Islamisme Tussen Traditie En Revolutie <Alñ Ãarñ<Atñ
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
MARXISME EN ISLAM Islamisme tussen traditie en revolutie <Alñ Ãarñ<atñ: een kritische studie Scriptie voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, voor het behalen van de graad van licentiaat in de Oosterse Talen en Culturen Promotor: prof. dr. C. Janssen Co-promotor: prof. dr. S. Zemni Commissaris: prof. dr. J. Van Steenbergen Academiejaar 2006-2007 Vakgroep Talen en Culturen van het Nabije Oosten en Noord-Afrika 2 MARXISME EN ISLAM Islamisme tussen traditie en revolutie <Alñ Ãarñ<atñ: een kritische studie Scriptie voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, voor het behalen van de graad van licentiaat in de Oosterse Talen en Culturen Promotor: prof. dr. C. Janssen Co-promotor: prof. dr. S. Zemni Commissaris: prof. dr. J. Van Steenbergen Academiejaar 2006-2007 Vakgroep Talen en Culturen van het Nabije Oosten en Noord-Afrika 3 "Dear Sir, I have come to disturb the comfortable. Did you imagine I was opium or heroine, to make everyone easy?" <Alñ Ãarñ<atñ (1980d: 113) 4 ﺷﻜﺮاﺷﻜﺮا Een scriptie schrijven is altijd een klein beetje sterven... maar het is ook een bron van grote arbeidsvreugde. Bij deze wil ik allen bedanken die mij gesteund en geholpen hebben om dit project tot een goed einde te brengen. Allereerst loof ik mijn promotor, prof. dr. Caroline Janssen, die mij in de wondere wereld van de Arabische taal en literatuur geïnitieerd heeft en die mij de vrijheid geschonken heeft om een thesisonderwerp naar mijn hart te kiezen. Verder richt ik een woord van dank aan prof. dr. Sami Zemni, wiens heldere lessen mij inzicht in het actuele islamisme geschonken hebben en die mij met kritieken, commentaren en literatuurtips heeft bijgestaan. Mijn ouders dank ik voor hun niet-aflatende morele en financiële ondersteuning van mijn studieproject en het vertrouwen dat zij al die jaren in mij gesteld hebben. Geen woorden zijn groot genoeg om mijn appreciatie voor mijn vriendin Tine uit te drukken, die mij elke dag opnieuw met haar liefde, verstand, temperament en culinaire kunsten terzijde staat. Dankjewel. Een mens is een sociaal dier; zonder mijn vrienden zou ik slechts de helft van de persoon zijn die ik ben. Bijgevolg bedankt: Wim, Dieter, Lorenzo, Morgan, Jeroen, Ann-Kathleen, Eveline, Tho, Issam, Maarten, en nog vele anderen, voor de interessante discussies, de filosofische en muzikale bespiegelingen, de gezelligheid en het vertier. Dieter, Lorenzo en mijn moeder verdienen nog een extra vermelding omwille van hun onvermoeibare naleesinspanningen en constructieve suggesties. Bedankt 5 Inhoudsopgave PROLOOG 10 §1. Ouverture 11 De Schaduw van God 11 Islam en islamisme 12 Islam en emancipatie 15 Epistemologische bespiegelingen 16 §2. Probleemstelling 18 Keuze en relevantie van het onderzoeksobject 18 Methodologie 20 Structuur 22 Tekortkomingen 23 CONTEXT 24 Hoofdstuk I Grondslagen van het moderne Iran 25 Premodern Iran 25 Confrontatie met het Westen 27 De Constitutionele Revolutie 30 Het Interbellum 31 De Tweede Wereldoorlog 33 Hoofdstuk II <Alñ Ãarñ<atñ en het Nationaal Front 35 Vormende jaren 35 Het Centrum 36 De olienationaliseringsbeweging 37 De Beweging van de God Vererende Socialisten 38 Student aan de universiteit 40 De consolidatie van de Iraanse autocratie 41 Onderhuidse tegenstellingen 43 Hoofdstuk III Aanloop naar een nieuwe revolutie 45 Frankrijk 45 Het tweede Nationaal Front 46 Hergroepering van de linkerzijde 47 6 De klerikale oppositie 48 Terug in Iran 49 Docent aan de universiteit 51 De „usayniyya >Irãæd 52 Confrontatie met het establishment 54 Revisionisme en levenseinde 55 Hoofdstuk IV De Iraanse Revolutie van 1978-1979 58 Voorspel 58 De clerus en haar bondgenoten 59 Verloop van de revolutie 61 De strijd om de macht 63 De ondergang van de linkerzijde 65 Nabeschouwingen 68 TEKST 70 Hoofdstuk V Ideologische antecedenten 71 De 'middenschool' van de islam 71 Westerse inspiratiebronnen 72 Soefisme en gnosticisme 74 Jalal >Æl-e >A…mad 75 Hoofdstuk VI Islamologie 78 'Islamologie' 78 Een islamitische antropologie 78 Een islamitische geschiedopvatting 79 Een islamitische sociologie 81 Voorbij het sektarisme 83 Auto-revisionisme? 84 Hoofdstuk VII De rol van de intellectueel 87 De r÷ãanfekræn 87 Van 'verlichte ziel' naar revolutionaire martelaar 89 De sociale functie van de intellectueel 90 Organische en traditionele intellectuelen in Iran 91 Voluntarisme en voorhoededenken 93 De r÷ãanfekræn in context 95 7 Hoofdstuk VIII Ãarñ<atñ en de positie van de vrouw 98 Kritiek op moderne rolpatronen 98 Kritiek op traditionele rolpatronen 100 De metafoor van Fæƒima 102 ®omaynñ, Moƒahharñ en Ãarñ<atñ over de vrouw 103 Islam en patriarchaat 104 Seksuele bevrijding vs. seksuele vrijheid 107 Een halfslachtig alternatief 110 Hoofdstuk IX Religie en revolutie 112 Opium of pepmiddel? 112 De historische utopie 113 De altruïstische revolutionair 115 Een islamitische bevrijdingstheologie? 116 Politieke spiritualiteit... of niet? 118 Hoofdstuk X De aard van de Iraanse Revolutie 123 Inleiding tot de problematiek 123 De theorie van de 'permanente revolutie' 124 Nieuwe kritieken op de stadiatheorie 126 Een dubbele revolutie 128 Het revolutionaire overgangsregime 130 De aard van de Iraanse Revolutie 132 De aard van de Islamitische Republiek Iran 135 De ironie van de Iraanse Revolutie 138 Hoofdstuk XI Ãarñ<atñ, marxisten en marxisme 140 Ãarñ<atñ, een ideologische freelancer 140 Ãarñ<atñ en het marxisme 142 Een utopisch socialist? 145 Ãarñ<atñ en de marxisten 148 EPILOOG 151 §1. <Alñ Ãarñ<atñ: een kritische appreciatie 152 Islamitische bevrijdingstheoloog of autoritair denker? 152 Eclecticus of charlatan? 155 De actuele relevantie van Ãarñ<atñ: een beknopte case study 157 8 §2. Religie, ideologie en semiotiek 160 De politieke elasticiteit van religie 160 Religie 161 Ideologie 162 Een model 165 Een toepassing 166 Slot 168 BIBLIOGRAFIE 169 INDEX 180 BIJLAGEN 183 §1. Vertalingen 184 Teksten 184 Werkinstrumenten 185 <Alñ „usayn >al-Fakñkñ 186 Yýsuf <Azñzñ 198 „asan „anafñ 204 Munñr Ãafñq 210 §2. Casus: Hæãim >Æõæjarñ 225 9 PPrroolloooogg 10 §1. Ouverture "Neue Kämpfe. - Nachdem Buddha todt war, zeigte man noch Jahrhunderte lang seinen Schatten in einer Höhle, - einen ungeheuren schauerlichen Schatten. Gott ist todt: aber so wie die Art der Menschen ist, wird es vielleicht noch Jahrtausende lang Höhlen geben, in denen man seinen Schatten zeigt. - Und wir - wir müssen auch noch seinen Schatten besiegen!" Friedrich Nietzsche, Die fröhliche Wissenschaft, 1882 De Schaduw van God God is dood, maar de mens kampt nog steeds met zijn Schaduw, schreef Nietzsche een lange eeuw geleden. Aan het begin van de 21ste eeuw lijkt Gods Schaduw groter dan ooit, getuige de opmars van religie als ijkpunt van individuele identiteit en politiek discours in zowel de Westerse als de niet-Westerse wereld: christelijk fundamentalisme in het hart van de Westerse wereldorde, islamisme in Noord-Afrika en Azië, hindutva in India, enzovoort. Misschien is God helemaal niet gestorven, maar slechts even ingedut, en vormen de voorbije eeuwen van secularisering een aberratie in de menselijke geschiedenis. Of is de contemporaine religieuze heropleving weldegelijk een schaduw, een vervorming van religie? Spreekt de religieuze retoriek niet vanuit nogal wereldse gastlichamen, zoals de markt, waar religie een symbolische waar is, die door individuele agenten wordt gekocht en verkocht in de context van een veralgemeende wareneconomie, of zoals de politieke ruimte, waar religie voortdurend tot een modern vehikel van aardse, politieke belangen wordt herbouwd? Levend in een tijdperk waarin alle 'grote verhalen' zijn doodverklaard, ben ik gefascineerd door de vitaliteit van religie en de islam in het bijzonder. Tijdens mijn vorige studie aan de Universiteit Gent heb ik mezelf verdiept in het marxisme als historische beweging en wereldbeschouwing. Doorheen het intellectueel parcours dat ik sindsdien heb afgelegd, heb ik mij de ideologische categorieën, discussies, theorieën en historiografieën van de socialistische en communistische bewegingen eigen gemaakt. Hoewel ik heel tevreden was over de diepgang en de kwaliteit van de opleiding Geschiedenis en de vakgroep Nieuwste Tijden, besefte ik dat ik niet over voldoende theoretische instrumenten beschikte om bepaalde contemporaine fenomenen, zoals de opkomst van het islamisme, bevredigend te interpreteren. De geschiedenissen van niet-Westerse samenlevingen vormden een blinde vlek 11 op mijn curriculum. De keuze voor een bijkomende opleiding Arabistiek en Islamkunde werd ingegeven vanuit een interesse voor en nieuwsgierigheid naar die islamitische 'Andere', die we in de media en in het politieke discours bijna dagelijks ontmoeten, maar eigenlijk nauwelijks kennen. Vanuit mijn belangstelling voor socialistische bewegingen vroeg ik mij bovendien af, of een islamitische identiteit en ideologie een obstakel of juist een springplank voor politieke, sociale en economische emancipatie vormen. Islam en islamisme Als we toch met de Schaduw van God moeten leven, kunnen we er dan niet het beste van proberen maken? Wat is de emancipatorische elasticiteit van de islam? Met andere woorden; in hoeverre kan de islam een symbolisch vehikel worden van protestbewegingen die moderne en traditionele ongelijke machtsrelaties contesteren? Deze vraagstelling loopt als een rode draad doorheen mijn verhandeling. Het is een gedurfde vraag, zowel voor mezelf, een overtuigde, atheïstische humanist, als voor de Westerse samenleving, die islam meestal gelijkstelt aan archaïsme, fundamentalisme en terrorisme. Ik benader de islam met de vooronderstelling dat de betekenis