëjmë me trafik të organizuar, apo nëse vërtet ka prindër në Shqipëri që shesin vajzat përkundrejt një shume të caktuar? Në këtë mënyrë nuk e kam luksin të jem thjesht një studiuese, është e pashmangshme që në njëfarë mënyre të kthehem në sqaruese të opinionit publik, e të përpiqem që të paktën kjo dukuri që ka thyer shumë kufij realë dhe mendorë e që po përbashkon me marrëdhënie krushqie dy krahina në Shqipëri e Serbi, të mos kthehet për të pafundmen herë në një objekt ndarjeje dhe konflikti. Kjo nuk do të thotë që të mbulohen rastet që kanë të bëjnë me mashtrimin, apo të mos vihet në dukje se ka njerëz të cilët duke instrumentalizuar nevojat e këtyre njerëzve përfitojnë materialisht. Në fund të fundit, si mund të pretendojmë se marrëdhëniet krejtësisht patologjike dhe anormale që ekzistojnë që në
4 http://botasot.info/shqipëria/311524/kurvat-e-Shqipërisë-në-rradhë-per-t’u-martuar-me-pleqtë-beqar-të- 5 http://www.gazetatema.net/web/2014/07/05/dy-agjenci-martesore-dergojnë-dhjetëra-vajza-nga-Shqipëria-në-Serbi- Serbisë-foto-Beograd/ditën-e-vidovdanit-për-të-gjetur-burrë/ (tërhequr në 17. (tërhequr03. 2015) në 15. 07. 2015) Armanda Hysa - Martesat shqiptaro-serbe mes reprezantimeve mediatike dhe realitetit 30 perceptim mes dy grupeve etnike do të mund të tejkaloheshin përmes rrugëve normale që janë thuajse inekzistente? Por mbetem e mendimit që para se të kërkojmë manipulimet e mundshme, duhet në radhë të parë të kuptojmë arsyet që çuan në lindjen e krijimit të këtyre krushqive të pazakonta, në një ambient ku e zakonshmja përbëhet nga paragjykimet dhe stereotipat negativë. Ajo pra që ne duhet të bëjmë është të mos humbim nga sytë kategorinë kryesore që është subjekti i kërkimit: kategorinë e njerëzve të vuajtur e me halle. Për këtë arsye kërkimin mbi temën e martesave mikse shqiptaro- serbe e kam strukturuar në mënyrë të tillë, që analiza e diskursit mediatik të mund të ballafaqohet me realitetet komplekse në terren. Sanxhaku, Rashka, zona e Malit Javor, fshatrat nga kufiri me Malin e Zi e deri në Nova-Varosh e Ivanjice mbeten zonat me përqendrimin më të madh të çifteve mikse shqiptaro-serbe, megjithatë ato kanë përhapje tashmë në të gjithë Serbinë, nga Kurshumlija fqinje me Kosovën, Vranja, Nishi, Çaçaku, Uzice e deri në Sremska Mitrovica, në Vojvodinë. Ndërsa gratë shqiptare të martuara në Serbi vijnë më së shumti prej fshatrave të Lezhës, Shkodrës e Pukës dhe janë krejt katolike, me ndonjë përjashtim tepër të rrallë. Është vështirë të pohosh me siguri se sa është numri i këtyre martesave, por kreu i organizatës humanitare “Stara Raska”, Vojin Vuçiqeviq pohon se bëhet fjalë për rreth 350 martesa të tilla në të gjithë Serbinë. dheDeri kushtet më tani që kam bënë piketuar të mundur 13 raste nisjen studimore. dhe realizimin Synimi e këtyre im ka martesave.qenë që, përpara se të hulumtoj sipas tematikave të caktuara, duhet të njihem mirë dhe imtësisht me situatat
Këto dhe shumë pyetje të tjera të planifikuara, por edhe të paplanifikuara, që dalin nga bisedat, si dhe rrëfimet jetësore të grave e burrave të cilëve u kam marrë intervistë, ose me të cilët kam biseduar, përbëjnë një material gati mahnitës për të njohur realitetet e dy zonave në fakt periferike të dy shteteve, Shqipërisë dhe Serbisë. Në çdo bisedë e intervistë ka potencial për të zhvilluar hulumtim tematik mbi shumë tema të ndryshme, si p.sh. raportin qendër-periferi, kalimin dhe thyerjen e barrierave mendore e kufijve realë që ekzistojnë mes shqiptarëve dhe serbëve, gjendjen reale dhe statusin e grave në këto dy zona, si dhe përfaqësimin e këtij statusi në diskurs, marrëdhënien patriarkalitet –maskulinitet, nivelet e ndryshme të patriarkalitetit, marrëdhënien mes shkollimit dhe nacionalizmit, etj. Do të doja të shkruaja gjatë për këtë material, për të dhënat e mbledhura deri tani, por këtu do të ndalem në dy momente që kanë qenë edhe shumë prekëse për mua si antropologe në terren, që përbëjnë dimensionin human të këtij kërkimi e që janë shumë domethënëse, pra Rastipikërisht 1. për atë që përmenda më sipër, për kategorinë e njerëzve me halle.
Takimi me M. dhe D. në një prej fshatrave te Sanxhakut. Kur arrita, D. më priste me një gëzim që nuk e fshihte dot. Më shtrëngonte fort, e më përsëriste: – Ke ardhë nga Tirana me më pa, ke ardhë nga Tirana me na pa, motër të kam. Ndërkohë ra telefoni. D. tha në shqip: - Po po erdhi, ja ktu me mu e kam... e do t’i them që të vijë dhe ke ty, eeeeee ka ardhë me naE habitur pa, ka ardhë me çka me dëgjoja u interesu e pyeta për D.na, si nuk qe puna.na kanë Fakti harru është bre, që kujdeset mes grave shqiptari shqiptare për njerzt e vet – eeejjjj Sali Berisha, nuk na ka harru qeveria, ka çu njerz me na pa. të martuara në disa fshatra të Javorit e Sanxhakut ishte krijuar një rrjet miqësie. Një Kurpjesë janë e dashur mirë shqiptarët e tyre flisnin dhe serbët në telefon çdo ditë në shqip, edhe pse nuk ishin takuar kurrë 31 personalisht. Dikush kishte hapur fjalën se së shpejti qeveria shqiptare do të dërgonte dikë për të parë se si jetonin ato në Serbi. Një shpresë e madhe fshihej pas artikulimit të këtyre fjalëve, që nuk kishte të bënte me shpresën për ndihmë financiare, por me shpresën se ato nuk ishin të harruara mes malesh, se dikush kujdesej për to....dhe mua me erdhi keq që m’u desh t’ia prishja atë, nuk isha personi që prisnin! Më erdhi keq motramadje jonë.se m’u desh ta sqaroja se këto janë vetëm fjalë…. Jo – tha! Njësoj është. Ti ke ardhë me na pa, me u interesu për ne. Njësoj asht, ti je
M. bënte kafetë, D. skuqte patatet dhe bënte shaka me vjehrrin për arsyen pse shumë burra në fshat rrinë pa martuar, edhe pse ka plot vajza të pamartuara. Vjehrri dhekujdesej këtë përe thoshte vajzat 4me dhe qetësinë 2-vjeçare. e një Në njeriu një moment që duket kur se në posedonte dhomë ishin botën. vetëm Me dhe pas unë R. hyra pa zhurmë, plaku R. i thoshte mbesës: “Sunce moj – kazi: ja cu biti dobar covek”... shumë probleme dhe që kishin humbur shumë para. (Personi ndërmjetës siguronte nisi të tregonte se personi që e kishte gjetur D. i kishte keqtrajtuar, me të kishin pasur manipulohettaksinë, ryshfetin në mediat për të kaluarshqiptare kufirin e paraqitet pa vizë, dhesi një po shumë ashtu shenjatqë dhëndurët e florinjta ua paguajnëtë fejesës baballarëvedhe për këto shqiptarë shërbime për kërkonte t’ua blerë një vajzat).shumë të caktuar, por kjo shumë me keqdashësi kishte– Ai ndodhur person –me tha mua – meriton dhe M. dënim, po të mospor unëishte nuk ai? do Do të të resht kishim kurrë mbetur së falënderuari dy qyqare atë. E çfarë rëndësie ka qe ai njeri na rropi nga paratë e na torturoi? Çfarë do të mundimtë vetmuara, ia ka dhe vlejtur.... sigurisht që do të kishim mbetur pa to, - tha duke parë nga mbesat. Nëse çmimi për të pasur këto mrekulli ishte të na mundonte një njeri i keq, atëherë ai Rasti i dytë – takimi me gruan e parë të martuar në Serbi.
V. kishte dhe një kunatë po shqiptare. Pasi kaloi frika dhe meraku se mos isha gazetare, i bëra të parës grua shqiptare të martuar në Serbi të fala prej mikut të përbashkët, R. Në vitin 2006, R. bënte punën e terrenit në Peshter, me lahutarët e zonës. Kur e marrin vesh se ishte shqiptar, i thanë se kishin nevojë për të në një familje të zonës, pasi nusja shqiptare nuk dinte asnjë fjalë serbisht... ‘Para se të martohesha as nuk më shkonte mendja se do të vija në këtë humbëtirë. Kisha mendu se vendi ma i keq jashtë, asht shumë ma mirë se vendi ma i mirë n’Shqipni’... R. kishte shkuar aty dhe i kishte bërë një tip fjalorthi fillestar, e i kishin qarë hallet bashkë... Kur i thashë asaj se i bëja të fala prej R, ajo më përqafoi fort... ‘oh’ tha, ‘unë në atë kohë vetëm qaja, nuk dija qëku isha...më digjte bëra malli kafet dhe për qëmysafirin u shkriva e kur në ailot... me kurrën përshëndeti e kurrës në nukshqip, kam kafet me me e harru ranë ngaatë dora dhe u shkriva në vaj... nuk e mbaj mend as çka më tha e as çfarë i thashë, di vetëm djalë, edhe ai me pati thënë se nuk do të më harronte dhe ja e mbajti fjalën...’ e kështu mes lotëve nisën të kujtonin ato gra kujtimet nga muajt e parë të jetës në fshatin serb... tani kishin 5 fëmijë, dy njëra e tre tjetra, kishin ndërtuar shtëpinë, me burrat shkonin shumë mirë - dhe ishte e qartë, nuk kishte nevojë për shumë fjalë... por kujtimet e- Bruno Latur (Beo- * Ana Petrov je muzikološkinja i sociološkinja, docentkinja na Fakultetu za medije i komunikacije u Beogradu. Dok Pjer Burdije Rethinking Rationalisation. Evolutionism and Imperialism in Max Weber’s torat iz sociologije muzike odbranila je na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Objavila je knjige disourse on Music Jugoslovenska muzika bez Jugoslavije. Koncerti kao mesta sećanja grad, 2015), (Beograd, 2015), (Wien, 2016), (Beograd, 2016), Armanda Hysa - Martesat shqiptaro-serbe mes reprezantimeve mediatike dhe realitetit 32kao i niz članaka u domaćim i međunarodnim naučnim časopisima. mbi gratë në ambiente patriarkale e të mos kalosh çaste të tilla... fillimitNga na të përlotëngjitha rastet shumë e marraqë të triave... në shqyrtim Nuk besoj është se e mund qartë të se bësh pagesa kërkim që aqkualitativ shumë përflitet nëpër media nuk është “çmimi i nuses”, këtu nuk kemi të bëjmë me një proces shitblerjeje, por është çmimi për ndërmjetësit, qofshin agjenci apo njerëz, sikurse ështëndodh një në problemçdo vend që të prek botës. martesat Probleme në vetvete.mund të Madje kenë lindurdisa nga me gratë ndonjë nuk ndërmjetës, harruan të kur nuk i ka kryer shërbimet si duhet e nuk i ka kthyer paratë mbrapa, por ky nuk më theksonin se sa shumë të fyera janë ndier nga mediat sa herë që është prekur një problem i tillë. Dëshira dhe nevoja për të krijuar familje, si dhe frika e një jete të kaluar këtonë vetmi martesa. i kanë kaluar barrierat rixhide që i përmenda më sipër. Ato meritojnë të jenë fillimisht në qendër të vëmendjes për të kuptuar më pas çdo gjë tjetër në lidhje me armiq. Të gjitha ato çështje që i përmenda më sipër janë tema tepër interesante për Këto ngjarje në terren të ndihmojnë të mendosh përtej kategorive popuj-miq apo mendiminhulumtim, timpor qëterreni pasqyrimi na kujton mediatik dhe rikujton e studimi me i martesave insistim qe shqiptaro-serbe ky hulumtim kurrë të bëhen nuk duhet të humbë nga shikimi kategorinë e njerëzve me halle. Ky është parakushti për përtej paragjykimeve apo emocioneve që ne si autorë, qofshim gazetarë apo studiues, serbë apo shqiptarë, kemi si pjesë e shoqërive ku jetojmë...
Kur janë dashur shqiptarët dhe serbët 33 Ana Petrov* Kush nuk e dëgjon këngën në shqip, do ta dëgjojë stuhinë, apo si ishte e mundur të luftohej kundër nacionalizmit me muzikën jugosllave
Vitet tetëdhjetë të shekullit 20 sot paraqiten si një periudhë kohore që është intriguese për shumë arsye. Së pari, ajo nuk është mjaftueshëm e largët historikisht që të mos kemi një kujtim emocional të saj, madje edhe nëse ato janë kujtime që i trashëgojmë prej të tjerëve. Më pas, e dimë se fillimi i viteve tetëdhjetë, simbolikisht i shënuar me vdekjen e Josip Broz Titos, shënoi edhe nisjen e zhvillimeve të përshpejtuara turbulente në këto hapësira, dhe se kjo decenie ishte hyrje në të nëntëdhjetat kaotike. Është krejt e qartë se kjo ishte kohë e problemeve të mëdha ekonomike, mungesave, dezintegrimit evident të idealeve të cilët, deri diku, mbaheshin për aq sa i promovonte figura e gjallë e udhëheqësit të të gjitha kombeve dhe kombësive. Tutje, këtë decenie e shënuan forcimi i nacionalizmit, ashpërsimi i krizës në Kosovë, dhe vëmendja gjithnjë e më e madhe mediale e drejtuar nga largimi i serbëve nga ky territor, që në mediat pashpjegueshmeserbe paraqitej si– të rezultat pashpjegueshme i krimeve për të shqiptarëve. shkak se mund Megjithatë, të pyesim çfarëdo se për çka që saktë ishin kavitet mall tetëdhjetë në ato komente të shekullit nostalgjike 20, sot përato njëjanë kohë subjekt, që ishte duket, larg i nganjë tënostalgjie qenit idilike paksa siç të e paraqesin në momente jugonostalgjikët.
Dua, së pari, të arsyetoj pse e kam konsideruar të rëndësishme të shkruaj për muzikën jugosllave dhe nacionalizmin. Kohët e fundit jam marrë me hulumtimin e tri temave: së pari, marrëdhënieve serbo-shqiptare në diskurset shkencore të shekujve 19 dhe 20, pranimit të muzikës jugosllave në kohën pasjugosllave, (e posaçërisht të muzikës kroate në Serbinë e sotme) dhe, në fund, me muzikën jugosllave pikërisht në decenien intriguese, të fundit në ekzistimin e shtetit të dikurshëm. Të gjitha temat e përmendura më janë lidhur (duket papritmas, por gjithsesi jo edhe rastësisht) kur në literaturë gjeta shënimin se grupi Bijelo Dugme në vitin 1983 ka incizuar një këngë në gjuhën shqipe. Këtë shënim, në fakt, disi e kam ditur edhe vetë, nga kujtesa e mjegulluar fëmijërore e viteve tetëdhjetë. Kur e lexova këtë, dhe e dëgjova këngën, vetë informata nuk më është dukur e panjohur, por për herë të parë më është shfaqur aqkrejt e pabesueshmeqartë rëndësia të e besojsaj, nga se perspektivanjë grup jugosllav e sotme kishte e shkencëtares. kënduar në Para gjuhën së gjithash, shqipe? Dukeisha e u habitur marrë në me mënyra vetë faktin të ndryshme se kjo informatë dhe në kontekste më shokoi të ndryshme aq shumë. me Pse problemet më dukej e
* Ana Petrov është muzikologe dhe sociologe, docente në Fakultetin për media dhe komunikim në Beograd. Doktoratën nga sociologjia e muzikës e ka mbrojtur në Fakultetin Filozofik në Beograd. Ka botuar librat “Bruno Latur” (Beograd, 2015), “Pjer Burdije” (Beograd, 2016), “Rethinking Rationalisation. Evolutionism and Imperialism in Max Weber’s discourse on Music” (Wien, 2016), “Muzika jugosllave pa Jugosllavi. Koncertet si vend i kujtimit” (Beograd, 2016), si dhe një numër artikujsh në revistat vendore dhe ndërkombëtare shkencore. 34 krijimit dhe tejkalimit të kufijve me ndihmën e muzikës, e kam kuptuar se decenia e shqyrtuar ishte një periudhë e produksionit të madh të këngëve që paraqisnin lutje, apele dhe paralajmërime se çka mund të na ndodhë. Andaj, këtu merrem me këngën e lartpërmendur si një tentim i llojit të vet të mbizotërimit ndaj nacionalizmit në rritje në Jugosllavi. Tutje, këtë këngë e interpretoj si një shfaqje simptomatike në kornizën qëe tendencës mua më janë së kristalizuar përmendur me që rastin përmes e gjithë muzikës kësaj tëqë u apelohet përmend. rreth Pse sot problemeve nuk mund qëtë këndohetkrijoheshin në në gjuhën shoqërinë shqipe? jugosllave. A janë ndjenjat Këtu, dua e sotme të tërheq nostalgjike vëmendjen për vitetnë disa tetëdhjetë mendime të shkaktuara pikërisht nga muzika? A ishin vitet tetëdhjetë të veçanta vetëm për shkak
ajose atëherë vetë mund krijohej të ndryshonte muzika që diç?ishte aq shumë e popullarizuar/e mirë/provokative, apo madje, edhe politikisht e angazhuar në shoqëri, sido që ta etiketojmë, saqë besohej se
Tendencat në politikën e muzikës së popullarizuar jugosllave gjatë decenies së fundit të shtetit jugosllav mund të sistematizohen në tri rryma paralele. Së pari, mund të lokalizohet përpjekja për promovimin e “muzikës së të rinjve”, e cila, varësisht nga momenti dhe vendndodhja konkrete, mund të ishte rok apo pank apo diç tjetër. Më këndohejpas, njëkohësisht vetëm edhe shfaqeshin rekuiemi. këngët e paralajmërimeve, sikur edhe lutjet. Së fundi, nga fundi i viteve tetëdhjetë, situata ishte e qartë dhe e papërmirësueshme. Mund të Rokenrolli do të na mbajë?
“Rokenrolli do të na mbajë”, thanë reporterët që transmetonin ceremoninë me rastin e Ditës së Rinisë në vitin 1984. Ky moment është njëri prej kryesorëve në ishqyrtimin shpëtimit edhe rolit revitalizimit të muzikës të në idealit luftë të kundër vëllazërim-bashkimit. nacionalizmit të viteveEdhe pse tetëdhjetë muzika tëe shekullit 20 në Jugosllavi. Pra, muzika publikisht është etiketuar si mjet i mundshëm
kypopullarizuar vit veçohet përdorejpër mënyrën edhe e më promovimit herët në këtotë muzikës festime, së dhe popullarizuar po ashtu kishte si muzikë edhe e rol së në promovimin e politikës kulturore shtetërore gati gjithë kohën sa ka ekzistuar RSFJ, këngët e deriatëhershme të komponuara me përmbajtje pasqyruese për Jugosllavinë ardhmes. Po ashtu, funksioni i muzikës së popullarizuar është ndryshuar. Për dallim nga
dhe udhëheqësin e saj, në vitet tetëdhjetë fokusi zhvendoset në promovimin e muzikës së popullarizuar në formën e saj origjinale – pra, nuk ishte e domosdoshme që përmbajtësisht të flitet për vendin, por mundej që, për shembull, të luhej edhe muzika për vallëzim e cila përdorej jashtë kontekstit të vetë manifestimeve. Deri në vitet tetëdhjetë, e posaçërisht në manifestimet që janë mbajtur në vitet pesëdhjetë, me rëndësi ishte tradita e luftës nacional-çlirimtare, andaj dhe luheshin këngë në të cilat vendosej tradita e kujtimit të së kaluarës. Muzika shqiptare, para së gjithash folklori nga Kosova, ishin pothuajse rregullisht pjesë e qasjes së tillë “folklorike” të organizimit muzikor të manifestimit. Pra, të gjitha kombet dhe kombësitë, të gjitha dherepublikat me bashkimin dhe krahinat, e tyre ishinkrijohej të përfaqësuara, edhe lidhshmëria jo me simbolike muzikën nëe tyre terren. të popullarizuar, por me muzikën që konsiderohej tradicionale. Me kombinimin e tyre muzikor e vizual
Për dallim prej kësaj, vitet tetëdhjetë e sjellin një shikim drejt së ardhmes përmes Kurmuzikës janë dashur së shqiptarët popullarizuar. dhe serbët Në masë gjithnjë e më të vogël luhen këngët me të cilat 35 Foto: Kurir Foto: Rok-grupi i popullarizuar jugosllav “Bjelo dugme”
ështëlartësohet më atraktive kujtimi për për shoqërinë. luftën dhe Në heroizmat përpjekje epër Titos të tejkaluar në të, ndërsa ndryshimin vërehet në vend edhe përdorimi i reduktuar i folklorit, sepse konsiderohej si metodë e tejkaluar e cila nuk dhe për të zbutur krizën, organizatorët kishin nisur projektin e modernizimit të manifestimit. Përveç arritjes së një tingulli më modern me përdorimin e instrumenteve bashkëkohore, siç ishte sintisajzeri, veçanërisht punohej në promovimin e asaj që qartë u tregua si një prej lidhëseve më të forta të jugosllavëve dhe jugosllaveve – muzika e popullarizuar jugosllave. Për të nisi të flitej si për “të ardhmen tonë” të Ajovetme, që duketmeqë posaçërishtajo njihej si indikativemuzika e rinisë,është përpjekja andaj, dhe, që tek muzika ajo shihej të paraqitet potenciali si një që prej “të na mbajë bashkë”, përkatësisht që sërish të lidhë kolektivitetin e shprishur jugosllav.
Marrëzgjidhjeve parasysh të mundshme që muzika të krizësjugosllave dhe ishtesi mjet një për prej parandalimin projekteve seriozee fundit ekonomike tragjik, së paku në nivelin simbolik, sikur edhe në nivelin e rregullimit të jetës së përditshme. dhe mediale të Jugosllavisë socialiste, dhe se në vitet tetëdhjetë padyshim u bë një prej produkteve më reprezentative kulturore të saj, si në kornizat e vendit ashtu edhe jashtë, nuk është befasuese politika e promovimit pikërisht të kësaj muzike si mënyrë për zgjidhjen e konflikteve. Siç u tha në transmetimin e manifestimit të përmendur Gjithçkatë Ditës së mund Rinisë të të jetë vitit rock’n’roll 1984, “roku është ajo që na bashkon në jetën e përditshme”.
Rreth asaj se në cilën masë është besuar në ndikimin e muzikës së popullarizuar dëshmojnë disa këngë simptomatike që janë incizuar gjatë viteve tetëdhjetë. Këtu do Ana Petrov - Kush nuk e dëgjon këngën në shqip, do ta dëgjojë stuhinë 36të ndalem te kënga Kosovska (E Kosovës). E krijuar në vitin 1983, pra, pas protestave - sisht në momentin kur çështja e statusit të kësaj krahine të atëhershme jugosllave në të shqiptarëve të vitit 1981, në Kosovë, e më pas të serbëve të vitit 1982, përkatë dallim nga shumë këngë tjera të krijuara në atë kohë dhe me atë qëllim (qëllimi për masë të madhe ishte aktuale dhe para së gjithash problematike. Por, kjo këngë, për thirrje për paqe), nuk është as lutje, as thirrje për veprim, por një këngë e thjeshtë e dashurisë. Tutje, as të gjithë albumin ku bën pjesë ajo (Uspavanka za Radmilu M. – Ninuilla për Radmilla N.) nuk e ka përcjellë pompa mediale që rëndom lidhej me Bijelo Dugme. As nuk pati tekste problematike, as fotografi që konsideroheshin të papërshtatshme për ballinën e albumit, siç ishte shpeshherë rasti me këtë grup. Ky dheishte Shpend një album Ahmeti) i rëndomtë, është: me vetëm një këngë të pazakonshme dhe historikisht të rëndësishme, tekstin i së cilës (autorët: Goran Bregoviq, Agron Berisha, Zija Berisha
Sonte te lutem behu gadi Se do te vije vone pas teje Hape moj dollapin, zgjedhe ti, Fustanin me te mire.
Regulloi floket, bukuri Ashtu moj ti vete si di Ne bystek ven lul bozhure Dua te jeshe nder te gjitha me e mire.
A e din se t’gjithe do te jene atje Per ne te dy do te kete hare Shkojme se bashku, nje dy tre Roka mandolinen bjeri bjeri bjeri ciftelies Te gjithe doo t’kendojme Kenga le t’jehoje
Cdo gje mund te jete Roken-roll!
Nese nena nuk t’lejon A tehere gjeje shteg vete si di Mos u ngut, mos u shpejto Prit gjersa gjumi e kaplo.
Pervjedhu nga kapigjiku Ruj fustanin mos e gris Ke kujdes mos e humb bozhurin Dua te jeshe hej moj si hyjneshe.
Kur janë dashur shqiptarët dhe serbët 37 Sipas disa dëshmive, Zheljko Bebek kujtohet se në grup kishte frikë që serbët mund të mos ta donin më Bijelo Dugmen për shkak të këngës në gjuhën shqipe. Kjo këngë edhe atëherë e edhe sot, gjithsesi se mund të interpretohet në disa nivele. Në fillim të viteve tetëdhjetë, pas ngjarjeve në Kosovë, të këndosh këngë në gjuhën shqipe ka mundur të jetë provokim politik. Njëkohësisht, ka mundur të shënojë një ofertë kishoteskemuzikore për e Bijelo paqe. Dugmes. Edhe pse ndoshta atëherë veç ishte vonë që situata në Kosovë të ndryshohet, siç e thotë Dushan Vesiqi, ka mbetur e shënuar ajo përpjekje don
Edhe pse gjithmonë problematik dhe provokativ, Bijelo Dugme deri atëherë nuk ka qenë edhe grup i angazhuar politikisht, e madje edhe kur gjatë viteve tetëdhjetë do të bëhet i tillë, anëtarët e këtij grupi gjenin mënyra që porositë e tyre të mos i promovojnë në mënyrë krejt eksplicite. Kështu Goran Bregoviqi e komentonte këngën në gjuhën shqipe gati duke e injoruar faktin se bëhet fjalë për një këngë politikisht problematike. Për shembull, janë shënuar deklaratat e tij për atë se “pas gjithë atyre viteve sa jetojmë me shqiptarët nuk do të ishte keq që të mësojmë së paku disa fjalë të tyre”, ndërsa po ashtu e theksonte se gati se nuk e kishte planifikuar që kënga të jetë në gjuhën shqipe, por ajo i kishte “tingëlluar shqip“ pasi që e kishte komponuar. Nga aspekti muzikor, ky album i Bijelo Dugmes shënoi edhe ndryshim në zhanër – gjatë viteve tetëdhjetë ky grup do të braktisë statusin e përfaqësuesit tipik të rokut të barinjve dhe do të niset në drejtim të valës së re muzikore. Ky album ka sjellë disa këngë që mes vete kanë shumë dallime, kështu që Kosovska mes tyre e ndante fatin e gjithë albumit, i cili ka kaluar jo aq i vërejtur sa ishte mësuar grupi me albumet e veta Jugosllavi,në decenien çohu paraprake. në këmbë, këndo, le të dëgjojnë
Por, angazhimin e vet latent politik grupi do ta vazhdojë edhe më vonë, ndërsa po ashtu janë shënuar edhe refleksionet për këngën në gjuhën shqipe nga perspektiva e të tetëdhjetave të vonshme. Qartë, kjo ishte koha kur vetëm dy-tre vjet dallim mund të kishin domethënien e një ndryshimi të madh në pranimin e një situate të caktuar politike. Kështu, të tetëdhjetat kanë shënuar deklaratat e Bregoviqit për jugosllavizmin, propagues i hapur i të cilit ai ishte, si dhe vendin e shqiptarëve në kornizën e kësaj. Gjatë kësaj decenie problematike, në intervista këtij muzikanti i shtrohej pyetja se sa është i dëshiruar jugosllavizmi, përkatësisht, nëse, madje, mund të paraqesë edhe përmendurrrezik. Dhe pikërisht në gjysmën çështjen e dytë shqiptare të viteve si tetëdhjetë, një shumë Bregoviqi të rëndësishme. në mënyrë Në librin eksplicite Bolja përgjigjej se ideja e jugosllavizmit është jashtëzakonisht e nevojshme, jo rrallë duke prošlost (E kaluara më e mirë), Petar Lukoviqi ka shënuar këtë përgjigje të Bregoviqit në lidhje me angazhimin e tij në favor të jugosllavizmit: Ideja e jugosllavizmit jo vetëm që është e nevojshme, por është e domosdoshme. Ku do të shkojmë me ata fëmijë që më nuk janë kroatë, as serbë, as sllovenë, e as shqiptarë?[...] Ndarja në bazë të nacionalitetit është primitive, këto janë ide nga koha e feudalizmit, mesjeta. Është e mundur që ky angazhimi për jugosllavizmin të më këtëkushtoj, gjë sepsenjeriu unë duhet eci tëtutje ndihet duke “tmerrësisht llogaritur të ijem pikëlluar”. i popullarizuar. Në kuadër të propagimit të Tutje, Bregoviqi e përmend edhe situatën në Kosovë, duke konetuar se për jugosllavizmit, ky muzikant pa mëdyshje qartë theksonte rëndësinë e inkorporimit Ana Petrov - Kush nuk e dëgjon këngën në shqip, do ta dëgjojë stuhinë 38të shqiptarëve në shoqërinë jugosllave, marrë parasysh atë se ka përmendur se si e njënjeh ndryshim atë publik, dallohet dhe se nësi ata diskursin janë “si e çdo Bregoviqit. popull tjetër”, Për dallim dhe se nga nuk loja janë demagogjike as ma të mirë në e as ma të këqij sesa serbët e mirë dhe të këqij apo kroatët e mirë e të këqij“. Por, deklaratat në lidhje me këngën Kosovska, në kohën kur ajo është krijuar, disa vite më vonë, ky muzikant në mënyrë eksplicite theksoi se ka qenë “shumë i gëzuar” kur e ka krijuar atë këngë në gjuhën shqipe, sepse “në atë moment ka menduar se është koha që të mësojmë tri fjalë në shqip, ndoshta kur të këndojmë së bashku do të mund realizuar.të gjendemi diku”. Pas pyetjes nëse kjo dëshirë i është jetësuar, Bregoviqi e pranon se bëhej Muzika fjalë për e Bijelo një paramendim Dugmes po ashtuutopik e nëka braktisurtë cilin ka idealin besuar, e këndimitpor që nuk të këngësi është politikisht të angazhuar, por njëkohësisht edhe të thjeshtë të dashurisë. Për dallim nga Kosovska, në albumin Pljuni i zapjevaj, moja Jugoslavijo (Pështyjë dhe këndo, Jugosllavia ime) nga viti 1986, kënga me të njëjtin emër më nuk e sjell paralajmërimin esubtil porositë përmes se kush një diskursi nuk e dëgjon të dashurisë, këngën edo as ta lutjen dëgjojë për stuhinë. zgjidhjen e problemeve, por me një tonalitet prej himni i drejtohet, siç thuhet në këngë, “me britmë” vendit të vet dhe *** ta nënshtrojmë projektin e angazhimit të muzikës së popullarizuar jugosllave në Pa marrë parasysh të gjitha interpretimet e mundshme ndaj të cilave mund ka mbetur një përpjekje unikale që kultura shqiptare të integrohet në atë jugosllave. kontekstin e çështjeve nacionaliste të viteve tetëdhjetë, është gati e sigurt se Kosovska
Këtë vërtet askush, as para, as pas saj, nuk e ka bërë (edhe pse kjo këngë nuk është përpjekja e vetmuar në mbisundimin përballë nacionalizmit në Jugosllavi, e as nuk është e vetmja këngë provokative politike në opusin e këtij grupi). Ndërsa sot, në të ashtuquajturën kohë dhe hapësirë post-jugosllave, ose siç quhet në gjuhën e popullarizuar “rajon”, një gjë e tillë askujt nuk do t’i binte ndërmend, e duket se as që do të kishte aq rëndësi. Në historinë e muzikës, rrallë mund të shënohet një kapacitet i tillë emotiv dhe politik i muzikës, sikur edhe i bindjes utopike se me muzikë mund të përmirësohet një situatë e ndërlikuar politike, çfarë e kishte muzika e popullarizuar jugosllave e viteve tetëdhjetë të shekullit 20. Grupi i cili gati prej vetë zanafillës së saj konsiderohej si një fenomen tipik kulturor jugosllav, ndërsa sot quhet simbol i asaj kohe, ka mundur të bëjë gjithçka, siç e thotë Vesiqi, pra edhe të këndojë në shqip. Andaj, që t’i kthehem pyetjes nga fillimi i shkrimit: edhe pse të tetëdhjetat ishin kohë Ndoshtakrize, ato pikërisht janë shënuar në këtë edhe edhe nga mund një të fenomen gjenden specifikdisa prej historik arsyeve – për ideali nostalgjinë se muzika në shikimmund të të ndryshojë parë të pashpjegueshme botën, ose, së paku, për vitet të tërheqë tetëdhjetë. vërejtjen për problemet që ka bota.
Ana Petrov është muzikologe dhe sociologe, docente në Fakultetin për media dhe komunikim në Beograd. Doktoratën nga sociologjia e muzikës e ka mbrojtur në Fakultetin Filozofik në Beograd. Ka botuar librat “Bruno Latur” (Beograd, 2015), “Pjer Burdije” (Beograd, 2016), “Rethinking Rationalisation.si dhe një Evolutionism numër artikujsh and Imperialism në revistat in Max Weber’s discourse on Music” (Wien, 2016), “Muzika jugosllave pa Jugosllavi. Koncertet si vend i kujtimit” (Beograd, 2016), Kur janë dashur shqiptarët dhe serbët vendore dhe ndërkombëtare shkencore 39 Srgjan Atanasovski* Religjioni i identitetit në Kosovë: praktikat historike dhe bashkëkohore të pelegrinazhit
“Identiteti etnik nuk është diçka i pandryshueshëm, ndërsa popujt dhe kombet nuk janë entitete të izoluara dhe të ndara”. Ka vetëm pak vende në Evropën e sotme ku një deklaratë e tillë mund të jetë kundërthënëse në masën në të cilën ajo është në Kosovë. Megjithatë, atë e ka thënë antropologu kulturor holandez, Ger Duijzings, në librin e tij të botuar në vitin 2000, pikërisht i pajisur me përvojën e punës etnografike me bashkësitë fetare në Kosovë. Studimi i Duijzingsit “Religjioni dhe identiteti në Kosovë” është shkruar në bazë të hulumtimeve në terren, të cilat autori i ka kryer në fillim të viteve ‘90 të shekullit 20, kur Kosova ishte nën kontrollin e fortë të regjimit në Beograd, dhe shumë fenomene të cilat ai i përshkruan në libër më nuk ekzistojnë. Por, punimi i tij paraqet një dëshmi të përhershme për një Kosovë tjetër fare dhe për- nevojën që në këto hapësira të mendohet jashtë fotografive bardhezi për armiqësinë e dy bashkësive etnike. Historia e Kosovës si histori e “urrejtjeve të vjetra etnike“, konf liktit të dy bashkësive të ndara qartë të cilat i ndajnë prejardhja, gjuha dhe feja, duket si një lloj perde maskuese e cila fsheh procese të ndërlikuara dhe të ndërthurura të koegiztencës dhe lëvizjeve përtej kufijve të bashkësive etnike dhe fetare, qoftë falë tregtisë dhe shkëmbimit kulturor, qoftë falë konvertimit fetar. Kjo pamje tjetër fare flet gjithapër Kosovën religjionet si një e shoqërimëdha të pluraliste Ballkanit. në të cilën kanë bashkëjetuar grupe të ndryshme etnike, ku është folur me shumë gjuhë dhe në të cilën kanë qenë të përfaqësuara të - Pikënisje për studimin e praktikave hibride etnike dhe fetare në Kosovë mund të jenë pelegrinazhet. Është paksa absurde, edhe pse pelegrinazhet janë ngjarje të rrën josura fort në religjionin e caktuar dhe nënkuptojnë besimin në fuqinë shëruese të shenjtorëve të veçantë, në nivelin lokal ato sipas rregullit gjithmonë kanë përfshirë pjesëtarët e bashkësive të ndryshme fetare, qoftë nëse bëhet fjalë për individë që kërkonin shërim, qoftë nëse bëhet fjalë për njerëz që thjesht donin të ishin pjesë e qënjë zakonisht tubimi vjetor. çdo vitKur mblidhte më 1992 mijëra Duijzings pelegrinë vizitoi me fshatin përkatësi Letnicë të ndryshme në Komunën etnike e Vitisë, dhe në juglindje të Kosovës, aty gjeti vetëm mbetjet e një ngjarjeje të madhe tradicionale
fetare. Caku i pelegrinëve ishte faltorja katolike, kisha e bardhë e Zojës së Letnicës,- një qendër kjo fetare dhe kulturore e kroatëve të Kosovës. Por, në pelegrinazh nuk- merrnin pjesë vetëm kroatët dhe shqiptarët katolikë, por edhe romët, të cilët krye sisht ishin myslimanë, por edhe serbët ortodoksë dhe shqiptarët myslimanë. Identite ti i kroatëve kosovarë sipas rregullit lidhej me koloninë e minatorëve dhe tregtarëve,- që në mesjetë kanë ardhur në Kosovë nga hapësira e Dubrovnikut dhe e Dalmacisë për t’u bërë pjesë e këtyre aktiviteteve ekonomike, dhe që gëzonin mbrojtjen e sun - * Autori ka doktoruar muzikologjinë në Beograd dhe punon në Institutin Muzikologjik të Akademisë së Shkencës dhe Arteve të Serbisë si bashkëpunëtor shkencor. Libri i tij i parë “Vënia në hartë e Serbisë së Vjetër: hapave të udhëpërsh kruesve, gjurmëve të këngës popullore”, është botuar sivjet në edicionin e bibliotekës “Shekulli XX”. 40 - dimtarëve mesjetarë të këtyre anëve. Por, siç vëren Duijzings, identiteti etnik dhe fe vështirëtar në rajonin është tëe Letnicësshpjegohet është thjesht aq shumë vetëm melëvizës, migrimet jostabil që thuhet dhe ndryshues,se kanë ndodhur saqë para shtatë shekujsh.
Pelegrinazhet në Letnicë dhe kulti- marjanik, mbi të cilin është bazuar kjo me KoSSev Foto: gjasë ka nisur vetëm nga fillimi i shekul Festë fetare në Manastirin në Zoçishtë shikuarlit 19, me në gjasë kontekstin me ndërtimin evropian e kishës të resë- agimitre luksoze konservator në vitin katolik 1886, dhendaj atë lëvizjeve duhet moderne politike. Interesante është që, në fshatrat rreth Letnicës, para së gjithash në Stubllë dhe Binçë, që kanë qenë të përziera katolike-shqiptare, kanë mundur të gjinden bashkësitë e të ashtuquajturve “laramanë“, të cilët nuk janë as katolikë e as- myslimanë, por bashkëdyzim i të dyjave. Në fakt, shumë shqiptarë në këto fshatra e kanë pranuar islamin vetëm nga fillimi i shekullit 18, por konvertimi i tyre, sipas men dimit të priftërinjve shqiptarë-katolikë ka qenë vetëm nominal: duke u shndërruar në të ashtuquajtur “kripto-katolikë“, ata në sferën publike kanë simuluar identitetin mysliman ashtu që të shmangin shtypjen otomane, por në hapësirën e shtëpive të tyre dhe familjes kanë mbajtur identitetin dhe praktikat fetare të paprishura. Kur në vitin 1845, të nxitura nga kleri i tyre katolik, 25 familje shqiptare nga Stublla publikisht hoqën dorë nga islami dhe u kthyen në krishterim, ata u dëbuan në Anadoll, ku gjatë tre vjetëve të ekzilit vdiqën gati njëqind prej tyre, dhe në narrativen katolike mbetën të kujtuar si “Martirët nga Stublla“. Por, siç zbulon Duijzings, në këtë pjesë të Ballkanit dhe Kosovës asgjë nuk është ashtu siç shfaqet, e posaçërisht jo identiteti etnik dhe ai fetar. Me qasje në burimet historike, ky antropolog holandez konkludon se narrativi për kriptokatolicizmin në Letnicë në fakt nuk ka qenë një praktikë e gjallë e ruajtur, porse është sajuar si konstrukt i kishës katolike, përmes të cilit ajo është përpjekur të ridefinojë identitetin e njerëzve që kishin ndjenja të papërcaktuara të përkatësisë fetare dhe të arsyetojë politikën e ekspansionit katolik. Situatën edhe më shumë e- ndërlikon fakti që shumë katolikë nga këto fshatra, që janë deklaruar si kroatë edhe gjatë shekullit 20, megjithatë, kanë folur gjuhën shqipe, kanë bartur veshje tradiciona- le shqiptare, kanë respektuar traditat patriarkale dhe kanë mbajtur lidhje martesore me shqiptarët. Në fund, vetë Duijzings ishte dëshmitar i sipas të gjitha gjasave kapitul lit të fundit në historinë e kroatëve të Kosovës – nën presionin e politikës nacionaliste serbe nga njëra anë, dhe lidhjes së re të formuar mes kishës katolike dhe shtetit të pavarur kroat në anën tjetër, gati të gjithë kroatët kosovarë, më shumë se 2.200 veta migruan në vitet 1992 dhe 1993, me dhjetë konvoje autobusësh, për në Kroaci, duke u vendosur atje nën mbrojtjen e shtetit në rajonin e Sllovonisë perëndimore, në fshatra- dhe shtëpitë e boshatisura nga lufta, prej të cilave pak kohë më parë kishin ikur serbët. Faltoret e krishtera ortodokse në Kosovë po ashtu kanë joshur pelegrinë jo-orto doksë: Graçanica, Zoçishte, Deviçi, Deçani, por edhe manastiri Ostrog në Mal të Zi, të
Kurcilin janë po dashur ashtu shqiptarët e vizitonin dhe serbët myslimanët nga Kosova. Shumë prej këtyre manastireve në fund të shekullit 20 u bënë të rëndësishëm për narrativen e nacionalizmit serb, andaj41 dhe karakteri i përzier i këtyre pelegrinëve është edhe më çuditës. Në manastirin e pelegrinëtGraçanicës, serbë. që feston Në mesin ditën e Ngritjestyre kishte së Virgjëreshëstë sëmurë dhe si grafestë që të s’mund veten, numërtë lindnin i madh apo i myslimanëve-romë zaptonte tokën e manastirit dhe festonte këtë festë bashkë me- - edhe shtatzëna, që rëndom vinin në përcjellje të anëtarëve të familjeve të veta dhe ka lonin natën te porta e manastirit, duke besuar që kjo do të përshpejtonte rimëkëmb- jen e tyre apo do t’u ndihmonte të mbeten me barrë. Por, shumicën e të pranishmëve i joshte mundësia që të kalojnë kohë të mirë, me kafenetë përreth që organizonin muz- ikë dhe hapësirë për vallëzim dhe me tregtarët të cilët hapësirën te muret e manastirit e shndërronin në një lloj panairi të improvizuar. Manastiri Zoçishtë, në afërsi të Ra hovecit, është nga mesjeta, dhe besohet se kjo faltore posaçërisht ndihmon në rastet e sëmundjeve të syve dhe çrregullimeve psikosomatike. Kisha e manastirit u është e dedikuar “magjistarëve të shenjtë“, shenjtorëve-shërues Kuzmanit dhe Damjanit, por për dallim nga ai në Graçanicë, kjo është një ngrehinë e thjeshtë dhe modeste. Deri nga fundi i viteve ‘80 të shekullit 20, shumë myslimanë shqiptarë nga Zoçishti, sikur edhe nga Rahoveci, kanë ardhur në manastir për të përcjellë festimet e tubimit që mbahej çdo vit më 14 korrik, e në disa raste edhe ishin më të shumtë sesa serbët. Rritja e nacionalizmit serb dhe ardhja në pushtet në Serbi e Slobodan Milosheviqit, heqja e autonomisë së Kosovës, si dhe shuarja e dhunshme e demonstratave në vitin 1989 në vetë qytetin e Rahovecit (ku më parë raportet etnike ishin mjaft harmonike), tësollën moshuar deri tedhe rritja shumë e mosbesimit të sëmurë që mes u përpoqën shqiptarëve të vinin dhe deriserbëve në Zoçishtë dhe i dha në fundkërkim këtij të pelegrinazhi “të përzier“. Në festën e vitit 1991, Duijzings shënoi vetëm disa shqiptarë shërimit, bashkë me një numër myslimanësh romë, myslimanësh sllavë dhe disa turq nga Prizreni, të cilët po ashtu i ishin bashkuar tubimit. Në festën e vitit 1991 pamja në manastirin e Zoçishtit i ngjasonte tubimit në Graçanicë: afër hyrjes në portën e manastirit romët shisnin ushqim dhe lodra dhe organizonin shfaqje të thjeshta e të improvizuara panairesh, derisa brenda mureve punonte kafeneja nën qiellin e hapur,- të cilën e udhëhiqnin rinia serbe nga fshati. Pelegrinët hynin në kishë dhe uleshin në gjunjë para altarit, jo rrallë shtriheshin edhe nën të gjatë natës dhe në kohën e kën dimit të priftërinjve, duke besuar se kështu do t’i ekspozohen më së shumti mëshirës shëruese të shenjtorëve. Por, nacionalizmi gjithnjë e më shumë merrte hakun e tij dhe tubimi në Zoçisht fitonte kuptime të tjera dhe shndërrohej në demonstrim të pranisë- serbe në atë pjesë të Kosovës: tregtarët serbë në portë shisnin plaketa dhe distinktive me portretet e politikanëve nacionalistë serbë, sikur Vuk Drashkoviqi, Slobodan Mi losheviqi dhe Vojisllav Shesheli, flamuj serbë dhe simbole çetnike, derisa në kafene- lëshoheshin këngë çetnike, e forcat serbe fluturonin me aeroplanë mbi hapësirën e këtij rajoni. Në një takim të çuditshëm të dy bashkëkombësve, një serb që kishte ard hur nga Prizreni akuzoi një fshatar lokal se është “spiun shqiptar“, sepse iu duk që në dialektin e tij të gjuhës serbe vërejti në fakt gjuhën shqipe, gjë që ilustronte paranojën me të cilën serbët nga Kosova kishin ndaj të gjithëve që nuk janë “një prej tyre“. Manastirin e Zoçishtit e mori Ushtria Çlirimtare e Kosovës më 1998, e më pas,- më 1999 kisha u minua dhe u shkatërrua. Sikur edhe praktikat dhe pelegrinazhet e tjera të ndërlikuara fetare, edhe pelegrinazhi në Zoçishtë në fund u ndërpre. Manasti ri u rindërtua më 2004 me një rikonstruktim besnik të kishës së rrënuar. Praktikat Srgjan Atanasovski - Religjioni i identitetit në Kosovë e42 pelegrinazhit sot sërish ekzistojnë në Manastirin e Zoçishtit. Por, aty më nuk vijnë banorët lokalë të të gjitha besimeve, por para së gjithash serbët nga Beogradi, të cilët çdo muaj i vizitojnë Kosovën dhe manastiret më të rëndësishme të kishës ortodokse- serbe. Ky udhëtim pelegrin, në të cilin edhe vetë kam marrë pjesë në vitin 2011 për- qëllimet e studimeve etnografike, ka një karakter krejt tjetër krahasuar me pelegri nazhet tradicionale të përziera kosovare, të cilat identitetet etnike dhe kombëtare i vi- nin në plan të dytë. Organizuar nga ana e iniciativave private në Beograd, me bekimin e kishës ortodokse serbe, këto pelegrinazhe shumë qartë e ndërlidhin identitetin nacio nal serb dhe praktikat fetare ortodokse në një tërësi të vetme. “Pelegrinët“ modernë në Kosovë e kalojnë një fundjavë, udhëtojnë me autobusë që i çojnë prej një manastiri te tjetri, ku e kanë mikpritjen e ngrohtë të murgjve dhe murgeshave, ndërsa netët sipas rregullit i kalojnë në shtëpitë e serbëve në Hoçë të Madhe apo Rahovec. Por, ata nuk i vizitojnë vetëm vendet që lidhen me religjionin e tyre, por edhe vendet komemorative kombëtare, sikur që është përmendorja në Gazimestan, dhe në atë mënyrë plotësisht e- barazojnë përkatësinë kombëtare me përkatësinë fetare. Për dallim nga pelegrinazhet tradicionale, të cilat gjithmonë kanë qenë të rrënjosura në rrethanat lokale dhe pam jen demografike të rajonit, këto praktika pelegrine pjesëmarrësve të tyre u ofrojnë një pamje të fabrikuar të realitetit: “pelegrinëve“, në fakt, nga ana e organizatorëve u është e ndaluar të komunikojnë me shqiptarët, ndërsa në autobusët që i transportojnë nëpër Kosovë dhe prapa për në Beograd dëgjojnë muzikë spirituale ortodokse dhe këngë popullore patriotike. Në këtë mënyrë, këto praktika moderne të pelegrinazheve serbe në Kosovë paraqesin fazën e fundit të “nacionalizimit“ të pelegrinazhit si diçka që tradicionalisht ka qenë lokale dhe që është formuar “prej së poshti“. Me të drejtë mund të pohohet se pelegrinazhet, që dikur ishin praktika të takimeve të bashkësive- të ndryshme, sot i ndajnë po të njëjtat bashkësi dhe e thellojnë hendekun që ekziston mes tyre. Duke pasur parasysh historinë tjetër fare të Kosovës, ky epilog përfundim tar në procesin e ndërtimit të kombit nuk është diç me të cilën mund të pajtohemi; në këtë kuptim një shpresë vjen nga dëshmia e igumanit të manastirit Zoçishtë, nga viti 2015, i cili tha se këtë faltore sërish e viziton edhe popullata lokale shqiptare. Në fakt, në historinë e Kosovës asnjë kufi mes bashkësive, që sot na duket i pandryshueshëm- dhe i përhershëm, nuk ka qenë i padepërtueshëm dhe ka ndryshuar gjatë historisë: me mësimin e gjuhës, ndërrimin e religjionit dhe zakoneve, ka qenë e mundur të lëvi zen dhe kalohen kufijtë e bashkësive etnike. Këtë, kosovarët e kanë bërë vazhdimisht,- përgjatë shekujve, andaj dhe mund të konkludohet se përkatësitë e sotme etnike janë shumë më tepër rezultat i proceseve kulturore dhe historike sesa “prejardhjes bi ologjike“. Duke pasur parasysh se në cilën masë etniciteti në Kosovë keqpërdoret për qëllime bashkëkohore politike, ky konkludim ndoshta është një prej më radikalëve (dhe më të dobishmëve) që shkenca mund t’ia ofrojë bashkësisë kosovare dhe rajonit.
Kur janë dashur shqiptarët dhe serbët 43 Jelena Lonçar* Na ndiqni: Takimet e grave të Serbisë dhe atyre të Kosovës dhe në mënyrë sporadike para pesë vjetësh. Takimet së pari janë organizuar jashtë Takimet e para të grave të Serbisë dhe atyre të Kosovës kanë nisur me hezitime vizitatSerbisë e dhe ndërsjella Kosovës, në me Beograd ndihmën dhe e misionitPrishtinë. të BisedatOSBE-së. e Sottyre këto janë takime të motivuara janë shumë nga të shpeshta dhe më të drejtpërdrejta, dhe çdo herë e më shpesh i përfshijnë edhe qëndrimi se qeveritë mund të arrijnë marrëveshje paqësore, por paqja në esencë vetëmvaret nga njerëzit ata për aty të ku cilët jetojnë ato marrëveshje vërtet mund edhe ta bëjnë arrihen. paqen (Gordana Çomiq). “Qeveritë mund të arrijnë marrëveshje të negociuara, çfarëdo që të doni... por
Në këto biseda marrin pjesë deputetet, gazetaret, përfaqësueset e organizatave të shoqërisë civile dhe profesoreshat universitare. Takimi i parë i grave me ndikim nga Serbia dhe Kosova ndodhi në janar të vitit 2012, në Budvë, dhe për këtë arsye kjo iniciativë e mori emrin procesi i Budvës. Më pas ai emërtim u ndryshua në “Na ndiqni”, sipas filmit me të njëjtin emër që u xhirua ashtu që publiku i gjerë të njoftohet me këto takime dhe rezultatet e tyre. Filmi dokumenton takimet e tyre, përshtypjet e para dhe pritjet e pjesëmarrëseve. Gratë në film flasin për atë që i ka motivuar të nisin një njëdialog prej të misioneve ndërsjellë, kryesore dhe pse tëkëtë grave iniciativë që marrin e konsiderojnë pjesë në këto të bisedime.rëndësishme. Emërtimi i filmit, të cilin e morën edhe këto takime, bart një porosi të rëndësishme dhe paraqet për Përmesgjeneratat aktivitetit e reja. të Qëllimi përparimit më itë rëndësishëm paqes, pajtimit është dhe vendosjatolerancës, e këtokomunikimit gra synojnë të të bëhen shembull për pjesëtarët e tjerë të bashkësive të veta, e, para së gjithash, drejtpërdrejtë, dhe ndërtimi i besimit mes grave me ndikim nga Serbia dhe Kosova. Përmes kësaj iniciative, shumë pjesëmarrëse kanë zhvilluar kontaktet personale dhe profesionale që u mundësojnë atyre shkëmbimin e përvojave dhe njohurive, si dhe zhvillimin e aktiviteteve të përbashkëta jashtë takimeve formale në kuadër të iniciativës. Takimet e tyre janë të fokusuara, para së gjithash, në përmirësimin e pozitës Jodhe viktima, të drejtave por të pjesëmarrëse grave në ekonomi, aktive politikë, në procesin arsim, mediae ndërtimit dhe në të jetën publike. paqes dhe pajtimit
Këto takime bartin dy mesazhe të fuqishme. Së pari, gratë e Serbisë dhe ato të Kosovës nuk pranojnë që të trajtohen ekskluzivisht si viktima, por si pjesëmarrëse aktive, të interesuara dhe të afta në procesin e ndërtimit të paqes dhe pajtimit. Krimet e kryera ndaj grave dhe fëmijëve gjatë luftës, sikur edhe pasojat e tmerrshme sociale dhe ekonomike të luftës tek gratë në negociata, shpeshherë po shfrytëzohen si argumente kundër palës tjetër, derisa të njëjtët akterë pas ndërprerjes së konfliktit edhe më tej i * Jelena Lonçar është docente në Fakultetin e Shkencave Politike në Beograd. Doktoratën nga sfera e shkencave politike 44e ka mbrojtur në Universitetin në New York. Merret me marrëdhëniet etnike, pakicat dhe përfaqësimin e tyre politik. Foto: OSBE Serbia dhe Samoljot pruction dhe Samoljot OSBE Serbia Foto:
Pjesëmarrëset e iniciativës “Na ndiqni” margjinalizojnë dhe përjashtojnë gratë. Çështja e të drejtave dhe e pozitës së grave në
shoqëri rrallëherë është pjesë e agjendës së marrëveshjeve paqësore dhe proceseve të pajtimit. Meqë meshkujt dominojnë në këto procese, perspektivat dhe mendimet e grave rrallëherë dëgjohen, ndërsa edhe më rrallë merren parasysh gjatë marrjes së vendimeve (Pankhurst, D. (2003). The ‘sex war’ and other wars: Towards a feminist- approach to peace building. Development in Practice 13(2-3) 154-177). Madje edhe kur janë të përfshira, nga gratë pritet që të ndjekin mënyrën e men dimit të meshkujve dhe të respektojnë vendimet e liderëve të tyre partiakë, në vend se të kandidojnë tema që ato i konsiderojnë të rëndësishme. Gratë që janë përfshirë ështënë iniciativën e pamundur “Na ndiqni”të pritet konsiderojnë një pajtim qenësor se përfshirja dhe normalizim e grave është i marrëdhënieve. kyç për suksesin e çfarëdo procesi të ndërtimit të paqes. Nëse gjysma e popullatës është e përjashtuar,
E dyta, takimet në kuadër të kësaj iniciative dëshmojnë jo vetëm për rëndësinë e përfshirjes së grave, por edhe për atë se sa kontribuojnë kontaktet dhe komunikimet e drejtpërdrejta në reduktimin e distancës ndëretnike dhe mirëkuptimin më të madh. Ish-deputetja e Kuvendit të Kosovës, Teuta Sahatçija, thekson se qysh në fillim kishte “takime gjysmilegale” nga frika se si do të pranohen këto takime. Prej vitit 2012 deri më 2015 takimet e tyre kryesisht janë zhvilluar larg syrit të publikut. Heshtja për këto takime flet për thellësinë e hendekut mes serbëve dhe shqiptarëve, frika nga reagimet e publikut, por edhe guximi i këtyre grave që përkundër kushteve të tilla dhe moskuptimin e madh të nisin bisedimet. Dyshimet, parehatia, pasiguria janë fjalët me të cilat pjesëmarrëset më së shpeshti e përshkruajnë takimin e parë: “Kur për herë të parë u takuam, ishim dyshuese, nuk dinim çka të prisnim. Por e kuptuam që ky proces është i rëndësishëm, dhe se duhet të vazhdojmë ta drejtojmë në çështjet që kanë të bëjnë me të gjithë ne, çështje që janë vërtet të rëndësishme dhe që na lidhin” (Blerta takimeveDeliu-Kodra). dhe ndikimin pozitiv të bisedave të hapura. Përvoja e tyre qysh pas ditës së parë, megjithatë, flet për rëndësinë e këtyre
Kur janëDeputetja dashur shqiptarët në Kuvendin dhe serbët e Serbisë, Dubravka Filipovski, thekson se përmes kësaj 45 iniciative “ka arritur të tejkalojë parehatinë fillestare dhe të insistojë në dëshirën e saj qëdhe dialogu njohja mese pjesëtarëve grave të vazhdohet”. të grupit Edhetjetër hulumtimet etnik shumë e mëparshmemë tepër kontribuojnë në të cilat kanë në marrë pjesë serbët dhe shqip tarët e Kosovës konfirmojnë se kontaktet e drejtpërdrejta ekonomik. reduktimin e distancës ndëretnike, sesa faktorët e tjerë, siç janë arsimimi apo statusi
Për dallim nga negociatat zyrtare të dy Qeverive, të cilat në masë të madhe janë të kthyera nga e kaluara, çelësi i suksesit të këtyre bisedave është në kthimin nga e ardhmja e përbashkët: “Ne jemi takuar vullnetarisht për të vërtetuar, testuar dhe parë tënëse tentojmë mund tëqë bisedojmë. të bisedojmë Kemi pasur mundësi të zgjedhim nëse duam të vazhdojmë me interpretimet sikur ato ‘kush kujt i ka bërë gjëra të tmerrshme, kur dhe pse’, apo dhe të përpiqemi të shmangim që kjo të jetë e njëjtë si e jona” (Gordana Çomiq). rreth asaj se çfarë jete do të kenë fëmijët dhe nipërit tanë në dekadat para nesh,
Për këtë arsye në takimet e tyre ato fokusohen në pikat që i bashkojnë, jo ato që i ndajnë: “Gjatë takimit të parë ka pasur më shumë shikime sesa biseda, të gjitha në kokë i kishim pamjet e dhunës, pamjet e historisë sonë të afërt, pamjet e politikave të këqija për shkak të të cilave të dy shtetet kanë vuajtur. Por, në fund të ditës së parë nëe kuptuam takimin e se tretë kemi u morëm probleme vesh reale për nëagjendën familje e dhebashkëpunimit shoqëri, dhe në se nivel ato më probleme të lartë” i (Teutandajmë. Sahatqia). Takimi i dytë nisi krejt ndryshe. Filluam të bisedojmë shumë më hapur, derisa
Siç thekson ish-deputetja e Kuvendit të Kosovës, Sahatqia, dialogu u bë i mundur dhe i dobishëm për të dy palët, kur ato e kuptuan se i bashkojnë problemet e njëjta që kanë, siç janë pjesëmarrja e pamjaftueshme e grave në politikë, margjinalizimi i njëjtëpozitës kulturologjike së tyre në partitë dhe kushtet politike, e diskriminimingjashme të jetesës i grave së në grave ekonomi i japin dhe kuptim media. dialogut Madje edhe kur formalisht kanë të drejta, ato të drejta nuk realizohen. Matrica e të ndërsjellë dhe luftës së përbashkët për të drejtat e tyre. organizimiPas jorehatisë i Akademisë fillestare së dhetë rinjve. takimeve Akademia jashtë syrite të tërinjve publikut, organizohet takimet rregullishte tyre tani janë shndërruar në iniciativa konkrete, siç është nxitja e ndërmarrësisë së grave dhe nën patronazhin e iniciativës “Na ndiqni” që nga viti 2015. Ajo tubon gra të reja nga shoqëria e Serbisë dhe ajo e Kosovës, me qëllimin e shkëmbimit të përvojave dhe bisedimit të temave të dialogut ndëretnik dhe pajtimit. Përmes kësaj shkolle, anëtarët e iniciativës “Na ndiqni” i bartin përvojat e veta dhe misionin tek gjeneratat më të reja, ashtu që dialogu të zgjerohet edhe jashtë këtij rrjeti, dhe që të dyja shoqëritë të Dimensioniafrohen edhe politik më shumë. i takimeve: solidariteti dhe konstruktiviteti Me rëndësi është të theksohet se deputetet dhe gratë e tjera me ndikim nga Serbia dhe Kosova, me përkrahjen e OSBE-së, kanë nisur një proces të bisedimeve të ndërsjella edhe para se të nisin negociatat zyrtare mes dy qeverive, me qëllim të normalizimit të marrëdhënieve. Megjithatë, përkundër të gjitha sukseseve që bisedimet e tilla sjellin Jelena Loncar - Na ndiqni: Takimet e grave të Serbisë dhe atyre të Kosovës 46për të ardhmen e marrëdhënieve ndëretnike në rajon, zëri i tyre rrallëherë dëgjohet si zyrtare mes dy qeverive. Një anëtare e Rrjetit të organizatave kosovare të grave nga në negociatat ndërkombëtare rreth së ardhmes së Kosovës, ashtu edhe në bisedimet fshati thotë: “Ne gratë kurrë deri tash nuk kemi qenë kaq të margjinalizuara sa jemi ngagjë që ana u emundëson bashkësisë politikanëve ndërkombëtare. që me Kurrë interpretimet nuk jemi ndiere tyre kaq të marrëdhënieve të refuzuara si tani”.serbo- I tërë procesi i bisedimeve në Bruksel është përshkruar nga mungesa e transparencës, shqiptare dhe negociatave të ndërsjella të formësojnë qëndrimet e publikut. Derisa, nga njëra anë, këto bisedime në masë të madhe kontribuojnë për normalizimin e marrëdhënieve mes Beogradit dhe Prishtinës, nga ana tjetër, përjashtimi i grave, interesatpakicave, dheorganizatave perspektivat të shoqërisë e ndryshme civile, të merren medias parasysh. dhe akterëve të tjerë të interesuar nga i gjithë procesi e reduktojnë legjitimitetin e këtyre negociatave dhe mundësinë që e margjinalizuar Zhvillimi itë takimeve grave në në të kuadërdy shoqëritë. të iniciativës Është mendim“Na ndiqni” i përhapur në margjina, që gratë në vend janë se të jetë në qendrën e vendimmarrjes politike edhe më shumë e konfirmon pozitën më të gatshme për kompromise sesa burrat, më shumë të orientuara nga jodhuna dhe kujdesi për tërësinë, por nuk janë të afta që të marrin vendime qenësore politike. Atyre për këtë arsye u është dhënë hapësira të bisedojnë, por jo edhe të vendosin. Ato mund të bisedojnë për ato që janë tema “të grave”, por jo edhe të marrin vendime që kanë të bëjnë me gjithë shoqërinë. Me gjithë hapjen, për të cilën angazhohen, ato vetë e theksojnë se ka tema për të cilat nuk mund të bisedojnë, e ato kryesisht kanë të bëjnë me politikat zyrtare të partive dhe qeverive prej të cilave vijnë pjesëmarrëset (Valdete Idrizi). Krahas asaj që nuk u është lejuar të dalin jashtë kornizave të politikës edhezyrtare dinamikën të partive e takimevedhe qeverive të tyre. të veta, ngjarjet e përditshme politike sikur që janë zgjedhjet në Kosovë dhe Serbi apo negociatat në Bruksel ndikojnë dhe përcaktojnë besojmëMegjithatë, që mund takimet t‘i ndryshojmë e tyre kanëgjërat. dimensioninPrania jonë tregon politik, se edhee ardhmja pse mund nuk arrijnëtë jetë marrëveshje formale dhe nuk bisedojnë për temat e politikës ditore: “Jemi këtu, sepse ndryshe, më e mirë dhe e jona” (Jeta Krasniqi, Instituti Demokratik i Kosovës). Ato dërgojnë një mesazh të paqes dhe pajtimit, dhe besojnë se ndryshimi i narracionit ngjashmeështë i mundur që këto (Kathrin gra kanë Gabriel). nisur mund Fuqizimi të kontribuojnë ekonomik i grave, shumë shkëmbimi në ndërtimin i profesorëve e besimit dhe i studentëve të Universitetit të Beogradit dhe atij të Prishtinës, dhe iniciativat e dhe të ndikojnë në jetën e përditshme dhe në qëndrimet e qytetarëve. Së fundi, kjo iniciativë imponohet edhe si kritikë dhe alternativë e mënyrës mashkullore të ështëmarrjes konstruktiviteti së vendimeve, për dhe shkak ofron senjë në model Serbi tjetër edhe të më udhëheqjes tej kalon vetëmsë politikës: ajo mënyra “Fjala e parë që më bie ndërmend kur flasim për ndryshimet që gratë i sjellin në politikë mashkullore e mendimit dhe sjelljes” (Marija Obradoviq). Për këtë, gratë e Serbisë dhe ato Kosovës ofrojnë politikën që bazohet në solidaritet në vend të mosdurimit, dhe biseda të ndërsjella në vend të mbajtjes së fjalimeve.
Kur janë dashur shqiptarët dhe serbët 47 Fahri Musliu* Mbi Petrit Imamin: Intelektual në kohërat e errëta ose demistifikimi i lajthitjeve
Për Petrit Imamin kam dëgjuar qysh në kohën e studimeve në vitet ‘70, por me atë nisa të shoqërohesha kah fundi i viteve ‘90 të shekullit të kaluar, kur shpesh isha mysafir në apartamentin e tij në Vozhdovac, në rrugën “Trishe Kacllereviqa”. Bisedonim me orë të tëra për tema të ndryshme nga politika, kultura, historia, gjuha...për të cilat ai kishte njohuri të madhe , dhe atë që nuk e dinte e plotësonte ose e konfirmonte gjatë bisedës. Ishte një erudit i vërtetë, inteligjent, i kulturuar, i sinqertë, i edukuar, mikpritës, i këndshëm, i përzemërt, me integritet të lartë profesional e intelektual. Thjesht, ishte kënaqësi, privilegj dhe shkollë të rrije dhe bisedoje me të. Njohës i mirë i rrjedhave dhe rrethanave në Serbi, Kosovë, Shqipëri dhe mbarë hapësirën jugosllave, i atyre kulturore, i ngjarjeve historike, njohës i shkëlqyeshëm i profesionit të vet prej pedagogu në Fakultetin e Arteve Dramatike, njohës i madh moshavei leksikut tëtë ndryshme. gjuhës shqipe dhe serbokroate, hulumtues i palodhshëm dhe i denjë i arkivave të qytetit të Beogradit, njeri me shumë miq e shokë të profesioneve dhe
Edhe pse me vokacion profesor i dramaturgjisë, Petriti gati njësoj i ka njohur edhe rrjedhat politike e kulturore e veçmas historinë e popullit shqiptar dhe serb, që nga kohët e lashta e deri në ditët e sotme. Ka poseduar njohuri të madhe lidhur me shqiptarët në Beograd që nga fundshekulli XIX, madje i ka poseduar edhe kopjet e numrave të parë të gazetës “Albanija” të botuar në Beograd, më 1903, në gjuhën shqipe, por me shkronja cirilike . Për këto çështje ka pasur literaturë të madhe të trashëguar nga i ati, por edhe shumë informata të nxjerra nga arkivat dhe nga takimet e bisedat me personalitete të ndryshme, veçmas pjesëmarrës të LNÇ, politikanë, historianë, gazetarë, regjisorë, aktorë… dhe çdo gjë e ka shënuar me pedanteri dhe e ka analizuar mirë. Prandaj, nuk ka qenë lehtë të debatosh me një njeri të tillë me dije enciklopedike, por shumë modest dhe joimponues. Mirëpo, e ka pasur një mangësi që kurrë nuk ka dashur të prononcohet për mediat mbi gjërat që i njeh, e madje as nuk ka pranuar të marrë pjesë në përurimin e librave të tij, sidomos të librit antologjik “Serbët dhe shqiptarët ndër shekuj.” Më kujtohet edhe fakti se derisa isha duke punuar në redaksinë shqipe të Radio Jugosllavisë, fillimi i viteve 80’, ishte Petrit ai, i cili na i çkazgjidhje edhe dilemat banesën rreth e pati ndonjë shndërruar fjale të në panjohur çerdhe kugjatë studentët përkthimeve, shkonin dhe në këtë konsultime ndihmë e këshillime.bënte pa përtesë. Gjithashtu, ka pasur raporte shumë të afërta me studentët e vet, për
-
* Fahriu Musliu (1948,) është gazetar në pension. Ka studiuar gazetarinë në Beograd prej ku ka qenë 38 vjet korre spondent për mediet në gjuhën shqipe në Kosovë (Rilindja, Bujku, Zëri dhe Radiotelevizioni I Kosovës -RTK) si dhe- korrespondenti shumëvjeçar i Zërit të Amerikës, BBC. Ka shkruar për shumë media në gjuhën serbokroate (Borba,- nozeNasha “Bekim borba, Fehmiu”. Vjesnik, Danas). Ka disa vite që shkruan për portalin e TV Al Jazeera Balkans, dhe emrret me punë pub licistike. Ka shkruar dhe botuar disa libra dokumentar në shqip e serbokroatisht, përfshirë edhe monografinë volumi Fahri Musliu - Mbi Petrit Imamin 48 shkakPetrit të nevojave Imami është për përkthyes lindur më nga 11 shtator të vitit 1945, në Prizren. Për gjuha shqipe, familja e tij, në nëntor katë punuar atij viti, si u përkthyes transferua në në emisionet Beograd. e gjuhësBabai Sitki shqipe Imami, të programit i lindur në për Gjakovë, botën e jashtme të Radio Beogradit. Ai i ka takuar gjeneratës së parë të letrarëve publikojnëshqiptarë të në Kosovës, gjuhën amtaretë cilët më. 1945 fituanSitkiu mundësinë ka të qenë shkruajnë edhe dhe bashkëpunëtor në hartimin e fjalorit shqip-serbokroatisht dhe anasjelltas, në botimin e Institutit Albanologjik të Prishtinës. Nëna e Petritit, Matilda Ale - amvise, me kombësi hungareze, mëe cila nuk vdes është herët martuar. dhe Nga Petriti i ati mbetet ai i ka Petrit Imami (1945-2019) në përkujdesjen e babës i cili kurrë trashëguar kultin e punës, kulturën e përgjithshme, edukatën, respektin , përgjegjësinë, si dhe një bibliotekë shumë të pasur me libra . Petriti ka jetuar në Beograd deri në vdekjen e tij, më 30.05.2019 kur edhe ështëPetriti kremuar. është Ka shkolluar qenë i martuar në gjuhën me serbokroate dr. Naile Mala- dhe Imami, pas gjimnazit docente regjistrohet në Katedrën në e Albanologjisë të Fakultetit Filologjik, në Beograd, me të cilën e kanë djalin Aurelin.
Fakultetin e Shkencave Politike, sipas dëshirës së babait, por pas vitit të pare ikën nga aty dhe regjistrohet në Dramaturgji të Akademisë për Teatër, Film e TV, ku diplomon më 1974. Ai i ka takuar gjeneratës së artë të studentëve shqiptarë të cilët, me numër të madh; studiuan në fakultetet e ndryshme të Universitetit të Beogradit. Ka punuar si dramaturg në Televizionin e Prishtinës (TVP) gjatë viteve shtatëdhjetë të shekullit të kaluar, duke bashkëpunuar në përgatitjen e një numri të madh të dramave televizive dhe emisioneve dokumentare, të xhiruara nga TV Prishtina. Dallohet si autor i serisë televizive dhe filmit artistik “Era dhe lisi” (1979) dhe “Lumi i tërbuar” (1983) të TVP dhe Kosova Filmit, të punuar sipas romanëve me të njëjtin emër të shkrimtarit dhe politikanit, Sinan Hasani . Filmi “Era dhe lisi” u shpërblyen me renën e artë për skenar në Festivalin e filmit në Pula të Kroacisë, më 1979. Gjatë viteve ‘70 ka publikuar tekste profesionale dhe kritika filmike në revistën për letërsi e kulturë, “Fjala”, të Prishtinës.. Si bashkëpunëtor profesionist me honorar, më 1978 angazhohet në Akademinë për Teatër, Film e TV në lëndën Skenari për film dhe televizion, ku punon deri në pensionim, më 2012, dhe gjatë kësaj periudhe ka qenë edhe shef i katedrës së skenarit. Kur janëPër dashur nevojat shqiptarët e mësimit dhe serbët për lëndën Skenari filmik dhe televiziv e ka përgatitur librin “Hrestomatija filmskog scenarija u teoriji i praksi I-II”/ 1978-1083 (Hrestomatinë49 e skenarit filmik në teori dhe praktikë I–II), në botimin e Universitetit të arteve në Beograd. Ka botuar “Englesko-srpski rečnik filma i televizive /NNK, 2002, (Fjalorin anglisht-serbokroatisht të filmit dhe të TV), “Beogradski frajerski rečnik (NNK, 2000, 2003, 2007) i vetmi fjalor i këtij lloji në Serbi, dhe “Dramaturgija umetnickog filma” / (NNK, 2011, (Dramaturgjia e filmit artistik). Ka qenë anëtar i redaksisë dhe autor i mbi 200 pasazheve të Leksikut të nocioneve filmike dhe televizive I–II (1993, 1997), në botimin e Universitetit të arteve dhe Nauçna knjiga në Beograd. Tekstet profesionale mbi dramaturgjinë e filmit i ka publikuar në “Zbornik Fakulteta dramskih umetnosti” dhePadyshim në revistat se e kryevepratjera. Librin e “Origjinaangazhimit e fjalëvedhe hulumtimeve në gjuhën shqipe” të Petritit e ka ështëbotuar libri në Prishtinë më 2011, nga shtëpia botuese “Buzuku”. trevëllimesh, “Serbët dhe shqiptarët ndër shekuj” i botuar në serbokroatisht dhe shqip, një studim brilant, objektiv e faktik, i zhveshur nga çdo ngarkesë nacionaliste, thellëparagjykime, të raporteve propagandë midis këtyre apo dy njëanshmëri, popujve. çfarë nuk ekziston deri më sot në historiografinë shqiptare dhe serbe, që dëshmon për njohjen e mrekullueshme dhe të librin ‘Serbët dhe shqiptarët ndër shekuj’ ka lindur në mua nga motivet e thella që të Lidhur me përgatitjen e këtij libri, Petriti i jep arsyet e veta: “Nevoja për ta shkruar ballafaqohem me historinë e këtyre dy popujve të cilët jetojnë në fqinjësi mbi një mijë vjet. Më ka interesuar t’i njoh raportet e tyre: çfarë kanë qenë, çka i ka afruar dhe çka i ka larguar njërin nga tjetri, çka i ka shtyrë në miqësi dhe në armiqësi. Jam përpjekur t’i përfshij rrjedhat e brendshme dhe të jashtme në vertikalen historike, që kanë ndikuar në sjelljet e pjesëtarëve të tyre, të udhëheqësve dhe njerëzve të zakonshëm. Që të futëm në këtë temë, më së shumti kanë ndikuar ngjarjet e viteve ‘80, të shekullit të kaluar, kur nisi shpërbërja dhe rrënimi i Jugosllavisë socialiste. Ai me këtë studim voluminoz është përpjekur t’i demistifikojë stereotipat e letërsisë dhe historiografisë serbe, të cilat, në fillim të shekullit XX, shqiptarët kryesisht rënëi përmendin edhe disa si popullshkrimtarë i “pacivilizuar.” të njohur. NjëPetriti imazh thoshte të tillë se për shembull ata e kanë më krijuari mire për politika këtë dhe propaganda antishqiptare e regjimeve në pushtet, e nën ndikimin e kësaj kanë
është vjersha lirike “Simonida” (1907) e Milan Rakiqit, i cili për “sytë e saj të gërmuar” në afreskun e njëjtë, në manastirin e Graçanicës, i ka shkruar vargjet: “Arbanasi me brisk t’i nxori sytë”…. Mirëpo, për dallim nga Milan Rakiqi, thotë Petriti, për shqiptarët kanë shkruar shumë pozitivisht në shekullin XIX i ati i tij, Mita Rakiq, shkrimtar e politikan, si dhe gjyshi i tij nga nëna, historiografi i njohur Milan Gj. Miliqeviq. “Nisur nga kjo u zhyta në libra, revista profesionale, gazeta të përditshme, revista javore e mujore nëpër biblioteka të Beogradit, si dhe në Bibliotekën Popullore e Universitare, Matica Srpska të Novi-Sadit dhe të Akademisë Serbe të Shkencave dhe Arteve (SANU). Jam vënë në kërkim të përgjigjeve dhe të dhënave mbi temat dhe personalitetet e caktuara nëpër arkiva të ndryshme, më së shumti në Arkivin Shtetëror të Serbisë dhe Arkivin Qendror të SANU. I jam përmbajtur parimit gazetaresk “se nuk është tmerr nëse gazetari nuk di diçka, veç është tmerr në qoftë se gazetari nuk e di kush e di, dhe kam mësuar gjëra për të cilat deri atëherë s’i kam ditur fare”, thotë ai. Dorëshkrimin e parë të titulluar “Raportet kulturore shqiptaro-serbe”, Petriti e pati publikuar në gazetën e pavarur “Danas” (Beograd), më 1998, si fejton, në 19 vazhdime, i cili bëri jehonë të madhe te lexuesit. Për këtë shkak drejtoriFahri Musliu i -Radios Mbi Petrit ImaminB92, 50Veran Matiq, si botues, i ofron që këtë dorëshkrim ta publikojë si libër me të njëjtin dhunë në lokalet e radios dhe ta asgjësojë tërë tirazhin. Pas ndryshimeve demokratike titull, që edhe ndodhi, por policia e regjimit të Slobodan Milosheviqit të futët me më shumë material mbi raportet politike. Petriti thotë se këtë e ka shkruar shpejt në Serbi, në tetor të vitit 2000, Matiqi vendos ta ribotojë librin, por me plotësime me gabime. dhe libri doli nga shtypi në fund të atij viti, por ka vërejtur se ishin përvjedhur shumë
Por pas 16 vjetësh me intensitet të ndryshëm kam vazhduar, në spektër të kësajndryshëm, pune tëgjenden studioj në më brendi ngadalë të tri raportet vëllimeve serbo-shqiptare. të këtij libri që Veçmas mban titullinpjesën politike“Serbët dhe historike dhe qëllimi ishte demistifikimi i lajthitjeve të përhapura historike. Frytet e “Libri i Petritit ‘Serbët dhe shqiptarët ndër shekuj’ është i vetmi i këtij lloji në gjuhën shqiptarët ndër shekuj” e që përfundon me shpalljen e pavarësisë së Kosovës. serbe dhe shqipe, i cili në mënyrë objektive, pa anime dhe me argumente i trajton raportet shekullore midis këtyre dy popujve. Kjo qasje autorin e bën të veçantë, sepse tëdëshmon kuptohen se librat më lehtëmund t’i të shkruhentejkalojnë ndryshe, mosmarrëveshjet pa paragjykime, e të ndërtojnënënçmime, mirëbesim përbuzje, pa e etiketa, mosrespektime dhe urrejtje, dhe qasjet e tilla mund të ndihmojnë që njerëzit Në këtë mënyrë Petriti i ka thyer të gjitha paragjykimet dhe ngarkesat që ekzistojnë tekrespektim”, historianët ka shkuar dhe intelektualët në recensionin e të dyjae librit, palëve. shkrimtari Ai është dhe shembull dramaturgu, i intelektualit Filip David. të ndarëvërtetë këta në kohëratdy popuj. e errëta, sepse e ka bërë atë që ka ditur më së miri dhe këtë e ka punuar në mënyrën më të mirë, duke kërkuar lidhjet që i kanë afruar e jo ato që i kanë
Prandaj, lirisht mund të thuhet se Petriti me jetën dhe veprat e veta, si intelektual i respektiminvërtetë i cili pareshtur e madh të lufton popullit vetëm serb për dhe të shqiptar. vërtetën, ka hedhur themelet për njohje më të mirë të këtyre dy popujve në kohët e sotme dhe të ardhshme, dhe për këtë meriton
Kurse botuesi i librit Veran Matiq thotë: “S’ka dyshim se libri ‘Serbët e shqiptarët ndër shekuj’, është vepër jetike e Petritit, por edhe vepër jetike e të gjithë neve që përpiqemi ta njohim njëri-tjetrin , të mësojmë diç më shumë mbi marrëdhëniet e serbëve dhe shqiptarëve, nga momenti kur janë takuar për here të parë deri më sot. E ka shkruar Petriti, secilën nga këta libra, duke mos heshtur asgjë, pa vetëcensurë, duke e plotësuar tekstin e vet nga burimet më të ndryshme, duke u përpjekur të prezantojë fakte për secilën anë, pa imponimin e konkludimeve”, ka cekur ai. Petriti i ka përjetuar rëndë çmendjen nacionaliste, urrejtjen, konfliktet, luftën dhe të këqijat që ndodhën gjatë dekadave të fundit në hapësirën ish-jugosllave, veçmas krimet në Kosovë që e kanë brejtur nga brenda. Por njëkohësisht kjo e shtyri që të ështëpunojë e intensivishtmundshme dhe dhe e pa domosdoshme pushuar në hartimintë ndërtohen e veprës raportet e cila, midis me dy përmbajtjen popujve me e vet, objektivitetin, gjithëpërfshirjen dhe kompetencën - do të jetë bazë mbi të cilën urrejtjes.trashëgimi të begatshme, sikur ka dashur vazhdimisht të dëshmojë se nuk jemi aq të këqij si njerëz, sikur që krijojmë përshtypjen për vetveten me anë të dhunës dhe
Trashëgimia e Petritit, biblioteka dhe arkiva e tij, dorëshkrimet, veprat e shkruara e të pashkruara janë thesar i përbashkët. Prandaj edhe serbët, edhe shqiptarët duhet dhepatjetër ndriçimin ta shfrytëzojnë e tyre me këtë argumente thesar të i kaçmuar investuar në mënyrën ai. më të mirë të mundshme, në Kurpërpjekjet janë dashur për shqiptarët t’i përmbushur dhe serbët angazhimet fisnike në raportet tona serbo-shqiptare, 51 Botues:KUR JANË DASHUR SHQIPTARËT DHE SERBËT
Prishtinë Instituti Columbus Redaktorë: Aleksanda Pavloviq dhe Agron Bajrami
Autorët:
Agron Bajrami, Aleksandar Pavloviq Ana Petrov, Armanda Hysa Dushko Lopandiq, Fahri Musiu Jelena Lonçar, Jeton Neziraj LekturaNatasha Markoviq,dhe korrektura: Srgjan Atanasovski Drita Nimani
Faqosja:Hatixhe Pireva
Tirazhi:Ben Kajtazi
Shtypi:5000
KOHA
ISBN *********
Ky publikim është mbështetur përmes veprimit të granteve të vogla nga Ambasada e Zvicres në- Kosovë. Opinionet e shprehura në publikim janë të autorëve dhe nuk i reflektojnë domosdoshmër isht ato të Ambasadës së Zvicrës
This publication was supported through a Small- Action Grant of the Embassy of Switzerland in Kosovo. The opinions expressed in the publica tions are the authors own and do not necessarily reflect those of the Embassy of Switzerland.
52 Kada su se voleli Srbi i Albanci
Institut Columbus Pristina, februar 2020
Kada su se voleli Srbi i Albanci 1 SADRŽAJ O ovoj knjizi - afirmisanje glasova prijateljstva 3 Aleksandar Pavlović i Agron Bajrami
Srpsko-albanske dinastijske veze u srednjem veku 8 Duško Lopandić
Konda Albanac – oslobodilac Beograda 13 Aleksandar Pavlović
Logoraška ljubav: Jelisaveta Načić i Luka Lukaj 17 Nataša Marković
Voleo je Prištinu, ali je voleo i Beograd: Faruk Begoli, život između karijere,Jeton Neziraj prijatelja, bivše supruge Zoje i balkanskog primitivizma 20
Blistavo i strašno: Bekim Fehmiu i Branka Petrić 24 Agron Bajrami
Albansko-srpski brakovi: Između medijskog predstavljanja i stvarnosti 27 Armanda Hisa Ana Petrov Ko ne sluša pesmu na albanskom, slušaće oluju ili: Kako je bilo moguće boriti se protiv nacionalizma jugoslovenskom muzikom 31
Religija i identitet na Kosovu: istorijske i savremene prakse hodočašća 36 Srđan Atanasovski
Sledite nas: susreti žena Srbije i Kosova 40 Jelena Lončar Fahri Musliu O Petritu Imamiju, intelektualcu u mračnim vremenima - ili demistifikacija obmana 44
2 Aleksandar Pavlović i Agron Bajrami O ovoj knjizi - afirmisanje glasova prijateljstva
Ako bismo o srpsko-albanskim odnosima sudili samo po tome šta o njima govore aktuelni političari i mediji, pomislili bismo da su se naša dva naroda od pamtiveka samo mrzela i sukobljavala i da ništa dobro ni lepo nikada nije bilo među nama. Cilj ove kratke knjige jeste pre svega da se podsetimo na neke od onih mnogobrojnih lepih priča o lju- bavi i prijateljstvu između Srba i Albanaca od starih vremena do danas. U prvom tekstu, Duško Lopandić piše o mnogobrojnim brakovima i vezama srp- ske i albanske srednjovekovne vlastele – Brankovići, Balšići i Skenderbegova porodica Kastriot, kao i mnogi drugi ondašnji velikaši, rado uzimaju srpske i albanske neveste. Aleksandar Pavlović piše o Jani Kondi, Albancu koji je bio jedan od najvećih junaka u Prvom srpskom ustanku protiv Turaka početkom XIX veka, u kom je hrabro i stradao boreći se na srpskoj strani. Konda ima svoju ulicu u Beogradu i nadgrobnu ploču u ma- nastiru Tronoša, ali one ne pominju njegovo albansko poreklo. Nataša Marković nam nudi romatičnu priču o ljubavi između prve srpske arhitektkinje, Jelisavete Načić, i al- banskog intelektualca, Luka Lukaja, koji su se zajedno borili u albanskom ustanku za nezavisnost. Jeton Neziraj piše o velikom albanskom i jugoslovenskom glumcu Faruku Begoliju i njegovom beogradskom braku sa balerinom Zojom Đoković. O drugom veli- kom kosovskom glumcu, Bekimu Fehmiuu, i njegovom braku sa Brankom Petrić, piše Agron Bajrami. Ovaj „svadbeni“ blok upotpunjuje tekst antropološkinje Armande Hise, koja je posećivala Albanke sa severa Albanije koje se danas udaju za Srbe i žive mahom po ruralnim i planinskim selima po Srbiji. Muzikološkinja Ana Petrov piše o rokenrol pesmama na albanskom jeziku koje su bile hitovi u bivšoj Jugoslaviji, a Srđan Atana- sovski osvetljava specifičnu tradiciju sinkretizma na Kosovu, gde određena sveta mesta vekovima zajednički poštuju i održavaju muslimanski, pravoslavni i katolički žitelji bez obzira na etničko poreklo i pripadnost. Jelena Lončar govori o savremenim nastojanji- ma da se povežu ugledne albanske i srpske žene, intelektualke, političarke i novinarke, kao o jednoj vrednoj inicijativi i nadi za buduće otopljavanje srpsko-albanskih odnosa. Najzad, Fahri Musliu piše o nedavno preminulom Petritu Imamiju i njegovim decenij- skim naporima i energiji koju je uložio zarad kulturne saradnje i razumevanja između Srba i Albanaca. Ova knjiga je nastala u okviru međunarodnog projekta „Demokratizacija i pomire- nje na Zapadnom Balkanu“ koji vodi Univerzitet Njujork u Tirani, a podržava Evropska unija kroz Žan Mone program. Pored autora, veliku zahvalnost dugujemo Jelici Minić iz Evropskog pokreta u Srbiji, bez čije neprocenjive pomoći u svakom pogledu – od ideje, naslova, kontakata sa sponzorima i izdavačima – knjiga ne bi bila moguća. Takođe, za- hvalni smo Evropskom fondu za Balkan i njegovoj programskoj direktorki Aleksandri Tomanić, kao i Švajcarskoj ambasadi u Prištini, posebno Rudiju Skenderiju i Vinsen- tu Hugu, koji su podržali ideju o objavljivanju ove knjige u ovako velikom tiražu. Naj- zad, zahvalnost dugujemo i Antonu Berišaju, Filipu Vukadinoviću i Tamari Naunović na pomoći u prevođenju, Nini Lopandić na temeljnom čitanju, ispravkama i sugestijama, Mariji Mandić koja nam je ustupila fotografiju s terenskog istraživanja o mešanim srp- sko-albanskim brakovima, kao i ostalima koji su nam ustupili fotografije. Tako, zapravo, kada bolje i dublje pogledamo u sebe i u našu prošlost, vidimo da su Albanci i Srbi kroz istoriju uglavnom živeli zajedno i u miru, jedni pored drugih i jedni Kada su se voleli Srbi i Albanci s drugima. Stoga, nasuprot danas uvreženom mišljenju o vekovnom neprijateljstvu iz3- među Srba i Albanaca, dokumentarni izvori i raznorodni spisi iz prošlosti ukazuju na to da su Srbi i Albanci jedni druge uglavnom gledali kao prijatelje od najranijih vremena, preko srednjeg veka, sve do duboko u XIX vek, pa se ne može govoriti o nekakvom drev- nom, vekovnomŽivot antialbanskom i priključenija ili antisrpskom diskursu. Recimo, u jednom od starijih izvora, srpski prosvetitelj Dositej Obradoviću svojim memoarima , objavljenim daleke 1783. godine, evocira sećanje „na onu hrabru naciju i na one prekrasne zemlje“ koje je upoznao boraveći među Albancima u blizini Đirokastre u južnoj Albaniji 1769. godine. Pored ovoga, njegovo svedočanstvo je ovde vredno jer pokazuje kako on u svom delu, u doslednom prosvetiteljskom duhu, navodi da Albanci zavređuju obrazovanje i pismenost, da su hrabar narod koji naseljava divne krajeve i ima zajedničko poreklo sa Srbima. Dalje, oni koji veruju u, danas inače uvere- ženo, mišljenje o tome kako su Srbi i Albanci odvajkada u sukobu oko teritorije,Srbi svi neka i svuda po- gleda, recimo, jedan od glavnih programskih spisa srpskog nacionalizma, Vuka Karadžića (objavljen 1849. godine). U njemu, zapravo, Albanci i zemlje koje nase- ljavaju ne igraju značajnu ulogu. Karadžić, tako, samo konstatuje „јоš [sе] nе znа dоklе Srbа imа u Аrnаutskој i u Маćеdоniјi“. Štavi- še, u okviru tih nekoliko skromnih referenci na Albance, Karadžić im ukazuje poštovanje kao junacima jer, za razliku od Srba, posedu- ju solidarnost prema svojim sunarodnicima koji su druge vere i imaju osećaj zajedništva koji prevazilazi verske podele i razlike. Prema tome, u prošlosti srpski autori niti mnogo znaju niti se mnogo interesuju za Al- bance. Znatno više informacija o Albancima srećemo u spisima Crnogoraca ili o Crnoj Gori, pošto je više od jednog veka najizraziti- ja figura Albanca bila figura gorštaka koji na- seljava zonu kontakta sa Crnogorcima – tada Dimitrije Tucović (1881-1914) uglavnom smatranih Srbima – koja obuhvata današnju severnu Abaniju i zetsku dolinu. Tako, nastariju crnogorsku istoriju čini spis koji je, 1754. godine, sastavio i poslao na ruski dvor vladika Vasilije Petrović Njegoš, rođak mnogo poznatijeg kasnijeg srpsko-crnogorskog pisca Njegoša (Petra Petrovića II), u želji da zainteresuje veliku Rusiju za pitanja Crne Gore. On tu Albance opisuje kao „hrabri narod koji živiKratкi oko nas…političko-geografski po prirodi ratnički“, opis Crne koji TurciGore nisu do kraja pokorili, pa i u ovome treba videti izraz iskrenog poštovanja prema Albancima i njihovom junaštvu. Iz tih godina je i (1757) koji je, opet za ru- ski dvor, sastavio Jovan Stefanov Balević, prvi crnogorski doktor nauka, inače rodom iz Bratonožića, koji kaže kako Crnogorci „k sebi ubrajaju i katolike: Hote, Klimente, Grude, Tuze, Škrivale, Huze, Malteze, Kastrate i ostale, koji po svom broju nadmašuju Crnogor- ce“. Drugim rečima, Balević Albance katolike praktično predstavlja kao srodnike Crno- goraca, koji ih „k sebi ubrajaju“. Niz kasnijih izvora potvrđuje ovu lokalnu tradiciju. Sredinom XIX veka, austrijski konzul u Skadru, Johanes Han, zabeležio je među Albancima tradiciju o šestorici braće Aleksandar Pavlović i Agron Bajrami - O ovoj knjizi - afirmisanje glasova prijateljstva kao4 rodonačelnicima plemena Piperi, Kuči, Hoti, Bonkeći, Vasojevići i Krasnići, od koji su tri srbo-crnogorska, a tri albanska. Nekoliko decenija nakon njega istu tradiciju zabe- ležio je, ali među Crnogorcima, srpski putopisac Spiridon Gopčević. Od kraja XIX veka, kako se čini, i među Crnogorcima i među Albancima sve je popularnija tradicija o peto- rici braće – Vasu, Krasu, Ozru, Pipu i Otu, rodonačelnicima plemena Vasojevići, Krasnići, Ozrinići, Piperi i Oti (tri crnogorska i dva albanska plemena). Ovome treba dodati i pre- danja o zajedničkom albansko-srpskom poreklu Kuča, kao i brojnih drugih crnogorskih i severnoalbanskih bratstava. Ukratko, iako tačan broj i imena braće i plemena variraju u različitim izvorima, van sumnje je da je znatan broj crnogorskih i albanskih plemena negovao predanje o svom zajedničkom poreklu od istog pretka i druge tradicije o me- đusobnom krvnom srodstvu. Sveštenstvo je nastojalo da iskoreni i obi- čaj međusobnog bratimljenja između Crno- goraca ipobratim Albanaca, koji im se činio nesaglasan sa hrišćanskom dogmom.probatim Srpski i slovenski pojam , uz to, gotovo je istovetan savëllam severnoalbanskim , za razliku od juga Albanije gde se za pobratima kaže . Pobratimstvo, u suštini, predstavlja ritualnu formalizaciju prijateljstva između dvojice muškaraca, koje se potom posmatra kao srodstvo. Dok je Srpska pravoslavna cr- kva manje-više tolerisala ovaj tradicionalni običaj, a ponegde čak i dopuštala da se on obavlja u crkvi, rimokatolički zvaničnici u Al- baniji su, doduše bezuspešno, pokušavali da mu stanu na put. Za razliku od rimokatoličkog sveštenstva koje ovaj običaj prikazuje u negativnom sve- tlu, lokalni izvori nude obilje primera pobra- timstva i kumstva između istaknutih Srba/ CrnogoracaPrimjerima čojstva i Albanaca. i junaštva Marko Miljanov, cr- nogorski vojvoda i najveći junak svog doba, u ovaj običaj opi- Marko Miljanov (1833-1901) suje kao izrazito pozitivan: „Pobratimstvo je u to vrijeme dosta usluge u ovi besudni kraj učinjelo. Bratimili su se dobri lјuđi. Stijem su se približavali i snažili jedan drugoga, te su pomoću pobratimstva lakše mogli zlu na put stajat, a dobru na pomoć bit. Pobratimstvo se u to vrijeme mlogo cijenilo i lјuđe zbližavalo. Arbanasi i sad drže đa je bliže pobrati- mno brat, jer brat je po ocu i majci, a pobratim je po Bogu i Božjoj lјubavi, i tako oni bi prijed dignuli oruže na osvetu za pobratima no za brata“. Rani etnografibesa i putopisci opisuju i druge slične običaje kod Srbo-Crnogoraca i Al- banaca, kao što su izraženo gostoprimstvo i junačko-etički kodeks koji oni imenuju kao čojstvo, odnosno , što su sve načini regulisanja međusobnih odnosa između različi- tih, čak i suprotstavljenih zajednica, kakve su severnoalbanska i crnogorska plemena, u kojima su međuplemenski i unutarplemenski sukobi predstavljali svakodnevnuZbornik pojavu. Ove sličnosti posebno Kanonsu upadljive Leke Dukađinija ako se uporede dva najobuhvatnija uvida u tradici- onalne pravne običaje Hercegovaca, Crnogoraca i Albanaca, kakvi su Valtaza- ra Bogišića i albanski , o čemu je pisao niz autora. Tako, postoji mnoštvo albanskih i srpsko-crnogorskih pripovesti o domaćinima koji su primili u kuću Kada su se voleli Srbi i Albanci begunca i branili ga čak i po cenu sopstvenog života. Ovi su ljudi postali predmet divlje5- nja i junaci priča i pesama u njihovoj lokalnoj tradiciji, jer zakon gostoprimstva nalaže da svako ko vam ulazi u kuću mora biti lepo primljen i zaštićen, čak iako je u pitanju najveći neprijatelj koji inače potpada pod krvnu osvetu. Najzad, iako je danas među Srbima odomaćeno uverenje da je slava isključivo srpski običaj, podaci pokazuju da je u severnoj Albaniji slava bila slavljena i to pod istim ime- nom kao i kod Srba. Proučavaoci su utvrdili da najveći broj crnogorskih bratstava, koja po predanju vode svoje poreklo iz severne Albanije, slavi svetog Nikolu, kao i svi Maliso- ri, odnosno severnoalbanska i zetska plemena. Štaviše, čak su i sistematski pokušaji da se iskoreni proslava Nikoljdana među islamizovanim Albancima imali samo delimičnog uspeha. U najkraćem, rani pisani izvori do polovine XIX veka nude brojne primere me- đusobnog poštovanja i saradnje između srbo-crnogorskih i albanskih brđana i opisuju ih kao mnogostruko slične i srodne. Naravno, bilo bi preterano na osnovu ovih izvo- ra izvesti zaključak da nikakvih neprijateljstava ili konflikata između srpskog i alban- skog stanovništva nikada nije ni bilo, pogotovo ako imamo u vidu da su u plemenskim društvima centralnog Balkana sukobi između pojedinih rodova, fisova ili plemena bili uobičajena pojava. Ipak, navedeni tekstovi pokazuju da Srbi i Albanci u ovom periodu nisu percipirali svoje odnose prevashodno kroz pojmove međusobnog neprijateljstva i netrpeljivosti. Na kraju, pošto je namera ove knjige i da reafirmiše glasove prijateljstva i pošto- vanja prema Albancima, posebno podsećamo na napore dve značajne srpske javne ličnosti koje su se, svaka na svoj način, suprotstavile antialbanskoj histeriji koja je zahvatila srpsko društvo i medije krajem XIX i početkom XX veka. Prvi od njih je po- minjani Marko Miljanov. Ovog slavnog srpsko-crnogorskog ratnika, rođenog u Kuči- ma na crnogorsko-albanskoj granici oko 1830. godine, smatrali su najvećim junakom svog doba Kuči, ostali Srbo-Crnogorci i Albanci (koji o njemu imaju i narodnih pesa- ma). Videvši, poput nekog junaka iz vesterna Serđa Leonea, da je vreme individualnog heroizma, četovanja i plemenskih zajednica na zalasku, ovaj živopisni junak je pod stare dane odlučio da se opismeni i „slavi svog mača doda slavu pera“, kako reče Da- nilo Kiš, pre svega, kako bi sačuvao sećanje na svoje pleme i na junačke podvige gor- štaka uopšte. U svojePrimjeri dve knjige ojstva objavljene i junaštva početkom XX veka, Miljanov slavi Albance kao velike junake i čestite ljude. Iako je njegovo najpoznatije delo, zbirka junačkih priča naslovljena č , i danas popularno i poznato štivo, čitaoci i tumači kao da uporno previđaju da ono sadrži jasnu pohvalu Albanaca i njihovog Životjunaštva, i običaji jer čak Arbanasa trećinu, od 70 izabranih najsvetlijih primera heroizma, plemenitosti i gostoljubivosti, predstavljaju viteška dela albanskih gorštaka. U drugoj svojoj knjizi, „Običaji arbanaški našijema, on eksplicitno lјuđima, iznosi nijesu svoju poznati, nameru koji su da malo se suprotstavi dalјe odnji’; popular stoga se- čininom jednijema mišljenju da da su su oni Albanci surovi necivilizovani.i divji, više od drugije’ naroda, a mene se ne čini da je tako… a ja da i’ pomenem štogoj malo od sadašnjega običaja, koji se mene dopada… Arbanas, pri svemu napadu sila, ostade pri svome nepromjenlјiv, ni raspasan, no mu, jeno, stari jezik i puška s kojijema se rodio. Ovo daje mislima da jest nešto u ta’ narod bolјe i postojanije od drugoga… Viđeli smo koliko ta’ narod sve trpi, a poštenje želi, koliko njegova umna sila doseže. Poštuje pobratimstvo, prijatelјstvo, gostoprimstvo i drugo sitno i krupnijе.“
Dok je Marko Miljanov bio odan herojskoj tradiciji i junak starog kova, pola veka mlađi Dimitrije Tucović bio je moderna ličnost, obrazovan na Zapadu i jedan od prvih i najglasnijih zagovornika socijalističkihSrbija ideja i Arbanija: u Srbiji. jedan Tucović prilog je biokritici zgrožen zavojeva antiale- politikebanskom srpske histerijom buržoazije među srpskim intelektualcima i u srpskim medijima. Stoga je, po- četkom 1914. godine, objavio knjigu čk
u kojojAleksandar kritikuje Pavlović srpsku i Agron spoljnu Bajrami - politikuO ovoj knjizi -kao afirmisanje osvajačku. glasova prijateljstva Tuco- vić6 je smatrao da takvo ponašanje nužno vodi u poraz i proročki je tvrdio kako je ona prouzrokovala„Danas je postalo mnoštvo vrlo žrtava, rizično a propovedati da će ih u budućnosti potrebu zajedničkoga proizvesti radajoš više. sa Arbanasima. Tucovićeve Ureči, pogubnoj nažalost, utakmici ni danas da nisu opravda izgubile jednu na naopakuaktuelnosti: politiku buržoaska štampa je stvorila o Arbanasima čitavu kulu neistinitih i tendencioznih mišljenja, a osvajačka politika Srbije sa svojim varvarskim metodama morala je Arbanase ispuniti dubokom mržnjom prema nama.“
Ova dva glasa, svaki na svoj način, otelovljuju srž naše argumentacije – jedan je za- stupao stare vrednosti i vrline, afrmišući ono najbolje što naša tradicionalna društva mogu da ponude. Drugi je promovisao balkansku saradnju i povezivanje na temelju socijaldemokratskih načela, sledeći najnaprednije emancipatorske evropske političke ideale svoga doba. U tom smislu, oni predstavljaju dva uzorna, principijelna pristupa kojima se mogu menjati negativna viđenja koja već dugo gajimo jedni o drugima i tako se, nasuprot sadašnjem diskursu neprijateljstva, mogu promovisati drugačiji, prijatelj- ski odnosi među nama.
Kada su se voleli Srbi i Albanci 7 Duško Lopandić * Srpsko-albanske dinastijske veze u srednjem veku
Poznate srpske i albanske vladarske i velikaške porodice su, tokom srednjeg veka, uspostavile različite porodične veze. U skladu sa srednjovekovnim običajima, najefika- sniji način da se osiguraju bliski saveznički odnosi bilo je sklapanje političkih brakova. То је biо nаčin dа sе garantuje mir i osigura bezbednost države, kao i dobra saradnja između suseda ili između suverena i njegovih vazala. Veze između srpskih i albanskih vladarskih i velikaških porodica nаstајаlе su јоš u vrеmе prvih srpskih vladara iz kuće Nеmаnjićа, а pоstаlе su pоsеbnо intеnzivnеТоpiја, i bliskе Мuzаki, u vrеmе Аriаniti, nајеzdе Dukаđin, Тurаkа, Kаstriоt kаdа su sе оbаЈеdnа nаrоdа princеzа nаšlа iz kućеnа putu Nеmаnjićа znаtnо bilаmоćniје је u XIIIsilе vekui vеćе udаtа оpаsnоsti. zа аlbаnskоg Pоznаtе pоglаvаrа. аlbаnskе vеlikаškе pоrоdicе srеdnjеg vеkа su bilе .
Rаdi sе о Kоmnini, kćеri krаlја Stеfаnа Prvоvеnčаnоg i rоđеnој sеstri krаlја Rаdоslаvа, čiја mајkа је bilа vizаntiјskа princеzа Јеvdоkiја, kći cаrа Аlеksiја II Аnđеlа. Princеzа Kоmninа је u prvоmpаnipеrsеvаst, brаku bilа udаtа zа albanskog velikaša Dimitriја, sinа Prоgаnоvа (umrо оkоаrhоnt 1215. gоdinе). U јеdnој pоvеlјi Dubrоvčаnimа, Dimitriје pоminjе svојu vi- zаntiјsku titulu kојu је vеrоvаtnо dоbiо kао zеt srpskоg vlаdаrа. Оn sе nаzivа i „ sеvаstаАrbаnаsа“ i prvi је аlbаnski vеlikаš kојi је pоkušао dа (bеz uspеhа) оsаmоstаli аrbаnаskе zеmlје u prеdеlu Krоје. U drugоm brаku, Kоmninа sе оkо 1217. gоdinе udala zа Grgurа Kоmоnu, tаkоđе Аrbаnаsа, gоspоdаrа Krоје i Еlbаsаnа, sа kојimАriјаnitа је imаlа Kоmninа јеdnu kći. Prеtpоstаvlја sе dа iz brаkа оvе kćеri nеpоznаtоg imеnа (unukе Stеfаnа Prvоvеnčаnоg) sа аlbаnskim knеzоm Gоlеmоm pоtičе аlbаnskа pоrо- dicа . АngеlinаDvе nајznаčајniје ličnоstiĐоrđе аlbаnskоg Kаstriоt pоrеklа - Skеndеrbеg kоје pоvеzuјu srpskе i аlbаnskе dinаstiје, kао i istоriјu оvа dvа susеdnа nаrоdа su, bеz sumnjе, bili srpskа dеspоticа Аlbаnkа, kао– srpskа i аlbаnski svеticа јunаk . Аngеlinа Đоrđа Аriаnitа Kоmninа
је bilа kći аlbаnskоg vеlikаšа , kојi је, mоždа, kаkо smо nаvеli, pоticао iz pоrоdicе kоја је zа prеtkа imаlа i krаlја Stеfаnа Prvоvеn- čаnоg Nеmаnjićа. Đоrđе (Đеrđ) Аriаnit је biо vоđа bоrbе prоtiv Тurаkа. Pоkrеnuо је Аrbаnаsе izmеđu Vаlоnе i Skаdrа i pоbеdiо u tri bitkе u pеriоdu od 1433. do 1436. godine. Оkо 1456. gоdinе dоbiо је оd VеnеciјеАngеlinu titulu i Gојislаvu „vеlikоg vојvоdе“ i vlаdао је iz- mеđu Drаčа i Skаdrа. Imао је sinа Kоnstаntinа kојi је kаsniје biо rеgеnt grоfоviјеАndrоniku Моn- fеrаtо, u Itаliјi. Оd tri pоznаtе kćеri, dvе ( ) је udао zа srpskе vlаdаrе (dеspоtа Stеfаnа Brаnkоvićа i Ivаnа Crnојеvićа, gоspоdаrа Zеtе), а trеću ( ) zа Đоrđа Kаstriоtа. Аngеlinа sе udala, 1460. gоdinе, zа prоgnаnоg i slеpоg srpskоg dеspоtаSlеpi Stеfаnа Brаnkоvićа (oko 1425-1476). Оbоје supružnikа su, dаklе, pо rаznim liniјаmа bili i pоtоmci srpskоg vеlikоg župаnа Stеfаnа Nеmаnjе. Dеspоt Stеfаn је biо sin dеspоtа Đurđа Brаnkоvićа. Тurci su Stеfаnа i njеgоvog brаtа Grgurа јоš kао mlаdićе оslеpеli, kаkо bi kаznili njihоvоg оcа. Prеd krај Srpskе dеspоtоvinе, Stеfаn је nаkrаtkо * Duško Lopandić je profesionalni diplomata i stručnjak za evropsko pravo i regionalne odnose. Doktorirao je na Univerzitetu prоglаšеnPariz I (Sorbona). zа dеspоtа Objavio je (1458),dvadesetak аlipublikacija је nаkоn i preko sаmо sto naučnih nеkоlikо članaka mеsеci na teme vlаstiEvropske mоrао unije i međunarodnih dа bеži iz odnosa. Godinama se bavi rodoslovima, a takođe piše i knjige i povesti iz oblasti popularne istorije, kao i udžbenike istorije.
8 Krаlјеvstvu Slоvеnа
Smеdеrеvа (1459). Dubrоvčаnin Маvrо Оrbin је u svоm nаpisао dа је „Stеfаn pоbеgао u Аlbаniјu, gdе је pо nаgоvоru svојih uzео zа žеnu Аnđеlinu, ili kаkо drugi vеlе Теоdоru, krеpоsnu žеnu, kćеr Skеndеrbеgоvа tаstа Аriаnitа, dа kućа nе bi оstаlа bеz nаslеdnikа“. Vеrоvаtnо је u оstvаrеnju оvоg brаkа znаtnu ulоgu igrао i Đоrđе Kаstriоt, kоmе је Аngеlinа bilа svаstikа. Аngеlinа sе zаistа pоkаzаlа kао krеpоsnа i оdаnа žеnа, kоја је sа svојim mužеm i dе- cоm dеlilа svе nеdаćе prоgnаnе kućе Brаnkоvićа i rаsејаnоg srpskоg nаrоdа. Pоčеtkоm 1461. gоdinе, brаčni pаr nаpuštа Аlbаniјu i оdlаzi u Vеnеciјu, gdе је Stеfаn imао titulu pаtriciја. Оd gоričkоg grоfа su u Furlaniji kupili јеdnо imаnjе sа zаmkоm, kојi su nаzvаli Bеоgrаd. Тu је Stеfаn i umrо 1471. gоdinе, а dеspоticа Аngеlinа је оstаlа kао sirоmаšnа udоvicа sа trоје dеcе: Đоrđеm, Јоvаnоm i Маrоm (Маriјоm). Prеd smrt, Stеfаn је pisао Dubrоvčаnimа, mоlеći ih dа pоmоgnu njеgоvој supruzi i dеci: „Prеpоručuјu vi mојu Аn- gеlinu i mојu dеčicu Đuru i Маru i Јоvаnа, prеd Bоgоm i prеd Pričеstоm, i prеd svеmi svеtim: štо vi šnimi, tо Bоg svаmi“. Nеgdе оkо 1485. gоdinе, Stеfаn је prоglаšеn zа svеcа. Stеfаnоvа i Аngеlininа kći Маrа (ili Маriја) bilа је, uz pоsrеdоvаnjе nеmаčkоg cаrа, 1493. gоdinе udаtа zа Bоnifаciја V, mаrkgrоfа оd Моnfеrаtа i dirеktnоg pоtоmkа vi- zаntiјskе cаrskе pоrоdicе Pаlеоlоg (pо pоbоčnој, mlаđој liniјi, kоја је vlаdаlа u Itаliјi), sа kојim је imаlа dvа sinа. Pоtоmci iz оvоg brаkа pо žеnskој liniјi su i pripаdnici nеkih оd nајčuvеniјih еvrоpskih vlаdаrskih dinаstiја (na primer, Аustriјski cаrеvi Hаbs- burg-Lоrеn i drugi). Angеlinа sе sа pоrоdicоm sеlilа оd аlbаnskih plаninа, prеkо Itаliје dо srеmskе Fruš- kе gоrе. Тri putа је prеnоsilа mоšti svоgа mužа (Svеtоgsvеtu. Stеfаnа) i dvа putа sinа - i tо u vеlikој оskudici. U Srеmu је pоdiglа mаnаstir Srеtеnjе gdе sе i zаmоnаšilа i umr- lа 1520. gоdinе. Ubrzо nаkоn smrti prоglаšеnа је zа Krоz Službu prеpоdоbnе Аngеlinе iskаzаnе su i njеnе hrišćаnskе vrlinе: čistоtа pоdvižničkоg živоtа, milоsrđе, strplјivоst i mudrоst, оdаnоst suprugе, pоžrtvоvаnоst mајkе. Dаn Svеtе Аngеlinе је 30. јuli. Pоrеd Stеfаnа i Аngеlinе, Pravoslavna crkvа је zа svеtе prоglаsilа i njihоvе sinоvе, dеspоtа Јоvаnа (umro 1502) i vlаdiku Маksimа (dеspоt Đоrđе, umro 1516). Kadа su Тurci 1716. gоdinе spаlili mаnаstir Krušеdоl, оd mоšti prеpоdоbnе Аngеlinе sаčuvаnа је sаmо lеvа rukа. Njene mošti (tj. ruka) se i danas nalaze u obnovljenom manastiru KrušedolSkеndеrbеg u Sremu. - bаlkаnski јunаk
Аngеlinin zеt, muž njеnе sеstrе Аndrоnikе biо је vеliki аlbаnski i bаlkаnski јunаk Đоrđе (ili Đurađ, Đurđe, Đеrđ) Kаstriоt - Skеndеrbеg. Pоstојbinа Đorđа Kаstriоtа Skеn- dеrbеgа је Еpir. Skеndеrbеgоvа pоrоdicа је bilа u vrlо bliskim оdnоsimа sа slоvеnskim-srpskim vеlikаšimа. Đоrđеvа mајkа Vоisаvа (Vојislаvа Тripаldа) bilа је kći srpskоg plеmićа iz Dоnjеg pоlоgа u Маkеdоniјi. Skеndеrbеgоv prаdеdа nоsiо је slоvеnskо imе Brаilо (ili Brаnilо). Brаilо је biо kеfаliја u Јаnini (Еpir) u vrеmе vlаdаvinе pоslеdnjih Nеmаnjićа. Brаilоv sin Pаvlе držао је оblаst Dеbrа, dоk је Pаvlоv sin Ivаn Kаstriоt prоširiо pоsеdе u Еpiru. Trеbа imаti nа umu i činjеnicu dа је kоd bаlkаnskih nаrоdа, pа i kоd Srbа, mеsti- mičnо biо оbičај vеlikоg šаrеnilа u dаvаnju ličnih imеnа. Таkо, dеšаvаlо sе dа оtаc imа srpskо imе, а sin strаnо. Zаtim, bilо је slučајеvа dа оtаc imа srpskо imе, sin strаnо i unuk strаnо. Nо, nigdе sе u srеdnjоvеkоvnim izvоrimа nе јаvlја оvаkо оčitа simbiоzа prаvоslаvnih Аlbanaca i Slоvеnа u dаvаnju ličnih imеnа, kао štо је tо slučај kоd pоrоdi- cе Đоrđа Kаstriоtа Skеndеrbеgа. Skеndеrbеgоv оtаc – Ivаn (аlbаnskо Đоn) Kаstriоt (1407-1437) је sа svојim sinоvimа, Stаnišоm, Rеpоšеm, Kоstаdinоm i Đоrđеm, učiniо vеliki prilоg mаnаstiru Kada su se voleli Srbi i Albanci Hilаndаru na Svetoj Gori (Mont Atos) dајući mu sеlа Rаdоstušu i Тrеbištе, kоd Dеbrа,9 štо је zаbеlеžеnо u јеdnој pоvеlјi kоја sе i dаnаs čuvа u mаnаstiru. Gоdinе 1430, Ivаn Kаstriоt је sа svоја tri sinа sklоpiо ugоvоr sа mаnаstirоm Hilаndаr, pо kоmе mu је ustuplјеn јеdаn pirg (kulа), kојi оd tаdа dо dаnаs nоsi nаziv „Аrbаnаški pirg“. Pоvеlја о pоklоnu pоčinjе slеdеćоm rеčеnicоm: „Pо nеizrеcivоm milоsrđu vlаdikе mоgа Hristа, ja, grеšni i nеdоstојni, nе smеm sе nаzvаti rоb Hristа Bоgа mоgа, Ivаn Kаstriоt, sа mојim sinоvimа Stаnišоm i Rеpоšеm, Kоn- stаntinоm i Đurđеm, pоtrudih sе, pо gоspо- dinu Bоgu mоmе svеdržitеlјu i pоmоću gоspоđе Bоgоrоdicе Lаvri Hilаndаrskој…“. Ivаnоv sin Rеpоš је, 1431. gоdinе, umrо u mаnаstiru Hilаndаr, gdе mu sе i dаnаs mоžе vidеti grоb. Prеtpоstаvlја sе dа је i sаm Ivаn Kаstriоt sаhrаnjеn u Hilаndаru. Đurađ Kastriot Skenderbeg (1405-1468) Ivаnоv mlаđi sin, Đоrđе Kаstriоt, je kао mlаd dоpао u turskо zаrоblјеništvо, gdе је primiо islаm i imе Skеndеr (tј. Аlеksаndаr). Pо pоvrаtku u Аlbаniјu, оkо 1444. godine, Skеndеrbеg - Đоrđе оdbаcuје islаm i stаvlја sе nа čеlо оtpоrа prоdiv nаdirućih Оsmаn- liја. Оslоbоdiо је gоtоvо cеlо pоdručје srеdnjе Аlbаniје. U nеоsvојivоm utvrđеnju Krојi, Skеndеrbеg ćе dvе dеcеniје pružаti hеrојski оtpоr Тurcimа. Iаkо је imао mаlе snаgе (12.000 bоrаcа), Đоrđе Kаstriоt sе uspеšnо bоriо prоtiv dеsеtоstrukо vеćе turskе vојskе. Umrо је nеpоrаžеn,Gоrskоg 1468. viјеncа gоdinе u Ljеšu, а njеgоvо imе је јоš zа živоtа pоstаlо lеgеndа koja је pripоvеdаna kаkо pо Bаlkаnskim zеmlјаmа, tаkо i nаSkеndеrbеg. pаpinоm dvоru i u Еvrоpi. Nа pоčеtku Petar Petrović Nјеgоš pеvа: „Skеndеrbеg је srcа Оbilićа“. Poznati srpski pisac Јоvаn Stеriја Pоpоvić је nаpisао drаmu Skеndеrbеgоv sin, Ivаn (ili Јаn,оd Đоn,Sen Piјеtro Đоvаni) di Gаlаtinа. Kаstriоt, је nаkоn pаdа аlbanskih zеmаlја pоd Тurkе izbеgао nа dvоr nаpulјskоg krаlја gdе је, zаhvаlјuјući zаslugаmа svоgа оcа, dоbiо vојvоdsku titulu Ivаn је biо оžеnjеn Irinom – kćеrkоm srpskоg dеspоtа, Lаzаrа Brаnkоvićа (1421-1458). Imајući u vidu dа је Iri- ninа mајkа bilа Јеlеnа Pаlеоlоg, kćеrkа mоrејskоg dеspоtа Тоmе (brаtа pоslеdnjеg vizаntiјskоg cаrа Kоnstаntinа XI), itаliјаnski pоtоmci iz оvоg аlbаnskо-srpskоg brаkа su istоvrеmеnо i pоtоmci pоslеdnjе hrišćаnskе cаrskе dinаstiје iz Cаrigrаdа. Nјihоvо pоtоmstvо u itаliјаnskој аristоkrаtiјi mоžе dа sе prаti svе dо dаnаs. Nаimе, u brаku Ivаnа Kаstriоtа sа Irinоm Brаnkоvić rоđеn је sin pо imеnu Fеrаntе, kојi је nоsiо prеzimе Kаstriоtа Skеndеrbеg. Fеrаntе niје u zаkоnitоm brаku imао muškе dеcе, аli је оstаviо kćеr Irinu (Маriјu), kоја sе udаlа zа Piеtrа Аntоniа, princа оd Bаsinjаnа, iz pоrоdicе Sаnsеvеrinо. Pоtоmci iz оvоg brаkа pripаdаli su itаliјаnskim i nеmаčkim plеmićkim pоrоdicаmа: Bisinjаnо-Sаnsеvеrinо, di Kаpuа,оd Kаstriоtе-Skеndеrbеgа Pinjаtеli, Dаrеnbеrg, Vindiš-Grеc, Ursеl, dе Lin i drugim. Pоmеnuti Fеrаntе Kаstriоt је оstаviо i vаnbrаčnе sinоvе, čiје pоtоm- stvоBrојnе је оpstаlо vеzе dо dаnаs (tо је pоrоdicа ).
Оsim nаvеdеnih, pоznаtе su i mnоgе drugеМаriја vеzе izmеđu srpskih i аlbаnskih plеmić- kih pоrоdicа. Pоrоdicа Kаstriоt је i pо drugim liniјаmа bilа pоvеzаnа sа srpskim dinаstiјаmа. Таkо је Skеndеrbеgоvа sеstrа bilа udаtа zа gоspоdаrа Zеtе (tј. Crnе Duško Lopandić - Srpsko-albanske dinastijske veze u srednjem veku Gоrе)10 – Stеfаnа (Stеfаnica) Crnојеvićа (umrо 1465). Iz оvоg brаkа је pоtеkао znаmеni- ti Ivаn Crnојеvić (u nаrоdu zаpаmćеn kао Ivаn-bеg, vlаdао 1464-1490) kојi је sеdi- štе Zеtе, kао i mitrоpоliјu, prеsеliо nа Cеtinjе i sаzidао čuvеni cеtinjski mаnаstir. Kаkо smо pоmеnuli, оvај Ivаn je u prvоm brаku biо оžеnjеn sа Gојislаvоm, kćеrkоm Đоrđа Аriјаnitа Kоmninа, rоđеnоm sеstrоm svеtе Аngеlinе Brаnkоvić, kао i Аndrоnikе, žеnе Skеndеrbеgоvе. Тоpiа Pоstоје i brојnе vеzе izmеđuТеоdоrа srpskе vlаdаrskе pоrоdicе Brаnkоvićа i аlbаnskе vеlikаškе pоrоdicе : sеstrа Vukа Brаnkоvićа, učеsnikа kоsоvskе bitkе i gоspоdаrа оblаsti Kоsоvа, kоја sе zvаlа (ili Vојislаvа) bilа је udаtа zа gоspоdаrа Drаčа, Đоrđа Тоpiјu (1388-1392). Мајkа оvоg Đоrđа, bilа јеŠin Vоisаvа Đоn Bаlšić, udаtа оkо 1370. gоdinе zа gоspоdаrа Drаčа, „knеzа Аrbаniје“ Kаrlа Тоpiјu (1359-1388). Kаrlо Тоpiја је 1381. gоdinе оbnоviо crkvu svеtоg Јоvаnа (аlbаnski ) kоd Еlbаsаnа u srеdnjој Аlbаniјi, оsnоvаnu u čаst svеtоg Јоvаnа Vlаdimirа, srpskоg (duklјаnskоg) vlаdаrа i svе- cа. Јеdnа kći Kаrlа Тоpiе zvаlа sе Vоislаvа (pо mајci). Drugа kći, Јеlеnа, bilа је udаtа zа Kоnstаntinа Bаlšićа, gоspоdаrа Krоје i turskоg vаzаlа kојi је pоticао iz pоrоdicе zеtskih vlаdаrа Bаlšićа i kоgа su, 1402. gоdinе u Drаču, pоgubili Мlеčаni. Nајzаd, Маrа, kći Nikеtе Тоpiје (vеrоvаtnо sinа Kаrlа Тоpiје), udаlа sе 1407. gоdinе zа Bаlšu (III) Bаlšićа, gоspоdаrа Zеtе оd 1403. dо 1421. gоdinе. Bаlšinа mајkа је bilа znаmеnitа Јеlеnа Hrеbеlјаnоvić, kći knеzа Lаzаrа. Bаlšа niје imао dеcе, pа је је prеd smrt svа prаvа nа nаslеđе u zеtskim zеmlјаmа оstаviо svоmе uјаku – srpskоm dеspоtu Stеfаnu Lаzаrеviću. Činjenica da su dve vodeće srpske i albanske porodice – despoti Brankovići i Kastri- ote – bile blisko povezane bračnim vezama, indirektno ukazuje i na intenzitet ukupnih veza između dva naroda pred kraj srednjeg veka. Iz žitiја svеtе Аngеlinе Srpskе Prеpоdоbnа mаti nаšа Аngеlinа primi u Srеmu svеti i аnđеlski mоnаški čin, u žеnskоm mаnаstiru kоd Krušеdоlа, zаdržаvši nа mоnаšеnju istо imе Аn- gеlinа (štо znаči: Аnđеlskа). Оd pоčеtkа svоgа zеmnоg živоtа оnа sе usrdnо pоdvizаvаšе nа spаsеnjе svоје dušе, nо sаdа prilоži trud trudu i pоdvig pоdvi- gu. Svа sе prеdаdе mоlitvi, dеlimа milоsrđа i оprаvlјаnju svеtih hrаmоvа i mаnаstirа Bоžјih u Srеmu. Zbоg svih tih svојih mnоgоbrојnih dеlа, оnа је, kао sаvršеnа hrišćаnkа, suprugа, mајkа i mоnаhinjа, оd nаrоdа s prаvоm dоbilа nаziv „Мајkа Аngеlinа”. Pоživеvši tаkо svеtо i bоgоugоdnо, оnа nајzаd pоčinu оd trudоvа svојih i mirnо usnu u Gоspоdu 30. јunа 1520. gоdinе. Sаhrаnjеnа bi u žеnskоm mаnаstiru krај Krušеdоlа, а kаdа pоslе nеkоlikо gоdinа njеnо svеtо tеlо bi „оbјаvlјеnо“, njеnе svеtе mоšti bišе prеnеtе u crkvu mаnаstirа Krušеdоlа i pоlоžеnе u isti ćivоt sа mоštimа svеtоg јој sinа Јоvаnа Dеspоtа.
Iz mоnоlоgа vlаdikе Dаnilа (Gоrski viјеnаc)...
Маlеn sviјеt zа аdоvа žvаlа, А ја štо ću, аli sа kimе ću? ni nајеst gа, kаmоli prејеsti! Маlо rukаh, mаlеnа i snаgа, Јаnkо brаni Vlаdislаvа mrtvа; јеdnа slаmkа mеđu vihоrоvе, štо gа brаni, kаd gа nе оdbrаni? sirаk tužni bеz nigđе nikоgа Skеndеrbеg је srcа Оbilićа, аl’ umriје tužnim izgnаnikоm. —
Kada su se voleli Srbi i Albanci 11 Rоdоslоv pоrоdicе Kаstriоt
Duško Lopandić - Srpsko-albanske dinastijske veze u srednjem veku 12 Aleksandar Pavlović * Konda Albanac – oslobodilac Beograda
Jedna mala ulica koja se nalazi u samom centru Beograda, na pet minuta hoda od Trga Republike, krije priču o nekadašnjem srpsko-albanskom prijateljstvu i savezništvu i današnjem prećutkivanju i sakrivanju tog prijateljstva. No, krenimo redom. Pre nekih desetak godina, tadašnji gradski oci u užem grad- skom jezgru ispod naziva ulica postavili su i natpise koji prolaznicima daju osnovne podatke o ličnosti po kojoj je kaldrma dobila ime. Ove table prijatnog izgleda, za razliku od dvojezičnih putokaza čija je očigledna namena da turiste i strance upoznajuKondina sa gradulica- skim spomenicima kulture, imaju samo ćirilični tekst te se, dakle, nude prevashodno na polzu i prosveštenije lokalnom stanovništvu. Tako je, pored ostalih, i dobila natpis sledeće sadržine: hrišćanin u turskoj vojsci Upravo ova početna sintagma izdvaja Kondu od ostalih zaslužnih građa- na. Kako razumeti ovaj izraz? Da li to znači da je gradskim ocima blisko stanovište da je početkom XIX veka još neumesno govoriti o nacional- nom identitetu ili da se u Otoman- skom carstvu identitet neislamizovs. - vanih svodio na socijalno-versku odrednicu (raja, hrišćani Turci).turska Tabla u Kondinoj ulici u Beogradu Nećei srpska biti, pošto u ovom kratkom tekstu uočavamo etnonime – vojska, a u ovu potonju jasno se svrstavaju svi ostali zaslužni ustanici i nosioci ulica (bibliografske jedinice proveriti šetnjom po Dorćolu i Vračaru). Druga mogućnost bila bi pretpostavka da o hrišćanima u turskoj vojsci nije prikladno govoritihrišćana kao o Srbima. u turskoj No, vojsci ni to neće biti tačno, jer u ko- lektivnom narativu kao Srbe smatramo i one koji su ratovali u turskoj vojsci (dovoljno je prisetiti se ovde srednjovekovnih poput Marka Kraljevića, AlbanciKonstantina kao Dragaša, oslobodioci Stefana Beograda Lazarevića i drugih). hrišćanin u turskoj vojsci
Svrha sintagme , prema tome, nijeSrbi u tomei Albanci da nešto kroz vekoveotkrije ili informiše, nego da sakrije i prećuti Kondinu nacionalnost (bolje rečeno narodnost ili etničko poreklo). Petrit Imami, u kapitalnoj trotomnoj knjizi , o Kondi Bimbaši kaže da je bio zapovednik „čete ‘Epirota’, pravoslavni Albanac iz Epira“. Čak i nacionalno orijentisan istoričar kakav je Vladimir Stojančević, koji u svojoj knjizi (u izdanju SANU-a 1994. godine) Albance naziva Arbanasima, kaže: „[o]d bećara među srpskim ustanicima bio je i Konda-barjaktar, pravoslavni Arbanas sa granice Toskerije i* Epira“,Aleksandar i dodajePavlović je da naučni je sa saradnik Kondom na Institutu prebeglo za filozofiju Srbima i društvenu „više teorijunjegovih Univerziteta zemljaka“. u Beogradu. Savreme Doktorirao- je na programu Studija jugoitočne Evrope na Univerzitetu u Notingemu. Objavio je niz naučnih radova i napisao i priredio knjige Epika i politika (Beograd: XX vek 2014), Figura neprijatelja: preosmišljavanje srpsko-albanskih odnosa (srpsko izdanje 2015, albansko 2016), Politics of Enmity: Can Nation Ever Be Emancipatory (2018), Imaginarni Albanac: simbolika Kosova i figura Albanca u srpskoj kulturi(Beograd: Institut za filozofiju i društvenu teoriju, 2019), Rethinking Serbian-Albanian Rela- tions: Figuring out the Enemy (London/New York: Routledge 2019).
Kada su se voleli Srbi i Albanci 13 nik ovih zbivanja, Lazar Arsenijević Batalaka, svedoči: „Ja sam mnoge hrišćane između ovih, Bugara, Grkoarnauta i Cincaroarnauta poznavao, koji su, kad je Gušanac otišao iz Beograda, među Srbima zastali...“. mercenaries Valja ovde pojasniti Kondinu istorijsku ulogu i značaj njegovog „prebega“. On je, pre- ciznije rečeno, sa svojim momcima, koji su kao krdžalije (najamnici, ) dobro govorili turski, obmanuo turske stražare na beogradskim zidinama, „mlavio ih je kao kakva hala“ i omogućio ulazak ustanika u grad. Pre toga, na samom početku ustanka, Albanac Redžepaga (sinovac upravnika vojnog logora Ada Kale u koji su se dahije sklo- nile) i njegovi momci, zajedno sa ustanicima, posle žestoke borbe u noći između 5. i 6. avgusta 1804. godine, ubili su dahije i njihove ljude. Ovi slučajevi nisu usamljeni i doprinos Prvom srpskom ustanku dali su ne samo Albanci-prebezi iz turske vojske, nego i neka plemena Albanaca hrišćana (Klimenti, Grude, Šoše), a oružje su ustanici često nabavljali iz Metohije, gde su ga mahom pro- izvodili Albanci muslimani, pa je tako na jednom pištolju koji se čuva u Muzeju Prvog srpskog ustanka, za koji se smatra da je pripadao Karađorđu, ugravirano ime majstora – „Osman“. Poseban kuriozitet predstavlja pismo Petra I (Svetog Petra Cetinjskog) od 25. marta 1805. godine, u kome on, protežirajući primirje s Turcima, poručuje crnogorskim plemenima „daJani stojite Konda s mirom a rodom i da Arnaut se prođete bjaše jedinstva s Arbanasima“ koji su krenuli u borbu protiv skadarskog vezira. Što se tiče narodne tradicije, Vuk Karadžić je zabeležio epsku pesmu koja ga hvali kao većeg junaka od Marka Kraljevića, a Stojančević pominje i da su Karađorđeve pobede opevaliIstoriji narodni Srba navodipevači Malisora, među kojima je postojalo predanje o njegovom poreklu iz Kuča, inače pleme- nu mešanog srpsko/crnogorsko-albanskog porekla. Čak i Ćorović u da su Karađorđevi muški preci došli iz Klimenata, čemu u prilog ide i Karađorđeva slava „Svojatanje”(Sv. Kliment). Konde
Problem sa Kondinim albanskim poreklom dolazi, dakle, otuda što smo navikli da o Albancima mislimo samo i isključivo kao o neprijateljima. Pa kako sada, odjednom, Albanci pomažu Srbima u oslobađanju Beograda i Srbije? Stoga, da ne bismo zbunjivali Beograđane i prolaznike, bolje je prećutkivati ili izmeniti podatke o Kondinom poreklu u uličnim natpisima. Ovaj problem, zapravo, nije nov i u srpskoj kulturi postoji već više od stotinu godi- na, a rešava se tako što se sve pozitivno o Albancima jednostavno prećutkuje ili menja, baš kao i ulični natpis o Kondi. Jednu prikladnu ilustraciju ove teze predstavlja „večiti“ udžbenik istorije Mihaila Jovića, verovatno najtrajnije učilo u novijoj istoriji srpskog školstva, koji je bio u upotrebi u školama od 1882. pa sve do 1944. godine i doživeo desetine izdanja i revizija. Tako, recimo, u odeljku o Prvom srpskom ustanku, Jović u najranijim izdanjima iz 1882. i 1886. godine, živopisno pripoveda o Kondi kao Albancu i njegovoj„Nekoliko junačkoj puta Srbiulozi napadahu u osvajanju na beogradske njega, ali ga tvrđave ne mogoše i, dakle, uzeti. oslobađanju Tada Srbima Beograda dobeže jedanod Turaka Arnautin 1806. iz godine: turske vojske. Nјemu je bilo ime Konda. Konda je bio vrlo junačan čovek i poznavao je sve staze po gradskim bedemima. On uzme još jednoga dobrog junaka Sr- bina, Uzun Mirka i još pet drugova, preskoči po mraku u oči 30. nоvembra preko bedema grackog i uđe u grad.“ „Nekoliko puta Srbi napadahu na Bеоgrаd, ali ga ne mogoše uzeti. Tada Srbima dobe- že jedan Arbаnаs, (Jović. Konda 1882: je 119-20)bio junačan čovek, а poznavao je i staze po gradskim bedemima. On uzme nеkоlikо drugоvа Srb uđе u vаrоš nоću, prоđе krоz tursku kаpiјu i оtvоri јеdnu kаpiјuKоndа Srbimа.“
а, Aleksandar Pavlović - Konda Albanac – oslobodilac Beograda 14 (Jović 1886: 107) Ovaj odeljak o Kondinom junačkom podvigu koji je omogućio srpskim ustanicima da zauzmu Beograd, nisam našao u izdanju iz 1894. godine, a ni u potonjim izdanjima Jovićeve knjige. Sve ovo rečito govori o tome kako je pominjanje Albanaca u pozitivnom, pa čak i neutralnom tonu postalo nepoželjno krajem XIX i početkom XX veka, posebno uoči Balkanskih ratova, a da je njihovo oslikavanje u negativnom ruhu postalo poželjno u srpskom školstvu. U ovom kontekstu zanimljivo je povući paralele s današnjim vremenom. Konda je, vredi pomenuti, prema izvorima savremenika, u ovoj bici zadobio je pet rana ali je na- stavio da se bori. Nakon srpskog osvajanja beogradske tvrđave pridružuje se ustanici- ma sa celom svojom četom i učestvuje u kasnijim bojevima. Naročito se istakao u, za Srbe pobedonosnom, Boju na Loznici 1807. godine. Tu negde je i poginuo, po jednima tih godina, a po drugima nešto kasnije, 1813. godine, u vreme propasti Prvog srpskog ustranka, ponovo braneći Loznicu od nadiru- ćih Turaka. Pored ulice u Beogradu, novi po- men o Kondi postavljen je u manastiru Tro- noša pored Loznice, kao spomen ploča kod mesta na kom je, pretpostavlja se, sahranjen. I ovaj spomenički natpis na sličan način pre- ćutkuje Kondino poreklo, pa tako na spomen ploči u manastiru Tronoša stoji sledeći tekst: „Ovde, pored crkve, sahranjen je i Konda Bimbaša. Junak u mnogim bojevima tokom Prvog srpskog ustanka, posebno zaslužan za oslobođenje Beograda 1806. i za veliku po- bedu ustaničke vojske u Boju na Loznici, u kom je i poginuo“. Ni reči, dakle, o Kondinom albanskom etničkom poreklu. Sasvim u skladu s ovim, članakOttoman na engleGreek- mercenaryskom jeziku na Vikipediji za Kondu kaže da je bio osmanski grčki plaćenik ( Spomen ploča u manastiru Trnoša ), a članak na srpskom kaže: po naciji bio je Cincar. Vikipedija sadrži članak християнски войводаo Kondi със спорен na još етнически dva jezika: произход bugarskom, и родно koji място kaže kako je Konda hrišćanski vojvoda spor- nog etničkog porekla ( Έλληνας βλάχικης καταγωγής ), da bi zatim implicirao da je Bugarin, i grčkom, koji za njega kaže da je Vlah kojem je grčki maternji jezik, odnosno Cincarin ( ). Vidimo, dakle, kako se prakse čiji početak uočavamo u ranim izdanjima Jovićevih udžbenika s kraja XIX veka naovamo nastavljaju sve do danas, kroz prećutkivanje Kondinog albanskog porekla i/ili njegovo svojatanje od strane Bugara, Cincara, Grka; prihvatljivo je bilo šta, dokle god Efekatse on ne stvarnog pominje kao Albanac.
Još sedamdesetih godina prošlog veka Rolan Bart, Hejden Vajt i drugi, pokazali su kako istoriografija zapravo ima dosta sličnosti sa književnošću i fikcijom. Ona ne barata toliko činjenicama koliko podacima, tekstualnim tragovima koje uklapa u jednu kohe- rentnu celinu, naraciju, priču; ona ne imenuje Stvarno, nego proizvodi efekat Stvarnog. Prošlost Srba i Albanaca, kao valjda i prošlost bilo koja druga dva (ne samo geografski) Kada su se voleli Srbi i Albanci bliska naroda, puna je antagonizama, primera pojedinačnog i kolektivnog nasilja, kao15 i međusobne saradnje i prijatelj- stva, privremeno uspelih i neus- pelih, realizovanih i nerealizova- nih državnih projekata. Otuda, umesto ispravljanja istorijskih nepravdi ili utvrđi- vanja univerzalnih istina, bolje je zapitati se o posledicama jed- nog dugotrajnog diskursa. Slika o Albancu kao večitom neprija- telju i suštinski „Drugom“ toliko je dugo i duboko upis(iv)ana u nas, da je postalo nemoguće mi- sliti izvan ovih kategorija. U tom kontekstu, precrtavanje Kondi- nog porekla nema nikakve veze sa nacionalnomovde i sada prošlošću i isto- rijom, već sa neumoljivom logi- kom koja, pošto su Albanci naši neprijatelji, a Konda naš prijatelj, ne trpi Kondu kao Albanca. Dodamo li tome još i ovo najnovije svojatanje Konde od strane Grka i Bugara, ispade da je Konda, danas, za balkanske narode ono što je, verovatno, pre dva veka bio za Turke – remetilački faktor na Balkanu. No, bez obzira na ova svojatanja i prećutkivanja na koja, dakle, povremeno nailazimo, eto, već duže od jednog veka, Konda je tu, kao deo naše zajedničke, isprepletene istorije i urbane mape Beograda, kao Alba- nac, Balkanac, Beograđanin, srpski patriota, borac protiv Turaka i oslobodilac.
Aleksandar Pavlović - Konda Albanac – oslobodilac Beograda 16 Nataša Marković * Logoraška ljubav: Jelisaveta Načić i Luka Lukaj
Jedna od najlepših balkanskih ljubavnih priča dogodila se u vreme Prvog svetskog rata u logoru Nežider u današnjoj Austriji, tridesetak kilometara od Beča. Tu su se, u logoru rezervisanom uglavnom za srpsku elitu, upoznali srpska patriotkinja i žena ču- desne biografije, Jelisaveta Načić, prva dama srpske arhitekture koja je gradila Beograd kada je od turske kasabe postajao moderan evropski grad, i Luka Lukaj, albanski pro- fesor, pesnik i revolucionar, inače u to doba prosvetni inspektor iz Kosovske Mitrovice. Blizina i iskušenje smrti obeležiće čitav Jelisavetin život, od ranog detinjstva, preko bombardovanja u Velikom ratu, u razrušenom Beogradu, koji je kao arhitekta raščišća- vala, pa sve do logora i poratnih godina kada se zajedno sa suprugom borila u gerilskim borbama za oslobođenje Albanije od italijanske vlasti. Bila je trinaesto dete beogradske porodice Načić, čija su deca umirala jedno za drugim, od dečijih bolesti i tuberkoloze. Preživelo je samo njih troje - ona, starija sestra Jelena i mlađi brat Jovan. Nije imala punu roditeljsku podršku kada je upisala arhitekturu, u vreme kad žene u Srbiji uglav- nom nisu bile školovane. Upisala se u prvoj generaciji arhitekata na Tehničkom fakulte- tu i završila je u roku, 1900. godine. Često se sećala kako je odvažno rekla ocu „platiću svoje školovanje od svog miraza”. Konkurs za crkvu Karađorđevića na Oplencu, kada među devet najpoznatijih arhi- tekata, sa svega 23 godine dobija treću nagradu (1903), lansira je među mlade zvez- de beogradske arhitekture. Kao urbanista uređuje Kalemegdan (1903), koji je između dva rata bio najotmenije šetalište Beograđana. Njene najznačajnije građevine su: škola kralj Petar I pored Saborne crkve (1906), koja i danas izgleda raskošno (imala je samo 25 godina kada ju je projektovala), zatim zelene barokne stepenice preko puta Fran- cuske ambasade (1903), mnoge privatne kuće, čuvena kuća Marka Markovića (1904), prva bolnica za tuberkolozne u Srbiji (1912), prvi kolektivni stanovi na Balkanu pored Bajlonijeve pijace (1911), prva fabrika cigala u Prokopu. Dalje, ona projektuje crkvu Aleksandra Nevskog na Dorćolu i crkvu u Štimlju na Kosovu, posvećenu kosovskim ju- nacima. Takođe, uređuje Terazije (1911) i sarađuje sa Ivanom Meštrovićem na izgradnji Pobednika i terazijske fontane. Jedan projekat izgrađen na Terazijama (1913), slavoluk u čast srpskih ratnika koji su se vraćali iz Balkanskih ratova, na kome je pisalo: „Nisu svi Srbi oslobođeni”, promeniće potpuno njen život. Kao poznatu patriotkinju, po okupaciji Srbije, Austrijanci su je prognali u logor Nežider, rezervisan za srpsku elitu. Luka Lukaj, koga su zvali „Albanac koji je voleo Srbe”, imao je zanimljivu biografiju. Neobično je da se, kao Albanac, austrijski službenik u Kosovskoj Mitrovici, školski in- spektor, našao u logoru Nežider, rezervisanom za srpsku elitu. Novinar i pisac Grigorije Božović, prijatelj Lukajev, svedoči da se Lukaj družio i sarađivao sa Srbima i pomagao im tokom Balkanskih ratova. Školovao se u Beču, u čemu mu je pomogao njegov ujak, biskup iz Trsta, na molbu njegove majke, koja je živela u Skoplju posle smrti njegovog oca, bogatog trgovca vunom i ovcama, poreklom iz Skadra. U Beču je završio gimnaziju i filološki fakultet. Još kao gimnazijalac odao se politici, borio se protiv Turaka, Itali- jana, za slobodnu Albaniju. Bio je više puta proganjan od Turaka, hapšen i ranjavan, što mu je i trajno narušilo zdravlje. Zalagao se za nezavisnost Albanije…bio je jedan od onih* Nataša Albanaca Marković je emigranata novinarka, književnica koji je i biopublicistkinja, naklonjen izdavačica srpskoj i vlasnica državi izdavačke i sa njom kuće „Plavi sarađivao. jahač“. Autorka Posle je nekoliko popularnih knjiga, među kojima su Jelisaveta Načić, Ledi Pedžet i njeni Srbi i druge.
Kada su se voleli Srbi i Albanci 17 očeve smrti, nasledio je brojna imanja u Albaniji pod osmanskom vlašću, zahva- ljujući kojima se izdržavao čitavog života. Prema pisanju arhitekte Ivana Glavinića, Luka Lukaj je bio beg i vrlo bogat čovek. Predanje kaže da je Jelisavetu i Luka- ja u logoru upoznao novinar i književnik Grigorije Božović, koji je Lukaja pozna- vao još iz Kosovske Mitrovice. U logoru je bio i Božovićev otac, ugledni pravoslavni sveštenik, u baraci sa još šezdeset zato- čenih srpskih sveštenika, kako svedoči veliki prijatelj Srba, Arčibald Rajs. Na tom neljudskom mestu, gde je bilo zato- čeno petnaest hiljada uglednih Srba, sreli su se, kako bi rekla Hana Arent, „ljudi u mračnim vremenima”. Jelisaveta je bila smeštena u logorskoj baraci, sa još pet- naest mladih Srpkinja; imala je krevet kraj prozora, kroz koji je noćima gledala u nebo i molila se. Njene logorske dru- garice su pripovedale kako je u njihovu baraku često navraćao naočit muškarac Jelisaveta Načić (1878-1955) čijem se šarmu nije moglo odoleti, otme- nog ponašanja, koji se razlikovao od mnogih logoraša. Luka Lukaj, bečki đak, u školi koja je postojala u logoru učio je decu da čitaju i pišu, recitovao im pesmice… Jelisaveta im je predavala crtanje i učila ih kako da od sasušenih ražanih stabljika prave konjiće, kuće, avione… Biće to jedini logorski suveniri koje će oni poneti kući kad se budu domogli slobode. Kuvala je za svoje đačiće slatko od bagremovog cveta, što će kasnije, na slobodi, biti jedan od njenih čuvenih porodičnih slatkiša. Gladna deca, često su odlazila u polje, brala i jela sirove cvetove bagrema. Jelisaveta i Luka zaljubili su se i venčali u logoru. Vest o velikoj ljubavi između poznate Srpkinje i poznatog Albanca prostrujala je logorom kao uragan. Njihovo ven- čanje, kako su kazivale devojke koje su stanovale u istoj baraci sa njom, bila je prava senzacija u logoru, zaštitni znak logora, znak nade da je sloboda blizu. Godine 1917, u logoru se rodila i njihova plavokosa devojčica tršave kose, Lucija Lukaj. Jelisaveta je imala 39 godina kada je odlučila da rodi devojčicu, što je u to vreme, i u tim uslovima, bila gotovo nemoguća misija… Napustiće logor početkom 1918. na intervenciju Luka- jevog ujaka, biskupa iz Trsta. Po izlasku iz logora, Jelisaveta i Luka žive u Beogradu kod njene majke, koja joj ni- kada nije oprostila što se udala za Albanca, a zatim zbog bolesti Lucije odlaze na more, u Skadar, mesto porekla njegove porodice i mesto Lukajevih političkih aktivnosti. Po dolasku u Skadar, Lukaj i Jelisaveta našli su se u vrtlogu građanskog rata u Albaniji. Оna čvrsto uz svog muža učestvuje sa njim u borbama. U Skadru upoznajemo njeno novo lice, Jelisavetu Načić kao ratnicu. Poneo ih je plamen revolucije, revoluciona krv u njima je razbuktala sva ljubavna i patriotska osećanja. Bore se za jedinstvo srpskog i albanskog naroda, boreći se tako i za svoj brak, dom, potomstvo. Luka Lukaj učestvovao je u Mirovnoj konferenciji u Parizu. Imao je iste političke ideje i snove kao i Jelisaveta. Bio je za Balkanski savez, za Jugoslaviju, za nezavisnuNataša Marković Albaniju. - Logoraška ljubav: Dvoje Jelisaveta revolucionara Načić i Luka Lukaj i 18 bivših političkih zatvorenika, slažu se da zajednici Južnih Slovena treba pri- ključiti i Albaniju. Pregovaraju o tome sa Nikolom Pašićem i Esad Pašom Top- tanijem. Pre sto godina, zagovarali su ideju – Balkan balkanskim narodima, koja danas biva ponovo aktuelna. Kasnije, iz političkih razloga, brač- ni par Lukaj prelazi u Jugoslaviju. Na- stanjuju se u Dubrovniku, u stanu u Bunićevoj poljani 1, pored katedrale na Stradunu, gde ostaju do kraja svojih života. Luka Lukaj nikada se više nije bavio politikom. Kao poliglota bavio se prevođenjem, a napisao je i prvi srp- sko–albanski rečnik, koji je objavljen u Beogradu 1935. godine. Pratila sam život i rad Jelisavete Načić u tri grada u kojima je živela: Beogradu, Skadru, Dubrovniku. Otme- na, hrabra, darovita, ostavila je trag u Beogradu. U Dubrovniku se Jelisaveta Načić nikada nije bavila arhitekturom. Luka Lukaj (? -1947) Bila je posvećena porodici i putovanji- ma. Odgajila je kćerku Luciju, koja je godinama bila direktorka turističkih kompanija „Kompas” i „Atlas”, i unuku Martinu, koja je bila psihijatar i ugledan lekar u Dubrovniku, gde je i sahranjena na ka- toličkom delu groblja Boninovo. Ana Rundo, praunuka Jelisavete Načić, istoričarka umetnosti iz Beograda, pričala mi je da je Luka Lukaj obožavao Jelisavetu. Sa raznih putovanja, donosio je Jelisaveti i Lu- ciji prelepe stvari. Za života, ništa nije moglo da ih razdvoji, u ta burna i zla vremena na Balkanu. Ipak, iako su bili nerazdvojni za života, razdvojeni su posle smrti. Lukaj umire 1947. godine i biva sahranjen na katoličkom delu groblja Boninovo u Dubrovniku, a Jelisaveta umire 1955. godine, siromašna i zaboravljena. Iz protesta što njena majka nije dobila penziju FNRJ-a, kćerka Lucija se zarekla da nikada nikome neće otkriti gde je sahranjena njena majka; zna se samo da je sahranjena na pravoslavnom delu groblja Boninovo, u grobu zajedničkih prijatelja. Nerazdvоjne za života, smrt ih je razdvojila visokim debelim zidom koji razdvaja katolički od pravoslavnog dela groblja Boninovo u Dubrovniku. Bilo je tužno videti kako kraj tog ogromnog debelog zida stoji usamljena, mala kamenica, poput kakve antičke grčke vaze, na kojoj je utisnut samo jedan krst, a pored njega njeno ime i godina rođenja i smrti.
Kada su se voleli Srbi i Albanci 19 Jeton Neziraj * Voleo je Prištinu, ali je voleo i Beograd Faruk Begoli, život između karijere, prijatelja, bivše supruge Zoje i balkanskog primitivizma
Integra U leto 2007. godine, započeo sam rad na monografiji o poznatom glumcu Faruku Be- goliju. Sa izdavačem ( ) smo isplanirali da otputujem za Beograd kako bih istra- živao u pozorišnim arhivama i filmskim kućama i sastao sa Begolijevim prijateljima, kolegama i saradnicima. Hteli smo da biografija obuhvati i taj važan deo života i karijere Faruka Begolija. Međutim, ubrzo nakon što sam počeo sa radom, Begoli se razboleo. Prognoze lekara su bile loše. Nije više imao vremena za neke stvari vezane za knjigu koje smo ranije isplanirali. Trebalo je raditi brzo i iskoristiti Begolijevu snagu. Stoga je u to vreme bilo najvažnije da budem što više sa njim i da steknem uvid u stvari koje, na kraju krajeva, nisu mogle da se nađu ni u jednom arhivu. On zapravo nije imao nikakvu ličnu arhivu, imao je ponešto fotografija, poneku belešku i ništa više. Nije sačuvao ništa iz svoje senzacionalne glumačke karijere, nikakav novinski isečak, intervju ili sličan do- kument. Sve što je imao je bio on sam, njegovo britko pamćenje i humor, koji ni u vreme bolesti nije izgubio. Hrabrio nas je da nastavimo dalje sa knjigom. Nastojali smo da je po svaku cenu objavimo što je pre moguće. Tokom ‘70-ih i ‘80-ih godina XX veka on je bio među najtraženijim filmskim glumci- ma u bivšoj Jugoslaviji. Bilo je to vreme kada su se u raznim gradovima stvarali klubovi njegovih obožavalaca. Igrao je u oko 70 igranih filmova raznih metraža i u desetinama pozorišnih predstava. U 33-oj godini života za sobom je imao 33 filma, a autori većeg dela njih su bili najglasovitiji režiseri tog vremena u bivšoj Jugoslaviji. Još uvek srećem ljude u Beogradu kojima se, kada im pomeneš Faruka Begolija, oči pune suzama. Da ne govorim o Prištini gde ga se sa setom svi sećaju, posebno njegovi bivši studenti. Sećam se kako bi, prilikom svakog prelaska granice između Kosova i Crne Gore, crnogorski policajci, čim bi ugledali Begolija u autu, menjali izraz lica, bili odušev- Zojaljeni, postajaliBegoli ljubazniji i podsećali ga na filmove u kojima je igrao.
Pričao je Begoli kako se tokom studija glume u Beogradu upoznao sa dva nova dru- ga, koji„Provodili će ostati smo njegovi i po 20 doživotni sati zajedno... prijatelji Često i drugovi. smo stanovali Bili su zajedno.to Josif Tatić Sve što– Tale smo ili radili, Jata- radiliganac, smo kako zajedno. ga je Begoli Postali zvao, smo i Laslonerazdvojni... Švirtlih –Ovo Laci, naše obojica prijateljevanje glumci iz Begolijeve traje još od klase. 60-ih godina, dakle u pitanju je više od 45 godina.”
(Faruk Begoli, 2007) Dok sam ga intervjuisao za monografiju, Begoli nam je jednog dana rekao da je nje- gova bivša supruga sačuvala jedan „dnevnik“ gde je imala sve – članke iz novina tog vre- mena, fotografije i štošta drugo. Dnevnik je nakon par dana stigao i u njemu smo našli sjajne materijale iz ranijeg perioda Begolijeve karijere, a posebno intervjue i tekstove koji su se odnosili na njega i na njegovu suprugu, Zoju. Faruk Begoli je bio oženjen Zojom Đoković, sjajnom ženom, o kojoj je govorio sa ve- likim poštovanjem. Zoja, sada već i ona pokojna, bila je profesionalna balerina u Narod- nom* Jeton pozorištuNeziraj, dramski u pisacBeogradu, i umetnik kasnijeiz Prištine. će Autor uzeti je preko muževljevo 25 drama izvođenih prezime širom – sveta Begoli. i nekoliko Tokom scenarija. svih Bio je umetnički direktor Kosovskog narodnog pozorišta, a sada je osnivač i direktor kulturnog centra Ćendra Multimedija (Qendra Multimedia) iz Prištine.
20 tih godina u braku ona je bila, kako je izjavio Begoli u jednom davnom intervjuu, „stub kuće“. Ipak, nakon sedamnaest godina braka Begoli se razveo od nje. Begoli je veoma oklevao da govori o svojoj bivšoj supruzi, Zoji. Kada sam ga intervju- isao za monografiju, tvrdoglavo je insistirao da se fokusiramo na njegovo stvaralaštvo, na profesionalni rad, a ne toliko na privatni život. On je bez ustezanja govorio o detinjstvu, ali je oklevao da započnemo ćaskanje kada god bi bilo reči o njegovom braku sa Zojom. Kada smo bili blizu završetka rada na knjizi, ipak sam morao neformalno da porazgovaram sa njim, tako da sam ga jednog dana naprosto pitao: kako može da se napravi monografija o Faruku Begoliju, a da se istovremeno ne naglasi činjenica da je sedamnaest godina bio u braku sa Zojom Begoli. Uistinu, kada bih uporno istrajavao sa ovakvim pitanjima, pričao bi o „TokomZoji, ali biovih dodao poslednjih da „to nijegodina za knjigu“. ne govorim Ja sam više ipak o ljubavi, čuvao ijer beležio je postojala razgovore, jedna u istinskanadi da ljubavću ga ubediti i, kao njen da se rezultat, u knjizi inađe jedan i deobrak. o Bilinjegovom smo sedamnaest životu sa Zojom. godina zajedno. Ona je zadr- žala moje prezime. Ali, kada dođe kraj, onda je kraj, na žalost. Ostali smo prijatelji. Čujemo se telefonom s vremena na vreme. Najčešće smo se čuli tokom rata. Ali, pošto smo shvatili da smo oboje dobro, i ja i ona, razgovarali smo sve ređe i ređe. Sretan sam zbog te ljubavi, sretan sam što sam imao tu ženu. Zahvalio sam joj se što mi je pružila tu divnu ljubav, taj brak, to prijateljstvo, i taj komad divnog života.”
(Faruk Begoli, 2007) Begolijevo zdravstveno stanje se pogoršalo i ja nisam mogao da ga posećujem da bih ga intervjuisao, budući da više nije imao snage da dugo priča. Ipak, mnogo štošta mi je stigao ispričati. Materijale je pročitao i odobrio. Monografija je dobijala oblik. Međutim, još uvek mi nije dao „dozvolu“ da u knjizi govorim i o Zoji. Jednog dana sam ga pozvao telefonom i rekao mu: kako da uvrstimo Zoju? On je kratko odgovorio: neka se (knjiga) napravi onako kako ti kažeš, ali vodi računa da bude dobro. Hteo je da Zoja, njegova bivša supruga, bude „valjano predstavljena“. Škeljzen Maljići smatra da je za Begolija odluka da napusti Beograd bila vrlo teška. On veruje„On nikada da je nije njegov govorio razvod javno od o suprugeistinskim Zojerazlozima uticao za na napuštanje istu, ali, kako Beograda je rekao, i karijere to ne jugoslovenskemože biti dovoljan filmske argument. zvezde. Zahvaljujući slavi i vezama koje je imao, Faruk je mogao da nastavi karijeru uspešnog glumca. On se lično razočarao u taj svet u kome je bio zvezda, svet koji se ubrzano urušavao, otvarajući put primitivizmu i političkom i kulturnom fašiz- mu. Mislim da je to osećanje bilo glavni pokretač zbog kog je Faruk svesno započeo jedan novi život i karijeru, fokusirajući se najviše na ’ulogu’ profesora glume u Prištini.“
Bojim se da bih zaplakao ako bih otišao u Beograd
Posle 90-ih, u vreme političkih trzavica, kontakti Begolija sa školskim drugovima bili su sve ređi, ali nikad nisu u potpunosti prekinuti. Jednom prilikom se cela generacija njegove„Razboleo klase samsa fakulteta se od užitka. okupila Vratio u kafani, sam se kako mnogo bi oživeliunazad sećanja u sećanjima... prošlih Na vremena svu sreću, sa izstudija. tih vremena Iz tog kafea imam oni lepe su uspomene. pozvali telefonom Moj drug, Begolija Josif Tatić i svi me su stalnoredom zove. razgovarali Bojim se sa da njim: bih zaplakao ako bih otišao u Beograd.“
Jedna medijska priča (Faruk Begoli, 2007)
Mnogi ljudi se i danas sećaju medijske priče u vezi sa Farukom Begolijem. Godine 1982, jedna njegova izjava će izazvati gnev mnogih ljudi na Kosovu. U televizijskoj emi- siji koja je bila posvećena demonstracijama studenata Albanaca 1981. godine, Begoli, Kada su se voleli Srbi i Albanci koji je bio intervjuisan u nekom sasvim drugom kontekstu, izjavio je da mu se sviđa Be21- ograd i da se mnogo bolje oseća u Beogradu. Ova njegova izjava, percipirana je drugačije usled izmene konteksta i izazvala neviđen gnev među ljudima na Kosovu. Mnogi od njih su u njemu gledali „izdajnika domovine“. Ova izjava o običnim ljudskim preferencijama, u tadašnjim političkim okolnostima je krajnje pogrešno shvaćena i pogrešno interpre- tirana.„To Ušto vezi sam sa rekao ovom tom njegovom prilikom izjavom, ne negiram. nakon Rekao nekoliko sam da godina, sam u Beograduna pitanje proveo kosovskih naj- novina,veći deo Begoli života. je Imam veoma moje jasno uspomene, objasnio dobre celu tu uspomene, priču i njenu bez pozadinu:obzira na omalovažavajuće stavove tamošnjih političara prema Albancima. Kada sam prihvatio ponudu Televizije Beo- grad, nije mi rečeno ništa oko cilja te emisije. Rečeno mi je da pričam o načinu moje afirma- cije u Beogradu i šta ja osećam o Beogradu. Nisam imao pojma sa kojom su političkom po- zadinom oni planirali tu emisiju. Ta je moja izjava zatim montirana i ‘osakaćena’. Da je bila objavljena u celosti, meni bi aplaudirali, ali desilo se to što se desilo i...“
(Faruk Begoli, 2007) Bivši student, a kasnije i Begolijev kolega, glumac Enver Petrovci, kaže da i dan da- nas „Bilone razume je to vremezašto su nakon se ljudi 1981. na Kosovu godine, našlikada uvređenisu nas televizije zbog izjave i srpski Begolija. novinari stalno provocirali. Faruk je rekao da se oseća dobro u Beogradu, da se oseća kao dete Beograda. Zašto da ne? Ne znam zašto su ljudi zloupo- trebili ovu njegovu izjavu. Ni Faruk, ali ni Bekim Fehmiu nikada nisu negirali da su Al- banci. Prilikom susreta sa Farukom, u kafa- ni, na ulici, pozorištu ili bilo gde u Beogradu, uvek smo govorili međusobno na albanskom i nikad na srpskom. Na kraju krajeva, da li postoji Albanac koji je živeo u Beogradu, a da o njemu ljudi ovde na Kosovu nemaju pre- drasuda? Ljudi, koji su nekad bili naš ponos, upravo zbog činjenice što su stvorili ime u Beogradu, kasnije su psovani.“
(Enver Pe- trovci, 2007) Faruk (1944-2007) i Zoja Begoli (1949-2017) Međutim, Begoli je i mnogo godina ka- snije„Bez govorio obzira isto na oto Beogradu što me neko i ljubavi može krivo pre- shvatiti i krivo interpretirati, ja i dalje volim maBeograd.“ njemu.
(Faruk Begoli, 2007) Filozof Škeljzen Malići smatra da je slava Bekima Fehmiua i Faruka Begolija, kao filmskih zvezda, u Beogradu u to vreme promenila tradicionalnu percepciju i predra- sudu o Albancu kao stranom biću na jugoslovenskim prostorima, kao „nekulturnom“, Operacija„zaostalom“, Beograd „drvoseči“.
Prvih dana NATO bombardovanja, na Televiziji Beograd se prikazuju filmovi o Dru- gom svetskom ratu, u većini kojih je igrao i Faruk Begoli. I, dok je u filmovima on igrao hrabrog partizana koji se bori protiv nemačkih fašista i domaćih izdajnika, u stvarnosti on je čekao kada će doći srpski policajci da ga silom proteraju iz kuće. I zaista, policajci će ga„Jednog dva puta dana, isterati dok se iz na kuće, televiziji ali se prikazivao on ponovo, film zajedno ‘Operacija sa svojom Beograd’ sestrom režisera vraćao Žike kod Mi- brata Adila i nije pristao da ode. Jeton Neziraj - Voleo je Prištinu, ali je voleo i Beograd 22 trovića, gde ja igram neustrašivog oslobodioca grada Beograda, srpski policajci su došli i isterali nas iz kuće.“
(Faruk Begoli, 2007) Njegovi drugovi iz Beograda, i drugih gradova van Kosova, uspeće na nađu njegov broj telefona. Josif Tatić – Jataganac, jedan od njegovih najintimnijih beogradskih dru- gova, stalno održava vezu sa njim. On bi ga zvao telefonom svakog drugog ili trećeg dana. Jataganac i nekoliko ostalih drugova, shvativši šta se dešava na Kosovu, učinili su velika nastojanja da Begolija „izvuku“ iz Prištine. Istražiće sve moguće kanale, čak će pokušati da pošalju i autobus koji bi evakuisao ne samo Begolija, već i njegovu porodicu. Nastojanja drugova da ga izvuku iz pakla će radovati i ohrabriti Begolija, ali ga ipak nisu uspeli ubediti da ode sa Kosova. Ratna priča ima još jednu jezivu epizodu. Faruk Begoli, zajedno sa svojim bratom Adilom, vršio je dnevne rituale jednog običnog ratnog dana. U njihov stan su upala dva srpska„Bilo policajca je užasno. koji ‘Ajde, su vršili tražili popis ste Albaniju...’, malobrojnog govorili stanovništva su nam. Ukoje početku je bilo sam ostalo se tresao, u Pri- normalno.štini. Policajci Oni bisu, zatim: naravno, ‘... vas prepoznali dvojica ste Begolija. nas napali, i mi ćemo vas sada ubiti’. Ovakvo mal- tretiranje je trajalo nekih dva sata. Ali, u jednom trenu čoveku dođe neka sasvim drugačija snaga, pukao mi je film i ja sam ih tada molio: ajde, odvedite me, gde god hoćete, uradite šta god hoćete... ajde, ubijte me...“
(Faruk Begoli, 2007) Međutim, na svu sreću, sve se završilo bez tragičnog epiloga. Policajci su od Begolija tražili da im plati ručak. Uzeli su 200 nemačkih maraka i zatim otišli. Kralj Lir Nakon„Ne smem rata da Begoli mislim će na veoma Beograd. retko Drugovi putovati me van zovu. Kosova. Čak, oni Više misle neće da otići me jeni strah.u Beograd, Ali ja alisam ni prekinuo u Zagreb jedanili Ljubljanu. divan život. U Sarajevo Sada samće otići podigao tek mnogo nekakav kasnije, zid i sane predstavomželim više da mislim,. jer sam Beograd mnogo voleo. Strah me. Želim da mi ostanu lepe uspomene koje imam.“
(Faruk Begoli, 2007) O smrti Faruka Begolija 2007. godine izveštavali su gotovo svi mediji sa prostora bivše Jugoslavije, ali, takođe, i neki važni međunarodni mediji. Teško se može naći neka druga ličnost poput njega, o kojoj su nakon ratova u ovim krajevima, svi mediji, srpski, hrvatski, slovenački, albanski, bosanski, crnogorski i makedonski, pisali i gotovo jedno- glasno konstatovali: da je to „veliki gubitak“. Ljudi i umetnici, kakav je bio Begoli, nji- hovim izvanrednim razmerama, prevazilaze mržnju i nacional-šovinističku primitivnu patologiju. Oni, ne samo svojim životom, već i svojom smrću, šire među ljudima poruke mira, razumevanja, zajedničke boli, ljubavi i prijateljstva. Izgleda da kada umiru veliki umetnici, jezik mržnje i oružje, barem za tren, umuknu. Tako je bilo i prilikom smrti Faruka Begolija i prilikom smrti Bekima Fehmiua. Poslednjih dvadeset godina svoga života on je proveo u Prištini, ali isto toliko godina on je proživeo i u Beogradu. I fizički, ali i duhovno, njegov je život bio podeljen između Prištine i Beograda. I ljubav i poštovanje ljudi prema njemu je jednako podeljeno; koliko ga vole i poštuju u Prištini, toliko ga vole i poštuju i u Beogradu. U ovim našim alban- sko-srpskim zamršenim odnosima mržnje i potcenjivanja, Begoli je možda jedan od ret- kih izuzetaka, on je most povezivanja, od onih malobrojnih mostova koje su dva naroda izgradili i sačuvali među sobom. On je živeo i stvarao kao umetnik, uprkos mnogim dru- gim umetnicima iz ovih krajeva, koji su hteli da budu ne samo umetnici, već i patriote. Veliki umetnici su deca sveta. Njihova domovina je njihova umetnost koju oni ostav- ljaju u nasleđe pokolenjima. Begoli nam je ostavio bogatu baštinu, kao umetnik i pro- fesor. I kao čovek. I kada se budemo izlečili od groznice nacionalizma i primitivizma, Albanci i Srbi o Begoliju bi trebali zapisati: bioPreveli: je veliki Anton umetnik Berišaj koji i jeTamara voleo PrištinuNaunović i Beograd, a iznad svega je voleo čoveka! Kada su se voleli Srbi i Albanci 23 Agron Bajrami * Blistavo i strašno: Bekim Fehmiu i Branka Petrić
Beograd je u bivšoj Jugoslaviji bio grad koji je privlačio mlade različitih vera i nacija. Tako su se, krajem pedesetih godina prošlog veka, na odseku za glumu Beogradskog fa- kulteta dramskih umetnosti obreli Bekim Fehmiu, sin učenog Albanca Ibrahima Fehmi- ua, saborca Bajrama Curija, borca za nezavisnost Albanije koji je došao iz muslimanske porodice iz Prizrena, i Branka Petrić, s očeve strane katolkinja iz Rijeke, a sa majčine od sandžačkih Karamatijevića, Srba među kojima su i istaknuti Solunci i partizani. Njihova ljubav i brak, koji će trajati pedeset godina, nije bila ljubav na prvi pogled. Godinama pre nego što su se zavoleli, putevi su im se višestruko preplitali. Sretali su se na glumačkoj akademiji, a posebno na časovima plesa, u kojima se Bekim toliko isticao da ga je profesorka Sonja Dojčinović ubeđivala da pređe u baletane rečima: „Verujte, prevazišli biste Nurejeva“. Najviše je plesao sa, „vitkom, dugonogom, tamnosmeđom“ Brankom, kako je opisuje. No, iako im je profesorka govorila kako su divan par, tada su još uvek bili samo kolege. Bekim je na studijama bio ćutljiv, marljiv, nenametljiv, a Branka mu je, kada ju je prvi put pitao da budu par, odgovorila „Suviše si mlad za mene“. U jednom trenutku izgledalo je da između njih neće biti čak ni drugarstva – Bekim se jednom prilikom potukao sa Brankinim najboljim drugom Batom Stojkovićem, koji mu je opsovao „šiptarsku majku“. Branka ga tada, priseća se Bekim, nije ni pozdravila, pogledavši ga „krvnički“. Bez obzira na ovu čarku, Bata i Bekim postali su veliki prija- telji, a njegovi odnosi sa Brankom su otoplili, posebno tokom Bekimovog vojnog roka, kada mu je Branka često pisala. Opisujući te godine prijateljevanja, Bekim naziva Bran- ku „moj anđeo“ koji se brinuo o njemu, a ona njega „moj vitez“, džentlmen koji je branio i pratio kući. U poslednjem vojničkom pismu, Branka mu nudi filmsku ulogu i poziva kod„Noć njenih je utopla Novi i Vinodolski.puna svitaca. Tu, Lahor na moru, donosi posle miris večere mora. u Čujudomu se Petrića, cvrčci i rađaudaljeni se ljubav zvuci harmonike.između njih Zapalili dvoje, koju smo Bekimcigarete. ovako Čini opisujemi se da u sanjam svojim divanmemoarima: san. Pod zvezdanim ljubiča- stim nebom našlo se dvoje mladih, čije su iskre međusobnih svesno ili nesvesno potiskiva- nih simpatija počele da varniče još od prvog viđenja… Ta topla noć u avgustu ‘doći će mi glave’.“
Posle prvih godinu dana, njihova veza našla se na prekretnici – ili će se raspasti ili će prerasti u nešto dublje i trajnije. Tog leta, Brankin otac Vinko pita Bekima kakve su mu namere s njegovom ćerkom. „Pitajte Vašu ćerku, kakve su njene namere sa mnom“, odgovorio je Bekim, koji je smatrao da Branka tada još nije bila spremna da se smi- ri. „U par navrata pokušao sam da se raziđemo na lep način. Nije mi pošlo za rukom“, kaže Bekim, koji se zatim tokom gostovanja u Moskvi zbližio sa lepuškastom Ruskinjom Ljudmilom. Zbog ovog otvorenog neverstva je na sebe navukao gnev celog pozorišnog ansambla, pa je u povratku iz Moskve ostavljen da sedi sam u kupeu voza. Neizvesnost i neprijatnost je prekinula sama Branka – prišavši mu i pozdravivši ga sa „Zdravsvujte!“, oprostila mu je avanturu rečima „Mogao si da nađeš i neku manje lepu”. Bekim, ganut, shvata: „To je žena za mene. Odlučio sam. Definitivno“. Usledile su decenije međusobne sreće, slave i uspeha. Prekretnicu u Bekimovoj ka- rijeri predstavlja njegova maestralna uloga Belog Bore u filmu Aleksandra Petrovića „Skupljači* Autor je glavni perja“, i odgovorni koji urednik je na najvećeg Kanskom dnevnog filmskom lista na Kosovu festivalu Koha Ditore. 1967. godine bio nominovan
24 za Zlatnu palmu, a nagrađen Grand prijem žirija i nagradom filmske kritike. Posle svet- skog uspeha ovog filma, počinje i Bekimo- va dugogodišnja uspešna internacionalna karijera. Do kraja osamdesetih, radiće sa prestižnim svetskim rediteljima i produ- centima poput Dina de Laurentisa, Džona Frankenhajmera, Tinta Brasa… Među mno- gobrojnim ulogamaOdiseja koje je ostvario u ino- stranstvu izdvajaju se glavne role u italijan- skoj mini-serijiAvanturista s Irenom Papas, koju smatraju prvim italijanskim blokbasterom, filmu s tadašnjim lepoticama Kendis BergenDezerter i Olivijom de Havilend, gde jeDozvola igrao za Daksa, ubistvo odnosno plejboja Porfirija Rubirosu, s Džonom Hjustonom, s tada vremešnom, ali i dalje Crna neodoljivom nedelja Avom Gardner, Dirkom Srbija / RAS Milenković Dušan Foto: Bogardom,Francuske „bondovcem“ veze II Timotijem Dalto- Branka Petrić i Bekim Fehmiu (1936-2010) Libera,nom, ljubavi mojaDžona Frankenhajmera, reditelja , s Martom Keler, s Klaudijom Kardinale i mnogi drugi. Branka ga često posećuje na snimanjima. Venčali su se u Rimu i to dva puta. Naj- pre je Branka, već trudna, stigla na pripremljenu proslavu zaboravivši rodni list; ipak, venčanje su proslavili i objavili, da bi se ona tek naknadno ponovo vratila u Rim, ovoga puta s potrebnim papirima. Sledi život filmskog para, zajednička putovanja po svetu, od Engleske do Kolumbije, šetnja po crvenom tepihu u Njujorku, rođenje sina Uliksa 1968. godine, a zatim i Hedona nekoliko godina kasnije. Pored sve slave, uspeha i avan- tura sa najpoznatijim ženama toga doba – Brižit Bardo, Širli Meklejn i Avom Gardner, najtoplije stranice Bekimovih uspomena govore o zajedničkim porodičnim letovanjima na Jadranskom moru, u domu Petrića u Novom Vinodolskom, čistoj nepomućenoj sreći i spokoju dok gleda Branku, „Amazonku, moju Ester Vilijams“, kako kaže, dok pliva sa sinovima Uliksom i Hedonom. Bekim Fehmiu nikada nije krio svoje poreklo ni svoja ubeđenja. Nekoliko puta su ga zapadni producenti ubeđivali da promeni ime u neko zvučnije, koje će mu omogućiti bolju karijeru. Nije hteo ni da čuje za to, kao što nije želeo ni da se preseli u Kaliforniju radi boljih filmskih kontakata i veza. U svojim memoarima, otvoreno pokazuje prezir prema nacionalizmu i gorčinu zbog raspada Jugoslavije koju je doživljavao kao svoju zemlju, kao i poštovanje prema Titu, i ne krije kako je plakao na vest o njegovoj smrti i davao počasnu stražu nad njegovim odrom. Krajem osamdesetih, Bekim se sve više povlači iz javnog života. Sve jača antialbanDete- skapo imenu propaganda, Isus Un zatim bambino raspad di nome zemlje Gesù i ratovi, navode ga da se zatvori u četiriDžingis zida i retkoKan Gengispojavljuje Khan u javnosti. Poslednja uloga u Italiji bila mu je 1987. godine u filmu ( ) u režiji Franka Rosija, a poslednji film ( ) 1992. godine u režiji Kena Anakina, u kome je igrao i Čarlton He- ston. Scenarista i producent Frančesko Skardamaglja rekao je: „Bekim Fehmiu je jedi- ni internacionalni glumac iz istočnih komunističkih zemalja koji je snimao na Zapadu, gotovo dvadeset godina, probijajući gvozdenu zavesu, sve do pojave Gorbačova i pada Berlinskog zida”. Sin Uliks ističe sledeće: „Nakon Aleksandera Mojsiua, glumca iz prve Kada su se voleli Srbi i Albanci polovine XX veka, moj je otac prvi internacionalni glumac Albanac”. 25 Svoj život Bekim je okončao onako kako ga je i živeo, filmski. Čehov ima onu pozna- tu misao da zakoni književnosti nalažu da ako na početku puška visi na zidu, na kraju mora da opali. U prvom delu svojih memoara, Bekim u više navrata pominje pištolj koji je njegovom ocu poklonio kosovski komunistički funkcioner Spasoje Đaković. U drugoj knjizi, on isto tako često opisuje pištolj koji mu je poklonio Dino de Laurentis. Upra- vo će iz pištolja Bekim izvršiti samoubistvo u svom beogradskom stanu 2010. godine. Branka Petrić je u jednom intervjuu rekla kako je i tada mislio o pozorištu: „Da sam mu sat vremena ranije rekla da to veče imam predstavu, sigurna sam da bi naum odgodio za neki drugi dan, jer je znao da bi u tom slučaju predstava morala biti pomerena”. Na njegovu odluku presudno je uticao moždani udar koji ga je delimično onesposobio. Tu fizičku nemoć on nije mogao da podnese; kako je jednom rekao njegov sin Hedon, on je „živeo i umro kao samuraj, ponosno, hrabro i časno, sa voljom i željom da ode kad bude nespreman za ovaj život”. Po želji pokojnika, supruga i deca su posuli njegov pepeo po Bistrici, zagazivši za- jedno u njenu hladnu vodu. Tako je, niz brzake ove prizrenske reke uz koju je odrastao, otišao Bekim Fehmiu, Prizrenac i Beograđanin, Albanac i Jugosloven, a pre svega veliki glumac.
Agron Bajrami - Blistavo i strašno: Bekim Fehmiu i Branka Petrić 26 Armanda Hisa * Albansko-srpski brakovi: između medijskog predstavljanja i stvarnosti
1 U leto 2008. godine sam prvi put u albanskim novinama pročitala članak o brako- vima albanskih žena u Srbiji . Govorilo se o tome kako su se dva srpska muškarca iz oblasti Sandžaka zaljubila u dve Albanke sa severa Albanije i kasnije se njima oženili. Ljubav između Srba i Albanaca naglašavala se kao jedna vrsta simbolične reakcije na suprotnost, kolektivnu mržnju između ova dva naroda. Cilj članka bio je da pokaže kako ljubav ne haje ni za kakve barijere. Pod barijerama se u konkretnom slučaju podrazu- mevala bolna istorija konflikta i rata na Kosovu, brojni negativni stereotipi, kao i visok nivo nepoznavanja socijalnih, ekonomskih, kulturnih i političkih realnosti, kako Srba o ŽivotAlbaniji u tabloidui Kosovu, takoi tabloid i Albanaca u prevodu o Srbiji.
Od tada su objavljeni mnogi članci i reportaže o mešovitim brakovima, kako u srp- skim, tako i u albanskim medijima, a snimljeno je i nekoliko dokumentaraca. Ovi tekstovi i filmovi daju preliminarne informacije potrebne da bi se stekla opšta slika o učestalosti i geografskoj rasprostranjenosti ovih brakova, ali se često, posebno u slučaju srpskih medija, oni pretvaraju u reprodukovanje stereotipnih diskursa – o „sposobnosti i talen- tu albanskih žena da budu dobre domaćice i pokorne žene“, nasuprot egoizmu srpskih žena sa sela koje bi radije potražile udobnosti modernog života u velikim gradovima, bez ozbilјnih porodičnih angažovanja, kao što su potčinjenost muževlјevoj porodici i boravak u kući radi podizanja dece. U albanskim medijima, međutim, preovladava neka vrsta osuđujuće iritiranosti tim ženama i njihovim porodicama za koje se aludira da su ih prodali za dve-tri hiljade evra. Ali, ne možemo ni sve članke staviti u isti koš,National jer sve zavisiGeographic od ozbilјnosti 2 određenih medija. Izdvajaju se opširni i informativni članci, kao što je reportaža Dragane Nikoletić „Bračna lutrija: Srbin i Albanka”, objavlјena u 3 Srbija. Isto tako želim da istaknem članke i intervjue Elјone Džepe u alban- skim medijima, zbog visokog stepena odgovornosti sa kojim je tretirala ovo pitanje. Postoje mnogi članci, posebno u tabloidnoj štampi, koji služe gore pomenutim ste- reotipima, a naročito o: a) diskursu plodnosti albanskih žena i b) činjenici da su sela na jugu Srbije ostala bez žena čija je obaveza da muzu krave ili da se brinu o kokošima. Na taj način se proizvodi i reprodukuje slika albanske žene kao mašine za razmnoža- vanje* Armanda i sluškinje Hisa (Armanda bez Hysa glasa) je antropološkinja– ni malo strana iz Tirane. slika Doktorirala o Albankama je na Univerzitetu u Srbiji. u Tirani, Interesantno a bila je i gostujuća je istraživačica i predavačica na Univerzitetskom koledžu u Londonu, istraživačica na albanskom Institutu za folklor i direktor- ka Nacionalnog centra za tradicionalne aktivnosti albanskog Ministarstva kulture. Njena istraživanja obuhvataju osmansko nasleđe na Balkanu, naročito stare čaršije i međuetničke odnose Albanaca sa Srbima i Makedoncima, s posebnim fokusom na fenomen mešanih brakova između Srba i Albanki sa severa Albanije. 1 Želim da se zahvalim Mariji Mandić, koleginici i prijatelјici sa Balkanološkog instituta Srpske akademije nauka i umetno- sti, koja ne samo da me je pratila u započinjanju terenskog rada, već je i aktivno učestvovala u njemu. Bez njenog učešća, pokretanje studije na terenu bi bilo izuzetno teško. 2 http://www.nationalgeographic.rs/reportaze/clanci/736.html. Želim da zahvalim gospođi Nikoletić na datoj pomoći pri kontaktiranju prvih mešovitih parova na terenu. Iako nas nije poznavala, nije se ustručavala da nam pošalјe brojeve mobil- nih telefona kojima je raspolagala, čime nam je znatno pojednostavila započinjanje istraživanja na terenu. 3 Elјona Džepa i Katarina Gajić su organizovale izložbu fotografija sa mešovitim albansko-srpskim porodicama u oktobru 2012. godine u Tirani. http://www.panorama.com.al/kuratorja-e-ekspozites-elona-xhepa-perse-behen-martesat-shqipta- ro-serbe/
Kada su se voleli Srbi i Albanci 27 da većina članaka objavlјenih na albanskom nisu originalni tekstovi, nego prevodi iz srp- skih tabloida, praćeni naslovima čiji je cilј da izazovu negativna osećanja i reakcije među4 Albancima, kao što su „Kurve iz Albanije če- kaju u redu da se udaju za srpske starce” ili „Agencije organizuju putovanja za5 prona- laženje muževa u Srbiji. Devojka: Prevarili su nas, rekli su da ćemo ići u Hrvatsku”. Što je najvažnije, pravi glas žena udatih u Srbiji ili nedostaje ili njime manipulišu opisani mediji. Tako u srpskim medijima izgleda kao da u većini priloga govori samo jedna žena koja izgovara iste reči: da je za- dovolјna životom u Srbiji, da se mnogo voli sa mužem, da nisu naišli ni na kakve pro- bleme i predrasude u domaćem društvu. U albanskim medijima, nasuprot tome, njihov je glas, takoreći, potpuno izostao, osim po- nekog slučaja gde žene pred kamerama i Antropološkinja Armanda Hisa sa jednom lјudima iz kuće pričaju kao što je gore na- od Albanki udatoj u Srbiji vedeno, a iza kamera pričaju o strašnom ži- votu, o braku sa prevarama, o uklјučenosti Organizovanibračne mafije itd. kriminal ili neorganizovana muka
Često mi se obraćaju prijatelјi, ali i drugi lјudi koji znaju da sam započela ovo istra- živanje, zainteresovani da saznaju šta je zaista u pitanju, da li se tu radi o organizovanoj trgovini ženama i da li zaista ima roditelјa u Albaniji koji prodaju svoje kćeri za odre- đene sume. Budući da nemam luksuz da budem jednostavno istraživač, neizbežno je da u toku istraživanja na neki način budem i neko ko pojašnjava, tumači i prevodi javno mnjenje i da se potrudim da se bar ova pojava, koja je probila mnoge realne i mentalne granice i koja srodničkim odnosima ujedinjuje dve oblasti u Albaniji i Srbiji, ne pretvori u još jednu tačku podele i konflikta. To ne znači da treba da se prikriju slučajevi prevara ili da se negira da pojedinci zarađuju na potrebama ovih lјudi. Na kraju krajeva, kako možemo da se pretvaramo da potpuno patološki odnosi, koji već postoje u međusobnoj percepciji dveju etničkih grupa, mogu da se prevaziđu normalnim putevima koji gotovo da ne postoje? Ali, ostajem pri mišlјenju da pre nego što potražimo moguće manipula- cije, u prvom redu, treba da razumemo razloge koji su doveli do stvaranja ovih neobič- nih srodničkih veza u ambijentu u kom su predrasude i negativni stereotipi uobičajena pojava. Dakle, ne treba gubiti iz vida glavnu kategoriju koja je predmet istraživanja: kategoriju napaćenih lјudi. Iz tog razloga sam istraživanje o mešovitim albansko-srpskim brakovima struktu- risala na takav način, da se analiza medijskog diskursa može suočiti sa kompleksnom realnošću na terenu. Sandžak, Raška, oblast planine Javor, sela od granice sa Crnom Gorom4 http://botasot.info/shqiperia/311524/kurvat-e-shqiperise-ne-rradhe-per-tu-martuar-me-pleqte-beqar-te-serbise-foto- do Nove Varoši i Ivanjice ostaju zone sa najvećom koncentracijom mešovitih al- beograd/ 5 http://www.gazetatema.net/web/2014/07/05/dy-agjenci-martesore-dergojne-dhjetera-vajza-nga-shqiperia-ne-serbi-dit- en-e-vidovdanit-per-te-gjetur-burre/
Armanda Hisa - Albansko-srpski brakovi: između medijskog predstavljanja i stvarnosti 28 bansko-srpskih parova, mada su oni sada rasprostranjeni po celoj Srbiji – od Kuršumlije u neposrednom susedstvu Kosova, Vranja, Niša, Čačka, Užica pa do Sremske Mitrovice u Vojvodini. Albanke udate u Srbiji uglavnom dolaze iz sela oko Lješa, Skadra i Puke i sve su katolkinje, sa ponekim veoma retkim izuzetkom. Teško je sa sigurnošću utvrditi koliki je broj ovih brakova, ali šef humanitarne orga- nizacije „Stara Raška”, Vojin Vučićević, potvrđuje da se radi o oko 350 takvih brakova u celoj Srbiji. Do sada sam za proučavanje odredila 13 slučajeva. Moja težnja je bila da se, pre nego što istražim određene tematike pojedinačnih slučajeva, detalјnije upoznam sa Nasituacijama terenu i uslovima koji su omogućili pokretanje i realizaciju tih brakova.
Ova i mnoga druga planirana pitanja, ali i neplanirana, koja proizilaze iz razgovora, kao i životne priče žena i muškaraca koje sam intervjuisala ili sa kojima sam razgovara- la, čine zapanjujući materijal za upoznavanje stvarnosti dveju, zapravo perifernih zona obe države, Albanije i Srbije. U svakom razgovoru ima potencijala za razvijanje istraži- vanja o mnogo različitih tema – na primer, o odnosu centar-periferija, prelasku i rušenju mentalnih barijera i realnih granica, realnom stanju i statusu žena u ove dve zone, kao i predstavlјanju ovog statusa u diskursu, odnosu patrijarhalnost-muževnost, različitim nivoima patrijarhalnosti, odnosu obrazovanja i nacionalizma itd. Želela bih da pišem naširoko o ovom materijalu, o do sada sakuplјenim podacima, ali ovde ću se osvrnuti na dva momenta koji su bili vrlo dirlјivi za mene kao antropolo- ga na terenu, koji sadrže humanu dimenziju ovog istraživanja i koji su veoma značajni upravoSlučaj za ranije1 – susret naznačenu sa M. i kategorijuD. u jednom napaćenih sandžačkom lјudi. selu
Kada sam stigla, D. me je dočekala sa radošću koju nije mogla da sakrije. Stegla me je jako i ponavlјala je: „Došla si iz Tirane da me vidiš, došla si iz Tirane da nas vidiš, ti si moja sestra”. Zazvonio je telefon. D. je rekla na albanskom: „Da, da, došla je, evo je ovde sa mnom... i reći ću joj da dođe i kod tebe, eee, došla je da nas vidi, došla je da se intere- suje za nas, nisu nas zaboravili bre, brine se Albanac za svoje – eeej Salјi Beriša, nije nas zaboravila vlada, poslali su lјude da nas vide”. Začuđena onim što čujem, pitala sam D. kako stoje stvari. Činjenica je da se između Albanki udatih u nekoliko sela na Javoru i u Sandžaku stvorila jedna mreža prijatelјstva. Većina njih su na albanskom razgovarale svaki dan telefonom, iako se nikada nisu lično sastale. Neko je pustio glasinu da će albanska vlada uskoro poslati nekoga da vidi kako one žive u Srbiji. Velika nada se krila iza izgovaranja ovih reči, što nije imalo veze sa nadom u finansijsku pomoć, nego sa nadom da one nisu bile zaboravlјene među plani- nama, da se neko brine o njima... i meni je bilo žao što sam morala da im to pokvarim, nisam bila osoba koju su očekivale! Bilo mi je žao što sam morala da im objasnim da su to samo glasine. „Ne! Isto je. Ti si došla da nas vidiš, da se interesuješ za nas. Isto je, ti si naša sestra.” M. je kuvala kafe, D. je pržila krompire i šalila se sa svekrom oko toga zašto muškarci u selu ostaju neoženjeni iako ima mnogo neudatih devojaka. Svekar je čuvao dve devojčice starosti 2 i 4 godine. U jednom trenutku kada su bili sami u sobi i ja sam tiho ušla, starac R. je govorio unuci: „Sunce moje, kaži: ja ću biti dobar čovek...” i to je govorio smirenošću čoveka koji kao da poseduje svet. Kasnije, R. je počeo da priča kako ih je osoba koja je pronašla D. malo namučila i da su ih njegove usluge skupo koštale. (Posrednik je obezbedio taksi, mito za prelazak granice bez vize, kao i zlato za ve- ridbu i za te usluge je tražio određenu sumu, ali se tom sumom zloćudno manipuliše u albanskim medijima gde se ona predstavlјa kao suma koju mladoženje plaćaju alban- Kada su se voleli Srbi i Albanci skim očevima da bi im otkupili kćeri.) „Ta osoba nas je mnogo namučila, ali nikada neću29 prestati da mu budem zahvalan. Kakve veze ima što nas je taj čovek odrao za pare? Šta bi se desilo sa mnom i sa M. da njega nije bilo? Ostali bismo kao dva usamlјena kukavca i sigurno bismo ostali bez njih”, rekao je gledajući u unuke. „Ako je cena da imamo ova dva Slučajanđela 2 bila – sastanak da nas namuči sa prvom jedan ženom loš čovek, iz ove onda grupe je bilo udatom vredno u Srbiji toga...”
V. je imala i jetrvu Albanku. Nakon što je prošao strah i briga da nisam novinarka, prvoj Albanki udatoj u Srbiji sam prenela pozdrave od R, zajedničkog prijatelјa. On je 2006. radio na terenu na Pešteru, sa guslarima iz te oblasti. Nakon što se saznalo da je Albanac, rekli su mu da je potreban jednoj porodici jer albanska mlada nije znala ni reč srpskog. „Pre nego što sam se udala, nije mi nikada palo na pamet da ću doći u ovu zabit. Mislila sam da je najgore mesto u inostranstvu bolјe nego najbolјe mesto u Albaniji...”. R. je otišao tamo i napravio joj je neku vrstu početnog rečnika, i izjadali su se jedno drugome. Kada sam joj prenela pozdrave od R, ona me je jako zagrlila. „Oh“, rekla je, „ja sam u to vreme samo plakala, nisam znala gde sam... Kuvala sam kafu za gosta i kad me je pozdravio na albanskom, kafe su mi ispale iz ruku i briznula sam u plač... Ne sećam se ni šta mi je rekao ni šta sam mu rekla, znam samo da mi je strašno nedostajalo sve iz Albanije i da sam bila u suzama... Nikada u životu neću zaboraviti tog momka i on mi je rekao da me nikada neće zaboraviti i evo održao je reč”. Tako su se žene kroz plač prisećale uspomena iz prvih meseci života u srpskom selu. Sada imaju decu, jedna dvoje, druga troje, sagradili su kuću, sa muževima su bile u veo- ma dobrim odnosima – i to je bilo jasno, bez potrebe da se dalјe govori. Ali uspomene sa početka su nas rasplakale sve tri. Ne verujem da možeš napraviti kvalitetno istraživanje o ženama u patrijarhalnim sredinama, a da*** ne proživiš takve trenutke.
Od svih razmatranih slučajeva, jasno je da plaćanje o kome se toliko govori u me- dijima nije „cena mlade”. Ovde se ne radi o kupoprodajnom procesu, već je to cena po- srednika, bile to agencije ili lјudi, kao što se događa u bilo kojoj zemlјi sveta. Problemi su se mogli desiti sa nekim posrednikom koji nije obavio uslugu onako kako treba i nije vratio novac, ali to nije problem koji se tiče samih brakova. Neke žene nisu propustile da naglase koliko uvređeno su se osećale zbog medijske obrade te tematike. Želјa i potreba za stvaranjem porodice i strah od života provedenog u samoći su probili čvrste barijere. Upravo to zaslužuje da bude u centru pažnje, da bi se kasnije razumelo sve drugo u vezi sa ovim brakovima. Ti događaji na terenu pomažu da razmišlјaš izvan kategorija prijatelјskog ili nepri- jatelјskog naroda. Sva pomenuta pitanja su veoma interesantne teme za istraživanje, ali teren nas uvek iznova podseća da ovo istraživanje nikada ne sme izgubiti iz vida katego- riju napaćenih lјudi. To je, po mom mišlјenju, preduslov da se medijsko predstavlјanje i proučavanje albansko-srpskih brakova vrši izvan predrasudaPreveo s albanskog: ili emocija Filip društva Vukadinović u kom živimo.
Armanda Hisa - Albansko-srpski brakovi: između medijskog predstavljanja i stvarnosti 30 Ana Petrov * Ko ne sluša pesmu na albanskom, slušaće oluju ili: Kako je bilo moguće boriti se protiv nacionalizma jugoslovenskom muzikom
Osamdesete godine XX veka danas se pokazuju kao vremenski period koji je in- trigantan iz više razloga. Najpre, on nije istorijski dovoljno daleko da ne bismo imali emotivna sećanja na njega, čak i ako su to ona sećanja koja nasleđujemo od drugih. Po- tom, znamo da je početak osamdesetih, simbolično obeležen smrću Josipa Broza Tita, označio i početak ubrzanih turbulentnih dešavanja na ovim prostorima, te da je ova decenija bila uvod u haotične devedesete. Sasvim je izvesno da je to bilo doba velikih ekonomskih problema, nestašica, očite dezintegracije ideala koji su se, koliko toliko, održavali dok ih je promovisala živuća mitska figura vođe svih naroda i narodnosti. Na- dalje, ovu deceniju je obeležilo jačanje nacionalizama, zaoštravanje krize na Kosovu, te sve značajnija medijska pažnja usmerena na iseljavanje Srba sa ove teritorije, koja je u srpskim medijima predstavljana kao rezultat albanskih zločina. Ipak, kakve god da su bile, osamdesete godine XX veka danas postaju predmet, čini se, pomalo neobjašnjive nostalgije – neobjašnjive zato što se možemo zapitati za čim se precizno žali u takvim nostalgičnim osvrtima na jedno vreme koje je bilo daleko od idiličnog, kako ga nekad mogu predstaviti jugonostalgičari. Želim, najpre, da obrazložim zašto sam smatrala važnim pisati o jugoslovenskoj mu- zici i nacionalizmu. U poslednje vreme, bavila sam se istraživanjem triju tema: najpre, srpsko-albanskim odnosima u naučnim diskursima XIX i XX veka, zatim, recepcijom jugoslovenske muzike u postjugoslovensko vreme (a posebno hrvatskom muzikom u sadašnjoj Srbiji) te, na kraju, jugoslovenskom muzikom upravo u intrigantnoj posled- njojpa Bijelo deceniji dugme postojanja nekadašnje zemlje. Sve navedene teme spojile su mi se (činilo se neočekivano, ali svakako ne i slučajno) kada sam u literaturi našla podatak da je gru- 1983. godine snimila pesmu na albanskom jeziku. Ovaj podatak sam, zapravo, nekako znala i sama, iz svog maglovitog dečjeg sećanja iz osamdesetih. Kada sam to pročitala, te odslušala pesmu, sama informacija mi se nije činila sasvim nepo- znatom, ali mi se njen značaj, iz sadašnje perspektive naučnice, prvi put sasvim jasno ukazao. Prevashodno, bila sam iznenađena samom činjenicom da me je ta informacija toliko šokirala. Zašto mi je toliko neverovatno verovati da je jedna jugoslovenska grupa pevala na albanskom? Baveći se, na različite načine i u različitim kontekstima, proble- mom stvaranja i prevazilaženja granica uz pomoć muzike, shvatila sam da je razmatra- na decenija bila i period velike produkcije pesama koje su predstavljale molbe, apele i upozorenja šta nam se može desiti. Stoga, ovde se bavim pomenutom pesmom kao svojevrsnim pokušajem prevladavanja rastućeg nacionalizma u Jugoslaviji. Nadalje, ovu pesmu tumačim kao simptomatičnu pojavu u okviru pomenute tendencije da se putem muzike apeluje na nastajuće probleme u jugoslovenskom društvu. Pri tom, želim da * Ana Petrov je muzikološkinja i sociološkinja, docentkinja na Fakultetu za medije i komunikacije u Beogradu. Doktorat iz skrenemsociologije muzikepažnju odbranila na nekoliko je na Filozofskom razmišljanja fakultetu u koja Beogradu. su se Objavila meni je iskristalisalaknjige Bruno Latur povodom (Beograd, 2015), svega Pjer Burdije (Beograd, 2015), Rethinking Rationalisation. Evolutionism and Imperialism in Max Weber’s disourse on Music (Wien, 2016), Jugoslovenska muzika bez Jugoslavije. Koncerti kao mesta sećanja (Beograd, 2016), kao i niz članaka u domaćim i međunarodnim naučnim časopisima.
Kada su se voleli Srbi i Albanci 31 navedenog. Zašto se danas ne može pevati na albanskom? Da li su današnja nostalgična sećanja na osamdesete uzrokovana upravo muzikom? Da li su osamdesete bile posebne samo zato što se tada stvarala muzika koja je bila toliko popularna/dobra/provokativna ili, čak, društveno i politički angažovana, kako god je etiketirali, da se verovalo da je ona mogla nešto da promeni? Tendencije u politici jugoslovenske popularne muzike tokom poslednje decenije jugoslovenske države mogu se sistematizovati u tri paralelne struje. Najpre se može locirati nastojanje da se promoviše „muzika mladih” koja je, u zavisnosti od konkretnog trenutka i lokacije, mogla da bude rok ili pank ili nešto treće. Potom, istovremeno se pojavljuju pesme upozorenja, kao i molitve. Konačno, krajem osamdesetih, situacija je Rokenrolbila jasna iće nepopravljiva. nas održati? Mogao se otpevati još samo rekvijem.
„Rokenrol će nas održati”, rekli su reporteri koji su prenosili svečanost povodom Dana mladosti 1984. godine. Ovaj trenutak je jedan od ključnih u razmatranju uloge muzike u borbi protiv nacionalizma osamdesetih godina XX veka u Jugoslaviji. Dakle, muzika je javno etiketirana kao moguće sredstvo spasenja i revitalizacije ideala bratstva i jedinstva. Iako se popularna muzika koristila i ranije na ovim proslavama, a takođe je imala udela u promociji državne kulturalne politike skoro sve vreme postojanja SFRJ-a, ova godina se izdvaja po načinu promovisanja popularne muzike kao muzike budućnosti. Takođe, funk- cija popularne muzike je promenjena. Nasuprot dotadašnjim komponovanim pesmama sa plakatnim sadržajem o Jugoslaviji i njenom vođi, osamdesetih se fokus preusmerava na promociju popularne muzike u svom originalnom vidu – dakle, nije neminovno mo- ralo sadržajno biti reči o zemlji, već se mogla, na primer, izvoditi i muzika za ples koja se koristila i van konteksta samih proslava. Do osamdesetih godina, a posebno na prvim odr- žavanim proslavama pedestih godina, važna je bila tradicija narodnooslobodilačke borbe, te su se izvodile pesme u kojima se uspostavljala tradicija sećanja na prošlost. Albanska muzika, prvenstveno folklor sa Kosova, bili su skoro redovni deo pomenutog „folklornog” pristupa muzičkoj organizaciji svečanosti. Dakle, svi narodi i narodnosti, odnosno sve re- publike i pokrajine, bile su predstavljane, ne svojom popularnom, nego muzikom koja se smatrala tradicionalnom. Njihovim muzičkim i vizuelnim kombinovanjem i spajanjem stvarala se simbolička povezanost na terenu. Nasuprot tome, osamdesete donose pogled u budućnost putem popularne muzi- ke. U sve manjoj meri se izvode pesme putem kojih se slavi sećanje na rat i na Titove podvige u njemu, a primetna i smanjena upotreba folklora jer se smatrala prevaziđe- nim metodom koji više nije društveno atraktivan. Pokušavajući da prevaziđu promenu u zemlji i ublaže krizu, organizatori su započeli projekat modernizacije proslava. Pored postizanja modernijeg zvuka upotrebom savremenih instrumenata poput sintisajzera, posebno se radilo na promociji onog što se očito pokazivalo kao jedna od najjačih spona Jugoslovena i Jugoslovenki – jugoslovenska popularna muzika. O njoj se počelo govoriti i kao o jedinoj „našoj budućnosti”, budući da se prepoznavala kao muzika mladih te se, stoga, u njoj video potencijal da „nas odži zajedno”, odnosno da ponovo poveže naruše- ni jugoslovenski kolektivitet. Ono što se čini posebno indikativnim jeste nastojanje da se muzika predstavi kao jedno od mogućih rešenja krize i kao sredstvo za sprečavanje tragičnog kraja barem na simboličkom nivou, kao i na nivou regulacije svakodnevnog života. S obzirom na to da je jugoslovenska muzika bila jedan od ozbiljnih ekonomskih i medijskih projekata socijalističke Jugoslavije, te da je do osamdesetih nesumnjivo po- stala i jedan od njenih najreprezentativnijih kulturalnih proizvoda, kako u okvirima ze- mlje tako i van nje, nije iznenađujuća politika promocije upravo te muzike kao načina za rešavanje konflikata. Kako je rečeno u prenosu pomenute proslave Dana mladosti 1984. Ana Petrov - Ko ne sluša pesmu na albanskom, slušaće oluju godine32 – „rok je ono što nas ujedinjuje u svakodnevnom životu”. Sve može biti rock’n’roll
Ko- sovskaO tome u kojoj meri se verovalo u uticaj popularne muzike svedoči nekoliko simp- tomatičnih pesama snimljenih tokom osamdesetih. Ovde ću se zadržati na pesmi . Nastala 1983. godine, dakle, nakon protesta Albanaca 1981, a potom Srba 1982. godine na Kosovu, odnosno u trenutku kada je pitanje statusa ove tadašnje jugosloven- ske pokrajine uveliko bilo aktuelno i nadasve problematično. Ova pesma, međutim, za razliku od mnogih drugih nastalih u to vremeUspavanka i sa tim za ciljem Radmilu (ciljem M pozivanja na mir), nije ni molitva niti poziv na akciju, Bijeloveć jedna dugme sasvim obična ljubavna pesma. Nadalje, ni celi album na kojem je ona snimljena ( ) nije pratila do tada tipična medijska pompa vezana za . Nije bilo ni problematičnih tekstova niti fotografija koje su se smatrale neprikladnim za omot albuma, kao što je to često bio slučaj sa ovom grupom. Ovo je bio jedan običan album, samo sa jednom neobičnom i istorijski važnom pesmom, čiji tekst (autora Gorana Bregovića, Agrona Beriše, Zije Be- Sonteriše i Špendate lutem Ahmetija) behu gadi glasi: Se do te vije vone pas teje Hape moj dollapin, zgjedhe ti, U autorskom prevodu, pesma je nazvana Fustanin me te mire. Večeras,„Hoću da molim budeš te, najsvjetlija”: budi spremna doći ću kasno k tebi Regulloi floket, bukuri otvori ormar i izaberi najljepšu haljinu. Ashtu moj ti vete si di Ne bystek ven lul bozhure Dotjeraj kosu, ljepoto Dua te jeshe nder te gjitha me e mire. onako k’o što ti znaš Na tvoj pramen stavi cvijet božura A e din se t’gjithe do te jene atje Htio bih da među svima budeš najsvjetlija. Per ne te dy do te kete hare Shkojme se bashku, nje dy tre Je l’ znaš da će svi skupa biti tamo Roka mandolinen bjeri bjeri bjeri ciftelies za nas dvoje biće dobro veselje Te gjithe doo t’kendojme Idemo zajedno, jedan, dva, tri Kenga le t’jehoje Roka mandolina sviraj na čifteliju Cdo gje mund te jete Roken-roll! svi ćemo pjevati pjesma neka se zaori Nese nena nuk t’lejon A tehere gjeje shteg vete si di Sve može biti rock’n’roll Mos u ngut, mos u shpejto Prit gjersa gjumi e kaplo. Ako te majka ne pusti onda nađi izlaz sama, kao što ti znaš Pervjedhu nga kapigjiku nemoj žuriti, čekaj dok Ruj fustanin mos e gris majka duboko ne zaspi. Ke kujdes mos e humb bozhurin Dua te jeshe hej moj si hyjneshe. Nekako izađi preko kapidžika, pazi haljinu da ne podereš pazi, ne izgubi božur.
Kada su se voleli Srbi i Albanci 33 Izvor: Kurir Popularna jugoslovenska rok-grupa „Bjelo dugme”
Bijelo dugme Prema nekim svedočenjima, Željko Bebek se seća da je u grupi bilo pribojavanja da bi Srbi mogli prestati voleti zbog pesme na albanskom jeziku. Ova pesma se i tada, a i danas, svakako može interpretirati na nekoliko nivoa. Početkom osamde- setih, nakon dešavanja na Kosovu, otpevati pesmu na albanskom moglo je biti politička provokacija. Moglo je, istovremeno, označitiBijelog dugmeta muzičku mirovnu ponudu. Iako je možda tada već bilo kasno da se situacija na Kosovu promeni,Bijelo dugme kako ističe Dušan Vesić, ostao je zabeležen taj donkihotovski pokušaj . Iako uvek problematično i provokativno, nije do tada bilo i politički angažovano, pa čak i u toku osamdesetih, kada će to sasvim izvesno biti, članovi ove grupe iznalazili su načina da svoje poruke ne promovišu sasvim eksplicitno. Tako je Go- ran Bregović komentarisao pesmu na albanskom skoro ignorišući činjenicu da se radi o politički problematičnoj pesmi. Na primer, zabeležene su njegove izjave o tome da „na- kon toliko godina koliko živimo sa Albancima ne bi bilo loše da naučimo bar nekoliko njihovihBijelog reči”, adugmeta takođe je isticao da nije ni planirao da pesma bude na albanskom, nego mu je ona „zazvučala albanski” nakon što ju je iskomponovao. Muzički gledano, ovaj album obeležio je i žanrovsku promenu – osamdesetihKosovska će ova grupa napuštati status tipičnog predstavnika pastirskog roka i krenuti ka novom talasu. Ovaj album doneo je nekoliko međusobno sasvim različitih pesama, te je i među njima delila sudbinu celog albuma koji je prošao ne toliko zapaženo kako je grupa navi- Jugoslavijo,kla u prethodnoj na noge,deceniji. pjevaj, nek te čuju
Međutim, svoju latentnu političku angažovanost grupa će nastaviti i kasnije, a tako- đe su zabeležene i refleksije o pesmi na albanskom iz perspektive kasnih osamdesetih. Ana Petrov - Ko ne sluša pesmu na albanskom, slušaće oluju 34Očito, to je bilo vreme kada je svega dve, tri godine razlike moglo značiti i veliku pro- menu u recepciji određene političke situacije. Osamdesete su tako zabeležile Bregovi- ćeve izjave o jugoslovenstvu, čiji je on bio otvoreni propagator, kao i o mestu Albanaca u okviru njega. Tokom ove problematične decenije, u intervjuima se ovom muzičaru postavljalo pitanje koliko je jugoslovenstvo poželjno, odnosno da li, čak, može predstav- ljati i opasnost. I u drugoj polovini osamdesetihBolja prošlost godina, Bregović je eksplicitno odgo- varao da je ideja jugoslovenstva izuzetno potrebna, neretko pominjući upravo albansko pitanje„Ideja kao jugoslovenstva izuzetno važno. ne samoU knjizi da je potrebna, ona, Petar je nužna. Luković Kud je ćemo zabeležio s tom sledećidecom Bregovićevkoja više nisu odgovor Hrvati nipovodom Srbi ni Slovenci zagovaranja ni Albanci? jugoslovenstva: [...]. Djeliti se po nacionalnosti je primi- tivno, to su ideje iz feudalnog doba, srednji vijek. Moguće je da mi to zagovaranje jugoslo- venstva dođe glave, jer furam na to da budem popularan.“
Nadalje, Bregović je pominjao i situaciju na Kosovu, komentarišući kako se zbog toga čovek mora osećati „strašno tužno”. U okviru propagiranja jugoslovenstva, ovaj muzičar je nedvosmisleno jasno ukazivao na važnost inkorporiranja Albanaca u jugo- slovensko društvo, s obzirom na to da je pominjao kako zna tu publiku, kako su oni „kao i svaki drugi narod”, te da nisu „ni bolji ni gori odKosovskom dobrih i loših Srba ili dobrih i loših Hrvata”. Međutim, jedna promena jeste primetna u Bregovićevom diskursu. Za razliku od demagoškog poigravanja u izjavama u vezi sa u vreme kada je ona nasta- la, nekoliko godina kasnije, ovaj muzičar je eksplicitno istakao da je bio „tako radostan” kada je pravio tu pesmu na albanskom, jer je „u tom trenutku mislio da je čas da nauči- mo tri riječi na albanskom, možda kad zapjevamo skupa da ćemo se negdje nać’”. Nakon pitanja da liBijelog mu se dugmeta ta želja ostvarila, Bregović je priznao da je bila u pitanju utopijska zamisao u koju je verovao, ali koja mu se nije ostvarila.Kosovske Pljuni i zapje- vaj, Muzikamoja Jugoslavijo je, takođe, napustila ideal pevanja politički angažovane, ali, pri tom, jednostavne ljubavne pesme. Za razliku od , na albumu iz 1986. godine, pesma pod istim nazivom više ne donosi suptilno upozorenje kroz ljubavni diskurs niti molbu za rešavanje problema, već se himničnim tonom obraća, kako se u pesmi kaže „urlajući”, svojoj zemlji i poručuje joj da „ko ne sluša pjesmu, slušaće oluju“. ***
Bez obzira na sve moguće interpretacijeKosovska kojima možemo podvrgnuti projekat angažovanja jugoslovenske popularne muzike u kontekstu nacionalističkih pitanja osamdesetih, sasvim je izvesno da je ostala jedinstven pokušaj da se alban- ska kultura integriše u jugoslovensku. To zaista niko ni pre ni posle toga nije uradio (iako ova pesma nije i usamljeni pokušaj prevladavanja nacionalizama u Jugoslaviji niti je jedina politički provokativna u opusu ove grupe). Danas, u takozvanom postju- goslovenskom vremenu i prostoru, ili kako se još popularno naziva „region”, niko se toga ne bi ni dosetio, a čini se da to i ne bi toliko bilo važno. U istoriji muzike retko se može zabeležiti toliki emotivni i politički kapacitet muzike, kao i utopijsko uverenje da se muzikom može popraviti komplikovana politička situacija, koliki je imala ju- goslovenska popularna muzika osamdesetih godina XX veka. Grupa koja se skoro od samih svojih početaka smatrala tipičnim jugoslovenskim kulturalnim fenomenom, a danas se naziva simbolom toga doba, mogla je sve, kako ističe Vesić, pa i da peva na albanskom. Stoga, da se vratim na pitanja sa početka teksta: iako su osamdesete bile doba krize, one su bile obeležene jednom specifičnom istorijskom pojavom – idealom da muzika može promeniti svet ili, barem, upozoriti na njegove probleme. Možda se upravo u ovome mogu pronaći neki od razloga, naizgled neobjašnjive, nostalgije za Kada su se voleli Srbi i Albanci osamdesetim godinama. 35 Srđan Atanasovski * Religija i identitet na Kosovu: istorijske i savremene prakse hodočašća
„Etnički identitet nije nešto nepromenljivo, a narodi i nacije nisu izolovani i odvoje- ni entiteti.“ Tek je nekolikoGer mesta Duijzings u današnjoj Evropi gde ovakva izjava može biti kon- troverzna u meri u kojoj to ona jeste na Kosovu. Ipak, nju je izrekao holandski kulturni antropologReligija Ger Dejzings i identitet ( na Kosovu) u svojoj knjizi objavljenoj 2000. godine, upravo poučen iskustvom etnografskog rada sa religijskim zajednicama na Kosovu. Dejzingso- va studija pisana je na osnovu terenskih istraživanja koje je autor obavio početkom devedesetih godina XX veka, kada je Kosovo bilo pod čvrstom kontrolom režima u Beogradu, i mnoge pojave koje je u njoj opisao više ne postoje. Njegov rad, međutim, predstavlja trajno svedočanstvo o drugačijem Kosovu i o potrebi da se o ovom prostoru razmišlja izvan crno-belih slika o neprijateljstvu dve etničke za- jednice. Istorija Kosova kao istorija „starih etničkih mržnji“, sukoba dve jasno omeđene zajednice koje razdvaja poreklo, jezik i religija, izgleda kao vrsta maskirne zavese koja sakriva složene i isprepletane procese koegzistencije i kretanja preko granica etničkih i verskih zajednica, bilo zahvaljujući trgovini i kulturnoj razmeni, bilo zahvaljujući ver- skom preobraćivanju. Ova drugačija slika govori o Kosovu kao o pluralističkom društvu u kojem su koegzistirale razne etničke grupe, u kojem su se govorili mnogi jezici i u hodočašćakojem su bile zastupljene sve velike religije Balkana. Polazište za proučavanje hibridnih etničkih i religijskih praksi na Kosovu mogu biti . Pomalo apsurdno, iako su hodočašća događaji koji su čvrsto ukorenjeni u određenoj religiji i podrazumevaju veru u isceljiteljske moći pojedinih svetitelja, na lo- kalnom nivou ona su, po pravilu, uvek obuhvatala pripadnike različitih religijskih zajed- nica, bilo da je reč o pojedincima koji su tragali za isceljenjem, bilo da je reč o ljudima koji su jednostavno želeli da budu deo značajnog godišnjeg okupljanja. Kada je, 1992. godine, Dejzings posetio selo Letnica u opštini Vitina na jugoistoku Kosova, zatekao je tek krhotine tradicionalnog velikog događaja koji je obično svake godine okupljao hilja- de hodočasnika raznovrsne etničke i verske pripadnosti. Cilj hodočasnika bila je kato- lička bogomolja, bela crkva Gospe iz Letnice, religijski i kulturni centar kosovskih Hrva- ta. Međutim, u hodočašću nisu učestvovali samo hrvatski i albanski katolici, već i Romi koji su pretežno bili muslimani, ali i pravoslavni Srbi i muslimanski Albanci. Identitet kosovskih Hrvata se, po pravilu, vezivao za kolonije rudara i trgovaca koji su u srednjem veku dolazili na Kosovo sa prostora Dubrovnika i Dalmacije kako bi postali deo ovih pri- vrednih aktivnosti, te koji su uživali zaštitu srednjovekovnih vladara na ovim prostori- ma. Međutim, kao što Dejzings zapaža, etnički i religijski identiteti na području Letnice su u toj meri propustni, nestabilni i promenljivi da se teško mogu objasniti isključivo migracijama koje su se navodno dogodile pre sedam vekova. Hodočašće u Letnici, i mar- janski kult na kome je zasnovano, verovatno je počelo tek tokom XIX veka sa izgradnjom nove raskošne crkve 1866. godine i treba ga posmatrati u evropskom kontekstu kon- *zervativne Srđan Atanasovski katoličke (1983) je naučnireakcije saradnik na Muzikološkogmoderne političkeinstituta SANU. pokrete. Od 2016. Zanimljivo,radi kao predavač u na selima programu oko SIT Western Balkans: Peace and Conflict Studies. Radio je na dva međunarodna projekta: Figuring Out the Enemy (IFDT, Beo- grad) i City Sonic Ecology – Urban Soundscapes of Bern, Ljubljana and Belgrade (Univerzitet u Bernu). Nosilac je stipendija Austrijske agencije za međunarodnu saradnju u obrazovanju i nauci za doktorska i postdoktorska istraživanja. Objavio je niz naučnih radova i knjigu Mapiranje Stare Srbije (Beograd: XX vek, 2017). Knjiga je nastala je na osnovu doktorske disertacije „Muzičke prakse i proizvođenje nacionalne teritorije“ (mentor Tatjana Marković) koju je odbranio na Fakultetu muzičke umetnosti Univerziteta u Beogradu 2015. godine.
36 Letnice, pre svega u Stubli i Binaću, koja su bila mešovita katoličko-albanska, mogle su se naći zajednice takozvanih ljaramana (laramani), koji nisu ni katolici ni musli- mani, već spoj to dvoje. Naime, mnogi Al- banci u ovim selima prihvatili su islam tek početkom XVIII veka, ali je njihovo preo- braćenje, po mišljenju albansko-katoličkih sveštenika, bilo samo nominalno: postav- ši takozvani „kriptokatolici“, oni su u jav- noj sferi simulirali muslimanski identitet KoSSSeV Izvor: Slava u Manastiru Zočište kako bi izbegli osmansko tlačenje, ali su u domenu kuće i porodice održavali nenaru- šen, ali tajni katolički identitet i religijske prakse. Kada se, 1845. godine, dvadeset- pet albanskih porodica iz Stuble, podstaknuti svojim katoličkim sveštenstvom, javno odreklo islama i preobratilo u hrišćanstvo, oni su bili prognani u Anadoliju gde je tokom tri godine izgnanstva umrlo gotovo stotinu njih. U katoličkim narativima upamćeni su kao „Mučenici iz Stuble“. Međutim, Dejzings otkriva, u ovom delu Balkana i Kosova ništa nije onakvo kakvim se prikazuje, a pogotovu ne etnički i religijski identiteti. Uvidom u istorijske izvore, ovaj holandski antropolog zaključuje da narativ o kriptokatoličan- stvu u Letnici zapravo nije bila živa sačuvana praksa, već da je nastao kao konstrukt katoličke crkve, putem koga je ona pokušavala da redefiniše identitet ljudi koji su imali neodređeno osećanje verske pripadnosti i da opravda politiku katoličke ekspanzije. Si- tuaciju dodatno komplikuje činjenica da su mnogi katolici iz ovih sela, koji su se izjaš- njavali kao Hrvati i tokom XX veka, pak, govorili albanski jezik, nosili albansku nošnju, poštovali patrijarhalne običaje i održavali bračne veze sa Albancima. Konačno, Dejzings je sam bio svedok, čini se, poslednjeg poglavlja u istoriji kosovskih Hrvata – pod priti- skom nacionalističke srpske politike s jedne strane, te novooformljene veze katoličke crkve i nezavisne hrvatske države s druge, skoro svi kosovski Hrvati, njih više od 2.200, emigrirali su 1992. i 1993. godine u Hrvatsku, u okviru deset konvoja autobusa, nase- livši se pod zaštitom tamošnje države u područje Zapadne Slavonije, u sela i u domove opustošene ratom iz kojih su neposredno pre toga izbegli Srbi. Pravoslavna hrišćanska svetilišta na Kosovu su, takođe, privlačila i nepravoslavne hodočasnike – Gračanicu, Zočište, Devič, Visoke Dečane, ali i manastir Ostrog u Crnoj Gori, su posećivali i muslimani sa Kosova. Mnogi od ovih manastira su na kraju XX veka postali važni za narative srpskog nacionalizma, te je mešoviti karakter ovih hodoča- šća još više začuđujući. U manastiru Gračanica, koji proslavlja dan Uspenja Bogorodi- ce kao svoj praznik, veliki broj muslimana-Roma zaposedao je manastirsko zemljište i proslavljao praznik zajedno sa srpskim hodočasnicima. Među njima je bilo bolesnika i neplodnih ili trudnih žena, koje su obično dolazile u pratnji članova svoje porodice i provodile noć u porti manastira, verujući da će to ubrzati njihov oporavak ili pomoći im da zatrudne. Većinu prisutnih, međutim, privlačila je i mogućnost da lepo provedu vreme – okolne kafane su nudile živu muziku i prostor za ples, a trgovci su prostor izvan zidina manastira pretvarali u svojevrsni improvizovani vašar. Manastir Zočište, nado- mak Orahovca, potiče iz srednjeg veka i veruje se da ovo svetilište posebno pomaže u slučajevima očnih bolesti i mentalnih i psihosomatskih poremećaja. Manastirska crkva je posvećena Svetim Vračima, svecima-isceliteljima Kozmi i Damjanu, ali za razliku od gračaničke, predstavlja vrlo jednostavnu i skromnu građevinu. Do kasnih osamdese- tih godina dvadesetog veka mnogi muslimanski Albanci iz Zočišta, kao i iz obližnjeg Kada su se voleli Srbi i Albanci Orahovca, dolazili su u manastir na prateće svetkovine sabora koji se održavao svake37 godine 14. jula, pa su povremeno čak i brojčano nadmašivali Srbe. Porast srpskog naci- onalizma i dolazak Slobodana Miloševića na vlast u Srbiji, ukidanje autonomije na Ko- sovu, te nasilno gušenje demonstracija 1989. godine u samom Orahovcu (gde su ranije etnički odnosi bili sasvim skladni), dovelo je do sve većeg nepoverenja između Albana- ca i Srba i okončalo je ovo „mešovito“ hodočašće. Na svetkovini 1991. godine, Dejzings je zabeležio samo nekoliko starih i vrlo bolesnih Albanaca koji su se potrudili da dođu u Zočište u potrazi za isceljenjem, zajedno sa ponešto muslimana-Roma, slovenskih mu- slimana, te Turcima iz Prizrena, koji su se takođe pridružili saboru. Za vreme sabora 1991. godine, slika u manastiru Zočište nalikovala je saboru u Gračanici: blizu ulaska u manastirsku portu Romi su prodavali hranu i igračke i priređivali jednostavne i im- provizovane vašarske predstave, dok je unutar zidina radila kafana na otvorenom koju je vodila srpska omladina iz sela. Hodočasnici su ulazili u crkvu i spuštali se na kolena ispod oltara, neretko i ležali ispod njega tokom noći i u vreme pojanja sveštenika, veru- jući da će tako biti najviše izloženi isceljujućoj milosti svetaca. Međutim, nacionalizam je sve više uzimao svoj danak i sabor u Zočištu poprimao je nova značenja i pretvarao se u demonstraciju srpskog prisustva u tom delu Kosova: srpski trgovci u porti prodavali su plakate i značke sa likovima srpskih nacionalista-političara, poput Vuka Draškovića, Slobodana Miloševića i Vojislava Šešelja, srpske zastavice i četnička obeležja, dok su se u kafani puštale četničke pesme, a srpske snage su područje nadletale vojnim avionima. U čudnom susretu dva sunarodnika, Srbin koji je došao iz Prizrena optužio je lokalnog seljaka da je „albanski špijun“ jer mu se učinilo da je njegov dijalekat srpskog jezika zapravo albanski, što ilustruje paranoju koju su Srbi sa Kosova imali prema svima koji nisu „jedan od njih“. Manastir Zočište zauzela je Oslobodilačka vojska Kosova 1998. godine, a zatim je, 1999. godine, crkva bila minirana i uništena. Kao i druge složene religijske prakse i ho- dočašća, koja su decenijama odolevala sistemu nacionalizma i njegovih simplifikovanih aproprijacija, i hodočašće u Zočište je naposletku bilo obustavljeno. Manastir je obnov- ljen 2004. godine, uz vernu rekonstrukciju porušene crkve. Prakse hodočašća danas ponovo postoje u manastiru Zočište. U njega, međutim, više ne dolaze lokalni stanovnici svih veroispovesti već, pre svega, Srbi iz Beograda, koji svakog meseca posećuju Kosovo obilazeći najznačajnije manastire Srpske pravoslavne crkve. Ovo hodočasničko putova- nje, na kom sam i lično učestvovao 2011. godine u svrhe etnografskog istraživanja, ima- ju sasvim drugačiji karakter u odnosu na tradicionalna mešovita kosovska hodočašća koja su etničke i nacionalne identitete stavljala u drugi plan. Organizovana od strane privatnih inicijativa iz Beograda, a pod blagoslovom Srpske pravoslavne crkve, ova ho- dočašća sasvim jasno spajaju nacionalni srpski identitet i religijske pravoslavne prakse u jednu jedinstvenu celinu. Savremeni „hodočasnici“ na Kosovu provode jedan vikend, putuju autobusima koji ih voze od jednog do drugog manastira gde nailaze na topao prijem monaha i monahinja, a noć po pravilu provode u domovima Srba u Velikoj Hoči ili Orahovcu. Međutim, oni ne posećuju samo mesta vezana za svoju religiju, već i mesta komemoracije nacije, poput spomenika na Gazimestanu, i na taj način u potpunosti poi- stovećuju pripadnost naciji i pripadnost religiji. Za razliku od tradicionalnih hodočašća, koja su uvek bila ukorenjena u lokalne prilike i demografsku sliku regije, ove prakse hodočašća svojim učesnicima pružaju potpuno fabrikovanu sliku realnosti: „hodočasni- cima“ je, naime, od strane organizatora puta zabranjeno da komuniciraju sa Albancima, a u autobusima koji ih prevoze kroz Kosovo i nazad za Beograd slušaju duhovnu pra- voslavnu muziku i patriotske narodne pesme. Na taj način, ove savremene prakse srp- skih hodočašća na Kosovu predstavljaju poslednju fazu „nacionalizacije“ hodočašća kao nečega što je tradicionalno bilo lokalno i što se formiralo „odozdo“. S pravom se može tvrditi da hodočašća, koja su Srđannekad Atanasovski bila prakse - Religija i susretanjaidentitet na Kosovu: različitih istorijske i savremenezajednica, prakse danas hodočašća te iste38 zajednice razdvajaju i produbljuju jaz koji stoji između njih. Imajući u vidu drugačiju istoriju Kosova, ovaj konačni epilog u procesu građenja nacija nije nešto sa čim se možemo pomiriti; u tom smilu nadu budi svedočanstvo igu- mana manastira Zočište iz 2015. godine da ovu bogomolju ponovo posećuje i lokalno albansko stanovništvo. Zapravo, u istoriji Kosova nijedna od granica između zajedni- ca, koja nam se danas čini kao nepromenljiva i stalna, nije bila nepropusna i menjala se tokom istorije: učenjem jezika, promenom religije i običaja, bilo je moguće pome- riti i prekoračiti granice etničkih zajednica. Kosovari su to, tokom vekova, neprestano i činili, te se može zaključiti da su današnje etničke afilijacije mnogo više rezultat kulturnih i istorijskih procesa nego „biološkog porekla“. Imajući u vidu u kojoj meri se etnicitet na Kosovu zloupotrebljava u savremene političke svrhe, ovakav zaključak je možda jedan od najradikalnijih (i najkorisnijih) koji nauka može ponuditi kosovskoj zajednici i regionu.
Kada su se voleli Srbi i Albanci 39 Jelena Lončar * Sledite nas: susreti žena Srbije i Kosova
Prvi susreti žena Srbije i Kosova počeli su bojažljivo i sporadično pre pet godina. Sastanci su najpre organizovani van Srbije i Kosova uz podršku misije OEBS-a. Danas su ti susreti znatno učestaliji i neposredniji i, sve češće, uključuju međusobne posete Beogradu„Vlade imogu Prištini. da sklapajuNjihovi razgovori sporazumne motivisani ugovore, su mirovne, stavom kakve da vlade god mogu hoćete da ... sklapajuali samo 6 ljudimirovne tamo ugovore, gde žive ali mogu da mir stvarno suštinski da naprave zavisi samo mir.“ oni kojih se te odluke direktno tiču: (Gordana Čomić) U ovim razgovorima učestvuju narodne poslanice, novinarke, predstavnice organi- zacijaBudvanski civilnog proces društva i profesorke univerziteta. PrviSledite susret nas uticajnih žena Srbije i Koso- va dogodio se u januaru 2012. godine u Budvi, zbog čega je ova inicijativa dobila naziv7 . Kasnije je taj naziv promenjen u , po istoimenom filmu koji je snimljen kako bi se šira javnost upoznala sa ovim susretima i njihovim rezultatima. Film dokumentuje njihove susrete, prve utiske i očekivanja učesnica. Žene u filmu govo- re o tome šta ih je motivisalo da započnu međusobni dijalog i zašto ovu inicijativu sma- traju važnom. Naziv filma, koji su preuzeli i ovi susreti, šalje važnu poruku i predstavlja jednu od ključnih misija žena koje učestvuju u ovim razgovorima. Kroz aktivnosti unapređenja mira, pomirenja i tolerancije, ove žene teže da postanu uzor ostalim članovima svojih zajednica, a pre svega mlađim generacijama. Najvažni- ji cilj susreta je uspostavljanje direktne komunikacije i izgradnja poverenja među uti- cajnim ženama Srbije i Kosova. Kroz ovu inicijativu, mnoge učesnice su razvile lične i profesionalne kontakte što im omogućava da razmenjuju iskustva i znanja i razviju zajedničke aktivnosti i van formalnih sastanaka u okviru inicijative. Njihovi sastanci su fokusirani, pre svega, na poboljšanje položaja i prava žena u ekonomiji, politici, obrazo- Nevanju, žrtve, medijima već aktivne i javnom učesnice životu. procesa izgradnje mira i pomirenja
Ovi susreti nose dve snažne poruke. Prvo, žene Srbije i Kosova ne pristaju da budu tre- tirane isključivo kao žrtve, već kao aktivne, zainteresovane i sposobne učesnice procesa izgradnje mira i pomirenja. Zločini počinjeni nad ženama i decom u ratu, kao i strašne so- cijalne i ekonomske posledice rata po žene, često se u pregovorima koriste kao argumenti protiv suprotne strane, dok ti isti akteri, nakon prekida konflikta, žene i dalje marginalizuju i isključuju. Pitanje prava i položaja žena u društvu je retko deo agende mirovnih sporazu8 - ma i procesa pomirenja. Kako muškarci dominiraju ovim procesima, ženske perspektive i razmišljanja se retko čuju, a još ređe uzimaju u obzir prilikom donošenja odluka. Čak i kada su uključene, od ženaSledite se očekuje nas da slede muški način razmišljanja i da prate odluke svojih partijskih lidera umesto da kandiduju teme koje one smatraju važnim. Žene koje su se uključile u inicijativu smatraju da je uključivanje žena ključno za uspeh bilo kog procesa izgradnje mira. Ako je polovina populacije isključena, nemoguće je očekivati suštinsko pomirenje i normalizaciju odnosa. Drugo, sastanci u okviru ove inicijative svedoče ne samo o značaju uključivanja * Jelena Lončar je docentkinja na Fakultetu političkih nauka u Beogradu. Doktorat iz oblasti političkih nauka radila je na žena,Univerzitetu već i u o Jorku. tome Bavi koliko se etničkim direktni odnosima, kontakti manjinama i ikomunikacija njihovom političkom doprinose reprezentacijom. smanjenju među- 6 http://www.osce.org/serbia/159091 7 https://youtu.be/Y3_Ze29IwBU 8 Pankhurst, D. (2003). The ‘sex war’ and other wars: Towards a feminist approach to peace building. Development in Practice 13(2-3), str. 154-177.
40 Izvor: OEBS Srbija i Samaljot production i Samaljot Srbija OEBS Izvor: Učesnice inicijative “Sledite nas”
Teuta Sahatqia etničke distance i većem razumevanju. Poslanica 9 kosovske skupštine, Teuta Sahatćia ( ), ističe da je na samom početku bilo i „poluilegalnih susreta“ zbog boja- zni kako će njihovi susreti biti prihvaćeni. Od 2012. do 2015. godine njihovi sastanci su se mahom odvijali van dometa javnosti. Ćutanje o ovim sastancima govori o dubini jaza između Srba i Albanaca, strahu od reakcija javnosti, ali i hrabrosti ovih žena da, uprkos takvim„Kada uslovima smo se prvii velikom put srele, nerazumevanju, bile smo sumnjičave, započnu nismo razgovore. znale štaSumnjičavost, da očekujemo. nelagod Shva- tilenost, smo neizvesnost međutim suda reči je ovaj kojima proces učesnice važan najčešće i da treba opisuju da nastavimo prvo viđanje: da ga usmeravamo na pitanja koja se tiču svih nas, pitanja koja su nam zaista bitna i koja nas povezuju.“ 10
(Blerta Deliu Kodra) Njihovo iskustvo već nakon prvog dana ipak govori o značaju ovih susreta i blago- tvornom učinku otvorenih razgovora. Narodna poslanica u Skupštini11 Srbije, Dubravka Filipovski, ističe da je kroz ovu inicijativu „uspela da prevaziđe početnu nelagodnost i istraje u svojoj želji da dijalog među ženama bude nastavljen“. I ranija istraživanja u kojima su učestvovali Srbi i Albanci sa Kosova potvrđuju da direktni kontakti12 i upozna- vanje pripadnika druge etničke grupe mnogo više doprinose smanjenju međuetničke distance nego drugi faktori poput obrazovanja ili ekonomskog statusa. ZaMi razliku smo se oddobrovoljno zvaničnih srelepregovora da proverimo, dve vlade testiramo koji su, u i velikojvidimo meri,da li možemo okrenuti da ka razgo proš- varamo.losti, ključ Imale uspeha smo njihovih mogućnost razgovora da biramo leži da u usmerenostili ćemo nastaviti na zajedničku sa interpretacijama, budućnost: poput onih„ „ko je šta užasno uradio kome, kada i zašto“ ili da probamo da razgovaramo o tome kakav život će naša deca i unuci imati narednih decenija, i da pokušamo da izbegnemo da bude isti kao naš.“ 13
9 http://vesti-online.org/skandal-na-sastanku-srpskih-i-kosovskih-poslanica/515/(Gordana Čomić) 10 http://www.osce.org/serbia/290301 11 http://caglas.rs/zene-iz-srbije-i-sa-kosova-politika-pomirenja-i-saradnje/; https://www.vesti.rs/Kosovo/Politicarke-sa-Kosova-i-iz-Srbije-saradjuju.html 12 Jović, N. (2015). Istraživanje etničke distance na Kosovu. u: Teokarević J, Baliqi B. i Surlić S. (ur). Perspektive multietničkog društva na Kosovu. Beograd: YIHR, str. 9-19. 13 https://europeanwesternbalkans.com/2015/07/06/belgrade-pristina-dialogue-a-tale-of-two-cities/
Kada su se voleli Srbi i Albanci 41 „To- kom prvog dana sastanka bilo je više gledanja nego razgovora, svi smo u glavi imali slike nasilja,Zbog slike toga iz se naše na skorijesvojim istorije,sastancima slike fokusiraju loših politika na tačkezbog kojih spajanja, su obe a nedržave razdvajanja: trpele. Ali na kraju prvog dana smo shvatile da imamo stvarne probleme u porodici i društvu i da delimo te probleme. Drugi sastanak je već počeo sasvim drugačije. Počele smo da razgovaramo mnogo otvorenije, dok smo na trećem sastanku dogovorile agendu za saradnju na višem nivou.“ 14
(Teuta Sahatćia) Kako ističe poslanica kosovske skupštine, Teuta Sahatćia, dijalog je postao moguć i koristan za obe strane kada su shvatile da ih spajaju zajednički problemi, poput nedo- voljnog učešća žena u politici, njihovog marginalizovanog položaja u političkim stran- kama, diskriminacije žena u ekonomiji i medijima. Čak i kada formalno imaju prava, ta prava se ne ostvaruju. Ista kulturološka matrica i slični uslovi života žena daju dodatni smisao međusobnom dijalogu i zajedničkoj borbi za svoja prava. Nakon početne nelagodnosti i susreta van dometa javnosti, njihovi susreti su sadaSle- većdite preraslinas u konkretne inicijative, poput podsticanja ženskog preduzetništva i organi- zovanja Akademije mladih. Akademija mladih se, pod pokroviteljstvom inicijative , organizuje redovno od 2015. godine. Ona okupljaSledite mlade nas žene iz srbijanskog i kosovskog društva, kako bi se razmenila iskustva i razgovaralo na teme međuetničkog dijaloga i pomirenja. Kroz ovu školu, članice inicijative prenose svoja isku- stva i misiju na mlađe generacije u cilju proširenja dijaloga i izvan ove mreže i kako bi Političkase dva društva dimenzija dodatno susreta: približila. solidarnost i konstruktivnost
Važno je istaći da su narodne poslanice i uticajne žene Srbije i Kosova, uz podršku OEBS-a, započele proces međusobnih razgovora još pre nego što su počeli zvanični pre- govori dve Vlade u cilju normalizacije odnosa. Ipak, i pored svih uspeha koje ovakvi raz- govori donose za budućnost međuetničkih odnosa u regionu, njihov glas se retko čuje, kako u međunarodnim pregovorima oko budućnosti Kosova, tako i u zvaničnim prego- vorima između dve Vlade. Članica mreže kosovskih organizacija15 žena sa sela ističe: „Mi žene nikad do sada nismo bile toliko marginalizovane koliko od strane međunarodne zajednice. Nikad se nismo osećale toliko odbačenima kao sada“. Celokupan proces briselskih pregovora obeležen je manjkom transparentnosti, što omogućava političarima da svojim interpretacijama srpsko-albanskih odnosa i među- sobnih pregovora oblikuju stavove javnosti. Dok, s jedne strane, ovi pregovori u značaj- noj meri doprinose normalizaciji odnosa između Beograda i Prištine, s druge strane, is- ključenost žena, manjina, organizacija civilnog društva, medija i drugih zainteresovanih aktera iz čitavog procesa umanjuje legitimitetSledite ovih pregovora nas i mogućnost da se različiti interesi i perspektive uzmu u obzir. Odvijanje sastanaka u okviru inicijative na marginama, umesto u sredi- štu donošenja političkih odluka, dodatno potvrđuje marginalizovanu poziciju žena u oba društva. Uvreženo je mišljenje da su žene spremnije na kompromise od muškaraca, više orijentisane ka nenasilju i brizi o celini, ali da nisu sposobne da donose bitne po- litičke odluke. Njima je zbog toga dat prostor da razgovaraju, ali ne i da odlučuju. One mogu da razgovaraju o onom što su „ženske“ teme, ali ne i da donose odluke koje se tiču celog društva. Uprkos otvorenosti za koju se zalažu, same ističu da postoje teme o koji- ma ne mogu da razgovaraju, a one se uglavnom tiču zvanične politike stranaka i vlada iz 14 http://www.osce.org/serbia/159091 15 Prema Chinkin, C. and H. Charlesworth (2006). Building Women into Peace: the international legal framework. Third World Quarterly 27(5) 937-957, str. 942.
Jelena Lončar - Sledite nas: susreti žena Srbije i Kosova 42 16 kojih učesnice dolaze (Valdete Idrizi). Pored toga što im nije dozvoljeno da odstupaju17 od zvanične politike svojih stranaka i vlada, dnevno-politički događaji, poput izbora na Kosovu i u Srbiji ili pregovora u Briselu, utiču i određuju i njihovu dinamiku viđanja. Ipak, njihovi susreti imaju političku dimenziju iako ne donose formalne sporazume i ne razgovaraju o dnevno-političkim temama: „Ovde18 smo jer verujemo da možemo da menjamo stvari. Naše prisustvo pokazuje da budućnost može da bude19 drugačija, bolja i naša“ (Jeta Krasnići, Demokratski institut Kosova); „One šalju poruku mira i pomire- nja i veruju da je promena narativa moguća“ (Kathrin Gabriel, OEBS). Ekonomsko osnaživanje žena, razmene profesora i studenata beogradskog i prištin- skog univerziteta i slične inicijative koje ove žene pokreću, mogu značajno da dopri- nesu izgradnji poverenja i utiču na svakodnevni život i stavove građana. Konačno, ova inicijativa se nameće kao kritika i alternativa muškom načinu donošenja odluka i nudi drugačiji model vođenja politike: „Prva reč koja mi pada na pamet kada govorimo o promenama koje žene donose u politici je konstruktivnost zato što u Srbiji još uvek prolazi samo taj muški način razmišljanja i ponašanja“ (Marija Obradović). Žene Srbije i Kosova zbog toga nude politiku koja se zasniva na solidarnosti, umesto netrpeljivosti, i na međusobnim razgovorima, umesto držanja govora.
16 http://caglas.rs/zene-iz-srbije-i-sa-kosova-politika-pomirenja-i-saradnje/ 17 http://caglas.rs/zene-iz-srbije-i-sa-kosova-politika-pomirenja-i-saradnje/ 18 http://www.osce.org/serbia/290301 19 http://www.osce.org/serbia/290301
Kada su se voleli Srbi i Albanci 43 * Fahri Musliu O Petritu Imamiju, intelektualcu u mračnim vremenima - ili demistifikacija obmana
O Petritu Imamiju sam čuo još za vreme studija, ali sam sa njim počeo da se družim krajem devedesetih godina prošlog veka, kada sam često bio gost u njegovom stanu na Voždovcu, u ulici Triše Kaclerovića. Razgovarali smo satima o raznim temama iz politike, kulture, istorije, jezika, umet- nosti..., o kojima je on znao puno, a i ono što nije znao dopunjavao je i potvrđivao tokom razgovora. Bio je pravi erudita, inteligentan, kulturan, iskren, vaspitan, gostoprimljiv, prijatan, srdačan, sa visokim profesionalnim i intelektualnim integritetom. Rečju, bilo je zadovoljstvo, privilegija i škola biti i razgovarati s njim: vrhunski poznavalac političkih i kulturnih tokova i istorijskih događaja u Srbiji, Kosovu, Albaniji i na celom jugoslo- venskom prostoru, odličan znalac svoje profesije profesora dramaturgije na Fakultetu dramskih umetnosti, veliki poznavalac leksikona albanskog i srpskohrvatskog jezika, neumoran i dosledan istraživač arhiva grada Beograda, čovek sa puno prijatelja raznih profesija i dobi... Mada po vokaciji stručnjak dramaturgije, Petrit je skoro jednako poznavao i politič- ke i kulturne tokove, a naročito istoriju albanskog i srpskog naroda, od davnih vremena do današnjih dana. Posedovao je veliko znanje o Albancima u Beogradu, od kraja XIX veka naovamo, čak je imao i kopije prvih brojeva lista „Albanija“, izdatih u Beogradu od strane jednog albanskog trgovca, na albanskom jeziku i na ćiriličnom pismu. Raspolagao je ogromnom literaturom o ovim pitanjima nasleđenom od oca, ali i obiljem informacija izvučenim iz arhiva i sa raznih sastanaka i razgovora sa različitim ličnostima, posebno učesnicima i rukovodiocima NOB-a, političarima, istoričarima, novinarima, rediteljima, glumcima…, i svaku stvar je pedantno zapisivao i dobro analizirao. Zbog toga nije bilo lako raspravljati sa takvim čovekom enciklopedijskog znanja, ali veoma jednostavnim i nenametljivim. Čak je imao jednu veliku manu – nikadaSrbi se nijei Albanci deklarisao kroz vekove u medijima o pitanjima koja je poznavao i nije nikada pristao da daje intervjue, ili da učestvuje na promocijama svojih knjiga, naročito antologijske knjige . Sećam se činjenice da je Petrit, dok sam radio u albanskoj redakciji Radio Jugosla- vije, početkom osamdesetih godina, bio taj koji nam je rešavao dileme oko neke nepo- znate reči tokom prevođenja i to je činio bez pogovora. Takođe, imao je veoma bliske odnose sa svojim studentima, zbog čega je i svoj stan često pretvarao u boravište u koje su studenti dolazili na konsultacije i po savete. Petrit Imami je rođen 11. septembra 1945. godine u Prizrenu. Zbog potrebe za pre- vodiocima s albanskog jezika, njegova porodica se s Kosova već u novembru te godine preselila u Beograd. Otac Sitki Imami, rodom iz Đakovice, radio je kao prevodilac u emi- sijama na albanskom jeziku, u Programu za inostranstvo Radio Beograda. On je pripadao prvoj generaciji albanskih književnika na Kosovu, koja je 1945. godine stekla moguć- *nost Fahriu da Musliu piše (1948) i objavljuje je novinar i publicista. na maternjem Studirao je novinarstvo jeziku. Biou Beogradu, je saradnik iz koga je 38na godina srpskohrvatsko-al bio dopisnik za medije- na albanskom jeziku na Kosovu (Rilindja, Bujku, Zëri i Radiotelevizija Kosovo - RTK), kao i dugogodisnji dopisnik Glasa Amerike i BBC-a. Pisao je za brojne medije na srpskohrvatskom jeziku (Borba, Naša borba, Vjesnik, Danas). Nekoliko godi- na piše za portal TV Al Jazeera Balkans. Napisao je nekoliko dokumentarnih knjiga na albanskom i srpskohrvatskom jeziku, uključujući i obimnu monografiju Bekim Fehmiu.
44 banskom i albansko-srpskohrvatskom rečniku u izdanju Albanološkog insti- tuta u Prištini. Petritova majka, Matil- da Ale-Imami, domaćica, po nacional- nosti je bila Mađarica i rano je umrla, pa Petrit ostaje pod starateljstvom oca koji se nikada više nije ženio. Od oca je nasledio kult rada, vaspitanje, op- štu kulturu, poštovanje, odgovornost, kao i veoma bogatu biblioteku. Petrit je živeo u Beograda do kraja svog ži- vota, 30. maja 2019. godine, gde je i kremiran. Bio je oženjen sa dr Nailje Malja-Imami, docentkinjom na Katedri za albanologijuPetrit se školovao Filološkog na srpskohrvat fakulteta u Beogradu i imaju sina Aurelja. - skom jeziku i nakon gimnazije upisuje Fakultet političkih nauka, po želji svo- ga oca, ali nakon prve godine napušta taj fakultet i upisuje dramaturgiju na Fakultetu za pozorište, film i televizi- Petrit Imami (1945-2019) ju (danas Fakultet dramskih umetno- sti), gde i diplomira 1974. godine. On pripada zlatnoj generaciji albanskih studenata koji su u velikom broju studirali na raznim fakultetima Beogradskog uni- verziteta. Radio je kao dramaturg na Televiziji Priština 70-ih godina prošlog veka,Vetar a sarađivao i hrast je na velikomNabujala broju reka televizijskih drama i dokumentarnih emisija koje su snimane na TV Priština. Ističe se kao autor scenarija za televizijsku seriju i igrani film (1979) i , u produkciji TV Prištine i „Kosovo filma“, rađenim po motivi- ma istoimenih romana albanskog književnika i političara, Sinana Hasanija. Nagrađen je Zlatnom arenom za scenario na Pulskom festivalu 1979. godine. Kao dramaturg sarađi- vao je i na jednom broju TV drama i dokumentarnihFjala emisija koje je snimila TV Priština. Sedamdesetih godina prošlog veka objavljivao je stručne članke i kritike o filmu u ko- sovskom listu za književnost i kulturu . Kao honorarni stručni saradnik, angažovan je 1978. na Akademiji za pozorište, film i televiziju, na predmetu Filmski i TV scenario, gde je potom radio do penzionisanja 2012. godine, a tokom tog perioda, u dva mandata,Filmski scenariobio je i šef u katedre.teoriji i praksi I–II Za potrebeFilmski nastave, i TV za englesko-srpskipredmet filmski rečnik i TV scenario, priredioBeogradski je hrestomatiju frajerski rečnik (1978, 1983), u izdanju DramaturgijuUniverziteta umetnosti igranog filma u Beogra- du. Objavio je (NNK, 2002),Leksikona filmskih i TV pojmova (NNK,I–II 2000, 2003, 2007), jedini takve vrste u Srbiji i (NNK, 2011). Bio je član redakcije i autor preko 200 odrednica (1993, 1997), u izdanju UniverzitetaOrigjina e fjalëve umetnosti në gjuhën i „Naučne shqipe knjige“Poreklo u Beogradu. reči u albanskom Stručne člankejeziku o filmskoj dramaturgiji objavljivao je u „Zborniku Fakulteta dramskih umetnosti“ i u drugim časopisima. Knjiga ( Srbi i Albanci) štampana kroz vekove je u Prištini 2011. godine, u izdanju Buzukua. Bez sumnje, remek delo Petritovog angažmana i istraživanja je trotomna knjiga , koja je objavljena na srpskom i albanskom jeziku, od strane izda- Kada su se voleli Srbi i Albanci vačke kuće „Samizdat“ u Beogradu. Jedna briljantna studija, objektivna i faktografska,45 lišena svakog nacionalističkog tereta i predrasuda, propagande ili jednostranosti, kakva ne postoji do dana današnjeg„Potreba da u srpskojnapišem i albanskojknjigu ‘Srbi istoriografiji, i Albanci kroz što vekove’,dokazuje nastala vrhunsko je u menii duboko iz duboke poznavanje pobude odnosa da se izmeđusuočim ovasa istorijom dva naroda. ova Udva vezi naroda priprema koji ovežive knjige u susedstvu Petrit prekodaje svoje hiljadu razloge: godina. Zanimalo me je da spoznam njihove odnose: kakvi su bili, šta ih je zbližavalo i šta ih je udaljavalo jedne od drugih, šta ih je dovodilo do prijateljstava i do ne- prijateljstava. Nastojao sam da obuhvatim unutrašnje i spoljnje tokove u istorijskoj verti- kali koji su uticali na postupke njihovih pripadnika, vođa i običnih ljudi. Da se upustim u to najviše su uticali događaji osamdesetih godina prošlog veka, kada je počelo razgrađivanje i urušavanje socijalističke Jugoslavije“.
Tom studijom on je želo da demistifikuje stereotipe srpske književnosti i istorije koje su, početkom XX veka, Albance uglavnom pominjale kao „necivilizovan narod“. Takvu sliku o njima stvorila je antialbanska politika i propaganda vladajućih režima, a tome su podlegli i neki poznati pisci. Petrit kaže da je najbolji primer za to lirska pesma „Simo- nida“ (1907) Milana Rakića koji je o njenim “iskopanim očima”, na istoimenoj fresci u manastiru Gračanica, ispevao stih: „Arbanas ti je nožem izbo oči“, mada su, zapravo, oči na ovoj i drugim freskama izgulili vremenom pravoslavni hrišćani koji su verovali da je prah sa ovh svetačkih fresaka lekovit. Za razliku od Milana Rakića,„Zbog kazao toga samje Petrit, zaronio o Al u- knjige,bancima stručne su u XIX časopise, veku vrlo dnevne pozitivno novine, pisali nedeljnike, njegov mesečnike otac Mita uRakić, bibliotekama, pisac i političar, u Narodnoj kao i njegovUniverzitetskoj deda po umajci, Beogradu, poznati Matice istoriograf srpske Milan u Novom Đ. Milićević. Sadu i Srpske akademije nauka i umetnosti. Tragao sam za odgovorima i podacima o pojedinim temama i ličnostima po raznim arhivama, najviše u Državnom arhivu Srbije i Centralnom arhivu SANU-a. Držao sam se novinarskog načela da nije strašno ako novinar ne zna nešto, već je strašno ako novinar ne zna ko zna i naučio sam stvari o kojima do tada nisam imao pojma“, k
Danas aže on. Prvi rukopis, naslovljen „Srpsko-albanski kulturni odnosi“, Petrit je objavio 1998. godine u nezavisnom listu , kao feljton u 19 nastavaka koji je imao veliki odjek kod čitalaca. Zbog toga mu je direktor Radija B92, Veran Matić, kao izdavač, ponudio da ovaj rukopis objavi kao knjigu pod istim naslovom, što je i učinjeno, ali se dogodilo da je tadašnja policija režima Slobodana Miloševića upala u prostorije radija i uništila ceo tiraž. Nakon demokratskih promena u Srbiji, oktobra 2000. godine, Matić je odlučio da objavi knjigu, ali dopunjenu sa više materijala„Ali nakon o političkim 16 godina, odnosima. s različitim Zbog intenzitetom, toga, Petrit kaženastavio da je sam brzo da radio u širokom na proširenju spektru daljerukopisa proučavam i knjiga srpsko-albanskeje izišla iz štampe odnose, krajem bez te godine,žurbe, i alicilj je je uvideo bio demistifikacija da se potkralo uvreženih puno grešaka. istorijskih zabluda. Plodovi tog rada nalaze se unutar korica tri toma ove knjige koja nosi naslov ‘Srbi i Albanci kroz vekove’, a koja se završava proglašenjem nezavisnosti Kosova.“ „Petritova knjiga ‘Srbi i Albanci kroz vekove’ je jedina te vrste na srpskom i albanskom jeziku koja na objektivan, nepristrasan način i s argumentima, tretira vekovne odnose između dva naroda. Taj prilaz autora čini posebnim i dokazuje da se knjige mogu pisati drugačije, bez predrasuda, potcenjivanja, poniženja, bez etiketa, omalovažanja i mržnje, i one mogu poslužiti da se ljudi i narodi bolje razumeju i lakše mogu prevazići nespora- zume i izgraditi poverenje i poštovanje“,
napisao je kniževnik i drmaturg, Filip David, u recenziji knjige. Na taj način je Petrit razbio sve predrasude i opterećenja koja postoje kod istoričara i intelektualaca na obe strane. On je primer pravog intelektualca u mračnim vremeni- ma. Radio je ono što je najboljeFahri Musliu znao - O Petritu i umeo Imamiju, i to intelektualcu je radio u na mračnim najbolji vremenima mogući - ili demistifikacija način. Tražio obmana je46 veze koje spajaju, a ne one koje razdvajaju. Zato se slobodno može reči da je Petrit svojim životom i delom, kao pravi intelektualac koji se stalno bori za istinu, postavio temelje za bolje upoznavanje ova„Bez dva sumnje naroda se umože današnje reči da i budućasu ‘Srbi ivremena Albanci kroz i zbog vekove’ toga zaslužujePetritovo životnoveliko poštovanje delo, ali i životno srpskog delo i albanskog svih nas koji naroda. nastojimo da upoznamo jedni druge, da naučimoIzdavač, neštoVeran više Matić, o odnosima ističe: Srba i Albanaca od trenutka kada su se prvi put susreli do današnjih dana. Pisao je Petrit svaku od ovih knjiga ništa ne prećutkujući, bez samo- cenzure, dopunjavajući svoj tekst iz najrazličitijih izvora, nastojeći da predoči faktografiju sa svake strane, bez nametanja zaključaka“.
Petrit je teško podneo nacionalističko ludilo, mržnju, sukobe, rat i zla koji su se do- godili poslednjih decenija prošlog veka na prostorima bivše Jugoslavije, a posebno zbog zločina na Kosovu, što ga je izjedalo iznutra. Međutim, to ga je nateralo i motivisalo da radi intenzivno i bez predaha na pisanju svoga dela koje će svojim sadržajem, objektiv- nošću, sveobuhvatnošću i kompetentnošću, biti osnova na kojoj je moguće i neophodno graditi odnose između dva naroda na bogatom nasleđu, kao da je stalno želeo da dokaže da nismo toliko loši kao ljudi, kao što sami stvaramo predstavu o nama kroz nasilje i mržnju. Nasleđe Petrita Imamija, njegova arhiva, rukopisi, dovršena i nedovršena dela, su zajednički. Zato bi i Srbi i Albanci morali to nasleđe da iskoriste na najbolji mogući na- čin sa ciljem da se ispune plemenita nastojanja koja je on uložio u naše odnose.
Kada su se voleli Srbi i Albanci 47 KADA SU SE VOLELI SRBI I ALBANCI
Izdavač: Instituti Columbus Prishtinë
Urednici:
Autori:Aleksandar Pavlović i Agron Bajrami
Agron Bajrami, Aleksandar Pavlović, Ana Petrov, Armanda Hisa, Duško Lopandić, Fahri Musliu, Jelena Lončar, Jeton Neziraj, LekturaNataša Marković, i korektura: Srđan Atanasovski CIP PrelomNina Lopandić i korice:
Tiraž:Ivan Damjanović
Distribucija5000 i štampa:
KOHA
ISBN **********
Štampanje ove publikacije omogućeno je putem Malog Akcionog Granta Ambasa- de Svajcarske na Kosovu. Stavovi izneti u publikaciji ne predstavljaju nužno Thisstavove publication Ambasade was Svajcarske. supported through a Small Action Grant of the Embassy of Swit- zerland in Kosovo. The opinions expressed in the publications are the authors own and do not necessarily reflect those of the Embassy of Switzerland.
48