ACTA SCIENTIARUM POLONORUM Administratio Locorum Gospodarka

ISSN 1644-0749

ACTA SCIENTIARUM POLONORUM

Scientific journal (quartely), issued since 2002, whose founder and advocate is the Conference of the Rectors of Universities of Life Sciences

Administratio Locorum Gospodarka Przestrzenna Land Administration 17(4) 2018 październik – grudzień October – December

Bydgoszcz Kraków Lublin Olsztyn Poznań Siedlce Szczecin Warszawa Wrocław ACTA Scientiarum Polonorum Administratio Locorum was founded by all Polish Agricultural Universities in 2001 and it is published by University of Warmia and Mazury Publishing House.

Program Board of Acta Scientiarum Polonorum Józef Bieniek (Kraków), Barbara Gąsiorowska (Siedlce), Wojciech Gilewski (Warszawa), Janusz Prusiński (Bydgoszcz), Wiesław Skrzypczak (Szczecin), Krzysztof Szkucik (Lublin), Julita Reguła (Poznań), Jerzy Sobota (Wrocław), Ryszard Źróbek (Olsztyn)

Administratio Locorum is indexed in the following databases: AGRO, PolIndex, Baz Hum, Index Copernicus

This journal is the open access and non-profit enterprise. The published papers may be collected, read and downloaded free of charge – with Author’s rights reserved. We have adopted a Creative Commons licence CC BY-NC-ND (Attribution-NonCommercial-NoDerivatives).

Aim and scope Series „Administratio Locorum” is concerned with the social, economic, geographic, legal, environmental and planning aspects of land administration. The aim of the journal is to provide an interdisciplinary platform for the exchange of ideas and information among scientists representing various disciplines, whose ideas and discoveries tribute to effective land administration. Thus, journal publishes both reviews and empiri- cal studies presenting the results of surveys and laboratory works. Topics covered by our Authors include, i.e.: land administration, technical and social infrastructure, spatial economics, social-economic geography, land management, real estate management, rural areas, environmental protection, protection of historical buildings, spatial planning, local and regional development, sustainable development, urban studies, real estate market, transport systems, legal regulations for the land administration, and spatial management. The primary aim of the journal and its mission are to spread information and guidance relevant both for authorities responsible for the effective land administration (local, regional and central), scientists and teachers.

Four issues are published every year.

ISSN 1644-0749 (print) eISSN 2450-0771 (online)

Cover design Daniel Morzyński Text editor Agnieszka Orłowska-Rachwał Computer typesetting Marzanna Modzelewska © Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie ul. Jana Heweliusza 14, 10-718 Olsztyn, Poland e-mail: [email protected], www.uwm.edu.pl/wydawnictwo/ Edition 85 copies. publisher’s sheets 14,2; number of printed sheets 13,2 Print: Zakład Poligraficzny UWM w Olsztynie, order number 559 Editorial and Scientific Board of Acta Scientiarum Polonorum Administratio Locorum

Editorial Board Scientific Board

Agnieszka Dawidowicz Le Thi Giang Katarzyna Siła-Nowicka Chairman, chief editor of the series Hanoi University of Agriculture (HUA), University of Glasgow, Great Britain University of Warmia and Mazury Vietnam in Olsztyn, Poland Jan Růžička Arturas Kaklauskas VŠB – TU Ostrava, Czech Republic Anna Klimach Vilnius Gediminas Technical, Secretary of the scientific and editorial University Lithuania Olga Buzu board Technical University of Moldova, University of Warmia and Mazury Darijus Veteikis Republic of Moldova in Olsztyn, Poland Vilnius University, Lithuania [email protected] Uladzimir L. Shabeka Alina Maciejewska Belarusian National Technical Warsaw University of Technology, University, Belarus Sebastian Kokot Poland Statistical editor University of Szczecin, Poland Tadeusz Markowski University of Lodz, Poland Thematic editors of Administratio Locorum series Ewa Siemińska Nicolaus Copernicus University Andrzej Muczyński in Torun, Poland Property management Nguen Khac Thoi Michał Pietkiewicz Hanoi University of Agriculture (HUA), Law Vietnam

Adam Senetra Maria Trojanek Geography Poznan University of Economics, Poland Agnieszka Zwirowicz-Rutkowska Geoinformation systems Ivančica Schrunk University of Minnesota, USA Alina Źróbek-Różańska Economics Daniel Špirková University of Technology in Bratislava, Anna Źróbek-Sokolnik Slovakia Environment Igor Ivan VSB – Technical University of Ostrava, Czech Republic

DRODZY CZYTELNICY I AUTORZY,

Czwarty numer Acta Scientiarum Polonorum – Administratio Locorum w 2018 r. poświęcono zarówno zagadnieniom z obszaru szeroko pojętej gospodarki przestrzennej, jak również tym o charakterze systemowym. W opublikowanych artykułach ukazano wielowymiarowość problematyki rozwoju przestrzeni lokalnej i regionalnej oraz wyodrębniono towarzyszące temu rozwojowi zjawiska ekonomiczne, strukturalne i społeczne. Szczególnie polecam lekturę publikacji Marty Gwiaździńskiej-Goraj na temat czynników kształtujących procesy depopulacyjne na obszarach wiejskich Polski północnej. Autorka dowiodła, że zmiany liczby ludności są zjawiskiem normalnym, spowodowanym wieloma czynnikami wynikającymi z przeszłości historycznej, uwarunkowań przyrodniczych, społeczno-ekonomicznych, a także z położenia geograficznego. Gdy jednak zróżnicowanie przestrzenne rozmieszczenia ludności jest zbyt duże, może doprowadzić do niekorzystnych konsekwencji w rozwoju danego obszaru. W artykule wyodrębniono niekorzystne czynniki wpływające na wyludnienie, wyznaczono gminy wiejskie o charakterze depopulacyjnym oraz określono przyczyny tego zjawiska i konsekwencje w aspekcie demograficznym. Obszar badawczy stanowiły gminy wiejskie w woje- wództwach: zachodniopomorskim, pomorskim, kujawsko-pomorskim i warmińsko-mazurskim. Pozostając w temacie determinant zmian przestrzennych, zachęcam także do lektury artykułu Krzysztofa Rogatki, Magdaleny Dolińskiej, Tomasza Starczewskiego oraz Jadwigi Biegańskiej, którzy zbadali zjawisko ekorewitalizacji jako procesu przemiany środowiska przyrodniczego. Na podstawie przeprowadzonych analiz ocenili potencjalne działania z zakresu ekorewitalizacji terenów zieleni wokół Zespołu Staromiejskiego w Toruniu. Inny ciekawy temat dotyczący wybranych aspektów prawnych, technicznych i ekonomicznych katastru 3D w Polsce przedstawiał zespół autorski – Monika Mika i Magdalena Jurkiewicz. Panie przypomniały rolę katastru nieruchomości w Polsce oraz oceniły szanse w dążeniu do utworzenia trójwymiarowego systemu. Zapraszam do zapoznania się również z pozostałymi artykułami. Wszystkie stanowią oryginalne opracowania naukowe poruszające istotne problemy dotyczące zagospodarowania przestrzeni oraz narzędzi wspierających jej rozwój. Wszystkim autorom dziękuję za interesujące opracowania, a czytelnikom życzę miłej lektury.

dr hab. inż. Agnieszka Dawidowicz

Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 17(4) 2018, 317–326. http://administratiolocorum.uwm.edu.pl plISSN 1644-0749 eISSN 2450-0771

PRACA ORYGINALNA Zaakceptowano: 3.01.2018 ORIGINAL PAPER Accepted: 3.01.2018

PRZEOBRAŻENIA KRAJOBRAZU KĘPY MIESZCZAŃSKIEJ WE WROCŁAWIU – SZANSE I ZAGROŻENIA

Janusz Gubański*, Jacek Burdziński*, Renata Gubańska*

Instytut Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu ul. Grunwaldzka 55, 50-357 Wrocław, Polska

ABSTRAKT

Kępa Mieszczańska to jedna z większych wysp odrzańskich we Wrocławiu. Obecnie na jej terenie trwa planowy proces przekształcania obszarów poprzemysłowych i powojskowych na przestrzenie ogól- nodostępne, głównie o funkcji mieszkaniowej. Intensywna urbanizacja stref dotąd niedostępnych, bogatych w siedliska przyrodnicze oraz o ukształtowanej przez dziesięciolecia linii brzegowej charakterystycznej dla krajobrazu naturalnego, powodować może istotne zagrożenia dla wyspy jako wyizolowanej przestrzeni przyrodniczej położonej w samym centrum miasta. Równocześnie jednak udo- stępnienie tej przestrzeni mieszkańcom jest ważne dla kreacji wizerunku miasta z uwagi na ukazanie ukrytego dotąd jej potencjału estetycznego. W artykule przedstawiono problematykę systematycznej ekspansji wielkomiejskiej zabudowy mieszkaniowej na obszarze wyspy, co wiąże się z procesem powolnej integracji wyizolowanego formalnie i funkcjonalnie obszaru Kępy Mieszczańskiej z miejską przestrzenią publiczną Wrocławia.

Słowa kluczowe: estetyka, krajobraz kulturowy, metamorfoza, integracja, rewitalizacja, struktura przestrzenna

WSTĘP budowlanych prowadzić może do poprawy funkcjo- nalności obszarów miejskich, tak aby z zaniedba- Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat obser- nych i pozbawionych funkcji terenów mogły się one wuje się poważne zmiany zachodzące w strukturach zmienić w nową, atrakcyjną przestrzeń (Domański zurbanizowanych. Szczególnie jaskrawymi tego przy- 2009, Gasidło 1998, Huculak 2009, Kaczmarek 2001, kładami są obszary, które po 1989 r. utraciły pierwotną Lorens 2010). funkcję użytkową, stając się „wyspami” zdegrado- W przypadku Kępy Mieszczańskiej we Wrocławiu wanych terenów generującymi tym samym wiele na problemy związane z brakiem funkcji użytkowej problemów społeczno-przestrzennych. Podejmowane nakładają się jeszcze zagadnienia charakterystyczne w ich granicach procesy naprawcze i rewitalizacyjne dla obszarów silnie izolowanych. Kępa Mieszczańska stają się szansą dla struktury przestrzennej i społecz- była bowiem wyodrębnioną przestrzenią ze struk- nej miast. Niekiedy wystarczające są przekształcenia tury miasta w sposób formalny – wyspą odrzańską funkcjonalno-architektoniczne takich obszarów, które o ograniczonych połączeniach komunikacyjnych pozwalają na przywrócenie miastom utraconych z resztą Wrocławia, ale i w sposób funkcjonalny – i niedostępnych stref. Realizacja ambitnych planów na znacznej części terenu zlokalizowane były obiekty

*[email protected], *[email protected], *[email protected]

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Gubański, J., Burdziński, J., Gubańska, R. (2018). Przeobrażenia krajobrazu Kępy Mieszczańskiej we Wrocławiu – szanse i zagroże- nia. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 317–326.

militarne i przemysłowe niedostępne dla mieszkańców częścią miasta oraz most Sikorskiego – przerzucony Wrocławia. Dopiero przeobrażenia ustrojowe po 1989 r. nad Odrą Południową (Burdziński i Gubański 2016, pozwoliły na ściślejszą integrację wyspy z miastem. Łagiewski 2004). W szczególności dotyczy to rezygnacji z militarnego Charakter struktury przestrzennej Kępy Miesz- użytkowania tego obszaru i przeznaczenia go na czańskiej, jej zagospodarowanie oraz wykorzystanie szeroko pojęte potrzeby rozwoju miasta (głównie poszczególnych fragmentów, wynika z historycznych mieszkalno-usługowe). uwarunkowań, wieloletnich nawarstwień kulturo- wych i specyficznych form użytkowania obszaru CEL OPRACOWANIA objętego opracowaniem. Wyodrębnić można trzy zasadnicze części wyspy, każda z nich ma względ- Celem opracowania jest próba przedstawienia nie jednorodny sposób zagospodarowania i łatwo potencjalnych szans i zagrożeń wynikających z szyb- identyfikowalny, dominujący charakter przestrzeni. kich przeobrażeń krajobrazu Kępy Mieszczańskiej, Północna część, dziś poddawana największej presji a zwłaszcza jej północnej części. Przekształcenia inwestycyjnej, zdominowana jest obszarami powoj- obszaru wyspy spowodowane są intensywnym roz- skowymi i towarzyszącymi im rozległymi terenami wojem zabudowy, który nabrał znacznego tempa zieleni. Południowo-zachodnia ma charakter indu- w ostatnim pięcioleciu i jest kontynuowany. Jedno- strialny i postindustrialny. W południowo-wschod- cześnie z rozwojem tym postępuje stopniowy proces niej przeważa historyczna i współczesna zabudowa otwierania się dotąd wyizolowanych obszarów wyspy, mieszkaniowa (rys. 2). zmierzający do ich integracji z pozostałą miejską Zagospodarowanie Kępy Mieszczańskiej roz- przestrzenią publiczną. Pracę przygotowano w oparciu poczęło się w pierwszych dziesięcioleciach XIV w. o badania terenowe, analizy materiałów źródłowych budową młynów wodnych w obrębie wschodniego oraz literatury przedmiotu. fragmentu wyspy. Działania budowlane dały początek stopniowi piętrzącemu wody Odry poniżej istnie- CHARAKTERYSTYKA OBSZARU jących już, podobnych budowli w obrębie Ostrowa OPRACOWANIA Tumskiego i wyspy Młyńskiej. W kolejnych dzie- sięcioleciach na Kępie Mieszczańskiej powstały Kępa Mieszczańska jest to jedna z największych m.in. folusze, słodownie, papiernie oraz urządze- (ok. 35 ha) wysp odrzańskich Wrocławia. Znajduje nia do pozyskiwania wody dla Wrocławia (Junkie- się w centrum miasta, około 500 m na północny wicz 1984, Krzywka 2006). Istotnym wydarzeniem zachód od wrocławskiego Rynku (rys. 1). Wyspa, ujęta w rozwoju wyspy była organizacja portu rzecznego wodami Odry Północnej i Południowej, położona jest (2 poł. XVII w.), wokół którego w kolejnych latach w zachodnim fragmencie miejskiego odcinka rzeki, powstały manufaktury włókiennicze, metalurgiczne między jej 252 a 254 km (Informator nawigacyjny… oraz zakłady przemysłu spożywczego (Encyklopedia 2011). Kępa Mieszczańska połączona jest z częścią Wrocławia 2006, Małachowicz 1992). Od połowy lądową Wrocławia licznymi przeprawami mostowymi. XIX w., w wyniku postępującej industrializacji oraz Należą do nich: mosty Uniwersyteckie (Północny rozwoju urbanistycznego Wrocławia, zaczęło wyraź- i Południowy) – zlokalizowane na wschodnim krańcu nie maleć przemysłowe użytkowanie terenów wyspy. wyspy; mosty Pomorskie (Północny, Środkowy, Połu- Chociaż zakłady z najprostszymi systemami napędo- dniowy) – przerzucone nad wodami Odry Północnej wymi zanikały, portowo-magazynowy charakter Kępy i Południowej oraz kanałem śluzy Mieszczańskiej; Mieszczańskiej, szczególnie jej wschodniej części, mosty Mieszczańskie – zlokalizowane nad Odrą utrzymał się do 1945 r. (Junkiewicz 1984, Krzywka Północną; most Romana Dmowskiego – łączący Kępę 2006, Małachowicz 1992). Mieszczańską przez Odrę Południową z zachodnią

318 *[email protected], *[email protected], *[email protected] Gubański, J., Burdziński, J., Gubańska, R. (2018). Przeobrażenia krajobrazu Kępy Mieszczańskiej we Wrocławiu – szanse i zagroże- nia. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 317–326.

Rys. 1. Lokalizacja Kępy Mieszczańskiej względem wrocławskiego Rynku: 1 – Trasa Mieszczańska; 2 – Most Romana Dmowskie- go; 3 – Most generała Władysława Sikorskiego; 4 – Most Pomorski Południowy; 5 – Most Pomorski Środkowy; 6 – Most Pomorski Północny; 7 – Most Uniwersytecki Południowy; 8 – Most Uniwersytecki Północny; 9 – Nowy Most Mieszczański; 10 – Stary Most Mieszczański Fig. 1. Location of the Kępa Mieszczańska relative to the Wroclaw Market: 1 – The Mieszczańska Route; 2 – Roman Dmowski Bridge; 3 – The Bridge of General Władysław Sikorski; 4 – South Pomeranian Bridge; 5 – Pomeranian Central Bridge; 6 – North Pomeranian Bridge; 7 – South University Bridge; 8 – University Bridge North; 9 – New Mieszczanski Bridge; 10 – Old Mieszczanski Bridge Źródło: oprac. własne J. Burdziński Source: own study by J. Burdziński

Obok znaczenia gospodarczego od połowy XVII w. wojskowych realizowano do pierwszych dziesięcioleci rozwijało się równolegle militarne zagospodarowanie XX w. (Krzywka 2006, Małachowicz 1992). Po 1945 r. Kępy Mieszczańskiej. Istniejące na wyspie fortyfikacje znakomitą większość obiektów koszarowych przejęło z czasów wojny trzydziestoletniej silnie rozbudowano Wojsko Polskie. pod koniec XVIII w. – wzniesiono m.in. potężne Oprócz najcharakterystyczniejszych form zago- zabudowania Koszar Artylerii wg projektu Karla spodarowania (przemysłowo-magazynowych i woj- Gottharda Langhansa. Obiekty te na dziesięciolecia skowych), w obrębie Kępy Mieszczańskiej rozwijało się określiły specyficzny charakter Wyspy Mieszczań- również budownictwo mieszkaniowe – przede wszyst- skiej. Liczne modernizacje i rozbudowy budynków kim między wschodnim cyplem wyspy a portem.

*[email protected], *[email protected], *[email protected] 319 Gubański, J., Burdziński, J., Gubańska, R. (2018). Przeobrażenia krajobrazu Kępy Mieszczańskiej we Wrocławiu – szanse i zagroże- nia. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 317–326.

Rys. 2. Granice obowiązujących miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz obszarów powojskowych i magazynowych Fig. 2. The borders of currently local spatial development plans as well as post-military and storage areas Źródło: oprac. własne J. Burdziński Source: own study by J. Burdziński

Największe natężenie procesów budowlanych przy- części oraz magazynowa i mieszkalna – w centralnej padło na przełom XIX i XX w., doprowadzając do i wschodniej części Kępy. znacznego zagęszczenia zabudowy (Krzywka 2006, Istotne zmiany rozpoczęły się dopiero w połowie Małachowicz 1992). W kolejnych dziesięcioleciach lat 80. XX w. z chwilą podjęcia inwestycji przepraw układ przestrzenny opracowywanego obszaru mostowych, które dopełniono w latach 90. ubie- w zasadzie nie ulegał zmianom. Po II wojnie światowej głego wieku budową nowej arterii komunikacyjnej Kępa Mieszczańska także nie podlegała zasadniczym przecinającej wyspę na linii wschód-zachód (Trasa przeobrażeniom. Oprócz bieżącej konserwacji sub- Mieszczańska z mostami Dmowskiego i nowymi stancji budowlanej i układu komunikacyjnego na mostami Mieszczańskimi). W efekcie usprawnienia wyspie nie prowadzono żadnych prac zmierzających układu komunikacyjnego zapoczątkowano integra- do przekształcenia jej zagospodarowania. Podstawową cję wyspy z układem urbanistycznym Wrocławia. funkcją ciągle była funkcja militarna – w północnej Dodatkowo, zachodzące od początku lat 90. XX w.

320 *[email protected], *[email protected], *[email protected] Gubański, J., Burdziński, J., Gubańska, R. (2018). Przeobrażenia krajobrazu Kępy Mieszczańskiej we Wrocławiu – szanse i zagroże- nia. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 317–326.

przeobrażenia społeczno-polityczne, gospodarcze powodować może istotne zagrożenia dla wizerunku i własnościowe doprowadziły do „uwolnienia” znacz- wyspy jako wyizolowanej przestrzeni przyrodniczej nych obszarów Kępy Mieszczańskiej, które znalazły położonej w samym centrum miasta. Z drugiej strony się w strefie zainteresowania inwestorów. Procesy te udostępnienie tej przestrzeni mieszkańcom jest ważne nabrały tempa w latach 2008–2013, kiedy Agencja dla kreacji wizerunku Wrocławia (Gubańska 2009), Mienia Wojskowego rozpoczęła sprzedaż terenów z uwagi na ukazanie ukrytego dotąd jej potencjału powojskowych z przeznaczeniem, zgodnie z zapisami estetycznego. planów miejscowych, pod budownictwo mieszkaniowe i usługowe. Obecnie mają miejsce na tych terenach SZANSE intensywne działania inwestycyjne. Niewątpliwą korzyścią dla miasta i jego wizerunku KĘPA MIESZCZAŃSKA – WSPÓŁCZESNY może być uporządkowanie opustoszałych terenów OBRAZ WYSPY powojskowych i nowa ich zabudowa. Pierwsze nowe budynki mieszkaniowe powstały już na obszarze Przeobrażenia przestrzenno-funkcjonalne Kępy południowo-zachodnim dawnej jednostki w ostatnich Mieszczańskiej, głównie jej fragmentów o dawnych pięciu latach (2011–2016). Obecnie (od lutego 2017 r.) funkcjach przemysłowych i wojskowych, powinny trwa budowa kolejnych obiektów mieszkaniowych. pozytywnie wpływać na zmianę krajobrazu miejsca Największymi z nich jest kompleks apartamentowo- i sposób jego postrzegania. Jak w każdym podobnym -usługowy River Point powstający wzdłuż nabrzeża procesie, związanym z nadawaniem nowej funkcji na północ od mostów Mieszczańskich oraz podobny zdegradowanym przestrzeniom, efektem końco- kompleks Bulwary Książęce na południowo-wschod- wym winno być wykreowanie nowej, atrakcyjnej nim krańcu wyspy przy mostach Pomorskich. Zgodnie przestrzeni miejskiej o spójnych cechach kompo- z zapisami miejscowych planów zagospodarowania zycyjno-architektonicznych, złożonej z inwestycji przestrzennego dominującą funkcją nowych inwesty- charakteryzujących się wysoką jakością techniczną cji ma być zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna. i estetyczną. W przypadku badanego terenu, obok Oprócz niej przewiduje się tam także handel deta- korzystnej zmiany wizerunku wyspy, działania urba- liczny małopowierzchniowy oraz obiekty: gastro- nizacyjne powinny zintensyfikować rozpoczęte już nomiczne, rozrywkowe, usługowe, biurowe, tury- procesy integracji funkcjonalnej wyspy z tkanką mia- styczne, hotelowe, kultury, wystawowe i ekspozycyjne. sta, a przez to pozwolić na przywrócenie śródmieściu Z kolei w dziedzinie zagospodarowania przestrzen- Wrocławia wyizolowanego obszaru. nego terenów publicznych planowane są według zapi- Plany i projekty urbanistów i architektów, strategie sów w miejscowych planach m.in. nowe ulice, place, inwestorów, a zwłaszcza realizacje wszystkich tych drogi wewnętrzne, ciągi piesze i pieszo-rowerowe, zamierzeń, nie zawsze potrafią sprostać opisanym mariny, porty pasażerskie oraz przystanie (rys. 2) oczekiwaniom. Szeroko zakrojone, wręcz żywio- (MPZP nr 194; MPZP nr 301, MPZP nr 339, MPZP łowe działania inwestycyjno-urbanizacyjne w bardzo nr 340; MPZP nr 537; MPZP nr 539). atrakcyjnej przestrzeni – interesującej zarówno pod Kolejną szansą Kępy Mieszczańskiej jest otwarcie względem inwestycyjnym (centrum miasta), a także na rzekę. W zapisach obowiązujących MPZP prze- o istotnym potencjale rekreacyjno-przyrodniczym widziana jest kompleksowa przebudowa i moder- (wyspa odrzańska o dużym nasyceniu zielenią), niosą nizacja nabrzeży wyspy służąca udostępnieniu ich ze sobą wielkie szanse, ale i niemałe zagrożenia. mieszkańcom. Powstać mają bulwary spacerowe Intensywna urbanizacja terenów dotąd niedostępnych, z ciągami pieszo-rowerowymi oraz przystanie pla- o ukształtowanej przez dziesięciolecia linii brzego- nowanego tramwaju wodnego, a także wspomniane wej charakterystycznej dla krajobrazu naturalnego, uprzednio nowe porty do obsługi żeglugi pasażerskiej

*[email protected], *[email protected], *[email protected] 321 Gubański, J., Burdziński, J., Gubańska, R. (2018). Przeobrażenia krajobrazu Kępy Mieszczańskiej we Wrocławiu – szanse i zagroże- nia. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 317–326.

i mariny dla małych jednostek pływających. W pół- nocno-wschodniej partii Kępy na skraju planowanej zabudowy mieszkaniowej przewiduje się lokaliza- cję mariny lub portu pasażerskiego i przystani. Ma być ona powiązana z przewidywaną kładką pieszo- -rowerową prowadzącą na drugi brzeg rzeki. Oprócz tej przeprawy mają powstać również dwie inne kładki dla pieszych i rowerzystów łączące wyspę z ciągami pieszo-rowerowymi prowadzącymi wzdłuż prawego oraz lewego brzegu Odry. W efekcie tego uzyska ona dogodne połączenie z sąsiadującymi przeciwległymi nabrzeżami, tak że stanie się przestrzenią tranzytową na trasie spacerowo-rowerowej łączącej zachodnie dzielnice Wrocławia (zwłaszcza Popowice i Szczepin) Rys. 3. Dobrze zachowany zespół zieleni wzdłuż linii brzego- z Nadodrzem (MPZP nr 339, rozdział 1, § 4, pkt. 1). wej wyspy Potencjalną szansą na zrealizowanie oryginalnej Fig. 3. Well-preserved complex of green along the coastline i spójnej kompozycyjnie koncepcji architektonicznej of island Źródło: fot. J. Burdziński zabudowy północnej części wyspy było wystawienie Source: photo by J. Burdziński na sprzedaż przestrzeni po dawnej jednostce wojsko- wej w całości jednemu inwestorowi. Możliwe było z miejscowych planów nakazuje wręcz: „ustala się wówczas, na samym początku procesu przeobrażeń obowiązek zagospodarowania zielenią terenów nie- urbanistycznych, wypracowanie jednolitej stylowo zabudowanych i nieutwardzonych” (MPZP nr 340, koncepcji architektonicznej zabudowy całego obszaru rozdział 2, § 9, pkt. 1). W innym planie również stwier- powojskowego. Jednak z uwagi na brak nabywców dza się, że: „na powierzchniach niezabudowanych w pierwszym przetargu postanowiono teren sprze- i nieutwardzonych obowiązuje zieleń” (MPZP nr 339, dawać partiami i dokonano parcelacji na mniejsze rozdział 2, § 7, pkt. 1). Można zatem przypuszczać, działki budowlane. W ten sposób w następnych kilku iż pomimo dokonanych już przez nowych właścicieli przetargach wykupiło je kilku różnych inwestorów, wycinek dużej ilości zieleni, związanych z pracami co doprowadziło do fragmentacji tej przestrzeni, budowlanymi, pozostałe zasoby szaty roślinnej mają a możliwość wypracowania jednolitej koncepcji szansę na przetrwanie. architektoniczno-urbanistycznej została całkowicie Procesy przeobrażania struktury przestrzennej zaprzepaszczona. Kępy Mieszczańskiej mogą stać się również szansą Szansą na zachowanie natomiast odrębności kom- na integrację izolowanych fragmentów wyspy z ogól- pozycyjnej i charakteru „wyspiarskości” dla Kępy nodostępną przestrzenią miasta. W przypadku Kępy Mieszczańskiej byłoby pozostawienie istniejących Mieszczańskiej we Wrocławiu mamy do czynie- obszarów i zespołów zieleni oraz terenów zadrze- nia z połączeniem dwóch form izolacji – formal- wionych, szczególnie tych porastających linię brze- nej i funkcjonalnej (Burdziński i Gubański 2016). gową wyspy, które są też ostoją dla ptactwa wodnego Charakterystyczne, pierwotne zagospodarowanie gnieżdżącego się i żerującego w korytach rzek (rys. 3). (przemysłowo-magazynowe i militarne) badanego Oprócz zachowania nadbrzeżnych pasów szaty obszaru wprowadziło dodatkowe ograniczenie jej roślinnej istotne byłoby uzupełnienie istniejących dostępności, wzmacniając oprócz formalnej (naturalna zespołów zieleni nowymi – o odpowiednio dobra- wyspa odrzańska), również i funkcjonalną izolację. nym składzie gatunkowym i kompozycyjnie har- Wyspami w mieście są bowiem naturalne i sztuczne monizujących z nową architekturą. Zapis w jednym powierzchnie otoczone wodą (wyspy formalne),

322 *[email protected], *[email protected], *[email protected] Gubański, J., Burdziński, J., Gubańska, R. (2018). Przeobrażenia krajobrazu Kępy Mieszczańskiej we Wrocławiu – szanse i zagroże- nia. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 317–326.

jak również izolowane tereny o specyficznych funk- inwestycyjnych, brak spójności kompozycyjno- cjach, np.: jednostek wojskowych, zakładów peniten- -architektonicznej, nadmierna intensywność zabu- cjarnych, przemysłowych, ale też strzeżone osiedla dowy, zacieranie historycznego znaczenia przestrzeni mieszkaniowe (wyspy funkcjonalne). Po dziesięcio- i materialnych, zabytkowych dziś śladów, jak również leciach odrębności Kępy Mieszczańskiej, od lat 90. niewystarczające rozwiązania komunikacyjne zmie- XX w., w wyniku wygaszania dominujących funkcji rzające do scalania wyspy (utrwalanie podziału na oraz rozbudowy układu komunikacyjnego postępują część północną i południową). powolne procesy integracji wyspy z ogólnodostępną Jak już wcześniej wspomniano, wskutek proble- przestrzenią miejską. mów zbycia dużego terenu północnej części wyspy, Wzrastająca w szybkim tempie urbanizacja części dawne obszary wojskowe rozparcelowano, przez co południowej Kępy Mieszczańskiej sprzyja znacząco stracono szansę na realizację spójnej kompozycyjnie temu procesowi integracji. Pojawiają się nowe funkcje i architektonicznie nowej przestrzeni urbanistycznej. o charakterze miasto- i centro-twórczym. Przeobrażą Na nowo wydzielonych działkach zaczęły pojawiać one całkowicie krajobraz kulturowy wyspy i sprawią, się realizacje zindywidualizowanych stylistycznie że rozpocznie się nowy etap jej funkcjonowania budynków wielorodzinnych i usługowych, które w ścisłym związku z miejską przestrzenią publiczną jako niezależne byty są ciekawymi rozwiązaniami Wrocławia. Wykorzystany może zostać przy tym architektonicznymi, jednak blisko ze sobą sąsiadując, jej potencjał lokalizacyjny i zasoby przyrodnicze. przypominają kompozycje przypadkowo przylega- Inwestycje mieszkaniowe, usługowe, kulturalne, tury- jących do siebie małych zespołów mieszkaniowych. styczne, edukacyjne itp. sprawią, że stać się ona może Jest to niekorzystny z punktu wizerunkowego miasta nowym małym centrum miejskiego życia rodzinnego, efekt, którego prawdopodobnie można było uniknąć kulturalnego i turystycznego Wrocławia (Gubański przez działanie planistyczne powiązane z jednym 2014). podmiotem inwestującym. Przykładem takich uda- Przezwyciężenie długotrwałego odizolowania nych rozwiązań są realizacje urbanistyczne powstałe dokonało się już poprzez powstanie licznych prze- m.in. na terenach dawnych jednostek wojskowych praw mostowych i dokonuje się nadal poprzez sys- w Poznaniu (ul. Ułańska) lub we Wrocławiu (Party- tematyczne otwieranie zamkniętych dotąd obszarów nice). W przypadku Kępy Mieszczańskiej niestety i budowę na nich nowych tras rowerowych i ciągów takich działań zabrakło. spacerowych. Planowane skomunikowanie wyspy Wszystkie wyodrębnione na wyspie działki posia- z przeciwległymi brzegami przeciwdziała negatyw- dają obowiązujące miejscowe plany zagospodarowa- nym stronom zjawiska wyspiarskości i eksponuje nia przestrzennego, jednak nie mają one spójnych jednocześnie te pozytywne, jak choćby bliskość wody zapisów i wymogów stawianych nowej zabudowie. i przystani rzecznych. Sąsiedztwo rzeki i związane W niektórych z nich zabrakło określenia jednolitej z nim bulwary spacerowe, mariny, przystanie dla obowiązującej linii zabudowy. Zapisy w planach statków wycieczkowych i tramwajów wodnych jeszcze sprowadzają się jedynie do stwierdzenia, że na całym bardziej wspomogą proces likwidacji bariery niedo- obszarze objętym miejscowym planem „dopuszcza stępności terenu Kępy Mieszczańskiej. się sytuowanie ścian budynków bezpośrednio przy granicy działki” (MPZP nr 340, rozdział 2, § 5, pkt. 1). ZAGROŻENIA Już dzisiaj ich efektem jest m.in. bardzo bliskie sąsiedztwo niektórych wielokondygnacyjnych budyn- Zagrożenia związane z nowym zagospodarowa- ków, którego następstwem jest niekorzystne zacienia- niem Kępy Mieszczańskiej można zebrać w kilku nie elewacji (rys. 4). Niejednorodne zapisy planów zasadniczych grupach. Do najistotniejszych z nich miejscowych mogą też skutkować obserwowanym należą: fragmentacja przestrzeni wyspy i terenów już niepotrzebnym zróżnicowaniem, prowadzącym

*[email protected], *[email protected], *[email protected] 323 Gubański, J., Burdziński, J., Gubańska, R. (2018). Przeobrażenia krajobrazu Kępy Mieszczańskiej we Wrocławiu – szanse i zagroże- nia. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 317–326.

zabudowaniami. W północnej części Kępy Mieszczań- skiej, mającej pierwotnie jednolity program funkcjonalny i względnie spójny wizerunek architektoniczny (dawne koszary), która dziś jest poddawana najsilniej- szej presji inwestycyjnej, zachowało się kilkanaście obiektów objętych ochroną konserwatorską. Jeden z budynków wpisany jest do rejestru zabytków (dawny budynek stajni 2 regimentu artylerii polowej (ul. Mieszczańska 7), nr rej. 347/A/04 z 25 sierpnia 2004 r.), natomiast pozostałe (15) znajdują się w gmin- nej ewidencji zabytków i chronią je zapisy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Niestety, w realizowanych inwestycjach trudno Rys. 4. Konsekwencje braku jednolitego planu zagospodaro- dostrzec podjęty dialog między nową zabudową wania przestrzennego a chronionymi w przestrzeni wyspy budynkami (rys. 5). Fig. 4. Consequences of the lack of the uniform development plan Źródło: fot. J. Burdziński Source: photo by J. Burdziński do chaosu przestrzennego, w szczególności dotyczącym form elewacji (podziałów, barw, otworów okiennych, detali). Nie chodzi w tym przypadku o nadmierną unifikację powstającej zabudowy, lecz o wyważoną i spójną stylistykę realizowanych obiektów. Istotnym problemem jest również utrwalany podział Kępy Mieszczańskiej istniejącym układem komunikacyjnym. Trasa Mieszczańska przechodząca w kierunku wschód-zachód trwale dzieląca wyspę na część północną i południową skutecznie dzieliła i zamykała poszczególne przestrzenie urbanistyczne. Rys. 5. Brak harmonii kompozycyjnej między nową architek- Powstająca dziś zabudowa poszczególnych kwar- turą i starą zabudową tałów „odwraca” się od ruchliwej i hałaśliwej trasy Fig. 5. The lack of composition’s cohesion between the new architecture and the old building development (długookresowy średni poziom hałasu dla Trasy Źródło: fot. J. Burdziński Mieszczańskiej wynosi 70–75 dB (Mapa akustyczna Source: photo by J. Burdziński Wrocławia 2017), separując się tym samym od ciągu komunikacyjnego, ale i od siebie, utrwalając istniejące Odnosi się wrażenie, że powstająca architektura podziały. Elementem wzmacniającym fragmentację w żaden sposób nie próbuje nawiązywać relacji wyspy jest również brak odpowiedniej liczby bezko- z historyczną tkanką budowlaną zarówno pod wzglę- lizyjnych łączników pieszo-rowerowych przez Trasę dem bryły, planu, materiału oraz formy elewacji. Mieszczańską, zwłaszcza w części zachodniej Kępy Wznoszone budynki i ich układy kompozycyjne, Mieszczańskiej. zdecydowanie dominujące nad zabytkową substancją Odrębnym problemem jest zacieranie historycz- architektoniczną, nie tworzą z nią spójnych układów nych śladów przestrzeni kulturowej oraz brak harmo- przestrzennych. nijnych powiązań nowej architektury z zachowanymi

324 *[email protected], *[email protected], *[email protected] Gubański, J., Burdziński, J., Gubańska, R. (2018). Przeobrażenia krajobrazu Kępy Mieszczańskiej we Wrocławiu – szanse i zagroże- nia. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 317–326.

PODSUMOWANIE space) Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego. Kra- jobrazowe konsekwencje wyspowości 33, 155–166. Obszar Kępy Mieszczańskiej we Wrocławiu sta- Domański, B. (2009). Rewitalizacja terenów poprzemy- nowi przykład miejsca poddanego intensywnym słowych – specyfika wyzwań i instrumentów, w: Re- witalizacja miast polskich (Revitalization of post-in- przemianom struktury urbanistyczno-architektonicz- dustrial areas – specific challenges and instruments, nej. Wszystkie wyodrębnione na wyspie działki mają in: (Revitalization of Polish cities, t. 4. Przestrzenne obowiązujące miejscowe plany zagospodarowania aspekty rewitalizacji – śródmieścia, blokowiska, przestrzennego, jednak analizując ich zapisy oraz tereny poprzemysłowe, pokolejowe i powojskowe obserwując postępujące procesy inwestycyjne, można (Spatial aspects of revitalization – midtown, estates dojść do wniosku, że niektóre z omówionych zagrożeń of blocks, post-industrial, post-railway and post-mil- stały się faktem, a część z przytoczonych szans należy itary areas), red. W., Jarczewski. Instytut Rozwoju uznać za zaprzepaszczone. Podobne procesy można Miast, Kraków, ss. 125–137. zaobserwować w wielu polskich miastach. Przemiany Encyklopedia Wrocławia (Encyclopaedia of Wroclaw). funkcji oraz wizerunku architektonicznego prze- (2006). Red. J., Harasimowicz, W., Suleja. Wydaw- nictwo Dolnośląskie, Wrocław. strzeni urbanistycznych, zwłaszcza zdegradowanych Gasidło, K. (1998). Problemy przekształceń terenów czy pozbawionych funkcji użytkowych, są procesami poprzemysłowych (Problems of transformation naturalnymi, ciągłymi i nieuniknionymi. Ich meta- of post-industrial areas). Wydawnictwo Politechniki morfozy winny jednak odbywać się w sposób planowy, Śląskiej, Gliwice. harmonijny i spójny – zrównoważony w całej gamie Gubański, J. (2014). Przeobrażenia nadbrzeżnych tere- problemów temu towarzyszących. Zachowując oczy- nów poprzemysłowych Kanału Miejskiego we Wro- wiste prawo do indywidualnej wypowiedzi architek- cławiu, w: Rewitalizacja miast i obszarów wiejskich. tonicznej, pożądana jest integracja i ład zestawianych Studium przypadku (Transformations of the riv- ze sobą elementów przestrzennych. Wskazane jest er-side postindustrial areas of the City Canal in Wro- również, aby ingerencja w przestrzeń powodująca jej claw, in: Revitalization of cities and rural areas. Case study), red. A., Dziewulska, J.T., Królikowski, A., Sta- bardzo silną transformację (obserwowaną również rzyk. Wyd. Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, w przypadku Kępy Mieszczańskiej), była realizowana Warszawa, ss. 183–192. z uwzględnieniem historii miejsca i nawiązaniem Gubańska, R. (2009). Percepcja rzeki w krajobrazie kul- z nią swoistego dialogu. turowym (The visual perception of the river in the Każde zmiany w przestrzeni miasta, zwłaszcza cultural landscape). Architektura Krajobrazu 2(23), te, których skutki są namacalne przez dziesięciolecia, 37–47. niosą ze sobą szanse i zagrożenia. Ważne jest, aby Informator nawigacyjny dla górnej Odry skanalizowa- poprzez stosowanie właściwych procesów planowania nej (Navigation guide for upper Odra canalized). i realizacji, wykorzystywać i wzmacniać potencjał (2011). Red. W., Sumisławski. RZGW we Wrocławiu, miejsca, a minimalizować ewentualne negatywne Wrocław. Kaczmarek, S. (2001). Rewitalizacja terenów poprzemy- skutki, nie rezygnując przy tym ze śmiałych i nowo- słowych. Nowy wymiar rozwoju miast (Revitaliza- czesnych rozwiązań architektonicznych. tion of post-industrial areas. New dimension of urban development). Uniwersytet Łódzki, Łódź. PIŚMIENNICTWO Krzywka, Ł. (2006). Historyczna perspektywa planowania przestrzennego na przykładzie Kępy Mieszczań- Burdziński, J., Gubański, J. (2016). Kępa Mieszczańska skiej (The historical perspective of spatial planning we Wrocławiu – integracja formalnej i funkcjonal- on the example of Kępa Mieszczańska). Quart 2, nej wyspy z miejską przestrzenią publiczną (Kępa 38–59. Mieszczańska in Wroclaw – the integration of for- Lorens, P. (2010). Rewitalizacja miast. Planowanie i re- mal and functional island with the urban public alizacja (Revitalization of cities. Planning and execu-

*[email protected], *[email protected], *[email protected] 325 Gubański, J., Burdziński, J., Gubańska, R. (2018). Przeobrażenia krajobrazu Kępy Mieszczańskiej we Wrocławiu – szanse i zagroże- nia. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 317–326.

tion). Wydawnictwo Politechnika Gdańska, Wydział spatial development plan number 339). Ogłoszony Architektury, Gdańsk. 15 lipca 2013 w Dz. Urz. Woj. Doln. z 2013 r. Łagiewski, M. (2004). Mosty Wrocławia (Bridges of Wro- poz. 4330. claw). Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław. MPZP nr 340 uchwalony 15.11.2007 uchwałą Junkiewicz, S. (1984). Wykorzystanie rzeki Odry w obrę- nr XIV/336/07 Rady Miejskiej Wrocławia (Local bie śródmieścia Wrocławia do celów energetycznych spatial development plan number 340). Ogłoszony w czasach dawnych i obecnie, w: Odra we Wrocławiu w Dz. Urz. Woj. Doln. z 27 grudnia 2007 r. nr 305, (Use of the Odra River in the midtown city of Wro- poz. 4169. claw to energy purposes in the past and present time, MPZP nr 537 uchwalony 16.10.2014 uchwałą in: Odra in Wroclaw), red. O., Czerner. Wydawnic- nr LXIV/1662/14 Rady Miejskiej Wrocławia (Local two Polskiej Akademii Nauk, Wrocław, ss. 39–55. spatial development plan number 537). Ogłoszony Małachowicz, E. (1992). Wrocław na wyspach: roz- w Dz. Urz. Woj. Doln. z 28 października 2014 r. wój urbanistyczny i architektoniczny (Wroclaw on poz. 4447. the islands: urban and architectural development). MPZP nr 559 uchwalony 17.03.2016 uchwałą Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław. nr XXII/485/16 Rady Miejskiej Wrocławia (Local Mapa akustyczna Wrocławia 2017 (Acoustic map of Wro- spatial development plan number 559). Ogłoszony claw 2017), http://gis.um.wroc.pl, dostęp: 21.09.2017. w Dz. Urz. Woj. Doln. z 24 marca 2016 r. poz. 1566. MPZP nr 194 uchwalony 15.05.2003 uchwałą nr IX/180/03 Przestrzenne aspekty rewitalizacji – śródmieścia, bloko- Rady Miejskiej Wrocławia (Local spatial develop- wiska, tereny poprzemysłowe, pokolejowe i powoj- ment plan number 194). Ogłoszony w Dz. Urz. Woj. skowe (Spatial aspects of revitalization – midtown, Doln. z 16 grudnia 2003 r. nr 235, poz. 3770. estates of blocks, post-industrial, post-railway and MPZP nr 301 uchwalony 11.12.2008 uchwałą post-military areas). Red. W., Jarczewski. Instytut nr XXVIII/979/08 Rady Miejskiej Wrocławia (Local Rozwoju Miast, Kraków, ss. 139–197. spatial development plan number 301). Ogłoszony Rewitalizacja terenów poprzemysłowych. Polskie do- w Dz. Urz. Woj. Doln. z 23 stycznia 2009 r. nr 9, poz. świadczenia i perspektywy, w: Rewitalizacja miast 181. polskich (Revitalization of post-industrial areas. MPZP nr 339 uchwalony 27.06.2013 uchwałą Polish experiences and perspective, in: Revitaliza- nr XLVI/1105/13 Rady Miejskiej Wrocławia (Local tion of Polish cities). (2009). Red. J., Harasimowicz, W., Suleja, M. Huculak, t. 4.

LANDSCAPE TRANSFORMATIONS OF THE KĘPA MIESZCZAŃSKA IN WROCŁAW – CHANCES AND THREATS

ABSTRACT

Kępa Mieszczańska is one of the bigger Odra islands in Wrocław. At present, on its area lasts a planned process of converting post-industrial and post-military zones into public areas mainly about the housing function. Intense urbanization of areas inaccessible until now, rich in natural habitats and with shore- line formed by decades characteristic of natural scenery, may cause essential threats to the image of the island as the isolated natural space located in very city centre. From the other side, opening this space to the inhabitants is important for the creation of the image of the city, due to showing her aesthetic potential hidden until now. The article presents issue of the systematic expansion of the big-city housing development in the space of the island, what is being combined with the process of slow integration formally and functionally isolated area of the Kępa Mieszczańska with the urban public space of Wrocław.

Key words: aesthetics, cultural landscape, metamorphosis, integration, revitalisation, spatial structure

326 *[email protected], *[email protected], *[email protected] Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 17(4) 2018, 327–336. http://administratiolocorum.uwm.edu.pl plISSN 1644-0749 eISSN 2450-0771

PRACA ORYGINALNA Zaakceptowano: 22.03. 2018 ORIGINAL PAPER Accepted: 22.03. 2018

WERYFIKACJA EWIDENCJI GRUNTÓW I BUDYNKÓW NA PRZYKŁADZIE MIASTA KATOWICE1

Weronika Guzek, Agnieszka Bieda*, Jarosław Bydłosz

Katedra Geomatyki, AGH Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie al. A. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków, Polska

ABSTRAKT

Ewidencja gruntów i budynków jest rejestrem, który w sposób istotny wpływa na funkcjonowanie państwa. Jednym z jej fundamentów są dane ewidencyjne wprowadzane na podstawie dokumentów źródłowych. Celem artykułu jest przedstawienie problemu niepoprawności tych danych oraz rodza- jów występujących błędów. Omówiono sposób przeprowadzania weryfikacji oraz uzyskane wyniki. W pracy zwrócono uwagę na istotność wykorzystywanej technologii, zdobytego doświadczenia i znajomości przepisów zarówno obowiązujących, jak i już nieobowiązujących. Analizę wykonano na podstawie weryfikacji przeprowadzonych w latach 2015 i 2016 w bazie danych ewidencyjnych miasta Katowice.

Słowa kluczowe: kataster, błędy, dane ewidencyjne, dokumenty źródłowe, weryfikacja danych

WSTĘP operatu EGiB badali Bydłosz i Hanus (2004), niezgod- ność danych do celów LPIS – Zygmunt i in. (2015), Ewidencja gruntów i budynków (EGiB) jest to a niezgodność danych topologicznych w oficjalnych rejestr danych, którego funkcjonowanie reguluje bazach danych – Siejka i in. (2014). Jako pewien ustawa z 17 maja 1989 r. Prawo geodezyjne i kar- rodzaj rozbieżności między bazą ewidencji gruntów tograficzne oraz rozporządzenie z 29 marca 2001 r. i budynków a stanem faktycznym Noga i in. (2017) w sprawie ewidencji gruntów i budynków (2001). Dla wskazali nie zawsze aktualne użytki pod drogami. prawidłowego działania gospodarki państwa istotne Szczególne przypadki problematyki zmian granic, jest, aby rejestr ten był aktualny oraz rzetelnie oddawał a co za tym idzie pojawiającej się niespójności danych stan prawny oraz faktyczny, dlatego istnieje narzędzie ewidencyjnych, przedstawili Bieda i Parzych (2012) do jego sprawdzania. oraz Bieda i in. (2013) dla granic działek znajdują- Problemami szeroko pojętej niezgodności danych cych się pod wodami powierzchniowymi płynącymi. ewidencyjnych w Polsce zajmowano się w różnych Do czynników mogących powodować dezaktualizację aspektach. Problem integracji danych o gruntach informacji w bazie ewidencji gruntów i budynków i budynkach oraz rozbieżności między częściami Akińcza i in. (2015) zaliczyli także ruchy masowe

1 Praca powstała w ramach badań statutowych Katedry Geomatyki, nr 11.11.150.006, w 2018 r.

*[email protected]

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Guzek, W., Bieda, A., Bydłosz, J. (2018). Weryfikacja ewidencji gruntów i budynków na przykładzie miasta Katowice. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 327–336.

Ziemi. Ich efektem są bowiem zmiany, które wpływają bazy danych ewidencyjnych oraz możliwościami na konfigurację użytków gruntowych oraz konturów technicznymi danego powiatu. Różna interpretacja klasyfikacyjnych. przepisów w sprawie weryfikacji ma wpływ na jej Proces weryfikacji opiera się na porównaniu ope- dokładność oraz jakość. ratu ewidencyjnego oraz dokumentów stanowiących postawę wpisu do ewidencji gruntów i budynków. ETAPY PRZEPROWADZANIA WERYFIKACJI Weryfikację bazy danych miasta Katowice przepro- NA PRZYKŁADZIE MIASTA KATOWICE wadzono w latach 2015 i 2016. W procesie weryfikacji wykrywane są błędy, a ich liczba oraz rodzaj wpływa Weryfikację przeprowadzono na bazie danych na dane w niej zawarte. Błędy notorycznie powtarza- ewidencyjnych miasta Katowice w latach 2015 jące się w bazie można znacznie zredukować, jednak i 2016. Do analiz przyjęto obręby ewidencyjne 0002 nie jest możliwe ich całkowite wyeliminowanie. Dz. Bogucice-Zawodzie, 0008 Mysłowice Las i 0013 Celem artykułu jest przedstawienie niektórych Górne Lasy Pszczyńskie. błędów występujących w bazie ewidencji gruntów Proces przeprowadzonej weryfikacji można i budynków miasta Katowice. Weryfikacja danych podzielić na pięć etapów. Pierwszym i najbardziej ewidencyjnych oraz późniejsze analizy jej wyników czasochłonnym etapem było sprawdzenie danych mogą wykazać, jakie błędy najczęściej pojawiają się w ewidencji na podstawie zbioru dokumentacji. w bazie danych. Jakość oraz efektywność weryfikacji W Katowicach sprawdzeniu podlegały jednostki zależy od sposobu jej przeprowadzania, dostępnych rejestrowe gruntowe (JRG) w zakresie podanym przez narzędzi i technologii oraz doświadczenia. zamawiającego oraz jednostki rejestrowe lokalowe (JRL). Analizę wykonano za pomocą udostępnio- WERYFIKACJA EWIDENCJI GRUNTÓW nego przez wykonawcę systemu Kataster WZ. Proces I BUDYNKÓW weryfikacji polegał na sprawdzaniu jednostek rejestrowych gruntowych, a także jednostek rejestro- Doprowadzanie do zgodności danych zawartych wych lokalowych, w przypadku gdy te były związane w ewidencji gruntów i budynków jest w dużej mierze z analizowaną jednostką gruntową. W jednostkach zależne od pracy geodety, która wymaga wcześniej- rejestrowych analizie podlegały atrybuty działek, szego zgłoszenia pracy geodezyjnej. Jednak kontrola budynków, lokali oraz dane podmiotowe i ich udziały. poprawności opisowych danych ewidencyjnych jest Przeprowadzano ją na podstawie dokumentów źró- wykonywana w sposób kompleksowy tylko w procesie dłowych widniejących w bazie. Każdy wykryty błąd weryfikacji ewidencji gruntów i budynków, co reguluje posiadał opis wraz z podaniem danych błędnych § 54 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia w sprawie ewiden- oraz poprawnych i wyszczególnieniem dokumentu, cji gruntów i budynków (2001). Starosta zapewnia na podstawie którego wykryto nieprawidłowość. przeprowadzenie okresowych weryfikacji danych Ten etap wymaga dużej wiedzy z zakresu ewidencji ewidencyjnych w zakresie m.in. ich zgodności z treścią i jej działania na przestrzeni lat oraz posiadanego dokumentów źródłowych stanowiących podstawę doświadczenia. Analizę w ciągu dwóch kolejnych lat wpisu do ewidencji. Przepisy w sprawie weryfikacji przeprowadzono na jednostkach rejestrowych grun- nie stawiają wymagań co do sposobu oraz metody towych, zapewniając ciągłość numeracji. Sprawdzanie jej wykonania. Weryfikacja przeprowadzana jest kontynuowano od kolejnej jednostki przeanalizowanej w każdym obrębie co najmniej raz na 10 lat i obejmuje w roku poprzednim. 10% dokumentacji źródłowej znajdującej się w ope- Po sprawdzeniu każdej jednostki rejestrowej racie ewidencyjnym. Przebieg weryfikacji w danym informacja o niej była wprowadzana do protokołu powiecie jest uwarunkowany prowadzeniem ewiden- zgodności, którego uzupełnienie jest drugim etapem cji na przestrzeni lat, stopniem zinformatyzowania weryfikacji. Protokół zgodności jest sporządzany

328 *[email protected] Guzek, W., Bieda, A., Bydłosz, J. (2018). Weryfikacja ewidencji gruntów i budynków na przykładzie miasta Katowice. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 327–336.

osobno dla każdego sprawdzanego obrębu, zawiera zdarzają się najczęściej w ewidencji gruntów i budyn- takie informacje jak: ków miasta Katowice. a) oznaczenie numeru jednostki rejestrowej gruntów; Ostatnim etapem weryfikacji jest wyciągnię- b) informacje czy należą do niej jednostki rejestrowe cie wniosków na podstawie wyników weryfikacji. lokali, a w przypadku jednostki rejestrowej lokali – Wnioski odnoszą się do działania całego operatu numer tej jednostki; ewidencyjnego. c) oznaczenie księgi wieczystej; d) informacje o poprawności jednostki rejestrowej, DOKUMENTY ŹRÓDŁOWE gdy jednostka posiada błędy: – informacje o rodzajach tych błędów, Do przeprowadzania weryfikacji potrzebne są – informacje o kompletności dokumentacji źró- dokumenty źródłowe. Stanowią podstawę wpisów dłowej; danych ewidencyjnych do bazy ewidencji gruntów f) wgląd do bazy elektronicznych ksiąg wieczystych, i budynków. Każda zmiana pozostawia w bazie informacje o sporządzeniu wniosku do Sądu Re- trwały ślad w postaci nadania jej numeru zmiany, jonowego oraz ewentualne uwagi sprawdzającego. który równocześnie wpisywany jest na oryginale Następnym etapem po uzupełnieniu protokołu dokumentu (przed jego skanowaniem). Dodatkowo zgodności było wykonanie na jego podstawie zesta- każdy z dokumentów ma nadany niepowtarzalny wienia błędów. Zestawienie błędów jest również numer identyfikacyjny (ID). Na podstawie nume- wykonywane osobno dla każdego obrębu i zawiera rów zmian oraz ID dokumenty są podpinane pod takie informacje jak: dane ewidencyjne, co pozwala na bezpośredni pod- – liczba jednostek rejestrowych gruntów, gląd dokumentu w programie. Podczas weryfikacji – liczba jednostek rejestrowych lokali, poprawność jednostek rejestrowych sprawdzano – liczba jednostek rejestrowych zlikwidowanych – na podstawie skanów dokumentów. Miało to duże jednostki rejestrowe gruntów posiadają status zli- znaczenie dla wniosków wyciąganych z weryfikacji. kwidowanej, ponieważ brak w nich nieruchomości, Brak pełnej dokumentacji oznaczał brak dowodów jednak w bazie nadal widnieje numer jednostki, na wcześniej wprowadzane zmiany. przez co można odtworzyć wcześniej wprowadzane Najczęściej pojawiające się błędy dotyczące doku- zmiany, mentacji to: – liczba jednostek rejestrowych nieistniejących – jed- – numer ID na skanie nie odpowiada numerowi ID nostki rejestrowe gruntów nie istnieją, brak takich dokumentu w bazie, rekordów w bazie, brak możliwość podglądu nu- – dokument podpięty pod numer zmiany dotyczy merów zmian, zmiany o tym samym numerze, ale w innym obrę- – błędy, które wykryto podczas weryfikacji, zawarte bie; przypadek występujący dla dokumentu archi- w protokole zgodności, walnego rejestru gruntów, dla których numeracja – liczba wglądów do księgi wieczystej oraz wniosków była prowadzona w kolejności od 1 do n, równolegle o wydanie odpisu księgi wieczystej, dla każdego obrębu, – suma liczby jednostek rejestrowych błędnych, po- – skan dokumentu jest niekompletny; nie posiada prawnych oraz liczba jednostek rejestrowych grun- wszystkich stron, tów brakujących w analizowanym zakresie. – dokument jest niepoprawnie zeskanowany; strony Na podstawie zestawienia błędów wykonano dokumentu są odwrócone, analizę, jako etap czwarty. Analizowano poprawność – do skanu dokumentu jest dołączony inny dokument, jednostek rejestrowych, liczbę występujących błędów – błędnie podpięty dokument do danych ewidencyj- w każdym z obrębów oraz wyodrębniono, jakie błędy nych,

*[email protected] 329 Guzek, W., Bieda, A., Bydłosz, J. (2018). Weryfikacja ewidencji gruntów i budynków na przykładzie miasta Katowice. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 327–336.

– brak skanu dokumentu w bazie, pomimo nadanego Najczęściej pojawiające się błędy numeru zmiany oraz ID, – wprowadzono dokument, ale nie założono zmiany Rodzaj jednostki rejestrowej ma duży wpływ na oraz nie zeskanowano dokumentu; dokument nie liczbę i rodzaj błędów w niej występujących. W jed- został zatwierdzony. nostkach rejestrowych gruntów liczba błędów, doty- Szczegółowe zestawienie błędów dotyczących czących działek oraz podmiotów, jest dużo mniejsza dokumentów oraz ich wyszczególnione przykłady niż w jednostkach związanych z lokalami. Ze względu zawarła w pracy dyplomowej Guzek (2017). na małą liczbę jednostek rejestrowych analizowanych w obrębach 0008 Mysłowice Las w 2015 roku, ANALIZA WYSTĘPUJĄCYCH BŁĘDÓW 0013 Górne Lasy Pszczyńskie w 2015 i 2016 roku, błędy w nich wykryte nie pozwalają na wiarygodne Poprawność jednostek rejestrowych wyciągnięcie wniosków dotyczących najczęstszych ich rodzajów. Zestawienie ilościowe jednostek rejestrowych W tabeli 2 pokazano konkretne przykłady błędów przeanalizowanych w latach 2015–2016 przedstawiono wykryte w bazie danych ewidencji gruntów miasta w tabeli 1 oraz na rysunku 1. Katowice z podziałem na obręb i rok weryfikacji. Tabela 1 zawiera zestawienie błędów w zależności Na rysunku 2 graficznie przedstawiono pro- od roku oraz obrębu przeprowadzonej weryfikacji. centowe zestawienie błędów opisanych w tabeli 2. Dla każdego obrębu podano liczbę jednostek rejestro- Na wykresie nie wykazano błędów dotyczących takich wych gruntów i liczbę jednostek rejestrowych lokali, nieprawidłowości jak: omyłki pisarskie, błędnie wpro- które przeanalizowano, sumę jednostek rejestrowych wadzone dane pomieszczeń przynależnych oraz z podziałem na poprawne oraz błędne, sumę wszyst- błędny typ lokalu. Błędy tego rodzaju pominięto kich błędów oraz liczbę błędów przypadającą na jedną w prezentacji graficznej ze względu na rzadkie wystę- błędną jednostkę rejestrową w obrębie. powanie każdego z nich w obrębach (mniej niż 5% Z danych przedstawionych w tabeli 1 można sumy błędów w danym obrębie). wnioskować, że liczba błędów na jedną jednostkę reje- Pozostałe nieprawidłowości nazwano istotnymi strową w obydwu analizowanych latach nie zmienia się błędami, ponieważ zdarzają się one często we wszyst- w istotny sposób. Zestawienie procentowe opracowane kich analizowanych obrębach i w przypadku zwróce- na podstawie tabeli 1 przedstawiono na rysunku 1. nia na nie szczególnej uwagi podczas wprowadzania

Tabela 1. Zestawienie jednostek rejestrowych w obrębach z uwzględnieniem błędów Table 1. List of register units in cadastral complexes, including errors Liczba jednostek rejestrowych Liczba gruntów i lokali łącznie Błąd na Liczba JRG Suma błędów Rok Obręb JRL Number of register units 1 błędną JR Number Sum of errors Year Cadastral complex Number (total for land and premises ones) Error on 1 of RUL (incorrect ones) of RUA suma poprawnych błędnych incorrect RU sum correct incorrect 0002 Dz. Bogucice-Zawodzie 467 1493 1960 1074 886 1505 1,7 2015 0008 Mysłowice Las 558 359 917 484 433 515 1,2 0013 Górne Lasy Pszczyńskie 98 2 100 69 31 41 1,3 0002 Dz. Bogucice-Zawodzie 117 372 489 164 325 661 2,0 2016 0008 Mysłowice Las 56 43 99 54 45 60 1,3 0013 Górne Lasy Pszczyńskie 58 17 75 50 25 38 1,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie Guzek (2017) Source: own study based on Guzek (2017)

330 *[email protected] Guzek, W., Bieda, A., Bydłosz, J. (2018). Weryfikacja ewidencji gruntów i budynków na przykładzie miasta Katowice. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 327–336.

Rys. 1. Procentowe porównanie poprawności jednostek rejestrowych gruntów i lokali łącznie dla obrębów w latach 2015 i 2016 Fig. 1. Percentage comparison of the correctness of register units (total for land and premises ones) for cadastral complexes in 2015 and 2016 Źródło: opracowanie własne na podstawie Guzek (2017) Source: own study based on Guzek (2017) dokumentów możliwe będzie ograniczenie ich wystę- 7. Brak utworzonej jednostki rejestrowej lokali. powania. W tabeli 2 oraz na rysunku 2 uwzględniono 8. Nie utworzono lokalu dla jednostki rejestrowej pozycję „inne błędy”, omówioną w dalszej części lokali. opracowania. 9. Działki w jednostce rejestrowej gruntów znaj- dują się w różnych księgach wieczystych. Błędna Błędy inne powierzchnia i użytek działki ewidencyjnej. Błędy oznaczone jako inne charakteryzują się tym, 10. Błędny status jednostki rejestrowej gruntów. że zdarzają się niezwykle rzadko, ale mają istotny 11. Budynek, przez który przebiega granica dwóch wpływ na dane ewidencyjne. Rodzaj błędu zależy obrębów, posiada wyodrębnione lokale w różnych od rodzaju jednostki rejestrowej. obrębach. 1. Podmiot wprowadzony pod różnymi numerami 12. Brak budynku. ID. 13. Błędna ścieżka dokumentu lub błędna nazwa 2. Błędnie wprowadzony podmiot ze względu nie- dokumentu. prawidłową interpretację dokumentu źródłowego. 14. Błędny rodzaj dokumentu. 3. Błędnie prowadzony podmiot ze względu 15. Księga wieczysta wymaga odłączenia z powodu na zbieżność danych personalnych. założenia nowej księgi wieczystej dla nierucho- 4. Błędnie wprowadzony rodzaj lub udział praw mości. związanych z nieruchomością. 16. Błędna księga wieczysta dla nieruchomości. 5. Sprzeczność danych podmiotowych w dokumen- 17. Brak elektronicznej księgi wieczystej. tach. 18. Księga wieczysta zaginiona. 6. W jednostce rejestrowej lokali znajduje się więcej 19. Błędnie wprowadzony rodzaj księgi wieczystej. niż jeden. 20. Błąd w archiwalnym rejestrze gruntów.

*[email protected] 331 Guzek, W., Bieda, A., Bydłosz, J. (2018). Weryfikacja ewidencji gruntów i budynków na przykładzie miasta Katowice. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 327–336.

Rys. 2. Procentowe zestawienie wykrytych istotnych błędów w obrębach ewidencyjnych Fig. 2. Percentage of major errors detected in cadastral complexes Źródło: opracowanie własne na podstawie Guzek (2017) Source: opracowanie własne na podstawie Guzek (2017)

332 *[email protected] Guzek, W., Bieda, A., Bydłosz, J. (2018). Weryfikacja ewidencji gruntów i budynków na przykładzie miasta Katowice. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 327–336.

Tabela 2. Zestawienie wszystkich wykrytych błędów w obrębach ewidencyjnych Table 2. List of all detected errors in cadastral complexes

- Razem Las 2015 Las 2016 -Zawodzie 2015 -Zawodzie 2016 0008 Mysłowice 0008 Mysłowice 0008 Mysłowice 0013 Górne Lasy0013 Górne Lasy0013 Górne Pszczyńskie 2015 Pszczyńskie 2016 Pszczyńskie 0002 Dz. Bogucice-0002 Dz. Bogucice0002 Dz. 1 2 3 4 5 6 7 8 Brak jednostki rejestrowej lokali 12 1 1 – – 1 15 Absence of premises register units Brak księgi wieczystej dla jednostki rejestrowej 12 4 1 1 – 1 19 Absence of land book for register unit Więcej niż jeden lokal w jednostce rejestrowej lokali 216 197 16 – – – 429 More than one premises in premises register unit Nie zmieniono numeru księgi wieczystej po migracji 19 – 1 7 2 4 33 Land book number not changed after migration Księga wieczysta inna niż katowicka 10 1 3 4 – – 18 Land book other than from Katowice Księga wieczysta dawna 10 4 1 7 – – 22 Old land book Omyłki pisarskie 3 – 4 – – – 7 Editorial errors Nie wprowadzono danych podmiotowych 35 14 33 14 7 2 105 Absence of data concerning parties Błędnie wprowadzono dane podmiotowe 25 2 18 2 2 – 49 Data concerning parties are incorrect Nie wprowadzono danych lokalu 550 223 7 – 4 6 790 Absence of premises data Błędnie wprowadzono dane lokalu 92 13 7 2 – – 114 Premises data are incorrect Nie wprowadzono danych pomieszczeń przynależnych do lokalu 111 38 12 – – 4 165 Absence of spaces belonging to premises Błędnie wprowadzono dane pomieszczeń przynależnych 9 8 4 – – – 21 Spaces belonging to premises data are incorrect Brak numeracji garażu – – 44 – – – 44 Absence of parking garage numbering Błędna numeracja garażu 122 6 – – – 128 Parking garage numbering is incorrect Nie wprowadzono położenia działki – – 214 9 1 – 224 Absence of land parcel location Błędnie wprowadzono położenie działki 9 4 36 – 1 1 51 Land parcel location is incorrect Błędny typ lokalu – 2 – – – 2 4 Wrong type of premises Brak powiązanych dokumentów dla danych 19 68 1 – – – 88 Absence of documents related to data

*[email protected] 333 Guzek, W., Bieda, A., Bydłosz, J. (2018). Weryfikacja ewidencji gruntów i budynków na przykładzie miasta Katowice. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 327–336.

cd. tabeli 2 – cont. Table 2 1 2 3 4 5 6 7 8 Podpięty dokument jest błędny 7 8 5 – 1 1 22 Attached document is incorrect Brak informacji o dokumencie źródłowym 54 18 17 – 7 5 101 Absence of information on source document Brak skanu dokumentu 64 26 51 14 10 8 173 Absence of document scan Błąd skanu dokumentu 44 16 16 3 – 1 80 Document scan is incorrect Inne błędy 82 8 22 7 6 – 125 Other errors Suma wszystkich błędów 1505 661 515 60 41 38 2820 Sum of all errors Źródło: opracowanie własne na podstawie Guzek (2017) Source: own study based on Guzek (2017) Szczegółowe zestawienie dotyczące błędów innych – dla podmiotów ewidencyjnych: brak wprowadzo- oraz ich wyszczególnione przykłady opisała Guzek nych danych podmiotowych, (2017). – dla dokumentów: brak skanu dokumentu lub brak powiązania pomiędzy wprowadzonymi danymi PODSUMOWANIE a dokumentem, na podstawie którego te dane wprowadzono. Weryfikacja danych ewidencyjnych pozwala Na efektywność wykrywania błędów wpływa: wykryć istotne nieprawidłowości zawarte w ewi- rodzaj jednostki rejestrowej, liczba danych, rodzaj dencji gruntów i budynków. Analizy przeprowadzone obrębu oraz posiadane doświadczenie i wiedza osoby dla wykrytych błędów na podstawie tabeli 2 oraz uprawnionej do aktualizacji bazy danych ewiden- rysunku 2 pokazują, jakie błędy są najczęściej popeł- cji gruntów i budynków. Warto jednak zwrócić niane i jakiego rodzaju danych dotyczą. Porównanie uwagę, że błąd dotyczący występowania kilku lokali ze sobą tych samych obrębów, zweryfikowanych w jednostce rejestrowej lokali niekoniecznie wynika na przestrzeni lat 2015 i 2016, pozwoliło wykazać z błędu osobowego, a jest spowodowany poprzednim większą skuteczność w wykrywaniu błędów podczas brzmieniem przepisów. Do 2013 r. §15 rozporządze- przeprowadzanej weryfikacji. nia w sprawie ewidencji gruntów i budynków (2001) Podczas wprowadzania zmian do ewidencji grun- brzmiał: „lokale stanowiące odrębne nieruchomości, tów i budynków należy zwrócić szczególną uwagę na znajdujące się w budynkach położonych w granicach wprowadzane dane. Najczęstsze rodzaje błędów to: jednego obrębu, należące do tego samego właściciela, – dla gruntów: brak wprowadzenia położenia działki tworzą jednostkę rejestrową lokali”. Według aktual- lub jej błędne wprowadzenie, nych przepisów rozporządzenia (od 2016) brzmi on – dla budynków: brak numeracji garaży lub ich błędna następująco: „każdy lokal stanowiący odrębną nie- numeracja, ruchomość należy do odrębnej jednostki rejestrowej – dla lokali: brak wprowadzonych danych lokalu lokali”. Po wykryciu tych nieścisłości powinny one z zakresu powierzchni użytkowej lokalu oraz liczby zostać bezwzględnie poprawione. izb lub ich błędne wprowadzenie, wprowadzenie Błędy najczęściej wykrywane przy weryfikacji więcej niż jednego lokalu do jednostki rejestrowej, danych dla budynków wynikają z faktu, że spraw- niewprowadzenie danych pomieszczeń przyna- dzeniu podlegała tylko numeracja garaży. W wielu leżnych, przypadkach wartość numeru budynku stanowiącego

334 *[email protected] Guzek, W., Bieda, A., Bydłosz, J. (2018). Weryfikacja ewidencji gruntów i budynków na przykładzie miasta Katowice. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 327–336.

garaż wynosiła „1” lub w ogóle nie została wprowa- problems in Poland). Oficyna Wydawnicza Politech- dzona, pomimo zawarcia tej informacji w dokumencie niki Warszawskiej, Warszawa. źródłowym. Bieda, A., Parzych, P. (2012). Wpływ zmian linii brzego- W procesie weryfikacji możliwe jest wykrycie wych na konfiguracje granic ewidencyjnych (The ef- istotnych błędów, jednak aby poprawnie je inter- fect of changes in the borders of rivers for cadastral’s boundaries configuration). Studia i Materiały Towa- pretować należy poznać ich genezę. Porównanie ze rzystwa Naukowego Nieruchomości 20(4), 67–76. sobą weryfikacji wykonanych w latach 2015 i 2016 Bieda, A., Bydłosz, J., Parzych, P. (2013). Actualization pozwoliło na pokazanie tego, że ich wyniki zależą od of data concerning surface flowing waters, based on doświadczenia oraz wiedzy osób, które je wykonują. INSPIRE Directive Requirements. Geomatics and Obydwie opisane weryfikacje wykonały te same osoby, Environmental Engineering 7(1), 25–36, http://dx. więc ich wyniki dowodzą, że zwiększanie świado- doi.org/10.7494/geom.2013.7.1.25. mości występowania rodzaju błędów, uzupełnianie Bydłosz, J., Hanus, P. (2004). Problem synchroniza- informacji na temat działania ewidencji gruntów cji danych systemu ewidencji gruntów i budynków i budynków oraz poznanie działania wykorzysty- (Ground and building cadastre data synchroniza- wanego programu komputerowego są podstawą do tion). Geodezja 10(2), 137–143. Guzek, W. (2017). Weryfikacja ewidencji gruntów wykonywania prawidłowej weryfikacji (Guzek 2017). i budynków na przykładzie miasta Katowice (Veri- Rozporządzenie w sprawie ewidencji gruntów fication of the land and buildings register on the ex- i budynków nakazuje sprawdzenie 10% dokumentów ample Katowice city). Praca dyplomowa, niepubliko- źródłowych będących podstawą wpisów do operatu wana. AGH Kraków. ewidencyjnego z danymi zawartymi w ewidencji Noga, K., Balawejder, M., Matkowska, K. (2017). Dimen- gruntów i budynków, w każdym z obrębów raz na sions of the destruction of road network providing 10 lat. Proces weryfikacji, który jest przeprowadzany access to cadastral parcels resulting from the mo- na rzecz Urzędu Miasta Katowice, zakłada jednak torway construction. Geomatics and Environmen- sprawdzanie danych w jednostkach rejestrowych tal Engineering 11(4), 65–81, dx.doi.org/10.7494/ bez uwzględnienia tego warunku. Urząd zapewnia geom.2017.11.4.65. Rozporządzenie z 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji szeroki dostęp do danych przez system teleinforma- gruntów i budynków (Regulation of 29 March 2001 tyczny, co daje bardzo dobre efekty wykrycia błędów on land and building cadastre). Dz.U. z 2001 r., nr 38, w ewidencji. Procedura jest uporządkowana, pozwala poz. 454, z późn. zm. odtworzyć historię każdej zmiany i zidentyfikować Siejka, M., Ślusarski, M., Zygmunt, M. (2014). Verification wykrywane błędy. Jest to ważne ze względu na funkcje technology for topological errors in official databas- gospodarcze i społeczne (Ustawa z 17 maja 1989… es with case study in Poland, Survey Review, 46(334), Dz.U. z 2001 r., nr 38, poz. 454, z późn. zm.), które 50–57, DOI: 10.1179/1752270613Y.0000000054. pełni ewidencja gruntów i budynków. Ustawa z 17 maja 1989 r. – Prawo geodezyjne i karto- graficzne (Act of 17 May 1989 – Geodetic and car- PIŚMIENNICTWO tographic law). Dz.U. 2017 poz. 2101, tekst jednolity. Zygmunt, M., Siejka, M., Ślusarski, M., Siejka, Z., Piech, I., Bacior, S. (2015). Database inconsisten- Akińcza, M., Bieda, A., Buśko, M., Hannibal, H., Ha- cy errors correction, on example of LPIS databases nus, P., Hycner, R., Krzyżek, R., Kwartnik-Pruc, A., in Poland, Survey Review 47(343), 256–264, DOI: Łuczyński, R., Przewięźlikowska, A. (2015). Aktu- 10.1179/1752270614Y.0000000134. alne problemy katastru w Polsce (Present cadastral

*[email protected] 335 Guzek, W., Bieda, A., Bydłosz, J. (2018). Weryfikacja ewidencji gruntów i budynków na przykładzie miasta Katowice. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 327–336.

VERIFICATION OF LAND AND BUILDING CADASTRE ON THE EXAMPLE OF THE CITY OF KATOWICE

ABSTRACT

The land and building cadastre is the register significantly affecting the activities of the state. One of the cornerstones of its functioning are the cadastral data entered by an administrative employee basing on the source documents. The aim of this article is to present the problem of data incorrect- ness and types of errors occurring. The method of verification and the obtained results are discussed. The paper focuses on the importance of the technology used, the experience gained and knowledge of regulations that are both valid and no longer in force. The analysis was made on the basis of verifi- cations carried out in 2015 and 2016, in the cadastral data base of the city of Katowice.

Key words: cadastre, errors, cadastral data, source documents, data verification

336 *[email protected] Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 17(4) 2018, 337–346. http://administratiolocorum.uwm.edu.pl plISSN 1644-0749 eISSN 2450-0771

PRACA ORYGINALNA Zaakceptowano: 2.09. 2018 ORIGINAL PAPER Accepted: 2.09. 2018

CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE PROCESY DEPOPULACYJNE NA OBSZARACH WIEJSKICH POLSKI PÓŁNOCNEJ

Marta Gwiaździńska-Goraj

Katedra Planowania i Inżynierii Przestrzennej, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie ul. Prawocheńskiego 15, 10-720 Olsztyn, Polska

ABSTRAKT

Zmiany liczby ludności są zjawiskiem normalnym spowodowanym wieloma czynnikami wynikają- cymi z przeszłości historycznej, uwarunkowań przyrodniczych, społeczno-ekonomicznych, a także z położenia geograficznego. Gdy zróżnicowanie przestrzenne rozmieszczenia ludności jest jednak zbyt duże, może doprowadzić do niekorzystnych konsekwencji w rozwoju danego obszaru. Opracowanie ma na celu wyznaczenie gmin wiejskich o charakterze depopulacyjnym na terenie Pol- ski północnej, określenie przyczyn ich powstania oraz konsekwencji w aspekcie demograficznym. Procesy zmian rozkładu przestrzennego ludności wiejskiej wprawdzie charakteryzują się pewną trwałością, jednak niekorzystna sytuacja społeczno-ekonomiczna może dodatkowo przyczynić się do pogłębienia procesów depopulacyjnych. Za obszar badawczy przyjęto gminy wiejskie województw: zachodniopomorskiego, pomorskiego, kujawsko-pomorskiego i warmińsko-mazurskiego.

Słowa kluczowe: obszary wiejskie, Polska północna, gminy wiejskie o charakterze depopulacyjnym

WSTĘP konsekwencji demograficznych im towarzyszących. Na potrzeby pracy do obszarów wiejskich Polski Obszary wiejskie charakteryzują się znacznym północnej zaliczono gminy wiejskie i gminy wiejskie zróżnicowaniem przestrzennym zarówno pod wzglę- z gmin wiejsko-miejskich województw: warmińsko- dem uwarunkowań przyrodniczych, demograficz- -mazurskiego (100), pomorskiego (98), kujawsko-po- nych, jak i społeczno-gospodarczych. Znajomość morskiego (127) i zachodniopomorskiego (103). Tak uwarunkowań demograficznych i czynników wpły- zdefiniowany obszar badawczy obejmował powierzch- wających na rozwój obszarów wiejskich jest bardzo nię 79 398 km2, co stanowi 27% powierzchni kraju istotna, ponieważ pozwala na trwały ich rozwój i zamieszkały jest przez 18% ludności wiejskiej kraju. z wykorzystaniem potencjału tych terenów. Oczywi- Do wyznaczenia gmin wiejskich o charakterze depo- ście wpływ poszczególnych czynników oraz ich zna- pulacyjnym północnej Polski wykorzystano dynamikę czenie w kształtowaniu liczby ludności uzależnione są zmian liczby ludności w latach: 1988–1996, 1996–2002, od indywidualnych predyspozycji badanego obszaru. 2002–2011. Do wyznaczenia gmin wiejskich o cha- Artykuł stanowi próbę wyznaczenia gmin wiej- rakterze depopulacyjnym przyjęto kryterium, dla skich Polski północnej o charakterze depopulacyjnym, którego w trzech analizowanych okresach nastąpił czynników, które wpłynęły na ich powstanie, oraz spadek liczby ludności. Następnie uzyskane wyniki

*[email protected]

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Gwiaździńska-Goraj, M. (2018). Czynniki kształtujące procesy depopulacyjne na obszarach wiejskich Polski północnej. Pol. J. Natur. Sc. 17(4), 337–346.

odniesiono do wybranych czynników kształtujących 12 regionów wyludniających się o łącznej powierzchni obszary o charakterze depopulacyjnym. Kolejny etap 108 186 km2, co stanowiło 34,1% powierzchni kraju. prac polegał na zbadaniu konsekwencji związanych W Polsce północnej wyznaczono dwa takie regiony: ze zmianą liczby ludności w odniesieniu do struk- warmińsko-mazurski (obejmujący prawie cały obszar tury ludności według wieku. Znajomość tempa oraz obecnego województwa warmińsko-mazurskiego charakteru tych przemian jest istotna do uchwycenia i niewielką liczbę gmin województwa pomorskiego głównych trendów i przekształceń zachodzących na położoną w jego zachodniej części) oraz zachod- obszarach wiejskich Polski północnej w zakresie niopomorski (obejmujący głównie województwo demograficznym. zachodniopomorskie i głównie południowo-wschod- nią część pomorskiego). Żadna z gmin województwa ZMIANY LICZBY LUDNOŚCI A GMINY kujawsko-pomorskiego w tym okresie nie spełniła O CHARAKTERZE DEPOPULACYJNYM przyjętego przez P. Eberhardta kryterium dla gmin NA OBSZARACH WIEJSKICH POLSKI wyludniających się. PÓŁNOCNEJ W Atlasie demograficznym i społeczno-zawo- dowym polskiej wsi (1995) przedstawiono analizę Zmiany liczby ludności są spowodowane wieloma zmian rozkładu przestrzennego ludności obszarów czynnikami wynikającymi z przeszłości historycznej, wiejskich w skali kraju w latach 1960–1988. Anali- uwarunkowań przyrodniczych oraz społeczno-eko- zując dane i rozkład przestrzenny gmin wiejskich, nomicznych. Badaniami nad zmianą liczby ludności w których nastąpił spadek liczby ludności w ramach w Polsce w latach 1946–1978, a w szczególności proce- wymienionych badań w Polsce północnej, a więc sem wyludniania się, zajmował się P. Eberhardt (1989). w środkowej cześci województwa zachodniopomor- W swoich badaniach jako jednostkę przyjął miasta skiego i w województwie warmińsko-mazurskim), i gminy zgodnie z podziałem administracyjnym można zauważyć zbieżność z badaniami P. Eberhardta obwiązującym w 1978 r. W ramach przeprowadzonej (1988) nad wyznaczeniem gmin depopulacyjnych na delimitacji wspomniany autor wydzielił w Polsce tym obszarze (por. rys. 1). Według A. Rosnera (2012)

Rys. 1. Regiony wyludniające się w Polsce północnej: A – region zachodniopomorski; B – region warmińsko-mazurski Fig. 1. Regions depopulated in Northern Poland: A – West Pomeranian region; B – Warmian-Mazurian region Źródło: opracowanie własne na podstawie Eberhardta (1989) Source: own study based on Eberhardt (1989)

338 *[email protected] Gwiaździńska-Goraj, M. (2018). Czynniki kształtujące procesy depopulacyjne na obszarach wiejskich Polski północnej. Pol. J. Natur. Sc. 17(4), 337–346.

oznacza to, że procesy zmian rozkładu przestrzennego Tabela 1. Dynamika zmian liczby ludności na obszarze Polski ludności wiejskiej charakteryzują się trwałością, a ich północnej Table 1. Dynamics of population change in Northern Poland konsekwencje pogłębiają się poprzez kumulowanie efektów kolejnych okresów. Dynamika Dynamika Dynamika zmian zmian zmian W prezentowanym artykule w celu wyznaczenia Change Change Change terenów o charakterze depopulacyjnym na obszarach dynamics dynamics dynamics Klasy 1988–1996 1996–2002 2002–2011 wiejskich Polski północnej dla lat 1988–2011 jako Classes kryterium przyjęto dynamikę zmian liczby ludno- rozkład gmin w poszczególnych klasach ści dla trzech okresów: 1988–1996, 1996–2002 oraz [%] distribution of municipalities in particular 2002–2011. Do przedstawienia zachodzącej dynamiki classes [%] zmian liczby ludności wartość z roku początkowego I – (< 94) 5,6 13,3 1,9 przyrównano do 100 pkt i na jej podstawie wyliczono II – (95–99) 28,0 34,3 21,5 jako relatywną (w stosunku do 100 pkt) wartość dla III – (100 – 104) 44,4 38,1 44,2 roku końcowego. W ten sposób gdy wartość uzyskana w wyniku przeliczenia była niższa niż 100 pkt, ozna- IV – (105–109) 14,7 9,6 15,7 czało to, iż nastąpiło zmniejszenie liczby ludności V – (110–119) 6,5 2,6 9,1 w roku końcowym w stosunku do roku początkowego. VI – (120 <) 0,7 2,1 7,7 Jeżeli zaś wartość była równa 100 pkt, oznaczało to, Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Głównego iż nie nastąpiła żadna zmiana, a gdy wartość wyno- Urzędu Statystycznego (2018) Source: own study based on Statistics Poland (2018) siła powyżej 100 pkt, nastąpił wzrost liczby ludności. Na podstawie uzyskanych wyników gmina wiejska klasa II (95–99 p.p.), klasa III (100–104 p.p.), klasa IV mogła być zakwalifikowana do jednej z sześciu klas (105–109 p.p.), klasa V (110–119 p.p.), klasa VI (120 (por tab. 1), przy czym dla każdego analizowanego i więcej p.p.). okresu przyjęto takie same przedziały dla dynamiki Do wyznaczenia gmin wiejskich o charakterze zmian liczby ludności, gdzie klasa I (do 94 p.p.), depopulacyjnym przyjęto kryterium, dla którego

Rys. 2. Gminy wiejskie o charakterze depopulacyjnym na obszarze Polski północnej Fig. 2. Rural communities of depopulation character in northern Poland Źródło: opracowanie własne Source: own study

*[email protected] 339 Gwiaździńska-Goraj, M. (2018). Czynniki kształtujące procesy depopulacyjne na obszarach wiejskich Polski północnej. Pol. J. Natur. Sc. 17(4), 337–346.

w trzech analizowanych okresach nastąpił spadek – zaboru pruskiego i Polski w okresie międzywojen- liczby ludności. Na terenie północnej części Polski 46 nym, gmin wiejskich spełniło przyjęte kryterium (por. rys. 2). – zaboru pruskiego (Królestwo Pruskie) i Niemiec Najwięcej gmin o charakterze depopulacyjnym poło- w okresie międzywojennym (łącznie z Wolnym żonych było w województwie warmińsko-mazurskim Miastem Gdańsk). (20), kujawsko-pomorskim (19) i zachodnio-pomor- W celu przeanalizowania wpływu czynnika skim (5), a najmniej w pomorskim (2). historycznego na proces depopulacyjny obliczono, W ramach grupy gmin wiejskich o charakterze jaki udział stanowiły gminy o charakterze depo- depopulacyjnym można było wyróżnić gminy wiej- pulacyjnym położone na terenie trzech wcześniej skie, w których proces depopulacyjny był bardziej wymienionych jednostek. Stwierdzono, że największy zaawansowany. Były to gminy, w których w dwóch udział procentowy wśród gmin wiejskich o charak- na trzy analizowane okresy nastąpił spadek liczby terze depopulacyjnym, bo aż 63%, stanowiły gminy ludności większy niż o 5% (typ 1). Z kolei pozostałe położone w granicach zaboru pruskiego (Królestwo gminy wiejskie ze spadkiem ludności, ale mniejszym Pruskie) i Niemiec w okresie międzywojennym, niż 5%, określono jako gminy „zagrożone” procesem 19,6% gminy położone w granicach zaboru rosyjskiego depopulacji (typ 2). Jednocześnie należy pamiętać, i Polski w okresie międzywojennym, a 17,4% gminy iż kryterium to przyjęto w odniesieniu do obszarów należące do zaboru pruskiego i Polski w okresie wiejskich Polski północnej, a obszar ten określa się międzywojennym. Hryniewicz (2003) uważał że, w porównaniu z pozostałymi obszarami Polski jako odnosząc to do epoki zaborów, Rosja była postrze- obszar młody pod względem demograficznym (Jelo- gana jako kraj, który charakteryzował się niższym nek 1960, Turski 1961). poziomem rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego niż Prusy. Mimo że w XIX w. Prusy stały się peryfe- CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE OBSZARY riami gospodarczymi Niemiec, a tym samym coraz O CHARAKTERZE DEPOPULACYJNYM mniej atrakcyjnym miejscem zamieszkania, czego wskaźnikiem była duża emigracja ludności. Podjęto W celu zbadania czynników kształtujących gminy próby wspierania niemieckiego osadnictwa, które wiejskie o charakterze depopulacyjnym przeprowa- finansowano z zasobów ogólnoniemieckich, jednak dzono ich charakterystykę w odniesieniu do uwarun- dla ludzi ucieczka ze wschodu była bardziej atrakcyjna kowań historycznych, demograficznych, struktury niż pomoc państwa. W latach 1870–1914 wschodnie funkcjonalnej oraz rozwoju przedsiębiorczości. tereny Niemiec opuściło bowiem 4 mln z 14 mln osób Na obecny charakter obszarów wiejskich pół- tam zamieszkałych (Szeremietiew 2000, Hryniewicz nocnej Polski miała wpływ przeszłość historyczna 2003). Odpływ Niemców na zachód pogłębił się wraz (Bański 1998, Rudnicki, 2001, Rosner 2012, Stanny ze zmianą granic po I wojnie światowej, co wynikało 2013, Gwiaździńska-Goraj i in. 2015). Przed II wojną z powstania państwa polskiego. Wpływ czynnika światową w Polsce północnej na podstawie granic historycznego związanego ze zmianą granic na liczbę politycznych można wyróżnić za Rudnickim (2001) ludności Polski północnej uwidocznił się ponownie trzy jednostki przestrzenne różniące się charakterem po roku 1939. Po raz pierwszy w swojej historii obszar społeczno-gospodarczym wynikającym ze struktur: Polski północnej wszedł bowiem w granice jednego agrarnej, osadniczej, demograficznej, wykształcenia organizmu państwowego (Rudnicki 2001). Odmienny oraz wyposażenia w elementy infrastruktury tech- charakter społeczno-gospodarczy oraz przynależność nicznej (Rudnicki 2001, Rosner 2012, Stanny 2013), do różnych państw w przeszłości obszaru Polski pół- przynależne do: nocnej przyczyniły się do dużego dopływu ludności – zaboru rosyjskiego i Polski w okresie międzywo- z obecnego województwa warmińsko-mazurskiego jennym, i zachodniopomorskiego. Po II wojnie światowej

340 *[email protected] Gwiaździńska-Goraj, M. (2018). Czynniki kształtujące procesy depopulacyjne na obszarach wiejskich Polski północnej. Pol. J. Natur. Sc. 17(4), 337–346.

w wyniku masowej emigracji ludności niemieckiej wiejskich regionu przeważały gminy o funkcjach bio- w latach 1945–1948 liczba mieszkańców tych terenów produkcyjnych (Gwiaździńska-Goraj i in. 2015). Funk- zmniejszyła się prawie o połowę w porównaniu ze cja rolnicza dominowała w 160 gminach wiejskich stanem liczebnym ludności z 1939 r. (Beba i Pija- regionu, z czego największy jej udział odnotowano nowska 1998, Eberhardt 1998). Zmiana granic spo- w województwie kujawsko-pomorskim (46% gmin) wodowała masową emigracje ludności niemieckiej oraz w warmińsko-mazurskim (44% gmin). Bardzo najpierw w latach 1945–1948, a następnie w latach ważną grupę w ogólnej strukturze funkcjonalnej 70. XX w. Stan ten spowodował, iż ogromne połacie stanowiły również gminy wiejskie o równorzędnym ziem znalazły się „bez gospodarza”, a do ich zago- udziale różnych funkcji (średni udział funkcji: rol- spodarowania powołano Państwowe Gospodarstwa niczych, leśnictwa, turystyczno-wypoczynkowych, Rolne (PGR) (Gwiaździńska-Goraj 2004). Po roku przemysłowych oraz rezydencjalnych), a ich udział 1989 w wyniku przemian społeczno-gospodarczych procentowy w ogólnej liczbie gmin wiejskich Polski nastąpiły zmiany w strukturze własności ziemi. północnej wynosił 39% i przeważały w województwie W 1991 r. powołano Agencję Własności Rolnej Skarbu zachodniopomorskim i pomorskim. Funkcje pozarol- Państwa, która przejęła stopniowo rolnictwo pań- nicze, takie jak przemysłowe, mieszkalne i usługowe, stwowe w zarząd, a następnie miała rozdysponować cechowały 14% gmin wiejskich Polski północnej i przeprowadzić restrukturyzację ziem i majątku i koncentrowały się wokół stolic województw. Grupa państwowych gospodarstw oraz Państwowego Fun- funkcjonalna o przewadze funkcji turystyczno-wy- duszu Ziemi (Rudnicki 2001, Gwiaździńska-Goraj poczynkowych występowała natomiast tylko w 4% 2004). Szczególnie niekorzystna sytuacja powstała na gmin wiejskich Polski północnej (Gwiaździńska-Goraj obszarach tych województw, w których duży udział i in. 2015). stanowiły grunty rolne sektora państwowego, jak Na strukturę funkcjonalno-przestrzenną obsza- w przypadku województwa warmińsko-mazurskiego rów wiejskich wpływają zarówno uwarunkowania i zachodniopomorskiego. Likwidacja PGR-ów przy- zewnętrze, jak i wewnętrzne. Jednak ich wpływ na czyniła się do odpływu ludności w poszukiwaniu kształtowanie struktury funkcjonalnej uzależniony pracy oraz bezrobocia strukturalnego, co nie było bez jest od indywidualnych predyspozycji do rozwoju ana- znaczenia dla rozwoju demograficznego obszarów lizowanego obszaru. W przypadku rozwoju funkcji wiejskich Polski północnej. Dlatego również jako rolniczej w województwie warmińsko-mazurskim rezultat historycznych uwarunkowań wpływają- i zachodniopomorskim nie bez znaczenia był fakt, cych na przemiany demograficzne, a tym samym iż na tych obszarach duży udział stanowiły w prze- kształtowanie obszarów o charakterze depopula- szłości grunty państwowe. Z analizy struktury funk- cyjnym, uwzględniono znaczenie udziału gruntów cjonalnej gmin wiejskich o charakterze depopulacyj- państwowych gospodarstw rolnych w powierzchni nym wynika, że dominowała tam funkcja rolnicza ogółem gmin wiejskich. Na terenach o charakterze (por. tab. 2). W tym przypadku istotny jest fakt, depopulacyjnym średni udział wymienionego wskaź- iż w gminach wiejskich o charakterze depopulacyj- nika wynosił 26,6%, przy średniej dla obszarów wiej- nym, w których dominowała funkcja rolnicza, jedno- skich w województwie zachodniopomorskim 33,3%, cześnie udział procentowy gruntów popegeerowskich a w warmińsko-mazurskim – 31,0%. wynosił ponad 26,6%. Z kolei w strukturze funk- Jako kolejny ważny czynnik, który mógł mieć cjonalnej gmin wiejskich depopulacyjnych funkcje wpływ na kształtowanie się obszarów o charakterze turystyczno-wypoczynkowe czy przewaga funkcji depopulacyjnym przyjęto strukturę funkcjonalno- pozarolniczych – przemysłowych, mieszkalnych czy -przestrzenną. Analizując przestrzennie strukturę usługowych, których rozwój wiąże się z rozwojem funkcjonalną obszarów wiejskich północnej części przedsiębiorczości, stanowiły mniej niż 5,0%. Polski z 2012 r., można stwierdzić, iż wśród gmin

*[email protected] 341 Gwiaździńska-Goraj, M. (2018). Czynniki kształtujące procesy depopulacyjne na obszarach wiejskich Polski północnej. Pol. J. Natur. Sc. 17(4), 337–346.

Tabela 2. Struktura funkcjonalno-przestrzenna obszarów wiejskich Polski północnej a gminy o charakterze depopulacyjnym Table 2. Functional-spatial structure of rural areas of Northern Poland and depopulation communities Polska północna – Gminy o charakterze obszary wiejskie depopulacyjnym Grupy funkcjonalne Northern Poland – Depopulated Functional groups nrural areas communities Udział [%] Share [%] O przewadze funkcji rolniczych 37,0 57,7 Predominantly agricultural functions O równorzędnym udziale różnych funkcji 39,0 29,8 With an equal share of different functions O przewadze leśnictwa 6,0 7,7 With a predominance of forestry functions O przewadze funkcji turystyczno-wypoczynkowych 4,0 1,9 With a predominance of tourist and recreational functions O przewadze funkcji pozarolniczych – przemysłowych, mieszkalnych, usługowych 14,0 2,9 With a predominance of non-agricultural functions: industrial, residential and services Źródło: opracowanie własne na podstawie Gwiaździńskiej-Goraj i in. (2015) Source: own study based on Gwiaździńska-Goraj et al. (2015)

Na kształtowanie się obszarów o charakterze – podmiotów nowo zarejestrowanych na 10 tys. lud- depopulacyjnym ma wpływ również poziom roz- ności w wieku produkcyjnym (por. tab. 3). woju przedsiębiorczości odnoszący się zarazem Na podstawie danych można stwierdzić, iż gminy do gospodarki, jak i społeczności obszarów wiejskich. wiejskie o charakterze depopulacyjnym uzyskały niż- W tym celu dla roku 2011 obliczono wartości średnie sze wartości niż średnio na analizowanym obszarze. dla następujących wskaźników normalizacji: Wskaźniki te wykazują, iż na obszarach o charakterze – podmiotów na 1000 mieszkańców w wieku pro- depopulacyjnym mniejsza jest liczba podmiotów dukcyjnym, gospodarczych o niskiej aktywności przedsiębiorczej – osób fizycznych prowadzących działalność gospo- mieszkańców. Według Bańskiego (1999) na obsza- darczą na 100 osób w wieku produkcyjnym, rach problemowych często następuje skumulowanie

Tabela 3. Wskaźniki określające rozwój przedsiębiorczości obszarów wiejskich Polski północnej a gminy o charakterze depopulacyjnym w 2011 r. Table 3. Indicators determining the development of entrepreneurship of Northern Poland and depopulation communities Gminy wiejskie Polska północna – o charakterze Wyszczególnienie obszary wiejskie depopulacyjnym Specification Northern Poland – Depopulated rural areas communities Podmioty na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym 101,9 81,8 Entities for 1000 inhabitants of working age Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym 8,2 6,4 Natural persons running a business activity for 100 people of working age Podmioty nowo zarejestrowane na 10 tys. ludności w wieku produkcyjnym 113,3 90,1 Newly registered entities for 10,000 working-age population Źródło: opracowanie własne Source: own study

342 *[email protected] Gwiaździńska-Goraj, M. (2018). Czynniki kształtujące procesy depopulacyjne na obszarach wiejskich Polski północnej. Pol. J. Natur. Sc. 17(4), 337–346.

negatywnych zjawisk i procesów, co utrudnia ich wynosiła 0,2‰, a dla gmin wiejskich o charakterze właściwy rozwój, a jednym z nich może być słaby depopulacyjnym aż -5,5‰. Oznacza to, że w gminach rozwój przedsiębiorczości. wiejskich o charakterze depopulacyjnym odnoto- Bezpośredni wpływ na liczbę ludności, a tym wano niekorzystne wartości zarówno dla przyro- samym na kształtowanie się obszarów o charakterze stu naturalnego, jak i salda migracji w porównaniu depopulacyjnym, mają niewątpliwie ruch naturalny z obszarami wiejskimi Polski północnej (por. tab. 4). i ruch migracyjny. Na skutek migracji dokonują się Z kolei na charakter depopulacyjny gmin wiejskich zmiany przede wszystkim w przestrzennym rozmiesz- w tym przypadku ma wpływ przede wszystkim proces czeniu ludności, a także strukturze ludności. Przy migracji o charakterze selektywnym (Kaczmarczyk czym siła oddziaływania ruchów migracyjnych na 2008). Stan ten w konsekwencji może prowadzić potencjał demograficzny zależy od wieku migrantów w przyszłości do zaawansowania procesów depopu- (Gwiaździńska-Goraj i Goraj 2016). Jednocześnie lacyjnych, co potwierdzają uzyskane wyniki. migracje są przejawem dostosowania się przestrzennego rozmieszczenia ludności do stale zmieniających KONSEKWENCJE ZMIAN LICZBY się warunków społeczno-ekonomicznych (Zdrojew- LUDNOŚCI W STRUKTURZE WEDŁUG ski 1995). Na obszarach Polski północnej wartość WIEKU NA OBSZARACH O CHARAKTERZE przyrostu naturalnego na 1000 ludności w 2011 r. DEPOPULACYJNYM wynosiła 1,7‰ przy dużo niższej średniej (0,4‰) dla gmin wiejskich o charakterze depopulacyjnym Bezpośrednią konsekwencją wynikającą ze zmiany (por. tab. 4), co wskazuje na niekorzystną relację w zaludnieniu obszarów wiejskich, spowodowaną między liczbą urodzeń a liczbą zgonów. nadmiernym odpływem ludności i zmniejszaniem się przyrostu naturalnego, są negatywne przemiany Tabela 4. Przyrost naturalny i saldo migracji na 1000 ludności struktury wieku mieszkańców (Gwiaździńska- obszarów wiejskich Polski północnej w 2011 r. a gminy o charakterze depopulacyjnym -Goraj 2004). Do analizy struktury ludności według Table 4. Natural increase per 1000 population of rural areas of wieku stosuje się najczęściej kryterium biologiczne Northern Poland and depopulation communities lub ekonomiczne. Klasyfikacja według biologicznych Gminy wiejskie o charakterze Polska północna – grup wieku obejmuje: dzieci (0–14 lat), dorosłych depopulacyjnym Lata obszary wiejskie (15–64 lat) i starszych (65 lat i więcej). Według kla- Depopulated communities Years Northern Poland – syfikacji ekonomicznej wydziela się ludność w wieku Ogółem rural areas Total przedprodukcyjnym (0–17 lat), ludność w wieku pro- Przyrost naturalny na 1000 ludności dukcyjnym (kobiety 18–59 lat, mężczyźni 18–64 lata) Natural increase per 1000 population oraz ludność w wieku poprodukcyjnym (kobiety 60 lat 2011 1,7 0,4 i więcej, mężczyźni 65 lat i więcej) (Kurek 2008, Goraj Saldo migracji wewnętrznych na 1000 ludności i Gwiaździńska-Goraj 2017). W celu ukazania stopnia Internal migration balance per 1000 population zaawansowania procesu starości demograficznej dla 2011 0,2 –5,5 gmin wiejskich o charakterze depopulacyjnym Polski Źródło: opracowanie własne północnej pomiędzy 2011 a 2017 r. wykorzystano Source: own study następujące mierniki (Kurek 2008, Rydz 2012, Szy- mańska i Biegańska 2014, Grzelak-Kostulska 2016, Jednocześnie należy zaznaczyć, iż średnia wartość Goraj i Gwiaździńska-Goraj 2017): przyrostu naturalnego na 1000 ludności dla obszarów – współczynnik starości (udział procentowy ludności wiejskich Polski północnej jest korzystniejsza niż śred- w wieku 65 i więcej lat do ogólnej liczby ludności), nia wartość w kraju (0,84‰), co wynika z młodości – indeks starości demograficznej (relacja ludno- demograficznej tego obszaru. Na obszarach Polski ści w wieku 65 i więcej lat do ludności w wieku północnej wartość salda migracji na 1000 ludności do 14 lat pomnożone przez stałą 100).

*[email protected] 343 Gwiaździńska-Goraj, M. (2018). Czynniki kształtujące procesy depopulacyjne na obszarach wiejskich Polski północnej. Pol. J. Natur. Sc. 17(4), 337–346.

Na podstawie uzyskanych wyników można stwier- PODSUMOWANIE I WNIOSKI dzić, iż na terenie Polski północnej pomiędzy 2011 a 2017 r. nastąpiło zaawansowanie procesu starzenia Na podstawie dynamiki zmian liczby ludności na się społeczeństwa (por. tab. 5). Dla obu analizowanych obszarach wiejskich Polski północnej wyznaczono lat wartość współczynnika starości była wyższa dla gminy wiejskie o charakterze depopulacyjnym, które gmin o charakterze depopulacyjnym niż średnio dla stanowią 11% w ogólnej liczbie gmin wiejskich ana- obszarów wiejskich w Polsce północnej. Zjawisko to lizowanego terenu. Według przyjętego kryterium spowodowane było przede wszystkim ujemnym saldem najwięcej gmin o charakterze depopulacyjnym poło- migracji, a migranci, którzy decydują się na wyjazd za żonych jest w województwie warmińsko-mazurskim granicę po 1 maja 2004 r., to osoby relatywnie młodsze (20), natomiast proces depopulacyjny najbardziej i lepiej wykształcone niż migranci poprzednich dekad zaawansowany był w gminach położonych w woje- (Kaczmarczyk 2008, s. 45) wództwie zachodniopomorskim. Wśród czynników wpływających na charakter depopulacyjny gmin Tabela 5. Stopień zaawansowania procesu starości demogra- wiejskich największą rolę odrywają uwarunkowania ficznej obszarów wiejskich Polski północnej a gminy demograficzne. To przede wszystkim saldo migracji o charakterze depopulacyjnym Table 5. The degree of advancement of the demographic ag- oraz ruch naturalny mają bezpośredni wpływ na liczbę ing process of rural areas of Northern Poland and de- ludności. Jednak nie bez znaczenia na kształtowanie population communities obszarów o charakterze depopulacyjnym pozostaje Polska północna – również przeszłość historyczna. W Polsce północnej Gminy wiejskie o charakterze Lata obszary wiejskie depopulacyjnym 63% gmin wiejskich o charakterze depopulacyjnym Years Northern Poland – Depopulated communities położonych było na terenie, które na podstawie gra- rural areas nic politycznych znajdowały się na obszarze zaboru Współczynnik starości Old age-rate pruskiego (Królestwo Pruskie) i Niemiec w okresie międzywojennym. Zmiana granic po II wojnie świa- 2011 10,5 12,3 towej spowodowała masowy odpływ ludności z tych 2012 10,7 12,5 terenów. Jako rezultat przeszłości historycznej, która 2013 11,1 12,9 wpływa na kształtowanie obszarów o charakterze 2014 11,4 13,3 depopulacyjnym, przyjęto również udział gruntów 2015 11,8 13,7 państwowych w powierzchni ogólnej, który w gmi- 2016 12,2 14,2 nach o charakterze depopulacyjnym wynosił ponad 2017 12,6 14,6 26,6%. Pod względem struktury funkcjonalnej gminy Indeks starości demograficznej wiejskie o charakterze depopulacyjnym to gminy Demographic age index rolnicze jednocześnie o niekorzystnym poziomie 2011 57,1 73,4 rozwoju przedsiębiorczości. Rozkład przestrzenny 2012 59,2 76,1 gmin wiejskich o charakterze depopulacyjnym poło- 2013 61,7 79,4 żonych w województwie warmińsko-mazurskim 2014 64,6 82,9 i zachodniopomorskim nawiązuje do obszarów wylud- 2015 67,7 86,8 niających się, wyznaczonych przez Eberhardta (1988). 2016 70,6 90,6 Oznacza to, iż procesy depopulacyjne charakteryzują 2017 73,1 94,0 się pewną trwałością, która wraz z upływem czasu Źródło: opracowanie własne ulega ugruntowaniu. Jednocześnie analizując ich Source: own study rozkład przestrzenny, stwierdzono, że dotyczą one gmin wiejskich położonych peryferyjne w stosunku

344 *[email protected] Gwiaździńska-Goraj, M. (2018). Czynniki kształtujące procesy depopulacyjne na obszarach wiejskich Polski północnej. Pol. J. Natur. Sc. 17(4), 337–346.

do stolic województw, gdzie według koncepcji rdze- Gwiaździńska-Goraj, M. (2004). Przemiany społecz- nia i peryferii Friedmanna (1964) peryferia stanowią no-gospodarcze obszarów wiejskich województwa obszary stagnacji lub powolnego rozwoju, który zależy warmińsko-mazurskiego (Socio-economic changes od rdzeni. Konsekwencji wynikających ze zmniejsze- of rural areas of the Warmian-Masurian Voivode- nia zaludnienia obszarów wiejskich jest bardzo wiele, ship), Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn. jednak najbardziej widoczne są negatywne przemiany Gwiaździńska-Goraj, M., Goraj, S., Jezierska-Thole, A. struktury wieku mieszkańców. Na podstawie badań (2015). Zmiany struktury funkcjonalnej gmin wiej- obserwuje się bowiem prawidłowość, iż proces depo- skich w północnej części Polski (analiza porównaw- pulacji wpływa na stopień zaawansowania starzenia cza lat 1988 i 2012) (Changes in the functional struc- się społeczeństwa. Oznacza to, że obszary depopu- ture of rural municipalities in the northern part of lacyjne wymagają wsparcia i dostosowania polityki the Polish in the years 1988 and 2012). Studia Obsza- społecznej do zachodzących procesów. Dlatego tak rów Wiejskich 37, 157–168. ważna jest znajomość procesów demograficznych na Hryniewicz, J. (2003). Polityczne i gospodarcze następ- obszarach wiejskich. stwa zaboru pruskiego (Economic and political consequences of Prussian partition of Poland). Studia PIŚMIENNICTWO Regionalne i Lokalne 3(13), 61–78. Jelonek, A. (1960). Naturalny ruch ludności na Ziemiach Zachodnich, w: Problemy rozwoju gospodarczego Atlas demograficzny i społeczno-zawodowy polskiej i demograficznego Ziem Zachodnich w latach 1945– wsi (Demographic and socio-professional atlas 1958 (Natural population movement in the Western of the polish village). (1995). Red. nauk I., Frenkl, Lands, in: Problems of economic and demographic A., Rosner, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Pol- development of the Western Territories in 1945– skiej Akademii Nauk, Polskie Towarzystwo Demo- 1958). Red. B., Gruchman, J., Ziółkowski. Studia nad graficzne, Warszawa. zagadnieniami gospodarczymi i społecznymi Ziem Bański, J. (1999). Obszary problemowe w rolnictwie pol- Zachodnich, Instytut Zachodni, Poznań, ss. 133–141. skim (Problem areas ine Polish agriculture). PAN Kaczmarczyk. P. (2008). Współczesne migracje zagra- IGiPZ, Prace Geograficzne nr 172, Warszawa. niczne Polaków. Aspekty regionalne i lokalne (Con- Eberhardt, P. (1989). Regiony wyludniające się w Polsce temporary foreign migrations of Poles. Regional and (Depopulating regions in Poland). IGiPZ PAN, Za- local aspects). OBM WNE UW, Warszawa. kład Narodowy im. Ossolińskich – Wydaw. PAN, Kurek, S. (2008). Typologia starzenia się ludności Pol- Wrocław. ski w ujęciu przestrzennym (The typology of popu- Friedmann, J., Alonso, W. (1964). Introduction, in: Re- lation ageing in Poland from a spatial perspective). gional development and planning. Eds. J., Friedman, Wydawnictwa Instytutu Geografii Uniwersytetu Pe- W., Alonso. Cambrige, MIT Press. dagogicznego w Krakowie, Kraków. Główny Urząd Statystyczny (Statistics Poland), www. Rosner, A. (2012). Zmiany rozkładu przestrzennego stat.gov.pl, dostęp: 7.04.2018. zaludnienia obszarów wiejskich. Wiejskie obszary Grzelak-Kostulska, E. (2016). Seniorzy w Polsce w świe- zmniejszające zaludnienie i koncentrujące ludność tle procesów modernizacyjnych (Seniors in Poland wiejską (Variations in spatial distribution of popu- in light of modernisation processes). Wyd. Naukowe lation in rural areas. Rural areas experiencing de- Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. population and concentration of rural population), Gwiaździńska-Goraj, M. Goraj, S. (2017). The aging of Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa. the population in the north part of Poland. Confer- Stanny, M. (2013). Przestrzenne zróżnicowanie rozwoju th ence Proceedings The 10 International Days of Sta- obszarów wiejskich w Polsce (Spatial diversification tistics and Economics, pp. 439–448. of rural area development in Poland), Instytut Roz- Gwiaździńska-Goraj, M., Goraj, S. (2016). Ruch migra- woju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa. cyjny na obszarach wiejskich Polski północnej (Mi- Rudnicki, R. (2001). Zmiany układu przestrzennego gration flows in rural areas of northern Poland). struktury agrarnej Polski Północnej w latach 1988– Studia Obszarów Wiejskich 41, 185–198. 1998 (uwarunkowania – dynamika – kierunki)

*[email protected] 345 Gwiaździńska-Goraj, M. (2018). Czynniki kształtujące procesy depopulacyjne na obszarach wiejskich Polski północnej. Pol. J. Natur. Sc. 17(4), 337–346.

(Changes in the spatial layout of an agrarian struc- nia at the turn of the century – social, economic and ture in Northern Poland in the years 1988–1998 (con- spatial approach). Red. P., Szmielińska-Pietraszek, ditions – dynamics – directions), Wydawnictwo Uni- W., Szymańska, t. V, Słupsk–Warszawa, ss. 39–64. wersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń. Szymańska, D., Biegańska, J. (2014). Charakterystyka Rydz, E. (2012). Proces starzenia się ludności w wojewódz- obszarów wiejskich w Polsce w kontekście starzenia twie pomorskim i jego społeczno-ekonomiczne kon- (Characteristics of rural areas in Poland in the con- sekwencje, w: Przemiany demograficzne Pomorza na text of population ageing). Studia Obszarów Wiej- przełomie wieków – ujęcie społeczne, ekonomiczne, skich 35, 89–108. przestrzenne (The aging process of the population in Zdrojewski, E. (1995). Podstawy demografii (Basics the Pomeranian Voivodeship and its socio-economic of demography). Wyższa Szkoła Inżynierska, Kosza- consequences, in: Demographic changes of Pomera- lin.

FACTORS INFLUENCING DEPOPULATION PROCESSES IN RURAL AREAS OF NORTHERN POLAND

ABSTRACT

Changes in the population are a normal phenomenon caused by many factors resulting from the historical past, natural and socio-economic conditions as well as from the geographical location. However, when the spatial diversity of the population distribution is too large, it can lead to unfavorable consequences in the development of a given area. The study aims to designate rural depopulation communities in northern Poland and to determine the reasons for their creation and consequences in the demographic aspect. The processes of changes in the spatial distribution of the rural population are characterized by a certain durability, however, the unfavorable socio-economic situation may additionally contribute to the deepening of depopulation processes. The rural areas of the Zachodniopomorskie, Pomorskie, Kujawsko-Pomorskie and Warmian-Masurian Voivodships were accepted as a research area.

Key words: rural areas, northern Poland, rural communes depopulated

346 *[email protected] Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 17(4) 2018, 347–362. http://administratiolocorum.uwm.edu.pl plISSN 1644-0749 eISSN 2450-0771

PRACA ORYGINALNA Zaakceptowano: 22.05.2018 ORIGINAL PAPER Accepted: 22.05.2018

PUBLICZNOPRAWNE FORMY PRZECIWDZIAŁANIA ZJAWISKU TZW. UCIĄŻLIWOŚCI ODOROWEJ WYNIKAJĄCEJ Z DZIAŁALNOŚCI ROLNICZEJ OPARTEJ NA PRODUKCJI TRZODY CHLEWNEJ W FERMACH WIELKOTOWAROWYCH

Michał Hejbudzki*

Katedra Prawa Cywilnego II i Gospodarczego, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie ul. Warszawska 98, 10-702 Olsztyn, Polska

ABSTRAKT

Ujemnym skutkiem zachodzących w rolnictwie procesów komercjalizacji i intensyfikacji produkcji rolnej jest stopniowa degradacja środowiska oraz konflikty społeczne. Szczególnie destrukcyjny wpływ w tym zakresie odnotowywany jest w związku z działalnością tzw. agrokoncernów przybierają- cych postać ferm, w których dochodzi do koncentracji dużej liczby zwierząt. W opracowaniu opisano jeden z prawnych aspektów dotyczących funkcjonowania ferm postrzeganych jako czynnik odorogenny dla powietrza. Rozważania ograniczono do ferm trzody chlewnej, co wynika z faktu, że rynek wieprzowiny należy do istotnych w Polsce branżowych rynków rolnych. Celem artykułu stała się analiza obowiązujących de lege lata w polskim systemie normatywnym instrumentów publicznoprawnych służących do przeciwdziałania zjawisku tzw. uciążliwości odorowej wynikającej z działalności rolniczej opartej na produkcji zwierząt w fermach wielkotowarowych. Przeprowadzone rozważania doprowadziły do wniosku, że polskie regulacje, podobnie jak przepisy UE, nie wprowadziły odpowiedniej normy dotyczącej ochrony powietrza przed zapachami, lecz tylko przed określonymi substancjami w powietrzu. Obecnie istnieją tylko przepisy, które wywierają wpływ na zmniejszenie uciążliwości zapachowych, ale czynią to niejako przy okazji i w niepełnym zakresie. Brak przepisów odnoszących się do zapachów sprawia, że nie mogą być one badane w procesie uzyskiwania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację fermy trzody chlewnej. Okoliczność wytwarzania przez takie fermy nieprzyjemnych zapachów nie może sama w sobie sta- nowić o formalnych rozstrzygnięciach administracyjno-prawnych. W szczególności nie jest moż- liwe wydanie skutecznej prawnie decyzji o odmowie ustalenia środowiskowych uwarunkowań zgody na realizację fermy trzody chlewnej ze względu na brak uregulowań prawnych w zakresie odorów i metod ich oceny. Brak regulacji prawnych określających procedurę dokonywania miarodajnych analiz rozprzestrzeniania się emisji odorów uniemożliwia dokonanie prawidłowej i właściwej oceny oddziaływania takich przedsięwzięć na środowisko, w tym na zdrowie ludzi. Mimo to wykładnia stosowana przez sądy administracyjne pozwala przyjąć, że także odorowy aspekt powinien być brany pod rozwagę przy wydawaniu takich decyzji. Jako że istniejące instrumenty prawne wprowadzają bardzo ograni- czoną i niezadowalającą ochronę prawną mieszkańców rejonów, w których funkcjonują takie fermy, niezbędne okazuje się sięganie do konstytucyjnej zasady zrównoważonego rozwoju, ogólnych zasad

*[email protected]

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Hejbudzki, M. (2018). Publicznoprawne formy przeciwdziałania zjawisku tzw. uciążliwości odorowej wynikającej z działalności rolniczej opartej na produkcji trzody chlewnej w fermach wielkotowarowych. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 347–362.

prawa środowiska, a nawet do ustaleń WHO i orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Czło- wieka. Świadczy to o ujawnieniu się w judykaturze wyraźnego nurtu, w którym dostrzegane są nie tylko prawa osób do życia w wolności od uciążliwości zapachowych, ale także, w ślad za nimi, konieczność ich ochrony metodami prawnymi. Z wymienionych względów zagadnienie uciążliwości zapachowych wymaga wprowadzenia komplek- sowego i systemowego rozwiązania. Dlatego należy uznać, że podjęcie próby normatywnej regulacji tego obszaru życia społeczno-gospodarczego, polegającej na wypracowaniu klarownych i precyzyjnych zasad dotyczących standardów zapachowych i metod oceny zapachowej jakości powietrza jest możliwe, zasadne i pożądane.

Słowa kluczowe: uciążliwości zapachowe, problematyka odorowa, działalność agrokoncernów, fermy wielkotowarowe, produkcja trzody chlewnej, ochrona środowiska

WPROWADZENIE wpływ w tym zakresie odnotowywany jest w związku z działalnością tzw. agrokoncernów przybierających Niedobory żywności występujące na skutek toczo- postać ferm, w których dochodzi do koncentracji dużej nych w XX w. wojen światowych stworzyły podstawę liczby zwierząt (Ryszkowski 2004, Przybyła 2004, do wykrystalizowania się koncepcji (Brand 2002) Kilanowski 2004). Zjawisko to dotyczy także Polski, oparcia systemu produkcji rolnej na idei maksymali- w której przemysłowe fermy tuczu trzody chlewnej zacji wytwarzania produktów rolnych z jednoczesną początkowo zdominowane były przez PGR-y, zaś optymalizacją kosztów tej produkcji. Włączenie tej następnie nierzadko stanowiły podwaliny dla ferm koncepcji w proces formowania polityk narodowych działających w ustroju kapitalistycznym (Wieland państw europejskich, a następnie Wspólnej Polityki 2004, Kilanowski 2004). Spektrum polskich przepi- Rolnej realizowanej w ramach EWG zaowocowało sów przeciwdziałania uciążliwościom wywoływanym na płaszczyźnie ekonomicznej dążeniem do wytwa- funkcjonowaniem takich ferm obejmuje figury jury- rzania możliwie dużych ilości taniej żywności. Stan dyczne zarówno z zakresu prawa prywatnego, jak uprzemysłowienia rolnictwa stworzył podstawy do też publicznego. Wśród tych z pierwszej grupy na postrzegania producenta rolnego jako przedsiębiorcy czoło wysuwa się cywilistyczna konstrukcja roszczeń (Budzinowski 2002, Szymecka 2009, Pietraszew- z tytułu immisji, aczkolwiek nie można wykluczyć ski 2010, Naworski 2012, Wyrok SN z 3.10.2014 r., wypadków, w których immisja nieprzyjemnych gazów V CSK 630/13, OSNC 2015, nr 7–8, poz. 96; Uchwała doprowadzać może do naruszenia dóbr osobistych SN z 26.02.2015 r., III CZP 108/14, OSNC 2016, (Wyrok SA w Gdańsku z 17.02.2015 r., I ACa 448/14, nr 1, poz. 2; Wyrok SA w Katowicach z 22.09.2016 r., Lex nr 1765943). Niestety okazuje się ona pomocna I ACa 314/16, Lex nr 2115420), co pozwoliło mu tylko w przypadku indywidualnego poszukiwania korzystać z dobrodziejstw płynących z zasady swo- ochrony prawnej przez poszkodowanych. Z kolei body działalności gospodarczej. Ujemnym skutkiem instytucje normatywne, które w sposób komplek- zachodzących w rolnictwie procesów komercjalizacji sowy zmierzają do wyznaczenia granic pomiędzy (Budzinowski, Zmiany 2002) i intensyfikacji produkcji prawnie uznawanymi wartościami naczelnymi oraz rolnej była stopniowa degradacja środowiska oraz interesami poszczególnych podmiotów, pozostają konflikty społeczne (Woźniak i in. 2006). Okoliczności w kręgu oddziaływania prawa publicznego. Główną te skierowały strumień zainteresowania zagadnie- rolę odgrywa tutaj państwo, które z pozycji imperium niami tradycyjnie zarezerwowanymi do tej pory dla przejmuje na siebie rolę arbitra w procesie godzenia doktryny prawa rolnego na ich nowe ujęcie poprzez tych dóbr. pryzmat wymogów stawianych w obszarze przepisów W rezultacie weryfikacja wprowadzanych ogra- z zakresu ochrony środowiska (Budzinowski 2008, niczeń normatywnych w zakresie prowadzenia ferm Budzinowski i in. 2011). Szczególnie destrukcyjny wielkotowarowych powinna przebiegać wzdłuż osi

348 *[email protected] Hejbudzki, M. (2018). Publicznoprawne formy przeciwdziałania zjawisku tzw. uciążliwości odorowej wynikającej z działalności rolniczej opartej na produkcji trzody chlewnej w fermach wielkotowarowych. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 347–362.

wyznaczonej konstytucyjnie zagwarantowanymi war- publicznoprawne służące przeciwdziałaniu zjawisku tościami. Z jednej strony wyraża ją przyjęty w art. 5 tzw. uciążliwości odorowej wynikającej z działalno- Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 r. ści rolniczej opartej na produkcji trzody chlewnej (Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.) przez Rzecz- w fermach wielkotowarowych. Tłem tych rozważań pospolitą Polską obowiązek zapewnienia ochrony są regulacje odnoszące się do wymogów środowi- środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego roz- skowych związanych z prowadzeniem fermy trzody woju.. Z drugiej strony rzeczoną oś wytycza wyrażona chlewnej oraz praktyka ich stosowania przez sądy w art. 20 Konstytucji zasada wolności działalności i organy administracji publicznej. Wnioski pozwoliły gospodarczej (Ciechanowicz-McLean 2015, Korze- na ocenę potrzeby normatywnego uregulowania niowski 2009, Trzcińska 2006), której ograniczenia, standardów zapachowych jakości powietrza i metod zgodnie z art. 22 Konstytucji, dopuszczalne są tylko jego oceny w kontekście zasygnalizowanych wartości w drodze regulacji na poziomie ustawowym z jedno- konstytucyjnych. czesnym spełnieniem przesłanki realizacji ważnego interesu publicznego. ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA Ramy tematyczne wyznaczone tytułem opraco- ZGODY NA REALIZACJĘ wania, jak też konieczność zachowania zwięzłości WIELKOTOWAROWYCH FERM TRZODY wywodu nie pozwalają na przedstawienie szerokiego CHLEWNEJ wachlarza skutków ekologicznych, środowiskowych, ekonomicznych, prawnych i społecznych ujawnia- Zasadniczo każda ferma trzody chlewnej oddzia- jących się na obszarach położonych w sąsiedztwie łuje w mniejszym lub większym stopniu na środo- ferm, a związanych z ochroną powietrza, gospodarką wisko. W zależności od celów badawczych kryteria odpadami, nawozami naturalnymi, gospodarką wod- wyodrębniania wielkotowarowych ferm mogą być no-gruntową i emisją hałasu. W dodatku następstwa różne. Na przykład na potrzeby przeciwdziałania takie do pewnego stopnia determinowane są rów- emisji przemysłowych godnym uwagi kryterium jest nież rodzajem chowanych zwierząt i zależą m.in. od intensywność produkcji trzody chlewnej. Zgodnie tego czy przedmiotem produkcji jest drób, zwierzęta z pkt 6.6. ppkt b i c Załącznika nr I Dyrektywy Par- futerkowe, trzoda chlewna, bydło czy jeszcze inne lamentu Europejskiego i Rady 2010/75 z 24.11.2010 r. zwierzęta. Dlatego w prezentowanym opracowaniu w sprawie emisji przemysłowych (zintegrowane zapo- skoncentrowano się na jednym z prawnych aspektów bieganie zanieczyszczeniom i ich kontrola) (Dz.U. dotyczących funkcjonowania ferm postrzeganych jako L 334 z 17.12.2010, s. 17–119) intensywny chów świń czynnik odorogenny dla powietrza. Rozważania ogra- występuje w przypadku ponad 2000 miejsc dla tuczni- niczono do ferm trzody chlewnej, co wynika z faktu, ków (powyżej 30 kg) lub ponad 750 miejsc dla macior.

że rynek wieprzowiny należy do istotnych w Polsce Skutkiem prawnym spełnienia tego kryterium jest branżowych rynków rolnych, o czym przekonuje poddanie produkcji szczególnym wymaganiom usta- fakt, że udział produkcji mięsa wieprzowego (łącznie nowionym przez przepisy przytoczonej Dyrektywy, z tłuszczami) w ogólnej produkcji żywca rzeźnego jak też Decyzji wykonawczej Komisji (UE) 2017/302 w przeliczeniu na mięso (łącznie z tłuszczami) wyniósł z 15.02.2017 r. ustanawiającej konkluzje dotyczące w 2005 r. – 58,5%, w 2010 r. – 50,3%, w 2015 r. – najlepszych dostępnych technik (BAT) w odniesieniu 42,2%, w 2016 r. – 40,2% (Rocznik 2017, Hejbudzki do intensywnego chowu drobiu lub świń zgodnie 2017). Niemniej w tych wszystkich przypadkach, z dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady gdy zagadnienia były wspólne, wykorzystano także 2010/75/UE (notyfikowana jako dokument nr C(2017) materiał dotyczący ferm produkujących inne gatunki 688) (tekst mający znaczenie dla EOG.). zwierząt. Celem badawczym były obowiązujące de lege Jako że prawo wiąże określone skutki i nakłada lata w polskim systemie normatywnym instrumenty obowiązki tylko w stosunku do inwestycji znacząco

*[email protected] 349 Hejbudzki, M. (2018). Publicznoprawne formy przeciwdziałania zjawisku tzw. uciążliwości odorowej wynikającej z działalności rolniczej opartej na produkcji trzody chlewnej w fermach wielkotowarowych. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 347–362.

oddziałujących na środowisko, to inwestycje w zakre- dzonej niezaliczonej do lasów oraz gruntów zadrze- sie realizacji ferm trzody chlewnej można podzielić wionych i zakrzewionych, b) na obszarach objętych na wymagające wdrożenia postępowania w sprawie formami ochrony przyrody, o których mowa w art. 6 oceny oddziaływania na środowisko oraz niewy- ust. 1 pkt 1–5, 8 i 9 ustawy z 16.04.2004 r. o ochro- magające przeprowadzenia postępowania w sprawie nie przyrody (t.j. Dz.U. 2016, poz. 2134 ze zm.), lub oceny oddziaływania na środowisko (Wyrok NSA w otulinach form ochrony przyrody, o których mowa z 29.11.2013 r., II OSK 1550/12, Lex nr 1616519). w art. 6 ust. 1 pkt 1–3 tej ustawy. Z załącznika do Konstatacja ta stała się podstawą do zdefiniowania wymienionego rozporządzenia z 9.11.2010 r. w sprawie pojęcia wielkotowarowej fermy trzody chlewnej na przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na śro- potrzeby opracowania. Wobec braku definicji legalnej dowisko wynika, że współczynnik przeliczania sztuk wielkotowarowej fermy trzody chlewnej przyjęto, rzeczywistych na DJP (duża jednostka przeliczeniowa) że kryterium wyodrębnienia stanowi możliwość wynosi w przypadku: knura – 0,4; maciory – 0,35; zakwalifikowania działalności jako przedsięwzięcia warchlaków od 2 do 4 miesięcy – 0,07; prosiąt do mogącego zawsze albo potencjalnie znacząco oddzia- 2 miesięcy – 0,02; tuczników – 0,14. Z kolei według ływać na środowisko. W świetle obowiązujących art. 102 ust. 2 pkt 1 ustawy Prawo wodne z 20.07.2017 r. przepisów (§ 2 ust. 1 pkt 51, § 3 ust. 1 pkt 102 i 103 (Dz.U. 2017, poz. 1556 ze zm.) przez DJP rozumie się rozporządzenia z 9.11.2010 r. w sprawie przedsięwzięć umowną jednostkę przeliczeniową zwierząt gospo- mogących znacząco oddziaływać na środowisko, darskich odpowiadającą zwierzęciu o masie 500 kg t.j. Dz.U. 2016, poz. 71) do przedsięwzięć mogących albo zwierzętom o łącznej masie 500 kg. zawsze znacząco oddziaływać na środowisko zalicza W polskich warunkach realizacja takich przed- się chów lub hodowlę zwierząt w liczbie nie mniejszej sięwzięć wymaga uprzedniego uzyskania decyzji niż 210 dużych jednostek przeliczeniowych inwen- o środowiskowych uwarunkowaniach, która określa tarza (DJP – przy czym za liczbę DJP przyjmuje się środowiskowe uwarunkowania realizacji przedsię- maksymalną możliwą obsadę inwentarza). Z kolei wzięcia, zaś organem właściwym do jej wydania do przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco jest wójt, burmistrz, prezydent miasta (art. 71 i 75 oddziaływać na środowisko zalicza się chów lub ustawy z 3.10.2008 r. o udostępnianiu informacji hodowlę zwierząt, innych niż wymienione w § 2 ust. 1 o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa pkt 51, w liczbie nie mniejszej niż 60 dużych jed- w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziały- nostek przeliczeniowych inwentarza (DJP) oraz wania na środowisko, t.j. Dz.U. 2017, poz. 1405 ze chów lub hodowlę zwierząt, innych niż wymienione zm., dalej: ustawa z 2008 r.). Obecne (§ 3 ust. 2 pkt 3 w § 2 ust. 1 pkt 51, w liczbie nie mniejszej niż 40 rozporządzenia z 9.11.2010 r. w sprawie przedsięwzięć dużych jednostek przeliczeniowych inwentarza (DJP), mogących znacząco oddziaływać na środowisko, jeżeli działalność ta prowadzona będzie: a) w odle- t.j. Dz.U. 2016, poz. 71), jak i poprzednio (§ 4 rozpo- głości mniejszej niż 100 m od następujących terenów rządzenia z 9.04.2004 r. w sprawie określenia rodza- w rozumieniu przepisów rozporządzenia Ministra jów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z 29.03.2001 r. na środowisko, Dz.U. 2004, nr 257, poz. 2573 ze zm.) w sprawie ewidencji gruntów i budynków (t.j. Dz.U. w postępowaniu dotyczącym środowiskowych uwa- 2016, poz. 1034 ze zm.), nie uwzględniając nierucho- runkowań sumuje się wielkość hodowli istniejącej mości gospodarstwa, na którego terenie chów lub z projektowaną, ale tylko w ramach tego samego przed- hodowla będą prowadzone: mieszkaniowych, innych sięwzięcia. Nie można natomiast sumować wszystkich zabudowanych z wyłączeniem cmentarzy i grzebowisk innych przedsięwzięć związanych z hodowlą istnie- dla zwierząt, zurbanizowanych niezabudowanych, jących w okolicznych miejscowościach (Wyrok WSA rekreacyjno-wypoczynkowych z wyłączeniem kurha- w Warszawie z 6.03.2014 r., VIII SA/Wa 911/13, Lex nów, pomników przyrody oraz terenów zieleni nieurzą- nr 1448254). Decyzję o środowiskowych uwarunkowa-

350 *[email protected] Hejbudzki, M. (2018). Publicznoprawne formy przeciwdziałania zjawisku tzw. uciążliwości odorowej wynikającej z działalności rolniczej opartej na produkcji trzody chlewnej w fermach wielkotowarowych. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 347–362.

niach zgody na realizację przedsięwzięcia wydaje się Zgodnie z art. 59 ustawy z 2008 r. w ramach po stwierdzeniu zgodności lokalizacji przedsięwzięcia postępowania w sprawie wydania decyzji o środo- z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania wiskowych uwarunkowaniach przeprowadza się przestrzennego, jeżeli taki plan został uchwalony. ocenę oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko Elementy decyzji, poza przepisami k.p.a. (Ustawa w przypadku planowanego przedsięwzięcia mogącego z 14.06.1960 r. – Kodeks postępowania administra- zawsze lub potencjalnie znacząco oddziaływać na cyjnego, t.j. Dz.U. 2017, poz. 1257 ze zm.), wymienia środowisko, jeżeli obowiązek przeprowadzenia takiej art. 82 ust. 1 ustawy z 2008 r. (Pomocą może służyć oceny stwierdzono na podstawie art. 63 ust. 1 ustawy Kodeks przeciwdziałania uciążliwości zapachowej, z 2008 r. W ramach oceny oddziaływania przedsię- którego projekt opracował 11 lipca 2016 r. Depar- wzięcia na środowisko określa się, analizuje oraz tament Ochrony Powietrza i Klimatu. Kodeks ten ocenia m.in. bezpośredni i pośredni wpływ danego ma stanowić uzupełnienie istniejących już przepi- przedsięwzięcia na środowisko oraz ludność, w tym sów prawnych, rozszerzając je o przykłady działań zdrowie i warunki życia ludzi (Art. 62 ust. 1 pkt 1 lit. 1 technicznych pozwalających skutecznie ograniczać ustawy z 2008 r.). Jednym z najważniejszych elemen- występującą uciążliwość zapachową), a wymogi uza- tów postępowania w tej sprawie jest raport o oddzia- sadnienia takiej decyzji art. 85 ust. 2, a także art. 37 ływaniu przedsięwzięcia na środowisko, którego treść pkt 2, który nakłada obowiązek zamieszczenia określa art. 66 ustawy z 2008 r. W szczególności na w uzasadnieniu decyzji informacji, w jaki sposób uwagę zasługuje art. 66 ust. 1 pkt 5 ustawy z 2008 r., wzięto pod uwagę i w jakim zakresie uwzględniono zgodnie z którym obligatoryjnym składnikiem uwagi i wnioski zgłoszone w związku z udziałem spo- raportu jest opis wariantów uwzględniający szcze- łeczeństwa. Badaniu podlega także okoliczność, czy gólne cechy przedsięwzięcia lub jego oddziaływania, miejsce lokalizacji przedsięwzięcia jest objęte formą w tym wariantu proponowanego przez wnioskodawcę ochrony przyrody w rozumieniu ustawy z 16.04.2004 r. oraz racjonalnego wariantu alternatywnego, jak też o ochronie przyrody, natomiast nie bierze się pod uwagę racjonalnego wariantu najkorzystniejszego dla śro- ewentualnego spadku wartości sąsiadujących nieru- dowiska wraz z uzasadnieniem ich wyboru. chomości (Wyrok WSA w Olsztynie z 24.01.2017 r., Raport oddziaływania przedsięwzięcia na środo- II SA/Ol 1267/16, Lex nr 2220722). Decyzja o środo- wisko ma charakter dokumentu prywatnego inwe- wiskowych uwarunkowaniach ma charakter swego stora, będącego dowodem w postępowaniu admi- rodzaju „rozstrzygnięcia wstępnego” (Wyrok WSA nistracyjnym i oceniany jest przez organ wydający w Poznaniu z 5.06.2012 r., II SA/Po 236/12, Lex decyzję określającą uwarunkowania środowiskowe, nr 1258961), prejudycjalnego (Wyrok WSA w War- a uczestnicy postępowania mają możliwość zgłoszenia szawie z 9.05.2013 r., VIII SA/Wa 1005/12, Lex zastrzeżeń dotyczących tego dowodu. Zastrzeżenia nr 1611649) i, zgodnie z art. 86 ustawy z 2008 r., jest te jednak nie mogą być gołosłowne, lecz powinny wiążąca dla organu wydającego decyzje na dalszym być poparte np. ekspertyzą, która w sposób udoku- etapie tego procesu, przy czym, stosownie do art. 72 ust. mentowany wskazuje na wady raportu (Wyrok NSA 1 pkt 1 i 3 ustawy z 2008 r., wydanie decyzji o środo- z 18.03.2009 r., II OSK 383/08, Lex nr 526577). Raport wiskowych uwarunkowaniach następuje m.in. przed oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko stanowi uzyskaniem decyzji o pozwoleniu na budowę oraz kluczowy dowód w sprawach dotyczących ustalenia decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowa- środowiskowych uwarunkowań dla danego przed- nia terenu. Należy też zaznaczyć, że jej wydanie nie sięwzięcia. W konsekwencji organy administracji gwarantuje, iż inwestor zrealizuje inwestycję, gdyż nie mają obowiązek ocenić na podstawie art. 80 k.p.a. zwalnia go np. od obowiązku uzyskania pozwolenia wartość dowodową tego dokumentu. Ewentualny na budowę (Wyrok WSA w Warszawie z 6.03.2014 r., brak dostatecznego odniesienia się do istotnych kwe- VIII SA/Wa 911/13, Lex nr 1448254). stii oznacza, że raport w tym zakresie może zostać

*[email protected] 351 Hejbudzki, M. (2018). Publicznoprawne formy przeciwdziałania zjawisku tzw. uciążliwości odorowej wynikającej z działalności rolniczej opartej na produkcji trzody chlewnej w fermach wielkotowarowych. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 347–362.

uznany za niespełniający wymogów ustawowych. kowaniach. Z perspektywy ochrony właścicieli Wskazać także należy, że raport jest dokumentem i posiadaczy nieruchomości sąsiadujących z fermami prywatnym, opracowywanym na zlecenie podmiotu istotne znaczenie może mieć okoliczność, że w pol- zainteresowanego realizacją określonej inwestycji. skich przepisach de lege lata nie określa się w spo- Obowiązkiem więc organu administracji jest rzetelna, sób szczególny podmiotów postępowania w sprawie wnikliwa i wszechstronna ocena raportu z zachowa- środowiskowych uwarunkowań. W rezultacie należy niem wszystkich obowiązujących reguł dowodowych. kierować się zawartymi w k.p.a. zasadami ogólnymi Zasada prawdy obiektywnej obliguje organ do wszech- postępowania administracyjnego, uwzględniając stronnego wyjaśnienia okoliczności stanu faktycznego, przy tym specyfikę postępowania w sprawie środo- a zwłaszcza oceny, czy w raporcie uwzględniono wiskowych uwarunkowań. W przypadku inwestycji wszystkie potencjalne zagrożenia środowiskowe mającej istotny wpływ na środowisko krąg podmio- związane z realizacją planowanej inwestycji. Jest tów posiadających interes prawny jest szerszy niż to niezbędne do wyznaczenia konkretnych wyma- w przypadku innych inwestycji i obejmuje nie tylko gań ochrony środowiska, które muszą być uwzględ- podmioty mające tytuł prawny do nieruchomości nione na kolejnych etapach procesu inwestycyjnego, położonych w bezpośrednim sąsiedztwie zamierzo- m.in. w pozwoleniu na budowę. Aby takie wymagania nego przedsięwzięcia. Uzasadnione to jest zasięgiem mogły być określone, raport poprzedzający wyda- negatywnego oddziaływania takiej inwestycji na nie decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych środowisko. Organ prowadzący to postępowanie ma powinien mieć charakter kompleksowy i odnosić się zatem obowiązek ustalić w oparciu o raport oddziały- do wszystkich potencjalnych zagrożeń związanych wania danej inwestycji na środowisko, kto jest stroną z realizacją przedsięwzięcia oraz wskazywać, jakie tego postępowania oraz kto nie ma tego przymiotu w tym zakresie obowiązują standardy ochrony środo- i dlaczego (Wyrok WSA w Warszawie z 2.06.2005 r., wiska oraz czy zamierzona inwestycja mieści się w ich IV SA 2586/03, Lex nr 179130; wyrok WSA we Wro- ramach (Wyrok NSA z 14.11.2012 r., II OSK 1238/11, cławiu z 3.10.2007 r., II SA/Wr 222/07, Lex nr 972273; Lex nr 1291864). Przedstawiony charakter raportu wyrok WSA w Lublinie z 15.01.2008 r., II SA/Lu 719/07, może mieć praktyczne znaczenie np. gdy istnieją Lex 510791). Jednakże, jeżeli z raportu o oddziaływa- różne warianty usytuowania fermy trzody chlewnej. niu na środowisko wynika, że planowana inwestycja Zwłaszcza wówczas należy np. uzasadnić, dlaczego nie wpłynie na sposób wykonywania prawa własności nie wybrano lokalizacji planowanego przedsięwzięcia nieruchomości sąsiednich, a zatem jej oddziaływanie z dala od zabudowy mieszkaniowej. Na przykład nie będzie wykraczać poza granice nieruchomości sytuacja taka pojawiła się w związku z decyzją usta- inwestora, to nie można ustalić istnienia przesłanek lającą środowiskowe uwarunkowania dla przedsię- z art. 28 k.p.a. (Wyrok WSA w Olsztynie z 16.10.2008 r., wzięcia polegającego na budowie tuczarni (Wyrok II SA/Ol 370/08, Lex nr 1051065). Zatem zwłaszcza NSA w Warszawie z 14.11.2012 r., II OSK 1238/11, Lex w przypadku uciążliwości odorowych, których do tej nr 1291864). Co więcej, na tle sprawy dotyczącej pory normatywnie nie określono, mieszkańcy nieru- decyzji ustalającej środowiskowe uwarunkowania chomości usytuowanych w pobliży fermy nie mogą sortowni odpadów komunalnych wyrażono ważny korzystać z instrumentów prawnych przewidzianych pogląd, że autorzy raportu oraz organy nie powinni dla strony takiego postępowania. Mimo to wydaje pomijać aspektu wielowariantowości rozwiązań się, że wprowadzenie szczególnej regulacji określa- w kontekście ustawowym, na ile pozwala na to spe- jącej strony takiego postępowania będzie zbędne. cyfika przedsięwzięcia (Wyrok WSA w Krakowie Wdrożenie parametrów jakości powietrza sprawi, że z 25.02.2016 r., II SA/Kr 1578/15, Lex nr 2010841). staną się one elementem raportu o oddziaływaniu na Jednocześnie można zauważyć, że ustawodawca środowisko, a tym samym przepisy pozwolą zakwali- nie uregulował w sposób wyczerpujący procedury fikować mieszkańców sąsiadujących z przyszłą fermą wydawania decyzji o środowiskowych uwarun- jako stronę postępowania.

352 *[email protected] Hejbudzki, M. (2018). Publicznoprawne formy przeciwdziałania zjawisku tzw. uciążliwości odorowej wynikającej z działalności rolniczej opartej na produkcji trzody chlewnej w fermach wielkotowarowych. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 347–362.

INSTRUMENTY PRAWNE ZWALCZANIA W pierwszej kolejności należy wskazać na roz- UCIĄŻLIWOŚCI ODOROWYCH porządzenie Ministra Środowiska z 26.01.2010 r. w sprawie wartości odniesienia dla niektórych sub- Na wstępie rozważań należy stwierdzić, że w oma- stancji w powietrzu (Dz.U. 2010, nr 16, poz. 87, które wianym zakresie brak jest regulacji na poziomie UE, było poprzedzone rozporządzeniem Ministra Środo- co pozwala skierować uwagę od razu na obszar unor- wiska z 5.12.2002 r. w sprawie wartości odniesienia mowań polskich. Nałożony na władze publiczne dla niektórych substancji w powietrzu (Dz.U. 2003, normatywny obowiązek ochrony środowiska znajduje nr 1, poz. 12), które zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy jurydyczne zakotwiczenie w art. 74 ust. 2 Konstytucji. z 26.04.2007 r. o zmianie ustawy – Prawo ochrony Na poziomie ustawowym obowiązek dbałości o jakość środowiska oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2007, powietrza wyraża art. 85 ustawy z 27.04.2001 r. Prawo nr 88, poz. 587) utraciło moc 20.08.2009 r.). Rzecz jed- ochrony środowiska (t.j. Dz.U. 2018, poz. 799 ze zm., nak w tym, że przepisy tego rozporządzenia określają dalej: u.p.o.ś.), w którym jednak nie przewidziano wartości odniesienia ze względu na potrzebę ochrony ochrony powietrza przed zapachami, a tylko przed zdrowia dla 167 substancji lub grup substancji, w tym określonymi substancjami w powietrzu (Wyrok WSA również dla substancji zapachowoczynnych, takich z Warszawie z 6.03.2014 r., VIII SA/Wa 911/13, Lex jak np. amoniak czy siarkowodór, lecz nie uwzględ- nr 1448254). Początkowo normatywną podstawę niają uciążliwości złowonnych. Tymczasem w celu określenia standardów zapachowych jakości powietrza ochrony przed uciążliwością zapachową wartości i metod oceny zapachowej jakości powietrza stanowił wielu substancji powinny być zasadniczo mniejsze. art. 86 ust. 3–5 u.p.o.ś dający ministrowi właściwemu Do pomiarów tak niskich stężeń istniejące metody do spraw środowiska, w porozumieniu z ministrem pomiarowe jakości powietrza lub standardów emi- właściwym do spraw zdrowia, prawo określenia, syjnych nie mają zastosowania, bowiem wielkości te w drodze rozporządzenia, standardów zapachowych są poniżej progu czułości urządzeń pomiarowych i metod oceny zapachowej jakości powietrza. Reali- (Kodeks przeciwdziałania uciążliwości zapacho- zacja upoważnienia napotykała na trudności (Druk wej, Departament Ochrony Powietrza i Klimatu, Sejmu RP IV kadencji nr 3386), więc ostatecznie Warszawa, 11 lipca 2016 r., s. 9). Podobnie należy przepisy te uchylono, zob. art. 1 pkt 39 lit. b, ustawy potraktować rozporządzenie z 24.08.2012 r. w sprawie z 18.05.2005 r. (Dz.U. 2005, nr 113, poz. 954) zmie- poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz.U. niającej u.p.o.ś. z 28.07.2005 r., zaś w ich miejsce 2012, poz. 1013). wprowadzono art. 222 ust. 5 u.p.o.ś., w którym także Istotną rolę może odgrywać art. 201 u.p.o.ś., przewidziano dla ministra właściwego do spraw śro- w którym przewidziano wymóg uzyskania pozwole- dowiska delegację do określenia w drodze rozporzą- nia zintegrowanego na prowadzenie instalacji, któ- dzenia wartości odniesienia substancji zapachowych rej funkcjonowanie, ze względu na rodzaj i skalę w powietrzu i metody oceny zapachowej jakości prowadzonej w niej działalności, może powodować powietrza. Nie przyjęto jeszcze jednak przepisów znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów wykonawczych, skutkiem czego uciążliwości zapa- przyrodniczych albo środowiska jako całości. Za taką chowe mogą być rozpatrywane jedynie w aspekcie instalację uznano instalację do chowu lub hodowli wprowadzania do powietrza szkodliwych substancji świń o więcej niż: 2000 stanowisk dla świń o wadze (Wyrok WSA w Warszawie z 8.03.2007 r., IV SA/Wa ponad 30 kg, 750 stanowisk dla macior (zob. pkt 6 48/07, Lex nr 343529). Całokształt polskich regulacji, ppkt 8 lit. b i c załącznika „Rodzaje instalacji mogą- w których kwestia emisji zapachowych jest porząd- cych powodować znaczne zanieczyszczenie poszcze- kowana metodą administracyjnoprawną, prima face gólnych elementów przyrodniczych albo środowi- zdaje się rozwiązywać problem uciążliwości zapa- ska jako całości” do rozporządzenia z 27.08.2014 r. chowych. w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować

*[email protected] 353 Hejbudzki, M. (2018). Publicznoprawne formy przeciwdziałania zjawisku tzw. uciążliwości odorowej wynikającej z działalności rolniczej opartej na produkcji trzody chlewnej w fermach wielkotowarowych. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 347–362.

znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów zmniejszania uciążliwości zapachowych. Okazują przyrodniczych albo środowiska jako całości, Dz.U. się one pomocne wówczas, gdy problem uciążliwości 2014, poz. 1169), co sprawia, że raport o oddzia- zapachowych zostanie zredukowany do rozpatrywania ływaniu przedsięwzięcia na środowisko powinien go jedynie w aspekcie wprowadzania do powietrza zawierać porównanie proponowanej techniki z najlep- szkodliwych substancji (Wyrok WSA w Warszawie szymi dostępnymi technikami (art. 66 ust. 5 ustawy z 8.03.2007 r., IV SA/Wa 48/07, Lex nr 343529). Jest z 2008 r.). to jednak zabieg daleko niewystarczający z punktu Poza tym należy wymienić: przepisy mające widzenia realizacji koncepcji przeciwdziałania uciąż- na celu zapobieganie zagrożeniom zdrowia ludzi liwościom odorowym i dlatego wymienione przepisy i zwierząt oraz środowiska, które mogą powstać mogą pełnić jedynie rolę subsydiarną. Należy wyraź- w wyniku przewozu, przechowywania i stosowanie podkreślić, że polski ustawodawca nie przewidział nia nawozów, w tym nawozów naturalnych takich w porządku prawnym ochrony powietrza przed jak gnojówka i gnojowica (Ustawa z 10.07.2007 r. zapachami, a jedynie przed określonymi substancjami o nawozach i nawożeniu, t.j. Dz.U. 2017, poz. 668 w powietrzu. W doktrynie (Gruszewski 2016) i judy- ze zm.); przepisy przeciwdziałające odpływowi azotu katurze (Wyrok NSA z 8.07.2014 r., II OSK 253/13, ze źródeł rolniczych [Rozporządzenie z 23.12.2002 r. Lex nr 1519320; Wyrok NSA z 2.02.2010 r., II OSK w sprawie szczególnych wymagań, jakim powinny 223/09, Lex nr 592007; Wyrok WSA w Białymstoku odpowiadać programy działań mających na celu ogra- z 15.09.2016 r., II SA/Bk 443/16, Lex nr 2147062) niczanie odpływu azotu ze źródeł rolniczych (Dz.U. dominuje pogląd, że zapach czy odór jest substan- 2003, nr 4, poz. 44 ze zm. obowiązujące do 1.01.2018 r.); cją niemierzalną, a zapachy, pomimo że mogą być ustawa z 20.07.2017 r. – Prawo wodne (Dz.U. 2017, uciążliwe, nie mogą być badane, bowiem w polskim poz. 1556 ze zm.), zwłaszcza art. 102–112]; przepisy systemie prawnym nie istnieją normy prawne, które ustalające warunki techniczne, jakim powinny odpo- odnosiłyby się do zapachów. Wyprowadzono nawet wiadać budowle rolnicze i związane z nimi urządzenia wniosek, że skoro w aktualnym stanie prawnym budowlane oraz ich usytuowanie [Rozporządzenie zapach czy też odór jest substancją niemierzalną, z 7.10.1997 r. w sprawie warunków technicznych, to w świetle obowiązujących przepisów, z samej tylko jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich uciążliwości zapachowej i spowodowanego nią sprze- usytuowanie (t.j. Dz.U. 2014, poz. 81)], np. § 6 okre- ciwu społeczności lokalnej nie sposób wywodzić śla wymagania, jakie powinny spełniać zbiorniki naruszenia zasady zrównoważonego rozwoju, o której na płynne odchody zwierzęce; przepisy dotyczące mowa w 5 Konstytucji (Wyrok WSA w Poznaniu warunków technicznych i usytuowania budynków z 29.12.2016 r., II SA/Po 761/16, Lex nr 2204943). [Rozporządzenie z 12.04.2002 r. w sprawie warunków Niedosyt regulacji explicite stanowiących o jakości technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki powietrza skłania do podjęcia próby zdiagnozowania i ich usytuowanie (t.j. Dz.U. 2015, poz. 1422)], np. § 35 obecnie obowiązujących przepisów pod kątem ich stanowi, że zbiorniki do usuwania i gromadzenia przydatności w rozwiązywaniu i wygaszaniu kon- wydalin pochodzenia zwierzęcego powinny mieć fliktów społecznych towarzyszących powstawaniu dno i ściany nieprzepuszczalne, szczelne przykrycie ferm powodowanych obawami o zdrowie i komfort z zamykanym otworem do usuwania nieczystości życia ludzi. i odpowietrzenie wyprowadzone co najmniej 0,5 m Zadanie to utrudnia fakt, że protesty lokalnej spo- ponad poziom terenu, jak również przepisy umożli- łeczności przeciwko tworzeniu w ich otoczeniu ferm wiające bieżącą interwencję w sytuacjach kryzysowych trzody chlewnej w świetle obowiązujących przepisów (np. art. 362 i art. 363 u.p.o.ś). nie wywołują bezpośredniego skutku jurydycznego, Znaczenie wskazanych regulacji prawnych polega gdyż odmowy wydania decyzji o środowiskowych na tym, że pośrednio mogą one przyczyniać się do uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięcia nie

354 *[email protected] Hejbudzki, M. (2018). Publicznoprawne formy przeciwdziałania zjawisku tzw. uciążliwości odorowej wynikającej z działalności rolniczej opartej na produkcji trzody chlewnej w fermach wielkotowarowych. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 347–362.

mogą stanowić podnoszone uciążliwości odorowe kolejności zasadę tę powinny mieć na uwadze organy (Wyrok WSA w Białymstoku z 15.09.2016 r., II SA/Bk stosujące prawo. Niekiedy bowiem stan faktyczny 443/16, Lex nr 2147062). Wynika to przede wszystkim wymaga rozważenia i wyważenia rozwiązań korzyst- z faktu, że celem postępowania, w którym wydaje niejszych, stosując zasadę zrównoważonego rozwoju. się decyzje o środowiskowych uwarunkowaniach, Zasada zrównoważonego rozwoju (na temat zasady jest możliwie najlepsze zabezpieczenie środowiska zrównoważonego rozwoju szerzej zob. Ciechano- przed negatywnym oddziaływaniem inwestycji, a nie wicz-McLean 2001, 2003) służy do rozwiązywania jej zablokowanie. Zatem zakazywanie prowadzenia konfliktów między wartościami konkurującymi ze działalności inwestycyjnej negatywnie oddziałującej sobą, przy czym jedną z tych wartości jest ochrona na środowisko może odbywać się w drodze uchwalenia środowiska, a drugą wolność gospodarcza oparta na stosownych zapisów miejscowego planu zagospoda- własności prywatnej, o której mowa w art. 20 Kon- rowania przestrzennego (Wyrok NSA z 20.12.2013 r., stytucji (Wyrok WSA w Gorzowie Wielkopolskim II OSK 1620/12, Lex nr 1792327). W pozostałych z 27.11.2008 r., II SA/Go 510/08, Lex nr 540407; Wyrok sytuacjach decyzja o odmowie ustalenia środowisko- WSA w Gorzowie Wielkopolskim z 25.03.2008 r., wych uwarunkowań zgody na realizację fermy trzody II SA/Go 825/08, Lex nr 526352; Wyrok WSA chlewnej może być wydana jedynie w przypadkach w Gorzowie Wielkopolskim z 24.06.2010 r., II SA/Go określonych w ustawie (Wyrok WSA w Białymstoku 303/10, Lex nr 643718). z 15.09.2016 r., II SA/Bk 443/16, Lex nr 2147062), zaś Analizowane w artykule zagadnienie nosi zna- jej uzasadnienie powinno zawierać ocenę planowa- miona konfliktu takich wartości. W judykaturze nej inwestycji, a nie jedynie jej wpływ na stosunki wyrażono pogląd, że z samej tylko uciążliwości społeczne (Wyrok WSA w Poznaniu z 14.07.2010 r., zapachowej i powodowanego nią sprzeciwu spo- IV SA/Po 144/10, Lex nr 675134). łeczności lokalnej nie sposób wywodzić narusze- W obszarze zainteresowań centralne miejsce nia zasady zrównoważonego rozwoju (Wyrok WSA zajmuje art. 5 Konstytucji formułujący zasadę zrów- w Poznaniu z 21.03.2012, IV SA/Po 818/11, Lex noważonego rozwoju. Należy go rozumieć jako rozwój nr 1146117; wyrok WSA w Poznaniu z 22.11.2012 r., społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces IV SA/Po 483/12, Lex nr 1697844). Jednakże brak integrowania działań politycznych, gospodarczych normatywnych regulacji określających parametry i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrod- wielkości stężeń substancji zapachowych w powietrzu niczej oraz trwałości podstawowych procesów przy- nie może prowadzić do wniosku o dopuszczalności rodniczych w celu zagwarantowania możliwości pomijania analizy uciążliwości z tym związanych zaspokajania podstawowych potrzeb poszczegól- w procesie wydawania decyzji o uwarunkowaniach nych społeczności lub obywateli zarówno współcze- środowiskowych i nie może stanowić o formalnych snego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń (art. 3 pkt rozstrzygnięciach administracyjno-prawnych (Wyrok 50 u.p.o.ś.). Rozpatrując miejsce zasady zrównoważo- WSA w Białymstoku z 12.11.2008 r., II SA/Bk 154/08, nego rozwoju w Konstytucji RP, trzeba wskazać, że Lex nr 540173). Wskazać należy na art. 62 pkt 1 lit. a pełni ona przede wszystkim rolę dyrektywy wykładni, ustawy z 2008 r., w którym nie odwołano się do którą należy się posiłkować, gdy pojawiają się wąt- obowiązujących dopuszczalnych norm substancji pliwości co do zakresu i rodzaju obowiązków oraz szkodzących środowisku, lecz nakazano ogólną ocenę sposobu ich realizacji. Pełni ona zatem rolę podobną wpływu inwestycji na zdrowie ludzi i warunki ich do zasad współżycia społecznego czy społeczno- życia oraz ocenę środków zapobiegających negatyw- -gospodarczego przeznaczenia prawa w prawie cywil- nemu oddziaływaniu. Tymczasem oddziaływanie nym. W pierwszej kolejności do uwzględnienia zasady obiektów inwentarskich ma istotny wpływ na jakość zrównoważonego rozwoju obowiązany jest usta- powietrza i znacząco wpływa na jakość życia w rejonie wodawca w procesie stanowienia prawa. W drugiej zabudowań mieszkalnych (Wyrok WSA w Gorzowie

*[email protected] 355 Hejbudzki, M. (2018). Publicznoprawne formy przeciwdziałania zjawisku tzw. uciążliwości odorowej wynikającej z działalności rolniczej opartej na produkcji trzody chlewnej w fermach wielkotowarowych. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 347–362.

Wielkopolskim z 27.11.2008 r., II SA/Go 510/08, Lex przez władze i obywateli zainteresowanych danym nr 540407; Wyrok WSA w Gorzowie Wielkopolskim przedsięwzięciem), jak też ochrony zdrowia i poprawy z 25.03.2008 r., II SA/Go 825/08, Lex nr 526352; Wyrok jakości życia (zob. pkt 14 preambuły ww. Dyrektywy WSA w Gorzowie Wielkopolskim z 24.06.2010 r., 2011/92/UE, stosownie do którego skutki przed- II SA/Go 303/10, Lex nr 643718). sięwzięcia w środowisku powinny być oceniane ze W kręgu zainteresowania pozostaje też art. 66 względu na ochronę zdrowia ludzi, poprawę jakości ust. 1 pkt 15 ustawy z 2008 r., stosownie do któ- życia poprzez poprawę warunków środowiska oraz rego raport o oddziaływaniu przedsięwzięcia na zachowanie różnorodności gatunków i zdolności środowisko powinien zawierać analizę możliwych reprodukcyjnej ekosystemów jako podstawy utrzy- konfliktów społecznych związanych z planowanym mania życia)]. Poza tym jedną z podstaw polityki przedsięwzięciem, zwłaszcza że to głównie uciążli- UE w dziedzinie ochrony środowiska jest zasada wość odorowa prowadzi do powstania konfliktów ostrożności (przezorności) (art. 191 ust. 1 i 2 Traktatu społecznych (Wyrok NSA z 18.09.2012 r., II OSK o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dz.U. C 326 1459/12, Lex nr 1971173). z 26.10.2012, s. 1–390.), która wyznacza kierunek postę- Nie sposób pominąć zasad ogólnych systemu powania organów administracji publicznej w ocenie prawnego ochrony środowiska, zwłaszcza kreowanych możliwych oddziaływań przedsięwzięć planowanych na płaszczyźnie prawa UE, w którym przywiązuje do realizacji (W polskim prawie zasadę tę wyraża art. 6 się duże znaczenie zarówno do opinii społeczno- ust. 2 u.p.o.ś.), także w zakresie oceny uciążliwości ści (zob. pkt 7 preambuły Dyrektywy Parlamentu zapachowych, które może generować dana inwestycja. Europejskiego i Rady 2011/92/UE z 13.12.2011 r. Co więcej, w orzecznictwie daje się zaobserwować w sprawie oceny skutków wywieranych przez niektóre nowy nurt sięgający do dorobku Światowej Organi- przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko, zacji Zdrowia (WHO), według której zdrowie to nie Dz.U. L 26 z 28.1.2012, s. 1–21, zgodnie z którym tylko całkowity brak choroby czy kalectwa, ale także zezwolenia na inwestycje dotyczące publicznych stan pełnego fizycznego, umysłowego i społecznego i prywatnych przedsięwzięć, które mogą powodować dobrostanu (dobrego samopoczucia). Oznacza to, że znaczące skutki w środowisku, powinny być udzielane działalność powodująca uciążliwość zapachową nega- jedynie po wykonaniu oceny możliwych znaczących tywnie oddziałuje na środowisko rozumiane także skutków środowiskowych tych przedsięwzięć. Ocena jako zdrowie ludzi mieszkających w otoczeniu inwe- ta powinna być przeprowadzana na podstawie odpo- stycji. Poza sporem bowiem pozostaje, że choć inten- wiednich informacji dostarczonych przez wykonawcę, sywny smród pochodzący z hodowli trzody chlewnej które mogą być uzupełniane przez organy i spo- zapewne nie wpływa na zdrowie fizyczne człowieka łeczność zainteresowaną danym przedsięwzięciem. (nie wywołuje np. bezpośredniego zagrożenia zatru- [(Zob. też obowiązującą uprzednio Dyrektywę Rady ciem), to jednak niewątpliwie czyni codzienne życie z 27.06.1985 r. w sprawie oceny skutków wywieranych sąsiadów nieznośnym, również dlatego, że nie jest przez niektóre przedsięwzięcia publiczne prywatne to uciążliwość chwilowa czy krótkotrwała, ale cią- na środowisko naturalne 85/337/EWG, Dz.U. L 175 gła. Inwestor może swoje zamierzenie zrealizować z 5.7.1985, s. 40–48, zgodnie z którą zezwolenia na lub od niego odstąpić, trudno natomiast wymagać publiczne lub prywatne przedsięwzięcia, które mogą od właścicieli sąsiednich nieruchomości, aby przenieśli znacząco oddziaływać na środowisko, powinny być swe domy i centra życiowe w zupełnie inne miejsce, udzielane jedynie po uprzednim wykonaniu oceny ze względu na cudze plany inwestycyjne (Wyrok możliwych znaczących skutków środowiskowych tych WSA w Krakowie z 30.06.2016 r., II SA/Kr 407/16, przedsięwzięć; ocena ta musi być przeprowadzona Lex nr 2085170). na podstawie odpowiednich informacji dostarczo- Najnowszy kierunek wytyczony w judykaturze nych przez wykonawcę, które mogą być uzupełniane (Wyrok WSA w Krakowie z 30.06.2016 r., II SA/Kr

356 *[email protected] Hejbudzki, M. (2018). Publicznoprawne formy przeciwdziałania zjawisku tzw. uciążliwości odorowej wynikającej z działalności rolniczej opartej na produkcji trzody chlewnej w fermach wielkotowarowych. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 347–362.

407/16, Lex nr 2085170) pozwala postrzegać kwestię PODSUMOWANIE uciążliwości odorowej poprzez pryzmat art. 8 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podsta- W polskich regulacjach, podobnie jak w prze- wowych Wolności z 4.11.1950 r. (Dz.U. 1993, nr 61, pisach UE, nie wprowadzono odpowiednich norm poz. 284 ze zm., dalej: EKPCz). W orzecznictwie dotyczących ochrony powietrza przed zapachami, lecz ETPCz na tle tego artykułu stwierdzono, że naru- tylko przed określonymi substancjami w powietrzu. szenia prawa do poszanowania mieszkania dotyczą De lege lata istnieją tylko przepisy, które wywierają również naruszeń o charakterze niematerialnym lub wpływ na zmniejszenie uciążliwości zapachowych, niefizycznym, takich jak hałas, zanieczyszczenia, ale czynią to niejako przy okazji i w niepełnym zakre- wyziewy i inne ingerencje. Gdy naruszenia takie sie. W bardzo ograniczonym stopniu rozwiązanie są poważne, mogą pozbawić daną osobę jej prawa problemu stanowi także możliwość wyeliminowania do poszanowania mieszkania, skoro nie może ona działalności ferm wielkotowarowych w drodze odpo- z mieszkania korzystać [Wyrok ETPCz z 3.07.2012 r., wiednich zapisów w miejscowym planie zagospodaro- Martinez Martinez i Pino Manzano przeciwko Hisz- wania przestrzennego. Zważywszy, że zaledwie nieco panii, 616154/08; wyrok ETPCz z 16.11.2004 r. (4143/02 ponad ¼ obszaru kraju jest objęta takim planem, Moreno Gomez v. Hiszpania); B. Gronowska 2014]. należy przypuszczać, że ten kierunek działania nie Przedstawione rozważania dowodzą istnienia tylko wiązałby się z odległą, bliżej niesprecyzowaną potrzeby przeprowadzenia analizy ogólnego oddzia- perspektywą czasową, ale także pociągałby ryzyko ływania przedsięwzięcia na zdrowie człowieka, co nieuwzględnienia takich zagadnień in casu. implikuje konieczność brania pod uwagę zarówno Brak przepisów odnoszących się do zapachów czynników negatywnych mających normy określone sprawia, że nie mogą one być badane w procesie przepisami, jak też tych, których nie sparametryzo- uzyskiwania decyzji o środowiskowych uwarunko- wano. Brak normatywnych podstaw określających waniach zgody na realizację fermy trzody chlewnej. parametry stężeń substancji zapachowych w powie- Okoliczność wytwarzania przez takie fermy nieprzy- trzu nie zwalnia organów z obowiązku analizy w tym jemnych zapachów nie może sama w sobie stanowić zakresie, zaś punkt ciężkości przy rozpoznawaniu o formalnych rozstrzygnięciach administracyjno- takich spraw przez organy powinien się koncentro- -prawnych. W szczególności nie jest możliwe wyda- wać przede wszystkim na skali zjawiska oraz możli- nie skutecznej prawnie decyzji o odmowie ustalenia wym zakresie środków służących ograniczeniu tego środowiskowych uwarunkowań zgody na realizację rodzaju uciążliwości, które prowadzą do konfliktów fermy trzody chlewnej ze względu na brak uregulo- społecznych, czyli na zminimalizowaniu ich wpływu wań prawnych w zakresie odorów i metod ich oceny. na zdrowie i życie ludzi (Wyrok WSA w Olsztynie Dominujący w orzecznictwie pogląd o tym, że z 24.01.2017 r., II SA/Ol 1267/16, Lex nr 2220722; zapach jest substancją niemierzalną, może być przyjęty wyrok WSA w Krakowie z 24.04.2015 r., II SA/Kr bez zastrzeżeń tylko wówczas, gdy będzie rozumiany 113/15LEX nr 1787511). Oznacza to, że stosownie w ten sposób, że nie obowiązują normy prawne doty- do art. 7, 77 § 1 i 80 k.p.a. organy przed wydaniem czące mierzenia zapachów, a nie, że w ogóle nie jest decyzji powinny rozważyć kwestię uciążliwości możliwe zmierzenie zapachów. Przekonuje o tym treść odorów wykraczających swym zasięgiem poza 222 ust. 5 u.p.o.ś., z którego wynika, że ustawodawca obszar inwestycji na zdrowie osób trzecich, a jednym dostrzega potrzebę ustalenia pewnych standardów z wyznaczników standardów oceny uciążliwości w tym zakresie, a zatem widzi możliwość zmierzenia zapachowej powinien być art. 8 EKPCz. zapachów na podstawie stanu nauki w tym zakresie (szerzej zob. wyrok WSA w Krakowie z 30.06.2016 r., II SA/Kr 407/16, Lex nr 2085170; Jakość powietrza… PN-EN 13725:2007).

*[email protected] 357 Hejbudzki, M. (2018). Publicznoprawne formy przeciwdziałania zjawisku tzw. uciążliwości odorowej wynikającej z działalności rolniczej opartej na produkcji trzody chlewnej w fermach wielkotowarowych. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 347–362.

Brak regulacji prawnych określających procedurę cyjnych, tym bardziej, że omawiana problematyka dokonywania miarodajnych analiz rozprzestrzeniania doczekała się regulacji prawnych w wielu państwach się emisji odorów uniemożliwia prawidłowe i właściwe m.in. w Holandii, Niemczech, Wielkiej Brytanii, Bel- ocenienie oddziaływania omawianych przedsięwzięć gii, Dani, Czechach, Japoni, USA, Australii (Kapusta na środowisko, w tym na zdrowie ludzi. Mimo to 2007, Woźniak 2014, Jachnik 2017). wykładnia stosowana przez sądy administracyjne Konkludując, należy stwierdzić, że podjęcie próby pozwala przyjąć, że także odorowy aspekt powi- normatywnej regulacji tego obszaru życia społeczno- nien być brany pod rozwagę przy wydawaniu takich -gospodarczego, polegającej na wypracowaniu kla- decyzji. Ponieważ istniejące instrumenty prawne rownych i precyzyjnych zasad dotyczących standar- wprowadzają bardzo ograniczoną i niezadowalającą dów zapachowych i metod oceny zapachowej jakości ochronę prawną mieszkańców rejonów, w których powietrza, jest możliwe, zasadne i pożądane. funkcjonują takie fermy, niezbędne okazuje się się- ganie do konstytucyjnej zasady zrównoważonego PIŚMIENNICTWO rozwoju, ogólnych zasad prawa środowiska, a nawet do ustaleń WHO i orzecznictwa ETPCz. Świadczy Adamski, M. (2017). Powstaje projekt ustawy o przeciw- to o ujawnieniu się w judykaturze wyraźnego nurtu, działaniu uciążliwości zapachowej (A bill on the pre- w którym dostrzegane są nie tylko prawa osób do życia vention of odor nuisance is created). Rzeczpospolita w wolności od uciążliwości zapachowych, ale także, z 5.01.2017. w ślad za nimi, konieczność ich ochrony metodami Budzinowski, R. (2002). Status prawny rolnika jako przedsiębiorcy (Zagadnienia wybrane) (Legal status prawnymi. of the farmer as an entrepreneur (Selected issues). Z wymienionych względów zagadnienie uciąż- RPEiS, 3, 111 i n. liwości zapachowych wymaga wprowadzenia kom- Budzinowski, R. (2002). Zmiany prawa rolnego. Tenden- pleksowego i systemowego rozwiązania. Z całą pew- cje rozwoju (Changes to agricultural law. Develop- nością regulacje prawne powinny objąć działalność ment tendencies). RPEiS 2, 160. ferm wielkotowarowych. Z kolei kwestią otwartą Budzinowski, R., (2008). Problemy ogólne prawa rolne- i wykraczającą poza ramy tematyczne tego opraco- go. Przemiany podstaw legislacyjnych i koncepcji wania jest to, czy i w jakim stopniu powinny objąć doktrynalnych (General problems of agricultural mniejsze jednostki produkcyjne trzody chlewnej. law. Transformation of legislative foundations and Prace nad projektami ustaw o przeciwdziałaniu uciąż- doctrinal concepts). Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, 133. liwości zapachowej oraz projektami rozporządzeń Budzinowski, R., Suchoń, A., Błażejewska, K. (2011). trwają z różnym natężeniem od kilkunastu lat [Pismo Rozwój prawa rolnego w ostatnich latach (The devel- RPO z 27.10.2016 r. do Ministra Środowiska, znak: opment of agricultural law in recent years). PPR 2, 40. V.7203.5.2014.PM, (niepubl.), s. 1–14]. W 2015 r. Brand, A. (2002). Zmiany umowy między rolnictwem odstąpiono od zamiaru ustawowego uregulowania tej a społeczeństwem, w: Głos organizacji pozarządo- problematyki na rzecz stworzenia Kodeksu dobrych wych w sprawie strategii zrównoważonego rozwo- praktyk, który miał zalecać działania ograniczające ju Unii Europejskiej. Dyskusja w Unii Europejskiej tzw. uciążliwość odorową. Od 2016 r. w Ministerstwie i w Polsce (Changes to the agreement between ag- Środowiska znowu trwają prace legislacyjne kierunku riculture and society, in: The voice of non-govern- stworzenia kolejnego projektu ustawy (Adamski mental organizations on the sustainable development strategy of the European Union. Discussion in 2017). Ogromne trudności legislacyjne wynikające the European Union and in Poland). Wyd. Instytutu ze skomplikowanego charakteru omawianej materii, na Rzecz Ekorozwoju, Warszawa, 85. w szczególności subiektywnej natury doznań wywoły- Ciechanowicz-McLean, J. (2001). Międzynarodowe pra- wanych przez różnego rodzaju zapachy, nie powinny wo ochrony środowiska (International environmen- stanowić argumentu za zaniechaniem prac legisla- tal law). Wyd. Prawnicze Lexix Nexis, Warszawa, ss. 59–80.

358 *[email protected] Hejbudzki, M. (2018). Publicznoprawne formy przeciwdziałania zjawisku tzw. uciążliwości odorowej wynikającej z działalności rolniczej opartej na produkcji trzody chlewnej w fermach wielkotowarowych. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 347–362.

Ciechanowicz-McLean, J. (2003). Ochrona środowiska ing). Red. L., Ryszkowski. Wydawnicto-Drukarnia w działalności gospodarczej (Environmental protec- Prodruk, Poznań, ss. 129–132. tion in business). Difin, Warszawa, ss. 37–53. Korzeniowski, P. (2009). Ograniczenia i uwarunkowania Ciechanowicz-McLean, J. (2003). Prawo gospodarcze zasady wolności gospodarczej wynikające z zasady publiczne. Zarys wykładu (Public economic law. zrównoważonego rozwoju, w: Gospodarcze prawo Outline of the lecture). Red. J. Ciechanowicz-McLe- środowiska (Limitations and conditions of the prin- an, A. Powałowski. Wydawnictwo Prawnicze Lexis- ciple of economic freedom resulting from the prin- Nexis, Warszawa, ss. 291–292. ciple of sustainable development, in: Economic law Ciechanowicz-McLean, J. (2015). Prawo ochrony i za- of the environment). Red. J., Ciechanowicz-McLean, rządzania środowiskiem (Environmental protection T., Bojar-Fijałkowski. Wydawnictwo Uniwersytet and management law). Difin, Warszawa, ss. 44–47. Gdański, Gdańsk, ss. 139–148. Gronowska, B. (2014). O prawie do środowiska w sys- Naworski, J.P. (2012). Status prawny rolnika indywidu- temie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka – alnego (Legal status of an individual farmer). PPH refleksje na tle najnowszego orzecznictwa strasbur- 10, 11 i n. skiego (On the right to the environment in the sys- Pietraszewski, M. (2010). Czy rolnik indywidualny jest tem of the European Convention on Human Rights przedsiębiorcą w świetle kodeksu cywilnego (Is an – reflections on the background of the latest Stras- individual farmer an entrepreneur in the light of the bourg jurisprudence). Przegląd Prawa Ochrony Śro- Civil Code). PPH 4, 48 i n. dowiska 1, 187–188. Przybyła, C. (2004). Zagrożenia gospodarki wodnej Gruszecki, K. (2016). Komentarz do art. 85 u.p.o.ś., przez przemysłowe fermy tuczu trzody chlewnej, w: Prawo ochrony środowiska. Komentarz (Com- w: Środowiskowe, ekologiczne i społeczne skutki prze- mentary on art. 85 of Environmental law, in the En- mysłowego tuczu trzody chlewnej (Threats of water vironmental law. Comment). Lex. management by industrial pig farms, in: Environ- Hejbudzki, M. (2017). Normatywne struktury funkcjo- mental, ecological and social effects of industrial pig nowania podmiotów gospodarczych w mechanizmie fattening). Red. L., Ryszkowski, Wydawnicto-Dru- dopłat do prywatnego przechowywania na rynku karnia Prodruk, Poznań, ss. 31–38. wieprzowiny (The normative provisions for the op- Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2017 erators participating in private storage aid mecha- (Statistical Yearbook of the Republic of Poland). nism for pigmeat market). Studia Iuridica Lublinen- Główny Urząd Statystyczny, 469. sia XXVI(1), 399–410. Ryszkowski, L. (2004). Chów trzody chlewnej – suk- Jachnik, E. (2017). Prawne aspekty ochrony zapachowej ces czy zagrożenie rozwoju, w: Środowiskowe, eko- jakości powietrza (Legal aspects of fragrance protec- logiczne i społeczne skutki przemysłowego tuczu tion of air quality). PPR 1, 155–157. trzody chlewnej (Pig breeding – success or threat of Jakość powietrza – oznaczanie stężenia zapachowe- development in Environmental, ecological and so- go metodą olfaktometrii dynamicznej. PN-EN cial effects of industrial pig fattening). Red. L., Rysz- 13725:2007. PKN, Warszawa 2007, s. 1 i n. kowski. Wydawnicto-Drukarnia Prodruk, Poznań, Kapusta, K. (2007). Ochrona zapachowej jakości powie- ss. 5–21. trza. Doświadczenia światowe w świetle potrzeby Szymecka, A. (2009). Rolnik to też przedsiębiorca – za- unormowań prawnych w Polsce (Protection of fra- gadnienia prawne, w: Wokół trudnych problemów granced air quality. World experience in the light of globalnego rozwoju obszarów wiejskich, gospodarki the need for legal regulations in Poland). Prace Na- żywnościowej i rolnictwa (Farmer is also an entre- ukowe GiG. Górnictwo i Środowisko 4, 32–48. preneur – legal issues, in: Around difficult problems Kilanowski, W. (2004). Zagrożenia i obawy samorządu of global development of rural areas, food econo- w związku z przemysłową produkcją trzody chlew- my and agriculture). Red. K., Duczkowska-Małysz, nej, w: Środowiskowe, ekologiczne i społeczne skutki A., Szymecka. SGH, Warszawa, s. 105. przemysłowego tuczu trzody chlewnej (Threats and Trzcińska, D. (2006). Prawo ochrony przyrody a swo- concerns of the local government in connection with boda działalności gospodarczej. Uwagi ogólne, the industrial production of pigs, in: Environmental, w: Polskie prawo ochrony przyrody (Nature con- ecological and social effects of industrial pig fatten- servation law and the freedom of economic activity.

*[email protected] 359 Hejbudzki, M. (2018). Publicznoprawne formy przeciwdziałania zjawisku tzw. uciążliwości odorowej wynikającej z działalności rolniczej opartej na produkcji trzody chlewnej w fermach wielkotowarowych. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 347–362.

General thoughts, in: Polish law on nature protection). Ustawa z 14.06.1960 r. – Kodeks postępowania admini- Red. J., Ciechanowicz-McLean. Difin, Warszawa, stracyjnego, t.j. Dz.U. 2017, poz. 1257 ze zm. ss. 114–115. Ustawa z 16.04.2004 r. o ochronie przyrody, t.j. Dz.U. Wieland, E. (2004). Emisje lotne z przemysłowych 2016, poz. 2134 ze zm. ferm trzody chlewnej, w: Środowiskowe, ekologicz- Ustawa 10.07.2007 r. o nawozach i nawożeniu, t.j. Dz.U. ne i społeczne skutki przemysłowego tuczu trzody 2017, poz. 668 ze zm. chlewnej (Volatile emissions from industrial pig Ustawa z 3.10.2008 r. o udostępnianiu informacji farms, in: Environmental, ecological and social ef- o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa fects of industrial pig fattening). Red. L. Ryszkow- w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływa- ski. Wydawnicto-Drukarnia Prodruk, Poznań, nia na środowisko, t.j. Dz.U. 2017, poz. 1405 ze zm. ss. 53–62. Ustawa z 20.07.2017 r. – Prawo wodne, Dz.U. 2017, Woźniak, L., Dziedzic, S., Kud, K., Woźniak, M. (2006). poz. 1556 ze zm. Agrokoncerny źródłem zagrożenia dla środowiska Rozporządzenie z 7.10.1997 r. w sprawie warunków (Agrokoncerny a source of environmental hazard). technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle Inżynieria Ekologiczna 15, 89. rolnicze i ich usytuowanie, t. j. Dz. U. 2014, poz. 81. Woźniak, L. (2014). Regulacje prawne dotyczące prze- Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Bu- ciwdziałania uciążliwościom zapachowym (odorom) downictwa z 29.03.2001 r. w sprawie ewidencji grun- w wybranych krajach Unii Europejskiej. Opinie tów i budynków, t.j. Dz.U. 2016, poz. 1034 ze zm. i ekspertyzy, Biuro Analiz i Dokumentacji, Zespół Rozporządzenie z 12.04.2002 r. w sprawie warunków Analiz i Opracowań Tematycznych, Kancelaria Se- technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki natu, Listopad 2014, OE-222, 10–12 [Legal regu- i ich usytuowanie, t.j. Dz.U. 2015, poz. 1422. lations regarding the prevention of odor nuisance Rozporządzenie Ministra Środowiska z 5.12.2002 r. (odorom) in selected European Union countries, w sprawie wartości odniesienia dla niektórych sub- Opinions and Expertises, Analyzes and Documenta- stancji w powietrzu, Dz.U. 2003, nr 1, poz. 12. tion Bureau, Analysis and Thematic Studies, Senate Rozporządzenie z 23.12.2002 r. w sprawie szczególnych Chancellery, November 2014, OE-222, 10–12]. wymagań, jakim powinny odpowiadać programy działań mających na celu ograniczanie odpływu Źródła prawa azotu ze źródeł rolniczych, Dz.U. 2003, nr 4, poz. 44 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 r., ze zm. Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm. Rozporządzenie z 9.04.2004 r. w sprawie określenia ro- Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dz.U. dzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddzia- C 326 z 26.10.2012, s.1–390. ływać na środowisko, Dz.U. 2004, nr 257, poz. 2573 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych ze zm. Wolności z 4.11.1950 r., Dz.U. 1993, nr 61, poz. 284 Rozporządzenie Ministra Środowiska z 26.01.2010 r. ze zm. w sprawie wartości odniesienia dla niektórych sub- Dyrektywa Rady z 27.06.1985 r. w sprawie oceny skut- stancji w powietrzu, Dz.U. 2010, nr 16, poz. 87. ków wywieranych przez niektóre przedsięwzię- Rozporządzenie z 9.11.2010 r. w sprawie przedsięwzięć cia publiczne i prywatne na środowisko naturalne mogących znacząco oddziaływać na środowisko, 85/337/EWG, Dz.U. L 175 z 5.7.1985, s. 40—48. t.j. Dz.U. 2016, poz. 71. Załącznik nr I Dyrektywy Parlamentu Europejskiego Rozporządzenie z 24.08.2012 r. w sprawie poziomów i Rady 2010/75 z 24.11.2010 r. w sprawie emisji prze- niektórych substancji w powietrzu, Dz.U. 2012, mysłowych (zintegrowane zapobieganie zanieczysz- poz. 1013. czeniom i ich kontrola), Dz.U. L 334 z 17.12.2010, Załącznik „Rodzaje instalacji mogących powodować s. 17—119. znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elemen- Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/92/ tów przyrodniczych albo środowiska jako całości” UE z 13.12.2011 r. w sprawie oceny skutków wy- do rozporządzenia z 27.08.2014 r. w sprawie rodzajów wieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne instalacji mogących powodować znaczne zanieczysz- i prywatne na środowisko, Dz.U. L 26 z 28.1.2012, czenie poszczególnych elementów przyrodniczych s. 1—21. albo środowiska jako całości. Dz.U. 2014, poz. 1169.

360 *[email protected] Hejbudzki, M. (2018). Publicznoprawne formy przeciwdziałania zjawisku tzw. uciążliwości odorowej wynikającej z działalności rolniczej opartej na produkcji trzody chlewnej w fermach wielkotowarowych. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 347–362.

Orzecznictwo Wyrok WSA w Gorzowie Wielkopolskim z 24.06.2010 r., Wyrok ETPCz z 16.11.2004 r. (4143/02 Moreno Gomez II SA/Go 303/10. Lex nr 643718. v. Hiszpania). Wyrok WSA w Poznaniu z 14.07.2010 r., IV SA/Po Wyrok ETPCz z 3.07.2012 r., Martinez Martinez i Pino 144/10. Lex nr 675134. Manzano przeciwko Hiszpanii, 616154/08. Wyrok WSA w Poznaniu z 21.03.2012, IV SA/Po 818/11. Wyrok NSA z 18.03.2009 r., II OSK 383/08. Lex Lex nr 1146117. nr 526577. Wyrok WSA w Poznaniu z 5.06.2012 r., II SA/Po 236/12. Wyrok NSA z 2.02.2010 r., II OSK 223/09. Lex nr 592007. Lex nr 1258961. Wyrok NSA z 18.09.2012 r., II OSK 1459/12. Lex Wyrok WSA w Poznaniu z 22.11.2012 r., IV SA/Po nr 1971173. 483/12. Lex nr 1697844. Wyrok NSA z 14.11.2012 r., II OSK 1238/11. Lex Wyrok WSA w Warszawie z 9.05.2013 r., VIII SA/Wa nr 1291864. 1005/12. Lex nr 1611649. Wyrok NSA z 29.11.2013 r., II OSK 1550/12. Lex Wyrok WSA w Warszawie z 6.03.2014 r., VIII SA/Wa nr 1616519. 911/13. Lex nr 1448254. Wyrok NSA z 20.12.2013 r., II OSK 1620/12. Lex Wyrok SA w Gdańsku z 17.02.2015 r., I ACa 448/14. Lex nr 1792327. nr 1765943. Wyrok NSA z 8.07.2014 r., II OSK 253/13. Lex Wyrok WSA w Krakowie z 24.04.2015 r., II SA/Kr nr 1519320. 113/15. Lex nr 1787511. Wyrok SN z 3.10.2014 r.,V CSK 630/13. OSNC 2015, Wyrok WSA w Krakowie z 25.02.2016 r., II SA/Kr nr 7–8, poz. 96. 1578/15. Lex nr 2010841. Uchwała SN z 26.02.2015 r., III CZP 108/14, OSNC 2016, Wyrok WSA w Krakowie z 30.06.2016 r., II SA/Kr nr 1, poz. 2. 407/16. Lex nr 2085170. Wyrok WSA w Warszawie z 2.06.2005 r., IV SA 2586/03. Wyrok WSA w Białymstoku z 15.09.2016 r., II SA/Bk Lex nr 179130. 443/16. Lex nr 2147062. Wyrok WSA w Warszawie z 8.03.2007 r., IV SA/Wa Wyrok SA w Katowicach z 22.09.2016 r., I ACa 314/16. 48/07. Lex nr 343529. Lex nr 2115420. Wyrok WSA we Wrocławiu z 3.10.2007 r., II SA/Wr Wyrok WSA w Poznaniu z 29.12.2016 r., II SA/Po 761/16. 222/07. Lex nr 972273. Lex nr 2204943. Wyrok WSA w Lublinie z 15.01.2008 r., II SA/Lu 719/07. Wyrok WSA w Olsztynie z 24.01.2017 r., II SA/Ol Lex 510791. 1267/16. Lex nr 2220722. Wyrok WSA w Gorzowie Wielkopolskim z 25.03.2008 r., II SA/Go 825/08. Lex nr 526352. Dokumenty urzędowe Wyrok WSA w Olsztynie z 16.10.2008 r., II SA/Ol 370/08. Druk Sejmu RP IV kadencji nr 3386. Lex nr 1051065. Kodeks przeciwdziałania uciążliwości zapachowej. De- Wyrok WSA w Białymstoku z 12.11.2008 r., II SA/Bk partament Ochrony Powietrza i Klimatu, Warszawa, 154/08. Lex nr 540173. 11 lipca 2016 r. (niepubl.). Wyrok WSA w Gorzowie Wielkopolskim z 27.11.2008 r., Pismo RPO z 27.10.2016 r. do Ministra Środowiska, II SA/Go 510/08. Lex nr 540407. znak: V.7203.5.2014.PM, (niepubl.).

PUBLIC-LAW FORMS OF COUNTERACTING THE SO-CALLED PHENOMENON OF ODOUR NUISANCE RESULTING FROM AGRICULTURAL ACTIVITY RELATED TO PIG PRODUCTION IN FACTORY FARMS

ABSTRACT

The gradual degradation of the environment and social conflicts are negative results of commerciali- zation and intensification of agricultural production. Particularly destructive influence in this respect

*[email protected] 361 Hejbudzki, M. (2018). Publicznoprawne formy przeciwdziałania zjawisku tzw. uciążliwości odorowej wynikającej z działalności rolniczej opartej na produkcji trzody chlewnej w fermach wielkotowarowych. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 347–362.

is noted in connection with the activity of the so-called corporate farms, taking the form of farms with high concentration of animals. Therefore, one legal aspect of their functioning has been analysed in this paper: farms perceived as an odour-generating factor. Due to the fact that the pork market is vital for agricultural market in Poland, the considerations have been limited to pig farms. The aim of the article is to analyse the current (de lege lata) public-law instruments in the Polish normative system that aim at counteracting the so-called odour nuisance resulting from agricultural activity related to pig production in factory farms. The analyses led to the conclusion that Polish regulations, similarly to EU regulations, did not introduce an appropriate air protection standard against odour but only against certain substances in the air. At present there are only rules that affect the reduction of odour nuisance but they do so only partially and in connection with other issues. Due to the lack of odour provisions they cannot be examined in the process of obtaining a decision on the environmental conditions of consent for a pig farm. The fact that such farms produce unpleasant odour cannot determine formal administrative and legal decisions. In particular, it is not possible to issue a legally effective decision that refuses to determine the environmental conditions of consent for the pig farm for reasons of a lack of regulations on odour and measuring methods. Lack of legal procedures for making meaningful analyses of odour dispersion prevents proper assessment of the impact of such businesses on the environment and on human health. Nevertheless, the interpretation used by the administrative courts allows to assume that the odour aspect should be taken into account when issuing such decisions. As existing legal instruments introduce very limited and unsatisfactory legal protection for the inhabitants of the areas where such farms operate, it becomes necessary to apply the constitutional principle of sustainable development, the general principles of the environmental law and even the findings of the WHO as well as the case law of the European Court of Human Rights. This demonstrates a clear trend in the judicature, in which not only the rights of persons to live in freedom from odour nuisances are recognized, but also the need for the protection by legal means. For these reasons the problem of odour nuisance requires the introduction of a comprehensive and systemic solution. Therefore, it should be recognized that the attempt to regulate this area of socio-economic life, which involves the development of clear and precise rules concerning odour standards and methods of measurement of odour and air quality, is possible, justified and desirable.

Key words: odour nuisance, odour issues, corporate farms activities, factory (large-scale) farms, pig production, environmental protection

362 *[email protected] Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 17(4) 2018, 363–370. http://administratiolocorum.uwm.edu.pl plISSN 1644-0749 eISSN 2450-0771

PRACA ORYGINALNA Zaakceptowano: 26.03. 2018 ORIGINAL PAPER Accepted: 26.03. 2018

WYBRANE ASPEKTY PRAWNE, TECHNICZNE I EKONOMICZNE KATASTRU 3D W POLSCE

Monika Mika*, Magdalena Jurkiewicz

Katedra Geodezji, Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie ul. Balicka 253a, 30-198 Kraków, Polska

ABSTRAKT

Problematyka katastru 3D stanowi istotny element rozważań wielu komisji krajowych i zagranicznych pracujących nad wizją przyszłych systemów katastralnych. Dotyczy ona interesów szerokiej grupy użytkowników systemów informacyjnych. Wymaga więc konsultacji specjalistów z wielu branży, takich jak: prawo, geodezja, architektura, budownictwo, planowanie przestrzenne i inne. Rolę katastru nieruchomości w Polsce pełni Ewidencja gruntów i budynków (EGiB). Podstawowymi obiektami katastralnymi są działki, budynki oraz lokale będące samodzielnymi nieruchomościami. Informacja graficzna i opisowa dotycząca obiektów rejestrowanych we współczesnym katastrze posiada wyłącznie cechy 2D. W dążeniu do utworzenia trójwymiarowego katastru powinna być uzu- pełniona o elementy rozpatrywane w przestrzeni 3D. W artykule rozpatrzono wybrane aspekty prawne, techniczne i ekonomiczne w kontekście realnych możliwości wprowadzenia katastru 3D w Polsce.

Słowa kluczowe: kataster 3D, obiekty katastralne, prawo

WSTĘP i budynków – EGiB) w fazie kolejnych modernizacji (Siejka i in. 2015). Poprzez lata reżimu komunistycz- Prace nad koncepcją katastru 3D podjęto nego oraz wcześniejsze czynniki historyczne kataster w początkach XXI w. W 2001 r. w Delft odbyły się w Polsce przeszedł wiele przemian (Mika i Siejka pierwsze warsztaty grupy roboczej FIG poruszające 2012). W kolejnych przepisach prawa nowelizowano podstawy konstruowania katastru wielowymiarowego. głównie sposób przetworzenia dokumentacji kata- Rozwinięte gospodarczo kraje świata stopniowo stralnej, z formy analogowej na cyfrową, pomijając włączały się w dyskusję nad kształtem i wymiarem trudne do rozwiązania problemy stosunków własno- przyszłego systemu, widząc realne szanse jego rozwoju ściowych obiektów katastralnych oraz ich właściwe (Steudler i Williamson 2005, Oosterom i in. 2011, Ying zdefiniowanie (Mika i Siejka 2013). Problem ten i in. 2012, Zhang i in. 2016, Stoter i in. 2017). utrudniała ugruntowana przez lata wadliwa struk- Polska w początkowych latach dyskusji nad możli- tura przestrzenna gruntów, widoczna szczególnie wościami wprowadzenia obiektów trójwymiarowych na obszarach wiejskich (Janus i in. 2016, Mika i Leń do baz danych katastralnych była na etapie tworzenia 2016). Mimo to również w Polsce podjęto dyskusję nad demokracji, a system katastralny (ewidencja gruntów koniecznością uwzględnienia obiektów przestrzennych

*[email protected]

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Mika, M., Jurkiewicz, M. (2018). Wybrane aspekty prawne, techniczne i ekonomiczne katastru 3D w Polsce. Acta Sci. Pol. Administra- tio Locorum 17(4), 363–370.

w katastrze. Jednym z pierwszych autorów zajmujących – Ustawa z 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne się trzecim wymiarem obiektów był Karabin (2012), i górnicze, tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2126. który zauważył naturalną konieczność uwzględnienia – Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego przestrzeni 3D w katastrze na skutek rozwoju technik i Budownictwa z 29 marca 2001 r. w sprawie ewi- budowlanych umożliwiających skomplikowane kon- dencji gruntów i budynków, tekst jedn. Dz.U. strukcje architektoniczne zajmujące wielopoziomową z 2016 r., poz. 1034; przestrzeń nad ziemią i pod nią. Problem ten jest wciąż – Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfry- aktualny i wymaga rozwiązania, o czym pisze między zacji z 2 listopada 2015 r. w sprawie bazy danych innymi Bydłosz (2017). obiektów topograficznych oraz mapy zasadniczej. W artykule zwrócono uwagę na wybrane aspekty Dz.U. z 2015 r., poz. 2028; prawne, techniczne i ekonomiczne wprowadzenia – Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfry- katastru 3D w Polsce w najbliższym czasie. zacji z 21 października 2015 r. w sprawie powiatowej bazy GESUT i krajowej bazy GESUT. Dz.U. MATERIAŁY I METODY BADAWCZE z 2015 r., poz. 1938.

Skomplikowane konstrukcje architektoniczne, jak również złożoność praw do części nieruchomości w przestrzeni przez nie zajmowanej (rys. 1) powodują konieczność rozważenia zmiany definicji obiektów katastralnych z wymiaru 2D na 3D. Podstawowymi obiektami katastralnymi są działki (nieruchomości gruntowe), budynki (nieruchomości budynkowe) oraz lokale (nieruchomości lokalowe). W Polsce kwestię szeroko pojętej budowy i funkcjonowania katastru regulują następujące przepisy prawne: – Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, tekst jedn. Dz.U. z 2017 r., poz. 459; – Ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece. Dz.U. z 2016 r. poz. 790; – Ustawa z 17 maja 1989 r. – Prawo geodezyjne i kar- tograficzne, tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2101; – Ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieru- chomościami, tekst jedn. Dz.U. z 2016 r., poz. 2147; ① – przestrzeń gwarantująca bezpieczeństwo ruchu lotniczego – Ustawa z 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne Dz.U. space ensuring the air traffic safety z 2015 r., poz. 469; ② – powierzchnia terenu terrain level – Ustawa z 3 lipca 2002 r. Prawo lotnicze, tekst jedn. ③ – prawa geologiczne i górnicze Dz.U. 2017 poz. 959; geological and mining rights – Ustawa z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zago- Rys. 1. Zobrazowanie przestrzeni fizycznej i prawnej do części spodarowaniu przestrzennym, tekst jedn. Dz.U. nieruchomości nad powierzchnią ziemi i pod gruntem Fig. 1. Vizualization of physical and legal space for parts z 2016 r., poz. 778; of real estates above and below surface of the earth – Ustawa z 4 marca 2010 r. o infrastrukturze infor- Źródło: opracowanie własne na podstawie Jurkiewicza i Ślusar- macji przestrzennej, tekst jedn. Dz.U. z 2017 r., skiego (2017) poz. 1382; Source: own study based on Jurkiewicz and Ślusarski (2017)

364 *[email protected] Mika, M., Jurkiewicz, M. (2018). Wybrane aspekty prawne, techniczne i ekonomiczne katastru 3D w Polsce. Acta Sci. Pol. Administra- tio Locorum 17(4), 363–370.

Wymienione akty prawne stanowią podstawowy W aspekt prawnym badań skupiono się na analizie materiał badawczy w zakresie analizy możliwości najważniejszych przepisów krajowych, w dostoso- wprowadzenia trójwymiarowego katastru w Polsce. waniu do światowych norm dotyczących systemów W Polsce istnieje ponadto norma z zakresu modelo- katastralnych, pod kątem wykorzystania istniejących wania informacji geograficznej – Katastralny model rozwiązań w budowie katastru wielowymiarowego administrowania terenem (LADM), PN EN ISO w Polsce. Aspekt techniczny dotyczył wskazania 19152:2013-05E (2013), spójna z Dyrektywą INSPIRE narzędzi umożliwiających odpowiednią konstrukcję (Dyrektywa 2007/2/WE Parlamentu Europejskiego… baz danych katastralnych i ich ciągły rozwój. Aspekt 2007). ekonomiczny natomiast związany był z konsekwen- Powodem podjętych badań były wyniki badań cjami finansowymi dla starostw powiatowych, zwią- Maślanki (2016), Miki i Lenia (2016) oraz Ślusarskiego zanymi z wprowadzeniem elementów katastru 3D (2017). Wspomniani autorzy dowiedli, że złożoność w realiach polskich. i wielość przepisów prawa z zakresu szeroko pojętej tematyki katastru jako trzonu gospodarki nierucho- WYNIKI I DYSKUSJA mościami nie przekłada się niestety na lepszą jakość danych katastralnych. W związku z tym obecnie Rezultat studiów wymienionych przepisów prawa, wprowadzenie obiektów katastralnych w 3D wydaje jak również wyniki przeprowadzonych wcześniej się niemożliwe. W celu rozwiązania tego wątku badaw- badań (Mika i Leń 2016, Jurkiewicz i Ślusarski 2017) czego autorki publikacji zbadały aspekty prawne, pozwoliły na wskazanie głównych problemów na techniczne i ekonomiczne hipotetycznej możliwo- drodze wdrożenia katastru 3D w Polsce. Opracowanie ści wprowadzenia trzeciego wymiaru do katastru tabelaryczne (tab. 1) stanowi analizę poszczególnych w polskich realiach. aktów prawnych, pod kątem zawartych w nich roz-

Tab. 1. Analiza aktów prawnych pod kątem wykorzystania w katastrze 3D Tab. 1. The analysis of law acts for use in 3D cadastre Cecha badawcza Nazwa aktu prawnego Ocena Zakres tematyczny informacji katastralnej Nr Research feature Name of law act Evaluation Thematic scope of cadastral information 1 2 3 4 5 1. Definicja przestrzeni (Ustawa 1964) (Act of 1964) TAK/YES zasięg własności, definicja nieruchomości fizycznej obiektu range of ownership, definition of real estate Definition of physical (Ustawa 1982) (Act of 1982) NIE/NO space of object (Ustawa 1989) (Act of 1989) TAK/YES definicja katastru definition of cadastre (Ustawa 1997) (Act of 1997) NIE/NO (Ustawa 2001) (Act of 2001) TAK/YES ograniczenia przestrzenne wód spatial limitations of waters (Ustawa 2002) (Act of 2002) TAK/YES zasięg obiektu ponad powierzchnią ziemi range of object above surface of the earth (Ustawa 2003) (Act of 2003) TAK/YES kształtowanie polityki przestrzennej formation of spatial policy (Ustawa 2010) (Act of 2010) NIE/NO (Ustawa 2011) (Act of 2011) TAK/YES zasięg obiektu katastru pod powierzchnią ziemi range of object below surface of the earth (Rozporządzenie 2015a) (Ordinance 2015a) TAK/YES przestrzenne usytuowanie obiektów spatial location of objects (Rozporządzenie 2015b) (Ordinance 2015b) TAK/YES rejestracja elementów GESUT registration of GESUT elements (Rozporządzenie 2001) (Ordinance 2001) TAK/YES definicja działki katastralnej, budynku i lokalu definition of parcel, building and premises

*[email protected] 365 Mika, M., Jurkiewicz, M. (2018). Wybrane aspekty prawne, techniczne i ekonomiczne katastru 3D w Polsce. Acta Sci. Pol. Administra- tio Locorum 17(4), 363–370.

cd. tabeli 1 – cont. Table 1 1 2 3 4 5 2. Definicja przestrzeni (Ustawa 1964) (Act of 1964) NIE/NO prawnej obiektu (Ustawa 1982) (Act of 1982) TAK/YES prawa do nieruchomości, definicja nieruchomości Definition of legal space right to real estate, efinitione of real estate of object (Ustawa 1989) (Act of 1989) TAK/YES kataster w ujęciu geodezyjnym cadastre in terms of geodezy (Ustawa 1997) (Act of 1997) TAK/YES podziały, scalenia, wycena nieruchomości deivisions, consolidations, property valuation (Ustawa 2001) (Act of 2001) NIE/NO (Ustawa 2002) (Act of 2002) NIE/NO (Ustawa 2003) (Act of 2003) NIE/NO (Ustawa 2010) (Act of 2010) NIE/NO (Ustawa 2011) (Act of 2011) NIE/NO (Rozporządzenie 2015a) (Ordinance 2015a) NIE/NO (Rozporządzenie 2015b) (Ordinance 2015b) TAK/YES własność obiektów I sieci GESUT property objects and network of GESUT (Rozporządzenie 2001) (Ordinance 2001) TAK/YES podmioty i przedmioty prawa subject and object of law 3. Ocena przydatności w ka- NIE/NO tastrze 3D pod względem (Ustawa 1982) (Act of 1982) NIE/NO technicznym (Ustawa 1989) (Act of 1989) TAK/YES prowadzenie katastru Evaluation of usefulness leading of cadastre in cadastre 3D in aspect (Ustawa 1997) (Act of 1997) NIE/NO of technical (Ustawa 2001) (Act of 2001) NIE/NO (Ustawa 2002) (Act of 2002) NIE/NO (Ustawa 2003) (Act of 2003) NIE/NO (Ustawa 2010) (Act of 2010) TAK/YES struktura, organizacja, użytkowanie katastru 3D structure, organization and use of cadastre 3D (Ustawa 2011) (Act of 2011) NIE/NO (Rozporządzenie 2015a) (Ordinance 2015a) NIE/NO (Rozporządzenie 2015b) (Ordinance 2015b) TAK/YES obiekty i sieci GESUT objects and network of GESUT (Rozporządzenie 2001) (Ordinance 2001) TAK/YES prowadzenie katastru leading of cadastre 4. Liczba uwzględnionych (Ustawa 1964) (Act of 1964) NIE/NO 2D (zdefiniowanych) wymia- (Ustawa 1982) (Act of 1982) NIE/NO 2D rów (Ustawa 1989) (Act of 1989) NIE/NO 2D Number of defined dimen- (Ustawa 1997) (Act of 1997) NIE/NO 2D sional (Ustawa 2001) (Act of 2001) NIE/NO 2D (Ustawa 2002) (Act of 2002) TAK/YES 3D (Ustawa 2003) (Act of 2003) NIE/NO 2D (Ustawa 2010) (Act of 2010) TAK/YES 3D (Ustawa 2011) (Act of 2011) TAK/YES 3D (Rozporządzenie 2015a) (Ordinance 2015a) TAK/YES 3D (Rozporządzenie 2015b) (Ordinance 2015b) TAK/YES 3D (Rozporządzenie 2001) (Ordinance 2001) NIE/NO 2D

Uwagi szczegółowe do tabeli 1 – Special notes to the table 1: ocena TAK oznacza wystarczający na potrzeby budowy katastru 3D – YES rating means adequate for the needs of the construction of a 3D cadastre ocena NIE oznacza niewystarczający na potrzeby budowy katastru 3D – NO assessment means inadequate for the needs of the construction of a 3D cadastre Źródło: opracowanie własne Source: own study

366 *[email protected] Mika, M., Jurkiewicz, M. (2018). Wybrane aspekty prawne, techniczne i ekonomiczne katastru 3D w Polsce. Acta Sci. Pol. Administra- tio Locorum 17(4), 363–370.

wiązań w kontekście możliwości wykorzystania ich w kierunku utworzenia katastru 3D, obecnie nie w katastrze wielowymiarowym. Aby system ten mógł jest możliwy do realizacji w praktyce. Najbardziej funkcjonować, należy uzupełnić zbór informacji zadowalające wyniki z punktu widzenia uzgodnie- katastralnej o atrybuty przestrzenne obiektów kata- nia danych pochodzących z baz danych zasilających stralnych (nieruchomości gruntowej, budynkowej kataster nieruchomości, takich jak EGiB, KW, GESUT, i lokalowej). W realiach polskich pełna informacja BDOT, mogą dać geodezyjne pomiary bezpośred- przestrzenna jest możliwa do uzyskania na pod- nie w celu aktualizacji informacji w nich zawar- stawie integracji danych pochodzących z kilku baz tych. Stanowią one obecnie jednak duże obciążenie geodezyjnych i prawnych. Ewentualnie może być finansowe dla organów prowadzących ewidencję pozyskana na podstawie nowych (bezpośrednich) gruntów i budynków (starostw powiatowych) oraz pomiarów geodezyjnych i wprowadzana na bieżąco w przyszłości – dla organów prowadzących kata- do tworzonego od podstaw systemu. Ze względu na ster wielowymiarowy (kwestia nierozstrzygnięta ogromne koszty takiego rozwiązania bardziej ekono- w przepisach prawa – wymaga uregulowań). Z kolei miczne wydaje się wykorzystanie istniejących zasobów w przypadku uzupełnienia baz danych katastralnych geodezyjnych oraz rejestrów prawnych. Bazami tymi o atrybut w postaci wartości nieruchomości, istnieje powinny być EGiB (ewidencja gruntów i budynków), duże prawdopodobieństwo zmian w sposobie opodat- KW (księgi wieczyste), GESUT (geodezyjna ewidencja kowania nieruchomości. Dotyczy ono wprowadze- sieci uzbrojenia terenu) oraz BDOT (baza danych nia podatku katastralnego naliczanego od wartości obiektów topograficznych). Wybór analizowanych nieruchomości, a nie od jej powierzchni. Patrząc na w tabeli 1 przepisów prawnych jest podyktowany światowe trendy gospodarowania nieruchomościami zestawem wskazanych baz danych na potrzeby pozy- (Etel 2003) – rozwiązanie to wydaje się nieuniknione skania atrybutów obiektów katastralnych o charak- w przyszłości również w Polsce. Podatek ten stano- terze 3D. wiłby istotnie większe źródło samofinansowania Badania przepisów prawa, ich wzajemnej spój- gmin, ale jednocześnie byłby elementem zubożenia ności oraz kompatybilności z normami światowymi, portfeli podatników. wskazują na konieczność reform polskiego katastru dotyczących w głównej mierze ujednolicenia defi- PODSUMOWANIE nicji obiektów katastralnych w bazach danych EGiB oraz KW. W wyniku przeprowadzonych analiz przepisów Pod względem technicznym Polska jest gotowa prawa, badań własnych oraz literatury przedmiotu wprowadzić zasadnicze zmiany w kierunku katastru dotyczącej rozwiązań polskich oraz światowych 3D, ponieważ umożliwiają je stosowane i powszechnie z zakresu wymagań formalnych i technicznych kata- dostępne narzędzia GIS i CAD, o czym szczegółowo stru 3D należy stwierdzić, że pod względem tech- pisze Siejka i in. (2014). Wprowadzenie trzeciego nicznym (narzędziowym) wprowadzenie katastru wymiaru w katastrze wymaga jednak doprowadze- 3D w Polsce jest możliwe pod warunkiem usunięcia nia do zgodności topologicznej danych w wymiarze niezgodności w zakresie struktur 2D. Wymaga to 2D, pochodzących z różnych źródeł geodezyjnych poprawy i synchronizacji zarówno części opisowej, i prawnych, wymagającej współpracy wielu środowisk jak i graficznej operatu EGiB oraz rejestrów bez- naukowych oraz branżowych. Aspekt ten będzie pośrednio go zasilających. Niestety, pod względem jeszcze wielokrotnie poruszany w badaniach autorek. uwarunkowań prawnych jest to jeszcze niemożliwe, Analizując problem badawczy pod względem ze względu na brak definicji obiektów w przestrzeni ekonomicznym, należy stwierdzić, iż zakres zmian oraz różnorodność przepisów prawa regulujących koniecznych, aby móc wprowadzić rzetelne struk- kwestię zasięgu fizycznego i prawnego do części tury fizyczne i prawne, niezbędne na drodze reform składowych nieruchomości w przestrzeni.

*[email protected] 367 Mika, M., Jurkiewicz, M. (2018). Wybrane aspekty prawne, techniczne i ekonomiczne katastru 3D w Polsce. Acta Sci. Pol. Administra- tio Locorum 17(4), 363–370.

Należy w pierwszej kolejności usunąć niezgod- Mika, M., Leń, P. (2016). Analysis of the faulty spatial ności w zakresie definicji podstawowych obiektów structure of land in the context of assessing the qual- th katastralnych (Ustawa z 23 kwietnia 1964… Dz.U. ity of cadastral data in Poland, 16 International z 2017 r., poz. 459, Ustawa z 6 lipca 1982… Dz.U. Multidisciplinary Scientific GeoConference SGEM, z 2016 r. poz. 790, Rozporządzenie Ministra… tekst www.sgem.org, SGEM2016 Conference Proceedings, 28 June – 6 July 2016, Book 2, 2: 91–100. jedn. Dz.U. z 2016 r., poz. 1034), a następnie stopniowo Mika, M., Siejka, M. (2012). Wpływ geograficznych i hi- wdrażać zmiany w kierunku wprowadzenia kolejnego storycznych uwarunkowań na identyfikację granic wymiaru. Należy ponadto szukać uzasadnionych nieruchomości na przykładzie katastru austriackiego ekonomicznie i czasowo rozwiązań zmierzających do (Influence of geographic and historical conditions realizacji celu katastru, mianowicie rejestracji rzetelnej of identifying the boundaries of properties based i wiarygodnej informacji na temat obiektów i pod- on the example of the austrian cadastre) Acta Scien- miotów katastralnych (tzw. informacji katastralnej) tiarum Polonorum. Administratio Locorum 11(4), na potrzeby fiskalne, prawne oraz realizacji zadań 65–74. z zakresu planowania przestrzennego i gospodarki Mika, M, Siejka, M. (2013). Badanie zależności pomię- nieruchomościami. dzy różnicą powierzchni katastralnej i ewidencyjnej a jej wartością ustaloną na podstawie przeciętnych cen transakcyjnych na przykładzie wybranych jed- PIŚMIENNICTWO nostek ewidencyjnych miasta Krakowa (Examina- tion of dependences between the difference in the Bydłosz, J. (2017). Przyszłe obiekty katastru 3D w Polsce cadastral and recorded space and its value deter- (Future objects of 3d cadastre in Poland) Acta Sci. mined on the basis of average transaction prices – Pol. Administratio Locorum 16(4), 231–237. based on the example of selected cadastral units Etel, L. (2003). Europejskie systemy opodatkowania nie- of the city of Krakow). Infrastruktura i Ekologia Te- ruchomości, Kancelaria Sejmu, Biuro Studiów i Eks- renów Wiejskich 2(II), 111–121. PAN, Kraków. pertyz, Warszawa. Oosterom, P., Stoter, J., Ploeger H., Thompson R., Kar- Janus, J., Mika, M., Leń, P, Siejka, M., Taszakowski, J. ki, S. (2011). World-wide inventory of the status of (2016). A new approach to calculate the land frag- 3D Cadastres in 2010 and expectations for 2014, FIG mentation indicators taking into account the adja- Working Week. Bridging the Gap between Cultures. cent plots, Survey Review Ltd Received 6 April 2016; Marrakech, Morocco, 18–22 May 2011. accepted 4 July 2016, published online 27 Jul 2016. Siejka, M., Ślusarski, M., Zygmunt, M. (2014). 3D+ time DOI 10.1080/00396265.2016.1210362. cadastre, possibility of implementation in Poland. Jurkiewicz, M., Ślusarski, M. (2017). Selected aspects of Survey Review Ltd. 46(335), 79–89. creation of a multi-dimensional cadastre in Poland. Siejka, M., Ślusarski, M., Mika, M. (2015). Legal and Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich (In- technical aspects of modernization of land and frastructure and Ecology of Rural Areas), Stowarzy- buildings cadastre in selected area. Reports on Ge- szenie Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich odesy and Geoinformatics 99, 44–53. w Krakowie IV(1), 1483–1491. Ślusarski, M. (2017). Metody i modele oceny jakości da- Karabin, M. (2012). Registration of untypical 3D objects nych przestrzennych (Methods and models for eval- in Polish cadastre – do we need 3D cadastre? Geode- uation the quality of spatial data). Zeszyty Nauko- sy and Cartography 61(2), 61–71, doi:10.2478/v10277- we Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja 012-0023-8. w Krakowie. Rozprawy 537(414), Wydawnictwo Uni- Maślanka, J. (2016). Koncepcja modernizacji ewidencji wersytetu Rolniczego. gruntów i budynków w aspekcie potrzeb harmoni- Stoter, J., Ploeger, H., Roes, R., Van der Riet, E., Bil- zacji i interoperacyjności baz danych ewidencyjnych jecki, F., Ledoux, H., Kok, D., Kim, S. (2017). Regis- (The concept of modernization of land and building tration of multi-level property rights in 3D in The registry in the aspect of the needs of harmonization Netherlands: two cases and next steps in further im- and interoperability of registry databases). AGH plementation. ISPRS Int. J. Geo-Inf. 6(6), 158. (rozprawa doktorska, tekst niepublikowany).

368 *[email protected] Mika, M., Jurkiewicz, M. (2018). Wybrane aspekty prawne, techniczne i ekonomiczne katastru 3D w Polsce. Acta Sci. Pol. Administra- tio Locorum 17(4), 363–370.

Steudler, D., Williamson, I. P. (2005). Evaluation of na- for spatial information), tekst jedn. Dz.U. z 2017 r., tional land administration system in Switzerland. poz. 1382. Case study based on a management model. Survey Ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipo- Review 38(298), 317–330, https://doi.org/10.1179/ tece (Act of 6 July 1982 on land and mortgage regis- sre.2005.38.298.317. ters and on mortgage). Dz.U. z 2016 r. poz. 790. Ying S., Guo R., Li L., He B. (2012). Application of 3D Ustawa z 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i gór- GIS to 3D Cadastre in Urban Environment. 3rd nicze (Act of 9 June 2011 – Geological and mining International Workshop on 3D Cadastres. Develop- law), tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2126. ments and Practices, 25–26 October 2012, Shenzhen, Ustawa z 17 maja 1989 r. – Prawo geodezyjne i karto- China. graficzne (Act of 17 May 1989 – Geodetic and car- Zhang, J., Yin, P., Li, G., Gu, H., Zhao, H., Fu, J. (2016). tographic law), tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2101. 3D Cadastral Data Model Based on Conformal Ustawa z 18 lipca 2001 roku – Prawo wodne (Act Geometry Algebra. ISPRS Int. J. Geo-Inf. 5, 20, of 18 July 2001 – Water law). Dz.U. z 2015 r., poz. 469. doi:10.3390/ijgi5020020. Ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomo- ściami (Act of 21 August 1997 on real estate econo- Przepisy prawne i techniczne my), tekst jedn. Dz.U. z 2016 r., poz. 2147. Dyrektywa 2007/2/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Act z 14 marca 2007 r. ustanawiająca infrastrukturę in- of 23 April 1964 – Civil code), tekst jedn. Dz.U. formacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej z 2017 r., poz. 459. (INSPIRE) [Directive 2007/2/EC of the European Ustawa z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospoda- Parliament and of the Council of 14 March 2007 es- rowaniu przestrzennym (Act Of 27 March 2003 On tablishing an Infrastructure for Spatial Information Planning And Spatial, tekst jedn. Dz.U. z 2016 r., in the European Community (INSPIRE)], http:// poz. 778. eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=O- Rozporządzenie 2015a – Rozporządzenie Ministra J:L:2007:108:0001:0014:en:PDF, access: 15.04.2016 r. Administracji i Cyfryzacji z 2 listopada 2015 roku Informacja geograficzna – Katastralny model admini- w sprawie bazy danych obiektów topograficznych strowania terenem (LADM) (Geographic informa- oraz mapy zasadniczej. Dz.U. z 2015 r., poz. 2028. tion – Land Administration Domain Model). PN EN Rozporządzenie 2015b – Rozporządzenie Ministra Ad- ISO 19152:2013-05E, Polski Komitet Normalizacyj- ministracji i Cyfryzacji z 21 października 2015 roku ny, 2013. w sprawie powiatowej bazy GESUT i krajowej bazy Ustawa z 3 lipca 2002 r. Prawo lotnicze (Act of 3 July GESUT. Dz.U. z 2015 r., poz. 1938. 2002 – Aviation Law), tekst jedn. Dz.U. 2017 poz. 959. Rozporządzenie 2001 – Rozporządzenie Ministra Roz- Ustawa z 4 marca 2010 r. o infrastrukturze informacji woju Regionalnego i Budownictwa z 29 marca 2001 przestrzennej (Act of 4 March 2010 on infrastructure roku w sprawie ewidencji gruntów i budynków, tekst jedn. Dz.U. z 2016 r., poz. 1034.

SELECTED LEGAL, TECHNICAL AND ECONOMICAL ASPECTS OF CADASTRE 3D IN POLAND

ABSTRACT

Issues of cadastre 3D is important element of consideration many national and international commis- sions, which work on vision future cadastral systems. This issue concerns a wide group of information system users. So this require consulting many industries, such as law, geodesy, architecture, building, spatial planning and other. In Poland register of land and building perform a function of the cadastre. The basic cadastral objects are parcels, buildings and premises, which are independent real estate. For this cadastral objects graphical

*[email protected] 369 Mika, M., Jurkiewicz, M. (2018). Wybrane aspekty prawne, techniczne i ekonomiczne katastru 3D w Polsce. Acta Sci. Pol. Administra- tio Locorum 17(4), 363–370.

and descriptive information only in 2D is recorded. This informations should be supplemented with elements 3D during creation of 3D cadastre. In this paper authors consider law, technical and economical aspects in the context of real possibilities implementation of cadastre 3D in Poland.

Key words: cadastre 3D, cadastral objects, law

370 *[email protected] Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 17(4) 2018, 371–383. http://administratiolocorum.uwm.edu.pl plISSN 1644-0749 eISSN 2450-0771

PRACA ORYGINALNA Zaakceptowano: 26.03. 2018 ORIGINAL PAPER Accepted: 26.03. 2018

MACIERZ WAG PRZESTRZENNYCH SĄSIEDZTWA W ALGORYTMIE GRUPOWANIA OBSZARÓW O ZEWNĘTRZNEJ SZACHOWNICY GRUNTÓW

Grzegorz Oleniacz*

Katedra Geodezji i Geotechniki, Politechnika Rzeszowska ul. Poznańska 2, 35-959 Rzeszów, Polska

ABSTRAKT

Artykuł zawiera opis modyfikacji metodyki wyznaczania obszarów koncentracji zewnętrznej szachownicy gruntów. Zmiany dotyczą wagowania cech odnoszących się do występowania zewnętrz- nej szachownicy gruntów i charakteryzujących wzajemne oddziaływanie poszczególnych par wsi na rozpatrywanym obszarze. Dotychczasowe podejście, w pewnych specyficznych przypadkach, powo- dowało niepożądany efekt większego wagowania cech dla par wsi niebędących sąsiadami niż dla bezpośrednich sąsiadów tych samych wsi. Przedstawiono wyniki uzyskane z zastosowaniem dwóch wariantów macierzy wag przestrzennych sąsiedztwa konstruowanych w oparciu o kryterium wspólnej granicy, które usprawniają metodę zaprezentowaną pierwotnie w 2017 r.

Słowa kluczowe: rozdrobnienie gruntów, różniczanie zamiejscowi, analiza skupień, diagram Czeka- nowskiego

WPROWADZENIE domu, lecz są rozdrobnione na większą liczbę dzia- łek, przeważnie wąskich i długich, rozrzuconych Występowanie szachownicy gruntów jest zja- na znacznej przestrzeni i poprzegradzanych dział- wiskiem gospodarczo szkodliwym, przejawiającym kami różnych właścicieli (Koncent-Zieliński 1907). się zmniejszeniem wydajności pracy ze względu na Szachownica własnościowa gruntów dzieli się ze straty czasu na dojazd do działek rozproszonych względu na granice administracyjne. Wyróżniono na dużych przestrzeniach oraz na dojście z działki na szachownicę wewnętrzną gruntów (występującą we działkę. W związku z tym rosną koszty transportu, wnętrzu wsi) i zewnętrzną, która może występować a tym samym całej produkcji rolniczej. Zjawisko to między wsiami, gminami, powiatami, wojewódz- ponadto utrudnia stosowanie prawidłowego płodoz- twami. Mogą być również przypadki występowa- mianu i zmusza do nieracjonalnego wykorzystywania nia szachownicy zewnętrznej między państwami, ziemi (Noga 2001). W Polsce pojęcie szachownicy na przykład szachownica gruntów między Polską gruntów do geodezji rolnej wprowadził Koncent- a Słowacją, Polską a Czechami, która powstała -Zieliński, definiując ją jako obszar ziemi należący w okresie zaborów, gdy nie było wówczas między tymi do jednej wsi, przy którym posiadłości pojedynczych państwami granicy (Dudzińska 2012). Właścicieli właścicieli nie leżą w jednym łącznym kawale przy posiadających grunty w szachownicy Rabczuk (1967)

*[email protected]

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Oleniacz, G. (2018). Macierz wag przestrzennych sąsiedztwa w algorytmie grupowania obszarów o zewnętrznej szachownicy gruntów. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 371–383.

zdefiniował jako różniczan, a uściślił to Noga (1977). nowanej procedury otrzymuje się obszary koncentracji W artykule podjęto temat różniczan zamiejscowych, zewnętrznej szachownicy gruntów na analizowanym których można określić jako właścicieli posiadających obszarze. Wyznaczone w ten sposób skupiska mogą grunt w badanej wsi (lub innym rozpatrywanym zostać potraktowane jako obiekty podlegające scale- obszarze), ale mieszkających poza jej granicami niu, dla których przeprowadzenie scalenia i wymiany (Mika i in. 2016). gruntów przyniesie największe korzyści pod wzglę- Samo zjawisko szachownicy gruntów oraz przy- dem likwidacji zewnętrznej szachownicy gruntów. czyny i skutki jej występowania, a także zagadnienie Nie jest to podejście całkiem nowe, ponieważ w przy- różniczan opisywane jest szeroko w literaturze świa- wołanych pracach Noga prezentował podobny sposób towej (Vanderpol 1956, King i Burton 1982, Van Dijk oceny rozmiarów tego zjawiska za pomocą tablic 2003, Shuhao 2006, Tan i in. 2006, Hung i in. 2007). szachownicowych, jednak nową procedurę znacznie W Polsce problemem tym zajął się głównie Noga usprawniono i pozwala ona na jednoczesną analizę (1977, 1985, 1992, 2001), a kontynuuje to zagadnienie wielu cech struktury przestrzennej badanego obszaru. Leń (2017a, 2017b) oraz Mika i Leń (2017). W pracach Pierwsze testy przeprowadzono w dwóch gminach tych wspólnym mianownikiem łączącym propono- powiatu opoczyńskiego, które charakteryzują się wane rozwiązania problemu szachownicy gruntów dużą zewnętrzną szachownicą gruntów (Leń i Mika i negatywnych skutków tego zjawiska, wpływają- 2016, Mika i Leń 2017, Leń 2017a). Dodatkową cechą cych na działalność rolniczą mieszkańców badanych tych gmin jest duża liczba wsi o małej powierzchni obszarów, jest reorganizacja przestrzenna obszarów (gmina Paradyż – 26 wsi, gmina Sławno – 34 wsie), wiejskich, co sprowadza się właściwie do przeprowa- co predysponuje wybór obiektu do scalenia jako grupy dzenia procedury scalenia i wymiany gruntów. Prace kilku małych obrębów. W przeprowadzonych testach związane ze scaleniem i wymianą gruntów wiążą się wykazano, że metoda jest skuteczna i w pełni możliwa z poniesieniem znacznych nakładów finansowych, do zastosowania w praktyce w Polsce. Testy te jed- które przy ograniczonych środkach budżetowych nak nie wyczerpały całkowicie poruszonego tematu, mogą być przeprowadzone na niewielu obszarach a ze względu na występujące problemy numeryczne w danym okresie finansowania. Stąd też wydaje się algorytm podlega ewaluacji (Leń 2018, Oleniacz konieczne opracowanie metodologii prowadzącej i Leń 2018). do wytypowania obszarów pod względem pilności przeprowadzenia tego typu prac w celu racjonalnego MACIERZ WAG PRZESTRZENNYCH wydatkowania środków finansowych. SĄSIEDZTWA Propozycje hierarchizacji wsi pod względem pil- ności przeprowadzenia prac scaleniowych na wybra- W zaproponowanej przez autorów metodzie (Leń nych obszarach przedstawili m.in. w Leń i Mika i in. 2017) łączy się kilka cech charakteryzujących (2016), Leń i in. (2016). Wykonanie scalenia i wymiany szachownicę gruntów na badanym obszarze, które gruntów na jednym obiekcie, będącym pojedynczą opisane są liczbowo w kwadratowych tablicach: wsią, poprawia wprawdzie strukturę przestrzenną A = [aij] – procentowy udział różniczan wśród obiektu, nie eliminuje jednak zjawiska zewnętrznej wszystkich właścicieli działek, szachownicy gruntów i występowania różniczan B = [bij] – procentowy udział działek różniczan wśród zamiejscowych. W związku z tym w 2017 r. pojawiła liczby wszystkich działek w obrębie, się propozycja wyszukiwania obszarów zjawiska C = [cij] – procentowy udział powierzchni działek zewnętrznej szachownicy gruntów i grupowania różniczan w powierzchni całego obrębu, ich w klastry metodą analizy skupień z wykorzysta- D = [dij] – odległości poszczególnych wsi od siebie. niem diagramów Czekanowskiego (Leń i in. 2017). Ze względu na charakter rozpatrywanego pro- W wyniku realizacji analizy skupień według zapropo- blemu wartości zawarte w tablicach od A do C

372 *[email protected] Oleniacz, G. (2018). Macierz wag przestrzennych sąsiedztwa w algorytmie grupowania obszarów o zewnętrznej szachownicy gruntów. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 371–383.

odnoszą się bezpośrednio do relacji między badanymi za niewystarczające metod analiz liniowych poprzez obiektami i wyrażają ich wzajemną zależność od aplikację odpowiednich metod wykorzystujących siebie pod względem analizowanej cechy. Macierz D macierze sąsiedztwa można wyciągać wnioski porów- jest natomiast podobna do macierzy wag przestrzen- nywalne, a nawet lepsze niż te uzyskane ze skompli- nych sąsiedztwa. Podstawą do stworzenia diagramu kowanych metod nieliniowych. Typowe macierze wag Czekanowskiego (Czekanowski 1909, 1913) jest sąsiedztwa można podzielić na (Kopczewska 2006): macierz odległości cech, zastąpiona tutaj (ze względu – macierze sąsiedztwa według kryterium wspólnej na charakter danych) macierzą wskaźników W = [wij], granicy, której poszczególne komórki przyjmują postać zde- – macierz k najbliższych sąsiadów, finiowaną poprzez wzór (1): – macierz sąsiadów w promieniu d km, – macierz wag według kryterium odwrotności odle- (1) głości. 1 Pierwotnie w algorytmie grupowania obszarów 𝑤𝑤𝑖𝑖𝑖𝑖 = 𝑎𝑎𝑖𝑖𝑖𝑖 ∙ 𝑏𝑏𝑖𝑖𝑖𝑖 ∙ 𝑐𝑐𝑖𝑖𝑖𝑖 ∙ Wartości cechy zawarte w macierzy𝑑𝑑𝑖𝑖𝑖𝑖 D można o zewnętrznej szachownicy gruntów zastosowany był uznać za destymulanty, im dalej wsie oddalone są od ostatni z wymienionych wariatów (Leń i in. 2017). siebie, tym mniej pożądane jest ich łączenie w obiekty Ma on jednak pewne wady powodujące, że w spe- scaleniowe, stąd odwrotność dij w obliczeniu wartości cyficznych sytuacjach większa waga zostanie przy- poszczególnych komórek macierzy W. pisana do pary wsi niegraniczących ze sobą, a nie Pojęcie macierzy sąsiedztwa jest ściśle związane do wsi sąsiadujących. Jest to zjawisko niepożądane. z zagadnieniami statystyki przestrzennej stosowa- Na przykład w gminie Paradyż odległość między nej szeroko w naukach społeczno-ekonomicznych, wsią Podgaj i Feliksów jest mniejsza niż między w szczególności w ekonometrii. Zagadnienia te znala- wsią Podgaj a Wójcin czy Wójcin B (rys. 1a) . Z kolei zły również swoje zastosowanie w analizach dotyczą- w gminie Sławno ta sama sytuacja dotyczy na przykład cych prac scaleniowych (Dudzińska 2017). Kulczycki par Ludwinów – Olszowiec i Ludwinów – Antoninów i Ligas (2007) stwierdzają, że z dotychczas uważanych (rys. 1b).

Rys. 1. Położenie wybranych wsi względem siebie: a – w gminie Paradyż; b – w gminie Sławno Fig. 1. Location of selected villages in relation to each other: a – Paradyż commune; b – Sławno commune Źródło: opracowanie własne Source: own study

*[email protected] 373 Oleniacz, G. (2018). Macierz wag przestrzennych sąsiedztwa w algorytmie grupowania obszarów o zewnętrznej szachownicy gruntów. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 371–383.

Głowicka-Wołoszyn i in. (2017) stwierdzają za w macierzy sąsiedztwa pierwszego rzędu przyjmują Pietrzakiem (2010), że jednym z kluczowych ele- wartość 1, jeśli wsie posiadają wspólną granicę lub mentów w badaniu przestrzennych zależności cech wartość 0, jeśli nie graniczą ze sobą (tab. 1). (autokorelacji przestrzennej, identyfikacji efektów W drugim wykorzystanym wariancie macierzy przestrzennych) jest problem doboru macierzy wag sąsiedztwa elementy mają wartość 2 w przypadku przestrzennych. Przytaczają również ogólne zasady posiadania wspólnej granicy oraz 1 w przypadku sformułowane przez Griffitha (1996), którymi należy przeciwnym (tab. 2). Wariant pierwszy jest klasyczną się kierować, wybierając macierz wag przestrzennych. wersją macierzy sąsiedztwa według wspólnej granicy Wskazują one m.in., aby wykorzystać najprostszą pierwszego rzędu. Z kolei wariant drugi jest pewną macierz sąsiedztwa geograficznego. W prezento- modyfikacją macierzy sąsiedztwa wyższych rzędów, wanym artykule przedstawiono wyniki obliczeń z tym że bezpośredni sąsiedzi otrzymują wagę 2, z wykorzystaniem macierzy sąsiedztwa według wspól- a pozostali (bez względu na stopień sąsiedztwa) – nej granicy pierwszego rzędu oraz zmodyfikowa- wagę 1. nej macierzy sąsiedztwa rzędu wyższego. Elementy

Tabela 1. Fragment macierzy wag sąsiedztwa dla gminy Sławno w wariancie 1 Table 1. Fragment of spatial weights matrix for the Sławno commune – option 1 Wyszczególnienie Antoninów Antoniówka Bratków Celestynów Dąbrowa Dąbrówka Specification Antoninów 0 1 1 0 0 0 Antoniówka 1 0 0 0 0 1 Bratków 1 0 0 0 0 0 Celestynów 0 0 0 0 0 0 Dąbrowa 0 0 0 0 0 0 Dąbrówka 0 1 0 0 0 0 Źródło: opracowanie własne Source: own study

Tabela 2. Fragment macierzy wag sąsiedztwa dla gminy Sławno w wariancie 2 Table 2. Fragment of spatial weights matrix for the Sławno commune – option 2 Wyszczególnienie Antoninów Antoniówka Bratków Celestynów Dąbrowa Dąbrówka Specification Antoninów 1 2 2 1 1 1 Antoniówka 2 1 1 1 1 2 Bratków 2 1 1 1 1 1 Celestynów 1 1 1 1 1 1 Dąbrowa 1 1 1 1 1 1 Dąbrówka 1 2 1 1 1 1 Źródło: opracowanie własne Source: own study

374 *[email protected] Oleniacz, G. (2018). Macierz wag przestrzennych sąsiedztwa w algorytmie grupowania obszarów o zewnętrznej szachownicy gruntów. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 371–383.

WYNIKI BADAŃ W podstawowym podziale metod analizy skupień rozróżniono metody hierarchiczne (nadzorowane), Zmiana cechy odzwierciedlanej poprzez macierz D na przykład metodę Warda i niehierarchiczne (nie- spowodowała konieczność korekty sposobu wyzna- nadzorowane) – np. metodę k-średnich. W metodach czania wartości elementów macierzy W: hierarchicznych wyodrębnione są poziomy, na któ- rych poszczególne obiekty łączą się w grupy. Z kolei (2) w przypadku metod niehierarchicznych nie uwzględ- Przyjęcie macierzy𝑤𝑤𝑖𝑖𝑖𝑖 = 𝑎𝑎 D𝑖𝑖𝑖𝑖 według∙ 𝑏𝑏𝑖𝑖𝑖𝑖 ∙ 𝑐𝑐𝑖𝑖𝑖𝑖 pierwszego∙ 𝑑𝑑𝑖𝑖𝑖𝑖 wariantu nia się porządku tworzenia grup. Obiekty, które powoduje, że w dalszych obliczeniach uwzględnione znalazły się w jednej grupie, niekoniecznie muszą zostaną jedynie pary wsi bezpośrednio sąsiadujących pozostawać razem, podczas tworzenia klastrów mogą ze sobą, a macierz W zostanie rozrzedzona. W drugim przechodzić z jednej grupy do innej. W metodach wariancie uwzględniane są wszystkie dotychczasowe tych jednak liczba tworzonych skupień zostaje zde- zależności. Oba warianty macierzy D, w przeciwień- finiowania niejako intuicyjnie na starcie, a samo stwie do wersji pierwotnej, nie powodują przeska- porządkowanie może dawać różniące się wyniki lowania stosunku wzajemnych zależności między w zależności od początkowego przyjęcia lokalizacji parami wsi, uzyskanego na podstawie cech zawartych klastrów (Han i in. 2012). Metodę Czekanowskiego w macierzach od A do C, co ułatwia obliczenia. można zaliczyć do metod niehierarchicznych, ale ma Macierz W, po odpowiednich przekształceniach tę przewagę, że liczba klastrów nie musi być z góry w macierz symetryczną Z, podlega porządkowaniu, zdefiniowana. Jednak po zastosowaniu macierzy D w wyniku czego powstaje diagram Czekanowskiego w wariancie 2 prawie przy każdym uruchomieniu (Leń i in. 2017). Uzyskane wyniki przedstawiono na porządkowania diagramu generowane są nieco inne rysunkach, dla gminy Paradyż odpowiednio wariant 1 wyniki (rys. 4). Większość z nich po przeprowadze- i wariant 2 na rysunku 2a i 2b oraz dla gminy Sławno – niu ręcznej korekty daje końcowy rezultat zbieżny wariant 1 i wariant 2 na rysunku 3a i 3b. z wynikiem dla wariantu 1. Problem ten nie występuje Na rysunku 2 i rysunku 3 symbole w postaci dla wariantu 1, prawdopodobnie algorytm porząd- dużych czarnych rombów wskazują na pary wsi kowania lepiej radzi sobie z macierzami rzadkimi. o największej wzajemnej sile powiązań. Im mniejszy Po zastosowaniu analizy skupień z wykorzy- symbol, tym wzajemne powiązania charakteryzo- staniem obu wariantów macierzy wag sąsiedztwa wane przez cechy zawarte w macierzach od A, B i C i diagramu Czekanowskiego na terenie obu gmin są mniejsze. Puste pola oznaczają brak powiązań. z łatwością można wydzielić obszary koncentracji Właściwie bez względu na wybrany wariant macie- zjawiska zewnętrznej szachownicy gruntów, które rzy D udaje się uzyskać te same wyniki końcowe. graficznie przedstawiono na rysunku 5. Na diagramach widać wyraźnie, że wariant pierwszy Uzyskane rezultaty pozwalają wyodrębnić takie powoduje znaczne rozrzedzenie macierzy podlega- skupiska wsi, dla których efekty przeprowadzenia prac jącej porządkowaniu. W obu gminach odrzucane są dotyczących scalenia i wymiany gruntów mogą być w znakomitej większości wartości małe, które z pozoru najlepsze pod względem likwidacji zjawiska zewnętrz- nie powinny znacząco wpływać na wynik końcowy. nej szachownicy gruntów.

*[email protected] 375 Oleniacz, G. (2018). Macierz wag przestrzennych sąsiedztwa w algorytmie grupowania obszarów o zewnętrznej szachownicy gruntów. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 371–383.

Rys. 2. Diagram zewnętrznej szachownicy gruntów we wsiach gminy Paradyż: a – wariant 1; b – wariant 2 Fig. 2. Matrix of the outer patchwork of farmland in the villages of the commune of Paradyż: a – option 1; b – option 2 Źródło: opracowanie własne Source: own study

376 *[email protected] Oleniacz, G. (2018). Macierz wag przestrzennych sąsiedztwa w algorytmie grupowania obszarów o zewnętrznej szachownicy gruntów. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 371–383.

Rys. 3. Diagram zewnętrznej szachownicy gruntów we wsiach gminy Sławno: a – wariant 1; b – wariant 2 Fig. 3. Matrix of the outer patchwork of farmland in the villages of the commune of Sławno: a – option 1; b – option 2 Źródło: opracowanie własne Source: own study

*[email protected] 377 Oleniacz, G. (2018). Macierz wag przestrzennych sąsiedztwa w algorytmie grupowania obszarów o zewnętrznej szachownicy gruntów. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 371–383.

378 *[email protected] Oleniacz, G. (2018). Macierz wag przestrzennych sąsiedztwa w algorytmie grupowania obszarów o zewnętrznej szachownicy gruntów. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 371–383.

Rys. 4. Przykładowe różne wersje uporządkowania diagramu dla wariantu 2 w gminie Sławno Fig. 4. Examples of the different diagram arrangement for option 2 in the Sławno commune Źródło: opracowanie własne Source: own study

*[email protected] 379 Oleniacz, G. (2018). Macierz wag przestrzennych sąsiedztwa w algorytmie grupowania obszarów o zewnętrznej szachownicy gruntów. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 371–383.

Rys. 5. Obszary koncentracji zewnętrznej szachownicy gruntów w analizowanych gminach Fig. 5. Clusters of the external patchwork of agricultural land in the analyzed communes Źródło: opracowanie własne Source: own study

380 *[email protected] Oleniacz, G. (2018). Macierz wag przestrzennych sąsiedztwa w algorytmie grupowania obszarów o zewnętrznej szachownicy gruntów. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 371–383.

PODSUMOWANIE Głowicka-Wołoszyn, R., Kozera, A., Wysocki, F. (2017). Problem doboru macierzy wag przestrzennych W obu wariantach uzyskano taki sam ostateczny w identyfikacji efektów przestrzennych samodziel- efekt końcowy, niemniej jednak w wariancie drugim ności finansowej gmin (Problem of spatial weights matrix selection in the identification of spatial effects konieczne były niewielkie ręczne korekty diagramu. in evaluation of communes financial self-sufficien- We wszystkich analizowanych przypadkach upo- cy). Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego rządkowania diagramu dla wariantu 2 większość we Wrocławiu nr 468. Taksonomia 28, 88–98, DOI uzyskanych skupień pokrywała się z wynikami dla 10.15611/pn.2017.468.09. wariantu 1. Wyzerowanie elementów macierzy W dla Griffith, D.A. (1996). Some guidelines for specifying the par wsi niebędących sąsiadami nie wpłynęło na liczbę geographic weights matrix contained in spatial sta- i kształt klastrów. Można stwierdzić, że wariant 1 tistical models, in: Practical handbook of spatial sta- doboru macierzy wag przestrzennych sąsiedztwa jest tistics. Ed. S.L., Arlinghaus. CRC, Boca Raton. bardziej optymalny ze względu na powtarzalność Hung, P.V., MacAulay, G., Marsh, S.P. (2007). The eco- wyników. Biorąc pod uwagę proste przekształcenie nomics of land fragmentation in the north of Viet- nam. The Australian Journal of Agricultural and macierzy D z wariantu 1 do macierzy w wariancie 2, Resource Economics 51, 195–211. obliczenia dla wariantu drugiego można potraktować Han, J. Kamber, M. Pei, J. (2012). Data mining concepts jako kontrolne. and techniques, third edition. Morgan Kaufmann, Zaproponowane modyfikacje eliminują niepo- Waltham, USA. żądany efekt przypisywania większej wagi dla wsi Kulczycki, M., Ligas, M. (2007) Zastosowanie analizy niebędących bezpośrednimi sąsiadami i usprawniają przestrzennej do modelowania danych pochodzą- działanie metody identyfikacji obszarów występowa- cych z rynku nieruchomości (Spatial analysis and nia zewnętrznej szachownicy gruntów. real estate markets’ modelling). Studia i Materiały Towarzystwa Naukowego Nieruchomości 15(3–4), PIŚMIENNICTWO 145–154. King, R., Burton, S. (1982). Land fragmentation. Notes on a fundamental rural spatial problem. Progress in Czekanowski, J. (1909). Zur Differentialdiagnose der Human Geography 6(4), 475–494. Neandertalgruppe, Korrespondenz-Blatt der Deut- Koncent-Zieliński, W. (1907). Jak usuwać szachownicę schen Geselschaft fur Antropologie, 40. i przeprowadzać kolonizacje gruntów (How to elim- Czekanowski, J. (1913). Zarys metod statystycznych inate a patchwork of plots and colonize land), War- w zastosowaniach do antropologii (An outline of sta- szawa. tistical methods in anthropology applications). Pra- Kopczewska, K. (2006). Ekonometria i statystyka prze- ce Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, nr 5. strzenna z wykorzystaniem programu R CRAN Dudzińska, M. (2012). Szachownica gruntów rolnych (Econometrics and spatial statistics using R CRAN jako czynnik kształtujący przestrzeń wiejską (Patch- software). Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa. work of fields as a factor which affects rural space). Leń, P., Mika, M. (2016). Determination of the urgency Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 2(3), of undertaking land consolidation works in the vil- 45–56. lages of the Sławno municipality. Journal of Ecologi- Dudzińska, M. (2017). The study of spatial autocorrela- cal Engineering 17(4), 163–169. tion of the land consolidation in Lubelskie Voivode- Leń, P., Oleniacz, G., Skrzypczak, I., Mika, M. (2016). ship. “Environmental Engineering” 10th Interna- The Hellwig’s and zero unitarisation methods in cre- tional Conference, Vilnius Gediminas Technical ating a ranking of the urgency of land consolidation University, Lithuania, 27–28 April 2017, DOI: https:// and land exchange work. 16th International Multi- doi.org/10.3846/enviro.2017.187. disciplinary Scientific GeoConference SGEM 2016, Getis, A., Aldstadt, J. (2004). Constructing the spatial www.sgem.org, SGEM2016 Conference Proceedings, weight matrix using a local statistics. Geographical June 28–July 6, 2(2), 617–624. Analysis 36, 90–104.

*[email protected] 381 Oleniacz, G. (2018). Macierz wag przestrzennych sąsiedztwa w algorytmie grupowania obszarów o zewnętrznej szachownicy gruntów. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 371–383.

Leń, P. (2017a). The size of the external patchwork scalania gruntów indywidualnych w terenach wy- of fields as an indicator of the need for land consoli- żynnych, górzystych i górskich (The issue of liquidation and exchange in the villages of the commune dation of a village between the patchwork of plots, of Drzewica. Journal of Water And Land Develop- in: New trends of consolidation of individual lands ment 33(IV–VI), 99–106. in upland, mountainous and mountainous areas), Leń, P. (2017b). The ranking destination areas for land IUNG, Puławy, t. I, 143–166. consolidation works, due to the size checkerboard Noga, K. (1992). Metoda analizy, oceny i likwidacji wa- land on the example of Białaczów. Environmental dliwej szachownicy gruntów gospodarstw indy- Engineering” 10th International Conference Vilnius widualnych (Method of analyzing, evaluating and Gediminas Technical University Article. Lithuania, eliminating faulty checkers for individual farms). 27–28 April 2017. Biul. Reg. ZDR AR w Krakowie 304, 110–114. Leń, P., Oleniacz, G., Skrzypczak, I., Mika. M. (2017). Noga, K. (2001). Metodyka programowania i realizacji Methodology for assessing the size and liquidation prac scalenia i wymiany gruntów w ujęciu komplek- of the outer patchwork of land. World Multidiscipli- sowym (Methodology of programming and imple- nary Earth Symposium – WMESS, 11–15 September mentation of works consolidation and exchange 2017 r., Prague, IOP Conf. Series: Earth and Environ- of land in terms of complex). AR, Kraków. mental Science 95(2017) 032020. DOI:10.1088/1755- Oleniacz, G. Leń, P. (2018). Modification of the algo- 1315/95/3/032020. rithm of assessing an external patchwork of the land Leń, P. (2018). Metodyka oceny i likwidacji zewnętrznej for the purpose of improving the efficiency of land szachownicy gruntów rolnych na potrzeby zwiększe- consolidation works. 18th International Multidisci- nia efektywności procesu scalenia i wymiany (Meth- plinary Scientific GeoConference SGEM 2018, www. odology for the evaluation and elimination of the sgem.org, Review article, accepted for printing. external patchwork of agricultural land for the pur- Pietrzak, M.B. (2010). Dwuetapowa procedura budowy pose of increasing the effectiveness of consolidation przestrzennej macierzy wag z uwzględnieniem odle- and exchange process). Acta Sci. Pol. Administratio głości ekonomicznej (Two-stage procedure of build- Locorum 17(1), 315–324. ing a spatial weight matrix with the consideration Mika, M., Janus, J., Taszakowski, J., Leń, P. (2016). of economic distance). Oeconomia Copernicana 1, The use of cadastral databases in planning of land 65–78. consolidation works. Geographic Information Sys- Rabczuk, I. (1967). Problem różniczan w pow. proszo- tems Conference and Exhibition “GIS ODYSSEY wickim, woj. krakowskie. Aktualne zagadnienia 2016” : Conference proceedings, 5th to 9th of Septem- geodezji urządzeniowo rolnej (The problem of and ber 2016, Perugia, Italy – Zagreb: Croatian Informa- out-of-village non-residents in the area of Proszow- tion Technology Society – GIS Forum. ice province in Krakow and voivodship. Current is- Mika, M., Leń, P. (2017). Rozmiary gruntów różniczan sues of rural areas geodesy). SGP, Warszawa. i możliwości ich likwidacji na przykładzie wsi gmi- Shuhao, T. (2006). Land fragmentation and rice produc- ny Sławno, powiat opoczyński, województwo łódz- tion. A case study of small farms in Jiangxi Province, kie (The size of land by non-residents and the pos- P. R. China. Ph.D. Thesis. Wageningen University sibility of liquidation on the example of the village (2005). municipality Sławno, Opoczno county, state Łódź). Tan, S., Heerink, N., Qu, F. (2006). Land fragmentation Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich I(1), and its driving forces in China. Land Use Policy 171–182. 23(3), 272–285. Noga, K. (1977). Analiza międzywioskowej szachowni- Vanderpol, P.R. (1956). Reallocations of land in the cy gruntów na przykładzie wsi położonych w gór- Netherlands, in: Land tenure. Eds. K.H., Parsons, nym dorzeczu Soły (Analysis of a village between J.J. Penn, P.M. Raup. Madison, University of Wis- the patchwork of plots on the example of villages lo- consin Press. cated in the upper basin of the Soła). ZN AR w Kra- Van Dijk, T. (2003) Scenarios of Central European land kowie nr 133, Sesja Naukowa 7. fragmentation. Land Use Policy, 20(2), 149–158. Noga, K. (1985). Problematyka likwidacji międzywio- skowej szachownicy gruntów, w: Nowe tendencje

382 *[email protected] Oleniacz, G. (2018). Macierz wag przestrzennych sąsiedztwa w algorytmie grupowania obszarów o zewnętrznej szachownicy gruntów. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 371–383.

SPATIAL WEIGHTS MATRIX IN CLUSTERING OF THE EXTERNAL PATCHWORK OF AGRICULTURAL LAND

ABSTRACT

This publication contains a description of the modification of the methodology for determining the areas of concentration of the external patchwork of agricultural land. The changes relate to the weighting of features regarding the occurrence of the external patchwork of land and characterizing the interaction of individual village pairs in the considered area. The previous approach, in some specific cases, caused the undesirable effect of the higher weighting of features for non-neighbors’ couples than for the direct neighbors of the same villages. The results obtained using two variants of the spatial weights matrix constructed on the basis of the common boundary criterion, which improve the method originally presented in 2017, are presented.

Key words: land fragmentation, non-resident owners, cluster analysis, Czekanowski’s diagram

*[email protected] 383

Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 17(4) 2018, 385–399. http://administratiolocorum.uwm.edu.pl plISSN 1644-0749 eISSN 2450-0771

PRACA ORYGINALNA Zaakceptowano: 27.02.2018 ORIGINAL PAPER Accepted: 27.02.2018

PRZECIWDZIAŁANIE SKUTKOM POWODZI W GMINIE MIEJSKO-WIEJSKIEJ LEWIN BRZESKI

Zbigniew Piepiora*, Mateusz Jaśkiewicz

Katedra Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu ul. Grunwaldzka 55, 50-357 Wrocław, Polska

ABSTRAKT

W artykule odpowiedziano twierdząco na pytanie badawcze „Czy przeciwdziałanie skutkom klęsk żywiołowych w gminie miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski jest skuteczne z uwzględnieniem dostęp- nych sił i środków”. Zweryfikowano także pozytywnie hipotezę „Zapobieganie negatywnym konsekwencjom klęsk żywiołowych na obszarze gminy miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski jest skuteczne z uwzględnieniem dostępnych sił i środków”. Zakres przestrzenny analizy dotyczył gminy miejsko- -wiejskiej Lewin Brzeski. Zakres czasowy analizy obejmował lata 2010–2016. Do metod badawczych należały analiza literatury i dokumentacji organizacyjnej, inwentaryzacja i wywiad w terenie, studia przypadków oraz metoda kartograficzna. W wyniku przeprowadzonej analizy można wyciągnąć następujące wnioski: „Plan zarządzania kryzysowego gminy Lewin Brzeski” i „Plan operacyjny ochrony przed powodzią” stwarzają warunki do skutecznego przeciwdziałania skutkom powodzi. Władze gminy Lewin Brzeski skutecznie wykorzystują planowanie przestrzenne do ograniczania skutków powodzi na badanym obszarze. Od października 2010 do października 2014 r. na analizowanym terenie prowadzono inwestycję pn. „Poprawa ochrony przeciwpowodziowej Lewina Brzeskiego na rzece Nysa Kłodzka”. Miała na celu poprawę skuteczności ochrony przeciwpowodziowej w gminie Lewin Brzeski. Zdaniem auto- rów jej uzupełnieniem mogłoby być np. wykorzystanie stawów pożwirowych do odprowadzania zbyt dużej ilości wody przepływającej w Nysie Kłodzkiej.

Słowa kluczowe: gmina, Lewin Brzeski, powódź, planowanie przestrzenne, zarządzanie kryzysowe, ochrona przeciwpowodziowa, przeciwdziałanie, skutki

WSTĘP 2017 r. Prawo wodne. Dz.U. 2017 poz. 1566 i 2180). Powodzie mogą powodować śmierć i cierpienie ludzi W prawie wodnym zdefiniowano powódź jako i ogromne straty materialne. Ich skutki mogą zagrażać „czasowe pokrycie przez wodę terenu, który w nor- działalności gospodarczej oraz hamować rozwój eko- malnych warunkach nie jest pokryty wodą, w szcze- nomiczny, przede wszystkim w krajach rozwijających gólności wywołane przez wezbranie wody w ciekach się (Albala-Bertrand 2005). naturalnych, zbiornikach wodnych, kanałach oraz 20 lat temu katastrofalna w skutkach powódź od strony morza, z wyłączeniem pokrycia przez wystąpiła na Odrze i jej dopływach. Powódź w 1997 r. wodę terenu wywołanego przez wezbranie wody spowodowała ogromne straty materialne oraz pozba- w systemach kanalizacyjnych” (Ustawa z 20 lipca wiła życia ludzi (Kasprzak 2010). Najbardziej ucier-

*[email protected]

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Piepiora, Z., Jaśkiewicz, M. (2018). Przeciwdziałanie skutkom powodzi w gminie miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 385–399.

piały m.in. duże dzielnice Opola oraz Wrocławia, przedmiotu. Po przeprowadzeniu analizy literatury gdzie fala kulminacyjna zalewała znaczne obszary przedmiotu wykonano badania terenowe i wywiady miast. Przepływająca przez Lewin Nysa Kłodzka z pracownikami działu planowania przestrzennego zdewastowała w 1997 r. większość miasta (Słota 1997). urzędu miejskiego gminy Lewin Brzeski. Podczas powodzi w 2009 i 2010 r. woda stała na polach, powodując ogromne straty w rolnictwie (Maciejewski PRZEGLĄD KONCEPCJI i in. 2010). PRZECIWDZIAŁANIA SKUTKOM Powodzie należą do zjawisk, którym trudno zapo- POWODZI biec. Trudne jest także zapobieganie ich skutkom. Najczęściej przybiera ono postać przeciwdziałania Autorzy rozpoznali pięć kluczowych koncepcji skutkom powodzi prowadzonym przez różne insty- przeciwdziałania skutkom powodzi. Zidentyfikowano tucje w oparciu o określone koncepcje (Piepiora 2012). następujące koncepcje: – politykę wobec katastrof (disaster policy – DP), CEL BADAŃ – powiązaną zdarzeniami politykę uczenia się (event- related policy change – ERPC), Celem artykułu jest weryfikacja przeciwdziałania – redukcję ryzyka katastroficznego (disaster risk skutkom powodzi w gminie miejsko-wiejskiej Lewin reduction/disaster reduction – DDR/DR), Brzeski, gdyż jej obszar jest szczególnie narażony – zarządzanie ryzykiem katastroficznym (disaster na występowanie powodzi. Jest to związane z siecią risk management – DRM), hydrograficzną tej gminy. Na badanym obszarze wystę- – zarządzanie kryzysowe (disaster management/ pują następujące cieki: Odra, Nysa Kłodzka, Ścinawa emergency management – DM/EM). Niemodlińska i ich dopływy. Ryzyko powodzi wystę- Pierwszą koncepcją przeciwdziałania skutkom puje głównie w sołectwach, które znajdują się poniżej powodzi jest polityka wobec katastrof. Składa się poziomu zwierciadła wody wspomnianych rzek. z czterech zachodzących na siebie etapów (Alexander W związku tym autorzy postanowili odpowiedzieć 1993, Platt i Rubin 1999): na pytanie badawcze, „czy przeciwdziałanie skutkom – planowania na wypadek katastrofy i przygotowania, klęsk żywiołowych w gminie miejsko-wiejskiej Lewin – reagowania na kryzys i akcji ratunkowej, Brzeski jest skuteczne z uwzględnieniem dostępnych – krótko- i długoterminowej odbudowy, sił i środków”. Weryfikacji poddali hipotezę „zapo- – minimalizowania skutków katastrofy. bieganie negatywnym konsekwencjom klęsk żywio- Jest to jedna z najpopularniejszych koncepcji, łowych na obszarze gminy miejsko-wiejskiej Lewin a jej najważniejszym etapem jest minimalizowanie Brzeski jest skuteczne z uwzględnieniem dostępnych skutków powodzi powiązane sprzężeniem zwrotnym sił i środków”. z planowaniem na wypadek powodzi i przygotowa- niem. Minimalizowanie skutków w ujęciu mode- METODYKA, OBSZAR I ETAPY REALIZACJI lowym następuje przed wystąpieniem katastrofy, BADAŃ ale najczęściej ma miejsce (jeśli nie zostało w pełni osiągnięte) w procesie odbudowy infrastruktury po Zakres przestrzenny analizy dotyczy gminy miej- powodzi. Okres odbudowy jest często określany jako sko-wiejskiej Lewin Brzeski. Zakres czasowy analizy „okno szansy”, gdy polityczna i medialna uwaga jest obejmuje lata 2010–2016. Do metod badawczych zwrócona na temat powodzi, a także innego zjawiska należą analiza literatury i dokumentacji organiza- z nią związanego, które miało miejsce, np. osuwiska. cyjnej, inwentaryzacja i wywiad w terenie, studia W tym momencie temat minimalizowania skutków przypadków oraz metoda kartograficzna. katastrof jest priorytetowy w debacie publicznej i dla- W celu przeglądu koncepcji przeciwdziałania tego jest przedmiotem debaty politycznej. Wyciąganie skutkom powodzi autorzy przeanalizowali literaturę

386 [email protected]* Piepiora, Z., Jaśkiewicz, M. (2018). Przeciwdziałanie skutkom powodzi w gminie miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 385–399.

wniosków z powodzi jest powszechnym tematem Czwartą propozycją jest dyskusja pomysłów, której w retoryce politycznej i w badaniach akademickich towarzyszy zwiększona debata dotycząca pomysłów w okresie po zdarzeniu. Często podejmowane są wtedy na temat prowadzenia odpowiedniej polityki. Zawiera działania strukturalnie i niestrukturalne. Struktu- teorie na temat przyczyn powodzi i możliwych rozwią- ralne wiążą się z projektowaniem, budowaniem, kon- zań problemu zarówno w materii ogólnospołecznej, serwacją i odnawianiem infrastruktury oraz struktur jak i prawnej polityki uczenia się (Birkland 2007). fizycznych, takich jak zbiorniki wodne, budowle Piątą propozycją jest relacja między pomysłami piętrzące czy obwałowania przeciwpowodziowe. Nie- i polityką zmian po wystąpieniu zdarzenia. W szcze- strukturalne są związane z planowaniem ostrzegania gólności zmiana jest tym większa, gdy idee nabierają i ewakuacji, regulowania przepisów dotyczących większego znaczenia po następującej powodzi. Poli- budownictwa (nowe konstrukcje, przebudowa i odbu- tyka zmian może nastąpić bez idei, lecz wtedy nie jest dowa), planowaniem przestrzennym i regulowaniem ona typowym rezultatem starannej debaty i dlatego przepisów związanych z wykorzystaniem gruntów, nie wynika z uczenia się – jest naśladownictwem lub nabywaniem własności, publicznym informowaniem kopiowaniem bez uczenia się (Birkland 2007). (Platt i Rubin 1999). Szósta propozycja polega na tym, że jest możliwe Kolejną koncepcją przeciwdziałania skutkom ciągłe uczenie się. Zmiana polityki może następować powodzi jest event-related policy change (ERPC), czyli po powodzi, jednakże czas interweniowania między powiązana zdarzeniami polityka uczenia się. T.A. jednym zdarzeniem przyciągającym uwagę a kolejnym Birkland zaproponował sześć propozycji dotyczących i roszczenia skierowane wobec osób odpowiedzial- tego, jak może wyglądać prowadzenie polityki na nych za prowadzenie polityki mogą spowodować, obszarach zagrożonych występowaniem katastrofy że uczestnicy procesu politycznego zapomną wiedzę takiej jak powódź (Birkland 2007). o przeciwdziałaniu skutkom powodzi, którą zdobyli Pierwsza propozycja wygląda najczęściej tak, że do tej pory (Birkland 2007, Piepiora 2012). jeśli nie wszyscy uczestnicy obszaru oddziaływania Następną koncepcją przeciwdziałania skutkom polityki chcą dostrzegać lub rozwiązywać problemy powodzi jest redukcja ryzyka katastroficznego. Polega odkryte w wyniku wystąpienia zdarzenia, którym na redukcji ryzyka spowodowanego występowa- może być powódź, to proponowane rozwiązania niem powodzi i innych katastrof przez systematyczną prowadzą do zmiany interesów i motywacji tych analizę i zarządzanie przypadkowymi czynnikami uczestników, którzy mają różne cele (Birkland 2007). powodzi i innych zjawisk, włączając w to zmniejszanie Druga propozycja jest taka, że kilka zdarzeń ekspozycji na zagrożenia i podatności na uszkodzenia przyciągnie większą uwagę. Przeważnie dzieje się tak, ludzi i ich własności, mądre gospodarowanie ziemią że duża liczba relatywnie małych powodzi przyciąga i środowiskiem oraz usprawnianie przygotowania małą uwagę, natomiast mała liczba dużych powodzi na wypadek wystąpienia niepomyślnych zdarzeń przyciąga dużą uwagę. Wynika to z tego, że z małymi (UN/ISDR 2009). zdarzeniami są w stanie uporać się istniejące organi- Znaczące rozszerzenie realizacji koncepcji DRR zacje i polityki, natomiast duże katastrofy paraliżują wprowadziła Organizacja Narodów Zjednoczonych narodowe systemy odpowiadające za reagowanie w programie ramowym Hyogo w 2005 r., w którym w takich sytuacjach (Birkland 2007). przewidywano znaczną redukcję strat ludzkich oraz Trzecia propozycja polega na mobilizacji gru- społecznych, ekonomicznych i środowiskowych szkód powej, która jest powiązana w czasie z konkretnym społeczności spowodowanych przez powodzie i inne zdarzeniem. Po wystąpieniu powodzi czynności katastrofy (Hyogo Framework… 2005). Implementacja grup lub reprezentantów tych grup będą bardziej tego programu była możliwa dzięki Międzynarodowej widoczne w mediach i w propozycjach tworzenia Strategii Redukcji Katastrof, której misją jest budowa prawa (Birkland 2007). społeczeństw odpornych na powodzie i inne zdarze-

*[email protected] 387 Piepiora, Z., Jaśkiewicz, M. (2018). Przeciwdziałanie skutkom powodzi w gminie miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 385–399.

nia jako integralnego elementu zrównoważonego dzanie kryzysowe wykorzystuje plany i rozwiązania rozwoju (What 2018) polegającego na zachowaniu instytucjonalne do angażowania i kierowania organi- równowagi między potrzebami obecnego pokolenia zacjami rządowymi, pozarządowymi, ochotniczymi a potrzebami przyszłych pokoleń w obszarach eko- i prywatnymi w powszechnym i skoordynowanym nomicznym, społecznym i środowiskowym. Ryzyko reagowaniu kryzysowym (UN/ISDR 2009). Chociaż powodziowe i, szerzej, ryzyko katastroficzne przeszka- DM dotyczy działań niecierpiących zwłoki (Improving dza w zachowaniu tej równowagi, gdyż jest związane disaster… 2007), w Polsce rozszerza się tę koncepcję z niezrównoważonymi elementami rozwoju, takimi o etap minimalizowania skutków zdarzenia (struk- jak degradacja środowiska (UN/ISDR 2009). turalnego i niestrukturalnego), określanego także Czwartą koncepcją przeciwdziałania skutkom mianem zapobiegania (Piepiora 2012). powodzi jest zarządzanie ryzykiem katastroficznym Rozważając przedstawione koncepcje, należy także (Alexander 1993). DRM jest systemowym proce- wziąć pod uwagę, że niektóre ze sposobów przeciw- sem używania administracyjnych i organizacyjnych działania skutkom powodzi nie zawsze są uzasadnione dyrektyw oraz struktur i umiejętności operacyjnych ekonomicznie. Potencjalne korzyści wynikające do wdrażania polityk, strategii i usprawnionych orga- z prowadzonych działań powinny być porównywalne nizacji w celu zmniejszania niekorzystnego oddzia- z poniesionymi nakładami (Piepiora 2012). ływania powodzi i innych zagrożeń oraz możliwości Warto zauważyć, że przeciwdziałanie skutkom ich wystąpienia (About DRM 2018). powodzi wymaga spełnienia warunków m.in. w za- DRM może być korekcyjne (korygowanie lub kresie: ukształtowania i utrzymania bezpiecznego zmniejszanie istniejących zagrożeń) lub prospektywne środowiska; stworzenia możliwości do nabywania (unikanie nowych zagrożeń i ich zwiększania). DRM wiedzy i motywacji do bezpiecznego organizowa- jest rozszerzeniem bardziej ogólnego terminu – zarzą- nia zadań; zapewnienia stałego monitoringu efek- dzania ryzykiem (risk management) odniesionym tywności podejmowanych działań, których jednym do specyficznego problemu związanego z ryzykiem z elementów jest charakterystyka danego regionu. katastroficznym, w tym powodziowym. Celem DRM Na jej podstawie można określić akceptowalny poziom jest unikanie, zmniejszanie i transfer niekorzystnych bezpieczeństwa, co przy zastosowanych środkach efektów zagrożeń przez czynności i działania pole- przeciwdziałania daje możliwość uzyskania zacho- gające na zapobieganiu ich występowania (UN/ISDR wań zwiększających bezpieczeństwo z najmniejszym 2009), minimalizowaniu ich skutków i przygotowy- prawdopodobieństwem wystąpienia powodzi oraz waniu do ich nastąpienia (Garatwa i Bollin 2002). wynikających z nich konsekwencji (Kosowski 2006). Ostatnią z koncepcji przeciwdziałania skutkom Przedstawione koncepcje są komplementarne powodzi jest zarządzanie kryzysowe. DM to organi- wobec siebie. Najpełniej problematykę przeciwdziała- zacja i zarządzanie zasobami oraz obszarami odpo- nia skutkom powodzi przekłada się na politykę wobec wiedzialności związanymi ze wszystkimi aspektami katastrof, a jej poszczególne etapy – przygotowanie, sytuacji kryzysowych, w szczególności z przygotowa- reagowanie, odbudowa i minimalizowanie skutków niem, reagowaniem i początkowymi krokami związa- katastrofy znajdują odzwierciedlenie w pozostałych nymi z odbudową. DM umożliwia przeprowadzenie koncepcjach, występując w różnych konfiguracjach efektywnej akcji ratowniczej, która pozwala uniknąć i będąc bardziej lub mniej rozbudowane, z takimi eskalacji skutków powodzi i innych zdarzeń. Zarzą- samymi lub zmienionymi nazwami (Piepiora 2012).

388 [email protected]* Piepiora, Z., Jaśkiewicz, M. (2018). Przeciwdziałanie skutkom powodzi w gminie miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 385–399.

CHARAKTERYSTYKA GMINY Niemodlińską i ich mniejszymi dopływami. Ryzyko MIEJSKO-WIEJSKIEJ LEWIN BRZESKI, powodzi występuje głównie w sołectwach, które są zlo- ZAGROŻENIE POWODZIOWE I ZARYS kalizowane poniżej poziomu zwierciadła wody rzek. PRZECIWDZIAŁANIA SKUTKOM Wylewy spowodowane zbyt wysokim stanem wód POWODZI NA JEJ OBSZARZE występują zarówno w okresach wczesnowiosennych, jak i letnich. W gminie zagrożone występowaniem Lewin Brzeski położony jest w zachodniej części powodzi są następujące miejscowości: Lewin Brzeski, województwa opolskiego i we wschodniej części Wronów, Skorogoszcz, Mikolin, Kantorowice, Ptako- powiatu brzeskiego. Zajmuje powierzchnię 159,7 km, wice, Przecza, Raski oraz Stroszowice. Najczęstszymi na którą składa się miasto położone w centralnej typami powodzi nawiedzanymi analizowany obszar są części gminy – Lewin Brzeski mający powierzchnię wezbrania opadowe, roztopowe i zatorowe (Podgórska 10,35 km. Poza nim na obszarze gminy znajduje się i in. 2010). Tereny zagrożone powodzią na obszarze 20 sołectw. Gmina umiejscowiona jest między dwoma badanej gminy przedstawiono na rysunku 1. dużymi ośrodkami miejskimi – około 20 kilometrów Podczas powodzi opadowych, gdy na wodowskazie od miasta wojewódzkiego Opola oraz około 60 kilo- Miedonia odczyt wynosi minimum 1000 centyme- metrów od Wrocławia. Nieopodal zlokalizowane są trów, największe zagrożenie występuje od następu- także istotne ośrodki regionalne – Brzeg oraz Nysa jących rzek: Odry – cała gmina Lewin Brzeski; Nysa (Podgórska i in. 2010). Kłodzka – cała badana gmina, a w szczególności Lewin Brzeski ma charakter miejsko-wiejski, co miejscowości – Ptakowice, Mikolin, Golczowice, zawdzięcza przynależnym do gminy wspomnianym Skorogoszcz oraz Wronów; Stobrawa – cała analizo- wcześniej sołectwom. Są to: Łosiów, Skorogoszcz, wana gmina; Ścinawa Niemodlińska – gmina Lewin Przecza, Oldrzyszowice, Stroszowice, Sarny Małe, Brzeski (Podgórska i in. 2010, Cierpisz 2016). Różyna, Strzelniki, Buszyce, Mała N. Wieś, Kan- Rozpatrując występowanie powodzi roztopowych torowice, Mikolin, Borkowice, Golczowice, Błaże- w badanej gminie, można stwierdzić, że zagrożenie jowice, Leśniczówka, Wronów, Jasiona, Chróścina występuje wzdłuż rozbudowanej sieci hydrograficz- oraz Ptakowice. Pod koniec roku 2015 gminę Lewin nej w gminie. Obszarami zagrożonymi w sposób Brzeski zamieszkiwało 13 299 mieszkańców (GUS szczególny przez ten typ powodzi są miejscowości: 2016, Jaśkiewicz 2017). Skorogoszcz, Przecza, Buszyce, Kantorowice i Oldrzy- Obszar gminy cechuje się płaskorówninną rzeźbą szowice. W tabeli 1 przedstawiono skutki powodzi terenu. Wyjątkami obniżenia terenu są powierzch- roztopowych w wymienionych miejscowościach. Jak nie znajdujące się w bliskim sąsiedztwie z rzekami: wynika z tabeli 1, głównym skutkiem jest zalewanie Odrą, Nysą Kłodzką oraz Ścinawą Niemodlińską użytków zielonych i wykorzystywanych rolniczo (Podgórska i in. 2010). (Podgórska i in. 2010). Według regionalizacji fizycznogeograficznej Podczas roztopów powodziami zatorowymi naj- J. Kondrackiego badana gmina znajduje się w prowin- częściej dotknięci są mieszkańcy Skorogoszczy, Kan- cji Niż Środkowoeuropejski, podprowincji – Niziny torowic, Ptakowic, Przeczy oraz Lewina Brzeskiego Środkowopolskie, makroregionie – Nizina Śląska, (Cierpisz 2016). mezoregionach: Pradolina Wrocławska, Dolina Nysy W gminie miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski reali- Kłodzkiej, Równina Grodkowska, Równina Niemo- zowane są dwie koncepcje przeciwdziałania skutkom dlińska (Kondracki 2002). powodzi – zarządzanie kryzysowe i zarządzanie Obszar gminy Lewin Brzeski w sposób szcze- ryzykiem katastroficznym. Za zapobieganie nega- gólny narażony jest na występowanie powodzi. Jest tywnym konsekwencjom powodzi w badanej gminie to mocno związane z przepływającymi przez Lewin odpowiada burmistrz, rada miejska i jednostki im Brzeski rzekami – Odrą, Nysa Kłodzką, Ścinawą podległe właściwe m.in. dla gospodarki przestrzennej

*[email protected] 389 Piepiora, Z., Jaśkiewicz, M. (2018). Przeciwdziałanie skutkom powodzi w gminie miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 385–399.

Rys. 1. Mapa zagrożenia powodziowego w gminie Lewin Brzeski Fig. 1. Flood hazard map in the Lewin Brzeski municipality Źródło: opracowanie własne Source: own study

Tabela 1. Powodzie roztopowe w Lewinie Brzeskim – występowanie i skutki Table 1. Snowmelt floods in Lewin Brzeski – occurrence and effects Miejscowość Skutki Locality Effects zalanie użytków zielonych oraz siedlisk Skorogoszcz flooding of grasslands and habitats zalanie użytków zielonych oraz siedlisk Przecza flooding of grasslands and habitats zalanie użytków zielonych Buszyce flooding of grasslands zalanie użytków zielonych Kantorowice Flooding of grasslands zalanie użytków zielonych Oldrzyszowice flooding of grasslands Źródło: opracowanie własne na podstawie Podgórskiej i in. (2010) Source: own study based on Podgórska et al. (2010)

390 [email protected]* Piepiora, Z., Jaśkiewicz, M. (2018). Przeciwdziałanie skutkom powodzi w gminie miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 385–399.

i zarządzania kryzysowego (ZK). W dalszej części odnaleźć zapis mówiący o uwzględnieniu wymogów artykułu przeanalizowano dwie koncepcje właściwe dotyczących ochrony przeciwpowodziowej. Ust. 2 dla badanej gminy. pkt. 11. stanowi natomiast obowiązek określenia w sposób szczególny terenów zagrożonych powodzią ZAPOBIEGANIE NEGATYWNYM (Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzen- KONSEKWENCJOM POWODZI nym z 27 marca 2003 r. Dz.U. 2003 nr 80 poz. 717). NA OBSZARZE BADANEJ GMINY Uchwałą nr IV/32/2003 Rady Miejskiej w Lewinie – ZARZĄDZANIE RYZYKIEM Brzeskim z 28 lutego 2003 r. w sprawie przystąpienia POWODZIOWYM do stworzenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego gminy Lewin Brzeski władze gminy Zgodnie z prawem wodnym, w celu zapewnienia przystąpiły do sporządzenia miejscowych planów ochrony ludności i mienia przed powodzią obszary zagospodarowania przestrzennego we wsiach leżących szczególnego zagrożenia powodzią uwzględnia się w granicach administracyjnych gminy. W kolejnych m.in. w studium uwarunkowań i kierunków zago- latach plany miejscowe powstały, a następnie były spodarowania przestrzennego gminy, w miejscowym modyfikowane dla wsi: Kantorowice, Nowa Wieś planie zagospodarowania przestrzennego, gminnym Mała, Łosiów, Skorogoszcz, Chróścina, Strzelniki, programie rewitalizacji, decyzji o ustaleniu lokalizacji Stroszowice, Przecza, Borkowice, Ptakowice, Sarny inwestycji celu publicznego oraz w decyzji o warun- Małe, Oldrzyszowice i miasta Lewin Brzeski (Jaś- kach zabudowy. Poziom zagrożenia powodziowego kiewicz 2017). wynikający z wyznaczenia obszarów szczególnego 28 czerwca 2011 r. na sesji Rady Miejskiej Uchwałą zagrożenia powodzią uwzględnia się w decyzjach nr X/83/2011 przyjęto zmiany do planu terenów o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego zabezpieczenia przeciwpowodziowego miasta Lewin oraz w decyzjach o warunkach zabudowy dotyczących Brzeski, wsi Stroszowice i Przecza oraz części wsi Kan- nieruchomości w całości lub w części położonych torowice. Zmiana dotyczyła terenów przy jeziorach na tych obszarach. Wymienione dokumenty wyma- pożwirowych we wsiach Kantorowice i Nowa Wieś gają uzgodnienia z PGW Wody Polskie w zakresie Mała oraz terenów zlokalizowanych w dolinie rzecz- dotyczącym zabudowy i zagospodarowania terenu nej Nysy Kłodzkiej (Tereny zabezpieczenia… 2016). położonego na obszarach szczególnego zagrożenia Z kolei w roku 2012 sporządzono i uchwalono powodzią. Dokonując uzgodnień, PGW Wody Polskie nowe studium uwarunkowań i kierunków zagospoda- uwzględnia prawdopodobieństwo wystąpienia powo- rowania przestrzennego gminy Lewin Brzeski. Nowy dzi, poziom zagrożenia powodziowego, proponowaną dokument zatwierdzono Uchwałą nr XXI/155/2012 zabudowę i zagospodarowanie terenu położonego na z 27 marca. Rozpatrując ten dokument, można stwier- obszarze szczególnego zagrożenia powodzią, a także dzić, że w gminie dominują obszary z przewagą użyt- jego aktualne zagospodarowanie i dotychczasowe kowania rolniczego, które w znacznych fragmentach przeznaczenie (Ustawa z 20 lipca 2017… Dz.U. 2017 zawierają gleby chronione bonitacyjnych klas II i III. poz. 1566 i 2180). W dokumencie zaznaczono również obszary, dla W gminie znajdują się obszary objęte programem których należy wykonać miejscowy plan zagospo- ISOK. W ramach realizacji koncepcji zarządzania darowania przestrzennego. Umiejscowiono także ryzykiem powodziowym na obszarze Polski, zespół istotne elementy zabezpieczenia przeciwpowo- związany z tym programem miał za zadanie stworze- dziowego znajdującego się na terenie gminy, takie nie map zagrożenia i ryzyka powodziowego. W roz- jak: wały przeciwpowodziowe, obszary bezpośred- dziale dotyczącym sporządzania studium na terenie niego zagrożenia powodzią o prawdopodobieństwie gminy – rozdział 2 art. 10 ust. 1 pkt. 15 ustawy o pla- wystąpienia tego zjawiska raz na sto lat (P = 1%), nowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym – można obszary wymagające ochrony przed zalaniem, obszary

*[email protected] 391 Piepiora, Z., Jaśkiewicz, M. (2018). Przeciwdziałanie skutkom powodzi w gminie miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 385–399.

potencjalnie zagrożone zalaniem oraz tereny pośred- w Lewinie Brzeskim, można wywnioskować, że niej ochrony głównych zbiorników wód podziemnych – urzędnicy respektowali zapisy ustawy o planowaniu wewnętrzne i zewnętrzne (Uchwała nr XXI/155/2012 i zagospodarowaniu przestrzennym, uwzględnia- Rady Miejskiej w Lewinie Brzeskim z 27 marca 2012 r. jąc obszary potencjalnego zagrożenia powodzią. w sprawie uchwalenia Studium uwarunkowań i kie- Na terenach, dla których nie sporządzono miejsco- runków zagospodarowania przestrzennego gminy wych planów zagospodarowania przestrzennego, Lewin Brzeski). wydawano decyzję o warunkach zabudowy. Jeśli Po sporządzeniu nowego studium uwarunko- dotyczyło to obszarów, które znajdują się w stre- wań i kierunków zagospodarowania przestrzennego fie zagrożenia powodzią, następowały konsultacje podjęto jeszcze trzy uchwały w zakresie zamiany z Regionalnym Zarządem Gospodarki Wodnej we miejscowych planów. Dotyczyły one miasta Lewin Wrocławiu (RZGW). Wydawał on nakazy i zakazy Brzeski (Jaśkiewicz 2017). zabudowania terenu, do których inwestor musiał się Reasumując, teren gminy jest urozmaicony pod dostosować. W przypadku obowiązujących miejsco- względem zagospodarowania przestrzennego. Obszar wych planów zagospodarowania przestrzennego na poddany analizie posiada różnorakie typy funk- terenach z występującym zagrożeniem, mimo już cjonalne środowiska miejskiego, jak i wiejskiego. ustalonych zapisów, dodatkowo prowadzono konsul- W obowiązujących miejscowych planach zagospoda- tacje z RZGW we Wrocławiu. Nierzadko zdarzało się, rowania przestrzennego oraz w kierunkach rozwoju że w RZGW nakładano dodatkowe obostrzenia nieza- przestrzennego gminy można wyróżnić następujące warte wcześniej w uchwalonych dotąd dokumentach tereny: zabudowy mieszkaniowej; przeznaczone pod planistycznych (Jaśkiewicz 2017). Zdaniem autorów, działalność gospodarczą; na których prowadzona jest władze gminy Lewin Brzeski skutecznie wykorzystują lub możliwa eksploatacja kruszyw; przeznaczone pod planowanie przestrzenne do ograniczania skutków działalność usługową; zamknięte tereny PKP; stacji powodzi i podtopień w gminie. benzynowych wraz z usługami towarzyszącymi; przeznaczone pod infrastrukturę techniczną; zieleni, PRZECIWDZIAŁANIE SKUTKOM parków, cmentarzy; sadów; lasów, zalesień ogrodów; POWODZI W ANALIZOWANEJ GMINIE – ściśle związane z produkcją rolniczą; wód powierzch- ZARZĄDZANIE KRYZYSOWE niowych; dróg o różnych klasach. Analizując układ funkcjonalno-przestrzenny Koncepcja zarządzania kryzysowego jest realizo- gminy, można stwierdzić, że jest on zgodny z panują- wana w gminie Lewin Brzeski na podstawie Ustawy cymi uwarunkowaniami przyrodniczymi i w sposób z 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym logiczny wykorzystuje zasoby oraz walory przyrody. (Dz.U. z 2007 r. nr 89, poz. 589 i 590, z późniejszymi Warto podkreślić, że przebudowując jaz, wykorzy- zmianami). Zapobieganie skutkom powodzi opiera stano potencjał turystyczny tego miejsca, tworząc się na strukturach funkcjonujących w ramach sys- miejsca aktywności turystycznej – plażę, miejsca do temu ochrony przeciwpowodziowej, który składa się spacerów wzdłuż Nysy Kłodzkiej itp. Pozytywnym z obwałowań rzek, kanałów ulgi, suchych zbiorników, aspektem planowania przestrzennego w gminie jest polderów oraz zbiorników retencyjnych. Znaczna brak rozproszenia nowej zabudowy względem istnie- część gminy zabezpieczona jest wałami przeciwpo- jącej już struktury osadniczej. Tereny nowej zabudowy wodziowymi. Niestety na wielu odcinkach skutecz- dołączane są w sposób racjonalny do istniejących już ność wałów spada, co spowodowane jest zawężonym gruntów przeznaczonych po zabudowę mieszkaniową. międzywalem. Warto dodać, że powódź w roku Na podstawie przeprowadzonych obserwacji 1997 udowodniła, że ten rodzaj zabezpieczenia nie i wywiadów udzielonych przez pracowników działu stanowi poważnej przeszkody podczas występowa- planowania przestrzennego Urzędu Miejskiego nia intensywnych wezbrań. Okazało się również, że

392 [email protected]* Piepiora, Z., Jaśkiewicz, M. (2018). Przeciwdziałanie skutkom powodzi w gminie miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 385–399.

w momencie uszkodzenia wału powódź przybiera Charakteryzuje się średnicą 1 metra. Przepust „B” postać katastrofy o wyjątkowej sile, gdyż jest to zja- ma za zadanie przerzut zbyt dużej ilości wód do wisko nieprzewidywalne (Studium wykonalności… Ścinawy Niemodlińskiej. Jego średnica wynosi 2009). 0,8 metra. Przepust „C” o średnicy 0,8 metra zbiera Dolina Nysy Kłodzkiej poniżej zbiornika wod- wody z prawego brzegu rzeki Ścinawa Niemodlińska. nego w Nysie jest w sporej części obwałowana. Sys- Przepust „D” umiejscowiony jest w prawostronnym tem obwałowań jest jednak nieciągły i liczy jedynie wale w odległości około 250 metrów nad mostem 56 kilometrów. Obwałowania po lewej stronie rzeki kolejowym. Jego średnica wynosi 0,5 metra. Pierwszy znajdują się pomiędzy miejscowościami Lasocice rów z przepustem „E” odprowadza wodę z zakładu (poza analizowaną gminą, powiat nyski) i Wronów. przemysłowego „Wróblin” do Nysy Kłodzkiej. Z kolei obwałowania prawostronne zlokalizowane są Na jej brzegu zlokalizowany jest przepust o średnicy między miejscowościami Bielice (poza badaną gminą, 1,4 metra. Z kolei drugi rów z przepustem „F” ma za województwo dolnośląskie) do ujścia Nysy Kłodzkiej zadanie odprowadzenie wód z oczyszczalni ścieków. do Odry, w gminie Lewin Brzeski. Na tym odcinku Na brzegu Nysy Kłodzkiej umiejscowiono przepust znajduje się również wał przeciwpowodziowy, który o średnicy 0,4 metra (Studium wykonalności… 2009). ma za zadanie chronić wieś Raski. Wysokość obwa- Warto zauważyć, że od października 2010 r. do łowań na analizowanym obszarze wynosi średnio od października 2014 r. na analizowanym terenie pro- 1,4 metra do 2,5 metra. Z kolei między Mikolinem wadzono inwestycję pn. „Poprawa ochrony prze- a Skorogoszczą wysokość obwałowań wynosi 3 metry. ciwpowodziowej Lewina Brzeskiego na rzece Nysa Są to najnowsze obwałowania wykonane w gmi- Kłodzka”. Zrealizowane zadania polegały na: likwi- nie Lewin Brzeski. Wszystkie przytoczone wały są dacji istniejącego jazu stałego i zastąpieniu go jazem IV klasy technicznej (Cierpisz 2014). klapowym; regulacji koryta Nysy Kłodzkiej (odcinek Zbiorniki wodne spełniające zadanie ochrony 16,00 do 11,60 km), która polegała na poszerzeniu, przeciwpowodziowej doliny Nysy Kłodzkiej, w tym odmuleniu i ukształtowaniu koryta rzeki powyżej oraz gminy miejski-wiejskiej Lewin Brzeski, znajdują się poniżej powstającego jazu klapowego; przystosowaniu poza badanym obszarem. Są to zbiorniki: „Otmu- obszaru kanału ulgi do wezbrań na Nysie Kłodzkiej; chów” w okolicy miejscowości Otmuchów; „Nysa” – przebudowie i budowie nowych wałów przeciwpowo- zlokalizowany w okolicach Głębinowa; „Kozielno” dziowych; udrożnieniu przelewów zlokalizowanych i „Topola” w pobliżu Paczkowa (Studium wykonal- w dolinie rzecznej; przebudowie przepustów wało- ności… 2009). wych; rekultywacji oraz ukształtowaniu terenów Do przeprowadzenia wód upustowych oraz rzecz- zalewowych (Poprawa stanu… 2015). nych wykorzystuje się kanały ulgi. Na Nysie Kłodzkiej Inwestycja miała na celu poprawę skuteczności kanał ulgi znajduje się przy zbiorniku „Otmuchów”, ochrony przeciwpowodziowej w gminie Lewin Brze- czyli poza badanym obszarem. W obejściu Lewina ski, a w szczególności ochrony Lewina Brzeskiego, wsi Brzeskiego w 15,25 kilometrze biegu Nysy Kłodzkiej Raski i Kantorowice. Główną przyczyną podjęcia się także zlokalizowany jest przebieg prawostronnej ulgi tej inwestycji była potrzeba dostosowania infrastruk- powodziowej. Pokierowane wody swój bieg mają pod tury do maksymalnych zrzutów kontrolowanych ze mostem drogowym, polami uprawnymi, gdzie wyro- zbiornika „Nysa”. Warto dodać, że przepływ miaro- biskami pożwirowymi w momencie ujścia Ścinawy dajny Qm dla hydrowęzła zlokalizowanego w Lewinie Niemodlińskiej wpływają do Nysy Kłodzkiej. Ulga ma Brzeskim wynosi 600 m3 s–1, a przepływ kontrolny 3 –1 długość 2 metrów (Studium wykonalności… 2009). Qk – 800 m s . Poprzedni system ochrony przeciw- W gminie zlokalizowane są cztery przepusty oraz powodziowej wraz z jazem stałym nie zapewniał prze- dwa rowy z przepustami. Przepust „A” umiejscowiony pływu wód Nysy Kłodzkiej powyżej Q = 200 m3 s–1. jest nad ulgą powodziową powyżej mostu drogowego. Przepływy Q rzędu 350 m3 s–1 powodowały zalania

*[email protected] 393 Piepiora, Z., Jaśkiewicz, M. (2018). Przeciwdziałanie skutkom powodzi w gminie miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 385–399.

i podtopienia wsi Kantorowice, natomiast przepływ z zakresu: ostrzegania ludności, ratownictwa, łącz- Q wynoszący 450 m3 s–1 powodował znaczne szkody ności, nadzoru i kierowania, ewakuacji, pomocy w mieście Lewin Brzeski (Poprawa stanu… 2015). medycznej i społecznej oraz zapewnienia porządku W przypadku braku realizacji inwestycji przy publicznego (Cierpisz 2016). przyjętych zrzutach dla zbiornika „Nysa” docho- Treść stworzonego planu odniesiono m.in. do dziłoby do zalewania Lewina Brzeskiego, Kanto- sytuacji kryzysowych będących następstwem działania rowic oraz Ruskowa, gdyż gospodarowanie wodą sił przyrody, takich jak powodzie. Zgodnie z ustawą w zbiorniku „Nysa” ustalone jest dla charakterystycz- o zarządzaniu kryzysowym, etapy ZK w gminie Lewin nych wielkości zrzutów: 150 m3 s–1 – nieszkodliwy; brzeski podzielono na: zapobieganie sytuacjom kry- 250 m3 s–1 – dozwolony; 400 m3 s–1 – dopuszczalny; zysowym, przygotowanie do przejmowana kontroli 600 m3 s–1 – powodziowy. W zależności od wielkości w czasie wystąpienia zjawiska klęski żywiołowej, zrzutów poniżej zbiornika, dochodziłoby m.in. do reagowanie w czasie wystąpienia sytuacji kryzysowej, podtapiania, a nawet zalewania obszarów wsi i miasta usuwanie skutków i odtwarzania infrastruktury w gminie miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski (Poprawa (w tym infrastruktury krytycznej). Zadania obej- stanu… 2015). mujące poszczególne fazy zarządzania kryzysowego Powodem, dla którego zdecydowano się prze- sprecyzowano na stronie 91 planu zarządzania kry- budować istniejący jaz, była blokada przepływu fal zysowego gminy Lewin Brzeski. Opracowany plan kulminacyjnych wraz z wodami powodziowymi przez zawiera wszystkie treści, których wymóg nałożono stary jaz stały. Nowy jaz posiada przęsła z zamknię- w ustawie o zarządzaniu kryzysowym (Ustawa ciami klapowymi, które sterowane są automatycznie. z 26 kwietnia 2007… Dz.U. z 2007 r. nr 89, poz. 589 Posiada monitorowanie ruchu klap i poziomu wody. i 590, z późn. zm.). Światło jazu wynosi 51 metrów (3 x 17 metrów). W podrozdziale 8.1.2. planu zarządzania kryzyso- Poziom piętrzenia w warunkach normalnych wynosi wego zawarto charakterystykę i ocenę ryzyka wystą- 146,10 m nKr, a spad 2,8 metra. Dzięki takiej spe- pienia powodzi oraz mapę zagrożenia powodziowego cyfikacji jest w stanie przyjąć przepływ miarodajny ludności miasta i gminy Lewin Brzeski. Zamiesz- na poziomie 450 m3 s–1, a przepływ kontrolny – czona jest charakterystyka szczegółowa zagrożenia, 600 m3 s–1 (Poprawa stanu… 2015). wykonana na podstawie mapy ryzyka województwa Uzupełnieniem zrealizowanej inwestycji mogą opolskiego. W zestawieniu tabelarycznym znajduje być proponowane przez autorów usprawnienia się także ocena ryzyka. Powodzie otrzymały ocenę w systemie ochrony przeciwpowodziowej w gminie 6/10, a podtopienia 10/10 dla wspomnianych już Lewin Brzeski. Polegają one na: pomyśle wykorzy- miejscowości (Wronowa, części Skorogoszczy, części stania stawów pożwirowych do odprowadzania zbyt Lewina Brzeskiego, Kantorowic, Ptakowic, Mikolina, dużej ilości wody przepływającej w Nysie Kłodzkiej, Gołczowic, Przeczy) (Cierpisz 2016). propozycji lokalizacji zbiorników retencyjnych oraz Za pomocą siatki bezpieczeństwa przydzielono możliwości wykorzystania części terenów pod poldery zadania i obowiązki uczestnikom procesu zarządzania przeciwpowodziowe. Zaproponowane rozwiązania kryzysowego. W przypadku zagrożenia powodzią za zilustrowano na rysunku 2. fazy zapobiegania i przygotowania odpowiedzialny Działania niestrukturalne oparto na „Planie jest Wydział Gospodarki Komunalnej, Mieszkaniowej zarządzania kryzysowego” opracowanym dla bada- i Ochrony Środowiska. Za fazę reagowania odpowiada nej gminy w roku 2016. Jego celem było stworze- Gminne Centrum Zarządzania Kryzysowego, a do nie systemu administracji publicznej, która będzie fazy odbudowy wyznaczono – Wydział Budownictwa w sposób skoordynowany i efektywny reagować na i Inwestycji, który jest organem wiodącym oraz Miej- zdarzenia kryzysowe takie jak powodzie. System sko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej i Zarząd ten miał umożliwić właściwe prowadzenie działań Mienia Komunalnego Sp. z o.o., które wspomagają

394 [email protected]* Piepiora, Z., Jaśkiewicz, M. (2018). Przeciwdziałanie skutkom powodzi w gminie miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 385–399.

– using the gravel ponds pit to drain the excess water 1 – wykorzystanie– stawów pożwirowych do odprowadzania nadmiaru 1 – propozycja lokalizacji zbiorników retencyjnych 3 , – proposal the for location retention of reservoirs 2 3 , 2 wody z Nysy Kłodzkiej; Map proposed of improvements to the flood control system in the Lewin Brzeski municipality: from Nysa Kłodzka; Mapapropozycji poprawy systemu przeciwpowodziowego gminiew Lewin Brzeski: opracowanie własne opracowanie study own

: Rys. 2. Fig. 2. Źródło Source

*[email protected] 395 Piepiora, Z., Jaśkiewicz, M. (2018). Przeciwdziałanie skutkom powodzi w gminie miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 385–399.

działanie w tej fazie (organ pomagający). Faza odbu- stanie. W czasie wystąpienia zagrożenia powodzio- dowy obejmuje usuwanie skutków powodzi oraz wego Gminne Centrum Zarządzania Kryzysowego odtwarzanie infrastruktury (Cierpisz 2016). nawiązuje współpracę z Wojewódzkim Zarządem W przypadku występowania powodzi ważnym ele- Melioracji i Urządzeń Wodnych w Opolu. Odpo- mentem jest monitorowanie możliwości wystąpienia wiedzialny on jest za przekazywanie informacji do tego typu zagrożenia. W gminie Lewin Brzeski za ten Powiatowego Centrum Zarządzania Kryzysowego element odpowiada Wydział Organizacyjny Urzędu w Brzegu z oględzin w terenie stanów rzek i zbiorni- Miejskiego. Odpowiedzialny jest on za analizowanie ków wodnych. Prognozuje rozwój sytuacji i współ- i prognozowanie sytuacji na administrowanym terenie pracuje z instytucjami na administrowanym terenie. za pomocą prognozy pogody, komunikatów, ostrzeżeń, Informacje te trafiają następnie do Gminnego Cen- obserwacji oraz meldunków i raportów. Wydział ten trum Zarządzania Kryzysowego (Jaśkiewicz 2017). odpowiada także za wymianę informacji o istnieją- Należy zaakcentować, że w zakresie zarządzania cych zagrożeniach z jednostkami zainteresowanymi kryzysowego dla obszaru gminy sporządzono również lub podległymi. Podczas występowania zagrożenia plan operacyjny ochrony przed powodzią. W planie obowiązki dzieli z Gminnym Centrum Zarządzania zawarto m.in. procedury postępowania w momen- Kryzysowego oraz Gminnym Zespołem Zarządzania cie wystąpienia zagrożenia powodzią lub w czasie Kryzysowego, gdyż ich pola działania są pokrewne powodzi, a także zasady zbierania informacji o sytu- (Cierpisz 2016). acji powodziowej w gminie, instrukcje ogłaszania Warto zauważyć, że w zakresie przeciwdziała- i odwoływania stanu pogotowia przeciwpowodzio- nia skutkom powodzi władze gminy współpracują wego. Zbieżnie z planem zarządzania kryzysowego doraźnie także m.in. z: Instytutem Meteorologii w rozszerzonym stopniu sprecyzowano zagrożenia i Gospodarki Wodnej w Warszawie (IMGW) Oddział powodziowe i je przeanalizowano. Zamieszczono we Wrocławiu, Wojewódzkim Zarządem Melioracji ponadto informacje o infrastrukturze przeciwpowo- i Urządzeń Wodnych w Opolu Oddział w Brzegu, dziowej zlokalizowanej w gminie. Do planu dołączono Regionalnym Zarządem Gospodarki Wodnej we także instrukcję postępowania dla ludności. Zawiera Wrocławiu, Wojewódzkim Centrum Zarządzania ona informacje na temat zasad postępowania, z któ- Kryzysowego w Opolu, Powiatowym Centrum Zarzą- rymi powinna zapoznać się ludność zamieszkująca dzania Kryzysowego w Brzegu, Komendą Powiatową tereny potencjalnego wystąpienia powodzi (Cierpisz Państwowej Straży Pożarnej w Brzegu, Komendą 2014). Powiatową Policji w Brzegu – Komisariat Policji W opinii autorów, „Plan zarządzania kryzysowego w Lewinie Brzeskim, Powiatowym Inspektorem gminy Lewin Brzeski” i „Plan operacyjny ochrony Nadzoru Budowlanego w Brzegu, Państwowym przed powodzią” stwarzają warunki do skutecznego Powiatowym Inspektorem Sanitarnym, Powiatowym przeciwdziałania skutkom powodzi przez właściwe Lekarzem Weterynarii, pogotowiem ratunkowym, prowadzenie: ostrzegania ludności, ratownictwa, służbą zdrowia, ościennymi gminami, Wojskiem łączności, nadzoru i kierowania, ewakuacji, pomocy Polskim, jednostkami Ochotniczej Straży Pożarnej medycznej i społecznej oraz zapewnienia porządku włączonymi, jak i niewłączonymi do Krajowego Sys- publicznego. temu Ratowniczo-Gaśniczego i innymi organizacjami funkcjonującymi na obszarze gminy Lewin Brzeski PODSUMOWANIE czy też całego powiatu brzeskiego. Wrocławski oddział IMGW jest odpowiedzialny Przeciwdziałanie skutkom powodzi jest realizo- za przekazywanie informacji o prognozach, ostrzeże- wane na obszarze gminy miejsko-wiejskiej Lewin niach, komunikatach o bieżącej sytuacji na rzekach Brzeski zgodnie z koncepcjami zarządzania ryzykiem zarówno w stanie zagrożenia, jak i w normalnym katastroficznym i zarządzania kryzysowego.

396 [email protected]* Piepiora, Z., Jaśkiewicz, M. (2018). Przeciwdziałanie skutkom powodzi w gminie miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 385–399.

Za przeciwdziałanie skutkom powodzi odpowiada Na analizowanym obszarze od października 2010 r. burmistrz, rada miejska i jednostki im podległe, wła- do października 2014 r. realizowano ponadto inwe- ściwe m.in. dla gospodarki przestrzennej i zarządzania stycję pn. „Poprawa ochrony przeciwpowodziowej kryzysowego (ZK). Władze Lewina Brzeskiego współ- Lewina Brzeskiego na rzece Nysa Kłodzka”. Miała pracują doraźnie zgodnie z planem zarządzania kry- na celu poprawę skuteczności ochrony przeciwpowo- zysowego m.in. z:. Komendą Powiatową Państwowej dziowej w gminie Lewin Brzeski. Zdaniem autorów, Straży Pożarnej w Brzegu, Komendą Powiatową Policji jej uzupełnieniem mogłoby być np. wykorzystanie w Brzegu – Komisariat Policji w Lewinie Brzeskim, stawów pożwirowych do odprowadzania zbyt dużej Powiatowym Inspektorem Nadzoru Budowlanego ilości wody przepływającej w Nysie Kłodzkiej. w Brzegu, Państwowym Powiatowym Inspekto- Odpowiedź na postawione na wstępie artykułu rem Sanitarnym, Powiatowym Lekarzem Wetery- pytanie badawcze, „czy przeciwdziałanie skutkom narii, Regionalnym Zarządem Gospodarki Wodnej klęsk żywiołowych w gminie miejsko-wiejskiej Lewin we Wrocławiu, Opolskim Urzędem Wojewódzkim Brzeski jest skuteczne z uwzględnieniem dostęp- w Opolu (OUW), Wojewódzkim Zarządem Melioracji nych sił i środków”, jest twierdząca. Umożliwiło to i Urządzeń Wodnych w Opolu Oddział w Brzegu, autorom zweryfikowanie hipotezy: „Zapobieganie Instytutem Meteorologii i Gospodarki Wodnej negatywnym konsekwencjom klęsk żywiołowych w w Warszawie Oddział Opole w Opolu, pogotowiem gminie miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski jest skuteczne ratunkowym, służbą zdrowia, jednostkami Ochot- z uwzględnieniem dostępnych sił i środków”. niczej Straży Pożarnej włączonymi, jak i niewłączo- nymi do Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego PIŚMIENNICTWO i innymi organizacjami funkcjonującymi w gminie Lewin Brzeski czy też w powiecie brzeskim. About DRM, World Institute For Disaster Risk Manage- Zdaniem autorów, „Plan zarządzania kryzysowego ment, http://www.drmonline.net/about/index.htm, gminy Lewin Brzeski” i „Plan operacyjny ochrony dostęp: 26.01.2018. Albala-Bertrand, J.M. (2005). The political economy of przed powodzią” stwarzają warunki do skutecznego large natural disasters. With special reference to de- przeciwdziałania skutkom powodzi przez właściwe veloping countries, Oxford University Press, Oxford. prowadzenie: ostrzegania ludności, ratownictwa, Alexander, D. (1993). Natural disasters, Springer Science łączności, nadzoru i kierowania, ewakuacji, pomocy & Business, Berlin, ss. 374–417, 554–601. medycznej i społecznej oraz zapewnienia porządku Birkland, T.A. (2007). Policy change after catastrophic publicznego. events. Georgetown University Press, Washington Autorzy uważają, że władze gminy Lewin Brzeski D.C., ss. 17–21. skutecznie wykorzystują planowanie przestrzenne do Cierpisz, P. (2014). Plan operacyjny ochrony przed po- ograniczania skutków powodzi i podtopień w gminie. wodzią (Flood prevention operational plan). Lewin Urzędnicy w Lewinie Brzeskim respektują zapisy Brzeski, ss. 1–142. Cierpisz, P. (2016). Plan zarządzania kryzysowego gmi- prawa wodnego i ustawy o planowaniu i zagospo- ny Lewin Brzeski (Emergency management plan darowaniu przestrzennym, uwzględniając obszary of the Lewin Brzeski municipality). Lewin Brzeski, potencjalnego zagrożenia powodzią. Na terenach, dla ss. 7, 33–39, 87, 100–104. których nie istnieją miejscowe plany zagospodarowa- Garatwa, W., Bollin, Ch. (2002). Disaster risk man- nia przestrzennego, wydaje się decyzje o warunkach agement. Working concept. Wydawnictwo GTZ, zabudowy. W przypadku obowiązujących miejsco- Eschborn, s. 19. wych planów zagospodarowania przestrzennego na GUS (Central Statistical Office), https://bdl.stat.gov.pl/ terenach z występującym zagrożeniem, mimo już BDL/dane/teryt/kategoria/2199#, dostęp: 15.12.2016. ustalonych zapisów, dodatkowo prowadzono kon- Hyogo Framework for Action 2005–2015: Building the sultacje z RZGW we Wrocławiu. Resilence of Nations and Communities to Disasters, UN/ISDR, Genewa 2005, ss. 1–2.

*[email protected] 397 Piepiora, Z., Jaśkiewicz, M. (2018). Przeciwdziałanie skutkom powodzi w gminie miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 385–399.

Improving disaster management. (2007). Red. R.R., Rao. the flood protection status of Lewin Brzeski at Nysa Wydawnictwo National Academies Press, Washing- Kłodzka, the report was commissioned by RZGW in ton D.C., s. 17. Wrocław. Investment Inspectorate RZGW in Opole). Jaśkiewicz, M. (2017). Przeciwdziałanie skutkom klęsk 2015. Inspektorat Inwestycyjny RZGW w Opolu. żywiołowych w gminie miejsko-wiejskiej Lewin Słota, H. (1999). Dorzecze Odry. Monografia powodzi Brzeski (Counteraction of the consequences of nat- lipiec 1997 (Oder river basin. Flood monograph July ural disasters in the urban-rural municipality Lew- 1997), Warszawa. in Brzeski), praca inżynierska pod kierunkiem Studium wykonalności dla projektu: „Poprawa stanu dr Z. Piepiory (engineering work under the direction ochrony przeciwpowodziowej Lewina Brzeskiego of PhD Zbigniew Piepiora), Uniwersytet Przyrodni- na Nysie Kłodzkiej” (2009). (Feasibility study for czy we Wrocławiu, Wrocław. the project: “Improvement of Lewin Brzezski’s flood Kasprzak, M. (2010). Wezbrania i powodzie na rzekach protection at Nysa Kłodzka”), ss. 43–46, 48. Dolnego Śląska, w: Wyjątkowe zdarzenia przyrod- Tereny zabezpieczenia przeciwpowodziowego we wsi nicze na Dolnym Śląsku i ich skutki (Floods on the Kantorowice oraz Nowa Wieś Mała (Flood protec- rivers of Lower Silesia, in: Exceptional natural events tion areas in the villages of Kantorowice and Nowa in Lower Silesia and their effects). Red. P., Migoń, Wieś Mała). BIP Urzędu Miejskiego w Lewinie Brze- Wrocław. skim, http://www.bip.lewm-brzeski.pl/5186/zagospo- Kondracki, J. (2002). Geografia regionalna Polski (Re- darowanie-przestrzenne.html, dostęp: 20.12.2016. gional geography of Poland). PWN, Warszawa. Uchwała nr IV/32/2003 Rady Miejskiej w Lewinie Brze- Kosowski, B. (2006). Programowanie działań na wy- skim z 28 lutego 2003 roku w sprawie przystąpienia padek zaistnienia sytuacji kryzysowych. Poradnik do sporządzenia miejscowych planów zagospodaro- praktyczny (Programming actions in the case of wania przestrzennego gminy Lewin Brzeski (Reso- emergencies. Practical guide). Wydawnictwo Szkoła lution No. IV/32/2003 of the City Council in Lewin Aspirantów Państwowej Straży Pożarnej, Kraków, Brzeski of February 28, 2003 on the issue of prepar- s. 42. ing local spatial development plans for the munici- Maciejewski, M., Ostojski, M.S., Tokarczyk, T. (2011). pality of Lewin Brzeski). Monografia powodzi 2010. Dorzecze Odry (Flood Uchwała nr XXI/155/2012 Rady Miejskiej w Lewinie monograph 2010. Oder river basin). Wyd. IMGW, Brzeskim z 27 marca 2012 roku w sprawie uchwa- Warszawa. lenia Studium uwarunkowań i kierunków zagospo- Piepiora, Z. (2012). Ekonomiczne aspekty lokalnej po- darowania przestrzennego gminy Lewin Brzeski lityki przeciwdziałania skutkom katastrof natural- (Resolution No. XXI/155/2012 of the City Council nych (Economic aspects of natural disaster’s policy in Lewin Brzeski of 27 March 2012 regarding the on the local level). Wyd. Zbigniew Piepiora, Kowary, adoption of a Study of the conditions and directions ss. 58–64. of spatial development of the municipality of Lewin Platt, R.H., Rubin, C.B. (1999). Stemming the losses. The Brzeski). quest for hazard mitigation, in: Disasters and de- UN/ISDR Terminology on disaster risk reduction, UN/ mocracy. Wydawnictwo Island Press, Washington ISDR, Genewa 200, ss. 3–5, 8–10. D.C., ss. 69–70. Ustawa z 20 lipca 2017 roku Prawo wodne. Dz.U. 2017 Podgórska, B., Górniak, J., Synowiec, P., Janowska, M., poz. 1566 i 2180 (Law of 20 July 2017 Water Law, Jo- Orzechowski, M., Stelmach, M. (2010). Aktualiza- urnal of Laws 2017 pos. 1566 and 2180). cja programu ochrony środowiska dla gminy Le- Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzen- win Brzeski na lata 2010–2013 z perspektywą na lata nym z 27 marca 2003 roku. Dz.U. 2003 nr 80 2014–2017 (Update of the Environmental Protection poz. 717 (Land Planning and Development Act of Program for the municipality of Lewin Brzeski for 27 March 2003, Journal of Laws 2003 No. 80 pos. 717). the years 2010–2013 with a perspective for 2014– Ustawa z 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzyso- 2017), Lewin Brzeski, s. 10. wym. Dz.U. z 2007 r. nr 89, poz. 589 i 590, z później- Poprawa stanu ochrony przeciwpowodziowej Lewina szymi zmianami (Act of 26 April 2007 on emergency Brzeskiego na Nysie Kłodzkiej. Raport wykonany management, Journal of Laws of 2007 No. 89, item. na zlecenie RZGW we Wrocławiu (Improvement of 589 and 590, as amended).

398 [email protected]* Piepiora, Z., Jaśkiewicz, M. (2018). Przeciwdziałanie skutkom powodzi w gminie miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 385–399.

What we do, http://www.unisdr.org/we, dostęp: reconstruction in Lewin Brzeski on the flood con- 26.01.2018. trol bus of the city), IMGW PIB, poster z konferencji Zdralewicz, M., Wojczakowska, Z., Działa-Jekiel, I., „20 lat po powodzi w 1997 r. w dorzeczu Odry” Krzyżanowski, M. (2017). Wpływ przebudowy hydro- (poster of scientific conference ’20 years after flood węzła w Lewinie Brzeskim na ochronę przeciwpo- in 1997 in Oder river basin’) Wrocław 12.07.2017. wodziową miasta (The influence of the hydrovobium

A COUNTERACTION OF FLOODS’ EFFECTS IN THE LEWIN BRZESKI URBAN-RURAL MUNICIPALITY

ABSTRACT

The article answered in the affirmative to the research question ‘Is counteracting the effects of natural disasters in the area of the Lewin Brzeski urban-rural municipality, effective in terms of available human resources and measures?” The hypothesis entitled ‘The prevention of the negative consequences of natural disasters in the area of the Lewin Brzeski municipality is effective in terms of available human resources and measures’. The spatial scope of the analysis concerned the Lewin Brzeski urban-rural municipality. The time range of analysis covered the years 2010–2016. Research methods included the analysis of literature and organizational documentation, the interviews and field work, the case studies, the cartographic methods. As a result of conducted analysis, the following conclusions can be drawn. ‘The municipality’s emergency management plan for Lewin Brzeski’ and ‘The operational plan for the flood protection’ provide conditions for effective flood mitigation. The authorities of the Lewin Brzeski municipality effectively use spatial planning to reduce the effects of floods in the examined area. In the period from October 2010 to October 2014, was conducted in the analyzed area the investment entitled ‘Improving Lewin Brzeski flood protection on the Nysa Kłodzka river’. It aimed to improve the effectiveness of flood protection in the Lewin Brzeski municipality. According to the authors, it could be supplemented, for example, by using gravel ponds to drain too much water flowing in Nysa Kłodzka.

Key words: municipality, Lewin Brzeski, flood, spatial planning, emergency management, flood protection, counteraction, effects

*[email protected] 399

Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 17(4) 2018, 401–409. http://administratiolocorum.uwm.edu.pl plISSN 1644-0749 eISSN 2450-0771

PRACA ORYGINALNA Zaakceptowano: 5.02.2018 ORIGINAL PAPER Accepted: 5.02.2018

EKOREWITALIZACJA INNOWACYJNYM SPOSOBEM ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENI

Krzysztof Rogatka*, Magdalena Dolińska, Tomasz Starczewski, Jadwiga Biegańska

Katedra Studiów Miejskich i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu ul. Lwowska 1, 87-100 Toruń, Polska

ABSTRAKT

Rewitalizacja jest aktualnie jednym z podstawowych procesów zmieniających fizjonomię i funkcjonowanie miast. Jeżeli w procesie tym dominującym elementem poddawanym przemianom jest środowi- sko przyrodnicze, to mówi się o ekorewitalizacji. Celem artykułu jest analiza i ocena potencjalnych działań z zakresu ekorewitalizacji terenów zieleni wokół Zespołu Staromiejskiego w Toruniu. Wnioskowanie przeprowadzono w oparciu o wyniki badań dotyczące percepcji terenów zieleni wokół Zespołu Staromiejskiego oraz opinie responden- tów związane z oczekiwaniami na temat przyszłego zagospodarowania i charakteru analizowanego obszaru w kontekście ekorewitalizacji.

Słowa kluczowe: miasto, planowanie przestrzenne, zieleń miejska, ekorewitalizacja, percepcja, partycypacja

WSTĘP z uwzględnieniem aspektu środowiskowo-przyrodniczego (Gołąb-Korzeniowska 2006). Można mówić W obecnych czasach duży wpływ na sytuację o rewitalizacji w aspekcie przestrzennym, gospodar- społeczno-gospodarczą miast i regionów wywiera czym, społecznym, kulturowym, a także środowi- urbanizacja, która związana jest z rozwojem cywi- skowym. Rewitalizacja, w której największy nacisk lizacyjnym, powiększaniem czy nawet rozlewaniem położony jest na kwestie środowiskowe, nazywa się się miast. Podczas tak dynamicznego rozwoju miast ekorewitalizacją. Ekorewitalizację można rozpa- roślinność i tereny zieleni stają się zagrożone antro- trywać w ujęciu hard i soft. Ujęcie hard, jak podaje popresją, tracą zdolność autoregeneracji, przestają Gołąb-Korzeniowska (2012), związane jest z wysokim pełnić swoje funkcje i w efekcie wymagają odnowy poziomem degradacji środowiska i koniecznością jego (Szymańska 2007). Jednym ze sposobów „naprawy” radykalnej odnowy i rekultywacji (np. tereny poko- przestrzeni i związanej z nią zieleni jest ekorewitali- lejowe, poprzemysłowe). Z kolei podejście soft należy zacja. Samą rewitalizację należy rozumieć jako proces łączyć z pewnym liftingiem istniejących terenów naprawczy dotyczący przestrzeni miejskiej, polegający zieleni, a proces przemian ma na celu wydobycie lub na wprowadzeniu do zniszczonego, „martwego” podkreślanie charakteru danego terenu poprzez jego obszaru miasta nowych funkcji, z jednoczesnym kompleksową modernizację (m.in. nowe nasadzenia, przekształceniem istniejącej struktury przestrzennej, nowe meble miejskie). Ekorewitalizacja powoduje

*[email protected]

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Rogatka, K., Dolińska, M., Starczewski, T., Biegańska, J. (2018). Ekorewitalizacja innowacyjnym sposobem zagospodarowania przestrzeni. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 401–409.

zatem ilościowe, ale przede wszystkim jakościowe oraz negatywne efekty miejskiej wyspy ciepła. Zieleń zmiany środowiska przyrodniczego, które osiągane w mieście zwiększa ponadto zdolności retencyjne są m.in. poprzez zwiększenie ilości zieleni, pielęgna- obszarów zurbanizowanych. Strefy zieleni w mieście cję istniejących nasadzeń, ograniczenie uciążliwości pozwalają na odpoczynek od codziennej pracy, relak- komunikacyjnych m.in. poprzez wprowadzenie zieleni sują i stwarzają możliwości do wykonywania różnych izolacyjnej, a także promocję alternatywnych (eko- aktywności fizycznych (Gęsiarz 2007, Sobczyńska logicznych) form transportu (np.: rowera, pojazdów 2014). Istotną rolą zieleni jest również kształtowanie elektrycznych) (Ogrodnik 2007). Implikacja zasad proekologicznych postaw mieszkańców miasta, w tym procesu ekorewitalizacji, czy szerzej ujmując rewitali- także tych najmłodszych (Janicka 2016). zacji miast, przynosi ogromne korzyści ekonomiczne, Biorąc pod uwagę aktualną intensywność prze- społeczne, ekologiczne. Pozwala także kształtować mian rewitalizacyjnych w miastach oraz istotną rolę właściwy ład przestrzenno-funkcjonalny, zgodny zieleni, autorzy określili cel artykułu jako analizę z założeniami rozwoju zrównoważonego i oczekiwa- i ocenę potencjalnych działań z zakresu ekorewita- niami społeczeństwa (Rogatka 2010). Innymi słowy lizacji na przykładzie terenów zieleni wokół Zespołu ekorewitalizacja jest to modernizacja, odnawianie Staromiejskiego w Toruniu w oparciu o badania i rekultywacja terenów z uwzględnieniem zasad zrów- dotyczące percepcji terenów zieleni wokół Zespołu noważonego rozwoju, skupiająca się szczególnie na Staromiejskiego oraz opinie respondentów związane aspekcie przyrodniczym i ekologicznym (Janas i in. z oczekiwaniami na temat przyszłego zagospodaro- 2012, Wołoszyn 2013). wania i charakteru analizowanego obszaru. Ekorewitalizacja w dużej mierze dotyczy prze- kształceń przestrzeni publicznych w miastach (parki, OBSZAR BADAŃ I METODYKA zieleńce, skwery). Przestrzeń publiczna, jak sama nazwa wskazuje, jest wspólna i przeznaczona dla Obszarem badań, w kontekście wdrażania idei całego społeczeństwa, zatem jej kształt powinien ekorewitalizacji, jest fragment gminy miejskiej spełniać oczekiwania społeczeństwa – użytkowni- w Toruniu, jego centralna część zlokalizowana ków. Najlepszą i najtrafniejszą formą komunikacji, w ramach Zespołu Staromiejskiego (obszar pomiędzy aby poznać potrzeby mieszkańców, a także ich opi- fontanną Cosmopolis a ul. Mikołaja Kopernika (rys. 1.). nie o danym terenie, jest partycypacja społeczna. Obszar wybrany do analizy jest wizytówką miasta, W ramach partycypacji społecznej organizuje się jego bramą od strony południowej i zachodniej. Teren spotkania, debaty oraz konsultacje, na których ludzie wokół Zespołu Staromiejskiego jest ponadto ważnym mogą wyrażać opinię dotyczącą konkretnych inwe- węzłem komunikacyjnym i przesiadkowym. Należy stycji, zamierzeń i pomysłów władz miejskich, a także dodać, że omawiany obszar jest istotnym elementem proponować własne, autorskie rozwiązania i koncepcje w tkance urbanistycznej miasta, a przede wszystkim (Długosz i Wygnański 2005). w pierścieniowo-klinowym układzie zieleni miejskiej. Jednym z podstawowych składników przestrzeni Na terenie objętym analizą znajdują się: fontanna publicznych jest zieleń, która pełni ważne funkcje Cosmopolis, mała architektura (m.in. ławki, kosze w miejskim ekosystemie. Przykładem może być funk- na śmieci), drzewa i krzewy oraz trawnik. cja ekologiczna, czyli regulująca procesy zachodzące Toruń położony jest w północnej Polsce, w cen- w przyrodzie (m.in. zachowanie bioróżnorodności oraz tralnej części województwa kujawsko-pomorskiego. ciągłości systemów zieleni miejskiej i podmiejskiej), Jego powierzchnia wynosi 115,72 km2, a miasto a także funkcja społeczna i estetyczna (Czerwieniec zamieszkuje 202 521 osób, w tym 94 230 mężczyzn i Lewińska 2000). Tereny zieleni pozytywnie wpływają i 108 291 kobiet (GUS, 2016). W tabeli 1 przedstawiono na ludzkie emocje, uspokajają oraz wyciszają. Są także wybrane dane demograficzne Torunia. elementem redukującym zanieczyszczenia, hałas

402 *[email protected] Rogatka, K., Dolińska, M., Starczewski, T., Biegańska, J. (2018). Ekorewitalizacja innowacyjnym sposobem zagospodarowania przestrzeni. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 401–409.

Placu Rapackiego pomiędzy fontanną Cosmopolis a ul. Mikołaja Kopernika (rys. 1) było możliwe dzięki wykorzystaniu techniki indywidualnego wywiadu pogłębionego, inaczej nazywanego wywiadem swo- bodnym. Jest to forma personalna, jakościowa, polega- jąca na osobistej rozmowie z daną osobą wybraną na podstawie konkretnych kryteriów i tematu badania. W zależności od liczby pytań i ich rozbudowania wywiad swobodny może trwać od kilkunastu minut do nawet kilku godzin. Taki sposób rozmowy jest bardziej dogłębny i pozwala respondentowi na większą swobodę w danym temacie (Konecki 2000). Wśród respondentów badania znalazły się osoby z różnych grup społecznych, zajmujące się różnymi profesjami, będące użytkownikami analizowanego Rys. 1. Ortofotomapa Torunia z zaznaczonym obszarem ba- obszaru. Taki dobór respondentów badania ma na celu dań zoptymalizowanie otrzymanych wyników i poznanie Fig. 1. Orthophotomap of Torun with selected research area punktu widzenia osób z różnych grup (tab. 2). Źródło: opracowanie własne na podstawie strony internetowej Geoportal (2018) Tabela 2. Charakterystyka respondentów indywidualnego wy- Source: own study based on Geoportal (2018) wiadu pogłębionego Table 2. Characteristics of individual in-depth interview Tabela 1. Liczba ludności według grup wiekowych respondents Table 1. Population by age group Respondent 1 student Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Przedział wiekowy Liczba ludności % ogółu The respondent 1 w Toruniu Age range Population % of the total student at the Nicolaus Copernicus Univer- 0–16 29 763 15% sity 17–34 51 934 26% Respondent 2 lokalny lider, „społecznik” miasta Torunia 35–64 85 080 41% The respondent 2 local leader, „social worker”, of the city of Torun 65 i więcej 35 744 18% 65 and more Respondent 3 architekt-urbanista The respondent 3 architect-urbanist Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL (2016) Source: own study based on BDL (2016) Respondent 4 osoba z administracji samorządowej zaj- The respondent 4 mująca się działaniami na obszarze Starego Miasta Jak wynika z analizy tabeli 1, w Toruniu najwięk- a person from local government admin- szą grupę stanowią osoby w wieku produkcyjnym. istration dealing with activities in the Old Należy zaznaczyć, że Toruń jest miastem akade- Town area mickim, dlatego opinia studentów na temat zmian Respondent 5 zagraniczny student studiujący w Toruniu dokonujących się w przestrzeni miasta ma istotne The respondent 5 w ramach programu Erasmus Plus foreign student studying in Toruń as part znaczenie, co uwzględniono podczas przeprowadzo- of the Erasmus Plus program nego wywiadu pogłębionego. Respondent 6 senior Autorzy wykorzystali kilkuetapową analizę The respondent 6 senior badawczą, aby zrealizować cel badania. Poznanie opi- Źródło: opracowanie własne nii społeczeństwa, ich oczekiwań i propozycji zmian Source: own study w kontekście ekorewitalizacji terenu w okolicach

*[email protected] 403 Rogatka, K., Dolińska, M., Starczewski, T., Biegańska, J. (2018). Ekorewitalizacja innowacyjnym sposobem zagospodarowania przestrzeni. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 401–409.

Pytania wykorzystane w kwestionariuszu wywiadu przeprowadzono indywidualny wywiad pogłębiony pogłębionego uporządkowano tematycznie, od zagad- z sześcioma osobami. nień wstępnych, ogólnych poprzez pytania o osobiste Pierwszą osobą, z którą przeprowadzono wywiad odczucia respondentów na temat atrakcyjności miejsca, był student Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, miesz- skojarzenia oraz proponowane zmiany. Przede wszyst- kający w okolicach pl. Rapackiego. Samo pojęcie kim zwrócono uwagę na fakt, czy respondenci znają ekorewitalizacji dobrze rozumiał, wiedział, że ma pojęcie ekorewitalizacji. Ważne było także, aby dowie- ona na celu modernizację i zmianę przestrzeni z naci- dzieć się, jakie aktywności podejmują ankietowani skiem na aspekt przyrodniczy. Obszar ten traktował na analizowanym terenie, czym obszar się wyróżnia tylko jako miejsce przesiadkowe: „wypożyczam tam w przestrzeni Torunia i jak można go zmienić – udo- rower, idę na zakupy, czasami siedzę przy fontannie”. skonalić. Badanie uzupełniono także o kwerendę Student uważał, że przestrzeń może być w przyszłości terenową połączoną z dokumentacją fotograficzną, wizytówką oraz pełnoprawną bramą miasta. Jego poszerzoną o analizę miejskich dokumentów stra- główne skojarzenia to jednocześnie wady miejsca: tegicznych (m.in. Studium uwarunkowań i kierun- dużo ludzi, dużo hałasu, brak miejsc do siedzenia. ków zagospodarowania miasta Torunia, Uchwała Dużą zaletą terenu jest jego położenie nieopodal nr 1032/06 Rady Miasta Torunia z 18 maja 2006 r.). głównego węzła komunikacyjnego miasta – dojeż- dżają tutaj prawie wszystkie autobusy oraz tramwaje. PRZESTRZEŃ PUBLICZNA WOKÓŁ Za największą wadę student uznał fakt, że na bada- ZESPOŁU STAROMIEJSKIEGO W TORUNIU nym terenie występują stare nawierzchnie. Respon- W OPINII UŻYTKOWNIKÓW dent uważał, że jest ogromna potrzeba wprowadzenia zmian infrastrukturalnych (nowe nawierzch- Jak wynika z zapisów „Studium uwarunkowań nie), a także stworzenia punktu gastronomicznego i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta w postaci np. food tracków. Torunia” (Uchwała nr 1032/06 Rady Miasta Torunia Lokalny lider (społecznik) był kolejnym respon- z 18 maja 2006 r.), jednego z ważniejszych dokumen- dentem, a także osobą znającą potrzeby społeczeń- tów strategicznych w mieście, teren Zespołu Staromiej- stwa i umiejącą współpracować z różnymi grupami skiego w Toruniu oraz jego bezpośrednie otoczenie społecznymi. Ekorewitalizację łączył z pojęciem stanowią ważny element w strukturze przestrzenno- zrównoważonego rozwoju. W swojej wypowiedzi -funkcjonalnej miasta. W dokumencie podkreślono nawiązywał do książek Jana Gehla i Jane Jacobs. walory kulturowe miejsca, niepowtarzalny klimat oraz Przytaczał następujące słowa: „człowiek musi żyć konieczność rozwoju funkcji rekreacyjno-turystycz- w otoczeniu przyrody, bo to pozytywnie wpływa na nej. Wszelkie działania inwestycyjne podejmowane jakość jego życia”. Dodawał, że jeżeli będziemy two- na omawianym terenie muszą być zgodne z polityką rzyli przestrzenie publiczne, które będą ekologiczne, miejską oraz wymaganiami, które narzuca wpis śre- zielone, dostępne dla wszystkich, to podniesiemy dniowiecznego zespołu miejskiego na listę Światowego poziom szczęścia mieszkańców, tak jak zrobił to Dziedzictwa Kultury UNESCO w 1997 r. Przy pró- burmistrz Bogoty, Penalosa, udostępniając tereny bie modernizacji miejsca w duchu ekorewitalizacji, zielone dla mieszkańców, a jednocześnie zmniejszając biorąc pod uwagę ważną rolę analizowanego terenu, liczbę samochodów w mieście. Jedyną aktywnością, istotne jest także poznanie opinii użytkowników którą podejmuje nasz respondent w okolicach placu terenów zieleni wokół Zespołu Staromiejskiego. Dla- Rapackiego, jest niestety tylko przechodzenie przez tego też, aby poznać opinie respondentów związane ten obszar do pracy. Respondent uważał, że teren ma z funkcjonowaniem, rolą, a także oczekiwaniami co potencjał, ale powinno wprowadzić się na nim zmiany, do przyszłego zagospodarowania i charakteru ana- tak aby stał się pewnego rodzaju punktem kontakto- lizowanego obszaru w kontekście ekorewitalizacji wym, miejscem spotykania się ludzi. Zaletą tej części

404 *[email protected] Rogatka, K., Dolińska, M., Starczewski, T., Biegańska, J. (2018). Ekorewitalizacja innowacyjnym sposobem zagospodarowania przestrzeni. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 401–409.

miasta jest naturalna zieleń, a wadą, że mieszkańcy a ul. Mikołaja Kopernika, kojarzyła się jej z dużymi, nie korzystają z tej przestrzeni – jest ona bardziej dla pięknymi drzewami. Jeżeli chodzi o wady terenu, turystów. Lider-społecznik trafnie zauważał, że jest to ankietowanej brakowało koszy na psie odchody. to jedyny teren biologicznie czynny wokół centrum Uważała, że strefa ta „mogłaby wzbogacić się o miej- miasta i powinien być w pełni wykorzystywany do sca, gdzie można poleżeć na kocu czy leżaku”. rekreacji, wzbogacony o galerię obrazów na świeżym Student, który przyjechał do Polski w ramach powietrzu, parklet oraz regał z książkami. programu Erasmus Plus, był kolejnym responden- Kolejną osobą, która wzięła udział w indywidu- tem, który do momentu przeprowadzenia wywiadu alnym wywiadzie pogłębionym, był architekt-ur- mieszkał w Toruniu siedem miesięcy. Zdążył dobrze banista. Profesjonalnie zajmuje się projektowaniem poznać miasto i teren w okolicach pl. Rapackiego, i zagospodarowywaniem terenów miejskich, dla- między fontanną Cosmopolis a ul. Mikołaja Koper- tego wiedział, że przestrzeń to zbiór elementów, nika. Student znał pojęcie ekorewitalizacji i jak sam które współpracują ze sobą. Ekorewitalizację uważał mówił: „najważniejsze jest to, że ludzie chcą zmieniać za dobry sposób na zmianę przestrzeni publicz- przestrzeń poprzez ekorewitalizację”. Analizowany nej, ponieważ „trzeba dbać o nasze źródło, czyli obszar odwiedzał rzadko i uważał, że ma on potencjał zieleń”. Popierał wszelkie działania proekologiczne i mógłby być wizytówką miasta. Dodawał jednak, i rewitalizacyjne, ze szczególnym uwzględnieniem że są w mieście ładniejsze tereny zieleni, dlatego ten poszanowania natury. Podobnie jak poprzednicy, położony blisko Starówki nie cieszy się popularnością. respondent rzadko przebywał na analizowanym Respondent uważał, że obszar nie potrzebuje wiel- obszarze, a opisywana przestrzeń publiczna wokół kich zmian i dużego nakładu pracy, trzeba go tylko Zespołu Staromiejskiego kojarzyła mu się ze szlakiem odświeżyć, dodać więcej nowoczesnej architektury rowerowym, spacerami, odpoczynkiem na ławce lub i będzie „świetnie”. przy fontannie. Za największą zaletę terenu uwa- Ostatni wywiad przeprowadzono z seniorem. żał bliskość Starówki. Respondent widział potrzebę Była to jedyna osoba, która nie znała definicji ekore- zmiany stanu dróg. Uważał ponadto, że teren nie jest witalizacji. Po wyjaśnieniu senior stwierdził, że jest dostosowany do wymagań wszystkich użytkowników. to dobry sposób na zmianę przestrzeni publicznej. Ze względu na to, iż jest rodzicem małego dziecka, Respondent na analizowanym terenie bywał rzadko zwracał uwagę na intensywny ruch kołowy w sąsiedz- i nie miał żadnych konkretnych skojarzeń. O całym twie analizowanego obszaru. obszarze mówił: „teren bardzo mi się podoba, jest Następną osobą ankietowaną była pracownica sympatycznie i ładnie”. Ankietowany sądził, że strefa administracji samorządowej, zorientowana zarówno ta przeznaczona jest dla osób starszych, mogą tam w kwestiach ekonomicznych, jak i społecznych. odpoczywać. Teren nie ma żadnych wad, a sam senior Znała zagadnienia związane z finansami publicznymi, największą zaletę analizowanego miejsca opisywał koordynowała zamówienia publiczne i odpowiadała bardzo krótko – „jest blisko centrum”. za nie. Jej odpowiedź na pytanie dotyczące definicji Na rysunku 2 przedstawiono główne skojarzenia ekorewitalizacji świadczyła o znajomości tematu, bo respondentów dotyczące analizowanego obszaru. jasno stwierdziła, że rewitalizacja „to jest najlepsze, Stwierdzić można, że wszystkim ankietowanym koja- co można robić z przestrzenią”. Z uwagi na to, że rzył się on w sposób pozytywny. Spotykali się tutaj ze respondentka pracowała w budynku administracji znajomymi, chodzili na spacery, brali udział w różnych samorządowej zlokalizowanym na Starówce, przez festiwalach, eventach (np. Międzynarodowy Festi- obszar poddany analizie przechodziła codziennie wal Światła „Bella Skyway Festival”), jednocześnie do pracy. W okresie wakacyjnym czasami bywała odpoczywając i się relaksując. Biorąc pod uwagę fakt, przy fontannie Cosmopolis. Przestrzeń w okolicach że analizowany obszar kojarzył się ludziom pozy- placu Rapackiego, między fontanną Cosmopolis tywnie, istnieje spora szansa, że po wprowadzeniu

*[email protected] 405 Rogatka, K., Dolińska, M., Starczewski, T., Biegańska, J. (2018). Ekorewitalizacja innowacyjnym sposobem zagospodarowania przestrzeni. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 401–409.

Rys. 2. Chmura wyrazów przedstawiająca skojarzenia respondentów związane z terenem wokół Zespołu Staromiejskiego w To- runiu (lewa strona) Fig 2. A word cloud representing respondents associations with the area around the Old Town in Torun (right side) Źródło: opracowanie własne Source: own study pewnych drobnych udogodnień i poprawek będzie on opisywanego miejsca jest otwarta przestrzeń i wystę- częściej odwiedzany. Negatywne skojarzenia związane pująca tam zieleń oraz bliskość Starówki, a także dobre były głównie z korkami i hałasem pochodzącym skomunikowanie obszaru z resztą miasta. z transportu. Do istotnych wad zalicza się stare i zniszczone Na podstawie indywidulanych wywiadów pogłę- nawierzchnie. Dobra infrastruktura jest jednym bionych udało się także ustalić katalog największych z podstawowych elementów umiejętnie urządzonego wad i zalet analizowanego obszaru. Z analizy danych obszaru, dlatego też teren powinien wzbogacić się zawartych w tabeli 3 wynika, że największą zaletą w więcej miejsc do siedzenia, infrastrukturę dla psów

Tabela 3. Zalety i wady terenu wokół Zespołu Staromiejskiego zgromadzone na podstawie indywidualnych wywiadów pogłębionych Table 3. Advantages and disadvantages of the area around the Old Town Complex based on individual in-depth interviews Zalety Wady Advantages Disadvantages – główny węzeł komunikacyjny miasta (łatwy dojazd) – nawierzchnie są stare i zniszczone the main transport hub of the city (easy access) surfaces are old and damaged – obszar zlokalizowany blisko centrum miasta – pewne fragmenty są zaniedbane area located close to the city center some fragments are neglected – rozległa przestrzeń – dużo ludzi i hałasu, głównie komunikacyjnego extensive space a lot of people and noise, mainly communication – występuje dużo zieleni o zróżnicowanym charakterze – duży ruch samochodowy – zanieczyszczenia there is a lot of greenery of diverse character large car traffic – pollution – jedyny teren zieleni wokół Starego Miasta – brak miejsc zacisznych the only green area around the Old Town no secluded places – teren jest ładny, przyjazny – mało wygodnych miejsc do siedzenia i brak infrastruktury dla psów the area is nice, friendly a few comfortable seating and no infrastructure for dogs – fontanna jako główne miejsce spotkań – miejsce jest raczej przeznaczone dla turystów – mieszkańcy z niego Fountain as the main meeting place nie korzystają the place is rather intended for tourists – residents do not use it Źródło: opracowanie własne Source: own study

406 *[email protected] Rogatka, K., Dolińska, M., Starczewski, T., Biegańska, J. (2018). Ekorewitalizacja innowacyjnym sposobem zagospodarowania przestrzeni. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 401–409.

oraz w zaciszne miejsca, osłonięte od ruchu koło- nie potrzebowali wielu zmian, aby przestrzeń wokół wego i szynowego. Planowana przebudowa okolic Zespołu Staromiejskiego stała się atrakcyjniejsza. placu Rapackiego, idąca w kierunku stworzenia zin- Stwierdzili, że największy nacisk powinien zostać tegrowanego węzła przesiadkowego, przyczyni się położony na wprowadzenie na omawiany teren małej w sposób znaczny do poprawy estetyki miejsca oraz gastronomii, poprawienie stanu dróg oraz chodni- zminimalizowania hałasu komunikacyjnego. Nowe ków. Podali ponadto prostą receptę na stworzenie tory tramwajowe oraz nawierzchnia spowodują, że miejsca przyjaznego ludziom – stworzenie sezonowej niedogodności związane z hałasem, pyłem komu- miniplaży z leżakami. We wszystkich wypowie- nikacyjnym zostaną złagodzone, przez co komfort dziach ankietowanych powtarzał się także postulat, że korzystania z terenu znacznie się poprawi. tylko fontanna Cosmopolis przyciąga respondentów Na rysunku 3 w sposób graficzny przedstawiono w okolice badanego miejsca i to oczywiście tylko potencjalne zmiany zaproponowane przez responden- latem. Zdecydowanie brakuje pomysłów, aby uatrak- tów na terenie wokół Zespołu Staromiejskiego, które cyjnić analizowany obszar w porze zimowej. Stwier- wyartykułowano podczas przeprowadzania wywia- dzić należy, że analizowana przestrzeń ma potencjał dów. Jak wynika z analizy rysunku 3, respondenci i stwarza dużo możliwości, aby cały rok korzystały z niej różne grupy społeczne.

Rys. 3. Schemat przedstawiający zmiany proponowane przez respondentów na terenie wokół Zespołu Staromiejskiego w Toruniu Fig. 3. Diagram showing the changes proposed by the respondents in the area around the Old Town in Torun Źródło: opracowanie własne Source: own study

*[email protected] 407 Rogatka, K., Dolińska, M., Starczewski, T., Biegańska, J. (2018). Ekorewitalizacja innowacyjnym sposobem zagospodarowania przestrzeni. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 401–409.

WNIOSKI modernizację. Wprowadzane zmiany powinny jak najmniej ingerować w istniejącą zieleń, a elementy Celem artykułu była analiza i ocena działań zagospodarowania terenu należy komponować na z zakresu ekorewitalizacji na przykładzie terenów zasadzie uzupełnienia istniejącego stanu rzeczy, bez zieleni wokół Zespołu Staromiejskiego w Toruniu jego dewastacji. w kontekście opinii użytkowników tego obszaru. Analizowany obszar wokół Zespołu Staromiej- Na podstawie analizy indywidualnych wywiadów skiego jest bezsprzecznie istotnym elementem struk- pogłębionych oraz kwerendy terenowej stwierdzono, tury przestrzenno-funkcjonalnej Torunia. Władze że omawiany teren ma potencjał, aby być wizytówką miasta, dobrze współpracując z mieszkańcami, mogą miasta i jednym z głównych terenów kojarzonych stworzyć miejsce, w którym każdy będzie chętnie z Toruniem. W szerszym kontekście należy stwier- spędzał wolny czas, otoczony zrewitalizowaną prze- dzić, że respondenci uważali, że ekorewitalizacja jest strzenią. dobrym sposobem na poprawę kondycji przestrzeni miejskiej i dzięki niej opisywany teren może pozy- PIŚMIENNICTWO tywnie się zmienić. Po zgromadzeniu i analizie opinii użytkowników można stwierdzić, że teren potrzebuje Blowers, A. (1993). Planning for a sustainable develop- małych, ale istotnych zmian. Respondenci wskazali, ment. A report by the town and country planning że m.in. brak dobrej infrastruktury i zacisznych association. Earthscan Publication Ltd, Londyn. miejsc do odpoczynku osłoniętych od głównej ulicy Chmielewski, J.M. (2001). Teoria urbanistyki w projek- towaniu i planowaniu miast (Theory of urban plan- zdecydowanie obniża walory opisywanego miejsca. ning in the design and planning of cities). Oficyna Jest to jeden z niewielu terenów zieleni zlokalizo- Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa. wany w okolicach Starówki, który daje możliwość Czerwieniec, M. Lewińska, J. (2000). Zieleń w mieście odpoczynku zarówno mieszkańcom, jak i turystom, (Green areas in the city). Instytut Gospodarki Prze- którzy często nie mają czasu ani możliwości na dłuższe strzennej i Komunalnej, Kraków. wycieczki w bardziej odległe części miasta. Niestety Długosz, D., Wygnański, J.J. (2005). Obywatele współde- teren w opinii respondentów postrzegany jest jako cydują. Przewodnik po partycypacji społecznej. Par- łącznik między przystankami komunikacji miej- tycypacja obywatelska w Polsce (Citizens co-decide. skiej a Starówką. Wszyscy uczestnicy wywiadów Guide to social participation. Citizens participation zaproponowali zmiany, które ulepszyłyby przestrzeń. in Poland). Stowarzyszenie na Rzecz Forum Inicja- tyw Pozarządowych, Warszawa. Należy tutaj wymienić przede wszystkim: zwiększenie Gołąb-Korzeniowska, M. (2006). Odbudowa elemen- liczby ławek, wprowadzenie małej architektury oraz tów środowiska w obszarach zurbanizowanych przy niewielkiej gastronomi, poprawę kondycji zieleni, współfinansowaniu ze środków unijnych (Recon- która się tam znajduje. Wszystkie przedstawione struction of environmental elements in urbanized propozycje należy potraktować jako pewien „bank areas with co-financing from EU funds). Czasopi- pomysłów”, z których tylko część można zrealizować smo Techniczne 109(3-A), 229–236. w istniejących uwarunkowaniach formalno-praw- Gołąb-Korzeniowska, M. (2012). Czynnik środowisko- nych. Należy pamiętać przede wszystkim o zacho- wy w programach rewitalizacji miejskiej (Environ- waniu seminaturalnego charakteru analizowanego mental factor in urban revitalization programs). obszaru (zielony bufor Starówki) oraz o dopasowa- Czasopismo Techniczne 3-A, 319–325. Gęsiarz, M. (2007). Fengshui – sekret szczęścia, miłości niu przyszłych funkcji do średniowiecznej tkanki i bogactwa (Feng shui – the secret of happiness, love urbanistycznej. Nadrzędnym celem przekształcania and richness). Studio Astropsychologii. przestrzeni w zgodzie z koncepcją ekorewitalizacji Janas, K., Jarczewski, W., Wańkowicz, W. (2010). Model jest raczej lifting istniejących terenów zieleni, a pro- rewitalizacji miasta (Model of city revitalization). ces przemian powinien mieć na celu wydobycie lub Instytut Rozwoju Miast, Kraków. podkreślanie charakteru danego terenu poprzez jego

408 *[email protected] Rogatka, K., Dolińska, M., Starczewski, T., Biegańska, J. (2018). Ekorewitalizacja innowacyjnym sposobem zagospodarowania przestrzeni. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 17(4), 401–409.

Janicka, M. (2016). Nowe formy zieleni w urbanistyce Pęski, W. (1999). Zarządzanie zrównoważonym rozwo- i architekturze współczesnej (New forms of green- jem miast (Management of sustainableurban devel- ery in urban planning and modern architecture). opment). Arkady, Warszawa. Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, Sobczyńska, K. (2014). Zieleń jako element współcze- ss. 100, 311–313. snego miasta i jej rola w przestrzeniach publicznych Konecki, K.T. (2000). Studia z metodologii badań jako- Poznania (Greenery as element of the contemporary ściowych. Teoria ugruntowana (Studies in the meth- city and its role in public spaces of Poznań). Wydaw- odology of qualitative research. Grounded theory). nictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań, ss. 44–78. PWN, Warszawa. Stasiak, A., Rogatka, K. (2015). Rola planowania prze- Korczyńska, A. (2008). Ekologiczne modele i współ- strzennego w rewitalizacji przestrzeni publicznych czesne standardy rewitalizacji obszarów miejskich wokół Zespołu Staromiejskiego w Toruniu, w: Zie- (Ecological models and modern urban revitalization leń w programach rewitalizacji miast (Role of spa- standards). Politechnika Śląska, Gliwice. tial planning in the revitalization of public spaces Łukasiewicz, A., Łukasiewicz, S. (2006). Rola i kształto- around the Old Town in Toruń, in: Greenery in ur- wanie zieleni miejskiej (The role and shaping of urban regeneration programs). Red. M., Kosmala, To- ban greenery). UAM, Poznań. ruń, ss. 211–221. Rogatka, K. (2010). Koncepcja rewitalizacji i zagospoda- Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowa- rowania obszaru Starej Rzeźni miejskiej w Toruniu, nia przestrzennego miasta Torunia (Study of condi- w: Innowacyjne rozwiązania rewitalizacji terenów tions and directions of spatial management). (2006). zdegradowanych (The concept of revitalization and Uchwała nr 1032/06 Rady Miasta Torunia z 18 maja management area of the Old Slaughterhouse in To- 2006 r. Szymańska, D. (2007). Urbanizacja na świe- ruń, in: Innovative solutions for revitalization of de- cie (Urbanization in the world). PWN, Warszawa. graded areas). Red. J., Skowronek, t. IV, 205–216. Wehle-Strzelecka, S. (2008). Współczesne tendencje Ogrodnik, D. (2007). Rewitalizacja proekologiczna w przekształcaniu terenów śródmiejskich w aspekcie na przykładzie otoczenia dworców i przystanków ekologii miasta (Contemporary tendencies in trans- kolejowych Krakowskiego Obszaru Metropolital- forming downtown areas in the aspect of the ecology nego (The case study of ecological revitalization of the city). Politechnika Krakowska, Kraków. of the stations surroundings and railway stops of the Wołoszyn, M.A. (2013). Ekorewitalizacja. Zagadnienia Kraków Metropolitan Area). Czasopismo Techniczne architektoniczne (Ecorevitalization. Architectural 7–A/2000, 105–111. issues). Exemplum, Poznań, ss. 9–45. Orzeszek-Gajewska, B. (1982). Kształtowanie terenów zieleni w miastach (Shaping green areas in cities). PWN, Warszawa.

ECOREVITALIZATION AS AN INNOVATIVE WAY OF SPACE DEVELOPMENT

ABSTRACT

Revitalization is currently one of the basic processes that change the physiognomy and functioning of cities. If in this process the dominant element undergoing transformation is the natural environment, we are talking about ecorevitalization. The aim of the article is to analyze and evaluate potential activities in the field of greening of greenery around the Old Town Complex. The inference was based on the results of research on the perception of green areas around the Old Town Complex and opinions of respondents related to expectations as to the future development and nature of the analyzed area in the context of ecorevitalization.

Key words: city, spatial planning, urban greenery, ecorevitalization, perception, participation

*[email protected] 409

SPIS TREŚCI

Janusz Gubański, Jacek Burdziński, Renata Gubańska Przeobrażenia krajobrazu Kępy Mieszczańskiej we Wrocławiu – szanse i zagrożenia / Landscape transformations of the Kępa Mieszczańska in Wrocław – chances and threats ...... 317

Weronika Guzek, Agnieszka Bieda, Jarosław Bydłosz Weryfikacja ewidencji gruntów i budynków na przykładzie miasta Katowice / Verification of land and building cadastre on the example of the city of Katowice ...... 327

Marta Gwiaździńska-Goraj Czynniki kształtujące procesy depopulacyjne na obszarach wiejskich Polski północnej / Factors influencing depopulation processes in rural areas of northern Poland ...... 337

Michał Hejbudzki Publicznoprawne formy przeciwdziałania zjawisku tzw. uciążliwości odorowej wynikającej z działalności rolniczej opartej na produkcji trzody chlewnej w fermach wielkotowarowych / Public-law forms of counteracting the so-called phenomenon of odour nuisance resulting from agricultural activity related to pig production in factory farms ...... 347

Monika Mika, Magdalena Jurkiewicz Wybrane aspekty prawne, techniczne i ekonomiczne katastru 3D w Polsce / Selected legal, technical and economical aspects of cadastre 3D in Poland ...... 363

Grzegorz Oleniacz Macierz wag przestrzennych sąsiedztwa w algorytmie grupowania obszarów o zewnętrznej szachownicy gruntów / Spatial weights matrix in clustering of the external patchwork of agricultural land ...... 371

Zbigniew Piepiora, Mateusz Jaśkiewicz Przeciwdziałanie skutkom powodzi w gminie miejsko-wiejskiej Lewin Brzeski / A counteraction of floods’ effects in the Lewin Brzeski urban-rural municipality ...... 385

Krzysztof Rogatka, Magdalena Dolińska, Tomasz Starczewski, Jadwiga Biegańska Ekorewitalizacja innowacyjnym sposobem zagospodaraowania przestrzeni / Ecorevitalization as an innovative way of space development ...... 401 ACTA SCI. POL., ADMINISTRATIO LOCORUM RECENZENCI W 2018 ROKU REVIEWERS OF YEARS – BOOK 2018

Monika Balawejder – Państwowa Wyższa Szkoła Tech- Michal Klobučnik, Uniwersytet im. Komeńskiego niczno-Ekonomiczna im. ks. Bronisława Markie- w Bratysławie, Słowacja wicza w Jarosławiu, Polska Maciej Kłopotowski – Politechnika Białostocka w Bia- Agnieszka Bieda – Akademia Górniczo-Hutnicza łymstoku, Polska im. Stanisława Staszica w Krakowie, Polska Katarzyna Kocur-Bera – Uniwersytet Warmińsko- Anna Bielska – Politechnika Warszawska w Warsza- -Mazurski w Olsztynie, Polska wie, Polska Wioleta Krupowicz – Politechnika Gdańska w Gdań- Cezary Brzeziński – Uniwersytet Łódzki w Łodzi, Polska sku, Polska Agnieszka Cienciała – Politechnika Świętokrzyska Zenija Kruzmetra – Łotewski Uniwersytet Rolniczy w Kielcach, Polska w Jełgawie, Łotwa Ewa Cieślik – Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Przemysław Leń – Uniwersytet Przyrodniczy w Lubli- Polska nie, Polska Leszek Dawid – Politechnika Koszalińska w Kosza- Wiesława Lizińska – Uniwersytet Warmińsko-Ma- linie, Polska zurski w Olsztynie, Polska Agnieszka Dawidowicz – Uniwersytet Warmińsko- Alina Maciejewska – Politechnika Warszawska w War- -Mazurski w Olsztynie, Polska szawie, Polska Małgorzata Denis – Politechnika Warszawska w War- Tomasz Tadeusz Majer – Uniwersytet Warmińsko- szawie, Polska -Mazurski w Olsztynie, Polska Małgorzata Dudzińska – Uniwersytet Warmińsko- Monika Mika – Uniwersytet Rolniczy im. Hugona -Mazurski w Olsztynie, Polska Kołłątaja w Krakowie, Polska Piotr Dynowski – Uniwersytet Warmińsko-Mazurski Waldemar Mioduszewski – Instytut Technologiczno- w Olsztynie, Polska -Przyrodniczy w Falentach, Polska Marcin Feltynowski – Uniwersytet Łódzki w Łodzi, Bartosz Mitka – Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Polska Kołłątaja w Krakowie, Polska Anna Fryśkowska – Wojskowa Akademia Techniczna Albina Mościcka – Wojskowa Akademia Techniczna w Warszawie, Polska w Warszawie, Polska Dorota Gawryluk – Politechnika Białostocka w Bia- Jarosław Nazarczuk – Uniwersytet Warmińsko-Ma- łymstoku, Polska zurski w Olsztynie, Polska Tomasz Grzegorz Grosse – Uniwersytet Warszawski Michał Pietkiewicz – Uniwersytet Warmińsko-Ma- w Warszawie, Polska zurski w Olsztynie, Polska Elżbieta Grzelak-Kostulska – Uniwersytet Mikołaja Tomasz Podciborski – Uniwersytet Warmińsko-Ma- Kopernika w Toruniu, Polska zurski w Olsztynie, Polska Michał Hejbudzki – Uniwersytet Warmińsko-Mazurski Małgorzata Polna – Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Olsztynie, Polska w Poznaniu, Polska Maria Hełdak – Uniwersytet Przyrodniczy we Wro- Joanna Zuzanna Popławska, Kolegium Ekonomicz- cławiu, Polska no-Społeczne Szkoły Głównej Handlowej w War- Grzegorz Jóźków – Uniwersytet Przyrodniczy we Wro- szawie, Polska cławiu, Polska Maja Radziemska – Szkoła Główna Gospodarstwa Karol Kasala, Uniwersytet im. Komeńskiego w Bra- Wiejskiego w Warszawie, Polska tysławie, Słowacja Dorota Riegert – Centrum Naukowo-Badawcze Renata Kędzior – Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Ochrony Przeciwpożarowej im. Józefa Tuliszkow- Kołłątaja w Krakowie, Polska skiego – Państwowy Instytut Badawczy w War- Anna Klimach – Uniwersytet Warmińsko-Mazurski szawie, Polska w Olsztynie, Polska Krzysztof Rogatka – Uniwersytet Mikołaja Kopernika Monika Wesołowska – Uniwersytet Marii Curie-Skło- w Toruniu, Polska dowskiej w Lublinie, Polska Dorota Sikora-Fernandez – Uniwersytet Łódzki Paweł Wojciechowski – Uniwersytet Warszawski w Łodzi, Polska w Warszawie, Polska Nikolai Siniak – Uniwersytet Nauk Informatycznych Maja Wojtkiewicz – Uniwersytet Mikołaja Kopernika i Technologii im. św. Apostoła Pawła w Ochrydzie, w Toruniu, Polska Macedonia Justyna Wójcik-Leń – Uniwersytet Przyrodniczy Sylwia Staszewska – Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Lublinie, Polska w Poznaniu, Polska Marek Zagroba – Uniwersytet Warmińsko-Mazurski Aneta Suchoń – Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Olsztynie, Polska w Poznaniu, Polska Jan Zarzycki – Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Koł- Agnieszka Szczepańska – Uniwersytet Warmińsko- łątaja w Krakowie, Polska -Mazurski w Olsztynie, Polska Daniel Załuski – Politechnika Gdańska w Gdańsku, Radosław Szczerbowski – Politechnika Poznańska Polska w Poznaniu, Polska Jacek Zaucha – Uniwersytet Gdański w Gdańsku, Kinga Szopińska – Uniwersytet Technologiczno-Przy- Polska rodniczy w Bydgoszczy, Polska Elzbieta Zysk – Uniwersytet Warmińsko-Mazurski Agnieszka Szumilas – Politechnika Wrocławska we w Olsztynie, Polska Wrocławiu, Polska Ryszard Źróbek – Uniwersytet Warmińsko-Mazurski Małgorzata Szymańska – Uniwersytet Marii Curie- w Olsztynie, Polska -Skłodowskiej w Lublinie, Polska Alina Źróbek-Różańska – Uniwersytet Warmińsko- Magdalena Śliwa – Uniwersytet Opolski w Opolu, -Mazurski w Olsztynie, Polska Polska