Ανακαλύψτε ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ τον Παρνασσό BOOKLET DISCOVER PARNASSΟS Ανακαλύψτε τον Παρνασσό DISCOVER

Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Παρνασσού

Parnassos National Park Management Body Περιεχόμενα Γεωλογία Πανίδα & Κλίμα Contents Fauna Geology 10 20

Ο Παρνασσός Ο Φορέας Χλωρίδα Μανιτάρια Mt Parnassos Management Body Flora Fungi 04 08 16 24

Προτεινόμενες Προστατευόμενες Οικισμοί περιοχές δραστηριότητες Protected areas Settlements Suggested activities 12 26 30 ΜΥΘΟΛΟΓΊΑ HISTORY Mt. experienced the inhuman face of hundreds of Ο Παρνασσός Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, το βουνό οφείλει MT Parnassos According to archaeological research, Parnassos Mt. people, including many women and children, were το όνομά του στον ήρωα Παρνασσό, ο οποίος είχε κτίσει has been inhabited since the prehistoric period. The executed and whole villages were depopulated and Ο Παρνασσός, το τρίτο ψηλότερο βουνό πάνω στο βουνό μια πόλη. Όταν αυτή καταστράφηκε Parnassos Mt., the third highest moun- broader area is identified as ancient , which razed to the ground, in retaliation for the resistance από τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα, οι κάτοικοι της, flourished over the centuries. The Persian Wars, the movement of the locals. Apart from the της Στερεάς Ελλάδας, υψώνεται πάνω ακολουθώντας τις κραυγές των λύκων οδηγήθηκαν tain in Central , stretches from the civil wars that followed, led most cities of Phocis into massacre, which is the most famous example of από την πεδιάδα της Βοιωτίας στα ανα- ψηλότερα για να γλιτώσουν. Εκεί ψηλά, έχτισαν μια plains of in the east to the bay of decline. In 198 BC the region was conquered by the Nazi atrocities, executions took place in other villages τολικά και τον κόλπο της Ιτέας στα νο- νέα πόλη την οποία ονόμασαν Λυκώρεια, που σημαίνει Itea in the southeast. Geologically, it is “di- Romans, who were succeeded in the 4th century AD of Parnassos Mt., which were devasted as well, like κραυγές των λύκων. Το όνομα αυτό διασώζεται και by the Byzantines. During medieval times, the area Lilaia, Eptalofos and Vargiani. τιοδυτικά. Η γεωλογία του «χωρίζει» τον σήμερα ελαφρώς παραλλαγμένο (Λιάκουρα ονομάζεται vided” in two parts. Eastern Parnassos of Parnassos Mt. became the target of raids and Παρνασσό σε ανατολικό, με κύριο πέ- η ψηλότερη κορυφή του, ενώ σε δημοτικά τραγούδια Mt. is dominated by limestone. Here we despots (Goths, Bulgarians, Franks, Catalans), until its τρωμα τον ασβεστόλιθο, και χαρακτηρί- ο Παρνασσός αναφέρεται ως Λιάκουρα). meet the highest peaks: Liakoura (2,457 final capture by the Ottoman Turks in the 15th. The klephts and armatoloi of the pre-revolutionary period ζεται από ένα συγκρότημα υψηλών κορ- ΠΡΟΪΣΤΟΡΊΑ – ΙΣΤΟΡΊΑ m), Gerontovrachos (2,396 m), Tsarkos found refuge in the dense forests and inaccessible 1 Part of the fortification of Ancient Tithora at Velitsa or φών Λιάκουρα (2457 μ.), Ο Παρνασσός κατοικούταν ήδη από τα προϊστορικά (2,416 m) and Mavra Litharia (2,327 m). caves of Parnassos Mt. After the Greek Revolution of settlement. 2 Mixed fir and oak forest, western Γεροντόβραχος (2396 μ.), Τσάρκος χρόνια, σύμφωνα με αρχαιολογικές σκαπάνες. Η On the contrary, the western part, which 1821, Parnassos Mt. became the field of numerous Parnassos Mt. 3 The legendary “Black Hole”, the refuge ευρύτερη περιοχή του Παρνασσού ταυτίζεται με την and critical clashes (battle of Inn, battle of cave of Odysseas Androutsos (Velitsa). (2416 μ.), Μαύρα Λιθάρια (2327 μ.), is dominated by flysch rock, is lower Pale( - Αρχαία Φωκίδα, η οποία γνωρίζει μεγάλη άνθιση για 1 etc.) between the Greeks and the Ottoman 4 Varko seasonal lake in a Greek fir (Abies cephalonica) και σε δυτικό, με κύριο πέτρωμα τον εκατοντάδες χρόνια. Οι Περσικοί και οι Ιεροί πόλεμοι ovouna, 1,650 m) and covered in forests. Turks. During World War II, the villages on Parnassos forest in western Parnassos Mt. φλύσχη, ηπιότερο ανάγλυφο, χαμηλότερο που ακολούθησαν οδήγησαν τις περισσότερες πόλεις που ανήκαν στην Αρχαία Φωκίδα σε παρακμή. Το 198 DESPITE FIRES and overgrazing, the forests of (Παλαιοβούνα, 1650 μ.) και δασωμένο. π.Χ. η περιοχή καταλαμβάνεται από τους Ρωμαίους. Η Parnassos Mt. remain alive and beautiful until today, 5 περιοχή θα αλλάξει πολλά χέρια κατακτητών (Γότθοι, forming a complex ecosystem with a variety of ΤΟ ΌΝΟΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΝΑΣΣΟΎ είναι τόσο αρχαίο Βούλγαροι, Φράγκοι, Καταλανοί), μέχρι την κατάκτησή landscapes and habitats, and a rich and rare biodiversity. όσο κι η Ελλάδα, αφού ετυμολογικά, η λέξη Παρνασσός της από τους Τούρκους. Κλέφτες και αρματολοί θα βρουν It hosts numerous monuments of ancient Greece and προέρχεται από τη γλωσσική ρίζα «παρν-» (Νεολιθική καταφύγιο στα πυκνά δάση και τις απρόσιτες σπηλιές, following historical periods. The Oracle of and Εποχή) και σήμαινε τόπος με πολλά και πυκνά δάση. ενώ οι οπλαρχηγοί οργανώνουν τον ξεσηκωμό του the Temple of have the most prominent position Τα δάση του Παρνασσού παραμένουν ακόμη ζωντανά Γένους. Όταν ξεσπάει η Επανάσταση, γίνονται πολλές και among them, since it was considered “the navel”, i.e. και πανέμορφα, παρά τις απώλειες από πυρκαγιές και σημαντικές μάχες (η μάχη στο Χάνι της Γραβιάς, η μάχη the center, of the earth in ancient times. υπερβόσκηση. Πρόκειται για ένα σύνθετο οικοσύστημα της Αράχωβας κ.α.). Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου 2 με μια μεγάλη ποικιλία τοπίων και βιοτόπων που Πολέμου οι Γερμανοί κατακτητές κατέστρεψαν χωριά MYTHOLOGY φιλοξενεί μια πλούσια όσο και σπάνια βιοποικιλότητα. και δολοφόνησαν απάνθρωπα πλήθη αθώων μεταξύ According to Greek mythology, Parnassos Mt. is Ο Παρνασσός είναι ένας τόπος με εξαιρετικά μεγάλη των οποίων πολλά γυναικόπαιδα, ως αντίποινα για named after the hero Parnassos, who founded a city πολιτιστική – ιστορική κληρονομιά. Το Ιερό του την αντιστασιακή δραστηριότητα. Χαρακτηριστικότατο with the same name on the mountain. The city was Απόλλωνα και το Μαντείο των Δελφών (που οι αρχαίοι παράδειγμα της αγριότητας των αντιποίνων τους destroyed during the deluge of Deucalion; however, πίστευαν ότι είναι το κέντρο ή ο ομφαλός του κόσμου) αποτελούν οι σφαγές και καταστροφές που έζησε its inhabitants, notified in time by the howling of είναι κάποια από πολλά αρχαία, και όχι μόνο, μνημεία το μαρτυρικό Δίστομο, αλλά και άλλοι οικισμοί του wolves, fled to higher ground and were saved. They που εντοπίζονται σε αυτόν. Παρνασσού, όπως η Λιλαία, ο Επτάλοφος και η Βάργιανη. built there a new settlement in memory of the event, which they named Likoria, meaning “the howling of wolves”. This name survives, slightly varied, at 1 Τμήμα οχύρωσης Αρχαίας Τιθόρας στον οικισμό Βελίτσα ή Τιθορέα. 2 Δάσος Ελάτης-Δρυός, Parnassos Mt. to this day. Apart from its highest

Δ. Παρνασσός. 3 Η θρυλική σπηλιά “Μαύρη Τρούπα”, καταφύγιο του Οδυσσέα Ανδρούτσου (Βελίτσα). 3 NPMB PARNASSOS OF ARCHIVE PHOTO / ΦΔΕΔΠ ΑΡΧΕ Ί Ο Ό : peak, “Liakoura” is a name also used at some folk 4

4 Εποχική λίμνη στη θέση Βαρκό, μέσα σε δάσος κεφαλληνιακής ελάτης (Abies cephalonica) - Δ. Παρνασσός. ΦΩΤ songs for Parnassos Mt. Συστάδα μαλόκεδρου (Juniperus foetidissima) στη θέση «Μάννα», ΝΑ Παρνασσός. Cluster of stinking juniper trees (Juniperus foetidissima) at Manna position, southeastern Parnassos Mt. Ο ΦΔΕΔΠ / PHOTO ARCHIVE OF PARNASSOS NPMB PARNASSOS OF ARCHIVE PHOTO / ΦΔΕΔΠ ΑΡΧΕ Ί Ο Ό : ΦΩΤ μέρωση του κοινού με στόχο την ανάδειξη της σπου- Φορέας δαιότητας των ειδών χλωρίδας, πανίδας και οικοτόπων Parnassos

Διαχείρισης Για την επίτευξη των στόχων του, ο ΦΔΕΔ Παρνασσού υλο- National Park ποιεί δράσεις έρευνας, περιβαλλοντικής ευαισθητοποίη- σης και φύλαξης της προστατευόμενης περιοχής, με τη Εθνικού Δρυμού συνεργασία δημόσιων, ερευνητικών και τοπικών φορέων. Management 4 Παρνασσού ‣ Η συνεργασία με τα κατά τόπους Δασαρχεία και την Πυ- Body ροσβεστική Υπηρεσία για αρτιότερη φύλαξη και προστα- Ο ΦΟΡΈΑΣ ΔΙΑΧΕΊΡΙΣΗΣ Εθνικού Δρυμού Παρνασ- σία του Παρνασσού, ειδικά την περίοδο πυροπροστασίας 1 Άποψη από τα γραφεία μας και τμήμα του Βοτανικού PARNASSOS NATIONAL PARK Management Body The main objectives of the Body are: Among the main actions to achieve its objectives: σού (ΦΔΕΔΠ) ιδρύθηκε με το N.3044/2002 (ΦΕΚ197/Α) Κήπου. 2 Περιβαλλοντική ενημέρωση – ευαισθητοποίηση (Parnassos NPMB) was established in 2002. It is a ‣ supervision and protection of its Protected Area ‣ collaboration with local Forest Services and the Fire με σκοπό την προστασία και διαχείριση των προστατευ- ‣ Η επιστημονική παρακολούθηση ειδών χλωρίδας, πα- μαθητών στο προαύλιο χώρο του ΦΔΕΔΠ. 3 Από το private legal entity, supervised by the Ministry of and the conservation status of its contained Brigade for better safeguarding and protection of όμενων περιοχών του με την αναγνωρισμένη αξία της νίδας και οικοτόπων η οποία αποτελεί ένα από τα ση- ”Σεμινάριο Μανιταρογνωσίας”, στο πλαίσιο ενημέρωσης – Environment and Energy, governed by an 11-member species and types of habitats Parnassos Mt., especially during the Fire Danger χλωρίδας, της πανίδας, των οικοτόπων, του τοπίου και μαντικότερα εργαλεία για την προστασία του Παρνασ- ευαισθητοποίησης πολιτών (Πνευματικό Κέντρο Αμφίκλειας). board, (composed of representatives from ministries, Period του πολιτισμού. Πρόκειται για Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτι- σού και εκτελείται στο πλαίσιο του έργου “Παρακολου- 4 Διάσχιση μονοπατιού «Τιθορέα – Σπηλιά Οδ. Ανδρούτσου» στο agencies, local authorities, NGOs and by experts). ‣ enhancing the safeguarding of the area in κού Δικαίου (Ν.Π.Ι.Δ.) που εποπτεύεται από το Υπουργείο θηση τύπων οικοτόπων και ειδών” πλαίσιο του προγράμματος “MEDIMONT Parks” για την ανάδειξη The Management Body is responsible for the cooperation with the competent authorities ‣ scientific monitoring of species of flora, fauna Παραγωγικής Ανασυγκρότησης, Περιβάλλοντος και Ενέρ- μονοπατιών σε προστατευόμενες περιοχές της Μεσογείου. preservation, protection and management of the and habitats γειας (Υ.Π.Α.Π.ΕΝ.) και διοικείται από 11μελές Διοικητικό ‣ Η διοργάνωση σεμιναρίων, ημερίδων, εθελοντικών κα- 5 Από το έργο “Παρακολούθηση ειδών και οικοτόπων.” Protected Areas of Parnassos Mt., recognized for ‣ enhancing the landscape and diversity of the Συμβούλιο. Η περιοχή χωρικής αρμοδιότητας του εμπί- θαρισμών και δενδροφυτεύσεων, περιβαλλοντικών πε- the value of their vegetation, birdlife and wildlife in Protected Area ‣ organizing seminars, workshops, volunteer πτει εντός των χωρικών ορίων τριών Νομών (Βοιωτί- ριπάτων και ενημερώσεων συλλόγων και μαθητών κα- 1 View of our offices from the Botanical Garden. general, habitats, landscape and culture, which are cleaning, as well as participating in events of the ας, Φωκίδας και Φθιώτιδας) και σύμφωνα με τον πα- θώς και η συμμετοχή σε εκδηλώσεις της τοπικής κοι- 2 Environmental awareness for students at the yard an important priority at a national, European and ‣ monitoring and assessment of the conservation local community 9 ραπάνω νόμο ανέρχεται σε 237.590 στρέμματα. Ωστό- νωνίας και άλλων φορέων of Parnassos NPMB. 3 “Mushroom Seminar”, for the international level. status of endangered species of flora, fauna and σο, δεν έχει εκδοθεί προς το παρόν Προεδρικό Διάταγ- information and awareness of citizens (Cultural Center of types of habitats ‣ visits of the scientific staff of the Body at school μα, με το οποίο καθορίζονται οι ζώνες προστασίας. Η ‣ Οι επισκέψεις του επιστημονικού προσωπικού του Φο- ).4 Crossing the “Tithorea-Cave of Od. Androutsos” Located 6km from Amfikleia, following the access units for the environmental information and έδρα του ΦΔΕΔΠ βρίσκεται περίπου 6km από την Αμ- ρέα σε σχολικές μονάδες των παραπαρνάσσιων οικι- path, under the “MEDIMONT Parks” program for highlighting road in the north side of Parnassos Mt, its offices ‣ environmental and public awareness and, awareness of students φίκλεια, στο δρόμο πρόσβασης προς τη βόρια πλευρά σμών για την περιβαλλοντική ενημέρωση και ευαισθη- paths in protected areas of the Mediterranean. are at the Center for Environmental Education and information, to highlight the importance of the του βουνού. Κύριοι στόχοι του είναι: τοποίηση των μαθητών. 5 “Monitoring species and Habitats” .Project. Information of Amfikleia. species of flora, fauna and types of habitats.

‣ Οργάνωση και διασφάλιση της εποπτείας και προστασί- ας της προστατευόμενης περιοχής και της κατάστασης 1 2 3 5 διατήρησης των ειδών και οικοτόπων που εμπεριέχει

‣ Ενίσχυση της φύλαξης της περιοχής σε συνεργασία με τις αρμόδιες αρχές

‣ Ανάδειξη του τοπίου και της ποικιλότητας της Προστα- τευόμενης Περιοχής

‣ Επιστημονική παρακολούθηση και αξιολόγηση της κα- τάστασης διατήρησης των απειλούμενων ειδών χλω- ρίδας, πανίδας και οικοτόπων ‣ Περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση, εκπαίδευση και ενη- Τα αλλούβια εμφανίζονται, κυρίως υπό μορφή δολινών σχηματίζονται σε καρστ, με εύφορα εδάφη για Instead, there is often a developed underground drain- Γεωλογία (κλειστών ασβεστολιθικών κοιλάδων), βορειοδυτικά καλλιέργειες) και Geology age system of pipelines of varying size, closed large της Αράχοβας στη θέση Καλύβια-Λιβάδι, καθώς και σε and small basins and the formation of characteristic και Κλίμα μικροθέσεις σε άλλα σημεία του οροπεδίου ή στα όρια 3. τα Λαπιάζ (ρωγμές και σχισμές που δημιουργούνται The area belongs to the “Parnassos-Giona” grooves on the surface of limestones. ευρύτερων πεδινών κοιλάδων, όπως της Άμφισσας, στον ασβεστόλιθο από την επίδραση του νερού). Γραβιάς και Αμφίκλειας. geotectonic zone. The climate in the Par- The main types of karst are: Η ευρύτερη περιοχή ανήκει στην Στον Παρνασσό απαντώνται όλα τα παραπάνω nassos region is of the wet climate type, 1. horizontal or vertical caves (e.g. pit holes) and sink γεωτεκτονική ζώνη “Παρνασσού- Τα κολλούβια, τέλος, εμφανίζονται κυρίως στα νότια φαινόμενα με μεγάλη συχνότητα, δεδομένου ότι ο κύριος with a cold winter. holes (natural formations, openings in the ground or Γκιώνας”. Έχει ως κύριο γεωλογικό της περιοχής και στα χαμηλότερα σημεία επικλινών όγκος του είναι ασβεστολιθικός. Το καρστ στην περιοχή under water, through which water flows) πρανών, ενώ μικρές εκτάσεις από σάρρες απαντώνται του Παρνασσού είναι σημαντικό στοιχείο του τοπίου και 1 BEDROCK 2. dolines, expanded dolines and poljes (varying from υπόβαθρο τον ασβεστόλιθο. ως επί το πλείστον στα ανατολικά. ορισμένα φαινόμενα είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακά και Its main bedrock consists of limestone. Other geologi- very large puddles to large plains of fertile farm- Το κλίμα στην περιοχή του Παρνασσού γνωστά σε εθνικό επίπεδο (Εφτάστομος Επταλόφου, cal formations encountered here are flysch (sandstone, lands) and κατατάσσεται στον «υγρό κλιματικό ΤΟ ΚΑΡΣΤ ΣΤΟΝ ΠΑΡΝΑΣΣΌ Κάρκαρος Λιλαίας). Η Πόλγη των Λιβαδίων Αράχοβας aluminate and mixed), dolomites and recent depos- 3. lapiaz (cracks and fissures created on the limestone Ο όρος “καρστ” προέρχεται από την περιοχή των η οποία κατακλύζεται με νερό το χειμώνα σε μεγάλη its (alluvial and colluvium) in the lower parts of val- by the effects of water). τύπο με ψυχρό χειμώνα». Ανατολικών Άλπεων όπου επισημάνθηκε πρώτη έκταση, είναι από τα σημαντικότερα φαινόμενα στον leys and slopes. φορά το φαινόμενο αυτό. Οι καρστικές περιοχές έχουν Παρνασσό το χειμώνα. Η κατάκλυση διαρκεί μικρό Formations of hard limestone cover most of the park All these phenomena occur frequently in Parnassos Mt., ΓΕΩΛΟΓΙΑ χαρακτηριστικό ανάγλυφο που δημιουργήθηκε από διάστημα ύστερα από τη διάνοιξη (1951-52) αγωγού area (76.6% of the total) and almost completely dom- given that the main geological bedrock is limestone. The Άλλοι γεωλογικοί σχηματισμοί που συναντώνται στην την διάβρωση του ασβεστόλιθου από το νερό της για την αποστράγγιση και το πότισμα των ελαιώνων inate its eastern and central part. kars, of Parnassos Mt. is widely known at a national lev- περιοχή είναι ο φλύσχης (ψαμμιτικός, αργιλικός και βροχής και την απορροή του. Αράχοβας - Δελφών. Σημαντικά επίσης είναι το Mixed flysch appears west of Amfikleia, towards the el, and is particularly impressive, such as Eftastomos μικτός), οι δολομίτες, και οι σύγχρονες αποθέσεις «Κωρύκειο Άντρο», η Καταβόθρα της Λιλαίας, όπως south. It can also be found in Ano Polydroso, up to the at Eptalofos and Karkaros at Lilaia. The Corycian Cave, (αλλούβια και κολλούβια) στα χαμηλότερα σημεία Με το που θα σχηματισθούν οι περιοχές αυτές, δεν επίσης και η Νεραϊδοσπηλιά της Βάργιανης, ενώ Karkalessi position, in and around Eptalofos, but main- the Sink Hole at Lilaia and Neraïdospilia at Vargiani are κοιλάδων και επικλινών πρανών. εμφανίζεται επιφανειακή απορροή. Αντίθετα, είναι εντυπωσιακή είναι η παρουσία δολινών με ποικίλο 2 ly south of Arachova. also noteworthy, while the presence of dolines of various 11 συχνή η παρουσία υπόγειας ανάπτυξης υδροφορίας μέγεθος σ’ όλο τον ορεινό όγκο του Παρνασσού. Aluminate flysch appears briefly around Arachova and sizes around the mountain of Parnassos is impressive. Το μεγαλύτερο ποσοστό (76,6%) σε όλη την έκταση με ένα σύστημα αγωγών ποικίλου μεγέθους, κλειστών north of Zemeno village. The polje at Livadia Arachovas, most of which is flood- του δρυμού αποτελούν οι σκληροί ασβεστόλιθοι, μικρών και μεγάλων λεκανών και η χαρακτηριστική ΚΛΙΜΑ Sandstone flysch appears north of the Kalyvia-Livadi pla- ed with water in the winter, is one of the most striking όπου κυριαρχούν σχεδόν απόλυτα στο ανατολικό και διαμόρφωση αυλακώσεων στην επιφάνεια των Κύρια χαρακτηριστικά της περιοχής είναι οι μεγάλης teau, south of Mariolata village, northeast of Drosochori, phenomena in Parnassos Mt. The flooding of this pol- κεντρικό τμήμα του. ασβεστολίθων. διάρκειας και δριμείς χειμώνες και η μικρής διάρκειας as well as north of the “Tria Synora” position.Dolomites je lasts less since the opening of a pipeline (1951-52) θερμές περίοδοι, που συνήθως διαρκούν από 1-2 (calcium and magnesium carbonate mineral, result- for the drainage and irrigation of the olive groves in the Ο μικτός φλύσχης εμφανίζεται επίσης δυτικά της Υπάρχουν διάφορες μορφές καρστ, μήνες. Συγκεκριμένα παρατηρούνται τα εξής: ing from calcite) can be encountered south of Tithorea. Arachova-Delphi region. Αμφίκλειας με κατεύθυνση νότια, στον άνω Πολύδροσο οι κυριότερες από τις οποίες είναι Alluvial, mainly in the form of dolines (closed limestone και μέχρι τη θέση Καρκαλέσι, γύρω απ’ τον Επτάλοφο 1. τα Σπήλαια οριζόντια ή κατακόρυφα (κάρκαροι, Καλοκαίρι. Ο καιρός είναι αίθριος, τυπικά μεσογειακός, valleys), can be found northwest of Arachova at the και τέλος γύρω, αλλά κυρίως νότια, της Αράχοβας. καρκάνια, βάραθρα), οι Καταβόθρες (καταβόθρα κατά διαστήματα με πολλούς δυνατούς ανέμους, με Kalyvia-Livadi position, as well as in the limits of wid- Ο αργιλικός φλύσχης έχει μικρές εμφανίσεις γύρω ονομάζεται ο φυσικός σχηματισμός, ένα άνοιγμα πολύ ασθενείς βροχοπτώσεις από τον Ιούνιο μέχρι 3 er lowland valleys, like , Gravia and Amfikleia. απ’ την Αράχοβα και βόρεια του οικισμού Ζεμενoύ. στο έδαφος, είτε κάτω από το νερό, στο οποίο τον Αύγουστο, ή και με μερικές θερμικές καταιγίδες Finally, colluvium mainly occurs in the south of the re- εισέρχεται ή εξέρχεται νερό), και κυρίως στην ορεινή ζώνη. Η θερμοκρασία αέρος 1 Χαρακτηριστικό τοπίο με ασβεστόλιθο στη Β.Α. πλευρά του gion and lower parts of the slopes, while small areas Ο ψαμμιτικός φλύσχης εμφανίζεται βόρεια του και η ηλιοφάνεια είναι υψηλές. Παρνασσού (Βελίτσα). 2 Αποστρωγγυλεμένες κορυφές στο of scree can be found mostly in the east. οροπεδίου Καλύβια-Λιβάδι, νότια του οικισμού 2. οι Δολίνες (βαθιές λακκούβες ή τρύπες, οι διαστάσεις Χειμώνας. Ο καιρός είναι γενικά άστατος, ανεμώδης, Δ. Παρνασσό (Αγ. Κοσμάς – Αργοστύλια). 3 Η πόλγη των Μαριολάτα, βορειοανατολικά του Δροσοχωρίου, των οποίων κυμαίνονται από 20 έως εκατοντάδες με σχετικά πυκνή νέφωση και άφθονες βροχοπτώσεις, Λιβαδιών Αράχωβας, όπως φαίνεται από Κωρύκειο Άντρο. KARST IN PARNASSOS MT. καθώς και βόρεια της θέσης Τρία Σύνορα. μέτρα για το πλάτος και από 2 έως 100 μέτρα για ιδιαίτερα στην ορεινή ζώνη. Υπάρχουν μικρά 4 Σπηλαιοβάραθρο Επταστόμου. The term “karst” refers to the area of the eastern Alps το βάθος. Ο πυθμένας τους είναι σχετικά επίπεδος), διαλείμματα «καλοκαιρινών ημερών» και συνήθως 1 Typical limestone landscape on the northeast side of Par- where this phenomenon was noted for the first time. Οι δολομίτες (ανθρακικό ορυκτό του ασβεστίου και του οι Ούβαλοι (διευρυμένες δολίνες), οι Πόλγες (με κατά τον Ιανουάριο. Η κυρίως χειμερινή περίοδος nassos Mt. (Velitsa). 2 Curved peaks on west Parnassos Mt. Karst landscapes have a characteristic relief, which is

μαγνησίου που προέκυψε από ασβεστίτη) συναντώνται τη σειρά που αναφέρονται μπορεί να αποτελούν διαρκεί από το Δεκέμβριο μέχρι και το Μάρτιο και η SPELEO / NPMB PARNASSOS OF ARCHIVE PHOTO / ΣΠΕΛΕΟ / ΦΔΕΔΠ ΑΡΧΕ Ί Ο Ό : (Ag. Kosmas-Argostylia). 3 The polje at Livadia Arachovas, as formed by the erosion of limestone caused by the runoff 4

νότια της Τιθορέας. από λακκούβες έως και μεγάλες πεδιάδες που ψυχρή από το Νοέμβριο μέχρι τον Απρίλιο. ΦΩΤ seen from Corycian Cave. 4 Cave-gulch Eptastomos. of rainwater. In those areas there is no surface runoff. προέκυψε μετά τη διαπίστωση της καταστροφής ενδιαι- ΕΟΚ. Σύμφωνα με αυτή κάθε κράτος-μέλος έχει χα- ‣ the Directive 92/43/ECC for the preservation of nat- and landscapes. Such an area is “Notioanatolikos Προστατευόμενες τημάτων και της φθίνουσας πορείας πολλών ευρωπαϊ- ρακτηρίσει εντός της επικράτειάς του «Ειδικές Ζώνες Protected Areas ural habitats and of wild fauna and flora. Accord- Parnassos-Ethnikos Drymos Parnassou-Dasos Tith- κών ειδών χλωρίδας και πανίδας τις τελευταίες δεκαετίες. Διατήρησης» (ΕΖΔ). Σε αυτές πρέπει να εξασφαλίζε- Parnassos Mt. includes nationally ing to this, each Member State has identified within oreas” SAC (GR 2450005). Περιοχές ται η διατήρηση ή η αποκατάσταση των οικοτόπων, Protected Areas under the 1650/86 Law its territory “Special Areas of Conservation” (SACs). Το δίκτυο «Natura 2000» διέπεται: σύμφωνα με τις αρχές της αειφορίας, έτσι ώστε να These should ensure the preservation and restora- Habitats with cephalonica fir (Abies cephalonica) for- “On environmental protection”. This law ‣ από την κοινοτική οδηγία για τη διατήρηση της άγρι- έχουν τη δυνατότητα να απολαμβάνουν την ποικιλία tion of habitats, in compliance with the principles of ests are of national interest as well as the habitats of Ο Παρνασσός περιλαμβάνει προστα- ας ορνιθοπανίδας 79/409/ΕΟΚ (η οποία έχει ανα- των φυτών, των ζώων και του τοπίου που εμπεριέ- incorporates past active legislation con- sustainability, so that future generations have the European interest mentioned in the following table (An- τευόμενες περιοχές που υπάγονται στο θεωρηθεί με την 2009/147) δηλ. από ένα σύνολο χουν και οι μελλοντικές γενιές. Στον ορεινό όγκο του cerning areas under protection status opportunity to enjoy the variety of plants, animals nex I Council Directive 92/43/ECC). Νόμο 1650/86 «Για την προστασία του οδηγιών που περιγράφει τη διαδικασία ένταξης πε- Παρνασσού έχει θεσμοθετηθεί η ΕΖΔ “ΝΑ Παρνασ- ριοχών, σημαντικών για την αναπαραγωγή και δι- σός - Εθνικός Δρυμός Παρνασσού – Δάσος Τιθορέ- (e.g. national parks and wildlife refuges). ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΤΥΠΩΝ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ ΤΟΥ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΟΣ Ι ΤΗΣ ΟΔΗΓΙΑΣ 92/43/ΕΟΚ, ΠΟΥ ΑΠΑΝΤΟΥΝ ΣΤΟΝ ΠΑΡΝΑΣΣΟ LIST OF NATURAL HABITAT TYPES, ANNEX I COUNCIL DIRECTIVE 92/43/ECC, OF PARNASSOS περιβάλλοντος». Σε αυτόν έχουν ενσωμα- αμονή των πουλιών, σε καθεστώς προστασίας και ας” (GR 2450005). τωθεί παλιότερες νομοθεσίες –οι οποίες που ονομάζονται Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ). MORE SPECIFICALLY, Parnassos Mt. includes the fol- 4 ΕΥΚΡΑΤΑ ΧΕΡΣΑ ΕΔΑΦΗ ΚΑΙ ΛΟΧΜΕΣ TEMPERATE HEATH AND SCRUB Στον Παρνασσό έχει θεσμοθετηθεί η ΖΕΠ “Όρος Παρ- Στις προστατευόμενες περιοχές του Παρνασσού εντο- lowing Protected Areas: είναι ακόμα ενεργές- για περιοχές υπό Ενδημικά ορεινά μεσογειακά χέρσα εδάφη με ακανθώδεις θάμνους νασσός” με κωδικό GR 2410002, το μεγαλύτερο τμή- πίζονται ο εθνικού ενδιαφέροντος οικότοπος με δάση ‣ Parnassos National Park, founded in 1938 when its 4090 Endemic oro-Mediterranean heaths with gorse καθεστώς προστασίας (π.χ. εθνικοί δρυ- μα της οποίας εποπτεύεται και προστατεύεται από τον κεφαλληνιακής ελάτης –Abies cephalonica, καθώς και core was instituted, in accordance with the Royal De- 6 ΦΥΣΙΚΕΣ ΚΑΙ ΗΜΙΦΥΣΙΚΕΣ ΧΛΟΩΔΕΙΣ ΔΙΑΠΛΑΣΕΙΣ / NATURAL AND SEMI-NATURAL GRASSLAND μοί και καταφύγια άγριας ζωής). ΦΔΕΔ Παρνασσού. οι τύποι οικοτόπων κοινοτικού ενδιαφέροντος που crees of 1938 (GG 286/Α) and 1939 (GG 1/Α), as a FORMATIONS ‣ από την κοινοτική οδηγία για τη διατήρηση φυσικών οι- αναφέρονται στον παρακάτω πίνακα (παράρτημα Ι protection area of the rare beauty of its environment, Ημιφυσικές ξηρές χλοώδεις διαπλάσεις και περιοχές όπου φύονται θάμνοι 62 ΣΤΟΝ ΟΡΕΙΝΌ ΌΓΚΟ του Παρνασσού, εντοπίζονται κοτόπων και της άγριας πανίδας και χλωρίδας 92/43/ της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ) ‣ “Asprochoma-Fine-Prontoli-Arachova” Wildlife Ref- Semi-natural grasslands and scrubland facies οι εξής προστατευόμενες περιοχές: uge, an area of 4,670.3 hectares, (GG 1043/B/1976), 6220 Ψευδοστέπα με αγρωστώδη και μονοετή φυτά από Thero-Brachypodietea ‣ Ο Εθνικός Δρυμός Παρνασσού, ο οποίος ιδρύθηκε ‣ «Amfikleia» Wildlife Refuge, an area of 250 hectares, Pseudo-steppe with grasses and annuals (Thero-Brachypodietea) το 1938 με σκοπό την προστασία του σπάνιας ομορ- 1 Άποψη δάσους κεφαλληνιακής ελάτης (Abies cephalonica) που φιλοξενεί την παρνασσική παιώνια (Paeonia parnassica). (GG 406/B/76), Χλοώδεις διαπλάσεις με Nardus, ποικίλλων ειδών, σε πυριτιούχα υποστρώματα τωνορεινών ζωνών (και των υποορεινών ζωνών της ηπειρωτικής Ευρώπης) φιάς περιβάλλοντός του. Βάση αυτού θεσμοθετήθη- 1 View of a Greek fir (Abies cephalonica) forest and the beautiful Paeonia parnassica. ‣ “Dasos Tithoreas” Aesthetic Forest, an area of 200 6230 Species-rich Nardus grasslands, on siliceous substrates in mountain areas (and submountain areas, in 13 κε ο πυρήνας του, ως περιοχή προστασίας, όπως αυ- hectares, (PD Gov. 125/D/1979), which was institut- continental Europe) τός ορίζεται από τα Βασιλικά Διατάγματα του 1938 1 ed some years later. 8. ΒΡΑΧΩΔΕΙΣ ΟΙΚΟΤΟΠΟΙ ΚΑΙ ΣΠΗΛΑΙΑ / και 1939 (ΦΕΚ 286/Α και ΦΕΚ 1/Α, αντίστοιχα). ROCKY HABITATS AND CAVES Apart from protection at a national level, there are Pro- Λιθώνες 81 Scree ‣ Το Καταφύγιο Άγριας Ζωής «Ασπρόχωμα– Ψιλό – tected Areas at a European level, which are included in Προντόλη – Κελάρι (Αράχωβας)», έκτασης 4.670,3 the “Natura 2000” ecological network, which extends Λιθώνες της Ανατολικής Μεσογείου 8140 Eastern Mediterranean scree εκταρίων (ΦΕΚ 1043/Β/1976) και το Εκτροφείο Θη- throughout the European Union (the largest ecological Βραχώδη πρανή με χασμοφυτική βλάστηση ραμάτων «Αμφίκλειας» (κρατικό), έκτασης 250 εκτα- network in the world), in order to ensure the long-term 82 Chasmophytic vegetation on rocky slopes ρίων, (ΦΕΚ 406/Β/76). survival of the endangered species and habitats of Eu- Ασβεστολιθικά βραχώδη πρανή με χασμοφυτική βλάστηση rope. The need to create the network came after finding 8210 Chasmophytic vegetation on calcareous rocky slope ‣ Μερικά χρόνια αργότερα, θεσμοθετήθηκε ως Αισθη- out that, in recent decades, many species of European 9 ΔΑΣΗ / FORESTS τικό Δάσος το «Περιαστικό Δάσος Τιθορέας», έκτασης flora and fauna are in danger of extinction. 200 εκταρίων (ΠΔ ΦΕΚ 125/Δ/1979). Μεσογειακά δάση σκληρόφυλλων 93 Mediterranean sclerophyllous forests The “Natura 2000” network is governed by: Δάση με Quercus ilex και Quercus rotundifolia Πέρα όμως από την προστασία σε εθνικό επίπεδο, υπάρ- ‣ the Directive 79/409/ECC for the preservation of wild 9340 Quercus ilex and Quercus rotundifolia forests χουν προστατευόμενες περιοχές σε κοινοτικό επίπεδο: το avifauna (revised by Directive 2009/147/ΕΕ), which Μεσογειακά και μακαρoνησιώτικα ορεινά εύκρατα δάση κωνοφόρων οικολογικό δίκτυο «Natura 2000» εκτείνεται σε όλη την describes the integration process of important are- 95 Mediterranean and macaronesian mountainous coniferous forests Ευρωπαϊκή Ένωση (το μεγαλύτερο οικολογικό δίκτυο as for the reproduction and residence of birds under 9530 (Υπο)μεσογειακά πευκοδάση με ενδημικά μαυρόπευκα παγκοσμίως) με σκοπό την εξασφάλιση της μακροπρό- protection status, named “Special Areas of Conser- (Sub)Mediterranean pine forests with endemic black pines

θεσμης επιβίωσης απειλούμενων ειδών και οικοτόπων NPMB PARNASSOS OF ARCHIVE PHOTO / ΦΔΕΔΠ ΑΡΧΕ Ί Ο Ό : vation” (SACs). Parnassos Mt. has been instituted as Ενδημικά δάση με Juniperus spp. 9560 Endemic forests with Juniperus spp. της Ευρώπης. Η ανάγκη για τη δημιουργία του δικτύου ΦΩΤ “Parnassos MT” SAC, by code GR 2410002, 1

15

1 Δάσος μαύρης πεύκης (Pinus nigra) στη βόρεια πλευρά του Παρνασσού. 2 Καλοκαιρινό αλπικό τοπίο σε Π.Π. του Παρνασσού.

1 Black pine (Pinus nigra) forest on the north side of Parnassos Mt. 2 Summer alpine landscape.

Ο ΦΔΕΔΠ / PHOTO ARCHIVE OF PARNASSOS NPMB PARNASSOS OF ARCHIVE PHOTO / ΦΔΕΔΠ ΑΡΧΕ Ί Ο Ό : 2 ΦΩΤ (Euphorbia orphanidis), το τριχοειδές βουπλέουρο Ωστόσο, ο Παρνασσός είναι ξακουστός από την Χλωρίδα (Bupleurum capillare) και η βραχόβια καμπανούλα αρχαιότητα και για τα αρωματικά - φαρμακευτικά του (Campanula rupicola). φυτά. Αναφορικά, ο Θεόφραστος στα συγγράμματά του Η γεωγραφική θέση του Παρνασσού, χαρακτηρίζει το βουνό «φαρμακωδέστατον», ενώ ο ΔΆΣΗ Διοσκουρίδης στο βιβλίο του «Περί ύλης ιατρικής» δίνει το ποικίλο ανάγλυφό του (χαράδρες, Τα δάση που καλύπτουν τη μεγαλύτερη έκταση (σχεδόν έμφαση στις φαρμακευτικές ιδιότητες του ελλέβορου απότομες και ήπιες πλαγιές, 70%) στον Παρνασσό είναι αυτά της κεφαλληνιακής από τον Παρνασσό. Ένα άλλο γνωστό φαρμακευτικό αποστρογγυλωμένες κορυφές, ελάτης (Abies cephalonica) και αποτελούνται από φυτό είναι το τσάι του Παρνασσού (Sideritis raeseri αμιγείς ανομήλικες, σπερμοφυείς συστάδες μεγάλης subsp. parnassica), με αντιφλεγμονώδη δράση. Άλλα βραχώδεις εξάρσεις, κοιλάδες κ.α.), ηλικίας, οι οποίες καταλαμβάνουν σημαντικές εκτάσεις φαρμακευτικά είδη είναι η μέντα (Mentha longifolia), τα μητρικά πετρώματά και εδάφη του σε μέσα και μεγάλα υψόμετρα της περιοχής. Η ελάτη το θυμάρι (Thymus leucospermus), η δάφνη (Daphne εμφανίζεται από το υψόμετρο των 800 μ. και μέχρι oleoides), ο σαμπούκος (Sambucus sp.), το βέρατρο αλλά και οι ανθρωπογενείς επιδράσεις, 1 4 5 το υψόμετρο των 1700 μ., περίπου, όπου σχηματίζει (Veratrum sp.) και το αλπικό άρον (Arum alpinum). βοήθησαν στη διαμόρφωσή ιδιαίτερων και τα δασοόρια. Μεμονωμένα άτομα εμφανίζονται συνθηκών που είναι ιδανικές για τη και σε χαμηλότερα υψόμετρα μέχρι και τα 500 μ. 1.500 περίπου μέτρα. Τα δάση της συγκροτούν τον συνήθως με τα χαμηλότερα όρια των ελατοδασών, (Iris attica) και η εντυπωσιακή Iris unguicularis, αλλά εμφάνιση πλούσιας χλωρίδας με τέτοια Εμφανίζονται σε όλους τους τύπους των εδαφών που τύπο οικοτόπου προτεραιότητας «(Υπό) Μεσογειακά ενώ στις ρεματιές μεταξύ Μαριολάτας και Λιλαίας και καμπανούλες (με αντιπροσωπευτικότερο το τοπικό 6 εμφανίζονται στην περιοχή, και πολλές φορές πάνω σε πευκοδάση με ενδημικά μαυρόπευκα» (κωδ. 9530) κατέρχονται πολύ χαμηλότερα. ενδημικό Campanula topaliana subsp. delphica αλλά ιδιαιτερότητα και σπουδαιότητα, ώστε τελείως άγονες, βραχώδεις ασβεστολιθικές εκτάσεις του παραρτήματος Ι της Οδηγίας 92/43/ΕΕ. Κατά Οι δρύες που απαντώνται στην περιοχή είναι κυρίως: και την Campanula rupicola), είδη αγριογαρύφαλων από πολύ παλιά να έχει προσελκύσει ή απότομες κλιτύες με ελάχιστο έδαφος. Αποτελούν θέσεις σχηματίζει μεικτούς πληθυσμούς με την πλατύφυλλη δρυς (Quercus frainetto) και χνοώδης (Dianthus sp), κολχικά (Colchicum sp) όπως το το ενδιαφέρον πολλών βοτανικών πολύτιμα δασικά οικοσυστήματα, τα οποία θα πρέπει ελάτη, ενώ στα χαμηλότερα σημεία εξάπλωσής της δρυς (Q. Pubescens). Η Q. frainetto εμφανίζεται στα κολχικό του Παρνασσού (Colchicum parnassicum) που να διαφυλαχτούν και να προστατευτούν από βιοτικούς εμφανίζεται στη ζώνη αειφύλλων πλατυφύλλων μαζί καλύτερα εδάφη και αποτελεί το κύριο είδος δρυός στα είναι ενδημικό της Κεντρικής Ελλάδας, και το σπάνιο επιστημόνων και ερασιτεχνών και αβιοτικούς παράγοντες. με πουρνάρι (Quercus coccifera), φιλύρα (Phyllirea μικτά με ελάτη δάση, ενώ η Q. pubescens καταλαμβάνει κολχικό το τρίφυλλο (Colchicum triphyllum), καθώς 17 Άλλο σημαντικό δασικό είδος στον Παρνασσό είναι media), αγριόκεδρο (Juniperus oxycedrus) ή και με τα φτωχότερα εδάφη και εμφανίζεται στην περιοχή και πολλά είδη κρόκου (Crocus sp) όπως ο κρόκος ο ΤΑ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΑ από τα σπάνια και απειλούμενα φυτικά η μαύρη πεύκη (Pinus nigra), η οποία εμφανίζεται φυλλοβόλα πλατύφυλλα όπως φράξος (Fraxinus κυρίως πάνω σε σκληρούς ασβεστόλιθους. αδριατικός (Crocus hadriaticus subsp. parnassicus) είδη απαντώνται στις χαράδρες Βελίτσα και Νερομάνα στις βόρειες πλαγιές του βουνού, πάνω από τους ornus), κουτσουπιά (Cercis siliquastrum) και χνοώδη Η εμφάνιση διάσπαρτων ατόμων δρυός αρχίζει από που ανθίζει το Φθινόπωρο σε αντίθεση με τον κρόκο και στους βραχώδεις βιότοπους του Γεροντόβραχου, οικισμούς Αμφίκλεια (μια μεγάλη έκταση μαύρης δρύ (Quercus pubescens). τους πρόποδες του Παρνασσού (430 μ.) και φθάνει τον χρύσανθο (Crocus chrysanthus) που ανθίζει την στις ορθοπλαγιές, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή Πεύκης κάηκε κατά την πυρκαγιά του 1977) και Στα χαμηλότερα υψόμετρα του Παρνασσού, μέχρι τα 1.100 μ. σε μείξη με την ελάτη. Άνοιξη. Τέλος, απαντώνται και πολλά είδη βιόλας πάνω από τα όρια δασών της Ελάτης. Έτσι, προκύπτει η Πολύδροσο, από ένα υψόμετρο 750 περίπου μέτρων, παρατηρείται αμιγής παρουσία δρυοδασών σε μικρές Αξιοσημείωτη είναι η ανεύρεση (από Γ. Μπρόφα) μιας (Viola sp) με υπέροχο μενεξεδί χρώμα. αναγκαιότητα διατήρησης και προστασίας του φυσικού ταυτοχρόνως με την ελάτη και φθάνει μέχρι τα κηλίδες στη βόρια πλευρά του βουνού, σε επαφή αραιής συστάδας μερικών δεκάδων στρεμμάτων Επίσης, στον ορεινό όγκο του Παρνασσού φυτρώνουν 1 Η κεφαλληνιακή ελάτη ντυμένη στα χειμερινά της. περιβάλλοντος της ευρύτερης περιοχής. βελανιδιάς (Quercus ithaburensis ssp. macrolepis) διάφορες ορεινές ορχιδέες, όπως το κεφαλάνθηρο το 2 Οφρύς του Σπρούνερ (Ophrys spruneri). Από πλευράς γεωγραφικής εξάπλωσης, ο Παρνασσός σε υψόμετρο 850 - 900 μ., στο κατώτερο όριο της ερυθρό (Cephalanthera rubra), το κεφαλάνθηρο το 3 Σεσέμαντο (Achillea holosericea). φιλοξενεί φυτά που απαντούν και σε άλλες περιοχές 2 3 ελάτης άνωθεν της κοινότητας Λιλαίας δαμασόνιο (Cephalanthera damasonium), η χλομή 4 Περιοχή με πουρνάρια (Quercus coccifera). της γης (κοσμοπολίτικα και υποκοσμοπολίτικα είδη), ορχιδέα (Orchis pallens) και η αρρενωπή ορχιδέα (Orchis Μπροστά τα μωβ άνθη της λυγαριάς (Vitex agnus-castus). όπως φυτά που τα βρίσκουμε σ’ όλη την παραμεσόγειο ΠΌΕΣ ΚΑΙ ΑΡΩΜΑΤΙΚΆ ΦΥΤΆ mascula) ενώ σε χαμηλά υψόμετρα ανθίζει η ενδημική και 5 Χνοώδης δρυς (Quercus pubescens). περιοχή ή σε ένα μεγάλο τμήμα της, αλλά και πιο Από τα ομορφότερα αγριολούλουδα που συναντάμε πολύ σπάνια οφρύς των Δελφών (Ophrys delphinensis). 6 Ανατολικός πλάτανος (Platanus orientalis). μακριά. Σημαντικά είναι τα ενδημικά της Στερεάς στον Παρνασσό είναι το λείριο το χαλκηδόνιο ή Άλλα ενδημικά, σπάνια και ενδιαφέροντα φυτά Ελλάδας, τα Ελληνικά Ενδημικά, και τα Ενδημικά της κόκκινο κρίνο (Lilium chalcedonicum), η παιώνια είναι ο αστράγαλος του Παρνασσού (Astragalus 1 Abies cephalonica with a winter attire. Βαλκανικής Χερσονήσου. Η σημαντικότερη κατηγορία, η παρνασσική (Paeonia parnassica), η οποία parnassi), η σκουτελάρια του Παρνασσού (Scutelaria 2 Ophrys spruneri. όμως, είναι αυτή των ενδημικών του Παρνασσού, κινδυνεύει σοβαρά από την υπερβολική συλλογή rupestris subsp. parnassica), η σκουτελάρια της 3 Achillea holosericea. μια φυσική κληρονομιά που χρήζει τουλάχιστον και τη βόσκηση, η λάμπουσα ανεμώνη (Anemone Ανατολής (Scutellaria orientalis), ο κονβόλβουλος 4 Area of kermes oak trees (Quercus coccifera). At the front, προστασίας και διατήρησης: η κενταύρια των μουσών pavovina), είδη γερανιών -με αντιπροσωπευτικότερο του Παρνασσού (Convolvulus parnassicus), το σέδο the purple flowers of chaste trees (Vitex agnus-castus). Quercus pubescens. (Centaurea musarum), το ερίσιμο του Παρνασσού NPMB PARNASSOS OF ARCHIVE PHOTO / ΦΔΕΔΠ ΑΡΧΕ Ί Ο Ό : το πολύ όμορφο γεράνι το μακρόρυζο (Geranium το απολείπον (Sedum apoleipon), το κεράστιο το 5

(Erysimum parnassi), η ευφόρβια του Ορφανίδη ΦΩΤ macrorrhizum), διάφορες ίριδες, όπως η αττική ίριδα πάλλευκο (Cerastium candidissimum) και πολλά άλλα. 6 Platanus orientalis. 1 Τσάι του βουνού (Sideritis raeseri). Flora 1 2 4 5 2 Δάφνη ελαιώδης (Daphne oleoides). 3 Κεφαλάνθηρο δαμασόνιο (Cephalanthera damasonium). The geographical position of Parnas- 4 Είδος αστραγάλου (Astragalus sp.). 5 Ποικιλόχρωμη καμπανούλα (Campanula versicolor). sos Mt., its varied terrain of ravines, 6 Αρσενική ορχιδέα (Orchis mascula). steep and minor slopes, curved peaks, rocky elevations, valleys etc., but also 1 Sideritis raeseri. 2 Daphne oleoides. anthropogenic influences, have con- 3 Cephalanthera damasonium. tributed in the shaping of idiosyncratic 4 Astragalus sp. and distinct conditions, ideal for the 5 Campanula versicolor. 6 Orchis mascula. emergence of rich flora with such spe- cial features and importance that has been attracting the interest of many botanical scientists and amateurs.

IN TERMS OF GEOGRAPHICAL EXPANSION, Parnassos 1,700 m, where they form treelines. Single trees found in the area are mainly of the broadleaved oak Different kinds of mountain orchids grow at Parnassos Mt. hosts cosmopolitan species, as well as species appear at lower altitudes of up to 500 m. They grow 3 (Quercus frainetto) and pubescent oak (Q. pubescens) 6 Mt., like Cephalanthera rubra and Cephalanthera found in the Mediterranean. The endemic species in all types of soil found in the area and sometimes species. Q. frainetto appears on the best soils and is damasonium, Orchis pallens and Orchis mascula, 19 of , the “Greek” endemic species and on completely barren, rocky limestone areas or steep the dominant oak species in the forests mixed with fir while at lower altitudes blooms the endemic and the endemic species of the Balkan Peninsula. are slopes with little soil. trees, while Q. pubescens occupies the poorest soils very rare Ophrys delphinensis. worthy of attention. Another noteworthy forest species of Parnassos Mt. and appears in the area mainly on hard limestone. Other endemic, rare and interesting plants are However, the endemic species of Parnassos Mt. are is black pine (Pinus nigra). It appears on the northern The appearance of scattered oak trees starts from Astragalus parnassi, Scutelaria rupestris subsp. the most important category, a natural heritage that slopes of the mountain, above the settlements of the foot of Parnassos Mt. (430 m) and reaches up parnassica, Scutellaria orientalis, Convolvulus needs to be protected and preserved. Amfikleia (where a large area of black pine trees to 1,100 m parnassicus, which is included at the 67/1981 More specifically, thePaeonia parnassica and was burned during the fire of 1977) and Polydrosso. Presidential Decree, Sedum apoleipon, Cerastium Bupleurum capillare species are included in Annex ΙΙ It streches from about 750 m, at the same altitude HERBS AND AROMATIC PLANTS candidissimum and many more. of the 92/43/EEC Directive, the Centaurea musarum with fir trees, and reaches up to 1,500 m. In various Some of the most beautiful wildflowers met on However, Parnassos Mt. is renowned from antiquity and Silene guicciardii species in the 67/1981 places, they form mixed populations with fir trees, Parnassos Mt. are Lilium chalcedonicum, included for its aromatic and medicinal plants. Reportedly, Presidential Decree, while the Erysimum parnassi while, at the lowest points of their expansion, they in the 67/1981 Presidential Decree, Paeonia in his writings, Theophrastus characterizes and Euphorbia orphanidis species are included appear in the zone of evergreen broadleaved trees, parnassica, which is at risk from over-collection and the mountain as «φαρμακωδέστατον» (“full of in the Red List of the International Union for the along with kermes oak (Quercus coccifera), phillyrea grazing, Anemone pavonina, species of geranium, medicines”), while Dioscorides, in “De Materia Conservation of Nature (IUCN). (Phillyrea media), wild juniper (Juniperus oxycedrus), with Geranium macrorrhizum being the most Medica”, emphasizes the medicinal powers of or with deciduous broadleaved trees, like Fraxinus representative, various irises, like Iris attica and the Helleborus odorus from Parnassos Mt. Another FORESTS (Fraxinus ornus), Judas tree (Cercis siliquastrum) impressive Iris unguicularis, as well as campanulas well known medicinal plant is the antiinflammatory The forests that cover the largest part (almost 70%) and pubescent oak (Quercus pubescens). Finally, in (such as the beautiful Campanula rupicola and tea of Parnassos Mt. (Sideritis raeseri subsp. of the Parnassos Mt. area consist of Greek fir (Abies the southern and southeastern part of Parnassos presence of oak forests. in small spots on the north Campanula versicolor). There are also (Dianthus parnassicus, which blooms in autumn, opposed to parnassica). Other medicinal species are mint cephalonica), which occupy reckoned areas in mid Mt., there are clusters of juniper (Juniperus side of the mountain, usually in contact with the sp.), (Colchicum sp.)., like Colchicum parnassicum, Crocus chrysanthus, which blooms in spring. Finally, (Mentha longifolia), various species of thyme

and high altitudes of the region. Fir forests appear foetidissima). lower limits of fir forests, while in the Mariolata and NPMB PARNASSOS OF ARCHIVE PHOTO / ΦΔΕΔΠ ΑΡΧΕ Ί Ο Ό : which is endemic in central Greece, as well as many there are many species of viola (Viola sp.) with a (Thymus sp.), daphne (Daphne sp.), sambucus

from an altitude of 800 m and reach approximately At lower altitudes of Parnassos Mt. there is a sheer Lilaia ravines they descend much lower. The oaks ΦΩΤ species of (Crocus sp.), like Crocus hadriaticus subsp. beautiful purple color. (Sambucus sp.) and Arum alpinum. Στον Παρνασσό είχαν παρατηρηθεί σε αξιόλογους πλη- Πανίδα θυσμούς τα είδη πετρίτης, γυπαετός, χρυσαετός, αιγαι- 4 οτσιροβάκος και φρυγανοτσίχλονο, καθώς και τα είδη πετροπέρδικα, όρνιο, χρυσογέρακο, φιδαετός, μαύρος Η βλάστηση, το έντονο και ποικίλο δρυοκολάπτης, λευκονώτης δρυοκολάπτης και βλα- ανάγλυφο της περιοχής με τα χοτσίχλονο. μικροκλίματα του και το γενικότερο Η σημασία της περιοχής για την προστασία του χρυ- σαετού (Aquila chrysaetos), του χρυσογέρακου (Falco κλίμα του Παρνασσού, τον καθιστούν biarmicus), του πετρίτη (Falco peregrinus) και του αι- ιδιαίτερα πλούσιο σε πανίδα. γαιοτσιροβάκου (Sylvia rueppelli) είναι μεγάλη. Ο πλη- Ο ορεινός όγκος του είναι σημαντική θυσμός του χρυσαετού είχε μειωθεί ανησυχητικά. Το διάστημα 1999-2001 υπήρχαν πέντε ζευγάρια χρυ- περιοχή σε διεθνές επίπεδο για έναν σαετών στην περιοχή, ενώ το 2009 (Έκθεση Ελληνι- αξιόλογο αριθμό και μεγάλη ποικιλία κής Ορνιθολογικής Εταιρείας) συγκεντρώθηκαν στοι- χεία για τουλάχιστον δύο κατειλημμένες επικράτειες προστατευόμενων ειδών. 1 2 5 στις μεγάλες ορθοπλαγιές του κεντρικού και ανατολι- κού τμήματος του Παρνασσού όπου αποτελούν σημα- Η ΠΑΝΊΔΑ ΣΧΕΤΊΖΕΤΑΙ, κατά ένα μεγάλο μέρος της, με τα δάση κεφαλληνιακής Ελάτης, ενώ σημαντικοί βι- capreolus), αν και παλιότερα είχε εξαφανιστεί από την ντικό βιότοπο αναπαραγωγής του. Αναφορικά με τα αμφίβια, στον Παρνασσό έχουν παρα- 1 Ζαρκάδι (Capreolus capreolus). ότοποι είναι, επίσης, οι ορθοπλαγιές του βουνού και τα περιοχή, πλέον έχει κάνει την επανεμφάνιση του. Το Εκτός αυτών, έχουν εξαφανιστεί ως αναπαραγόμενα είδη τηρηθεί όλοι σχεδόν οι βάτραχοι και οι φρύνοι, με πιο 2 Δενδρομυωξός (Dryomys nitedula). λιβάδια του αλλά και οι εποχικές λίμνες και ρεματιές αγριογούρουνο (Sus scrofa) διατηρεί ακόμα έναν μι- όλα τα πτωματοφάγα πουλιά, με τον γυπαετό (Gypaetus δημοφιλείς το δενδροβάτραχο (Hyla arborea) και την κι- 3 Μεσογειακή ωτονυχτερίδα (Plecotus kolombatovici) - του. Τα είδη από τα οποία αποτελείται είναι κοινά για κρό πληθυσμό στη δασωμένη βόρεια και δυτική πλευ- barbatus) να έχει εξαφανιστεί από τα μέσα της δεκαετίας τρινομπομπίνα (Bombina variegata). Μπαρμπαστέλλος (Barbastella barbastellus). τον ελλαδικό χώρο θηλαστικά, όπως λαγούς, σκίου- ρά του Παρνασσού. Μάλλον πρόκειται για μικρό ενα- του 90, το όρνιο (Gyps fulvus) τα τέλη της δεκαετίας του 4 Λευκονώτης (Dendrocopos leucotos). 21 ρους, ασβούς, αλεπούδες, λύκους, τσακάλια, καθώς και πομείναντα πληθυσμό, που εμπλουτίζεται διαρκώς 80 και τον ασπροπάρη (Neophron percnopterus) τις αρ- Στην περιοχή διαβιεί και ο ιταλικός τρίτωνας (Triturus 5 Σαλαμάνδρα (Salamandra salamandra) από μεγάλο αριθμό ορνιθοπανίδας (π.χ. γεράκια, χρυ- από ζώα που περνούν από τη Γκιώνα. Από τα σαρ- χές της δεκαετίας του 80. carnifex) που μαζί με την μεσογειακή και κρασπεδω- ΤΟΥ / PHOTO: ARCHIVE OF NPMB / V. HATZIRVASSANIS / ARCTUROS / G. ALEXANDRES / E. PAPADATOU E. / ALEXANDRES G. / ARCTUROS / HATZIRVASSANIS V. / NPMB OF ARCHIVE PHOTO: / ΤΟΥ σαετούς, δρυοκολάπτες) που τελούν κι αυτά υπό προ- κοφάγα, οι επισκέψεις του λύκου (Canis lupus) στην Αντίθετα από την υποβάθμιση που έχει υποστεί ο Παρ- τη χελώνα και την κιτρινομπομπίνα αποτελούν τα τέσ- 1 Capreolus capreolus. στασία. Ποικίλα είδη ερπετών και εντόμων βρίσκουν ευρύτερη περιοχή Γκιώνας-Παρνασσού, που αποτελεί νασσός αναφορικά με τα παραπάνω είδη, η περιοχή σερα είδη ερπετών και αμφιβίων που περιλαμβάνονται 2 Dryomys nitedula. επίσης καταφύγιο στον εθνικό δρυμό, ενώ αξιοσημεί- και το νοτιότερο όριο στη βαλκανική εξάπλωση του 3 διατηρεί σημαντικούς πληθυσμούς σε εθνικό επίπεδο στο Παράρτημα ΙΙ της Οδηγίας 92/43/ΕΕ, ενώ έχει πα- 3 Plecotus kolombatovici, Barbastella barbastellus. ωτη θεωρείται και η παρουσία της σπάνιας «Απολλώ- είδους, είναι σποραδικές και ακανόνιστες. Η παρου- των ειδών φιδαετός (Circaetus gallicus), βουνοσταχτά- ρατηρηθεί και το σπάνιο είδος Triturus cristatus (λοφι- 4 Dendrocopos leucotos. νιας Παρνασσιακής» πεταλούδας. σία του αγριόγατου (Felis sylvestris) έχει αναφερθεί ρα (Apus melba), μαύρος δρυοκολάπτης (Dryocopus οφόρος τρίτωνας). Επίσης, η σαλαμάνδρα (Salamandra 5 Salamandra salamandra. παλιότερα στο «51 χιλιόμετρο» Μπράλλου-Άμφισσας μυωτίδα (Myotis myotis), ο τρανορινόλοφος (Rhinolophus martius), λευκονώτης δρυοκολάπτης (Dendrocopus salamandra) πιθανολογείται ότι υπάρχει εδώ. ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ αλλά δεν είναι γνωστό αν το είδος αυτό εξακολουθεί ferrumequinum) και ο μικρορινόλοφος (Rhinolophus leucotos), ωχροκελάδα (Anthus campestris) και βλα- Τα πιο κοινά θηλαστικά που απαντώνται στον Παρνασ- να υπάρχει στο βουνό. hipposideros) είναι είδη που έχουν καταγραφεί στην χοτσίχλονο (Emberiza hortulana). ΨΑΡΙΑ σό είναι ο σκαντζόχοιρος (Erinaceus concolor), ο λαγός Στο Βοιωτικό Κηφισσό (εκτός των πηγών) έχει εντοπι- περιοχή, αναφέρονται στο Παράρτημα ΙΙ της Οδηγίας Από παρατηρήσεις που έχουν γίνει στα νερά του Βοιωτι- (Lepus europaeus), ο σκίουρος (Sciurus vulgaris), η αλε- σθεί η βίδρα (Lutra lutra), ένα από τα πιο απειλούμενα 92/43/ΕΕ. ΕΡΠΕΤΑ - ΑΜΦΙΒΙΑ κού Κηφισσού, τα οποία προέρχονται μόνο από τον όγκο πού (Vulpes vulpes), το κουνάβι (Martes foina), ο ασβός με εξαφάνιση είδη, το οποίο προστατεύεται από διεθνείς Ο Παρνασσός φιλοξενεί επίσης αρκετά είδη ερπετών του βουνού, έχουν καταγραφεί η πασκόβιζα (Telestes (Meles meles) αλλά και διάφορα είδη τρωκτικών, εντο- και ευρωπαϊκές οδηγίες. ΠΟΥΛΙΑ και αμφιβίων. Από ερπετά, στις πιο χαμηλές ζώνες του beoticus) και το σκαρούνι (Barbus graecus) τα οποία εί- μοφάγων και χειρόπτερων (νυχτερίδων). Ο νανοκρικετός (Cricetulus migratorius), είδος ασιατικό, Ο ορεινός όγκος του Παρνασσού είναι σημαντική περιο- εντοπίζονται η μεσογειακή χελώνα (Testudo hermanni) ναι ενδημικά της Βοιωτίας. Η σύνθεση μεγάλων θηλαστικών στον Παρνασσό, χορ- έχει παρατηρηθεί σε καλλιεργημένες εκτάσεις της Στε- χή σε διεθνές επίπεδο για ένα αξιόλογο αριθμό και με- και η κρασπεδωτή χελώνα (Testudo marginata), ενώ τοφάγων και σαρκοφάγων, έχει αλλάξει σε μεγάλο ρεάς Ελλάδας και πιθανότατα υπάρχει στους πρόποδες γάλη ποικιλία προστατευόμενων ειδών ορνιθοπανίδας, η αιγαιόσαυρα (Podarcis erhardii) είναι αυτή που απα- ΑΣΠΟΝΔΥΛΑ βαθμό κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα. Από τα χορ- του Παρνασσού. Ο χιονοπόντικας (Microtus nivalis) πα- ιδιαίτερα για αρπακτικά, δασικά και αλπικά είδη καθώς ντάται κατά κύριο λόγο στον Παρνασσό. Επίσης, η οχιά Ένα σπάνιο ασπόνδυλο που απαντάται στον Παρνασ- τοφάγα, το αγριόγιδο (Rupicapra rupicapra balcanica) γιδεύτηκε στη γειτονική Γκιώνα και αναμένεται να υπάρ- και για είδη των αείφυλλων πλατύφυλλων. Τριάντα οκτώ (Vipera ammodytes), το ασινόφιδο (Coronella austriaca), σό είναι το σκαθάρι λούκανος ελαφόμορφος (Lucanus

όπου η παρουσία του ήταν έντονη κατά τον 19ο αι- χει στις αλπικές κορυφές του Παρνασσού. (38) είδη από τα πτηνά που απαντώνται στην περιοχή πε- ΠΑΠΑΔ Ά Ε. / ΑΛΕΞΑΝΔΡ Ή Σ Γ. / ARCTUROS / Ά ΝΗΣ ΧΑΤΖΗΡΒΑΣ Β. / ΦΔΕΔΠ ΑΡΧΕ Ί Ο Ό : το γιατρόφιδο (Elaphe longissima) και το σπιτόφιδο cervus) που περιλαμβάνεται στο Παράρτημα ΙΙ της Οδη-

ώνα έχει πλέον εξαφανιστεί, το ζαρκάδι (Capreolus Τέσσερα είδη, η μικρομυωτίδα (Myotis blythii), η τρανο- ριλαμβάνονται στο Παράρτημα ΙI της Οδηγίας 92/43/ΕΕ. ΦΩΤ (Elaphe situla). γίας 92/43/ΕΕ. 1 Κιτρινογάστορας (Bombina variegata). Fauna 2 Πράσινη σαύρα (Lacerta viridis). 3 Τοιχόσαυρα (Podarcis muralis). 4 Παρνάσσια μνημοσύνη (Parnassius mnemosyne) Parnassos Mt. is an important area 5 Zerynthia polyxena. internationally, because it presents 6 Το νέο είδος που ανακαλύφθηκε στον Επτάλοφο a significant number and wide vari- Παρνασσού, Daphniola eptalophos. ety of protected species. The fauna is 1 Bombina variegata. largely related to the forests of Greek 2 Lacerta viridis. fir, while important habitats are also 3 Podarcis muralis. 4 Parnassius mnemosyne. the steep slopes and the meadows of 5 Zerynthia polyxena. the mountain, as well as its seasonal 6 Daphniola eptalophos, the new species of snail 1 2 5 lakes and gullies. discovered at Eptalophos.

THE SPECIES that make up the fauna of Parnas- tis myotis), the greater horseshoe bat (Rhinolophus culapian snakes (Elaphe longissima) and European sos Mt. are common in Greece. Mammals include ferrumequinum) and the lesser horseshoe bat (Rhi- ratsnakes (Elaphe situla). hares, squirrels, badgers, foxes, wolves and jackals. nolophus hipposideros) have been recorded in the The avifauna of Parnassos Mt. is rich and consists area and are mentioned in Annex II of the 92/43/ In terms of amphibians, almost all frogs and toads of hawks, golden eagles, woodpeckers and others, EEC Directive. have been observed in Parnassos Mt., with most many of which are under protection status. Various popular being the European tree frog (Hyla arborea), 23 species of reptiles, amphibia and insects also find BIRDS the yellow-bellied toad (Bombina variegata), the al- shelter in the national park, while noteworthy is the Parnassos Mt. is internationally important for a wide pine newt (Τriturus alpestris) and the fire salaman- presence of a rare species of butterfly, called “Apol- variety of protected species of avifauna. Thirty-eight der (Salamandra salamandra). lonia Parnassica”. (38) species of birds found in the area are listed in Annex II of the 2009/147/EU Directive. The Hermann’s tortoise and the marginated tortoise, MAMMALS The area is very important for the protection of the along with the yellow-bellied toad are the three spe- The most common mammals in Parnassos Mt. are golden eagle (Aquila chrysaetos), the lanner falcon cies of reptiles and amphibians included in Annex ΙΙ hedgehogs (Erinaceus concolor), hares (Lepus eu- (Falco biarmicus), the peregrine falcon (Falco per- of the 92/43/EEC Directive. ropaeus), squirrels (Sciurus vulgaris), foxes (Vul- egrinus) and the Rüppell’s warbler (Sylvia rueppel- pes vulpes), martens (Martes foina), badgers (Meles li). Apart from that, the bearded vulture (Gypaetus 6 FISH meles), as well as other species of rodents, insec- 3 4 barbatus) has been extinct since the mid-90s, the From observations made in the waters of Boeotian Α / PHOTO: ARCHIVE OF PARNASSOS NPMB / PAULOS ANDRIOPOULOS / KANELLA RADEA KANELLA / ANDRIOPOULOS PAULOS / NPMB PARNASSOS OF ARCHIVE PHOTO: / Έ Α ΡΑΔ ΚΑΝ Έ ΛΛΑ / ΛΟΣ tivores and bats. Ύ griffon vulture (Gyps fulvus) since the mid-80s and Kifissos River, Telestes beoticus and Barbus grae- the Egyptian vulture (Neophron percnopterus) since REPTILES - AMPHIBIANS cus, have been recorded. The composition of the list of large mammals, her- tain a small population in the north and west side fissos river which are one of the most endangered the beginning of the same decade. Parnassos Mt. also hosts several species of reptiles bivores and carnivores, in Parnassos Mt. has been of Parnassos Mt., which is covered in forests. Carni- species and are protected by International and Eu- Nevertheless, the area retains nationally reck- and amphibia. INVERTEBRATES diversified greatly during the 20th century. In terms vores of the area are, the wolf (Canis lupus) whose ropean Directives. oned populations of the following species: short- Reptiles, such us Hermann’s tortoises (Testudo her- A rare invertebrate found in Parnassos Mt. is the Lu- of herbivores, the chamois, whose presence was in- visits are rare. Also, the presence of wildcats (Felis Rodents, such us the gray dwarf hamster (Cricetulus toed snake eagle (Circaetus gallicus), alpine swift manni) and marginated tortoises (Testudo margin- canus cervus beetle, which is included in Annex ΙΙ of tense in the 19th c., is now extinct (Rupicapra rupi- sylvestris) has been reported in the past on the 51 migratorius) and the snow voles (Microtus nivalis). (Apus melba), black woodpecker (Dryocopus mar- ata) found at the lower zones, while Erhard’s wall the 92/43/EEC Directive. Moreover, a new species of capra balcanica), while, the roe deer (Capreolus ca- km of the -Amfissa road, but it is not known tius), white-backed woodpecker (Dendrocopus leu- lizard (Podarcis erhardii) is the species mostly en- snail was discovered relatively recently at a spring

preolus) believed disappeared from the area, has whether this species still exists on the mountain. Four species of bats, the lesser mouse-eared bat ΠΑ ΑΝΔΡΙ Ό ΠΟΥΛΟΣ / ΦΔΕΔΠ ΑΡΧΕ Ί Ο Ό : cotos), tawny pipit (Anthus campestris) and ortolan countered in Parnasos Mt. There are also horned vi- near the settlement of Eptalofos in Parnassos Mt.,

now reappeare. Wild boars (Sus scrofa) still main- Otters (Lutra lutra) have been spoted in Boeotian Ki- (Myotis blythii), the greater mouse-eared bat (Myo- ΦΩΤ bunting (Emberiza hortulana). pers (Vipera ammodytes), Coronella austriaca, aes- the Daphniola eptalophos. Μανιτάρια την απορρόφηση θρεπτικών ουσιών από τα φυτά 1 Fungi (άλατα, αζωτούχες ενώσεις, ιχνοστοιχεία, κ.α.) και τα κάνει πιο ανθεκτικά σε διάφορες ασθένειες. Τελευταίες Οι μύκητες, το δεύτερο σε πλήθος ειδών έρευνες δείχνουν ότι τα περισσότερα δασικά είδη Fungi are a key part of forest άθροισμα στον πλανήτη μετά τα έντομα, δημιουργούν τέτοιες συμβιωτικές σχέσεις με μύκητες. ecosystems, as saprophytes, συγκροτούν ένα από τα πέντε Βασίλεια. Αυτό δείχνει πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος τους στην parasitic-pathogenic or symbiotic ύπαρξη των δασικών οικοσυστημάτων. Αποτελούν από τα βασικότερα μέλη των Επίσης, περιέχουν ουσίες που χρησιμοποιούνται στην organisms. δασικών οικοσυστημάτων καθορίζοντας παρασκευή φαρμάκων. Αναφέρεται η ανακάλυψη των 2 αντιβιοτικών από το γένος Penicillium καθώς και πλήθος , produce mushrooms, the famous τη δομή και λειτουργία τους είτε ως MACROMYCETES ιατρικών τομέων στους οποίους χρησιμοποιούνται umbrella shape organ that contains spores for I fungi’s σαπροτροφικοί οργανισμοί, είτε ως μύκητες για θεραπευτικούς σκοπούς. Επίσης, σχετικά reproduction. The rest of the fungus lives in the soil παρασιτικοί-παθογόνοι, πρόσφατα η ανακάλυψη ανοσοδιεγερτικών ιδιοτήτων or other substratum, in the form of complex fibers του είδους Lentinula edodes δίνει ελπίδες σε ερευνητικό (mycelium). είτε ως συμβιωτικοί. επίπεδο για αντιμετώπιση του AIDS. Without fungi, necessary to recycle the dead organic 4 ΟΙ ΜΑΚΡΟΜΎΚΗΤΕΣ, οι οποίοι παράγουν τα μα- Αν και ο ρόλος τους στη διατροφή μας είναι material daily, the earth would be a huge cemetery of νιτάρια, υπολογίζονται σε 50.000 είδη ενώ από σημαντικός, κάποια μανιτάρια είναι δηλητηριώδη ή animals and plants. αυτά, περίπου 2.000 θεωρούνται αξιόλογα εδώδιμα και θανατηφόρα. Για αυτό, οι συλλέκτες μανιταριών 1 Ζουρλομανίταρο (Amanita muscaria). 2 Βασιλικό ή Another significant function by some fungi is to create μανιτάρια. Μανιτάρια ονομάζονται οι καρποφορίες συλλέγουν όσα γνωρίζουν ότι τρώγονται με απόλυτη δικτυωτός βωλίτης (Boletus reticulatus). 3 Pleurotus nebro- mycorrhiza, a plant-fungus symbiotic relationship, Ασκομυκήτων (υπόγεια βολβώδη αλλά και υπέρ- βεβαιότητα. densis. Ελατίσιο ή σολομόχρωμος λακτάριος (Lactarius sal- where both organisms ensure mutual benefits and 4 3 γεια κυπελλόμορφα μανιτάρια) και Βασιδιομυκήτων Παρά το σημαντικό ρόλο που επιτελούν, τα μανιτάρια monicolor). 5 Leocarpus fragilis. 6 Θανατίτης ή φαλλοειδής renders the forest more resistant to disease. Latest 25 (με το γνωστό σχήμα ομπρέλας) και παρουσιάζουν δεν προστατεύονται από τη νομοθεσία. Για το λόγο αμανίτης (Amanita phaloeides). research indicates that most forest species create αξιοσημείωτη ποικιλία σε σχήματα και χρώματα. Το αυτό, η διατήρηση των πληθυσμών τους και των such symbiotic relationships with fungi. This indicates Opopanax chironium and at altitudes from 1,200 γνωστό σχήμα ομπρέλας είναι το τμήμα του μύκητα βιοτόπων τους, αφορά όλους. 1 Amanita muscaria. 2 Pleurotus nebrodensis. 3 Lactarius how important their role is for the existence of forest to 2,200 m. που περιέχει τα σπόρια για την αναπαραγωγή του. Ο salmonicolor. 4 Boletus reticulatus. 5 Leocarpus fragilis. ecosystems. Discina melaleuca Bres. In Greece, it has been recorded υπόλοιπος μύκητας ζει μέσα στο έδαφος ή σε κά- ΣΠΑΝΙΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ 6 Amanita phaloeides. Furthermore, fungi contain substances used in the only in Kastoria and . It fruits in the grounds ποιο άλλο υπόστρωμα, με τη μορφή πολύπλοκων Σημαντική είναι η κληρονομιά από σπάνια μανιτάρια preparation of pharmaceutical manufacturing. of coniferous and broadleaved forests. ινών (μυκήλιο ή μυκηλιακές υφές). που εμφανίζονται στον Παρνασσό: Although their role in our diet is important, some Dumontinia tuberosa. In Greece, it is encountered only 5 Γίνεται κατανοητό, ότι αν δεν υπήρχαν αυτοί οι Το Pleurotus nebrodensis που αναφέρεται μόνο Μάιο έως τον Ιούλιο σε δάση ελάτης, ερυθρελάτης και mushrooms are poisonous or even deadly. That is why in Kozani and Phthiotis and fruits in spring in damp οργανισμοί να αποσυνθέτουν την νεκρή οργανική από την Ιταλία και την Ελλάδα (Αχαΐα και Φθιώτιδα) κεφαλληνιακής ελάτης. mushroom collectors collect only the ones that they places, on the roots of plants from the Anemone genus.

ουσία που προκύπτει καθημερινά και να την αποδίδουν καρποφορεί σε ρίζες των φυτών Cachrys ferulacea, Το σπάνιο στην Ελλάδα (αναφέρεται μόνο από Γρεβενά, KONSTANTINIDES GEORGE / NPMB PARNASSOS OF ARCHIVE PHOTO: know with absolute certainty to be edible. Helvella confusa. In Greece, it is mentioned to appear πάλι στη φύση με τη μορφή θρεπτικών στοιχείων, Laserpitium latifolium, Laserpitium siler, Opopanax Καστοριά και Φθιώτιδα) Onygena equina καρποφορεί Despite their important role, mushrooms are not only in Attica and Phthiotis. It fruits from May until η γη θα ήταν σαν ένα τεράστιο νεκροταφείο ζώων chironium, σε υψόμετρα από 1200 έως 2200m. σχεδόν ολόκληρο το χρόνο σε συμπλέγματα, πάνω σε protected by Greek legislation. For this reason, the July in fir forests. και φυτών. Το Discina melaleuca Bres. (αναφέρεται μόνο από κέρατα και οπλές βοοειδών και προβάτων που σαπίζουν maintenance of their populations and habitats Onygena equina. In Greece it has been spoted only in Μια άλλη σημαντική λειτουργία που επιτελούν Καστοριά και Φθιώτιδα) καρποφορεί στο έδαφος σε και παράγει μικρά ασκώματα με μορφή σπιρτόξυλου. concerns us all. Grevena, Kastoria and Phthiotis. It fruits almost all year ορισμένοι μύκητες είναι η δημιουργία μυκόρριζας, δάση κωνοφόρων και πλατυφύλλων. Το σπάνιο στην Ελλάδα (αναφέρεται μόνο από long, in groups, on the horns and hooves of cattle and

μια ιδιόμορφη σχέση συμβίωσης φυτού – μύκητα, Το Dumontinia tuberosa στην Ελλάδα (αναφέρεται Θεσσαλονίκη και Φθιώτιδα) Psathyrella melanthina / Ί ΔΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝ ΓΙ Ώ ΡΓΟΣ RARE FUNGI OF PARNASSOS MT. sheep, producing small stipes. όπου και οι δύο εξασφαλίζουν αμοιβαία οφέλη. Οι μόνο από Κοζάνη και Φθιώτιδα) καρποφορεί την καρποφορεί από την άνοιξη έως το φθινόπωρο, The inheritance of rare mushrooms appearing in Psathyrella melanthina. In Greece, it appears only μυκηλιακές υφές περιβάλλουν τα λεπτά ριζικά τριχίδια άνοιξη, κοπαδιαστά σε ρίζες φυτών του γένους κατά ομάδες από ολιγάριθμα βασιδιώματα, σε υγρές Parnassos Mt is great: in the regions of Thessaloniki and Phthiotis. It fruits των δέντρων και σχηματίζουν μυκόριζες. Από αυτές, Anemone σε υγρές θέσεις. θέσεις παράκτιων οικοσυστημάτων, σε σάπιο –μερικές Pleurotus nebrodensis. Found only in Italy and Greece from spring to autumn, in groups of few in number

ο μύκητας απομυζά κυρίως υδατάνθρακες –τροφή Το σπάνιο στην Ελλάδα (αναφέρεται μόνο από Αττική φορές θαμμένο- ξύλο πλατυφύλλων (ακακίας, συκιάς, / ΑΡΧΕ Ί Ο ΦΔΕΔΠ Ό : (Achaea and Phthiotis). It fruits in the roots of Cachrys basidiomycetes, in damp places of coastal ecosystems, 6

έτοιμη για αυτόν. Παράλληλα, η μυκόρριζα διευκολύνει και Φθιώτιδα) Helvella confusa καρποφορεί από τον καρδιόσχημης φιλύρας). ΦΩΤ ferulacea, Laserpitium latifolium, Laserpitium siler, on rotten and sometimes burried broadleaved wood. χρόνο την ημέρα αυτή διοργανώνονται εκδηλώσεις. κοντοσούβλι Γίγας, με τροφή και γλέντι για όλους τους Οικισμοί Κατευθυνόμενοι νοτιοανατολικά συναντούμε τη Μαρι- επισκέπτες. Μοναδική πανελλαδικά είναι και η γιορτή ολάτα (Νομός Φωκίδας) σε υψόμετρο 350 μέτρα, με του ψωμιού που γίνεται κάθε δυο χρόνια, γιορτάζο- πληθυσμό περίπου 368 κατοίκους, η οποία χωρίζεται ντας -ως αγροτική περιοχή- την Παναγία τη Μεσοσπο- Οι οικισμοί του Παρνασσού σε δύο συνοικισμούς, τον παλαιό και τον καινούριο. Το ρίτισσα, το Νοέμβριο. ξεκινούν από τους πρόποδες όνομά της κατά τη παράδοση το πήρε από την αρχαιό- Αφήνοντας πίσω μας την Αμφίκλεια και συνεχίζοντας τητα διότι αυτοί που περνούσαν με προορισμό το Μα- του βουνού και φθάνουν νοτιοανατολικά συναντάμε την Τιθορέα ή Βελίτσα. Ανή- ντείο των Δελφών διανυκτέρευαν εκεί όπου υπήρχαν κει επίσης στο Νομό Φθιώτιδας, έχει 630 κατοίκους και σε υψόμετρο 950 μέτρων. οι «Μαριόλες» που ήταν «κοινές», αλλά ιερές γυναίκες. βρίσκεται σε υψόμετρο 440 μέτρων. Είναι ένας όμορ- Ωραία βόλτα κάνει κανείς στο φαράγγι που οδηγεί στη φος οικισμός χτισμένος πάνω στο αρχαίο τοίχος που πε- Ο ΠΡΏΤΟΣ ΟΙΚΙΣΜΌΣ που συναντάμε ξεκινώντας Μπαρουτοσπηλιά, όπου κατά την επανάσταση του 1821 ριέβαλε την αρχαία Φωκική Τιθορέα, ένα από τα καλύ- από τη Νοτιοανατολική πλευρά του Παρνασσού εί- 2 παρασκευαζόταν μπαρούτι. Επίσης στην περιοχή έχουν τερα σωζόμενα δείγματα ελληνιστικής οχυρωματικής. ναι η Δαύλεια, η οποία είναι χτισμένη σε υψόμετρο διασωθεί τα ερείπια της δωρικής πόλης Βόιον που κα- Ενδιαφέροντα και αξιοθέατα του οικισμού είναι το Αι- 350 μέτρων, ανήκει στο Νομό Βοιωτίας και έχει πλη- 1 Μαρτυρικό χωριό Βάργιανης. ταστράφηκε από τους Πέρσες το 480 π.Χ. σθητικό Δάσος Τιθορέας (Π.Δ. 1979) έκτασης 2000 θυσμό περίπου 1.230 κατοίκους. Η Δαύλεια βρίσκε- 2 Το περίφημο «Χάνι της Γραβιάς». Συνεχίζοντας με την ίδια κατεύθυνση, συναντάμε τη στρεμμάτων πλούσιο σε βλάστηση από έλατα, βελανι- 3 Το γραφικό χωριό Ελαιώνας. ται στην περιοχή που ήταν χτισμένη η αρχαία Φωκι- Λιλαία, η οποία είναι χτισμένη σε υψόμετρο 330 μέ- διές, κέδρα, κουμαριές και άλλα αυτοφυή δέντρα και κή πόλη Δαυλίς από την οποία σώζονται σε καλή κα- 1 The village of Vargiani. τρων, με πληθυσμό 332 κατοίκων. Το όνομα το πήρε θάμνους, η σπηλιά του Οδυσσέα Ανδρούτσου και η δη- τάσταση η οχύρωση της αρχαίας πόλης και κάποια 1 2 The famous Gravia Inn. από την αρχαία Φωκική πόλη Λιλαία που ήταν μία από 3 μοφιλής ορειβατική διαδρομή η οποία οδηγεί στην κο- ακόμα κτίσματα. Το γυναικείο μοναστήρι «Ιερά Μονή 3 The scenic village of Elaionas. τις ισχυρότερες της αρχαίας Φωκίδας και μία από τις ρυφή Λιάκουρα. Ιερουσαλήμ» που βρίσκεται λίγο βορειότερα, αποτε- εννιά που είχαν συμμετάσχει στον Τρωικό πόλεμο. Από Δίπλα και ανατολικά της Τιθορέας βρίσκεται ο αγροτικός λεί αξιοθέατο της περιοχής. Οι Δελφοί αποτελούν την οικιστική συνέχεια του ιστο- τρα υψόμετρο στο Δροσοχώρι (Νομός Φωκίδας), ένα την αρχαία Λιλαία σώζονται σήμερα σε καλή κατάστα- δάσος από μαυρόπευκα, έλατα, πλατάνια και τρεχού- πλέον οικισμός της Αγίας Μαρίνας (Νομός Φθιώτιδας) Συνεχίζοντας την πορεία μας νοτιοδυτικά του Παρνασ- ρικού Μαντείου των Δελφών και του οικισμού Καστρί γραφικό ορεινό χωριό με μόλις 44 κατοίκους, του οποί- ση τα τείχη της πόλης. μενα νερά. Σήμερα έχει πλέον εξοχικές κατοικίες και με 229 κατοίκους που είναι γνωστή για το μοναστήρι 27 σού με κατεύθυνση προς Δελφούς και σε υψόμετρο που αναπτύχθηκε επάνω στα ερείπια του Μαντείου και ου οι κάτοικοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν και να Η Λιλαία ονομάζεται επίσης και Κάτω Αγόριανη συ- ωραίες ταβέρνες! της, που χτίστηκε την πρώτη χιλιετία μ.Χ. και βρίσκε- 800 μέτρα, συναντούμε το Ζεμενό (Νομός Βοιωτίας), μεταφέρθηκε στη σημερινή του θέση το 1893 με την μετοικήσουν στην Άμφισσα, μετά από μια ισχυρή κα- νέχεια της Αγόριανης ή Επταλόφου που βρίσκεται σε Συνεχίζοντας ανατολικά, στη βόρεια-βορειανατολική ται ψηλά στον Παρνασσό, καθώς και για τις «Γούρνες» έναν κατάφυτο οικισμό εξοχικών κατοικιών με 32 κα- έναρξη των αρχαιολογικών ανασκαφών. θίζηση. Σήμερα η κατάσταση έχει αλλάξει και έχει αρ- υψόμετρο 830 μέτρων. Η Αγόριανη ή Επτάλοφος έχει πλευρά του Παρνασσού συναντούμε την Αμφίκλεια (δολίνες), που είναι ένα σπάνιο γεωλογικό φαινόμενο τοίκους και φτάνουμε στην ορεινή Αράχωβα, η οποία εί- Ο Αρχαιολογικός χώρος των Δελφών έχει χαρακτη- χίσει πλέον να δημιουργείται ένα θαυμάσιο θέρετρο πληθυσμό περίπου 460 κατοίκους και είναι χτισμένη (έδρα του Φορέα) που ανήκει στο Νομό Φθιώτιδος, λίγο έξω από το χωριό. ναι χτισμένη σε υψόμετρο 950 μέτρων, ανήκει στο Νομό ριστεί μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς με αναστηλώσεις των παλιών και κατασκευές νεό- μέσα σε πανέμορφο ελατοδάσος. Την Επτάλοφο δια- είναι χτισμένη στα 400 μέτρα υψόμετρο και έχει περί- Τέλος το Παρόριο (και Παρόρι ή Μπεσχένι) είναι οι- Βοιωτίας και έχει πληθυσμό περίπου 2.650 κατοίκων. της UNESCO, αποτελεί επίκεντρο παγκόσμιου πολιτι- δμητων σπιτιών. σχίζουν γάργαρα νερά και ο επισκέπτης μπορεί να δρο- που 3.012 κατοίκους. Διαθέτει ενδιαφέρουσα και αξιό- κισμός του Νομού Βοιωτίας χτισμένος σε υψόμετρο Η Αράχωβα αποτελεί σημαντικό χειμερινό προορισμό στικού ενδιαφέροντος και είναι μια περιοχή με έντο- Συνεχίζοντας την περιήγησή μας προς το βορά, στα σιστεί στη γραφική πλατεία της με τα ψηλά πλατάνια. λογη αρχιτεκτονική ως παραδοσιακός διατηρητέος οι- 150 μέτρων στους πρόποδες του ανατολικού Παρ- λόγω της πρόσβασης στα χιονοδρομικά κέντρα του νο τουρισμό. 900 μέτρα υψόμετρο φτάνουμε στο μικρό παραδο- Άφθονη δροσιά προσφέρει και η Πολύδροσος, ή αλ- κισμός, με γραφικά καλντερίμια, εκκλησίες, βρύσες και νασσού. Ονομάζεται έτσι επειδή βρίσκεται στα όρια Παρνασσού. Aξιοθέατα του οικισμού αποτελούν ο από- Αφήνοντας τους Δελφούς και κατηφορίζοντας προς σιακό, αξιόλογο & πετρόχτιστο οικισμό των 38 περί- λιώς Σουβάλα, στα ανατολικά της Λιλαίας χτισμένη σε πλατείες. Μπροστά της απλώνεται η κοιλάδα του ποτα- των νομών Βοιωτίας και Φθιώτιδας και έχει πληθυ- κρημνος βράχος με το ρολόι του 18ου αιώνα, ο Ιερός το επίνειό τους την Ιτέα, περνάμε από το Χρισσό (Νο- που κατοίκων, τη Βάργιανη (Νομός Φωκίδας) που εί- υψόμετρο 380 μέτρων με πληθυσμό 1.125 κατοίκους, μού Κηφισού και η πρώτη ονομασία της ήταν Οφιτεία, σμό 228 κατοίκους. Ναός του Αγίου Γεωργίου, χτισμένος το 1833 σε ρυθ- μός Φωκίδας), που είναι χτισμένο στις δυτικές πλαγιές ναι γνωστή για τη μεγάλη μάχη και νίκη των Ελλήνων η οποία είναι καλοκαιρινός και χειμερινός προορισμός ενώ στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ονομάστηκε Δαδί. Δείγμα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής με πέτρινα σπί- μό σταυρεπίστεγης τρίκλητης βασιλικής με τρούλο και του Παρνασσού στα 400 μέτρα υψόμετρο, με υπέρο- επί των Τούρκων το 1824. με πρόσβαση στα χιονοδρομικά κέντρα του Παρνασσού. Παρέχει πρόσβαση στα χιονοδρομικά κέντρα του Παρνασ- τια, στενά πλακόστρωτα δρομάκια, όμορφες κεραμο- το Ηρώο του Καραϊσκάκη, πάνω σε τριακόσιες πέτρες χη θέα προς τον Κορινθιακό Κόλπο και 735 κατοίκους. Αξιοθέατο του χωριού είναι η Νεραϊδοσπηλιά, ένα σπή- Στην ίδια θέση που βρίσκεται σήμερα η Πολύδροσος, σού και ποιοτική φιλοξενία στους επισκέπτες της, καθώς σκεπές και παραδοσιακά διακοσμητικά στοιχεία, όπου που θυμίζουν τα κεφάλια των νεκρών Τούρκων. Προχωρώντας περιμετρικά στους πρόποδες ανεβαί- λαιο με σχηματισμένους σταλακτίτες και σταλαγμίτες, στην αρχαιότητα (σύμφωνα με τον Ηρόδοτο) υπήρχε η όλο το χρόνο οι κάτοικοι μέσα από συλλόγους και ομάδες αξίζει να δει κανείς τα παραδοσιακά πέτρινα αλώνια Συνεχίζοντας την πορεία μας δυτικά και μετά από 15 νουμε στα 600 μέτρα υψόμετρο και με κατεύθυνση στην οποία οδηγεί ένα απόκρημνο μονοπάτι. Φωκική πόλη Έρωχος από την οποία σώζονται ορισμέ- δραστηριοποιούνται σε ενδιαφέρουσες παραδοσιακές εκ- για τα σιτηρά, το μεσαιωνικό πύργο ο οποίος χρησί- χιλιόμετρα καθώς περνάμε στον Νομό Φωκίδας, συ- βορειοδυτική, προσεγγίζουμε τον Ελαιώνα ή Τοπόλια Σε λίγα χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Βάργιανης συ- να κτίσματα κοντά στη θέση της Αγίας Ελεούσας που δηλώσεις (πολιτιστικές, αθλητικές, περιβαλλοντικές κλπ), μευε για την ταχεία μετάδοση μηνυμάτων με το άναμ- ναντούμε τον αρχαιολογικό χώρο του Μαντείου των (Νομός Φωκίδας), με 338 κατοίκους, ο οποίος πήρε ναντάμε σε υψόμετρο 400 μέτρων τη Γραβιά (Νομός βρίσκονται οι πηγές του Βοιωτικού Κηφισού ποταμού. διατηρούν τα ρουμελιώτικα ήθη και έθιμα όπως οι λάκ- μα φωτιάς και αξιόλογες τοιχογραφίες στην εκκλησία Δελφών, το σημαντικότερο μαντείο του αρχαιοελληνι- το όνομά του λόγω του κάμπου με τις ελιές. Αποτελεί Φωκίδας) με περίπου 604 κατοίκους, με πιο γνωστό Η Άνω Πολύδροσος (Άνω Σουβάλα), με μόλις 40 κα- κοι το Πάσχα, η γιορτή της Αναλήψεως (γιορτή των κτη- των Αγίων Θεοδώρων. κού κόσμου, με τον Ομφαλό της Γης και τον οικισμό με ένα ιδιαίτερα γραφικό χωριό με φυσική ομορφιά, βαθύ- αξιοθέατο της περιοχής το Χάνι της Γραβιάς, όπου στις τοίκους, απέχει περίπου 7 χιλιόμετρα από την Πολύ- νοτρόφων), τα παραδοσιακά Χριστούγεννα κλπ. Συνεχίζοντας νοτιοδυτικά από το Παρόρι καταλήγουμε

τον ομώνυμο Δήμο που είναι χτισμένος στα 550 μέτρα σκιωτα πλατάνια και άφθονα πηγαία τρεχούμενα νερά. 8 Μαΐου 1821 έγινε η γνωστή μάχη. Προς τιμή της νί- NPMB PARNASSOS OF ARCHIVE PHOTO: / ΦΔΕΔΠ ΑΡΧΕ Ί Ο Ό : δροσο και είναι χτισμένη σε υψόμετρο περίπου 800 Αξιοσημείωτες είναι οι Απόκριες με το άναμμα τεράστι- ξανά στη Δαύλεια ‘κλείνοντας’ μια κυκλική περιμετρική

υψόμετρο, με 854 κατοίκους. Ανηφορίζοντας προς τα βόρεια φτάνουμε στα 910 μέ- κης του Οδυσσέα Ανδρούτσου στη μάχη στο Χάνι, κάθε ΦΩΤ μέτρων, σε προνομιούχο τοποθεσία, μέσα σε πυκνό ων φωτιών (τα Χέη), την παρέλαση μασκαράδων και το διαδρομή των οικισμών του Παρνασσού! with a population of 32 permanent residents. ginning of excavations at its former location by the 1 Άποψη της Αμφίκλειας με την Settlements The next destination is Arachova, with a population French Archaeological School of Athens. πεδιάδα του Βοιωτικού Κηφισού. of approximately 2,650 residents. Built at an alti- The archaeological site of Delphi is considered a UN- 2 Ο Επτάλοφος ή Αγόριανη The settlements on Parnassοs Mt. tude of 950 m, it belongs to the Boeotia prefecture. ESCO world cultural heritage site. περιβάλλεται από δάσος ελάτης. Arachova is a major winter destination thanks to its Leaving Delphi, towards the seaport of Itea we find extend from the foot of the mountain access to the ski resorts of Parnassos Mt. Attrac- Chrisso settlement (Phthiotis prefecture), with 735 1 View of Amfikleia with the up to an altitude of 950 m. tions of the settlement are: the cliff with the 18th residents. It is built on the western slopes of Par- valley of Boeotian Kifissos river. century clock, St. George’s church, an aisled cross- nassos Mt., at 400 m altitude, with a magnificent 2 Fir forest surrounding Eptalofos STARTING FROM THE SOUTHEAST side of Par- roofed basilica, with a dome built in 1833, and the view to the Corinthian Gulf. or Agoriani nassos, the first settlement we encounter is Dav- Karaiskakis Memorial, raised to commemorate the Moving northwest around the foot of the mountain, lia (Boeotia prefecture), built at an altitude of 350 victory against the Turks in 1826. at an altitude of 600 m, we encounter Eleonas set- m, with a population of approximately 1,800 resi- 15 km to the west of Arachova stands the most im- tlement (Phthiotis prefecture), named after the fa- dents. It is located where the ancient city of Davlis portant oracle of the ancient world: the archaeolog- mous olive grove. It is a very picturesque village of 2 used to be. The fortification of the ancient city, along ical site of the Oracle of Delphi (Phocis prefecture), 338 residents, with natural beauty, trees and abun- with some buildings, still stands in good condition. as well as the Navel of the Earth. The modern Delphi dant springs. The “Jerusalem nunnery” is a local attraction, locat- settlement of the municipality with the same name Heading to the north, at an altitude of 910 m we ed at the north of Davlia. is built at an altitude of 550 m, with 854 residents. find Drosochori settlement (Phthiotis prefecture), a to the Oracle would stay overnight. The settlement at the same location as Polydrosos, parts of which tiful village, built over the ancient walls that sur- Heading southwest of Parnassos Mt., on the way to Delphi settlement is the residential continuation of scenic mountain village of only 44 residents. Many is divided into an old and a new district. can still be seen near Aghia Eleousa, at the place rounded ancient Tithorea, one of the finest surviv- Delphi and at an altitude of 800 m is Zemeno (Boe- Kastri, developed on the ruins of the Oracle. Kastri years ago, its residents were forced to move to Am- The canyon that leads to “Baroutospilia”, a cave used where the springs of the Boeotian Kifissos river are. ing examples of Hellenistic fortification. Interesting otia prefecture), a verdant settlement of cottages, moved to its present location in 1893, after the be- fissa, due to a major landslide. Today, the situation for the preparation of gunpowder during the revolu- Ano Polydrosos or Ano Souvala, a settlement of only local sights include the “Aesthetic Forest of Titho- has been reversed, as a wonderful resort has be- tion of 1821, is worth a visit. Also, in the wider area 40 residents, is approximately 7 km from Polydro- rea”, stretching over 2,000 acres, the “cave of Od- gun to emerge with the restoration of old and new- of Mariolata, there are the ruins of the Doric city of ssos, at an altitude of about 800 m. It is in a privi- ysseas Androutsos” and the popular mountain path 29 ly built houses. Voion, which was destroyed by the Persians in 480 BC. leged location, in a forest full of dense pine and fir that leads to the “Liakoura” peak. Continuing our tour to the north, we reach Vargiani Heading towards the same direction, we find Lilaia trees, with an abundance of running waters. Today, The Aghia Marina settlement is at the east, right (Phthiotis prefecture) at an altitude of 900 m, a small (Phthiotis prefecture), built at an altitude of 330 m, it mostly consists of cottages. next to Tithorea. It is a mostly rural village of 229 traditional village made of stone, of about 38 inhab- with a population of 332 residents. Its name de- Moving on to the east, at the north-northeast side residents. The village is known for the Dormition of itants, known for a great battle that led to a Greek rives from the ancient city of Lilaia (also called“Ka- of Parnassos Mt., within the limits of the Phthiotis Virgin Mary monastery, located at an altitude of 720 victory over the Turks in 1824. to Agoriani”), one of the most powerful cities of an- prefecture, we find Amfikleia, where Parnassos Na- m, as well as for the dolines, a rare geological phe- The village is also known for Neraïdospilia cave (cave cient Phocis and one of the nine cities that had par- tional Park Management Body is located. Its first nomenon just outside the village. of the fairies). Visitors approach the cave through ticipated in the Trojan War. The ancient city walls are name was Ofiteia, but during the Turkish occupation Last, Parorio (also Parori or Bescheni) is a village in a steep path. still in good condition. it was known as “Dadi”. Built at an altitude of 400 m, the Boeotia Prefecture, built at an altitude of 150 m, Continuing the tour to the northeast of Vargiani, is Located at an altitude of 830m, Ano Agoriani or Ep- it has a great view of the valley of the Kifissos Riv- at the foot of eastern Parnassos Mt. It has a popu- Gravia settlement (Phthiotis prefecture), at an alti- talofos is built in a beautiful fir forest and its popu- er. Amfikleia is a traditional preserved settlement of lation of 228 residents. A settlement with rich tra- tude of 400 m, with 604 residents. The major at- lation is around 460 residents. Gurgling waters cross 3,012 residents, with an interesting and remarkable ditional architecture, Parori stands out for its stone traction here is the Historic Hostel-“Chani”, where the the village and its picturesque square is surround- architecture of picturesque cobbled streets, church- houses, narrow cobbled streets, beautiful tiled roofs famous battle took place on 8 May 1821. On that ed by tall plane trees. es, fountains and squares. Access to the ski resorts and traditional decorative elements. The traditional day, happenings are organized each year, to honor Polydrosos or Souvala (Phthiotis prefecture) is an- of Parnassos Mt. and hospitality are offered to vis- threshing floors and the notable wall paintings in St. the victory in this battle. other settlement east of Lilaia, which offers a cool itors by the residents, who engage throughout the Theodore Church are worth visiting, as well as the Heading southeast, at an altitude of 350 m, we find environment to its guests. Built at an altitude of 380 year in interesting traditional activities. medieval tower, which was a part of a telecommu- Mariolata (Phthiotis prefecture), with about 368 res- m, with a population of 1,125 residents, it is both Leaving Amfikleia behind and heading southeast, nication system that used fire to transfer messages. idents. According to tradition, its name derives from a summer and a winter destination, with access to we find Tithorea or Velitsa settlement, also belong- Continuing our journey southwest of Parori we end

1 the ancient “Marioles”, the common but “holy” wom- NPMB PARNASSOS OF ARCHIVE PHOTO: / ΦΔΕΔΠ ΑΡΧΕ Ί Ο Ό : the ski resorts of Parnassos Mt. According to Hero- ing to the Phthiotis prefecture. It has 630 residents up in Davlia again, thus ending our journey around

en that offered their services here, where travellers ΦΩΤ dotus, Erochos, a city of ancient Phocis, used to be and is situated at an altitude of 440 m. It is a beau- the settlements of Parnassos! περιβάλλον και απαγορεύονται από τη δασική νομοθεσία Αλεξίπτωτο πλαγιάς-paragliding: List of suggested acctivities: Religious tourism. Churches, monasteries and her- Προτεινόμενες για να μην προκληθεί ζημιά σε κάποιο προστατευόμενο ακολουθώντας το δρόμο που οδηγεί από Αμφίκλεια προς Suggested Hiking, mountain climbing. There are two big hik- mitages are scattered throughout the mountain. είδος του Παρνασσού. Προτιμότερη είναι η λήψη την έδρα του ΦΔΕΔΠ, οι λάτρεις του είδους απαντούν ing trails crossing the mountain: Α) National Path Camping. Following the path from Amfikleia to the δραστηριότητες φωτογραφιών τέσσερις ειδικές πίστες απογείωσης. Activities 22, with NW-SE direction, and Β) Ε4 European long mountain, we meet the “Perdikovrysi-Parnassos Mt. ‣ τα παιδιά και οι ευαίσθητες κοινωνικά ομάδες καλό distance path, with N-S direction. Nevertheless, as Scout Center” and the “Parnassos Mt. Camp for Chris- είναι να συνοδεύονται Σκι-χιονοδρομία: συνεχίζοντας την πορεία πέρα από Visitors can easily reach Parnassos Mt. mentioned above, Parnassos Mt. has a number of tian Student Groups”. Ο επίδοξος επισκέπτης του Παρνασσού, τις πίστες αλεξίπτωτου πλαγιάς, στον ορεινό όγκο hiking trails used in the past by residents, which in- εκμεταλλευόμενος το εθνικό και τοπικό Ενδεικτικά αναφέρονται οι εξής δραστηριότητες: του βουνού, φιλοξενούνται το Χιονοδρομικό Κέντρο through the national and local road tersect or are part of these main paths. οδικό δίκτυο, μπορεί πολύ εύκολα να Πεζοπορία, ορειβασία: το βουνό διασχίζουν δύο Παρνασσού (θέσεις Κελάρια και Φτερόλακα) και το network. The mountain can be accessed μεγάλα μονοπάτια: το εθνικό μονοπάτι 22 με γενικό Χιονοδρομικό Κέντρο Γεροντόβραχου - Αθηναϊκού from the north through Amfikleia and Climbing. The rugged terrain of Parnassos Mt., with έχει πρόσβαση στον Παρνασσό. προσανατολισμό ΒΔ-ΝΑ (συνδέει τον Παρνασσό με την ομίλου φίλων σκι (θέση Γεροντόβραχος). its steep slopes, offers many climbing areas for aspir- Η πρόσβαση από τη βόρεια πλευρά Πάρνηθα. Ξεκινά από την Αγόριανη του Παρνασσού Polydrosso villages, or Arachova from ing climbers, e.g. “Kokkini Stegi” (Lilaia) and the climb- του βουνού γίνεται συνήθως από τα και καταλήγει στο καταφύγιο Μπάφι Πάρνηθας) και Πολιτιστικός τουρισμός: ένα βουνό που κατοικείται the south. By car, it can also be reached ing areas along the path to Baroutospilia (Mariolata). το διεθνές μονοπάτι Ε4 με γενικό προσανατολισμό από τα προϊστορικά χρόνια δε μπορεί παρά να φέρει χωριά Αμφίκλεια και Πολύδροσο, ενώ through other settlements in the area Β-Ν (ξεκινά από Ισπανία και αφού διασχίσει Γαλλία τα «σημάδια» ύπαρξης διάφορων πολιτισμών που Canyoning, caves-precipices, geological forma- από νότια από την Αράχωβα. Βέβαια, – Ελβετία – Αυστρία – Γερμανία – Ουγγαρία – διαμορφώθηκαν στη περιοχή κατά τη ροή του χρόνου. (there are eighteen settlements at tions. Parnassos Mt., consisting mainly of limestone μπορεί κανείς να ανέβει οδικώς και Βουλγαρία –Ελλάδα καταλήγει στην Κύπρο). Ωστόσο, Έτσι, ο Παρνασσός είναι γεμάτος αρχαιολογικούς the foot of the mountain), or on foot, and flysch, has been “carved” by climate changes, όπως προαναφέρθηκε, ο Παρνασσός είναι γεμάτος χώρους, μουσεία, κάστρα και οχυρώσεις. Ενδεικτικά, through hiking trails that used to which gave to the landscape particularly impressive από άλλους οικισμούς της περιοχής μονοπάτια που χρησιμοποιούνταν από τους κατοίκους, και λόγω της παγκόσμιας φήμης του, αναφέρεται ο gorges and precipices for the lovers of this genre. (στους πρόποδες του βουνού υπάρχουν από πολύ παλιά και τα οποία διασταυρώνονται ή Αρχαιολογικός χώρος των Δελφών. connect villages in the past. The geological formations described in the Geology 18 οικισμοί) ή να χρησιμοποιήσει αποτελούν μέρος των κύριων αυτών μονοπατιων. section can be observed throughout Parnassos Mt., Θρησκευτικός τουρισμός: εκκλησίες, μοναστήρια και ONCE YOU REACH the mountain, you will have but mainly in the eastern part. 31 πεζοπορικά μονοπάτια, που από παλιά Αναρρίχηση: το έντονο ανάγλυφο του Παρνασσού με ασκηταριά είναι διασκορπισμένα σε όλο τον όγκο του the opportunity to enjoy many activities, taking of συνέδεαν τα χωριά μεταξύ τους. τις ορθοπλαγιές του προσφέρει πολλά αναρριχητικά βουνού. course into account some rules to protect yourself Trail running. Every year, during the last weekend πεδία για επίδοξους αναρριχητές. Αναφέρονται and the environment. of April, it is organized at Amfikleia, with long (24.2 ΜΕ ΤΟ ΠΟΥ ΦΤΆΣΕΙ ο επισκέπτης στο βουνό, έχει ενδεικτικά το «πεδίο της κόκκινης στέγης» Κατασκηνώσεις: ακολουθώντας τη διαδρομή από More specifically, you should: km) and a short (10.9 km) path. τη δυνατότητα να απολαύσει πληθώρα δραστηριοτή- (Λιλαία), τα αναρριχητικά πεδία στο μονοπάτι της Αμφίκλεια για το βουνό, απαντώνται: το Προσκοπικό ‣ park your vehicle in designated areas των στη φύση λαμβάνοντας υπόψη κάποιους κανόνες Μπαρουτοσπηλιάς (Μαριολάτα). Κέντρο Περδικόβρυση Παρνασσού και η Κατασκήνωση ‣ collect your trash and throw them in designat- Mountain bike. Many paths intersect with the hik- ορθής συμπεριφοράς, για την προστασία του ίδιου αλλά Χριστιανικών Μαθητικών Ομάδων Αγοριών ed bins ing paths, or follow a common path. και του περιβάλλοντος, όπως: Κατάβαση φαραγγιών, σπήλαια- βάραθρα, Παρνασσού. ‣ avoid the use of detergents (e.g. soap) in streams γεωλογικοί σχηματισμοί: and springs, due to the risk of pollution of sen- Paragliding. Four specific takeoff tracks. 2 ‣ στάθμευση του οχήματός σε χώρους που δεν ο Παρνασσός αποτελούμενος κυρίως από ασβεστόλιθο sitive ecosystems of the Protected Areas of Par- ενοχλεί και φλύσχη έχει «λαξευτεί» με την επίδραση του nassos Mt. Skiing. “Parnassos Ski Center” (Kelaria and Ftero- ‣ συλλογή των σκουπιδιών και απόρριψή τους σε κλίματος, αποδίδοντας στο τοπίο ιδιαίτερα εντυπωσιακά ‣ avoid making loud noises laka positions) and the “Gerontovrachos Ski Center” 1 Κατάβαση στο εντυπωσιακό σπηλαιοβάραθρο «Επτάστομο» ενδεδειγμένους κάδους φαράγγια και βάραθρα για τους λάτρεις του είδους. ‣ avoid engraving and cutting tree barks, as well as (Gerontovrachos position). από μέλη του Ομίλου ΣΠΕΛΕΟ. 2 Ο μαγευτικός καταρράκτης ‣ αποφυγή χρήσης απορρυπαντικών (π.χ. σαπούνι) Σε όλο τον Παρνασσό, κυρίως τον ανατολικό, όπου collecting humus-herbs-insects της Τρύπης αμείβει με τη δροσιά του τους επίδοξους σε ρυάκια και πηγές, λόγω κινδύνου ρύπανσης επικρατεί ο ασβεστόλιθος, εντοπίζονται οι γεωλογικοί ‣ avoid heckling bird and animal nests, which can Cultural tourism. As a mountain inhabited since περιπατητές του δύσκολου και πανέμορφου μονοπατιου ευαίσθητων οικοσυστημάτων των προστατευόμενων σχηματισμοί που περιγράφονται στην ενότητα be detrimental to the environment. Besides, this prehistoric times, Parnassos Mt. carries the “marks” “Τιθορέα – Άγ. Ιωάννης – Τρύπη” - φωτό: αρχείο ΦΔΕΔΠ. περιοχών του Παρνασσού Γεωλογίας. is prohibited by forest law, in order not to cause of the different civilizations that developed in the ‣ αποφυγή δυνατών θορύβων any damage to the protected species of Parnas- region over the course of time. Thus, it is studded 1 Members of the SPELEO club descending the impressive ‣ η χάραξη φλοιών δέντρων, η κοπή τους, η συλλογή Ορεινή ποδηλασία: στο βουνό εντοπίζονται πολλές sos Mt. Taking pictures is recommended instead. with archaeological sites, museums, castles and “Eptastomo” cave. 2 The enchanting waterfall of Trypi φυτοχώματος-βοτάνων-εντόμων η παρενόχληση διαμορφωμένες διαδρομές οι οποίες διασταυρώνονται με Finally, children and people belonging to other sen- fortifications, e.g. the world famous archaeologi- rewards with its dew aspiring hikers of the difficult but beau- 1 SPELEO OF ARCHIVE / NPMB PARNASSOS OF ARCHIVE PHOTO: / ΣΠΕΛΕΟ ΑΡΧΕ Ί Ο / ΦΔΕΔΠ ΑΡΧΕ Ί Ο Ό :

φωλιών πουλιών και ζώων είναι επιζήμια για το πεζοπορικές και αρκετές φορές ακολουθούν κοινή πορεία. ΦΩΤ sitive social groups should be accompanied. cal site of Delphi. tiful “Tithorea-Ag. Ioannis-Trypi” path. Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Παρνασσού

Κείμενα/Τexts: Θ. Τσιτσώνη / Πρόεδρος ΔΣ, Ν. Τσαπρούνης / Συντονιστής, Γ. Βαρβαρήγος, Θ. Λαναρά, Ε. Κούκου, Β. Μαργαριτοπούλου / Στελέχη ΦΔΕΔΠ T. Tsitsoni / Board President, N. Tsaprounis / Coordinator, G. Varvarigos, T. Lanara, E. Koukou, V. Margaritopoulou / Members of PNPMB

Copyright 2015 Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Παρνασσού Parnassos National Park Management Body Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Παρνασσού Αμφίκλεια 35 002 Φθιώτιδα τηλ/φαξ: +30 22340 23529

Parnassos National Park Management Body Amfiklia, 35002, Tel & Fax +30 22340 23529

e-mail: [email protected]

www.parnassosnp.gr

Επιχειρησιακό Πρόγραμμα “Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη 2007-2013” “Προστασία και Διατήρηση Βιοποικιλότητας του Εθνικού Δρυμού Παρνασσού”

Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης