<<

Université Michel de Montaigne – 3 École Doctorale Montaigne Humanités (ED 480) Thèse d’histoire médiévale UMR 5607 AUSONIUS

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’ entre le Xe et le XVIe siècle

Volume II Annexes

Thèse présentée et soutenue publiquement le 26 mai 2012 par Nicolas GUINAUDEAU Sous la direction de Philippe ARAGUAS, Professeur d’histoire de l’art médiéval, Université de Bordeaux 3 – Michel de Montaigne.

Membres du jury : Sylvie FARAVEL, Maître de Conférences en histoire et archéologie médiévale, Université de Bordeaux 3. Benoît CURSENTE, Directeur de recherches honoraire au CNRS (membre invité). Nelly POUSTHOMIS-DALLE, Professeur d’histoire de l’art et archéologie médiévale, Université de 2. Hervé MOUILLEBOUCHE, Maître de Conférences en histoire médiévale, Université de Bourgogne. Prim BERTRAN I ROIGE, Professeur d’histoire médiévale, Université de Barcelone. Frédéric BOUTOULLE, Maître de Conférences en histoire habilité à diriger des recherches, Université de Bordeaux 3.

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Sommaire

ANNEXES 1 : Pièces justificatives ……………………………………………………...…..………… 4

Pièce 1 – Extrait du Concile d’Aix-la-Chapelle sur l’exemption des impôts par Louis le Débonnaire en 817 ………………………...………………………………………………………………………… 5 Pièce 2 – Donation de l’Astarac par Garsie-Sanche, duc de Gascogne, à son fils Arnaud, vers 920 …. 5 Pièce 3 – Fondation du monastère de , vers 1020-1030 …..……………...... 6 Pièce 4 – Donation du monastère de à l’abbaye de par Guillaume comte d’Astarac, vers 1025 …………………..………………………………………………………………...…………. 7 Pièce 5 – Donation de l’église de Sainte-Aurence à Garsie archevêque d’ et pénitences imposées à Guillaume comte d’Astarac, vers 1034 ……………….………………...... 8-9 Pièce 6 – Fondation de la nouvelle ville de Simorre, vers 1141 …………………………………...... 10-11 Pièce 7 – Généalogie des premiers comtes héréditaires de Fezensac, d’ et d’Astarac, vers 1170 …………...…………………………...... 12 Pièce 8 – Hommage de Centulle I comte d’Astarac à Louis IX roi de au mois d’avril 1229, après Pâques (du 15 au 30) ……..……………………………………………………………………… 13-14 Pièce 9 – Hommage de Centulle I comte d’Astarac à Raymond VII comte de Toulouse, à Verdun, pour les castra de Saint-Orens, de , de Francescas, pour la Caulason, ainsi que pour les possessions en Fimarcon, en 1230 …………...………………………………………………………… 15 Pièce 10 – Testament de Centulle I comte d’Astarac, vers 1230 ………………….…………………... 16-17 Pièce 11 – Hommage de Centulle II comte d’Astarac et de sa mère Segnis de Lomagne à Raymond VII comte de Toulouse le 13 novembre 1244 ….……………….……………………………………… 18-19 Pièce 12 – Mise en protection et en vasselage de Raymond VII comte de Toulouse du domaine comtal d’Astarac par Segnis comtesse d’Astarac et son fils Centulle II le 28 novembre 1244 ……….. 20-21 Pièce 13 – Donation de Segnis comtesse d’Astarac à Raymond VII comte de Toulouse de ses droits sur le comté de Fezensac le 25 mars 1245 ………………..……………………………………………. 22-23 Pièce 14 – Réception de Centulle II comte d’Astarac en moine de Simorre en août 1249…….………. 24 Pièce 15 – Liste des donations comtales consenties par les comtes d’Astarac aux autorités ecclésiastiques entre le milieu du Xe siècle et le milieu du XIIIe siècle ……………….………………. 25-26 Pièce 16 – Hommage prêté par Bernard IV comte d’Astarac à Thibaud II dit le Jeune, roi de , le 3 décembre 1265 …………………………..………………………………………………………… 27-28 Pièce 17 – Paréage entre Bernard IV comte d’Astarac et l’abbé de Faget concernant la ville de le 25 avril 1266 ……………………………………………………………………………… 29-30 Pièce 18 – Arrêt pour l’abbaye et les habitants de Simorre contre Bernard IV comte d’Astarac en décembre 1284 ………….……………………………………………………………………………… 31-32 Pièce 19 – Compromis réalisé entre Centulle III comte d’Astarac et Amanieu II archevêque d’Auch le 29 novembre 1291 …………………………………………………………………………………… 33-34 Pièce 20 – Acte d’émancipation de Bernard V, fils de Centulle III comte d’Astarac, réalisé le 31 octobre 1294 …………………………………………………………………………………………… 35-37 Pièce 21 – Mise en possession du château comtal et de la bailie de Castillon (commune de Villefranche-d’Astarac) pour l’abbé et le Chapitre de Simorre, 1297 …………………………………. 38-39 Pièce 22 – Procès entre le baile de la bastide de , représentant du roi de France, et les consuls de la ville d’une part, et l’abbaye de et Bernard V comte d’Astarac d’autre part, en 1299 …. 40-48 Pièce 23 – Accord entre Centulle III comte d’Astarac et son fils Bernard V réalisé le 13 juillet 1299, expédié en février 1300 ………..……………………………………………………………………….. 49-57 Pièce 24 – Lettre de grâce accordée par le roi Philippe VI aux héritiers de Bernard de , mort au cours d’une procédure d’appel, , février 1335 ...……………………………………….. 58-59 Pièce 25 – Serment des Etats d’Astarac à Jean-Louis Nogaret de la Valette, comte d’Astarac, le 12 août 1590 ……………………………………………………………………………………………….. 60-61 Pièce 26 - L’installation et le développement du réseau castral en Astarac et dans ses marges entre 1000 et 1300 d’après les sources écrites ……………………………………………………...……...… 62-64 Pièce 27 – Les forteresses et les résidences aristocratiques astaracaises dans les sources écrites entre le début du Xe siècle et la fin du XVIe siècle ………………………….……...………………………... 65-72

1

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

ANNEXES 2 : Cartographie …………………………………………………...………...…..………… 73

Carte 1 – Carte de situation de la zone d’étude ……….………………………………...…………….. 74 Carte 2 – Cadre administratif actuel de la zone d’étude …….……………….………………………... 75 Carte 3 – Carte de la Gascogne après le démantèlement du duché vers 920 (d’après Mussot-Goulard, Les Princes de Gascogne 768-1070, , 1982) …………...…….……………………………… 76 Carte 4 – Situation du comté d’Astarac et de ses marges avant l’intervention royale à la fin du XIIIe siècle …………………………………………………………………………………………………… 77 Carte 5 – Situation du comté d’Astarac et de ses marges au début du XIVe siècle après l’intervention royale …………………………………………………………………………………………………... 78 Carte 6 – Situation du comté d’Astarac et de ses marges au milieu du XVIe siècle après la création de la Perche de Mirande …………………………………………………………………………………... 79 Carte 7 – Fortifications mentionnées dans les sources écrites entre 1000 et 1200 ou attestées à cette période par les interventions archéologiques …………………………………………………………... 80 Carte 8 – Fortifications mentionnées dans les sources écrites entre 1200 et 1400 ……….…….……... 81 Carte 9 – Regroupements de population en Astarac et ses marges attestés au XIVe siècle …..……….. 82 Carte 10 – Trajet réalisé le 28 octobre 1244 par Pierre de Toulouse mandé par Raymond VII, comte de Toulouse, pour la mise en protection et en vasselage du comté d’Astarac après l’hommage du 13 novembre 1244 ………………………………………………………………………………………… 83 Carte 11 – Localisation des mottes répertoriées dans le comté d’Astarac et ses marges ……………... 84 Carte 12 – Localisation des plates-formes castrales répertoriées dans le comté d’Astarac et ses marges …..……………………………………………………………………………………………… 85 Carte 13 – Localisation des toponymes Castera et de leurs dérivés (Casterassis, Casteret, Castères, Casterot…) dans le comté d’Astarac et ses marges ……………………………………………………. 86 Carte 14 – Localisation des enclos fossoyés répertoriés dans le comté d’Astarac et ses marges ……... 87 Carte 15 – Essai de restitution du réseau routier astaracais vers 1300 …………….………………….. 88 Carte 16 – Localisation des habitats groupés mentionnés entre 800 et 1150 …………………………. 89 Carte 17 – Localisation des habitats groupés mentionnés entre 1150 et 1250 ……………………… 90 Carte 18 – Hommages prêtés aux comtes d’Astarac entre le XIIIe et le début du XVIIe siècle ………. 91 Carte 19 – Hommages prêtés par les vassaux du comte d’Astarac entre 1645 et 1655 à Bernard de de la Valette ………………………………………………………………………………………. 92 Carte 20 – Situation religieuse dans la première moitié du XIIIe siècle d’après les pouillés de la province ecclésiastique d’Auch ………………………………………………………………..………. 93 Carte 21 – Carte du diocèse d’Auch réalisée en 1784 par M. Bourgeois de la Rozière (AD32, 1 Fi 27) ……………………………………………………………………………………………………… 94 Carte 22 – Contexte géologique des sites qui composent l’inventaire réalisé ………………………… 95 Carte 23 – Carte des matériaux employés dans les constructions médiévales repérées ………………. 96 Carte 24 – Localisation des fortifications seigneuriales bâties « en dur » en Astarac et ses marges entre 1000 et 1600 ……………………………………………………………………………………… 97

ANNEXES 3 : Mobilier archéologique ………………………………………………………………... 98

Planche 1 – Mobilier céramique découvert en prospection à ………………………………... 99 Planche 2 – Mobilier céramique et métallique découvert en prospection à et à … 100 Planche 3 – Mobilier céramique découvert en prospection à Polastron et à ………………… 101 Planche 4 – Mobilier céramique découvert en prospection à …………………………………. 102 Planche 5 – Mobilier céramique découvert en prospection à Seysses-Savès et à …………... 103 Planche 6 – Mobilier céramique découvert en prospection à Esclassan- et à Sauveterre …... 104 Planche 7 – Mobilier céramique découvert en prospection à , à Moncorneil-Grazan, à Sémézies-Cachan, à , à Ponsampère et au Brouilh-Monbert …………………………………. 105 Planche 8 – Mobilier céramique découvert en prospection à Saint-Maur, à Bellegarde-Adoulins, à Idrac-Respaillès, à Durban et à Saint-Médard …………………………………………………………. 106 Planche 9 – Mobilier céramique découvert en prospection à Faget-Abbatial, à Lamaguère, à Saint- Ost, à Lartigue et à Villefranche-d’Astarac ……………………………………………………………. 107

2

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

ANNEXES 4 : Lignages comtaux et seigneuriaux …………………………………………………… 108

Lignage 1 – Tableau des mentions les plus remarquables retrouvées dans les sources et la bibliographie consultées ayant permis d’établir le lignage de la famille comtale d’Astarac ………...… 109-118 e e Lignage 2 – Essai généalogique de la famille comtale d’Astarac (X -XVI siècles) …………………. 119 Lignage 3 – Essai généalogique de la famille d’Astarac-, seigneurs de Sauveterre et de e e Fontrailles (XII -XVII siècles) …………...…………………………………………………………… 120 e Lignage 4 – Essai généalogique de la famille d’Astarac, seigneurs de Monclar et de Valentées (XV - e XVI siècles) …..……………………………………………………………………………………….. 121 e e Lignage 5 – Essai généalogique de la famille d’Astarac, seigneurs de Chélan (XV -XVII siècles) …. 121 e e Lignage 6 – Essai généalogique de la famille de Respaillès, seigneurs de Respaillès (XII -XIII siècles) …………………………………………………………………………………………………. 122 e Lignage 7 – Essai généalogique de la famille Desbarrats, coseigneurs de Castelnau-Barbarens (XI - e XIII siècles) …………………………………………………………………………………………… 122 e e Lignage 8 – Essai généalogique de la famille de Lasséran, seigneurs de Lasséran (XII -XV siècles) 123 Lignage 9 – Essai généalogique de la famille d’, seigneurs d’Orbessan, de , e e d’, de Nenigan et de Saint-Arroman (XII -XVI siècles) …….………………………………… 124 Lignage 10 – Essai généalogique de la famille d’Orbessan, seigneurs d’Orbessan, de Labastide- e e Paumiès, de Castelgaillard et de Pouy-de-Touges (XIV -XVI siècles) …………..…………………… 125 Lignage 11 – Essai généalogique de la famille d’Ornézan, seigneurs d’Ornézan, de Saint-Blancard et e e d’Auradé (XIV -XVI siècles) ………...……………………………………………………………….. 126 Lignage 12 – Essai généalogique de la famille d’Ornézan, seigneurs d’Ornézan, de Chélan, de e e Vidaillan, de Séguède, de Monties, de Betcave et de Saint-Elix (XIV -XV siècles) …… …………… 126 e e Lignage 13 – Essai généalogique de la famille de Panassac, seigneurs de Panassac (XII -XIII siècles) …………………………………………………………………………………………………. 127 Lignage 14 – Essai généalogique de la famille de Panassac, seigneurs de Panassac et d’Arrouède e (XIII siècle) …………………………………………………………………………………………… 127 Lignage 15 – Essai généalogique de la famille de Panassac, seigneurs de Panassac et d’Arrouède e e (XIII -XVI siècles) ………………………..…………………………………………………………… 128 Lignage 16 – Essai généalogique de la famille de Garrané, seigneurs de Garrané, de Pépieux, de e e Lasséran, de Lacassaigne, de Montastruc, de et de Saint-Mézard (XIII -XVII siècles) …..... 129 Lignage 17 – Essai généalogique de la famille de Marrast, seigneurs de Marrast, de Lasserre et e e d’Estillan (XII -XIII siècles) …………………………………………………………………………. 130 e Lignage 18 – Essai généalogique de la famille de Saint-Arroman, seigneurs de Saint-Arroman (XII - e XIII siècles) …………………………………………………………………………………………… 130

3

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

ANNEXES 1 : Pièces justificatives.

4

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 1 - Extrait du Concile d’Aix-la-Chapelle sur l’Exemption des Impôts par Louis le Débonnaire en 817.

Extrait du cartulaire noir de Sainte-Marie d’Auch, G 16, Archives Départementales du . Brugèles, L.C. Dom (1746) : Chroniques ecclésiastiques du diocèse d’Auch, 2ème partie des preuves, Toulouse, 1746, p. 7 Lacave La Plagne Barris, C. (1899) : Cartulaire Noir du chapitre de l'église métropolitaine Sainte-Marie d'Auch, , acte n° 130.

Haec sunt Monasteria quae nec militiam nec dona facere debent, sed solam Orationem, pro salute Imperatoris, et filiorum ejus, et stabilitate Regni : videlicet, in Vasconia, Cella- Fraxilis. Cimorra. Pecianum. Altum-Fagetum. Sancti Savini Levitanensis. In his praedictis Monasteriis praesatus Imperator, sicut suprà scriptum est, Statutum scribi fecit, atque suâ manu firmavit, et annulo suo sigillavit.

Pièce 2 - Donation de l’Astarac par Garsie-Sanche, duc de Gascogne, à son fils Arnaud, vers 920.

Brugèles, L.C. Dom (1746) : Chroniques ecclésiastiques du diocèse d’Auch, 3ème partie des preuves, Toulouse, p. 81.

Ego Garsias Sancii Consul filius Regis Sancii, tibi Arnaldo filio meo, et heredibus et successoribus tuis concedo Astaracensem Pagum, cum toto Comitatu, et omni jure quod in ipso habere videor. Quod ut futurae posteritati notificetur, et inviolabile perseveret, praesentem Chartam subterfirmavi, et per fideles meos subterfimari feci. Signum Garsiae Sancii Consulis. Signum, Sancii Wilhelmi Comitis filii. Signum Salii Vicarii. Signum Sancii Amenevi. Signum Gumbaudi. Signum Eneci fratris ejus. Ego Aznarius Levita indignus scripsi, et subterscripsi. Actum Fidenciaco Castro in Dei nomine foeliciter. Amen.

5

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 3 - Fondation du Monastère de Saramon, vers 1020-1030.

Brugèles, L.C. Dom (1746) : Chroniques ecclésiastiques du diocèse d’Auch, 2ème partie des preuves, Toulouse, pp. 44-45. Larcher, J.-B. (XVIIIe) : Glanages, tome 14, pp. 206-207. , J.J. (1849) : Histoire de Gascogne, depuis les temps les plus reculés jusqu'à nos jours, Brun Libraire-Editeur, tome 6, Auch, pp. 194-195.

Authoritas Ecclesiastica, (…). In Dei nomine. Ego humilis Oddo filius quondam Arnaldi Comitis Astaracensis, et ejus conjugis nomine Atalesae Comitissae, his et aliis quàm plurimis exhortationibus, zelo Dei provocatus, calore etiam fidei animatus, atque amore vitae contemplativae exagitatus, decrevi in animo meo constituere, et coenobium servorum Dei in commune viventium, tàm pro honore universorum conditoris, quam in redemptione animae meae, etiam dictae genitricis meae, ac… nec-non et pro salute clarissimae animae inclyti Marchionis totius Vasconiae, Domini videlicet Sancionis, ex cujus munere beneficiis hoc ipsum mihi pertinet, quod vulgo dicitur, Cella Odulphi, in honorem constructa Clavigeri Coeli Petri, sitaque in territorio Astariensi ; statui, itaque ut superius est insertum, ipsum locum ad Monachalem ordinem reducere, pro salvatione animarum cunctorum parentum nostrorum, tàm vivorum, quàm defunctorum, seu universorum Christi famulorum Catholicorum ortodoxorum, ità tamen ut ab hac die deiaceps, et in omnibus, et ex omnibus, et per omnia, et in omnia, libertatem ipse locus, et omnes habitantes in eo, cum omnibus appendiciis, sibi pertineatibus quos hodie habere videtur, et postmodum habere debat jure perpetuo, sine aliqua calumnia, integerrimam semper obtineat, et nec ego memoratus Oddo, nec ipse qui supra nominatus Marchi Sancius Guillemizo, nec ullus de nostris haeredibus, vel de nostra genealogia, sivè propagiae, nec qualiscumque persona, vel alicujus dignitatis, aut potentiae vir nullam inquiétudinem, vel molestiam inferre praesumat, in eadem Sancto Loco, nec in rebus quas hodie habet, vel posteà habiturus est, quod si quis agere tentaverit, sit sequestratus à consortio caeterorum Sanctae Dei Ecclesiae fidelium, ut Caïn parrieida, et sicut Sodomitae et Gomorritae populi inutiles, tanquam crudelis Pharao, demersus in Mari ubri, et et si vero ex aliqua controversia, causa disceptationus alicujus rei audientia ipsis Monachis necesse fuerit in malo eis habere Advocatum, sibi requirant in suis causis et responsionibus, Marchionem et Ducem Guasconium, cujus boni operis Testes et Auxiliatores subsistunt et Roboratores, in primis ipse testor Atavas, Dux totius Gasconiae, Sanctius Guillelmi filius, et post illum cuncti nostri Fratres Germeri, quórum vocabula ista sunt Domnus Guillelmus et Bernardus, Raymundns Garsias et Guiraldus.

6

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 4 - Donation du monastère de Pessan à l’abbaye de Simorre par Guillaume comte d’Astarac, vers 1025.

Extrait du cartulaire de Simorre, D 255, Archives Départementales du Gers. Brugèles, L.C. Dom (1746) : Chroniques ecclésiastiques du diocèse d’Auch, 2ème partie des preuves, Toulouse, pp. 11-12 Sainte-Marthe, D. de (1715) : Gallia Christiana in provincias ecclesiasticas distributa qua series et historia archiepiscoporum, episcoporum et abbatum franciae vicinarumque ditionum ab origine ecclesiarum ced nostra tempora, tome 1, preuves, Paris, p. 168. Larcher, J.B. (XVIIIe) : Glanages, tome 14, pp. 202-203.

Benedictus Deux, canditor universorum, rector omnium Creaturarum, gubernator totius conditionis, Sabaoth vincens, scientia prospiciens, cuncta gubernans, polum pontumque et aura, pascens mortalia, extendens aëra, operans inscrutabilia, fortior potentibus, scientior sapientibus, misericordior miserantibus, rector fidelium, exaltator piorum, amplectator Castrorum, pastor Ecclesiarum decus Pontificum, custos Regum, sublevator labentium, consolator maerentium, qui relinquentes sua, et te sequentes vera via, in saeculum promittis centuplicata, et in die novissima te reddere permansura ; quod spopondisti verbis nunc declarans exemplis, ut dares intelligi palam qualiter clemens sis animabus eorum, erga quorum distando mirisicas templa, in quibus illorum corpora sunt tumulata : quam post dilatare non cessa Ecclesia tuo proprio cruere redempta, undique conglobata tuoque spiritu saecundata ; ubique traditata munere, tribuendo mundana et spondendo incomparabilia dona, maximè tam nostris temporibus haec Simorritana quae est in honorem Beatae Mariae Genitricis filii tui dicata, per quem secisti et secula. Igitur in Christi nomine ego Guillelmus filius quondam Comitis Arnaldi Astariacensis, et ejus conjugis nomine Talesa, tàm pro nomine et reverentia Altaris Dei Genitricis ejusdem Ecclesiae, qua mob magnificentiam seu crescendo facultatem ex ipsa hereditate talia ei confero munera quae mei atavi habuere in proprium, et dum Comites fuerunt tenendo possiderunt : cumque dignus non fuit Mundus tales habere augustos, ipsum suscepit Sanctitas, et mihi remansit hereditas, Monasterium quod vulgo dicitur Paetiano in honorem constructam summi Archangelo Micheaelis situmque in Territorio Astaracensi. Accepto ab Ottono et Dachono Germano meo, et à Fortono ejusdem Monasterii Abbatis, à ceterisque Monachis ejusdem loci cultoribus, octo vasa argentea pondo librarum nongentarum, una cum nostrorum fidelium consilio, trado praedictum Paetianum cum universis appenditiis sibi pertinentibus, quae hodie habet vel habiturum est in perpetuum. Haec nostra testificantium carta Benedictus Urbis Romae Papa manu propriâ subarravit, Garsia Archipraesul, Aymericus Comes Fezenciacus, Petrus Tolosae Episcopus, Rogerius Comes Convenianensis. Bernardus Comes, Remundus Comes, Garcias Comes, Geraldus Comes, Bernard-Arsi Vicarius, Garsia Dat, Causa-Dei.

7

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 5 - Donation de l’église de Sainte-Aurence à Garsie archevêque d’Auch et pénitences imposées à Guillaume comte d’Astarac, vers 1034.

Extrait du cartulaire noir de Sainte-Marie d’Auch, G 16, Archives Départementales du Gers. Brugèles L.C. Dom (1746) : Chroniques ecclésiastiques du diocèse d’Auch, 1ère partie des preuves, Toulouse, pp. 15-17. Sainte-Marthe, D. de (1715) : Gallia Christiana in provincias ecclesiasticas distributa qua series et historia archiepiscoporum, episcoporum et abbatum franciae vicinarumque ditionum ab origine ecclesiarum ced nostra tempora, tome 1, preuves, Paris, pp. 159-160. Lacave La Plagne Barris, C. (1899) : Cartulaire Noir du chapitre de l'église métropolitaine Sainte-Marie d'Auch, Paris, actes n° 41 et 42. Monlezun, J.J. (1849) : Histoire de Gascogne, depuis les temps les plus reculés jusqu'à nos jours, Brun Libraire-Editeur, tome 6, Auch, pp. 336-338.

(Acte n° 41) Cogis me, ô Sanctissimè Pontifex (…) quod et tu qui Summus Pontifex es, fieri jubes, et necessitas Ecclesiae Totius Aquitaniae poposcit, cui, Dei juvante, praes Matri (…). Et idcirco non dubito, quod gratiâ Dei vice collata tibi fit ab superamemoratae Ecclesiae mirabiles potestas, cui, annuente divinâ clementiâ, septimus extitisti jure Pontificii foelicitatis vitae claudendi et referandi, (…). Nuper denique accidit, ut Guillelmus filius Arnaldi, comes Astariacensis uxorem ducere consanguineam suam. Cumque hoc Archiepiscopus Garsia, cum nimis urgeretur, ut hoc scelus minime perpetrare libuisset, et omnino licentiam hac consensu ei conjungendi denegaret, et a Sanctos Patres tali consanguinitas tangendi prohibita esse affirmaret ; et videret, quia nihil proficeret, et praedictus Comes ei aurem ad audiendum non praeberet, rediensque ad semetipsum, et talem accepit a suos consilium. Sciens igitur melius esse naufragantem animum aliquum gubernaculum praebere, quam in gurgitem desperationis sine remum poenitentiae reliquere ; accersivitque eum, et praebuit ei tempora jejuniorum, et munera eleemozinarum, sicut scriptum est in subsequendo Libellum : Insuper accepit ab eo nobilem Oppidum, quod olim ablatus fuerat a perversis hominibus de Ecclesia Beatae Mariae Episcopitii Auxiensis, redditoque supramemorato praedio, cui praest Ecclesia Sancta Venantia, totam et integram cum omnibus appenditiis suis, tam cum Parrochiis, quam et Capellis adjacentibus sibi, sine alicujus participatione, vel reclamatione, ut ea pleniter possideat possidendo. (…) Si quis contra haec cartula inquietare voluerit, et adversarius ejus extiterit, in primis in Dei incidat, atque omni tempore maledictioni subjaceat, lepra Naaman succumbat, ulceribus Job dominetur, morte Anania et Saphira moriatur, cum Datan et Abiron in ima tartara demergatur, cum Sodomitis et Gomorritis in ignem perpetuum cremetur, et cum Juda Schariotes, cum Diabolo et Angelis ejus, sinè fine crucietur, (…). haec sunt nomina principium ac ducum, qui hanc donationem viderunt ac firmaverunt. Bernardus frater ejus, Remundus frater ejus, Garsia frater ejus. Agganricus et cognatus ejus. Atus Tolosanae Episcopus, Ludovicus Savanense, Enardus Montaltense, Arnaldus Ourarense, Arnaldus Majenacense, Bernardus Mauracense, Arnaldus Lomaniacense, Fortas Ballicavense, Guillelmus Galbisanense, Remundus de Fure Sacco, et fratres ejus, et ceteri plurimi, cui licet scrutetur. Opto, ut memineris levitam tuum sanctissime Pontifex. (Acte n° 42) Quia necesse est ut pro magna vulnera magnac adhibeatur medela, (…). Ego annuente divinâ Clementiâ Episcopus Garcia huic Guillelmo gratiâ Dei Marchioni Comiti totius Astariacense, (…). Propter nuptiale conjugigium, (…). Tali praebeo consensum, (…). Acceptoque ab eo oppidum nobilissimum quae situm est in parte sui territorium, haec vocabulum ejusdem Ecclesia consecrata in honore Beatissimae Virginis Christi Venantia, cum omnibus Ecclesiis adjacentibus sibi ac appenditiis ad eam pertinentibus, (…). Insuper haec mando, ut feria 2. 4. et 6. ab omni carne edendi se abstineat, excepto si solemnitas non occurrerit magna. Tamen feria 6. a vino prohibentur. Si tres pauperes non paverint, aut tres

8

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles) denarios egenis non dederint et in unumquemque anno centum pauperes reficiant, et in die caena Domini, 12. praecipue, et ipsorum pedes lavet et singulos denarios eis Praebeat, et in uno quemque anno una quadragesima aut jejunent aut 5. solidos in eleemozinam concedant et ut in Vigiliae Praecipue ab omni coitu se abstineat ; et ut in Sancto Quadragesimo, et in adventum Domini ab omni coitu se abstineat, scilicet in die Dominico, et in feria 2. 4. 6. et sabbato, et tres pauperes semper pascat, et induat : et ego ideo tres Synodos ab omni debitu absolvo. Insuper hoc constituo ac decretum pono, ut neque ego nec ullus successor meus, neque Ecclesias quae moda habet, vel in futurum habitura est ; neque in aeternum habebit Ecclesia Cimonitanae, nullus munera accipiat ad dedicandum eas, sec sine more dedicentur ab illo gratis, ne pro Clericis faciendos de supra memorato vico accipiat aliquid : et ubicumque voluerint liberam habeant potestatem Deum judicatum faciendam : De caetero absolvo ac benedico in super, et per mano propria trado ut vivant et valeant foeliciter in Christo. Amen.

9

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 6 - Fondation de la nouvelle ville de Simorre, vers 1141.

Brugèles, L.C. Dom (1746) : Chroniques ecclésiastiques du diocèse d’Auch, 2ème partie des preuves, Toulouse, pp. 15-16. Larcher, J.B. (XVIIIe) : Glanages, tome 14, pp. 205-206. Monlezun, J.J. (1849) : Histoire de Gascogne, depuis les temps les plus reculés jusqu'à nos jours, Brun Libraire-Editeur, tome 6, Auch, pp. 197-199.

Occulto Dei judicio, Simorrae villam ignis incendio propter scelera cremasse, nulli dubium est. Unde Petro abbati placuit quod villa mutari debuisset. Statuto igitur die, antè praesentiam abbatis et monachorum Raymundi de Moler, R. Pulchro loco, Wilhelmi , Amaneus Hugonis, C. de Galian, P. filii ejus, R. Delfresson, B. Faysan, Wilhelmi de Gauzeis, W. Roedae, P. sancti Pauli, A. Raymundi, B. de Sorigano, F. Artigas, R. Bernardi sancti Juliani, Stephani Capellani, Sancii de Albano, venerabilis Bernardus videlicet comes, cum filiis suis Sancio et Bernardo, atque omnes burgenses, tam pauperes quam felices invicem consultentes ; et post multa sana atque insania verba, unanimiter statuerunt, ut, salvo jure Dei genitricis Mariae, abbatis et monachorum praedium invaderent, de quo quisque tantum sibi acciperet, quantum posset sufficere ad necessaria construenda aedificia : quae omnia aedificia terraneo muro, atque vallo clauderentur. Decreverunt itaque quod à meridiano ad mansuram locorum aedificiorum, à vallo usque ad torrentem hortos haberent, in Aquinolario similiter, scilicer longitudine similes, de quibus decimas beatae Mariae Semper redderent, tam de satis quam de plantatis, excepto porro, et olere. Statuerunt namque termino salvitatis à rivo usque ad alveum, Laudeae, et a rivo Gaulepe usque ad torrentem Calavet. Sanxerunt etiam leges, quod omnis advena volens ibi manere, securus infra términos erit, praeter quod indè alicui injuriam non inferret, nisi consilio abbatis et burgensium. Statutum itaque ibi fuit, quod si quis incolarum aliqua necessitate infra villam aliquid terrae, loci vel aedificii vendiderit, vel extra, horti scilicet, quot solidos acciperet, tot beatae Mariae nummos redderet. Si qui vero foelicium aegritudine correptus ad extrema devenerit, abbatem si fieri potest advocet, et quatuor vel tres sani consilii vicinos, consilio quorum, secundum divinam et humanam legem sua omnia disponat, praecipuè memorans qui erga Deum egerit, vel quo tendat. Si vero Abbas defuerit, loco sui adsit sacrista et capellanus. Ad pauperum dispositionem, capellanus tantum et propinqui vocentur. Statutum est namque ut omnia inter se utilia negotia cum testibus agerent et cum abbas vel suus procurator sit, suas leges atque consuetudines in quaerelis et vectigalibus et in omnibus à suis antecessoribus constitutis ; et nemo à sua lege se liberum excuset. Decreverunt itaque, quod si quis in vineis vel hortis fraudulenter destirpans repertus fuerit, vel aliquod infrà terminos furtum fecerit, manu privaretur, vel eam redimeret. Statuerunt quoque, quod si qui in adulterio deprehensi fuerint, abbati vel suo procuratori justificationi traderentur. Decreverunt namque, quod si quis elatione commotus aliquem vel leviter percusserit, pro lege quinque solidis abbati damnaretur, et etiam si quis laetali vulnere aliquem percusserit, vel in litigium maligna arma ferrea eduxerit, vel attulerit, Abbati cum omnia sua possessione omnino trageretur. Retinuerunt etiam sibi burgenses conventionem, ut per quinquennium in destructa villa nullum alicui aedificium abbas fieri permitteret, peracto vero quinquennio esset ad libitum sui. Has leges Bernardus comes et Sancius filius ejus atque Bernardus, ante imaginem crucifixi in ecclesia beatae Mariae sua fide in abbatis manu juraverunt, assistentibus omnibus supra scriptis monachis, quod nec violarent nec violari permitterent, sed savo jure beatae Mariae omni violatori pro posse resisterent. Praenominatus namque comes antè ecclesiam sancti Sepulchri super hac re obsides in manu abbatis dederat, Wilhelmum Pajes de Labartere et Centullum de Logorçan, videntibus et concedentibus Dodone de Semezies, V. Cellaefraxilii, Deus adjudet, A. Bernardi, A. Fratre ejus, et Ugone de Bedcave, W. Garsia d’Orbesano, et aliis quam pluribus tam militibus quam rusticis. Burgenses vero in supra scripta ecclesia ante Christi imaginem

10

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles) manu sua fere L, super sancta evangelia pro se et coeteris omnibus juraverunt, ut firmiter leges teneant, et juri beatae Mariae, neque ipsi neque eorum successores unqnam resistant, ed sponte reddant : de quibus primi fuerunt B. , B. Sarzaz, R. Arpadere, D. filius ejus, A. Vadan, A. filius ejus, S. Modbernade et frater ejus Barbicot, P. gener ejus, B. Naes, B. Cat, A. frater ejus, W. Capaure, P. Romen, A. frater ejus, W. Rivet, A. ejus filius, Ugel , et frater ejus, B. Demont, et de coeteris usque ad prescriptum numerum. Facta autem sunt haec a Christi Incarnatione M. C. XLI. indictione IV. epacta XI. concurrente II. mense februario, Wilhelmo archiepiscopo de Montalt regente Auxiensem sedem.

11

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 7 - Généalogie des premiers comtes héréditaires de Fezensac, d’Armagnac et d’Astarac, vers 1170.

Extrait du cartulaire noir de Sainte-Marie d’Auch, G 16, Archives Départementales du Gers. Brugèles L.C. Dom (1746) : Chroniques ecclésiastiques du diocèse d’Auch, 3ème partie des preuves, Toulouse, pp. 80-81. Lacave La Plagne Barris, C. (1899) : Cartulaire Noir du chapitre de l'église métropolitaine Sainte-Marie d'Auch, Paris, acte n° 5. Monlezun, J.J. (1849) : Histoire de Gascogne, depuis les temps les plus reculés jusqu'à nos jours, Brun Libraire-Editeur, tome 6, Auch, pp. 312-313.

Priscis temporibus, cum Guasconia Consulibus esset orbata, et Francigenae timentes perfidiam Guasconum, Consules de Francia adductos interficere Solitorum, Consulatum respuerent ; maxima pars nobilium virorum Guasconiae Hispaniam ad Consulem Castellae ingressi sunt, postulantes ut unum de filiis suis daret eis in Dominum. Hic autem quamvis, auditâ perfidiâ eorum, sibi et filiis suis timeret, si quis ex ipsis venire, vellet concessit. Tandem Sancius- Mitarra minimus filiorum ejus cum viris illis Guasconiam venit : ibique Consul factus, filium, qui Mitarra-Sancius vicatus est, genuit. Hic Mitarra-Sancius genuit Garsiam-Sancium Curvum ; qui tres filios genuit ; Sancium-Garsiam, et Guillelmus Garsiam, et Arnaldum Garsiam ; quibus Gasconiam divisit. Sancio Garsiae dedit majorem Vasconiam, Guillelmo Garsiae dedit Fidensiacum, Arnaldo Garsiae dedit Astaracum. Sancius Garsias genuit duos filios Manseres, Sancium et Guillelmum Sancium ; Guillelmus Sancius genuit nobilem Ducem Guasconiae Sancium, et fratres ejus. Guillelmus Garsia Consul Fedenciaci genuit Othonem cognomine Faltam, et Bernardum Luscum, qui construxit Monasterium sancti Orientii ; et divisit illis Consultatum suum : Orthoni dedit Fidenciacum, Bernardo dedit Armaniacum. Otho genuit Bernardum-Othonem cognomine Mancium-Tineam ; Bernardus-Otho genuit Aymericum ; Aymericus genuit Guillelmum-Astam-Novam qui cum Austindo majorem aedificavit Ecclesiam Auscitanam, quae prius parva erat. Guillelmus-Asta-Nova genuit Aymericum, qui ex Forto cognominatus est. Iste Aymericus genui Astam-Novam : Asta-Nova filium non genuit, sed filiam nomine Adalmur, matrem Beatricis, quae non genuit. Bernardus Luscus consul Armaniaci genuit Geraldum Trencaleonem, Geraldus genuit Bernardum Tumapaler, Bernardus Tumapaler genuit Geraldum, Geraldus genuit Bernardum, Bernardus genuit Geraldum et sorores ejus. Arnaldus Garsias Comes Astaraci genuit Garsiam-Arnaldi, Garsias-Arnaldi genuit Arnaldum ; Arnaldus genuit duos filios, Guillelmum, et Bernardum Pelagoz, Guillelmo dedit Astaracum, et Bernardo Pelagoz dedit Pardiniacum. Guillelmus genuit Sancium, Sancius genuit Bernardum, Bernardus genuit Sancium. Bernardus Pelagoz genuit Otgerium, Otgerius genuit Guillelmum, Guillelmus genuit Boamundum.

12

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 8 - Hommage de Centulle I comte d’Astarac à Louis IX roi de France au mois d’avril 1229, après Pâques (du 15 au 30).

Extrait du trésor des chartes du Poitou, sac 1, n° 7, J 190 A, Archives Nationales. De Vic, C. Dom, Vaissète, J. Dom (1842) : Histoire générale de Languedoc, J. B. Paya, tome 5, Preuves de l’Histoire de Languedoc, CXLIX, p. 656.

Ego Centullus comes de Asteraco notum facio omnibus presentes litteras inspecturis quod, pro hominagio quod karissimo domino meo Ludovico regi Francie illustri feceram apud Meledunum super mille libratis terre ad Turonenses michi assignandis in Agenesio, si idem dominus rex conquireret terram illam, de quibus me decimo militum ei servire debebam, dedit et concessit ipse dominus rex michi et heredibus meis, de uxore mea legitima, centum marchas argenti percipiendas singulis annis apud Carcasonam per manum seneschalis (sic) sui Carchasonensis, videlicet quinquaginta machas in festo Sancti Michaelis et quinquaginta marchas in Paschas. De quibus scilicet centum marchis me tertio militum servire teneor ipsi domino regi in conquesta Albigensi ; vel, si dominus rex melius voluerit, dictas centum marchas michi vel heredibus meis in terra faciet assignari. Et dictas centum marchas vel terram tenebimus, ego vel heredes mei, quamdiu domino regi placuerit et quamdiu voluerit dominus rex quod teneamus dictas centum marchas vel terras ad valorem centum marcharum. Ego vel heredes mei nichil amplius poterimus exigere ab eodem domino rege pro hominagio quod, sicut dictum est, feci ei. Nichilominus, sicut dictum est, ego vel heredes mei faceremus ipsius servicium, me tertio militum, pro dictis centum marchis vel terra in conquesta Albigensi. Si vero dominus rex non vellet me vel heredes meos dictas centum marchas habere, nec in denariis nec in terra, de dicto hominagio quod ei feci michi vel heredibus meis faceret quod facere deberet. Et si forte terram Agenesii conquireret idem dominus rex, ita quod ad domanium ipsius deveniret, retentis ipsius domino regi dictis centum marchis vel terra, michi vel heredibus meis, de uxore mea legitima procreatis, teneret convenciones, quas mecum habuit super hominagio meo predicto, de predictis mille libratis terre, sicut superius est expressum, per servicium me decimo militum quod ego et heredes mei ipsi et heredibus suis in conquista Albigensi facere teneremur. Actum apud Vicenas, anno Domini millesimo CC° vicesimo nono, mense aprilis.

13

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

14

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 9 - Hommage de Centulle I comte d’Astarac à Raymond VII comte de Toulouse, à Verdun, pour les castra de Saint-Orens, de Caussens, de Béraut, de Francescas, pour le Caulason, ainsi que pour les possessions en Fimarcon, en 1230.

Daignan du Sendat, L. (1730-1760) : Mémoires pour servir à l’histoire ecclésiastique du diocèse d’Auch, tome 1, Ms 70 (84), Bibliothèque Municipale d’Auch. De Vic, C. Dom, Vaissète, J. Dom (1842) : Histoire générale de Languedoc, J. B. Paya, tome 5, Preuves de l’Histoire de Languedoc, CLXII, p. 667.

Certum et manifestum sit, (…) quod nos Raymundus Dei gratia comes Tolosae, gratis et bona fide per nos, (…) damus in feudum concedimus et tradimus vobis Centullo comiti Astarasci, et haeredibus et successoribus vestris in perpetuum, videlicet totum quidquid habemus et habere debemus ratione proprietatis vel dominii in castro de sancto Orientio, et quidquid tenetur a nobis in dicto castro. Donamus etiam vobis et successoribus vestris in perpetuum, in feudum, totum quidquid habemus et habere debemus ratione proprietatis vel dominii in castro de Caussenx, et de Beraud, et de Framescraus, et Caulazon ; et totum quidquid habemus et habere debemus in terra quae dicitur Feumarcon, ratione proprietatis vel dominii, (…) salvo nobis et retento homagio Guillelmi Hastra-nova, sicut superius est expressum ; haeredibus et successoribus vestris in perpetuum, in feudum, ut dictum, (…), in tenezorem, et plenam juris ac facti possessionem, vos inde mittimus et constituimus exinde deinceps sine fine, prout melius potest dici, (…) promittentes vobis quod de omnibus supradictis quae vobis dedimus et tradidimus, et de castro del Sempodio, quod de nobis in feudum recepistis, vobis et successoribus vestris bona fide, pro posse nostro, erimus deffensores et legitimi guiranti ; et ad perennem horum memoriam et majorem firmitatem, praesentem paginam sigilli nostri munimine duximus roborandam. Et nos C. comes Astaraci, recipio a vobis domino R. Dei gratia comite Tolosano castra praedicta, et quidquid habetis in Feumarcon, salvo homagio Guillelmi Hasta- nova, ut dictum est in feudum : cognoscentes etiam quod castrum de Sompedio, et omnia castra superius expressa, et eorum singula, cum honore et pertinentiis eorum, et quidquid habemus in Feudo-marchon, ad commonitionem vestram, et quandocumque volueritis irati vel pacati, cum commisso et sine commisso, vobis reddemus : et pro supradictis omnibus vobis homagium facimus, et Promittimus vobis vitam, membrum, consilium, secretum et auxilium, et omnia quae continentur in forma sacramenti fidelitatis, et inde vobis et vestris fideles erimus et legales ; et quod haec omnia teneamus bona fide, tactis sacrosanctis evangeliis juramus. Et ad majorem hujus rei firmitatem, praesentem paginam sigilli nostri munimine fecimus roborari. Actum apud Verdunum anno D. I. MCCXXX. III. non. Septembris : horum omnium sunt testes, Bertrandus frater domini comitis Tolosae, Petrus de Mesoa, Albertus Cassag, Hugo de Arrausia, Petrus Stephani bajulus Verduni, et Johannes Aurioli notarius D. comitis Tolosae supradicti, qui hoc scripsit et sigillavit.

15

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 10 - Testament de Centulle I comte d’Astarac vers 1230.

Brugèles, L.C. Dom (1746) : Chroniques ecclésiastiques du diocèse d’Auch, 3ème partie des preuves, Toulouse, pp. 82-83. Daignan du Sendat, L. (1730-1760) : Mémoires pour servir à l’histoire ecclésiastique du diocèse d’Auch, tome 1, Ms 70 (84), Bibliothèque Municipale d’Auch. Monlezun, J.J. (1849) : Histoire de Gascogne, depuis les temps les plus reculés jusqu'à nos jours, Brun Libraire-Editeur, tome 6, Auch, pp. 336-338.

In nomine Patris et Filii, et Spiritus Sancti. Amen ; et Beatae Virginis Mariae et omnium sanctorum : praesentis paginae testimonio cognoscant praesentes pariter et futuri, quod Ego Centol Dei gratiâ Comes Astaraci, bonâ memoriâ, et in bono statu, fas mon Orde. E laisi à Bolmon mon primer fil le Comtad de Starac ab totas las pertinences que amaven deu, et donil aquero qui mes estad conegud de laser deu Fiûmarcon. Doni à Centol mon fil arenso ab tant cum è de Terra al Comtad de Begore mau idei, et tant cum è en las partides de Coserans è de la Garone, maû idei. Leisi le torn de l’un à l’autre, si Deus fasié son plazer de doum ses de lesal eret. E si l’eretage del Fiûmarcon tornaua à Bolmon. Digeman que fos de Centol mon fil. E l’auantdit don de Centol mon fil que fos, e tornes à Bolmon mon fil. E si Deus fase son plazer dans aus… cerps la Terra de Bolmon torne à la Roia ma fila. Doni e laisi à la Roia ma fila… de la terra qu’es… nos elam en la terra de sos frais x milie sols Morlas… à Beatrice ma filia v milie sols de morlas, e que mes en la terra de fos frais… qu’es pagon d’arento de la tenguda. Laisi à la Dauna S. lor mair la Senoria de la terra tant cum… tans se volera captenir, et si no se volia ab lor captenir, laisi lo lasar d’arenso tro Centol mon fil fos de tera … tenir. E lais lo mas egas, e mas bacas, e mos bestial en era aue daci en auant fil ni fila laisil à Dieu que fos e lergi o elerseid, laisi la Dona, e mos fils, e mas filalas, e mos cavales, e mos omes, e ma terra à Dieu merce, e de Mosenor Lezoig per la Gratia Dieu Rey de Fransa, e de Moseior Namaneu, per la gratia Dieu Arcevesque d’Auis, et de mon Filol Gaston per la gratia Dieu, Coms e Bescoms de Bearne. Si Deus fa son plazer de mi, ordeni à Manced mon cors per sepelir, e laisi mon cauat, e mon palafre, et mon salmer, et mon leit, e mas armas, e albet, e calces, cobertas, à elm. E laisi mandad à la Dona Segui ma moler, que fasa clause lo Cimeteri de mur, et qu’ei fasa üana Capela deuant or uns Capelas cante tot die Messe sober l’Altar de Sancte Marie, e honor de Dieu, et Beatae Virginis Mariae, et omnium Sânctorum, en remision de nostes pecads : et per tort que ei a la Maison del Parauis laisi m. sols d’Arnaldens, et que m’absolban en capito, et preguen Dieu per mi. A St. Sacerdor laisi v. c. sols d’Arnaldens, et que m’absolban en capito, en fasan perdonar al poble, e preguen Dieu per mi. A Font Gaise, laisi v. c. sols d’Arnaldens, qu’en perdonem, et preguen Dieu per mi. A l’Avesque d’Ajen e la Gleisa d’Ajen, laisi pel tort que ie… m. sols d’Arnaldens, e qu’en perdonem, et prejen Dieu per mi. Laisi à la Obro del Moster de S. Marie d’Aus v. c. sols de morlas, e que preien Dieu per mi. A la Obro del Moster de S. Orens CC. sols de morlas, et que preien Dieu per mi. A la Obro de Sent Martin d’Aus c. sols de morlas, qu’ei preien Dieu per mi. A la Gleise dels Menors de Sent Pe c. sols de morlas, et preien Dieu per mi. A levar le cor del morter de Sente Marie de Berdones m. sols de morlas, e preien Dieu per mi. A Sent Mau c. sols de morlas, e preien Dieu per mi. A Idrag c. sols de morlas, qé preien Dieu per mi. A S. Doda, c. sols de morlas qé preien Dieu per mi. A cc. sols de morlas, que preien Dieu per mi. A Cabas, c. sols de morlas, que preien Dieu per mi. A Traisoneres c. sols de morlas que preien Dieu per mi. A Enpens, c. sols de morlas, que preien Dieu per mi. A Fajed ccc. sols de morlas, qu’ei preien Dieu per mi A Cimorre v. c. sols de morlas, que preien Dieu per mi. A Pessan cc. sols de morlas que preien Dieu per mi. A Sarramon cc. sols morlas que preien Dieu per mi. A Bolaug cc. sols de morlas, que preien Dieu per mi. A S. Laurens c. sols de morlas, que preien Dieu per mi. A Fauas c. sols de morlas, que preien Dieu per mi. A

16

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Comalonga cc. sols de morlas, que preien Dieu per mi. A l’Escale-Dieu cc. sols de morlas, que preien Dieu per mi. A …nt cc. sols de morlas, que preien Dieu per mi. A la Benediction cc. sols de morlas, que preien Dieu per mi. A … que preien Dieu per mi. A Flaran c. sols de morlas, que preien Dieu per mi. A Bolas cc. sols de morlas, que preien Dieu per mi. A … que preien Dieu per mi. A Granseube ccc. sols de morlas per las vitras o beyrias fare, e preien Dieu per mi. A … e preien Dieu per mi. A la Gleisa de Sent Jagme xx. sols morlas, e preien Dieu per mi. A la Gleisa de Castelnau xx. sols de morlas, e preien Dieu per mi, canten… e preien Dieu per mi… à totas las autres Gleisas qui son el Contad on em.

17

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 11 - Hommage de Centulle II comte d’Astarac et de sa mère Segnis de Lomagne à Raymond VII comte de Toulouse le 13 novembre 1244.

Extrait du trésor des chartes de Toulouse, sac 7, n° 28, J 314, Archives Nationales. De Vic, C. Dom, Vaissète, J. Dom (1843) : Histoire générale de Languedoc, J. B. Paya, tome 6, Preuves de l’Histoire de Languedoc, LII, pp. 454-455.

Noverint univerint, presentes pariter et futuri, quod domina Segui, uxor quondam Centulli comitis de Astaraco, constituta coram presentia domini Raymundi, Dei gratia comitis Tolose, marchionis Provincie, cum suo filio Centullo, qui fuit filius dicti Centulli, misit ipsum Centullum suum filium et totum comitatum de Astaraco, cum omnibus pertinentibus ad dictum comitatum, et totam terram que fuit predicti Centulli, cum omnibus suis pertinentiis, in manu et posse et sub tutela et protectione dicti domini comitis Tolosani. Et ipsa domina, flexis genibus, et manibus dicti Centulli sui filii missis inter manus predicti domini comitis, tradidit ei ipsum Centullum per suum militem, et, jurata super sancta Dei Euvangelia pro predicto suo filio, mandavit dicto domino comiti fidelitatem et vitam, et membra, et consilium, et auxilium, et celare, et quod dominus comes supradictus, et omnes suis possint se et omnia sua credere et confidere in dicto Centullo, uti in suo fideli milite et legali. Et eadem domina Segui mandavit, et firmo pacto convenit praedicto domino comiti, quod faciat dictum dominum Centullum suum filium concedere homagium ipsi domino comiti et ejus successoribus et concedere ipsum ei per suum militem, et faciat ipsum recipere comitatum de Astaraco et totam suam terram a dicto domino comite, et faciat ipsum Centullum mandare et jurare ipsi domino comiti, fidelitatem et alia omnia quae ipsa domina pro predicto ejus filio ei mandaverat, uti melius superius continetur. Et ibidem dictus dominus comes, predicto Centullo existente coram ipso, flexis genibus et manibus ejusdem Centulli inter manus dicti domini comitis receptis, recepit dictum Centullum per suum militem, et recepit illum, et totum comitatum de Astaraco, et omnem suam terram cum omnibus suis pertinentiis, et Bernardum fratrem ejusdem Centulli in suo posse, et suo ducatu et protectione, promittens ei firma stipulatione, et dicte domine Segui pro eo, ut ipse sit ei fidelis dominus et legalis. Hec omnia fuerunt ita posita et concessa, XIII. die introitus novembris, feria I., regnante Lodoyco rege Francorum, et dicto domino R. Tolosano comite, et R. episcopo, anno ab incarnatione Domini MCCXLIV. Quorum omnium sunt testes, Dominus Ramundus, Dei gratia Tolosanus episcopus, et dominus Ramundus prepositus ejusdem sedis, et Martinus abbas Lumberensis, et Willelmus Ato archidiaconus Ville-longe, magister Bernardus archidiaconus Veteris-Moresii, et Willelmus Bernardus, et Petrus d’Espaor, canonici praedicte sedis, et dominus Amalricus vicecomes et dominus Narbone, et Rogerius Convenarum comes Palharensis, et Deide Baraschus, et Bernardus de Maloleone et fratres ejus, Ademarius scilicet et Arnaldus de Maloleone, et Ramundus de Bencha, et Bernardus de Monte-acuto, et Bertrandus de Insula, et Bernardus de Marestanno, et Wuillelmus Arnaldus de Tantalono senescalchus Agennensis, et Sicardus Alamannus, et Willermus Ferriolus, et Sicardus de Miramonte, et Rogerius de Noërio, et Michaël de Urrocio, et Petrus de Villamuro, et Belengerius de Promilhaco vicarius Tolose, et Joannes Auriolus, Bernardus Guilabertus, et Arnaldus de Escalquenchis, et Ramundus Bertrandus, publicus Tolosae notarius, qui cartam ipsam scripsit.

18

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

19

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 12 - Mise en protection et en vasselage de Raymond VII comte de Toulouse du domaine comtal d’Astarac par Segnis comtesse d’Astarac et son fils Centulle II le 28 novembre 1244.

Extrait du trésor des chartes de Toulouse, sac 7, n° 30, J 314, Archives Nationales. De Vic, C. Dom, Vaissète, J. Dom (1843) : Histoire générale de Languedoc, J. B. Paya, tome 6, Preuves de l’Histoire de Languedoc, LII, p. 455.

Manifestum sit omnibus, presentibus et futuris, quod, postquam domina Syguis, uxor quondam nobilis viri Centulli comitis Astaracensis, pro filiis suis, et Centullus ejus filius fecerint homagium et fidelitatis juramentum domino R. comiti Tholosano pro toto comitatu et terra Astaraci, et dictam terram et comitatum ab eodem domino comite in feudum receperint, post hec Petrus de Tholosa, nomine et loco ipsius domini comitis Tholosani, et de mandato ipsius speciali, accessit personaliter ad castrum novum de Barbarencs, et ad quasdam villas et castra alia terre Astaraci, scilicet ad Selvam, ad Durbannum, ad Montem Cassinum et ad Simorram, et ibi super turrim castri novi, et super turres et portalia aliorum suprascriptorum locorum, ratione et jure majoris dominii fecit ascendere vexillum seu baneriam dicti domini comitis Tholosani, et ex parte ipsius ter preconizari et clamari alta voce signum dicti domini comitis, scilicet, Tolosam ! Tholosam ! Tholosam ! et dicta castra et villas pro eodem domino comite et nomine et loco ipsius recepit ; et ab eadem domina Sygui et Centullo ejus filio, ratione et jure feudi et majoris dominii, eidem Petro de Tholosa tradite fuerunt. Acta fuerunt hec iii. die exitus mensis novembris, feria II, regnante Lodoico Francorum rege, et eodem domino R. Tholosano comite, et R. episcopo, anno M° CC° XL° quarto, ab incarnatione Domini. De preconizatione autem et clamatione et aliis que ad castrum novum de Barbarencs facta fuerunt sunt testes : dominus Huguo episcopus Bigorritanus, B. abbas Fageti, Vizianus archidiaconus de Bigorra, Bernardus de Maloleone, ejusque fratres Ademarus et Arnaldus, Bernardus de Monte-acuto, Vitalis de Saysses, Odo de Turri, Poncius quondam notarius dicti domini Centulli comitis Astaracensis. Et de preconizatione et aliis que ad Selvam facta fuerunt sunt testes : dictus Vitalis de Saysses, et Poncius notarius, et Lantarius et Paucebo. Et de preconizatione et aliis que ad Durbannum acta fuerunt sunt testes : dictus Vitalis de Saysses, et Poncius notarius, et Lantarius, et poncius et bonus homo sacerdos et capellanus ejus loci et Willelmus capellanus de la Selva et Ramundus Arnaldus de Orgathio. Et de preconizatione et aliis que ad montem cassinum acta fuerunt et testes : dictus Vitalis de Saysses, et Poncius notarius et Lantarius et Paucebo et Arnaldus et Bernardus fab. et Petrus Bigorra. Et de preconizatione et aliis que ad Simorram acta fuerunt sunt testes : dictus Vitalis de Saysses, et Poncius notarius, et Lantarius et Paucebo, et Willelmus et Luccanes et Arnaldus Willelmus Barta et Ramundus Willelmus de Salinis et ejus filio Arnaldus Willelmus. Ad hec omnia supradicta fuit presens Bernardus Aimericus, publicus Tholose notarius, et hoc presens publicum scripsit instrumentum.

20

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

21

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 13 - Donation de Segnis comtesse d’Astarac à Raymond VII comte de Toulouse de ses droits sur le comté de Fezensac le 25 mars 1245.

Extrait du trésor des chartes de Toulouse, sac 12, n° 64, J 321, Archives Nationales. Daignan du Sendat, L. (1730-1760) : Mémoires pour servir à l’histoire ecclésiastique du diocèse d’Auch, tome 2, Ms 70 (84), Bibliothèque Municipale d’Auch. De Vic, C. Dom, Vaissète, J. Dom (1843) : Histoire générale de Languedoc, J. B. Paya, tome 6, Preuves de l’Histoire de Languedoc, LIX, pp. 462-463.

Noverint universi, presentem paginam inspecturi sive audituri, quod domina Syguis, uxor quondam nobilis viri domini Centulli comitis quondam Astaraci, de sua mera et spontanea voluntate, nulla tamen deceptione vel violentia ad hoc inducta vel coacta, dedit, cessit, solvit et concessit, et sub perfecte et irrevocabilis donationis titulo, cum hac publica scriptura semper valitura tradidit, illustri domino Ramundo, Dei gratia comiti Tholose, marchioni Provincie, et heredibus et successoribus, et ordinio ejus in perpetuum, totum illud jus, rationem et partem quod et quam ipsa domina Syguis habebat aut habere debebat vel ei pertinebat aut spectabat, vel pertinere aut spectare videbatur et debebat, et totum quicquid petere, requirere aut amparare poterat vel putabat aliquo jure vel aliqua ratione seu quolibet modo in toto comitatu et terra Fezenciaci et in juribus et pertinentiis suis universis, et totum quicquid ipsa domina Sygnis in eodem comitatu et terra et in pertinentiis et juribus suis, vel aliquis aut aliqua pro ea vel de ea aut ejus nomine tenebat aut possidebat. Et de omnibus supradictis et singulis dicta domina Sygnis misit, posuit ac statuit, cum hoc publico instrumento, ipsium dominum comitem et heredes et successores suos in suo loco et jure ac ratione et per suum ordinium et heredem, pro omni voluntate ipsius domini comitis et heredum, et successorum et ordinii ejus inde de toto semper facienda, nulla tamen alia conditione, retentione seu repetitione ab ipsa domina Syguis penitus seu aliquatenus ibi facta, preter hoc quod ipsa, vel aliquis aut aliqua pro ea vel ejus nomine, in diem hodiernum in predicto comitatu et terra Fezenciaci tenebat et possidebat, quod ipsa domina Syguis, de dicti domini comitis voluntate et expresso concensu, sibi et heredibus et successoribus suis retinuit et reservavit. Preterea dicta domina Syguis mandavit, promisit et convenit, et, tactis corporaliter sanctis Dei Evangeliis, juravit dicto domino comiti et heredibus et successoribus et ordinio ejus quod contra predictum donum vel contra predicta vel aliquid de predictis non veniat, aut aliqua arte vel ingenio aliquatenus venire presumat, renuncians super omni juri scripto et non scripto, canonico et civili, misso vel missuro, et omnibus aliis consuetudinibus et statutis, missis vel mittendis, que sibi prodesse vel domino comiti obesse valerent. Actum fuit hoc ita Tholose, vii. die exitus mensis marcii, regnante Ludovico Francorum rege, et eodem domino R. Tholosano comite, et R. episcopo, anno M° CC° XL° quinto ab incarnatione Domini. Testes presentes fuerunt : dominus Bernardus comes Convenarum, Vitalis de Casanova, Sicardus Alamanni, magister Guillelmus de Podio Laurentio capellanus domini comitis antedicti, Bernardus de Maloleone, Bonifacius de Felgari, Berengarius de Promilhaco vicarius Tholose, Vitalis de Seysses, Arssinus de Monte Esquivo, A. de Escalquencis, Joannes Aurioli, Aymericus porterius, et ego Bernardus Aimericus, publicus Tholose notarius et domine Syguis, hanc cartam scripsi.

22

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

23

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 14 - Réception de Centulle II comte d’Astarac en moine de Simorre en août 1249.

Brugèles, L.C. Dom (1746) : Chroniques ecclésiastiques du diocèse d’Auch, 2ème partie des preuves, Toulouse, p. 17.

In nomine Domini nostri Jesu-Christi ; notum fit cunctis praesentibus et futuris, quod Nobilis et Potens, Vir Dominus Centullus, Dei gratiâ, Comes Astaraci, qui fuit filius Illustris Comitis Centulli, Staracensis, et Venerabilis Nobilis Dominae Na Segii Comitisse Staracensis, fecit bellum cum Arnaldo Wilhelmo de Labartha, et devicit cum, et retinuit captum cum multis militibus, et cum pluribus scutiferis, et cum multis hominibus, et in illa die fuit facta magna Stragel in campo ; et posteà transactis paucis diebus, cecidit in lecto apud Simorram ; et ibidem dictus Dominus Centullus, cum de vita sua desperasset, habitum Sancti Benedicti a supradicto Bertrando Abbate recepit, qui Abbas et Conventus cumdem Comitem in Fratrem et in Monachum receperunt ; recepto habitu obiit, et migravit ab hoc faeculo ; et praedicti Domini Abbas et Conventus, et familiares ejusdem domus reciperunt praedictum Comitem in spiritualibus et temportalibus, et sepelierunt cum in claustro cum magno honore, et fecerunt ei monumentum novum in introitu Chori, et posuerunt cum ibi, et Corpus requiescit ibi, et anima ejus in Paradiso. Hujus rei sunt testes B. de Arapasaco, Abbas Fageti, et Arnaldus Paracensis, et R. W. Despax, Canonicus Fageti, et B. de Alneto, Sacerdos ; et Frater Wilhelmo de Monteacuto, et Dominus Wilhelmus Arnaldus de Birano, et Gastinus de (…) miles, et Luasseus de Sancto Romano, et Centullus de Logorsano, et Centullus de Stelano, et Ugo de Lassera, et Amaneus de Logorsano, et plures alii : et ego Brunus scriptor publicus, Notarius Staraci, qui hanc cartam scripsi. Actum fuit hac in Claustro Cimorrae, mense Augusti, in festivitate Sancti Bartholomaei Apostoli, anno ab Incarnatione Domini, M. CC. XL. IX. regnante Ledovico Francorum Rege, ipsomèt Centullo Staracensi Comite, et Ispano Auxis Archiepiscopo.

24

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 15 – Liste des donations consenties par les comtes d’Astarac aux autorités ecclésiastiques entre le milieu du Xe siècle et le milieu du XIIIe siècle.

Membres de la famille comtale Année(s) Donation(s) En faveur de Source(s) d’Astarac Lieu de (Lanne)francon avec Arnaud-Garsie 950 env. Abbaye de Simorre Brugèles 1746, p. 534. ses dépendances Arnaud II Début XIe Eglise de Pouyloubrin Abbaye de Simorre Brugèles 1746, p. 534. Ourliac, Magnou 1984, acte Arnaud II ? Début XIe Alleu de Martignan Abbaye de Peyrissas n° 350. BnF, fonds Baluze, volume 72, f° 370v°. Arnaud II 1020 env. Monastère de Abbaye de Simorre Brugèles 1746, preuves 2ème partie, p. 10. Sainte-Marthe 1715, I, preuves, p. 168. Guillaume I 1025-1031 Monastère de Pessan Abbaye de Simorre Brugèles 1746, preuves 2ème partie, p. 11. AD32, D 255. Sainte-Marthe 1715, I, Guillaume I 1023-1034 Monastère de Sainte-Dode Abbaye de Simorre preuves, p. 168. Brugèles 1746, preuves 2ème partie, p. 12. Brugèles 1746, preuves 1ère Eglise, lieu de Sainte-Aurence partie, pp. 15-16. Guillaume I 1034 env. Archevêque d’Auch et dépendances Lacave La Plagne Barris 1899b, acte n° 41. Droits sur le lieu de Saint-Maur, Abbaye de Sanche I 1050 env. BnF, Ms lat. 12751, f° 287. y compris le monastère Saint-Pé-de- Brugèles 1746, preuves 2ème Sanche I 1075 env. Monastère de Saramon Abbaye de Sorèze partie, p. 45. Réduction du monastère de Brugèles 1746, preuves 2ème Sanche I 1075 env. Abbaye de Simorre Sainte-Dode partie, p. 13. Ordre de Saint-Jean- Sanche I 1096 Lieu de Fonsorbes Du Bourg 1883, pp. 21-22. de-Jérusalem Monastère de Saint- Bernard I 1121 Non précisé Brugèles 1746, p. 536. Orens d’Auch Terre, église de Berdoues et Bernard I et 1128-1131 dépendances dont le bois de Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 92. Sanche II Violes Droit de pâturage sur les terres Bernard I 1142 Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 350. comtales Bois de Tinariama, terres Brugèles 1746, preuves 3ème Sanche II 1142 Monastère de alentours et voie partie, p. 72. Viguerie de Simorre autrefois Bernard I 1148 Abbaye de Simorre AD32, 1 Mi 25, p. 15. usurpée Droits sur Saint-Maur Abbaye de Bohémond 1148 env. BnF, Ms lat. 12751, f° 287. (confirmation) Saint-Pé-de-Bigorre Bernard I et Bois de Violes 1152 ? Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 93. Sanche II (confirmation) Sanche II 1156 Engagement de divers casaux Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 94 Droit de pâturage sur les terres Sanche II 1156 Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 96. comtales Confirmation des donations Sanche II 1157 Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 268. précédentes et terre de Taran Terre située sous la terre d’Espaon, de Mourlens, La Bohémond 1167 Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 97. Pogge et la place pour construire un moulin 50 sous que doivent donner annuellement abbés et clercs de Bohémond 1172 Pessan Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 87.

25

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Vente de la villa de Lamaguère, de ses dépendances et de droits Lacave La Plagne Barris Bohémond 1174 Archevêque d’Auch sur la villa d’Arcagnac 1899b, acte n° 118. (confirmation) Affranchissement des terres Bohémond 1175 données dans le comté à Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 95. l’abbaye de Berdoues. Droit de pâturage sur ses terres, Bohémond 1175 exemption de leudes et de Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 267. péages. Autorisation à ses vassaux du Savaric 1180 av. domaine de Lafite de se faire Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 474. religieux Savaric 1186 Possessions à Taran Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 595. Eisemene et Possessions à Theux-Vieux et 1188 Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 98. Marquèse Theux-Neuf Roderic et Possessions à Theux-Vieux et 1190 Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 99. Bénétrix Theux-Neuf (confirmation) Marquèse et Possessions à Theux-Vieux et 1191 Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 100. Bénétrix Theux-Neuf (confirmation) Vital de Engagement du castellum Montégut et 1200 Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 101. d’Antajan pour 300 sous morlas Bénétrix Géraude et son 1210 Possessions à Aujan Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 684. époux Engagement du casal de Lacort Centulle I 1211 et don des revenus de celui-ci Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 103. situé à Ponsan Possessions tenues en engagement au castrum de Centulle I 1218 Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 102. Belloc et ses dépendances, ainsi qu’à La Fite de Saint-Arroman Possessions à Sauveterre avant Centulle I 1220 Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 716. son départ vers Jérusalem Dîmes détenues par le comte Brugèles 1746, preuves 1ère Centulle I 1227 Archevêque d’Auch dans son comté partie, p. 44. Confirmation des donations et AD32, I 158. Centulle I et privilèges. Exemption de BnF, fonds Duchesne, 1234 Abbaye de Berdoues Rubea redevances sur le territoire de volume 116, f° 1r°. l’abbaye et ses dépendances Sauvegarde comtale sur Centulle II 1240 Abbaye de AD32, I 545. l’abbaye Transaction sur les droits Séguine 1249 Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 555. seigneuriaux de La Gavarre Abbaye de La Case- Bernard IV 1252 Exemption de leudes Larcher, V, acte n° 48. Dieu Bernard IV 1253 Terre sur le bord du Gers Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 450. Bernard IV 1256 Terre sur le bord du Gers Abbaye de Berdoues Cazauran 1905, acte n° 451.

26

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 16 - Hommage prêté par Bernard IV comte d’Astarac à Thibaud II dit le Jeune, roi de Navarre, le 3 décembre 1265.

Section des Comptes, Documents Caisse 2, n° 102, Archives Générales de Navarre (Espagne).

Nos Bernardus dei gratia comes de estarac : facimus omnibus manifestum nos esse militem et fidelem hominem Th(eobaldo) dei gratia regis navarra illustris campanie et brie comitis palatini pro quincaginta marchis stellinsorum valentibus mille et quincentos solidos mollennorum de quibus eidem homagium fecimus nobis seu nostre comito nuntio ipsius regis Litteras defen(di)ti singulis annis de suo quamdiu viximus solvendis in festo Sancti michael tolose in domo fratrium prediactorum ibidem existentium quonsque ad arbitium religiosi viri fratris guillelmi gaufredi abbatis belle pertice ci(s)terciensis ordinis et Raimondi guillelmi de caupena militis nobis in comitatu bigorritano terram duxit assignandam ad valorem quinquaginta marcarum predictarum valentium mille quincentos solidos mollennorum et si dicti abbatis et Raimondus guillelmi hac adimplere nec posserit per alias duos prudentes viros communitus a domino rege et a nobis elecbus Idem rex assignationem hujusmodi nobis duxit faciendam salvis in omnibus homagio et fidelitate a nobis debitis illustri viro domino comiti tolosano. Nos insuper tenemur et ad hoc obligamus nos ipsium dominum regem navarra jurare in omnibus comite omnes excepto dicto domino comite tolosano. Debet ante dominus rex navarra predictus nobis sumptus et expensas facere dominus ad mandatum ipsius nos equitare contigit. Sicut aliis suis hominibus facere consuevit. In cujus rei testimonium presentes litteras nostri sigilli munimine fecimus roborari. Datum apud montem in estarac die jovis post festum Beati andree apostoli. Anno domini MCLX quinto.

27

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

28

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 17 - Paréage entre Bernard IV comte d’Astarac et l’abbé de Faget concernant la ville de Seissan le 25 avril 1266.

Monlezun, J.J. (1849) : Histoire de Gascogne, depuis les temps les plus reculés jusqu'à nos jours, Brun Libraire-Editeur, tome 6, Auch, pp. 199-201.

In nomine Domini. Cum sollicitudines et occupationes variae rerum temporalium occupent animum, ne possit discernere verum quid sit igitur utilius eligendum, ideo dictis prudentium virorum est subtilius insistendum. Scriptum est enim namque vae soli, quia si ceciderit, non habebit sublevantem. Verumtamen cum propter malitias hominum et instantias diversi modas guerrerum nos Bernardus, permissione divinâ abbas Fageti, populum de Seyssano soli nequeamus regere et defendere, ideo brachium seculare, scilicet dominum Bernardum, Dei gratiâ comitem Astariacensem, et ejus legitimos successores, de consilio et voluntate canonicorum nostrorum ecclesiae sancti Salvatoris de Fageto, in nostrum invocavimus auxilium et juramen. Undè notum fieri volumus universis praesentibus et futuris, quos nos praedictus abbas, de consilio bonorum virorum, cum haec presenti carta in perpetuum firmiter valitura pensatâ et consideratà utilitate dicti castri de Seyssano, concedimus pro nobis, et pro omnibus successoribus nostris, in eadem populatione vobis Bernardo, eâdem gratiâ comiti Astaraci, et legitimis successoribus vestris, omnia quae inferius annotantur : tali videlicet pacto, ut vos et successores vestri, fideliter habeatis, teneatis et deffendatis omnes homines et mulieres, per vos et magnos, intûs et extrà, propè et longè, predicti castri de Seyssano, et omnes res illorum mobiles et immobiles, et omnes familias eorum, cum omnibus suppellectilibus eorumdem, nec à predictis hominibus, occasione defensionis vestrae sive protectionis, seu alio quolibet modo, aliquid precipiatis, vel aliquam exactionem faciatis, vel ab eis servitutem indebitam exigatis, nisi tantum hoc quod à nobis vobis concessum in hoc fuerit instrumento ; volumus etiam enim quod in unoquoque foco nostrae populationis de Seyssano pro aubergentia unius militis et unius scutiferi semel in anno, habeant solvere duodecim denarios Morlanorum et unum sextarium avenae in festo omnium Sanctorum ; et nuncius noster colligat denarios dictos et avenam, et teneatur reddere nobis vel nuncio nostro infra mensem post supradictum festum omnium Sanctorum denarios dictos, et si homo perciper vel mulier tenens focum deesset in solvendo ad arbitrarium capituli ejusdem loci et quatuor bonorum virorum, dicta pensio moderetur, et insuper concedimus vobis, quod homines de Seyssano teneantur vobis vendere panem, et vinum, et carnes et alia ad victum necessaria, dum possint et habeant juxtà forum ejusdem castri, et vos persolvatis eis pretii denarios, vel bona pignora, quae in triplo excedant, eis obligata, quae poteritis manu levare usque ad caput mensis cum bono fidejussore, qui teneatur denarios solvere, vel reddere creditori pignora. Si non solveritis infrà mensem, ex tunc creditor possit ae vendere prout melius poterit, ubicumque voluerit, excepto in Fezensiaco, et Armaniaco, et Magnoaco ; et venditis pignoribus creditor teneatur vobis et vestris reddere quod super extiterit bona fida. Et si forte, quod absit, vos vel vestri, offeretis denarios vel pignora dictae venditionis, homines in Seyssano non teneantur vobis vendere aliquid, vel manu levare, donec de dicta pecunia creditori plenariè fuerit satisfactum. Praetereà volumus et concedimus vobis, ut homines de Seyssano sequentur vos in cavalgatam et in hostem, quando homines de Simorra et de Fageto vos sequentur, alias vero minime teneantur vel compellantur. Nos vero praedictus B. Dei gratiâ comes Astariaci, videntes et attendentes benevolentiam vestram B. eadem gratia abbas Fageti, et canonicorum vestrorum, insuper inspicientes honorem et profectum totius canonicatus vestri, de consilio nobilium virorum, et maxime totius curiae Astariaci, recepimus gratuitè ea quae nobis concessistis in praedicta vestra populatione de Seyssano, et sumus benè parati, et donamus et concedimus vobis, et successoribus vestris et maximè ecclesiae sancti salvatoris de Fageto, pro nobis et omnibus successoribus nostris, quod praedictos homines, et mulieres, et servos, et ancillas, et omnes res mobiles et immobiles praedictae vestrae populationis de Seyssano sicut

29

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles) nostros proprios homines deffendemus et tuebimur in quantum poterimus, et de omnibus eisdem injuriantibus, prout facultas sese obtulerit eis justitiam exhibentes. Praeterea damus et concedimus eis et peccoribus illorum, pascua et herbagia, et aquas et ligna, et omnes fructus cujuscumque generis sint per totam terram nostram, et per totum comitatum nostrum, solummodo quod quâlibet nocte in praedicti castri termino revertantur. Promittimus etiam vobis, quod si nos, vel nostro, aliquam injuriam scienter, vel nescienter, dictis hominibus irrogaverimus, infrà quindecim dies postquam requisiti fuerimus, emendationem faciemus congruentem ; verumtamen ne ab aliquibus in posterum valeat dubitari et in melius à nobis, et postmodum à successoribus nostris firmiter asservetur, nos praedictus B. comes Astariaci, non coactus, nes deceptus, nec invitus sed spontaneus promittens, confirmamus et asserimus omnia, prout superius sunt annotata et scripta fideliter servaturos, et ad majorem roboris firmitatem manu nostrà propriâ tactis sacrosanctis evangeliis juravimus fideliter servaturos et impleturos, si forte aliquis nostrae successionis in posterum frangere sive rumpere presumpserit, iram et maledictionem omnipotentis Dei incurrat et cum Dathan et Abiron quos terra vivos abstraxit, in infernum demergetur. Actum est hoc septimo calendas maii in claustro Simorrae, in presentia illustris viri domini comitis convenarum, et suae curiae, et curiae Astariaci et venerabilis domini Raymundi, abbatis Simorrae et totius conventus ejusdem loci, anno millesimo sexagesimo ducentesimo sexto, regnante Ludovico, Francorum rege, et praedicto domini B. Astariaci, comite, et domino Amanevo, Auxitano archiepiscopo. Horum omnium sunt testes praedicti domini B. comes convenarum, et dominus R. Abbas Simorrae ; et Johannes, abbas Cellae fractae, et prior Sanctae Dodae, et Oddo Delspac, canonicus Lectorensis, et B. Destral, sacrista Simorrae, et Paninus-Anerii Desparros et Gasto de Panassaco et B. de Orbis, et Arnaldus Guillelmi de Vallecava, et Arnaldus de sancto Romano, et ego Brunus scriptor, publicus notarius Astariaci, qui haec vidi et audivi, et de mandato et voluntate utrarumque partium hanc cartam per alfabetum divisam scripsi, et signo meo signavi in testimonium praemissorum.

30

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 18 - Arrêt pour l’abbaye et les habitants de Simorre contre Bernard IV comte d’Astarac en décembre 1284.

Brugèles, L.C. Dom (1746) : Chroniques ecclésiastiques du diocèse d’Auch, 2ème partie des preuves, Toulouse, pp. 22-23.

Philippus, Dei gratiâ Francorum Rex, universis praesentes litteras inspecturis salutem ; Notum facimus, quod cum olim fuisset, lata sentencia in Curia nostro pro dilecto et fideli nostro Bernardo Comite Astariaci, contrà Abbatem et Conventum, et homines de Cimorra ; quod dictus Comes erat in possessione quaestandi, et percipiendi quaestas, et vendas apud Cimorram ab hominibus de Cimorra ; proposuit Procurator Monasterii et hominum praedictorum negatoriam, intentando, quod praedictus Comes, non habet jus quaestandi, seu percipiendi quaestas et vendas apud Cimorram, nec apud sanctam Dodam, nec in pertinentiis dictarum villarum, cum dictae villae, cum pertinentiis, pertineant ad Monasterium de Cimorra, jure Dominii, et in dictis villis et pertinentiis, ut dicebat Procurator Monasterii habet dictum Monasterium omni modam Justiciam altam et bassam, et merum et mixtum impetium, et etiam jus recipiendi juramentum fidelitatis ab hominibus dictarum villarum et pertinentiarum, et etiam creandi ibidem Notarios, et etiam habendi ibidem furcas et spiclorium, ad puniendum delinquentes, quas furcas et spiclorium dicebat procurator dicti Monasterii, dictum Comitem, seu ejus mandatarium diruisse minus justè, et furcas et spiclorium ibidem erexisse nomine suo in praejudicium Monasterii praedicti : quarè petebat dictus procurator pronunciari diffinitivè, Comitem praedictum non habere jus percipiendi praedicta, nec faciendi. Item dicebat praedictus Procurator quod homines de Cimorra erant in possessione, vel quasi, juris cundi ad nemora dicti Comitis, sita juxtà savè propè territorium Cimorrae, et scindendi ligna et fostes ad opus domorum suarum et aliorum necessariorum suorum, et immittendi in dictis nemoribus, et aliis terris incultis, et pascuis dicti Comitis animalia sua, et jus depascendi ibidem cum animalibus suis ; et fuerunt in possessione per triginta per quadraginta annos, et per tantem tempus quod de contrario memoria non existit, usque ad sex vel septem annos ultimo prae tritos, à quo tempore dictus Comes eos defaisivit, seu spoliavit ; quare petebat, dictum Comitem condemnari ad restituendam possessionem praedictam, et jurium vel quasi praedictorum, et quod patientiam praestaret. Item quod cum Arnaldus quondam Abbas Cimorrae, teneret et possideret nomine dicti Monasterii castrum, sivè fortalicium de Maceriis, situm et constructum super Ecclesiam dicti Loci, cum villa et pertinentiis dicti loci, sivè villae, Centullus quondam pater, Comitis qui modo est, occupavit dictum castrum, seu fortalicium, cum dicta villa et pertinentiis ejus, et possessionem praedictam indebitè et injustè : unde cum Comes praedictus fit haeres dicti Centulli, et praedicta detineat occupata, minus justè sive alius nomine ipsius, petebat dictus procurator, dictum Comitem compelli, ad reddendum seu restituendum dicto Monasterio praedictum castrum, cum villa, pertinentiis, et possessionem, vel quasi dicti castri et villae cum pertinentiis, et cum fructibus perceptis si extant, alioquin valorem, quem estimat quingentas marcas argenti, et expensas factas in lite, juditis officium implorando. Item proposuit dictus Procurator, quod cum Abbas Cimorrae, vellet nos associare ad faciendum bastidas apud villam veterem propé Cimorram, et apud Gardam propè sanctam Dodam, in quibus locis dicebat dictus Procurator dictum Monasterium, omnimedam jurisdictionem habere, et dicta loca ad dictum Monasterium jure dominii pertinere ; dicto Comite Astariaci, contratium asserente, et dicente ad se pertinere praedicta, et se non teneri ad praemissa facienda ; asserente etiam, se habere jus quaestandi et percipiendi quaestas et vendas in dictis villis, et se esse in possessione dominatus omnium praedictorum ; et quod Abbas non poterat non associate ad faciendum bastidas apud villam veterem, propè Cimorram, nec apud Gardiam propè Sanctam Dodam ; et quod dicta loca erant infrà metas sui Comititus. Tandem super praemissis factis inquestis, viris probationibus et rationibus partium, judicatum fuit, dictum Comitem non habere jus quaestandi,

31

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles) seu percipiendi quaestas et vendas in villis praedictis de Cimorra et de Sancta Doda. Item judicatum fuit homines de Cimorra esse in possessione, vel quasi eundi ad nemora dicti Comitis, sita juxtà, sive propè territorium Cimorrae, et sciendendi ibi ligna et fustes ad opus domorum suarum, et aliorum necessaricum, et immittendi animalia sua in dictis nemoribus, et allis terris incultis, et pascuis dicti Comiti, et juris depascendi ibidem cum animalibus suis ; Et quod dictus Comes restituat eisdem dictam possessionem. Item, judicatum fuit quod dictus Comes restituat dicto Monasterio de Cimorra possessionem castri, sive fortalicii de Maceriis cum villa et pertinentiis ejusdem. Item judicatum fuit, quod nos non debemus admittere associationem apud villam veterem propé Cimorram, et apud Gardam propé sanctam Dodam, pro bastidis ibidem faciendis. In cujus rei testimonium praesentibus litteris nostrum fecimus apponi sigillum. Actum Parisiis anno Domini, M. CC. octuagesimo quarto, mense Decembris.

32

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 19 - Compromis réalisé entre Centulle III comte d’Astarac et Amanieu II archevêque d’Auch le 29 novembre 1291.

Daignan du Sendat, L. (1730-1760) : Mémoires pour servir à l’histoire ecclésiastique du diocèse d’Auch, tome 1, Ms 70 (84), Bibliothèque Municipale d’Auch. Chérin, B. (1784) : Généalogie de la maison de -Fezensac suivie de ses preuves, Paris, pp. 231-233.

Noverint universi quod cum Nobilis vir Centullus Dei gratia Comes Astariaci, ratione et causa compromissi et facti inter ipsum, ex parte una ; et Reverendum in Xpo Patrem Amanevum Dei gracia Archiepiscopum Auxitanum et Bernardum de Maurieto, Canonicum in Ecclezia Auxitana et Procuratorem et Syndicum Ecclesie predicte et Abbatem de Pessano et de Fageto et nomine Capitulorum suorum (…) ex altera ; super omnibus questionibus, controversiis, causis seu litibus quas habebant inter se (…) ratione aliqua sive causa, de jure vel de facto, in Nobiles et discretos viros Dominum Hotonem de Lomania, Militem, et Reverendum Patrem Domnum Arnaldum-Othonis Dei gracia Abbatem Condomii, promisisset inter cetera pro predictis et singulis et singulis in Instrumento dicti Compromissi, manu mei Notarii infra scripti, confecti, attendendis et complendis (…) plures fidejussores dare, preter illos nominatos in predicto Instrumento dicti Compromissi et plura alia Castra, preter nominata et tradita dictis Arbitris, (…) volens attendere quod promisit pro parte ejusdem Domini Comitis, pro predictis omnibus et singulis in Instrumento dicti Compromissi per ipsum Dominum Comitem et ejus partem promissis et concessis ; attendendis, complendis et firmiter observandis, et pro solutione pene in predicto Instrumento dicti Compromissi contente, si in totum vel in parte in contrarium ageretur ; ad preces et instanciam dicti Domini Comitis ad requisitionem ejusdem per dictos Arbitros eidem factam, obligaverunt se principaliter et in solidum constituentes se super hoc principales, scilicet, Dominus Bernardus d’Orbassanis, Dominus Aymericus de Montesquivo, Dominus Arnaldus de Sancto Roma, Dominus Hugo de la Serra, Dominus Caudero, Milites, Arnaldus-Bernardi de Vallecava, Do. de Sabalhano, Domicelli, se suaque bona omnia pro predictis specialiter obligando, qui se facturos et curaturos cum effectu et sub pena predicta in predicto Instrumento dicti Compromissi contenta, comitenda et solvenda pro medietate alteri parti et quo ad aliam medietatem Domino nostro Regi et michi Notario infrascripto stipulanto sollempniter vice et nomine ipsorum, quod pars predicti Comitis tenebit et observabit omnia predicta et singula in Instrumento dicti Compromissi contenta, nec non (…) Sententiam seu Sententias dictorum Arbitrorum (…) que ipsis inter partes predictas pronunciari contigerit super predictis omnibus et singulis vel aliqua de predictis in predicto Instrumento contentis, et quod nulla ratione vel modo adversus et contra (…) predicta, vel aliquod predictorum, dictus Dominus Centullus per se vel per alium, restitutionem aliquam implorabit (…) Item pro dicta exactione et exequtione facienda per dictos Arbitros Arbitratores de eorum laudo, Sentencia seu pronunciatione proferendis inter partes predictas, auctoritate Compromissi predicti, ad resquisitionem dictorum Arbitrorum, dictus Dominus Comes et alii sponsores principales superius nominati tradiderint (…) Arbitris antedictis, Castra et loca de Labeiano et de Altaripa et de Silva (…) et se tradituros die crastina juxta mandatum per dictos Arbitros eis factum promiserunt (…) possessionem (…) eorumdem Castrorum, scilicet, dicti Castri de Labeiano, Guillelmo Boias, et de Altarip, Guiraudo de Savinhaco, et de Silva, Hotoni de Lalanda, quos ibidem ad recipiendum possessionem Castrorum predictorum et receptam retinendum et recipiendum sacramenta fidelitatis hominum Castrorum predictorum et colligendum fructus et redditus eorumdem, procuratores constituerunt in predictis Arbitri memorati ad habendum, tenendum et possidendum (…) quousque exactionem et exequtionem ad plenum fecerint de predictis in dictis Castris et eorum pertinenciis, juxta Instrumento dicti Compromissi concessam per dictum Dominum Comitem eis formam, (…) volentes et concedentes tam idem Dominus

33

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Comes, quam alii sponsores seu principales quod Curia Sigilli Domini Regis Senescallie seu Vicarie Tholose, Juridictioni, cujus ex certa scientia se sub posuerunt (…) compellat ipsos (…) ad tenendum et servandum (…) Sententiam seu pronunciationem dictorum Arbitrorum (…) et ad solvendum dictam penam (…) per captionem et venditionem bonorum suorum et specialiter dictorum Castrorum et per captionem suorum corporum ad tenendum hostagia infra Castrum Narbonensem Domini Regis Tholose, et quod ipsis existentibus vel non existentibus in dictis hostagiis, Curia dicti sigilli possit bona et res ipsorum specialiter dicta Castra occupare (…) et garnisionem Servientum in domibus, terra et bonis eorum ponere, et tenere quousque predicta omnia et singula in Instrumento dicti Compromissi contenta et (…) Sentenciam dictorum Arbitrorum (…) ad effectum duxerint, prout in eorum dicto et pronunciatione videbetur contineri (…) Hoc ita factum apud Pabiam die Sabbati post festum Beati Andree Apostoli, Regnante Philippo Francorum Rege. Hugone Episcopo Tholosano, anno ab Incarnatione Domini M. CC. XC. primo. Hujus rey sunt testes Dominus Fredolus de lo Lobenquis (…) Stephanus de Nigrostanno, et Vitalis Aycardi, publicus Tholose Notarius qui de predictis ad faciendum inde Cartam receperat mandamentum ; seu morte preventus, eam perficere non potuit, post cujus mortem Venerabiles viri Domini de Capitulo Urbis et Suburbii Tholose (…) receptis in parte papiris materiis et protocollis dicti quondam Magistri Vitalis Aycardi, tradiderunt eas Paulo de Casanova, Notario Tholose publico, cognoscentes eorum judicio et dicentes (…) sedentes pro tribunali in eorum Consistorio quod dictus Paulus de Casanova faciat et facere possit Instrumentum seu etiam Instrumenta de omnibus illis materiis et protocollis sibi collatis, quas dictus Magister Vitalis Aycardi receperat (…) et quod (…) illa Instrumenta confecta per dictum Paulum, habeat illam efficaciam (…) ac si ab eodem Magistro Vitali Aycardi fierentur et manu sua propria scriberentur. Hoc fuit datum, cognitum et aprobatum a predictis Dominus de Capitulo XVI. de exitus mensis augusti, Regnante Domino Karolo Francorum et Navarre Rege, et Johanne Archiepiscopo Tholosano, anno ab Incarnatione Domini M. CCC. vicesimo sexto (…) Et Paulo de Casanova predictus publicus Tholose Notarius, qui Cartam istam (…) scripsit tam ex cognitione dictorum Dominorum de Capitulo quam de mandato Domini Jocob de Lathorongia, Legum Doctoris, Judicis ordinarii Tholose ac custodis Sigilli majoris Regii Senescallie et Vicarie Tholosane, literatorie sibi facto, prout inferius continetur ; verum cum dictum Instrumentum videtur fuisse receptum ad vires dicti Sigilli, per dictum Magistrum Vitalem Aycardi quondam, prout in materia ejusdem videbatur contineri et comode ex mandato dictorum Dominorum de Capitulo, predictus Paulus de Casanova, Notarius Tholose publicus, Instrumentum predictum grossare nec consicere non posset, nisi mediante mandato Superioris et specialiter Judicis Ordinarii, cui regimen dicti Sigilli pertinebat, prefatus Dominus Jacobus de Lathorongia, Judex predictus, ad requisitonem et suplicationem Discreti viri Magistri Bernardi de Noguayrosso, Jurisperiti, procuratoris Reverendissimi in Xpo Patris Domni Archiepiscopi Auxitanis (…) mandavit dicto Magistro Paulo ut dictum Instrumentum grossaret (…) Tenor vero litere mandati facti per dictum Dominum Jacobum dicto Magistro Paulo, de qua supra fit mentio, talis est : Jacobus de Lathorongia, Legum Doctor, Judex ordinarius Custosque Sigilli majoris Regii Senescallie et Vicarie Tholosane, dilecto Magistro Paulo de Casanova, Notario Tholose salutem et dilectionem : cum Magister Vitalis Aycardi, Notarius ad Sigillum predictum quondam, dum vitam ducebat in humanis, quedam Instrumenta Compromissi et Arbitragii receperit (…) et quedam alia pertinencia Domno Auxitano Archiepiscopo, que recepta ad dictum Sigillum in suis libris notavit, cumque vos eidem subrogatus fueritis (…) dicta Instrumenta in formam publicam eidem Domno Archiepiscopo seu ejus certo procuratori restituatis (…) Datum Tholose secunda die septembris anno Domini M. CCC. XXXI.

34

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 20 - Acte d’émancipation de Bernard V, fils de Centulle III comte d’Astarac, réalisé le 31 octobre 1294.

Martène, E., Durand, U. Dom (1724) : Veterum Scriptorum et Monumentorum Historicorum, Dogmaticorum, Moralium, Amplissia Collecto, tome 1, Paris, pp. 1396-1397.

Noverint universi, quod cum dominus Centullus Dei gratia comes Astaraci emancipasset Bernardum de Astariaco filium suum, cumque dictus dominus Centullus comes emancipato dicto filio suo, post dictam emancipationem dedisset eidem Bernardo filio suo totum comitatum Astaraci, cum omnibus juribus et pertinentiis suis, et omne jus, rationem, et parrem, et totum hoc quod ipse habebat, tenebat, et possidebat, et habere, tenere, et possidere debebat, et quae ei pertinebant, et pertinere debebant, et petere seu requirere poterat et putabat jure successionus, pactione, vel altero quoquo modo in toto comitatu Astaraci, et in castris, et villis, et locis, et allodiis, et tentoriis existentibus in toto praedicto comitatu et infra terminos et limites dicti comitatus, retento sibi, quamdiu vixerit, usufructu, prout haec et alia in quodam instrumento eodem die quo haec acta fuerunt recepto per me notarium infra scriptum continentur, idem Bernardus de Astariaco gratis et sua spontanea voluntate et libero animo, non inductus, ut asserit, vi, fraude, vel dolo, sine aliqua machinatione, dedit, cessit et transtulit pura et simplici donatione inter vivos perpetuo valitura, praedicto Centullo patri suo tamquam, ut dixit, benemerito castra, villas et loca infra scripta, cum eorum pertinentiis, allodiis et territoriis, scilicet de Miramonte, de Labeiano, de Granata, de Castillione, de S. Johanne, et incursus Arnaldi, Guillermi Lofori et domini Vitalis de Vallatis militis, ad habendum, tenendum et possidendum, vendendum, distrahendum, et alienandum, et quicquid sibi placuerit faciendum. Retinuit tamen dictus Bernardus de Astariaco ante dictam donationem, et in ipsa, et post, quod quicumque habuerit et possederit castra, villas et loca praedicta, ea teneat in feudum honoratum a dicto Bernardo de Astariaco, et recognoscat et recognoscere teneatur ab eodem Bernardo de Astariaco, et praestet et praestare teneatur sacramentum fidelitatis eidem Bernardo, et eidem subsit, et serviat, et servire teneatur, sicut alii comitatus Astariaci nobiles et barones. Voluit insuper et concessit dictus Bernardus, quod dictus dominus Centullus pater suus possit et sibi liceat, quotiescumque et quandocumque voluerit, et sibi placuerit, construere bastiras in omnibus singulis locis religiosorum comitatus Astariaci de cetero acquirendis, in quibus comes Astariaci nullam haberet partem, et quod de parte ipsum contingente bastitarum praedictarum possit facere omnimodam voluntatem : ita tamen et tali modo, quod illi qui habent partem praedictam praedictarum bastitarum ipsum comitem contingentem, praedictae partes teneantur praestare sacramentum fidelitatis et facere homagium, et serviant, et servire teneantur dicto Bernardo de Astariaco, sicut alii milites nobiles et barones comitatus Astariaci facient et servient, et servire et facere tenebuntur. Dedit et cessit dictus Bernardus de Astariaco praesato domino Centullo viginti millia librarum Turonensium magnorum in comitatu et super comitatum Astariaci, volens dictus Bernardus de Astariaco et concedens, quod dominus Centullus pater suus praedictus in vita sua de dictis viginti mille libris Turonensibus possit testari, et de eisdem facere prout ibi placuerit, filiis et filiabus, et aliis personis quibuscumque, prout sibi virum fuerit, necnon aliam suam facere voluntatem omnimodam, et emendam facere, et cum istis contentos faciet fieri filios et filias, si ipsum habere contigerit, una cum aliis bonis dicto suo patri per ipsum Bernardum donatus : ita tamen et tali modo, quod post obitum dicti domini Centulli medietas redituum omnium et singulorum cujuscumque conditionis existant, redituum excuntium, provenientium a dicto comitatu Astariaci quolibet annp pertientium ad ipsum Bernardum de Astariaco et pertinere debentium pro persolvendis dictis viginti millibus libris, pro parte eorumdem dicta medietas redituum praedictorum detur et persolvatur illis, quatenus dictus dominus Centullus voluerit, et in sua vita expresserit in testamento vel alias, donec eisdem omnibus et singulis de praedictis viginti mille libris Turonensibus integre fuerit satisfactum,

35

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles) dando, cedendo, et concedendo eidem domino Centullo tamquam benemerito ex causa praedicta, omnia jura sua et rationes et actiones personales, reales, mixtas, utiles, et directas in praedictis super donatis et quolibet praedictorum sibi competentes et competituras, pro faciendo ipsius domini Centulli patris sui et suorum heredum et successorum de omnibus et singulis super eidem donatis sua omnimoda voluntare, et super omnibus praemissis et singulis dictus Bernardus de Astariaco ex certa scientia certioratus de jure suo per me notarium infra scriptum renuntiavit juri dicenti seu innuenti donationem non valere, si modus vel causa, pro qua facta fuerit deficiat in eodem, et juri dicenti : donationem excedentem summam quingentorum aureorum factam sine insinuatione judicis et actis intervenientibus non valere, et juri dicenti donationem factam propter susceptionem liberorum supervenientium revocari posse, necnon omnibus aliis juribus canonicis et civilibus, et aliis exceptionibus, foro, usui, terrae, et consuetudini, et omnibus aliis diffinitionibus, cum quibus vel per quae contra praemissa vel aliquod praemissorum per se vel per alium in judicio, vel extra, de jure vel facto venire posset, vel aliquatenus se juvare. Praeterea quod dictus Bernardus, ut asseruit, erat minor viginti quinque annorum, major tamen quatuordecim sponte sua juravit super sancta Dei evangelia manu ejusdem corporaliter tacta, omnia et singula praemissa rata habere et firma, et perpetuo ea tenere et servare, ut superius sunt expressa, vel per se vel per alium non contre facere vel venire, nec restitutionem aliquam impetrare occasione minoris aetatis, vel alterius cujuscumque, quam quidem donationem et omnia et singula praedicta praedictus dominus Centullus comes et Bernardus ejus filius existentes apud Orthesium ante praesentiam domini Rogerii Bernardi comitis Fuxi, vicecomitis Bearni, et Castri-Boni, et prorogando suam juridictionem quod ad omnia et singula contenta, quam praesenti instrumento insinuaverunt, et insinuatam esse voluerunt cum hoc praesenti instrumento publico. Cui quidem donationi et omnibus aliis et singulis supradictis praedictus dominus Rogerius Bernardu, ad requisitionem tam praedicti domini Centulli, quam dicti Bernardi ejus filii suam auctoritatem interposuit pariter et decretum. Actum fuit hoc apud Orthesium die Dominica ante festum omnium sanctorum regnante Philippo Franciae rege, et Hugone episcopo Tolosano anno ab Incarnatione Domini millesimo CCXCIV. Hujus rei sunt testes R. frater Raymundus Lascurensis episcopus, Garcias Arnaldi dominus de Navaillis, Bonismundus de Astariaco, Rogerus de Convenis, Bernardus de Jordani Insula, Fortanerius dominus de Lascuno, Petrus Bernardi Jordani, Vitalis de Forgis, Fortanerius de Morlanis. Et ego Petrus Raditor publicus Tholosae notarius, qui de voluntate dicti domini Rogerii Bernardi et ad requisitionem tam praedicti domini Centulli, quam Bernardi ejus filii cartam scripsi.

Extrait du Livre Rouge de Mirande, AA1, f° 86 r°-v°, Archives Municipales de Mirande.

(f° 86 r°) Noverint universi. Quod nobilis dominus Centullus dei gratia comes Astaraci. Et Bernardus de astariaco eiusdem domini. Centulli filius. Constituti ante presentiam. Nobilis domini Rogerii bernardi dei gratia comitis fuxi. vice comitis Bearum et Castri boni. apud ortesium. Et quo ad infrascriptam emansipationem eius juridictionem gratis spontanea voluntare pro Regando ex terra sacritia. Dictus dominus Centullus dictum Bernardum filium suum. ibidem presentem Requiventem et petantem cum instantia emancipavit et a sacris nexibus sue patre potestatis liberavit penitus et eximit. co(n)stituendo eundem patrem familias et sui juribus. Datis et concedens dicto bernardo filio suo plenam et liberam potestatem. Standi. Insudicto emendi vendendi. locandi donandi. et contractus quoscumque alios. faciendi. obligandi et obligationes inse Recipiendi. et se aliis et alios sibi Incontractibus seu quasi contractibus obligandi. testandi. et dominus omnia alia et singula faciendi. que quilibet paterfamilias et cuiis Romanus Ingenius et sui juris faceret seu facere posset. seu deberet. non obtente in aliquo jure seu vinculo sue patre potestatis. Quam emancipationem fecit. dictus dominus Centullus. dicto filio suo. certus et cercioratus per me notatis infrascriptum. de essecus ipsius emancipationis. et. de jure quod patri

36

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles) habet seu habere infilio insua patria potestate. existenti. Quibus omnibus et singulis supradictis et emancipationi predictos. predictus dominus Rogerius bernardi coram quo predicta acta fuerunt avitatem suam Interposuit et decretum. ad Regnisitionem tam predicti domini Centulli quam dicti bernardi eius filii. Actum fuit hoc apud ortesium die dominica ante festum omnium Sanctorum. Regnante philippo francorum Rege. et hugone episcopo tholosano. Anno ab Incarnatione domini M° CC° XC° quarto. Huius Rei sunt testes. frater Raymundus lascarremus episcopus. Galhardus oloremus episcopus. Garsias arnaldi dominus de noalhas. Bonismundus (f° 86 v°) de astariaco. Rogeris de convenis. Bernardus Jordani de Insula. fortanerius dominus de lascuna. Petrus Bertrandi Jordani. Vitalis de forgis. magister fortanerius de morlanis. Et egos petrus Raditor publica tholoze. et curia domini Vitarii tholoze notarius. Qui de voluntati dicti domini Rogerii bernardi. et ad requisitionem tam dicti domini Centulli. quam bernardi eius filii cartam istam scripsi. Hoc translatum transtulit Raymundus olmeria publicus tholoze. ac curie domini vicarius tholoze. et curie sigilli. senescallus et vicarius tholoze domini Regis francorum notarius. de quadam carta alphabeto divisa quam petrus. Raditor publica tholoze. et cuius domini vicarius tholoze notarius scripserit eisdem verbis et Rationibus mense febroarii. Regnante domino philippo rege francorum. et domini petro episcopo tholosano. Anno ab incarnatione domini M° CCC°. Huius facta translati sunt testes. Durandus pagesia. et Raymundus Guillelmi de Rippa publici tholoze notarii. Et idem Raymundus olmaria notarius qui hoc scripsit. Ego durandus pagesa publicus tholoze notarius me subscripsi. Raymundus Guillelmi de Rippa publicus tholoze notarius se subscripsit. Et Intestimonium quod Raymundus olmeria sit publicus tholoze et curie domini vicarius tholoze. ac curie dicti sigilli. senescallus et vicarius. tholoze notarius. et quo ipse hac translatum scripserit. sigillum predictum senescalli. et vicarius tholoze. fuit presenti translato appensum.

37

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 21 - Mise en possession du château comtal et de la bailie de Castillon (commune de Villefranche-d’Astarac) pour l’abbé et le Chapitre de Simorre, 1297.

Brugèles, L.C. Dom (1746) : Chroniques ecclésiastiques du diocèse d’Auch, 2ème partie des preuves, Toulouse, pp. 23-25.

Notum fit cunctis quod die Martis post festum Beati Lucae Evangelistae apud Castrum Castilionis prope Simoram juxta pontem dicti Castri. Constitutus in praesentia mei Notarii publici et testium infrascriptorum Dominus Bernardus de Sancto Esterio divina miseratione Abbas Monasterii de Simora attulerit et praesentaverit nobili viro Domino Olerico de Anglada militi superbajulo in Vasconia Domini Regis Franciae quamdam litteram patentem sigillo pendenti Venerabilis et difereti viri Domini Hugonis de Marziaco Canonici Lugdunensis tenentis locum Domini Senescalli Tolosani et Albiensis dicti Domini Regis, Sigillatam, ut in prima facie apparebat, cujus tenor talis est Hugo de Marziaco Canonicus Lugdunensis tenens locum Domini Senescalli Tolosani et Albiensis, Nobili viro Domini Olerico de Anglada militi Domini Regis Superbajulo in Vasconia vel ejus locum tenenti salutem et dilectionem sinceram. Mansamus vobis quatenus Sententiam latam, seu cognitionem factam per discretum virum Magistrum Guillelmum Boni mancipii de Sancto Paulo judiceni ad haec authoritate Regia deputatum pro Abbate Simorrae et contra nobilem virum Dominum Comitem Astaraci super missione in corporalem possessionem Dominum Abbatem et Conventum de Simorra seu ejus. Procuratorem per virtutem secundi decreti juris et facti Castri de Castilione propè Simoram cum bajulia dicti loci et pertinentiis ejusdem, et cum omni voce et plenitudine quam habebat dictus Comes pro Mensura quingintatum marcharum argenti et centum librarum Turonensium pro expensis, executioni debitae demandetis viriliter et potenter, prout in dictis Sententiis et cognitione ipsius Judicis vel ejus locum tenentis videbitis contineri, mandantes omnibus nobis subditis ut his et qua ad quae ad praemissa pertinent vobis pateant et intendant. Datum Tolosae die Lunae ante festum Beati Lucae Evangelistae Anno Domini 1297°. Item dicta die et loco Praesatis Dominus Abbas obtulit dicto Domino Olerico quasdam alias litteras duobus sigillis pendentibus venerabilium virorum Domini Hugonis de Marziaco supradicti et Magistri Guillelmi Boni mancipii de Sancto Paulo Judicis supradicti sigillatis pro ut apparebat in prima facie cujus tenor sequitut in hunc modum. Viro nobili et potente venerabili ac discreto Domino Senescallo Tolosano et Albiensi pro illustrissimo principe Domino nostro Rege Franciae vel ejus locum tenenti ac ómnibus aliis subditis et fidelibus Domini nostri Regis ad quos praesentes litteras pervenerint. Guillelmus Boni mancipii de Sancto Paulo Judex deputatus in causa praesenti autoritate Regiâ salutem cum omni servitio et honore ; cum nos dudum de quo ne dum Annus sed plus quam biennium vel triennium est elapsum exigente contumacia procuratoris Domini Comitis Astariaci, procurator Domini Abbatis de Simorra et Conventus ejusdem et ipsum Dominum Abbatem in possessionem bonorum mobilium si tunc haberet vel immobilium si forsam mobilia non haberet pro modo vel mensura quingintarum marcharum argenti quam idem Scindicus Abbatiae Simorrae petebat ab ipso Domino Comite et procuratore ejusdem decernimus inducendum ac pro executione praedicti nostri decreti per executores depuratos à nobis, quia bona mobilia ipsius Comitis usque ad summam praedictam forsitam non extabant praesati executores deputati à nobis in possessione Castri Castellioni propè Simorram cum bajulia dicti loci et pertinentiis ejusdem, pro ut in totum litteris vidimus contentum autoritate Regiâ quatenus exigenat interponentes nostri primi decreti pro executione debita induxerunt ut sic saltem praesatus Dominus Comes taedio affectus vel procurator ejus veniret legitime responsutus, sed quia ne dum Anno sed plus quam biennio vel triennio elapso, idem Dominus Comes non venerit nec comparuerit nec aliis pro eodem, nec cautionem obtulit de jure patiendo suam contumatiam purgaturus ; ideo nos ad instantiam procuratoris vel Sindici Domini Abbatis de Simorra et Conventus ejusdem petentis instanter à nobis secundum interponi decretum, citati

38

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles) jussimus dictum Dominum Comitem Astariaci ut cercâ die per se vel procuratorem idoneum corem nobis, apud Carcassonam peremptorie comparere deberet propositurus causam legitimam si quam haberet per quam secundum non deberet interponi decretum et processutus in negotio quantum justitia suaderet, qua die posteà protogata usque ad diem Luna post festum assumptionis Beatae Mariae Anno inferius descripto quiâ Praesatus Dominus Comes ea die coram nobis non comparuit nec aliquid pro eodem licet usque ad diem jovis sequentem fuerit expectatus, ideo per virtutem secundi decreti a nobis interpositi dictum pocuratorem vel Sindicum Domini Abbatis de Simorra et Conventus eiusdem in veram et corporalem possessionem juris et facti Castri praedicti de Castilione propé Simorram cum bajulia dicti loci et pertinentiias ejusdem cum eo juris plenitudine quod habeant ibídem dictus Dominus Comes pro mensura dictarum quingintarum marcharum argenti et centum librarum Turonensium pro expensis in quibus exigente contumacia procuratoris dicti Domini Comitis taxatione praemissà et juramento praestito super ea à Procurationia dicti Sindici, dicti Domini Abbatis et Conventus de Simorra condemnavimus et decrevimus inducendum et dictum Dominum Comitem et gentes suas à possessione rerum praedictarum autoritate Regià expellendum ; ea propter vos qua fungimur autorite Regiâ requirimus, nihilominus, bobis salvâ reverentiâ, injungentes, quatenus ad dicta loca personaliter accedentes si commodè postest fieri, bono modo, alioquin per alios Ministros vestros ad hoc specialiter deputandos Procuratorem dicti Domini Abbatis et Conventus de Simorra et ipsum Dominum Abbatem in possessionem rerum praedictarum cum omni juris plenitudine quod habebat ibidem dictus Dominus Comes corporaliter inducatis, et ab ea possessione dictum Dominum Comitem et gentes suas viribus quibus poteritis expellatis, et dictum Procuratorem Domini Abbatis de Simorra ac ipsum Dominum Abbatem in dicta possessione sibi tradita defendatis : non enim autoritate quâ fungimur damus omnibus fidelibus Domini nostri Regis ad quos praesentes litterae pervenerint tenore praesentium in mandatis eisdem, salva eorum reverentia, injungentes, ut ad praemissa exequenda vobis praestent si necesse fuerit forciam et juvamen. Datum Carcassonae Octavo Kalendas Septembris Anno Domini 1297°. Quibus litteris perlectis coram dicto Domino Olerico de Anglada, dictus Dominus Abbas pro se et successoribus suis et Conventu de Simorra requisivit supradictum dominum Olricum de Anglada ut ipsum dominum Abbatem de Simorra nomine quo supra induceret in veram et Corporalem possessionem Castri de Castillione praedicti cum bajulia et pertinentiis dicti loci prout in dictis litteris continetur. Et ibidem supradictus Dominus Olricus de Anglada miles auctoritate dictarum litterarum accipiens per manum dexteram dictum Dominum Abbatem et ducens ipsum supra pontem dicti Castri de Castillione et mittens ipsum Dominum Abbatem infrà dictum Castrum de Castilione ipsum que Dominum Abbatem de Simorra in veram et corporalem possessionem dicti Castri de Castilione propè Simorram cum bajulia et pertinentiis dicti Castri induxit personaliter et etiam posuit atque misit, prout in supradictis litteris continebatur, in signum dictae possessionis dicto Domino Abbati ipsum Dominum Abbatem in dicto Castro super quamdam trabem intus penè portam sedere jussit atque fecit, et ibidem tam dictus Dominus Abbas pro se et suis successoribus et Conventu Monasterii de Simorra, quam dictus Dominus Olricus de Anglada requisiverunt me Notarium publicum infra scriptum, ex meo officio, ut depraedictio ad aeternam rei memoriam facerem duo publica instrumenta per alphabetum divisa, et quod unum traderem dicto Domino Abbati de Simorra, et aliud dicto Domino Olrico, et feci secundum formam et tenorem superius denotatam. Actum fuit hoc die, qua supra, regnante Philippo Francorum Rege, Sede Tolosae vacante, anno Domini 1297°. hujus rei sunt testes ; Magister Raymundus Laurentii, Magister Guillelmus de Gans Notarius Fossereti, Vitalis de Villanova domicellus ; Arnaldus de Bocenaco Castellanus de Sarans Domini Regis, Magister Remundus-Bernardi, Notarius Aurimontio, et Magister Andraeas, Notarius Villaefrancha, et Guillelmus-Bernardi de Claraco serviens de Sarrans ; et ego Guillelmus Azemarii Notarius, et serviens Domini Regis Franciae, qui cartam istam scripsi, et signo isto signavi, et per alphabetum divisi.

39

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 22 - Procès entre le baile de la bastide de Mirande, représentant du roi de France, et les consuls de la ville d’une part, et l'abbaye de Berdoues et Bernard V comte d'Astarac d’autre part, en 1299.

Extrait du trésor des chartes de Toulouse, n° 50, J 317, Archives Nationales. Lalou, E., Hélary, X. (2007) : Procès entre la bastide de Mirande et l'abbaye de Berdoues et le comte d'Astarac. 1299 (Archives nationales, J 317, n°50), Enquêtes menées sous les derniers capétiens, éd. Centre de ressources numériques TELMA, Paris. Document accessible en ligne : http://www.cn-telma.fr/enquetes/index/.

Hugo de Camburaco, legum doctor, judex seu comissarius datus auctoritate regia in causa appellationis que inter bajulum bastide de Miranda pro domino nostro Franc. rege et .. consules dicte bastide et procuratorem domini regis, appellantes ex una parte, et nobilem virum dominum comitem Astariaci et religiosos viros abbatem et conventum monasterii Berdouarum, appellatos, ex altera, ventilatur, dilectis suis Guillelmo de Ruthena et Poncio de Bellopodio, servientibus domini nostri regis, et aliis servientibus dicti domini nostri regis quibuscumque, salutem et dilectionem. Litteras dicti domini nostri regis nos recepisse noveritis quarum tenor inferius continetur, auctoritate quarum lis fuit contestata eoram nobis per neguationem et prout continetur in actis super libello infrascripto inter procuratorem Guillelmi de Nozeriis bajuli dicte bastide et sindicum .. consulum predictorum pro parte appellante comparentes et petentes ex una parte et inter sindicum .. abbatis et conventus Berdouarum et procuratorem Bernardi de Astariaco, dicentem dictum Bernardum esse comitem de Astariaco, comparentes et respondentes pro parte appellata ex alia, procuratore domini regis auctoritate predicta citato de mandato nostro pluries non comparente et domino Centullo patre dicti Bernardi, auctoritate nostra citato ad predicta pluries ad cautelam ad requestam bajuli et .. consulum predictorum, cum dictus dominus Centullus diceretur fuisse et esse comes de Astariaco, non comparente per se nec per aliquem responsalem propter quod juxta qualitatem et privilegium cause, nos judex predictus volumus quod procederetur ulterius in dicta causa, ipsius domini Centulli absentia non obstante, parte appellante suprascripta hec instanter petente, et pro dicto domino Centullo absente, predicto libello habuimus pro responso neguando et prout in actis continetur. Item noveritis quod post predicta et post plures dies continuatos et assignatos ex causa predictis partibus, comparuerunt coram nobis judice predicto apud Mirandam, die martis proxima post octabas festi beati Martini yemalis et diebus continuatis et assignatis ex causa ibidem magister Guillelmus Martini, procurator substitutus, ut dicebat, a magistro Bernardo Johanni procuratore domini regis citato auctoritate nostra de mandato nostro et per nos domini nostri regis cum quadam substitutione sigillata sigilli magistri Bernardi predicti, ut prima facie apparebat, et Guillelmus de Nozeriis, bajulus dicte bastide et .. consules predicti et sindicus universitatis dicte bastide pro parte appellante ex una parte et sindicus dictorum abbatis et conventus et procurator dicti Bernardi de Astariaco pro parte appellata ex alia, dicto domini Centullo ad dictam diem citato non comparente per se nec per aliquem responsalem, Et nos voluimus quod procederetur, in causa, dicti domini Centulli absentia nonobstante, juxta qualitatem et privilegium cause predicte, parte appellante hoc petente ut supra, Et ibidem, propositis quibusdam articulis pro parte appellante, quibusdam testibus etiam productis contra omnes suprascriptos per dictos bajulum et .. consules in tertia productione et per dictum substitutum contra dictum Centullum in prima productione. Cum fuisset in dicta causa omissum juramentum calumpnie, nos ex causa voluimus quod jurarent tunc de calumpnia dicti bajulus et consules et sindicus universitatis dicte bastide, et dictus procurator dicti Bernardi de Astariaco et dictus sindicus dictorum abbatis et conventus cum haberent specialem potestatem jurandi de calumpnia, lectis primitus eisdem libello et articulis predictis et responsionibus substitutis

40

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles) generalibus. Et ibidem dicti bajulus et consules et sindicus universitatis predicte de calumpnia juraverunt. Et procurator dicti Bernardi de Astariaco, procuratorio nomine dicti Bernardi, et sindicus abbatis et conventus predictorum sindicar nomine de calumpnia juraverunt. Et post juramentum dicti bajulus et .. consules et sindicus universitatis predicte prestiterunt in propositis et petitis per eos in libello et articulis infrascriptis et dictus procurator dicti Bernardi et dictus sindicus dictorum abbatis et conventus prestiterunt in responsionibus suis factis generaliter et libello predicto litem contestando, neguando et ut in actis continetur et in responsionibus factis generaliter dictis articulis contentis in actis et specialiter responderet post juramentum et per juramentum articulis predictis infrascriptis ut infra in fine cujuslibet continetur. Et post nos ordinavimus quod substitutus predictus faciat fidem quam obtulit de potestate dicti magistri Bernardi Johanini die inferius assignanda cum procurator dicti Bernardi de Astariaco et sindicus dicti monasterii dicerent se non debere procedere cum eodem cum non constaret ut dicebant de potestate predicta per substitutionem ejusdem, voluimus que quod, die inferius assignanda, facta fide predicta, procurator dicti Bernardi de Astariaco et sindicus dictorum .. abbatis et conventus respondeant propositis et petitis per dictum substitutum que in libello et articulis predictis continentur, prout de jure fuerit respondendum. Et cum procurator dicti Bernardi de Astariaco et sindicus dictorum abbatis et conventus dicerent generaliter aliqua fuisse innovata et peterent generaliter quod ea que innovata sunt, pendente presenti causa et in prejudicium ejusdem ad statum pristinum reducerentur et nichilominus prohiberetur per nos predicto Guillelmo de Nozeriis ne aliqua innovaret seu faceret innovari in prejudicium causa presentis, nullamque fidem fecissent seu facerent de innovatis predictis nec ea declararent seu specificarent, licet offerrent se facere fidem de eis loco et tempore oportunis, nos judex predictus nos obtulimus esse promptos audire partem appellatam super innovatis si que sunt et ipsa reducere ad statum debitum ubi debite de ipsis nobis fuerit facta fides, inhibuimusque expresse dicto Guillelmo de Nozeriis presenti ne quid innovaret in prejudicium appellationis predicte et hoc idem inhibuimus generaliter unique parti et post assignavimus diem, videlicet in crastinum festum beati Vincencii proximo venturum apud Figiacum coram nobis et dies et loca tunc seu interim committenda seu assignanda nos in presenti causa, videlicet ad probandum in secunda productione per substitutum predictum contra dictum dominum Centullum, necnon et ad faciendam fidem oblatam per eundem substitutum dictis procuratori dicti Bernardi de Astariaco et sindico abbatis et conventus predictorum de potestate magistri Bernardi Johanini et facta fide predicta per dictum substitutum, ad respondendum perhemtorie et consulte per dictum procuratorem dicti Bernardi de Astariaco et per sindicum abbatis et conventus predictorum predictis propositis et petitis per ipsum substitutum necnon et ad publicandum testes supra productos et juratos si comode fieri potest examinandos interim prout fieri poterit et fuerit rationis et ad alia supra comparentibus dicto domino Centullo absenti necnon et dicto Bernardo de Astariaco personaliter absenti et utrique parti debite procedendum secundum retroacta et agenda et secundum qualitatem cause, ad quam quidem diem et locum et ad dies et loca tunc seu interim continuanda seu assignanda per nos in presenti neguotis citavimus dictos comparentes et dictum dominum Centullum licet absentem et dictum dominum Bernardum de Astariaco licet personaliter absentem perhemtorie et precise ad id agendum quod suprascriptum est, injungentes eisdem quod tunc sufficienter compareant et sufficienter instructi et consulti ad faciendum quod dies exiget et ad procedendum debite secundum retroacta et agenda et secundum qualitatem cause, significantes eisdem quod sive venerint sive non, nos procedemus in causa presenti ut fuerit rationis, dictorum domini Centulli et Bernardi et partis appellate absentia seu insufficientia non obstante, quam diem assignavimus itam longuam cum interim pluribus neguociis impediti non possemus vacare auditioni dicte cause. Fuitque per nos oblata copia dicto substituto et dictis partibus de actis presentis cause prout hec plenius continentur in actis. Quare vobis et vestrum cuilibet in solidum comittimus et mandamus ita quod ad hoc faciendum alter vestrum non expectet quathinus citetur et prehemtorie predictos comparentes

41

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles) necnon et dictum dominum Centullum et dictum Bernardum et dictum procuratorem domini regis si ipsos inveneritis, alioquin ad domicilia in quibus consueverunt sepius habitare ut die et loco proxime dictis et aliis diebus continuandis et assignandis eisdem per nos, in presenti causa compareant coram nobis per se vel per ydoneos et sufficientes procuratores facturi responsuri et processuri in presenti neguocio juxta assignationem suprascriptam et contenta in ea significantes eisdem et eorum cuilibet quod sive venerint sive non, nos in presenti neguocio procedemus juxta et secundum qualitatem ejusdem prout fuerit rationis, dictorum non comparentium absentia seu tunc comparentium insufficentia non obstante. Tenor vero litterarum regiarum predictarum de quibus superius fit mentio sequitur in hunc modum : Philippus, Dei gratia Francorum rex, discreto viro magistro Hugo de Camburaco, jurisperito, salutem. Intelleximus quod, cum per decem annos et amplius in bastida de Miranda ex parte nostra fuerit bajulus institutus, officium bailivie regens pacifice, eique tanquam bajulo a nobis deputato fecerint consules dicte bastide juramentum, senescallus Tholose seu ejus locum tenens, auctoritate quarundam litterarum a nostra curia subrepticie impetratarum, ut dicitur, per comitem Astariaci et abbatem Barduarum, vel de eorum mandato, pronunciavit properam et inique per suam sentenciam, rationibus procuratoris nostri et predictorum bajuli nostri ac ..consulum non admissis, bajulum nostrum esse a bastida hujusmodi amovendum, et bajulum non debere esse ulterius ex parte nostra in eadem bastida, a qua sententia, tanquam ab iniqua et inique lata, ad nos procurator dicti nostri bajuli et consules appellaverunt. Nos vero causam appellationis hujusmodi vobis tenore presentium comittentes, mandamus quathinus, vocato procuratore nostro et bajulo et consulibus et dicti comite et abbate et aliis evocandis, causam audiatis eandem et instructam nobis terminandam remittatis. Que post hujusmodi appellationem hinc inde fore inveneritis indebite attemptata ad statum debitum reducturi. Damus autem senescallo nostro Tholose et omnibus subditis nostris presentibus in mandatis ut in premissis et ea tangentibus vobis pareant et intendant. Actum apud Lorriacum, die dominica post octabas Nativitatis beati Johannis Baptiste, anno Domini MoCCoLXXXXo nono. Tenor vero dicti libelli sub hiis verbis : Coram vobis venerabili viro domino Huguone de Camburaco, legum doctore, judice deleguato domini regis in causa appellationis infrascripte, proponunt in jure magister Raymundus de Monte Olivo, procurator et procuratorio nomine domini regis, et Berenguarius Textoris, Johannes de Cazalibus, Johannes de Porta, Clemens Tonelerii, Raymundus Vaquerii et Sancho, consules et consulum nomine de Miranda, et Guillelmus de Nozeriis, serviens armorum dicti domini regis et bajulus dicte ville de Miranda, contra nobilem virum dominum Centullum, Dei gratia comitem Astariaci, et Bernardum, ejus filium emancipatum, et dominum Bernardum de Cornelhano, legum doctorem, curatorem suum, curatorio nomine ejusdem, et abbatem et conventum monasterii Bedoriarum Cisterciensis ordinis dyocesis Auxitani, dicentes dicti proponentes quod, cum per decem annos et amplius in predicta bastida de Miranda ex parte domini regis fuisset bajulus institutus et officium dicte bajulie regeret pacifice et ei tanquam bajulo a domino rege deputato, consules predicte bastide jurassent, et super hoc penderet causa in curia domini senescalli Tholose et Albiensis inter dictas partes, dominus Huguo de Marziaco, tenens locum dicti domini senescalli Tholose et Albiensis, juris ordine pretermisso, inciviliter et indebite et injuste, salva sui gratia, pronunciavit per sentenciam, si sentencia dici possit, male et inique, dictum bajulum esse a dicta bastida amovendum et eundem bajulum non debere esse ulterius ex parte domini regis in dicta bastida, a qua pronunciacione et sentencia, si sentencia dici possit, pars dictorum domini regis, consulum et bajuli legitime appellavit ad dictum dominum nostrum regem in qua causa appelationis vos estis judex delegatus domini regis quantum ad audiendam et examinandam dictam causam predicte appellationis. Unde cum dicta pronunciacio et sentencia, si sentencia dici meretur, sint injuste et nulle, petunt dicti

42

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles) proponentes dictam causam appellationis audiri et examinari et instructam remitti domino regi prefato, per vos, dominum Hugonem predictum, dicte cause judicem deleguatum, justicia mediante, secundum mandatum et comissionem vobis factam super hiis per dictum dominum nostrum regem. Item dicta causa instructa et remissa per vos ad dominum regem, petunt dicti proponentes dictam pronunciationem et sentenciam si sentencia dici meretur, si que sunt infirmari vel si nulle sunt nullas fore pronunciari et se bene et legitime appellasse et dictum dominum Huguonem male et inique pronuntiasse et sententiasse, si sentencia dici meretur, per dictum dominum regem justicia mediante. Item petit expensas in lite et pro lite factas super faciendis vestrum officium implorando, juris beneficio in omnibus sibi salvo, non astringens se ad omnia predicta probanda sed ad ea solum que sibi sufficient de premissis. Tenor etiam articulorum et responsionum factarum singulis de quibus supra fit mensio talis est : Proponit et intendit probare pars appellans ad fundandam intentionem suam quod antequam dicta bastida de Miranda fieret, fuit tubicinatum et preconizatum in multis locis sollempnibus et insignibus senescallie Tholose et alibi ex parte dicti domini quod sub securitate ejusdem, ad franquesias et libertates domini nostri regis venirent qui venire vellent ad dictam bastidam de Miranda causa morandi ibidem. Et predicti syndicus dictorum abbatis et conventus et procurator dicti Bernardi de Astaraco responderunt ut sequitur. Et dicti sindicus abbatis et conventus predictorum et procurator dicti Bernardi, repetitis omnibus et singulis protestationibus superius a se factis, a quibus recedere non intendunt, immo predictas protestationes omnes et singulas volunt esse repetitas et eas repetunt in qualibet parte processus habendi in hac causa et qualibet die qua procedetur in hac causa, et protestato quod predicte positiones seu articuli sunt inpertinentes, neguative et aliter indigne responsiones reperte sunt pro si de jure non fuerit respondendum eisdem quod pro non responso habeatur, respondendo dicte positioni seu articulo neguant eam ut ponitur, protestato quod si aliqua fuit facta tubicinatio seu preconizatio, quod fuit facta ex parte predictorum comitis et abbatis. II. Item proponit et probare intendit quod post dictum mandatum et tubicinium venerunt homines morantes nunc in dicta bastida de Miranda ad dictam bastidam ratione dicte securitatis et protectionis et sub eis et ad dictas libertates et francalicias dicti domini regis et eorum interest de et sub securitate, protectione, libertatibus et francaliciis domini regis remanere predictis. Et dicti sindicus et procurator, protestato ut supra, respondent ut supra proxime. III. Item proponit et intendit probare quod in principio constructionis dicte bastide palus fuit ibi fixus seu ficatus et positus nomine domini regis et per gentes suas et vexillum domini regis per gentes suas fuit ibi positum et dimissum et signum libertatum, francaliciarum et securitatis domini regis predictarum, scientibus comite Astariaci et abbate Berdoriarum et non contradicentibus. Et dicti sindicus et procurator neguant dictam positionem seu articulum ut ponitur. Item proponit et intendit probare quod in dicta bastida fuit bajulus institutus pro domino rege et ejus officialibus. Et dicti procurator et syndicus respondendo dicte propositioni seu articulo neguant eam ut ponitur, credunt tamen quod bajuli qui fuerunt in dicta bastida a tempore constructionis ejusdem citra, ibidem fuerunt et esse debuerunt nomine predictorum comitis et abbatis ut nomine dominorum dicte bastide et pertinenciarum ejusdem. Item proponit et intendit probare quod in dicta bastida fuerunt per decem annos et ultra bajulus, servientes et alii officiales domini regis citati et instituti per senescallum Tholosanum quos citatos et institutos predicto nomine regio predicti habitantes et alii venientes ad dictam bastidam repererunt ibidem. Et predicti procurator et sindicus respondendo dicte positioni seu articulo, protestato ut supra, neguant eam ut ponitur ; credunt tamen quod bajuli nominati et alii officiales qui fuerunt

43

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles) in dicta bastida de Miranda a tempore constructionis ejusdem citra, ibidem fuerunt et esse debuerunt nomine predictorum comitis et abbatis ut nomine dominorum dicte bastide et pertinenciarum ejusdem. item proponit et intendit probare quod premissa facta fuerunt ut superius continetur, scientibus et consensientibus comite Astariaci et abbate et conventu monasterii Berdonarum et eis presentibus et non contradicentibus. Et dicti sindicus et procurator respondendo positioni predicte seu articulo, neguant eam ut ponitur, credunt tamen ut supra in proxima positione seu articulo crediderunt. Item proponit et intendit probare quod pro dicto domino rege et eidem domino regi homines dicte bastide de Miranda post predicta juraverunt et hobedierunt et adhuc hobediunt dicto bajulo nomine dicti domini regis. Et predicti sindicus et procurator respondendo articulo seu positioni predicte neguant eam ut ponitur, credunt tamen quod homines dicte bastide de Miranda hobedierunt predictis bajulis qui pro tempore fuerunt in dicta bastida ut bajulis predictorum comitis et abbatis, et ut bajulis dominorum dicte bastide. Item proponit et intendit probari quod dicto bajulo, tanquam bajulo a domino rege deputato, consules dicte bastide annuatim pacifice juraverunt. Et dicti sindicus et procurator respondendo dicto articulo seu positioni neguant eam ut ponitur, credunt tamen quod consules qui pro tempore fuerunt in dicta bastida juraverunt bajulo seu bajulis qui erant in dicta bastida pro dictis dominis dicte bastide, scilicet pro comite et abbate predictis seu eisdem dominis. Item proponit et intendit probare quod bajulus dicte bastide domini regis et pro domino rege a tempore constructionis dicte bastide citra, judicavit continue una cum consulibus dicte bastide et cognovit una cum eis de omnibus causis tam civilibus quam criminalibus vel aliis quibuscumque rexit que officium dicte bailie nomine domini regis per decem annos et ultra et pro ipso domino rege cognoscendo, judicando, pronuntiando et interloquendo de omnibus causis, ut dictum est, et una cum consulibus exsequendo et merum et mixtum imperium et jurisdictionem omnimodam exercendo. Et dicti sindicus et procurator respondendo dicto articulo seu positioni neguant eam ut ponitur, credunt tamen quod consules dicte bastide una cum bajulo seu bajulis dictorum dominorum dicte bastide qui pro tempore fuerunt in dicta bastida judicaverunt et cognoverunt de omnibus causis tam civilibus quam criminalibus in dicta bastida seu ejus pertinenciis emergentibus cognoscendo, pronuntiando, diffiniendo et merum et mixtum imperium omnimodam jurisdictionem exercendo et credunt etiam quod bajuli predictorum dominorum predicta omnia exsequebantur. Item proponit et intendit probare quod Stephanus de Nigro Stagno in principio constructionis dicti bastide fuit institutus bajulus dicte bastide domini regis per dominum senescallum Tholose et Albiensis vel ejus locum tenentem tunc, videlicet per dominum Eustachium de Bello Marquesio, qui quidem Stephanus fuit bajulus domini regis dicte bastide per octo annos a tempore constructionis dicte bastide citra. Et predicti syndicus et procurator respondendo predicto articulo seu poditioni neguant eam ut ponitur. Credunt tamen quod dictus Stephanus de Nigro Stagno ut bajulus predictorum dominorum comitis et abbatis rexit dictam bastidam quamdiu fuit in dicta bastida bajulus et quod fuit in dicta bastida bajulus constitutus per dictos dominos. Item proponit et intendit probare quod post predictum Stephanum fuit immediate institutus bajulus per dominum regem, seu ejus officiales vel senescallum, Bernardus de Crueycha et post ipsum immediate Guillelmus de Nozeriis qui nunc est bajulus, qui rexerunt predictam bastidam nomine domini regis predicti, et quibus fuit hobeditum et obtemperatum vice domini regis et pro domino rege, et ut domino dicte bastide.

44

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Et dicti procurator et syndicus respondendo dicto articulo seu positioni neguant eam ut ponitur, credunt tamen quod dictus Guillelmus de Nozeriis indebite et injuste et contra pariagium inhitum seu factum inter comitem et abbatem et conventum dicti monasterii et dictum Eustachium de Bello Marquesio, militem, senescallum Tholose et Albiensem quondam, et confirmatum per dominum nostrum regem, dictus Guillelmus de Nozeriis dicit se esse bajulum dicte bastide cum in veritate non sit nec esse debeat, et quod de facto regit dictam bastidam contra jus et justiciam, cum de jure non possit, innovando omnia que facit per sui potentiam in prejudicium cause presentis et pariagii predicti. Item proponit et intendit probare quod servientes dicte bastide et alii officiales sunt et fuerunt ibi a tempore constructionis dicte bastide continue nomine domini regis et pro domino rege ut servientes et portant et portaverunt a tempore predicto citra baculos signatos signo domini regis. Et dicti procurator et syndicus respondendo dicte positioni seu articulo neguant eam ut ponitur, credunt tamen quod servientes qui sunt in dicta bastida portant baculos signatos signo domini nostri regis, protestato tamen quod hoc non tribuit aliquod jus parti que dicitur appellans. Item proponit et intendit probare quod predicti servientes et alii officiales dicte bastide sunt et fuerunt ibi instituti et creati per dominum senescallum Tholose et Albiensis seu per officiales domini regis qui nomine regio ea que ad eorum spectant officium exsecuntur et exsecuti fuerunt ibidem. Et predictus sindicus et procurator respondendo dicto articulo seu positioni, non credunt eam ut ponitur. Item proponit et intendit probare quod dicta bastida fuit et est constituta in regno Francie et decem anni sunt elapsi. Et dicti procurator et sindicus respondendo dicto articulo seu positioni credunt quod dicta bastida de Miranda est constructa in regno Francie in comitatu Astariaci. Item quod pactum quod factum fuisse dicitur seu pariagium cum domino Eustachio, quondam senescallo Tholose, vel aliis officialibus domini regis, quod bajulus domini regis non esset in dicta bastida vel bajulus amoveretur aliquo tempore, fuit factum inscientibus ignorantibus et absentibus hominibus dicte bastide et qui si predicta scivissent ad dictam bastidam venire omisissent. Et dicti syndicus et procurator respondendo dicto articulo seu positioni neguant eam ut ponitur. Item proponit et intendit probare quod omnes homines dicte bastide, seu major pars hominum, tempore quo venerunt ad dictam bastidam et ante, morabantur in villis et locis domini regis et de villis et locis domini regis maxime propter predictas libertates francalicias et securitates venerunt ibidem. Et dicti syndicus et procurator respondendo dicte positioni seu articulo neguant eam ut ponitur. Item proponit et probare intendit quod dicta bastida fuit constituta in regno Francie in loco deserto et est maxime populata de hominibus subdictis tunc domino regi. Et dicti sindicus et procurator respondendo dicte positioni seu articulo neguant eam ut ponitur, credunt tamen quod dicta bastida de Miranda est constituta in regno Francie in comitatu Astariaci et pro majori parte populata de hominibus dicti comitis Astariaci et de hominibus aliorum comitum et baronum et militum dicti comitatus et aliorum comitatuum Vasconie et aliorum locorum. Item proponit et intendit probare quod carcer dicte bastide spectat ad dominum nostrum regem.

45

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Et dicti sindicus et procurator respondendo predicte positioni seu articulo neguant eam ut ponitur, credunt tamen quod carcer dicte bastide spectat ad dictos comitem et abbatem ut ad dominos dicte bastide. Item proponit et intendit probare quod bajulus dicte bastide domini regis, a tempore constructionis ejusdem citra, custodivit captos seu fecit custodire qui evenerunt ibidem nomine domini regis pacifice et possedit dictum carcerem nomine domini regis pacifice, et adhuc tenet et possidet seu facit bajulus qui nunc est pro domino rege pacifice et quiete. Et predicti sindicus et procurator respondendo dicte positioni seu articulo neguant eam ut ponitur, credunt tamen quod bajuli dictorum dominorum comitis et abbatis a tempore fundationis dicte bastide citra, custodierunt captos et delinquentes in dicta bastida nomine dictorum dominorum comitis et abbatis et custodiebant tempore quo dictus Guillelmus de Nozeriis venit ad dictam bastidam qui per sui potentiam indebite et sine causa et contra jus et justiciam dictos dominos et bajulos qui pro ipsis dictos captos tenebant spoliavit et sibi appropriavit predicta et plura alia, innovando in prejudicium dictorum dominorum et presentis cause, et adhuc facit de facto cum de jure non possit. Item proponit et probare intendit quod omne tubicinium seu preconizatio que fit et facta fuit a tempore constructionis dicte bastide citra sit et facta fuit nomine predicti domini nostri regis. Et dicti sindicus et procurator respondendo dicte positioni seu articulo neguant eam ut ponitur, credunt tamen quod tubicinium et preconizationes que fuerunt facte in dicta bastida de Miranda fuerunt facte nomine predictorum comitis et abbatis et regis, et fiebant tempore quo dictus Guillelmus de Nozeriis venit ad dictam bastidam, qui per sui potenciam in prejudicium predictorum comitis et abbatis de facto, cum de jure non possit, facit fieri preconizationes in dicta bastida nomine domini nostri regis, predicta innovando in prejudicium cause presentis. Item proponit et probare intendit quod omnes mensure bladi, vini, vel aliorum cum quibus in dicta bastida mensuratur vendendo emendo sunt signate signo domini nostri regis Franc. prefati et predictis mensuris solum omnia talia mensurantur. Et dicti sindicus et procurator respondendo predicte positioni seu articulo non credunt eam ut ponitur, protestato quod hoc non prejudicaret dominis dicte bastide. Item proponit et intendit probare quod prefata bastida est fundata in territorio quo fuit domini Geraldi de Marrenxs in solidum vel in parte. Et dicti sindicus et procurator respondendo dicte positioni seu articulo neguant eam ut ponitur, credunt tamen quod dicta bastida cum ejus pertinenciis est fundata in territorio et jurisdictione dictorum dominorum comitis et abbatis. Item proponit et probare intendit quod prefata bastida est hedificata extra jurisdictionem et domenium (-sic) predictorum comitis et abbatis et conventus memorati monasterii Berdouarum. Et dicti sindicus et procurator respondendo dicte positioni seu articulo neguant eam ut ponitur. Item proponit et probare intendit quod propter franquesias, libertates et privilegia domini regis predictas, venerunt ibi infiniti habitantes maxime de villis et locis domini regis quorum sunt in dicta bastida habitantes usque ad numerum mille focorum et plures. Et dicti sindicus et procurator respondendo positioni predicte seu articulo neguant eam ut ponitur. Item proponit et probare intendit quod predicti qui asseruntur consules in libello ejus cause erant consules dicte ville tempore oblati libelli tam in presenti causa quam in causa principali. Et dicti procurator et sindicus respondendo dicte positioni seu articulo credunt quod illi contra quos fuit oblatus libellus seu supplicatio in causa principali et illi qui obtulerunt libellum in presenti causa contra predictos comitem, abbatem et conventus dicti monasterii erant ..

46

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles) consules temporibus predictis, qui .. consules tempore eorum constitutionis seu creationis juraverunt predictis dominis seu eorum bajulis seu alii vel aliis eorum nomine recipientibus dictum sacramentum ut alii consules et eorum predecessores facere consueverant. Cetera et aliter contenta in dicta positione seu articulo non credunt ut ponuntur nisi quathenus facit et facere potest pro parte dictorum comitis et abbatis. Item proponit et probare intendit quod nunc sunt .. consules dicte bastide : Arnaldus de Valle, Raymundus Fabri, Vitalis de Verdiaco, Reinaldus Sabaterii, Bonetus de Monteguiscardo et Arnaldus Andree qui juraverunt Guillelmo de Nozerio, bajulo dicti loci pro domino rege, ut domino dicte bastide, et successerunt prenominatis .. consulibus anni preteriti proxime in honere et honore. Et dicti sindicus et procurator respondendo dicte positioni seu articulo neguant eam ut ponitur. Item proponit et probare intendit quod dictus Guillelmus de Nozeriis est et fuit bajulus dicti loci pro domino rege. Et dicti procurator et sindicus respondendo dicte positioni seu articulo neguant eam ut ponitur. Item proponit et probare intendit quod dictus Bertrandus de Crueycha erat bajulus dicte bastide pro domino rege tempore oblati libelli in causa principali et tempore late sententie de cujus appellatione nunc agitur, et cum ipso una cum consulibus predictis tanquam cum bajulo domini regis predicte bastide fuit predicta causa principalis ducta seu ventilata. Et dicti procurator et sindicus respondendo predicte positioni seu articulo neguant eam ut ponitur hoc excepto quod concedunt de contentis in dicta positione [quathenus] constare poterit per acta vel per instrumenta publica vel per alia legitima documenta, credit etiam quathenus contenta in dicta positione faciunt et facere possunt pro parte dictorum comitis et abbatis. Item proponit et probare intendit quod post litteram regiam productam in causa principali qua continetur quod dominus firmavit factum domini Eustachii et comitis et abbatis predictorum super bastidis predictis, bajuli et officiales domini regis rexerunt et tenuerunt dictam bastidam ut propriam domini regis per decem annos et ultra. Et dicti procurator et sindicus respondendo dicte positioni seu articulo neguant eam ut ponitur, credunt tamen contentis in dicta positione ut supra crediderunt. Item proponit et intendit probare quod in causa principali fuit oblatus libellus contra Bertrandum de Crueycha tanquam contra bajulum dicte bastide domini regis. Et dicti sindicus et procurator respondendo dicte positioni seu articulo non credunt eam ut ponitur, credunt tamen quathenus per acta et alia instrumenta publica constare poterit et quathenus facit et facere potest pro parte comitis et abbatis predictorum. Item proponit et probare intendit quod causa pendente super amotione dicti bajuli domini regis in curia domini senescalli Tholose et Albiensis inter partes predictas nominatas in libello hujus cause, dominus Huguo de Marziaco, tenens locum domini senescalli Tholose et Albiensis, in dicta causa tulit sentenciam seu pronunciavit, ordinavit, declaravit seu per arrestum diffinivit de quo fit mensio in libello hujus cause. Et dicti sindicus et procurator respondendo dicte positioni seu articulo credunt quod predictus dominus Huguo de Marziaco, ut tenens locum domini senescalli Tholose et Albiensis in dicta causa pronunciavit et legitime prout in sentencia, pronunciatione, declaratione seu diffinitione per eum lata continetur. Item proponit et intendit probare quod dicti consules et bajulus appellaverunt a dictis pronunciatione et sententia ad dominum nostrum regem incontinenti lata sententia et viva voce. Et dicti sindicus et procurator respondendo dicte positioni seu articulo et ultimo, credunt quod a dicta sentencia, pronunciatione, declaratione seu diffinitione lata per dictum locum tenentem, fuit appellatum prout in dicta sententia, pronunciatione, declaratione seu diffinitione continetur, male tamen et inique cetera et aliter contenta in dicta positione neguant ut ponuntur.

47

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Constat nobis judici predicto de razuris supra factis, videlicet ibi ubi dicit continuatis et assignatis , item ubi dicit indebite , item ubi dicit partes dominus Huguo , item ubi dicit miles senescallus. Datum apud Bellum Montem, die veneris post festum beati Nicolay yemalis, anno Domini MoCCo nonagesimo nono. Reddite litteras, sigillis vestris appensis in eisdem in signum completi mandati. Transcriptum citationis hujusmodi in hostio citati cujuslibet pro hac causa virtute citationis presentis cum clavis affigentes et de premissis omnibus et singulis fieri facientes publica instrumenta que nobis una cum presentibus remitatis ne a partibus predictis seu a dicto domino Centullo ignorantia valeat ulterius alleguata.

48

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 23 - Accord entre Centulle III comte d’Astarac, et son fils Bernard V réalisé le 13 juillet 1299, expédié en février 1300.

Extrait du Livre Rouge de Mirande, AA1, f° 37 v° - 40 r°, Archives Municipales de Mirande.

(f° 37 v°) Noverint universi presentes pariter et futuri. Quod cum discordia seu contrastus. Inter viros nobiles Dominum Centullum comitem ex una parte. Et Bernardum de astariaco unicum eius filium emancipatum. ut ibi fuit dictum ex altera. Super administratione et regimine comitatus astarici. et super aliis divisis capitulum. de quibus inferius fit mensio. Incompositione presenti. Tandem interventu cominum Amicorum videlicet. Nobilium virorum dominus Roggeris Bernardis comitis fuxi et vicecomitem bearum. Ac dominus Orthonis de Lomânia militis domini feudi marchonis ibidem presentium partes ipse ad compositionem amitabilitem et concordiam unanimiter devenerunt. Fuit itaque super dictis discordiis actum dictum et conventum expresse. Inter domini Bernardi de astariaci pro se ac suis successoribus stipulatione compromitentem etiam pascistentem. Et magistrum poncium Berengarum. Jurisperitum procuratorem dicti domini Centullis comitis astariaci. alibertam super hiis ab eodem comite. Speciale mandatum et Generalem et liberam quodadhoc potestatem prout ibi fuit dictum procuratorio nostre ipsius dominus comitis stipulantem. compromitentem ac et pascistentem. quod dictus dominus Centullus pro se et alium miquam vendet donabit permitabit vel alio quoque modo vel titulo alienabus. distrahet vel inquamaliquibus aliam personam transferret ulera (f° 38 r°) vitam suam castra de miramonte. de labeyano. de granata. de castillione et de Sancto Johane comitali. neque alterum eorum insolidum vel pro parte. neque juridictiones altas et bassas. jura vel pertinentias. territoria vel alodia sive honores ipsorum castrorum nec altius eorumdem. neque ad hoc facienda vel ac temptanda procedet idem comes de Sancto pacistentia. vel promissa. quoininus et mediate post mortem ipsis domini comitis. predicta omnia et singula. castra cum juribis et pertinentiis suis pleno jure. deveniant et Reniancant ad domini Bernardi. filium suum et eius liberos. vel universales successores inipso comitatu. Insolidum ipsius domini Centulli. sive domini Bernardi condam patris cuisdem. Abdicando ase penitus potestatem res predictas alienandi. vel supra. Et hoc omnia sic servari volunt. et contesserunt supradicti. Bernardus de astariaco et magister. poncius procurator vel supra. non obstante donatione de tris castris. per eiuidem Bernardum facta. patri suo predicto cum publico. Instrumento per manum petri Radicorum publici tholose notarii. confecto cui et cius juri sibi competenti ex ipsa donatione dictis procurator renunciavit ac cessit expresse ex excerta scientia quatenus exea possent pacta suprascripta vel infrascripta infirmari infringi. vel quomodolibet viciari. promittens veri dictus procurator se facturum et curaturum. quid dictus dominus Centullis per donationem. Infirmatam et validam. Inter vinos. vel alio illo quo firmius fit. eidem. Bernardo sibi donabit. et in cum transferet proprietatem et pocessionem eiuilem predictorum castrorum. cum pertinentiis et juribus suis. et quimquid juribus habet vel habere debet. Ineis versu fructu. Integre sibi ad vitam suam retenti. nec non et eius juridictione alta et bassa. et administratione ac regimine cum emolumentis ex inde pronementibus In dictis castris et eorum quolibus ac in eorum pertinentiis et districtu. expresse ac specialit sibi quamdiu vixerit. Reservatis. Item fuit actum expresse inter predictum. Bernardum. et procuratorem. patris sui predicti. quid dictus dominus Centullus quamdiu vixerit habeat et existeat administratione. ac regimen cum omni juridictione alta et bassa et emolumentis ex inde pronementibus. In dictis castris. et eorum quolibus ac ineorum pertinentiis et districtu. Que omnia et singula possit per se. et suos indices ac bauilos libere excercere. Item fuit actum dictum et expresse. conventum inter proxime supradictos. quid dictus Bernardus de astariaco. Integre et totaliter administrationem totus comitatus astaraci regendam cum protectione ac defentione ipsius habeat et teneat incumquibus adicto patre suo penitus transferatur et predicta existeat vice et nomine dicti patris sui ob eius honorem dum vixerit idem comes. exceptis tamen castris et locis supra nostratis cum pertinentiis

49

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles) et dependitus eorumdem. Itam tamen quod dictus (f° 38 v°) comes eam ad se non renocer nec alii comittat. neque ad se et renocare vel alii comittere possit eodem Bernardo Invito. nisi ex justa et rationabilis causa de qua siquidem ad fit justa et vera presari dudit comes fuxi. rotho de lomânia cognostant ordineat et dissimant ad suum arbitrum ac prout eis videbitur faciendum. Item fuit actum dictum et expresse conventum inter presatos. Bernardus de astariaci et procuratorem patris sui predicti. quod idem Bernardus Ratione predicte administrationis. et Regiminis comitatus astariaci suscipiat inse omnis. lites causas. et negocia dicti comitatus. Vel cum tangentia. Iam mota seu ymminentia. et que infuturus ymminebunt. nec non et omnis lites et causas exquibus dictus dominus centullus teneretur. et teneri posset. usque ad dictum presentem. et ex omnia decat. et defendat et prosequatur et diligentius prosequi teneat a suis propriis supretibus et expensis. absque labore etiam ac supretibus patris sui predicti. Item quod omnia instrumenta literis et privilegia. et quilibus incartamenta et alia publica documenta predicti comitatis astariaci vel illos rangentia suis ad ipsis comitatum pertinentia reddantur et tradantur dicto bernardo ad cognitionem dicti oddonis de lomânia supradicti. Item fuit actum dictum et expresse conventum. Inter predictos. Bernardus et procuratorem patris sui. quod dictus Bernardus solvat et solvere teneatur omnia debita contracta. per dictii domini bernardi annus ipsius vel et per dictum dominum Centullum que cujus ad huc debebantur. ex exhiis ex obligat dicti patrem suum ad simplex dictii. et cognitionem domini Othonis de lomânia supradicti. Item fuit actum dictum et expresse conventum. Inter predictos Bernardum de astariaco et procuratorem patris sui predicti. vel presati. quod dicti dominus Centullus quamdiu vixerit quolibus anno habeat tenet. et percipiat. per se vel per alium. duo milia libras turonem. nigrorum puerorum Rendualia i ex excastris et locis dicti comitatus. videl(ic)et primo in dictis castris de miramonte et de labeiano. de granata. de castillione. de Sancto Johane Comitali. ex redditibus juribus de pertinentiis eorumdem. quorum dictus comes habet et retinet versum fructum ita va versu fructus ipse cedat et computetur nisumma pectorie predicta ex inde levanda armaturi exinde levanda vel supra. Et si redditus et pronentus et obventiones triorum castrorum non sufficerent vel attingerent ad dicta duo milia libras Rendualia percipienda. fuit actum dictum et conventum expresse inter predictos quod illud arrayragium vel quod de esset de summa predicta suppleatur integre ex redditibus aliorum castrorum comitatus eiusdem (f° 39 r°) curusmanorum patrius superius nostratis. et istud supplementum fiat ad arbitrum et cognitionem dicti domini Othonis. Ita tum quod in locis pro supplemento dictorum reddituum et summe pecunie assignandis modo predicto ipsi domino Centullo ipse perse vel per alium habere percipiat reddictus eorumdem absque requisitione et facto dicti filii sui vel eius bauilorum juridictione cum omnimodi et eius evincitio penes dictum filium remanente. Item fuit actum ut supra quod dictus dominus Centullus dum vixerit possit super incursu terrarum et honorum Vitalis de vallatis condam. et Guillelmi Bernardi baufori condam ordinare prout voluerit. Restituendo ea si sibi videbitur. et prout de jure teneretur successoribus predictorum. Item fuit actum ut supra quod dictus dominus Centullus possit exigere habere. levare. omnia debita que sibi debentur In comitatu predicto. et debitorum ipsos facere pignatori. ut dominus potest de suis subiectis. Item fuit actum ut supra quod dictus dominus Bernardus satisfaciat de restitutionibus et emendis. et de legatis et Relictis quibuscumque personis faciendis. et prestandis. et omnibus liberibus expressis et contestus intestamento sive ultima voluntate. seu codicillus dicti domini Bernardi avi condam ipsius Bernardi et quod ad ea facienda se obliget. dictus Bernardus filius patrem suum ex obligando. Item fuit actum ut supra. quod dictus dominus Centullus dum vixerit teneat omnia castra et fortalicia dicti comitatus. habeatque custodiam eorum. Ita tibi quod castellani et custodes. Ibi positi vel ponendi per dictum dominum Centullum jurent et jurare teneantur ac prestare sacramentum fidelitatis. dicto. Bernardo filio. et sub sacramento se astringere. quod dicta castra et fortalicia. sibi vel suis reddet libere absque omni contraditione statum post mortem dicti domini Centulli. ut quando extunc per ipsium Bernardum vel suos fuerint requisiti. vel etiam ad huc vivente ipso domino Centullo si hoc de sua processerte

50

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles) voluntate. Item fuit actum dictum et expresse conventum inter predictos Bernardum procuratorem patris sui predicti. pascistentes ut supra quod dictus bernardus non faciat homagium. vel aliquam feudalem recognitionem. de dicto comitatu vel aliqua parte eius Inprevidictum juris ipsius patris sui. ipso vivente neque exigat vel recipiat sacramentum fidelitatis. vel homagia sibi fieri faciat a vassallis. vel sabiettis. vel etiam comitatibus villarum vel locorum comitatus astaraci in previdictum juris ipsius patris quamdiu vixerit nisi hoc faceret de voluntate ipsius patris sui. Item fuit actum inter predictos ut supra quod omnis obligationes instrumenta et incartamenta inhice facta vel liberta inter predictos patrem et filium (f° 39 v°) usque ad dictum presentem super quibuscumque contractibus et conventionibus habitis inter eos fît firma et illabata et in sua firmitate permaneant et quid non derogetur eis nisi solum Incasibus et articulus superius expressatis seu de quibus sunt superius pacta specialia facta inter ipsius. Item fuit actum ut supra quid compromissium adictis pertibus factum in camera domini Regis. et eis sigillo sigillatum. super discordiis ipsorum patris et filii. In dominum Guillelmum arnaldi de pinobis legum doctorem prout ibi fuit dictum. valeat et sic ratum ac firmum huiusmodi pactis in hac compositione contentis. non obstantibus si dictus dominus Centullus infra. VIII° dies proxime subsequentes non confirmaret. Ratificaret a probaret ac sub sacramento firmaret. pacta omnia et conventiones predictas omnis et singulas factas et promissas aprocuratore suo predicto. jurando etiam non contraneture. Item predictus magister poncius procurator nostre ut supra per solempnitatem stipulationem promisit dicto Bernardo de astariaco se facturum et curatiurum quod dictus Dominus Centullus omnia pacta et conventions predictas. Ratificabit aprobabit servabit et complebit omnia supradicta et ad ea servanda se astringer proprio juramento. In super dicte partes renunciarunt exceptioni doli mali. conditioni sive causa et ab causam et in factum actioni et demque omnibus aliis juribus tam canonias quam avilibus nec non omnibus exceptionibus aliis et defensionibus cum quibus vel perque perse vel alium facto verbo vel opere in judicio vel extra contra predicta venire possent. vel aliqua de predictis aut aliquatenus se jurare. preterea predictus Bernardus de astariaco asserens. se minorem XXa.Ve annorum et maiorem XVIII° annorum sponte sua ratificavit aprobavit et fieri voluit et concessit omnia et singula supradicta. et juravit super Sancti dei eiiglesia. corporalit manu eius carta. ea omnia et singula supradicta et superius expressata inperpetuum Rata et firma habere tenere et servare. et perse vel per alium de jure vel de facto in judicio vel extra non contrafacere vel venire aliqua ratione. vel modo. nec restitutionem aliquam impetrare seu petere pretextu minoris etatis vel occasione altius cuiuscumque dum tamen dictus dominus comes pater suus confirmavit. supradicta prout superius sunt expressa. Postque ibidem dicte partes Bernardus de astariaco et magister poncius Berengarii predicti requisiverunt me notarium Infrascriptum. et Raymundum petri pelherium publicum tholoze notarium. quod eisdem verbis et rationibus utrique nostrum de predictis omnibus et singulis conficeremus. utrique partium predictorum (f° 40 r°) publica instrumenta. Acta fuerunt hec et concessa tholoze In domo Sanctum minorum tercio decimo die Introitus mensis Julii Regnante philippe Rege francorum. Et petro episcopo tholozano. Anno ab Incarnatione M° CC° nonagesimo IX°. Notum omnium sunt testes Dominus Roggerius Bernardi comes fuxi predicta et dominus Otho de lomânia predicta ex dominus Petrus Bernardi de asnana miles et dominus vilars miles. et dominus Bernardus de marrast miles. et dominus petra de orbessano miles. Et Dominus Guillelmus arnaldi deponte et dominus Guillelmus de ygenaco. et dominus Girardus de Gregorius. legitimus processores. Et petrus Bertrandi Jordam. Et magister vital de Forgis jurisperitus. Et raymundus petrus pelherii publica tholoze notaris predictus et petrus de Savinhaco publicus tholoze notaris. Scripserat eisdem verbis et rationibus qui ad requisitionem partium predictarum cartam istam scripsit. Hoc translatum transtulit rendus villamuro publicus tholoze notarius. ex quadam carta alpheto divisa. quem petrus de Savinhaco publica eisdem verbis. et Rationibus mense febroari. Regnante philippe Rege francorum. petro episcopo tholozano. Anno ab Incarnatione domini m° ccc°. Huius fit facti translati sunt testes. Raymundus petrus pelherii. et Jacobus Regis. publicus tholose notarii. Et

51

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles) item. Rendus de Vilamuro qui hec scripsit. Ego Raymundus petrus Pelherius publicus tholose notarius subscripsi. Jacobus Regis. pii tholose.

52

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

53

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

54

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

55

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

56

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

57

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 24 - Lettre de grâce accordée par le roi Philippe VI aux héritiers de Bernard de Panassac, mort au cours d’une procédure d’appel, Montpellier, février 1335.

Extrait du trésor des chartes, n° 235, f° 102, JJ 69, Archives Nationales. Thomas, A. (1915-1916) : Bernard de Panassac, un des fondateurs des Jeux Floraux, Annales du Midi, tome 27-28, Toulouse, pp. 50-51.

Philippus, Dei gracia Francorum rex. Notum facimus universis tam presentibus quam futuris quod cum Albria et Mascerosa, filie et heredes Bernardi de Panassaco, qui Bernardus ipsorum pater pro pluribus armorum portacionibus, homicidiis, incendiis, bannitorum receptacionibus et aliis criminibus in terra de Maingn(o)aco et alibi per eum commissis et perpetratis in duobus millibus libr(arum) tur(onensium) fortis monete nobis solvendis necnon et in dirupcione seu destructione domus sue seu fortalicii de Roueda extitit condempnatus, quibus filiabus et heredibus, tam pro eo quod nolebamus quod propter hoc vergerent ad inopiam quam consideracione gratorum serviciorum per dilectum et fidelem consiliarium nostrum magistrum Guillelmus de Villaribus nobis et predecessoribus nostris diucis impensorum, dictam condempnacionem quatuor millium librarum predictarum per alias nostras litteras de speciali gracia et ex causa duximus remictendam et quitandam, nobis fecerint humiliter supplicari ut dictam penam dirupcionis seu destructionis domus seu fortalicii predicti eisdem quictare et remittere vellemus de gracia speciali, nos vero dictum consiliarium nostrum, qui cum dicta Albria matrimonium dicitur contraxisse, et eciam dictas filias volentes favore prosequi gracioso, ipsarum propter hoc supplicacionibus inclinantes, eisdem auctoritate nostra regia ex certa sciencia et de speciali gracia dictam dirupcionem seu destructionem tenore presencium, remictimus et quictamus, dantes in mandatis senescallo nostro Thol(os)e ceterisque justiciariis nostris presentibus et futuris et eorum cuilibet quatinus dictos consiliarium et filias seu causam ab eis habentes vel habituros occasione condempnacionis predicte contra presentis gracie nostre tenorem non molestent seu molestari vel inquietari quomodolibet faciant vel permictant. Quod ut firmum et stabile permaneat in futurum, presentibus litteris nostrum fecimus apponi sigillum. Actum apud Montempessulanum, anno Domini M° CCC° XXXV°, mense februario.

58

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

59

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 25 - Serment des Etats d’Astarac à Jean-Louis Nogaret de la Valette, comte d’Astarac, le 12 août 1590.

Monlezun, J.J. (1850) : Histoire de Gascogne, depuis les temps les plus reculés jusqu'à nos jours, Brun Libraire-Editeur, tome 6, Auch, pp. 338-340.

L’an mil cinq cents quatre-vingt-dix, et le douzième jour du mois d’Août, apres midy en la ville de Masseube et dans l’eglise parroissielle d’jcelle. Les estats generaux de la comté d’Astarac êtans assemblez par mandement de haut et puissant seigneur messire Jean-Loüis de la Velette duc d’Epernon pair et colonel general de France, comte de Candale et d’Astarac, president ausdits estats, et à luy assistans noble Carbon de Lamazère, seigneur de Gramont, gouverneur de lad. comté, Jean de Béon seigneur-vicomte de Sère, Bernard de Massez seigneur d’Esclassan lieutenant pour le roy au païs de Xaintonge, Angommois, en absence de mond. seigneur d’Espernon, Carbon de Sedirac seigneur de S. Guiraud, sindic de la noblesse dud. paus, Philippe de Benque seigneur de Bisous, Gaspard Marestang sieur de Lagarde, N… N. de Magnaut sieur de Montegut d’Aguin, Jean Marceillan sieur de Meillan, Arnaud de Mobeton sieur de Lasseube, Carbon de Luppé sieur de Garranier, Jean de Garranier sieur de Pepieux, Arnaud de Marrast sieur de Clarens, Arnaud d’Astarac sieur de Chelan et de Lamothe, Philippe Arquier sieur de Lambege, Jean-Pierre de Béon sieur du Massez, Jean d’Artigues seigneur de Moncorneil et de Saintos, Mathieu de Labarthe sieur de Manent, Carbon de Luppé sieur de Martian, Monsieur Me Bernard Malhomme licentier ez droit, juge ordre. d’Astarac, Messieurs Vidal Cassagne, Jean Lacoste, Gabriel Goudin, Jean Navarre, consuls de Masseube ville capitalle de leur comté, Jean Bonassies consul de la chatelainie de Moncassin assisté de Me Dominique Cassagnebere avocat, auditeur des comptes en lad. chatelenie et de tous les consuls des villages d’jcelle, Bernard Serez consul de Castelnau assisté de Me Bernard Barrére auditeur des comptes de lad. chatelenie et de tous les consuls des villages d’jcelle, Me Dominique Caze consul de la chatelenie de Villefranche assisté de Me Dominique Lacaze auditeur des comptes et des consuls des villages de lad. chatelenie, Jean Trouéte consul de la chatelenie de Durban assisté de Me Bernard Tibaut auditeur des comptes et des consuls des villages de lad. chatelenie. Par Me Jean de Lamothe, sindic du tiers estat dud. païs d’Astarac, à esté remonstré à mondit comme le second du courant mois voulant faire son entrée dans lad. ville de Masseube comme capitalle dud. païs avec haute et puissante dame Marguerite de Foix comtesse d’Espernon, comtesse de Candale et d’Astarac, il les auroit sommez, suppliez et requis vouloir observer la forme tenuë par leurs devanciers sur la prise de possession tant de lad. ville que generallément dud. pays, et ce faisant permettre et jurer solemnellement sur le livre, missel, Te Igitur et croix de les conserver entretenir, les laisser vivre et joüir aux privileges, franchises, prerogatives, preeminences, libertez et droits desquels leursd. predecesseurs comtes les ont laissez jouir plainement et paisiblement jusqu’à present, et tout ainsi qu’ils en jouissent par les coutumes, usages et êcrits, et pour les particuliers de lad. ville de Masseube de confirmer leurs privilèges ainsi que si devant ont été passez entre les feus comtes d’Astarac et les abbez de l’Esclaladieu coseigneurs de lad. ville avec les coutumes et desquelles ils jouissent à present ratifier et approuver l’exercice de la justice civile et criminelle de lad. comté jcelle reunir et ne permettre qu’elle soir dêmembrée comme depuis peu de tems elle a êté, et pour l’exercice d’jcelle y entretenir un juge homme d’honneur, Idoine, sufisant et capable, docteur ou licentier, bon catholique et autres officiers tout ainsi que nosd. seigneurs predecesseurs comtes ont fait cy devant, ratifier et approuver aussj la congregation et tenue des estats dans lad. ville comme y ayant esté toûjours tenus par lesd. feus comtes, et neanmoins que tous les bureaux de finances soint reduits en un, et à celuy qui est de present aud. Masseube, pour éviter la confusion et grande dêpense que s’ensuit, à quoy luy fût repondu par mond. seigneur qu’il n’estoit pas venu en ce païs pour derroger ausdits privileges, ains pour les augmenter, mais que de preter dêlors

60

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles) le serment qu’il ne le pouvoit d’autant qu’il vouloit faire assembler les êstats generaux de sa dite comté, et que lorsqu’ils seroint ensemble, il feroit le serment requis et par meme moyen recevoir le jurement reciproque dud. sindic, consuls, manans et habitans deud. païs, et dêtant qu’a present lesd. estats sont ensemble, led. de Lamothe sindic à supplié mond. sieur vouloir effectuer sa promesse, et avant entrer aux propositions et deliberation des estats faire led. serment solemnellement offrant icelluy fait prêter pareil et semblable jurement tant luy que lesd. consuls de Masseube, des quatre chatelainies, et consuls des villages dependants d’icelles, scavoir est de prêter l’obeïssance, honneur et revenu telle que de droit est dûë ausd. sieurs comtes, et à supplié mond. sieur trouver bon que madite dame fasse le semblable, mondit seigneur à dit qu’il est tout prest le jurer ainsi que dessus est êcrit, veut et entend que madite dame en fasse le semblable, et pour cet effet il y prête consentement avec licence maritalle qu’il luy donne pour ces presentes, et tout incontinent se soit presenté. Me Jean Clarens prêtre et vicaire de lad. ville dans les mains duquel et sur le livre missel Te Igitur et croix, au devant l’autel majeur de lad. eglise, mondit sieur tête nud, à deux genoux et mains jointes, auroit promis et juré pour luy et pour les siens a l’avenir tenir, garder, et inviolablement observer de point en point tous les chef et points remonstrez par led. sindic dessus declarez, jceux confirmans, ratiffians et approuvans tant pour les present que pour l’advenir, et apres-ce led. sindic, consuls de Masseube, consuls des quatre chatelainies, ont promis et juré en la forme susd. l’obeissance, foy, honneur et reverence, telle que le sujet doit à son seigneur, le reconnoissant pour leur vray et legitime comte et lesd. consulats desd. chatelenies l’ont semblablement promis et juré la main levée, de quoy mondit sieur et lesd. syndic et consuls ont requis acte à moy Jean Cortade notaire royal de la ville de Masseube et greffier des estats leur être prinse, ce qu’ai fait ez presences de mes. Sans Sausset, Guillaume Verdier marchands, Jean Larroque, et Jean Labat praticiens de Masseube habitans.

61

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 26 – L’installation et le développement du réseau castral en Astarac et dans ses marges entre 1000 et 1300 d’après les sources écrites.

Année de la Commune Site première Première mention attestée mention Château de Bassoues 1020 omni castro qui dicitur de Bassona Sainte-Aurence- Castet 1034 env. nobile oppidum (de sancta Venantia) Cazaux Montesquiou La Motte d’Anglès 1080 env. nomine de la Mota* Idrac-Respaillès En Mothe 1110 quae circa vallum castelli habetur Castelnau- Village 1140 edifiqueren per mei lo castetnau de Barbarens Barbarens* Saint-Maur Le Prieuré 1148 env. in oppido Sancti Mauii monasterio Sancti Petri Berdoues Le Delord 1156 ante portam castelli de Paderns Moncassin Moutasse 1156 in curia astaracensi apud Montemcassinum Polastron Château de haut 1157 apud castrum de Porastron Seysses-Savès Château de 1163 in territorio de la Mota de Saises* Seysses-Savès Le Camelon 1167 in predicto castello de Estipui Samatan La Moutasse 1167 curia de Samatan La Motte de l’église 1168 ante castellum quod vocatur Noolan Saint-Pierre-es-Liens Pompiac La Motte du Village 1168 in castro de Pompiac Villefranche- Le Campet 1169 ad Castilonum videlicet* d’Astarac Mirande Saint-Jean-de-Lézian 1172 in castello et in omni territorio de Leziano Belloc-Saint- Serres 1174 in castello de Serris Clamens Saint-Martin- Village 1176 a castro Sancti Martini Gimois Moncassin ? Château de Divern 1180 env. apud monte cassinum, juxta castrum Diverii Saint-Médard Puységur 1182 Factum et firmatum est hoc donum a Puisegur* Tuco 1186 Arnaldus Ovis, baiulus de Seraguzan Monclar-sur- Château de Monclar 1189 de destructione castelli de Mont Clar Losse Lamaguère Le Château 1195 castrum quoque de Lamaguera Belloc-Saint- Château de Saint- 1198 castellum qui fuit de Sent Clem Clamens Clamens Lamazère Eglise 1200 av. furtim subtraxerant de suo castro Ponsampère Village 1200 av. intra castrum Ezbaran Saint-Michel Taran 1200 av. infra curiam Tarani Sauveterre Le Tupé 1200 av. in castro de Salvaterra Sauviac Le Château 1200 av. in territorio castelli de Saviag

62

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Traversères Aulin 1200 av. factum et firmatum est hoc Aulin Idrac-Respaillès Château d’Antajan 1200 in castello qui vocatur Antaian ou Saint-Ost ? Belloc-Saint- Château de Belloc 1208 castrum de Belloloco Clamens Berdoues ou Château d’Arribere 1208 justicia recuperaret castellum de Manas-Bastanous Arribere Lagarde-Hachan Lagarde-Noble 1210 si (…) castellum reedificare voluerint Montaut- Château de Montaut 1210 ad castellum de Montealto d’Astarac Peyrusse-Grande Village 1210 in platea Petrucia coram omni populo Lamothe et le Château 1211 castellum de Durfort Gaujan Lascours 1214 in castello de Gauiano Samaran Boussens 1215 castrum de Bosen ? Château d’Estillan 1219 ad castrum et dominium de Estilano Ponsampère Château de Laffitte 1220 in castro de Lafite Montégut-Arros Château de Montégut 1234 apud Montem Acutum Darrosdan Auterrive Nenos 1238 apud castrum de Nenos Aussos Castéra 1242 ad castrum et ad domum (…) de Ausosz Monties Monties 1242 ad castrum et ad domum de Monties Saint-Blancard Nax 1242 ad castrum et ad domus de (…) aNax Miramont- Tucoulet 1243 vel habere debet in castro de Miramon d’Astarac Saint-Médard Mongardin 1243 a Montgarzin coram populo et omnia curia Nux 1244 retro la mote de nux in territorio de nux Durban Village 1244 villas et castra alia terrae Astaraci (…) ad Durbanum Lasseube-Propre Village 1244 villas et castra alia terre Astaraci, scilicet ad Selvam Monlaur-Bernet Château de Bernet 1245 castrum de Berned Lacome 1245 env. juxta castrum de Barcujan Clermont- Clermont-Propre 1245 env. Ecclesia Despouy juxta castrum Pouyguillès de Clarmont Esclassan- Le Plech 1245 env. Ecclesia S. Orientii juxta castrum Labastide Desclachan Saint-Arroman Le Château 1245 env. juxta castrum de S. Romano Samaran Le Castex 1245 env. S. Bartholomei (juxta castrum de Sam)aran Monbardon Castets 1247 dicti castri de Montbardon Betcave-Aguin Betcave 1247 circa castrum de Badcava Montégut-Savès Le Château 1248 in castro Montis-Acuti Pessan Eglise 1251 et totum castrum de Pessano Saint-Ost Village 1251 in predicto castro de Sancto Fausto Miramont- Euces 1253-1257 inter castrum de Deuzes d’Astarac ou Lamazère Gazax-et- Château 1254 lotz les castetz (…) ab toz lors Baccarisse de Gazax apertenementz

63

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Louslitges Monterran 1254 lotz les castetz Eglise Saint-Pierre 1254 lotz les castetz Mascaras Château de Mascaras 1254 lotz les castetz Peyrusse-Vieille Motte de Montégut 1258 castri de Monte acuto Tournan La Motte du Village 1262 castrum de Tornano Seissan Village 1266 predicti castri de Seyssano Montpézat-Savès Le Château 1267 videlicet castri Montispesati Panassac Motte n° 2 de 1268 in castro de Panasaco Panassac Gazax-et- Savis 1270 quam habebat in castro (...) de Sevis Baccarisse Pouy-Loubrin Cimetière 1270 aula podiilobrini Arrouède Village 1274 castrum de Arroëda Montesquiou Village 1274 castrum de Montesquivo Village 1275 castrum de podio rivorum Saint-Blancard Le Château 1277 in castellario predicto de sancto blancas L’Isle-de-Noé Village 1278 in castro et appertinenti castri de Insula Château de Monblanc 1280 vedio heredibus castrum montisalbi Barran Montbernard 1281 per reparation deu dit castet Mirande Mazerettes 1284 dictum castrum, seu fortalicium Bernardets-Debat Village 1285 castrum et villa de Bernadets Auterrive Village 1291 castra et loca (…) de Altarippa Labéjan Village 1291 castra et loca de Labeiano Armous-et-Cau Village ? 1292 castellarium seu villarium vocatum d’armos Saint-Jean-le- Presbytère 1294 castra (…) de S. Johanne Comtal Castelnau- Grenadette 1294 castra (…) de granata Barbarens Mirande Valentée 1297 in castro de Valetinis Mirande Château des Comtes 1300 castro comitali Mirandae d’Astarac Saint-Christaud Village 1300 in pertinenciis castri de Sancto Christoforo

Les mentions suivies d’un astérisque relèvent de la toponymie et de l’anthroponymie.

64

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pièce 27 – Les forteresses et les résidences aristocratiques astaracaises dans les sources écrites entre le début du Xe siècle et la fin du XVIe siècle.

Commune Site castral Mentions et datation Armous-et-Cau Village ? - castellarium seu villarium (…) d’armos (1292) Arrouède Village - castrum de Arroëda (1274) - locum seu castrum de Roeda (1335) - domus sue seu fortalicii de Roueda (1335) - apud castrum de Roeda, in domo habitationus domini dicti loci (1400) - chateau neuf (1564) Aussos Castéra - ad castrum et ad domum (…) de Ausosz (1242) Auterrive Nenos - apud castrum de Nenos (1238) Auterrive Village - castra et loca de Labeiano et de Altarippa (1291) - du claux (…) castet (1583-1598) Aux-Aussat Castet - a la mothe* (1419) - place du castet (1527) - lo campet de la mota* (1565) Barcugnan Lacome - juxta castrum de Barcujan (1245 env.) Barran Montbernard - per reparation deu dit castet (1281) - castrum de Montebernardo (1314) - dominusque castri de Montebernardo (1493) Barran Nux - retro la mote de nux (1244) - au loc (...) pres de la Salle (1563) Barran Mazères - invenerunt in camera domini (1318) - castrum de Mazeriis in solidum (1450 env.) - au château de Mazères (1583) Barran Village - bastitae (…) curiam dicti loci (1321) Barran Grasset - Salle de Grasset (1475) - la Salle appellée de grasset (1563) Bassoues Château - omni castro qui dicitur de Bassona (1020) de Bassoues - in edificiis turris et castri dicti loci (1370-1371) - castrum de Bassoa cum magna turri (1371) - in castro nostro Bassoe (1428) - villa et castrum de Bassoa (1450 env.) Belloc-Saint-Clamens Château de Saint- - castellum qui fuit de Sent Clem (1198) Clamens Belloc-Saint-Clamens Château - castrum de Belloloco (1208) de Belloc - castris de Belloc (1210) - castris de Belloc (1210) - castrum de Belloloco (1218) - castris de Bellog (1240) - circa castrum Belliloci (1255) Belloc-Saint-Clamens Serres - in castello de Serris (1174) - castris de Serris (1210) - castris de Serris (1210) - omnia jura et dominia jam dicti castri (1210) - in castro de Serris (1215) - in castro de Serris (1217) - castris de Serris (1240)

65

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Berdoues Le Delord - ante portam castelli de Paderns (1156) - ante castellum de Paderns (1157) - quae est retro castellum de Paderns (1174) - que est ante castellum de Paderns (1175) - si forte castrum rehedificare voluerint (1184) - ante castellum de Paderns (1210) - castris de Paderns (1210) - castris de Paderns (1210) - castrum videlicet de Paderns (1210) - ante castellum de Paderns (1236) - castris de Paderns (1240) Berdoues ou Château d’Arribere - castellum de Arribere (1208) Manas-Bastanous - castellum de Arribe (1210) - dominus castri de Duroforti et Darribere (1417) Bernadets-Debat Village - castrum et villa de Bernadets (1285) Betcave-Aguin Château d’Aguin - au devant le château dudit lieu d’Aguin (1563) Betcave-Aguin Betcave - circa castrum de Badcava (1247) Village - los Cossos de bet plan per lo castet (1418) - lo barat de la sala (1419) Bézéril Château - les maisons nobles de (…) Bezeril (1575) de Bézéril Castelnau-Barbarens Grenadette - castra, villas et loca (…) de granata (1294) - castra (…) de granata (1299) Castelnau-Barbarens Village - lo castetnau de Barbarens (1140) - apud Castrum Novum* (1242) - super turrim Castrinovi (1244) - ad castrum novum de Barbarencs* (1244) - A.us detz senhorias son de l'avandit castet (1248) - Actum fuit hoc Castrum novum de Barbarenchis* (1401) - apud Castrum novum barbarenxis (fin XVIe) Castelnau-d’Anglès Château de la Salle - sala de Rambos ? (1482) - la sala nobla de Rambos (1509) Castelnau-d’Anglès Grange d’En-Martin - super grangia de Martin (1256) - in domo de Martino (1279) - la Salle et grange de Martin* (1563) Castelnau-d’Anglès Château de - castrum (…) Castri-novi d’Angleis (1301) Castelnau-d’Anglès - in ballivia castri novi de Anglesio* (1307)

Cazaux-d’Anglès Château de - les maisons nobles de (...) Cazaulx (1575) Caumont Clermont-Pouyguillès Clermont-Propre - juxta castrum de Clarmont (1245 env.) Duffort Lamothe et le - castellum de Durfort (1211) Château - in castro de Durfort (1215) - castro de Durfort (1215) - in castro de Durfort (1255) - pertinentiis castri ejus de Duroforti (1322) - in villa et castro de Duroforti (1322) - pro castro suo (1399) - dominus castro de Duroforti (1417 env.)

66

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Durban Village - castra alia terrae Astaraci (1244) - juxta castrum de Durban (1245 env.) - in castro comitali loci de Durbano (1307) - in castro de Durbano (1322) - pro castro suo de villa de Durban (1389) Esclassan-Labastide Le Plech - juxta castrum Desclachan (1245 env.) Estipouy Le Camelon - in predicto castello de Estipui (1167) - videlicet castrum d’Estipoy (1301) - castro novo d’Estipuoy (1340) Gaujan Lascours - in castello de Gauiano (1214) Gazax-et-Baccarisse Château - lotz les castetz (1254) de Gazax Gazax-et-Baccarisse Savis - in castro (...) de Sevis (1270) Idrac-Respaillès En Mothe - circa vallum castelli (1110) - Idrag, cum ipso castro (1195) - in omnibus pertinenciis illius castri (1220) - juxta castrum d’Idrag (1245 env.) - castri de Ydraco (1297) - du chastel de la ville didrac (1397) Idrac-Respaillès ou Château d’Antajan - in castello qui vocatur Antaian (1200) Saint-Ost ? L’Isle-de-Noé Village - appertinenti castri de Insula (1278) - dominus castri de insula d’Arbessano (1285) - dictum castrum de Insula Arbeyssani (1493) L’Isle-de-Noé Soubaignan - castrum de Sobaiano ? (1321) Laas Château de Laas - chateau de Las (1558) Labastide-Savès Le Château - les maisons nobles de (…) les Bastides (1575) Labéjan Village - castra et loca de Labeiano (1291) - castra, villas et loca (…) de Labeiano (1294) - castra de miramonte, de labeyano (1299) - dans le lieu et enclos dud. Labejan (1314) Lagarde-Hachan Lagarde-Noble - si (…) castellum reedificare voluerint (1210) - juxta castrum (1245 env.) Laguian Le Tuco de la - divisione castro, loci et territorii de Leguinhano Sallane (1310) Le Château - au dessous du Chasteau de Lahaz (1575) - les maisons nobles de (…) Lahaz (1575) - chasteau en Gascogne nommé Lahas (1578) Lamaguère Le Château - castrum quoque de Lamaguera (1195) - castrum archiepiscopi de Lamaguere (1200 env.) - castrum de Magueria (1374) - locus et castrum de Magueria (1450 env.) Lamazère Eglise - furtim subtraxerant de suo castro (1175 env.) Lasseube-Propre Village - villas et castra alia terre Astaraci, scilicet ad Selvam (1244) - in castro de Silva (1245 env.) - castra et loca (...) de Silva (1291)

67

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Loubersan ? Château d’Estillan - ad castrum et dominium de Estilano (1219) - juxta castrum d'Estilan (1245 env.) - locum seu fortalicium de Stilhano (1335) Louslitges Monterran - lotz les castetz (1254) - in castro (...) de Monteferrando (1270) - pertinentiis castri de monte inferiori (1323) - in castris de Monteferrando (1340) - castrorum Deuliges et Monteferrandi (1417) Louslitges Eglise Saint-Pierre - lotz les castetz (1254) - in castro (…) de olidges (1270) - et castris de Oligiis (1340) - castrorum Deuliges et Monteferrandi (1417) La Mota - castra (…) de Lustari (1450 env.) Mascaras Château de - lotz les castetz (1254) Mascaras - castra de Mascarinis (1326) Miramont-d’Astarac Tucoulet - in castro de Miramon (1243) - castra, villas et loca (…) scilicet de Miramonte (1294) - castra de miramonte (1299) Miramont-d’Astarac Euces - castrum de Deuzes (1253-1257) ou Lamazère - castrum Deuzes (1257) Mirande Saint-Jean-de- - in castello (…) de Leziano (1172) Lézian - podium de Leziano seu castellarium (1288) - ad qu(i)dam motam seu castellarius vetus (1297) Mirande Château des Comtes - si contingeret quod dictus dominus comes vellet d’Astarac in dicto podio aliquid haedificare scilicet aulam, vel palatium, vel castrum, vel turrim, vel capdolium, vel aliud aedificium (1288) - castro comitali mirande (1300) - in castro comitali mirande (1321) - castri comitali mirande (1328) - castro comitali mirande (1365) - Actum fuit hoc castro comitali de miranda (1428) - apud castrum comitalem mirandae (1525) Mirande Valentées - in castro de Valetinis (1297) Mirande Mazerettes - dictum castrum, seu fortalicium (1284) - castri de Mazeriis (1297) Monbardon Castets - dicti castri de Montbardon (1247) Monblanc Château de - castrum montisalbi (1280) Monblanc - maisons nobles de (...) Monblanc (1575) Moncassin Moutasse - in curia astaracensi apud Montemcassinum (1156) - castra alia terrae Astaraci ad MontemCassinum (1244) - in castro de Montecassino (1252) - in alodio predicti castri (1253) - in alodio dicti castri (1258) - e possedista lo dit Castet de montcassin ab las senhorias e ab las apertenensas (1276) - usque ad motam vocatur (1279)

68

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Moncassin ? Château - juxta castrum Diverii (1180 env.) de Divern Moncassin Château de Lapalu - in domo Arnaldi de Lapalude (1174) Monclar-sur-Losse Château - de destructione castelli de Mont Clar (1189) de Monclar Monlaur-Bernet Château - castrum de Berned (1245) de Bernet Château - les maisons nobles de (...) Montamat (1575) du Casterat Montaut-d’Astarac Le Château - castellum de Montalto (1210) - juxta castrum de Monte-alto (1245 env.) Montégut-Arros Château - apud Montem Acutum Darrosdan* (1243) de Montégut - castrum dicti loci de Monteacuto (1353) Montégut-Savès Château - in castro Montis-Acuti (1248) de Montégut - dudit chasteau sur Mothe (1456) - les maisons nobles de (...) Montagu (1575) Montesquiou La Turaque - salle de Serido (1535) de Cérido - la mayson et salle noble de Serido (1560) Montesquiou Village - castrum de Montesquivo (1274) - dominus castri de Monte-Esquivo (1285) - videlicet castrum de Montesquivo (1301) - dominus castri Montesquivi (1307) - castrum de Montesquivo (1343) - apud dicti locum montesquiu infra fortifficationem castri (1418) Montesquiou La Motte d’Anglès - nomine de la Mota* (1080 env.) - dominus de Mota Anglesii* (1416) - Manoldi de Montesquivo, domini de Motta* (1509) Montesquiou Bière - la sale et bien noble de Biere (1571) Montesquiou Marrens - domus de Marrenx (1274) - domus de Marrenx (1280) Montesquiou ? - terroir que sappelle la salle dogers* (1563) Montesquiou ? - la Sala deus Barats (1248) Monties Monties - ad castrum et ad domum de Monties (1242) Montpézat-Savès Le Château - videlicet castri Montispesati (1267) - castra habuerunt de linea consanguinitatis (1269) - castrum Montispezati de Savesio (1280) Noilhan La Motte de l'église - ante castellum quod vocatur Noolan (1168) Saint-Pierre-es- - les maisons nobles de (...) Noalhan (1575) Liens Orbessan Village - dicto castro de Orbessano (1324) - in aula doma habitatoris sue in castro de Orbessano (1428) Ornézan Château - dominus castri de Ornezano (1322) Panassac Motte n° 2 - in castro de Panasaco (1268) de Panassac - a castro de Panasaco (1274) La Hount de Long - la sala de Marrast (1252)

69

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Pessan Eglise - et totum castrum de Pessano (1251)

Peyrusse-Grande Village - in platea Petrucia coram omni populo (1210) - a Peiruce coram populo (1224) - in aula de Petrucia (1256) - ratione castri de Petrucia (1260) - quam habebat in castro de Petrucia (1270) - in castro seu apertinentia castri de Petrucia (1274) - dominus castri de Petrucia (1285) - apud castrum Petruciae majoris (1424) Peyrusse-Vieille Motte - dominum sue partis castri de Monte acuto (1258) de Montégut Polastron Château de haut - apud castrum de Porastron (1157) - in (castro) de Porastro (1160) - les maisons nobles de (…) Polastron (1575) Pompiac La Motte - in castro de Pompiac (1168) du Village Ponsampère Village - intra castrum Ezbaran (fin XIIe) - propè castrum de Ponsanpera (1262) Ponsampère Château - in castro de Lafite (1220) de Laffitte - de vallo Castelli (1221) - in castro de Laffitta (1233) Ponsan-Soubiran Château - la salle de Ponsan (1579) de Ponsan Pouy-Loubrin Cimetière - aula podiilobrini (1270) Belmont - en la salle noble de Belmont (1553) Pouylebon Village - videlicet castrum (...) de Podiolobon (1301) - in pertinentiis Castri de Podiolbono (1322) - in districtu castri de Podiolobono (1329) - castro novo d’Estipuoy (1340) Pouylebon ou ? - aula de Palado (1502) Saint-Christaud ? Puydarrieux Village - castrum de podio rivorum (1275) - castra de Petra (1450 env.) Puylausiac Le Château - medietatem castri Podii Lauzici (1316-1320) Village - la tour sive portau dudit château (1536) Saint-Arroman Le Château - juxta castrum de S. Romano (1245 env.) - P. de Bono Sensu, bajulus dicti castri (1250 env.) Saint-Blancard Le Château - in castellario predicto de sancto blancas (1277) - prope dictum castrum vetus (1303) - chasteau de noble Jehan d’Ornezan (1555-1556) Saint-Blancard Nax - ad castrum et ad domus de Monties, aNax (1242) Saint-Christaud Village - castri de Sancto Christoforo (1300) - castri de Sancti Christofori de Pardiaco (1314) - castri de Sancto Christoforo (1327) Saint-Jean-le-Comtal Presbytère - castra (…) de S. Johanne (1294) - castra (…) de Sancto Johanne Comitali (1299) Saint-Lizier-du-Planté Saint-Jean - du fort (…) et du château seigneurial (1588)

70

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Saint-Martin-Gimois Village - a castro Sancti Martini (1176) - que vadit versus podium Sancti Martini (1184) Saint-Maur Le Prieuré - in oppido Sancti Mauii monasterio Sancti Petri (1148 env.) - castrum de Sancto Mauii (1284) Saint-Médard Mongardin - a Montgarzin coram populo et omnia curia (1243) - juxta castrum de Montguarsin (1245 env.) - versus castra predicta (1256) Saint-Médard Puységur - Factum et firmatum est hoc donum a Puisegur (1182) - versus castra predicta (1256) Saint-Médard La Flourette - aulam de Florette (1476) - grange aud. St Mezard appellée a la floretta (1564) Saint-Michel Taran - aliam personam infra curiam Tarani (fin XIIe) Saint-Ost Village - in predicto castro de Sancto Fausto (1251) Sainte-Aurence- Village - nobile oppidum (de sancta Venantia) (1034 env.) Cazaux Samaran Le Castex - S. Bartholomei (juxta castrum de Sam)aran (1245 env.) - Actum est (…) apud Samaranum (1256) - Locus seu castrum de Samaran (1450 env.) Samaran Boussens - castrum de Bosen (1215) - Ecclesia S. Vincentii juxta castrum de Bolsen (1245 env.) Samatan La Moutasse - curia de Samatan (1167) - castrum de Samathano (1241) - chasteau de Samathan (1570) Saramon Eglise - in dicto castro Cellae-Medulphi (1487) Tirent-Pontéjac Tirent - in dicto castro (…) de Tirento (1487) Sarraguzan Tuco - Arnaldus Ovis, baiulus de Seraguzan (1186) - a ses Lamrausa en aquel Castet (1266) - fermeses franques al castet (1560) Sauveterre Le Tupé - in castro de Salvaterra (2° moitié du XIIe siècle) - a Saubatere in aula (1201) - ad castellum de Salvaterra (1216) - a Salvaterra coram (1216) - castrum quod Salvaterra vulgariter nuncupatur (1262) Sauviac Le Château - in territorio castelli de Saviag (fin XIIe) - juxta castrum de Sauviag (1245 env.) Savignac-Mona Château de - les maisons nobles de (…) Savignac (1575) Savignac-Mona - chasteau de Savignac (1588) Seissan Artiguedieu - loci seu castri de artigadei (1379) Seissan Village - predicti castri de Seyssano (1266) Seysses-Savès Château de - in territorio de la Mota de Saises* (1163) Seysses-Savès - qui sunt apud Motam* (1183) - in toto honore de la Mota* (1188)

71

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Simorre Baillasbats - au Clos dens Casteras* (1590)

Tournan La Motte - castrum de Tornano (1262) du Village - castro excepto de Tornano (1297) Tournous-Darré Château - castra de Petra, de Torno (1450 env.) de Tournous Sestias Sestias - in castro dicti loci de Sestianho (1489) Villefranche- Le Campet - ad Castilonum videlicet* (1169) d’Astarac - per dictum dominum comitem castro et mota cum fossalis (1293) - castra, villas et loca infra scripta (...) de Castillione (1294) - castri de Castilione propè Simoram (1297) - apud Castrum Castilionis propre Simorram (1298) - castra de (…) Castillione (1299)

Les mentions suivies d’un astérisque relèvent de la toponymie et de l’anthroponymie.

72

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

ANNEXES 2 : Cartographie.

73

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 1 - Carte de situation de la zone d’étude.

74

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 2 - Cadre administratif actuel de la zone d’étude.

75

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 3 - Carte de la Gascogne après le démantèlement du duché vers 920 (d’après Mussot-Goulard, Les Princes de Gascogne 768-1070, Marsolan, 1982).

76

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 4 - Situation du comté d’Astarac et de ses marges avant l’intervention royale à la fin du XIIIe siècle.

77

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 5 - Situation du comté d’Astarac et de ses marges au début du XIVe siècle après l’intervention royale.

78

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 6 - Situation du comté d’Astarac et de ses marges au milieu du XVIe siècle après la création de la Perche de Mirande.

79

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 7 - Fortifications mentionnées dans les sources écrites entre 1000 et 1200 ou attestées à cette période par les interventions archéologiques.

80

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 8 - Fortifications mentionnées dans les sources écrites entre 1200 et 1400.

81

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 9 – Regroupements de population en Astarac et ses marges attestés au XIVe siècle.

82

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 10 - Trajet réalisé le 28 novembre 1244 par Pierre de Toulouse mandé par Raymond VII, comte de Toulouse, pour la mise en protection et en vasselage du comté d’Astarac après l’hommage du 13 novembre 1244.

83

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 11 - Localisation des mottes répertoriées dans le comté d’Astarac et ses marges.

84

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 12 - Localisation des plates-formes castrales répertoriées dans le comté d’Astarac et ses marges.

85

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 13 - Localisation des toponymes Castera et de leurs dérivés (Casterassis, Casteret, Castères, Casterot…) dans le comté d’Astarac et ses marges.

86

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 14 - Localisation des enclos fossoyés répertoriés dans le comté d’Astarac et ses marges.

87

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 15 - Essai de restitution du réseau routier astaracais vers 1300.

88

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 16 - Localisation des habitats groupés mentionnés entre 800 et 1150.

89

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 17 - Localisation des habitats groupés mentionnés entre 1150 et 1250.

90

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 18 - Hommages prêtés aux comtes d’Astarac entre le XIIIe et le début du XVIIe siècle.

91

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 19 - Hommages prêtés par les vassaux du comte d’Astarac entre 1645 et 1655 à Bernard de Foix de la Valette.

92

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 20 - Situation religieuse dans la première moitié du XIIIe siècle d’après les pouillés de la province ecclésiastique d’Auch.

93

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 21 - Carte du diocèse d’Auch réalisée en 1784 par M. Bourgeois de la Rozière (ADG, 1 Fi 27).

94

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 22 - Contexte géologique des sites qui composent l’inventaire réalisé.

95

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 23 - Carte des matériaux employés dans les constructions médiévales repérées.

96

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Carte 24 - Localisation des fortifications seigneuriales bâties « en dur » en Astarac et ses marges entre 1000 et 1600.

97

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

ANNEXES 3 : Mobilier archéologique.

98

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Planche 1 - Mobilier céramique découvert en prospection à Lombez.

99

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Planche 2 - Mobilier céramique et métallique découvert en prospection à Puylausic et à Montadet.

100

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Planche 3 - Mobilier céramique découvert en prospection à Polastron et à Pompiac.

101

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Planche 4 - Mobilier céramique découvert en prospection à Espaon.

102

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Planche 5 - Mobilier céramique découvert en prospection à Seysses-Savès et à Sabaillan.

103

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Planche 6 - Mobilier céramique découvert en prospection à Esclassan-Labastide et à Sauveterre.

104

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Planche 7 - Mobilier céramique découvert en prospection à Moncassin, à Moncorneil- Grazan, à Sémézies-Cachan, à Samatan, à Ponsampère et au Brouilh-Monbert.

105

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Planche 8 - Mobilier céramique découvert en prospection à Saint-Maur, à Bellegarde-Adoulins, à Idrac-Respaillès, à Durban et à Saint-Médard.

106

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Planche 9 - Mobilier céramique découvert en prospection à Faget-Abbatial, à Lamaguère, à Saint-Ost, à Lartigue et à Villefranche-d’Astarac.

107

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

ANNEXES 4 : Lignages comtaux et seigneuriaux.

108

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Lignage 1 – Tableau des mentions les plus remarquables retrouvées dans les sources et la bibliographie consultées qui ont permis d’établir le lignage de la famille comtale d’Astarac.

PATRONYMES DATES REFERENCES FILIATIONS DESIGNATIONS Arnaud-Garsie Vers 920 MARCA 1640, livre III, Illius Garciae Curui cognomento, Arnaldus, Comes (920-952) chap. 4, p. 206 (extrait Vasconiae Comitis, et Honoretae Astariacensis cartulaire de Condom). eius uxoris filius fuit Arnaldus (…) cognomento Nonnatus (…) Vers 920 BRUGELES 1746, preuves Ego Garsias Sancii Consul filius 3ème partie, p. 81. Regis Sancii, tibi Arnaldo filio meo, et heredibus et successoribus tuis concedo Astaracensem Pagum, cum toto Comitatu, et omni jure quod in ipso habere videor. Vers 950 Cartulaire noir de Sainte- Arnaldo comito Marie d’Auch, acte n° 47. Vers 962 LACARRA 1945, acte n° Garsea Sanzoz accepit uxor (...) 28. et genuit Sanzio Garsias, et Arnaldo Garsias ac Gilelmo Garsias ac domna Andregoto seu domina Acibella (...) Vers 962 LACARRA 1945, acte n° Arnaldo Garsie accepit uxo (...) et 30. genuit Garsie Arnaldi et Leudelico vel domna Girisenda uxor Regimundi de Bigorra (…) Début XIe BnF, Ms lat. 5652, f° 9v°. Arnaldus comitatum astariacensem postmodum obtinuit Vers 1170 Cartulaire noir de Sainte- Arnaldo Garsie dedit Marie d’Auch, acte n° 2. Astaracum Vers 1170 Cartulaire noir de Sainte- Arnaldus Garsias, comes Arnaldus Garsias, comes Marie d’Auch, acte n° 5. Astaracensi, genuit Garsiam Astaracensi BRUGELES 1746, preuves Arnaldi. 3ème partie, pp. 80-81. Garsie-Arnaud Vers 960 BnF, fonds Baluze, vol. 72, Garsiae Arnaldi comitis = Arnaud I f° 371. (960-975) BRUGELES 1746, preuves 2ème partie, pp. 35-36 (extrait cartulaire de Pessan). Après 975, BRUGELES 1746, preuves et animae Garsi-Arnaldi Comitis Garsi-Arnaldi Comitis vers 995 2ème partie, pp. 9-10 (extrait et animae Fachisanae matris cartulaire de Simorre). meae Vers 1170 Cartulaire noir de Sainte- Garsias Arnaldi genuit Arnaldum Marie d’Auch, acte n° 5. BRUGELES 1746, preuves 3ème partie, pp. 80-81. ? AD32, I 20805, charte 28 Ego Garsi-Arnaldus comes (extrait cartulaire de Pessan Astaraci mentionné par MUSSOT- GOULARD 1982). ? AD32, I 20805, charte 6 pro animae (...) Garsie (extrait cartulaire de Pessan Arnaldi comitis mentionné par MUSSOT- GOULARD 1982). Arnaud II Après 975, BRUGELES 1746, preuves Et Arnaldus Comite (980-1023) vers 995 2ème partie, pp. 9-10 (extrait cartulaire de Simorre). Vers 1000 AD32, I 20805, charte 8 S. Arnaldi filii sui (extrait cartulaire de Pessan mentionné par MUSSOT- GOULARD 1982).

109

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Vers 1000- AD32, I 2805, charte de Arnaldo de Aura 1015 Barosa. Astaracensi comite BRUGELES 1746, preuves 2ème partie, p. 36 (extrait cartulaire de Pessan). 1020 AD32, I 2805, charte de Signum Arnaldo Comite Bassoues. BnF, Ms lat. 12751, f° 628. BRUGELES 1746, preuves 2ème partie, p. 37 (extrait cartulaire de Pessan). Vers 1020 BnF, fonds Baluze, volume Ego Arnaldus Comes de 72, f° 370v°. Aura BRUGELES 1746, preuves 2ème partie, p. 10 (extrait cartulaire de Simorre) Vers 1020- BRUGELES 1746, preuves Ego humilis Oddo filius quondam Arnaldi Comitis 1030 2ème partie, pp. 44-45 Arnaldi Comitis Astaracensis, et Astaracensis (extrait des archives de ejus conjugis nomine Atalesae Saramon). Comitissae (…) Et post illum cuncti nostri Fratres Germeri, quorum vocaula ista sunt dominus Guillelmus et Bernardus, Raymundus Garsias et Guiraldus. Début XIe OURLIAC, MAGNOU Ego, Arnaldus, comes, venit (avant 1030) 1984, acte n° 350 (extrait voluntate in animo meo cartulaire de Lézat). Vers 1032- AD32, D 255. Ego Guillelmus filius quondam comitis Arnaldi 1034 BRUGELES 1746, preuves comitis Arnaldi Astariacensis, et Astariacensis 2ème partie, pp. 11-12. ejus conjugis nomine Talesa (…) SAINTE-MARTHE 1715, tome 1, preuves, p. 168 (extrait cartulaire de Simorre). Vers 1073- BnF, fonds Baluze, volume Deinde successor istius 1086 72, f° 371. Comitis Arnaldus, nobilis BRUGELES 1746, preuves comes, dominus et 2ème partie, pp. 13-14. possessor totius Aurae Vers 1170 Cartulaire noir de Sainte- Arnaldus genuit duos filios, Marie d’Auch, acte n° 5. Guilelmus et Bernardum Pelagoz, BRUGELES 1746, preuves Wilelmo dedit Astaracum et 3ème partie, pp. 80-81. Bernardo Pardiniacum Guillaume Vers 1032- BnF, Ms lat. 12751, f° 794. (…) cum Abbate Othone, et Guillelmus Astariacensis (1023-1060) 1034 BRUGELES 1746, preuves Daconis consilio, una cum Comes 2ème partie, p. 12 (extrait du consensu ac jussione genitoris cartulaire de Simorre). mei Arnaldi Comitis, et Genitricis meae Taratiae, et Germanorum meorum Bernardi et Raymundi, et aliorum Fratrum Vers 1032- AD32, D 255. Ego Guillelmus filius quondam 1034 BRUGELES 1746, preuves comitis Arnaldi Astariacensis, et 2ème partie, pp. 11-12. ejus conjugis nomine Talesa (…) SAINTE-MARTHE 1715, Accepto ab Ottono et Dachono tome 1, preuves, p. 168 Germano meo (...) (extrait cartulaire de Bernardus Comes, Raymundus Simorre). Comes, Garcias Comes, Geraldus Comes. Vers 1034 Cartulaire noir de Sainte- Guilelmus filius Arnaldi (…) comes Astaracensis Marie d’Auch, acte n° 41. Bernardus frater ejus, Raimundus BRUGELES 1746, preuves frater ejus, Garsia frater ejus 1ère partie, pp. 16-17. Vers 1034 Cartulaire noir de Sainte- Guillelmo gratia Dei Marie d’Auch, acte n° 42. Marchioni Comiti totius BRUGELES 1746, preuves Astariacense 1ère partie, pp. 16-17.

110

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Vers 1060 AD32, I 2805, charte Signum Wilhelmi Comitis d’Esparsac. Astaracensi BRUGELES 1746, preuves 2ème partie, p. 38 (extrait cartulaire de Pessan). Vers 1075 DE VIC, VAISSETE 1841, In potestate postea comitis tome 3, p. 566. Astaracensis, mortuo comite Convenarum Vers 1170 Cartulaire noir de Sainte- Guillelmo dedit Astaracum (…) Marie d’Auch, acte n° 5. Guilelmus genuit Sancium BRUGELES 1746, preuves 3ème partie, pp. 80-81. Sanche I Vers 1050- BRUGELES 1746, preuves Qualiter Sancio Comes, uxor Sancio Comes (1050-1096) 1075 2ème partie, p. 45 (extrait ejus, nec-non et filii ejus cartulaire de Saramon). Guillelmus Vers 1060 AD32, I 2805, charte de Sancio comite Belplan (extrait cartulaire de Pessan). Vers 1070- AD32, I 2805, charte Signum S. d'Estarac 1090 d’Esparsag (extrait cartulaire de Pessan). Vers 1075 BRUGELES 1746, preuves Dominus Sancius dicti Guilelmi Dominus Sancius (…) 2ème partie, p. 13 (extrait Comitis filius, comes regionis comes cartulaire de Simorre). illius Vers 1096 DU BOURG 1883, acte n° Sancius Astarencis Comes (…) Sancius Astarencis Comes 28, pp. 21-22 (archives de pro se et filius ejus Bernardus Fonsorbes). Vers 1170 Cartulaire noir de Sainte- Sancius genuit Bernardum Marie d’Auch, acte n° 5. BRUGELES 1746, preuves 3ème partie, pp. 80-81. Bernard I Vers 1090 BRUGELES 1746, preuves visores Bernardus Comes (1090-1152) ou 2ème partie, p. 15 (extrait 1121-1130 cartulaire de Simorre). Vers 1090- AD32, I 2805, charte Bernardi Comitis astaraci 1096 d’Esparsag (extrait cartulaire de Pessan). 1100-1174 AD31, H Malte 346-1 Sancii suo filio Bernardi comitis (extrait cartulaire de astracensis Moncassin) Vers 1120- Cartulaire de Berdoues, acte in manu Bernardi astaracensis Bernardi astaracensis 1150 n° 487. comitis et Sancii, filii sui comitis 1134 Cartulaire de Berdoues, acte Sancius dictus ejus filius Bernardo comite n° 92. astaracensi 1141 BRUGELES 1746, preuves cum filiis suis Sancio et Bernardo venerabilis Bernardus 2ème partie, pp. 15-16 videlicet Comes (extrait cartulaire de Simorre). MONLEZUN 1849, tome 6, pp. 197-199. 1142 Cartulaire de Berdoues, acte Bernardus comes ou n° 350. astaracensi 1128-1131 Vers 1145 BRUGELES 1746, preuves Dominam Priorissam nomine 2ème partie, p. 46 (extrait Longam-Brunam cartulaire de Saramon). Vers 1148 Cartulaire de Berdoues, acte Bernardi astaracensis n° 485. Acte antidaté consulis (CAZAURAN 1905, p. 50). 1152 Cartulaire de Berdoues, acte Sancius dictus filius ejus Bernardus comes n° 93. Acte antidaté ? astaracensis 1170 Cartulaire noir de Sainte- Bernardus genuit Sancium Marie d’Auch, acte n° 5. Sanche II 1100-1174 AD31, H Malte 346-1 Sancii comitis astaracensis (1140-1168) (extrait cartulaire de Moncassin).

111

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

1140 Cartulaire de Berdoues, acte Boamundo fratre suo Sancio comite n° 323. 1142 BRUGELES 1746, preuves Ego, Sancius, Comes Sancius, Comes 3ème partie, p. 72 (extrait Astaracensis Astaracensis cartulaire de Boulaur). et Priorissae Boni-loci, nomine Longae-Brunae 1148 Cartulaire de Berdoues, acte Sancio astaracensi comite n° 758. 1151 Cartulaire de Berdoues, acte Sancio Rege n° 392. 1152 Cartulaire de Berdoues, acte Sancii astaracensis consulis n° 93. 1156 Cartulaire de Berdoues, acte filius Bernardi comitis Astaraci Sancius comes Astaracensis n° 96. 1160 Cartulaire de Berdoues, acte Boamundo cum fratre suo consulibus astaracensibus n° 707. consulibus astaracensibus 1168 Cartulaire de Berdoues, acte Sancio astaracensi comite n° 518. Bohémond 1100-1174 AD31, H Malte 346-1 bouimundi comitis (1140-1183) (extrait cartulaire de Moncassin). 1140 Cartulaire de Berdoues, acte Sancio comite et Boamundo n° 323. fratre suo 1145 BRUGELES 1746, preuves Dominam Priorissam nomine Bernardus de Marestang 2ème partie, p. 46 (extrait Longam-Brunam invenit habuit guerram cum comite cartulaire de Boulaur). Astaracensi Boamundo Vers 1148 BnF, Ms lat. 12751, f° 648. Balmundus comes Astarci Sancii successor Vers BRUGELES 1746, preuves Boamundus fecit ad se venire Boamundi Comitis de 1150-1154 2ème partie, p. 47 (extrait Priorissam Boni-Loci quae erat Starag cartulaire de Boulaur). mater sua, nomine Longa-Bruna 1167 Cartulaire de Berdoues, acte Boamundus filius Bernardi n° 97. astaracensis consulis 1172 Cartulaire de Berdoues, acte domina Rubea uxor mea consilio Boamundus, comes n° 87. et assensu filiarum nostrarum astaracencis Marie Marchesie, Bonefemine 1176 Cartulaire de Berdoues, acte Boamundo comite n° 277. astarcensi 1183 Cartulaire de Berdoues, acte Boamundo comite n° 201. Acte antidaté ? astaracensi ? Cartulaire de Berdoues, acte Boamundi astaracensis n° 487. provincie consulis Eisemene 1170 Cartulaire de Berdoues, acte Eisemeno comite (1170-1188) n° 269. astaracensi 1182 Cartulaire de , V, Eisemen, comite acte n° 72. Astaracensi 1188 Cartulaire de Berdoues, acte Marquesa uxor ejus Eisemenus comes n° 98. astaracensis 1191 Cartulaire de Berdoues, acte predicte sorores rogatu Eisemenis Eisemenus comes n° 100. Acte antidaté. mariti predicte Marquese astaracensis Bernard III Avant 1180 Cartulaire de Berdoues, acte (1179-1205) au lieu de n° 474. Acte antidaté par 1207 Louis roi de France. 1181-1198 Cartulaire de Berdoues, acte Bernardus rex n° 272. 1186 Cartulaire de Berdoues, acte Savaricus dictus filius Bernardi, Bernardus, comitis n° 595. comitis et domine Savarice bono animo et bona voluntate 1189 Cartulaire de Berdoues, Bernardus astaracensium actes n° 643 et 654. comite Vers Cartulaire de Berdoues, acte Bernardo astaracensi 1190-1200 n° 270. Acte antidaté par comite au lieu de Bernard III de Sédirac, 1179 archevêque d’Auch. 1205 Cartulaire de Berdoues, Bernardo comite actes n° 19 et 295. astaracensi

112

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

? Cartulaire de Berdoues, acte Savariga, uxor ejus Bernardus Coms n° 481. Roderic 1187 Cartulaire de Berdoues, acte Rodigo comite Astaraci (1187-1190) n° 314. 1190 Cartulaire de Berdoues, acte Rodericus dictus filius Exemeni Roderico comite n° 99. comitis astaracensis et uxor ejus astaracensi Benetrix 1190 BRUGELES 1746, preuves Rodericus Comes 3ème partie, pp. 73-74 Astaracensis (extrait cartulaire de Simorre). Vers 1190 Cartulaire de Berdoues, acte Roderico astaracensi au lieu de n° 644. Acte antidaté par comite 1198 Géraud archevêque d’Auch. Bernard IV de 1190 Cartulaire de Berdoues, acte Bernardo Convenarum et Comminges n° 280. Astaracensium comite (1190-1210) Vers Cartulaire de Berdoues, acte Bernardo Convenarum et 1190-1212 n° 558. Acte antidaté par Astaracensium comite au lieu de Philippe Auguste roi de 1177 France et Bernard III de Sédirac archevêque d’Auch (HIGOUNET 1949, p. 75, note 20). Vers Cartulaire de Berdoues, acte Bernardo Convenarum et 1190-1212 n° 533. Acte antidaté pour Astaracensium comite au lieu de les mêmes raisons que 1178 précédemment. 1193 Cartulaire de Berdoues, acte Bernardo comite n° 136. Convenarum, vicem comitis in Astaraco tenente 1207 Cartulaire de Gimont, V, Bernardo comite acte n° 125. Convenarum, vicem comitis tenente in Astaraco 1208 BRUGELES 1746, preuves B. Comite Convenarum 3ème partie, p. 74 (extrait Vicem Comitis tenentis in cartulaire de Boulaur). Astaraco 1210 Cartulaire de Berdoues, Bernardo, comite actes n° 596 et 637. Convenarum, vices comitis in Astaraco tenente 1210 Cartulaire de Berdoues, acte Bernardo comite n° 17. Convenarum Astaracum tenente Vital de 1194 Cartulaire de Berdoues, acte Vitali astaracensi comite Montégut n° 646. (1194-1205) 1195 Cartulaire de Gimont, V, Vitali de Mo(n)tagut, comite acte n° 120. Astaracensi 1200 Cartulaire de Berdoues, acte uxor ejus Na Benetrix Vitalis de Monteacuto, n° 101. Astaracensis comitissa comes astaracensis 1204 Cartulaire de Berdoues, acte Vitali astaracensi comite n° 109. Centulle I Après 1205 Cartulaire de Berdoues, acte Centullo comite astaraci (1205-1234) au lieu de n° 592. Acte antidaté, Vital 1181 son père n’étant pas encore comte en 1181. 1205 Cartulaire de Berdoues, acte Centullo comite Astaraci n° 579. Avril 1229 AN, J 190 A, I, n° 37. Ego Centullus comes de DE VIC, VAISSETE 1842, Asteraco tome 5, preuves, p. 656. 1230 AD09, G 45, n° 2. Centulum d'Astarac filium nominati Vitalis

113

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

1230 DAIGNAN DU SENDAT Centullo comiti Astaraci 1730-1760, Ms 70 (84), BMA. DE VIC, VAISSETE 1842, tome 5, preuves, p. 667. Vers 1230 BRUGELES 1746, preuves Bolmon mon primer fil (…) a Ego Centol Dei gratia 3ème partie, pp. 82-83. Centol mon fil (…) a la Roia ma Comes Astaraci DAIGNAN DU SENDAT fila (...) a Beatrice ma filia 1730-1760, Ms 70 (84), (...)laisi a la Dauna S. lor mair BMA. (...) MONLEZUN 1849, tome 6, pp. 336-338. 10 octobre AN, J 321, XII, n°s 61-62. Centullus comes Astaraci 1230 1234 Cartulaire de Berdoues, Centullo comite Astaraci actes n° 262, 263, 441, 551, 584, 629, 815 et 818. 1234 AD32, I 1581. in presentia Rubee dicti filie Centullus dei gratia Comes nostre Astaraci Centulle II 1238 Cartulaire noir de Sainte- Centulli comitis (1234-1249) Marie d’Auch, acte n° 150. Astaracensis 1242 Cartulaire de Berdoues, acte domini Centulli comitis n° 352. Astaraci 1243 Cartulaire de Berdoues, acte Centullo puerulo comite n° 744. astaracensi 13 AN, J 314, VII, n° 28. domina Segui, uxor quondam novembre DE VIC, VAISSETE 1843, Centulli comitis de Astaraco (...) 1244 tome 6, preuves, pp. 454- cum suo filio Centullo, qui fuit 455. filius dicti Centulli (...) Bernardum fratrem ejusdem Centulli 28 AN, J 314, VII, n° 30. domina Syguis, uxor quondam novembre DE VIC, VAISSETE 1843, nobilis viri Centulli comitis 1244 tome 6, preuves, p. 455. Astaracensis, pro filiis suis, et Centullus ejus filius 25 mars AN, J 321, XII, n° 64. domina Syguis, uxor quondam 1245 DE VIC, VAISSETE 1843, nobilis viri domini Centulli tome 6, preuves, pp. 462- comitis quondam Astaraci 463. 1245 Cartulaire de Berdoues, S. comitisse Astaraci, laude et Centullo comite Astaraci actes n° 587 et 590. assensu filiorum domine comitisse videlicet, Centulli et Bernardi et aliorum heredum suorum Mai 1246 AD31, H Malte 346-1, n° Centullo comite astaraci 17. 6 avril 1248 CURSENTE 2001, pp. 357- madona senhora Segin Centullo Astariacus comite 375. 1249 BRUGELES 1746, preuves filius Illustris Comitis Centulli, Nobilis et Pontens, Vir 2ème partie, p. 17 (extrait Staracensis, et Venerabilis Dominus Centullus, Dei cartulaire de Simorre). Nobilis Dominae Na Segii gratia, Comes Astaraci, Comitisse Staracensis 1249 Cartulaire de Berdoues, Centullo, astaracensi actes n° 444 et 555. comite Eisemene 1237 Cartulaire de Berdoues, acte Eisemeno comite Astaraci (1237-1246) n° 440. 1243 Cartulaire de Berdoues, acte Eisemeno, puero, Astaraci n° 439. comite 1246 Cartulaire de Berdoues, E. comite Astaraci actes n° 76, 78 et 79.

Bernard IV 1242 Cartulaire de Berdoues, acte Bernardi comitis (1242-1291) n° 352. astaracensis, militibus domini Centulli comitis Astaraci

114

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

13 AN, J 314, VII, n° 28. Bernardum fratrem ejusdem novembre Centulli 1244 1245 Cartulaire de Berdoues, acte in manu domine S. comitisse n° 587. Astaraci, laude et assensu filiorum domine comitisse videlicet, Centulli et Bernardi et aliorum heredum suorum 1249 Cartulaire de Berdoues, acte Bernardo astaraci comite n° 556. 1252 LARCHER, tome V, acte n° Bernardus, dei gratia comes 48 (extrait cartulaire de la astariacis Case-Dieu). 1253 Cartulaire de Berdoues, acte (…) dictus filis Centuli, comitis B., comes Astaraci n° 450. Astaraci (…) et assensu nobilis matris nostre domine Seguine 1259 AD31, H Malte 346-1, n° 9 dominus bernardo dei et 10. gratia comes astaraci 3 décembre AGN, Section des Comptes, Nos Bernardus dei gratia 1265 Caisse 2, n° 102. comes de estarac 1266 MONLEZUN 1849, tome 6, domino Centullo filio suo dominus Bernardus, Dei p. 225. gratià comes Astariaci. 27 janvier AN, J 198, VI, n° 107. promittens B(ernardo), 1266 comiti Hastaraci 25 avril MONLEZUN 1849, tome 6, et ejus legitimos successores Dominum Bernardum, Dei 1266 pp. 199-201. gratiâ comitem Astariacensem 1274 AD65, H41 et H42. quod dominus Bernardus, comes nobili viro Bernardo, Astariaci et successores ejus domino comite de Astariaco 1er mai 1276 AD64, E 17. Nassarida de labrid (...) per En B(er)nat per la gratia de molher e per esposa an Centol diu comte dastarag dastarac filh an nady del nobile senher En Bnat 25 juillet Livre Rouge de Mirande, f° Centulli filii sui nob(i)lis vir D(omi)n(u)s 1281 7r°. B(ernardus). d(e)i g(rat)ia comes astariaci Décembre BRUGELES 1746, preuves Bernardo Comite Astariaci 1284 2ème partie, pp. 22-23. 1288 Livre Rouge de Mirande, f° domino Centullo filio suo nobilis vir dominus 116r°-120v°. Bernardus Dei gratia comes Astariaci 1290 Livre Rouge de Mirande, f° Bernardo comite astariaci 34v°. Centulle III 29 DAIGNAN DU SENDAT nobilis vir Centullus Dei (1280-1300 novembre (1730-1760), Ms 70 (84), gratia Comes Astariaci ou 1323) 1291 BMA. CHERIN 1784, preuves, pp. 231-233. 1293 AD32, I 3613. nobilis vir comes centulus 31 octobre Livre Rouge de Mirande, f° B(e)r(nard)us de astariaco nobil(is) d(omi)nus 1294 86v°. eiusdem d(omi)ni Centulli Centullus dei gr(ati)a MARTENE, DURAND filius(…) comes astar(iac)i 1724, tome 1, pp. 1396- Bonismundus de astariaco 1397. 1298 Livre Rouge de Mirande, f° Nobilius vir dominus Bernardus nobilis viri dominus 21v°. astaraci domicellus filius nobilis Centulli dei gratia comiti viri dominus Centulli dei gratia astaraci comiti astaraci 1299 AN, J 317, n° 50. domino Centullo patre dicti nobilem virum dominum Bernardi (...) Bernardum, ejus Centullum, Dei gratia filium emancipatum comitem Astariaci, 13 juillet Livre Rouge de Mirande, f° Inter viros nobiles Dominum Dominum Centullum 1299 37v°. Centullum comitem ex una parte. comitem Et Bernardum de astariaco unicum eius filium emancipatum

115

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

18 octobre MEZAMAT DE L’ISLE Astarac (Messire Centule III ?, 1323 1898, pièces justificatives, comte d’), termina un différend pp. 124-125. qui était entre nobles seigneurs Bernard et Gaston dit Maugascon de Mesamat, chevaliers, ses neveux, fils de feu Messire Arnaud de Mesamat, son frère Bernard V 5 janvier AD64, E 17. lo dit B'nadon mon filh (1280-1328) 1280 1296 AD31, H Malte Toulouse dominus comes faciat omnia et 351. singula premissa et infrascripta laudere, ratificare et approbare Bernardo, filio suo 15 juin 1298 Livre Rouge de Mirande, f° nobilis vir d(omin)us nob(i)lem et potente(m) 31r°. B(e)r(nardu)s de astariaco. virium d(omi)nus domicella filia. nobili viri B(e)r(nard)us dei gr(ati)a D(omi)ni C(entulli) dei gr(ati)a co(m)item astar(ac)i comiti astar(ac)i . et nobil(a) d(omi)na matha fuxi (...) 1299 AN, J 317, n° 50. domino Centullo patre dicti Bernardi de Astariaco, LALOU, HELARY 2007. Bernardi dicentem dictum Bernardum nobilem virum dominum esse comitem de Astariaco Centullum, Dei gratia comitem Astariaci, et Bernardum, ejus filium emancipatum 1306 AD31, H Malte Toulouse egregium virum dominum 345, n° 2. bernardum dei gratia comite astaraci 10 AD32, D 267. Bernardo Comite Astariaco novembre 1306 1307 AD32, I 1583. nobili domina Matha uxor sua egregie et nobile vir domine bernardi dei gratia comite astariaci. egregia Janvier VILEVAULT, nobili viro Boemondo de egregii viri Domini B. Dei 1307 BREQUIGNY 1777, p. 368. Astariaco, Domicello, filio egregii gratia Comitis Astariaci viri Domini B. Dei gratia Comitis Astariaci quondam, Domino dictae Bastidae de Thornaco 24 avril AN, J 314, n° 22. gerens vices nobilis viri 1308 domini B., Dei gratia comitis Astariacensis 1309 DE VIC, VAISSETE 1842, Bernardus filius Bernardi comitis Bernardi comitis Astarici tome 5, preuves, p. 529. Astarici uxorem duxit D. Augustam filiam Galterii de Fossato militis D. de Bramebac, et D. Jamburgae de Insula 24 février Livre Rouge de Mirande, f° egregio et magnificus vir 1321 71v°. D(omin)us vir dei gr(ati)a comes asta(ra)ci et d(omi)nus ville de miranda 1328 Livre Rouge de Mirande, f° egregio et potenti viro 29v°. domino Bernardo dei gratia comiti astaraci Jean 1307 AD32, I 1583. domino domino Johanne (1305-1308) comite dicti commitatus astariaci 1308 AD32, H 18. Clemens Episcopus Servus Servorum Dei Dilecto filio Johanni comiti Asthariacen(sis) Amanieu 1317 GUERARD 1903, tome 2, Amanevo, nato Bernardi comitis (1317-1327) n° 4171, p. 382. Astariaci, et Siciliae de Convenis, natae quond. Bernardi comitis Convenarum

116

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

1320 GUERARD 1896, tome 1, nobilis viri Amanevi de Astayraco n° 138, pp. 215-218. domicelli 27 mars GUERARD 1896, tome 1, Dilectum filium nobilem virum 1324 pp. 126-127. Amanevum dilecti filii nobilis viri Bernardi comitis de Stariaco primogenitum Centulle IV 1331 AD31, H Malte Toulouse dame Cecille de comenge mere et noble Centulle comte (1331-1363) 351. tutrice de noble Centulle comte d'astarac d'astarac 1331 AD31, H Malte Toulouse Centullo predicto comite 345, n° 3. astaraci 24 mars MOLLAT 1906, tome X, p. N. v. Centullo, comiti Astariaci, et Centullo, comiti Astariaci 1331 183. n. m. Mathae natae quond. Gastonis de Armaniaco, vicecomitis Fezensaguelli (…) 1343 AD31, H Malte 346-1. Centullo comiti astaraci 7 décembre AD32, I 154 (testament, 1362 acte non reproduit). Jean I 19 juillet TRABUT-CUSSAC 1959, Bertran de Serres (...) (1363-1403) 1363 pp. 101-102. comme tutour du comte d'Estarac 1365 AD32, I 1586. nobilie et egregia sua marguerita egregii et magnifici domini de astariaco filia naturalis et viri iohanne dei gratia legitima . domini Centulli condam comitis comitatus predicti bone memorie comitis astariaci . et domine iohanne de leomania comitisse astariaci . germanam egregii et magnifici domini viri iohanne dei gratia comitis comitatus predicti 3 février DE VIC, VAISSETE 1844, egregiique potentes et 1377 tome 7, preuves, p. 569. nobiles viri DD. Joannes comes Astariaci 1er octobre BnF, fonds Doat, volume lo noble et poderous 1377 200, f° 26r°-28v°. Mossen Joan per la gracy de Diu Comte d'Esterac Janvier AD32, I 1367. Joh(an)ne gra(tia) astariaci 1379 comitis d(omi)nante 21 avril BnF, Ms fr. 6541, pp. 94- Cecille d'Astarac, et feu Jean 1455 101. comte d'Astarac, son frère, furent héritiers et successeurs du feu comte d'astarac leur père aussy de leur mère qui étoient trépassés par avant le mariage de Cecille ? BnF, Ms fr. 6541, p. 396. Dominae Sibiliae de astariaco Dominus Joannes comes maritatae euidam Domino astariaci Jordano Comiti Insulae Jean II 25 juin 1401 AD32, I 435 et I 3005. nobilis Dominus Bernardus de potentis virum dominum (1398-1410) Astariaco miles, Belmondus de Joannem dei gratia astariaco filius naturalis dicti Comitali astariaci domini Comitis 2 novembre AD32, I 1367. Joh(an)em dei gr(a)tia 1402 comiti astaraci 19 BRUGELES 1746, preuves Nobilem personam décembre 2ème partie, pp. 40-41. Principem Dominum 1403 GABENT 1908, pp. 238- Johannem Dei gratia 239 (extrait cartulaire de Astaraci Comitem Simorre). 16 avril LAPLAGNE-BARRIS XVI Cal. Maii obiit D. 1410 1888, p. 136. Joannes, comes Astaraci, MEZAMAT DE L’ISLE anno Domini 1410 1898, p. 29 (nécrologe de Berdoues). Jean III 16 AD64, E 428. mossen Johan comte (1410-1458) novembre destarac 1418

117

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

18 juin 1423 AD64, E 423. Nos Johan per la gratie de diu comte Destarac 28 mars AD64, E 434. Johan per la gratie de diu 1428 comte destarac senhor de barbasan 1er octobre AD64, E 382. poderas senhor mossen Johan poderas senhor mossen 1432 comte dastarac en nom et cum Johan comte dastarac aprocuradore de madone Johane de Barbasan sa molher 1435 DUFFOUR 1907, 2ème egregia domina Philippa egregium et potentem virum partie, pp. 469-481. convenarum comitissa matreque dominum Iohannem, Dei ipsius domini comitis astariaci ac gratia, comitem Astariaci venerabilis 17 août AD64, E 382. magnifficy et potentis viri 1444 domini Johanne de astariaco comiti astariac domini quibus terre de barbazano et barone sive (…) depodio Rivorum 18 août AD64, E 74. egregiam dominam mariam de 1472 astariaco filiam condam egregii (…) domini Johannis comitis astariaci et nobilis et potentis domine domine Johanne de candapasa comitisse Jean IV 18 août Illustoris domini Joannis de Joannis de astariaco (…) (1458-1472) 1472 astariaco (…) comitis astaraci at comitis astaraci dictorum condam domini comitis et domine Johanne filii ejus 1536 AD64, E 598. Jehanne fille de Raymond arnaud de coarrase seigneur d'aspect et dysabel de chateauneuf fut mariée au conte destarac. De ce mariage fust eut Jehan conte destarac et dicelluy autre Jehan duquel est ysseut dame marthe sa fille unique e mere de messire de candalle aujourd'hui comtesse et dame proprietere Destarac (…) Jean V 1482 AD32, I 15910. Johan destarac comite (1472-1511) destarac Juillet 1485 AD64, E 598. Jo(han) comes astariaci 21 juin 1508 AD32, I 15913. très noble damoyselle Marthe haut et puissant seigneur, AD64, E 450. d'astarac filhe naturelle legitime messire Johan d'astarac du haut et puissant seigneur, compte dud astarac messire Johan d'astarac compte dud astarac et haut et puissante dame madame marie, comptesse dud Astarac (…) lesdites damoyselles Jacqueline et magdeleine d'astarac Marthe 1525 AD32, I 1605. egregia domina Marthae de (1508-1569) astariaco comitissa Comitatus Astariaci 1527 AD32, I 157. a dame Marthe comtesse d'Astarac 10 août AD32, H 31. Gastonis de fuxo comite astariaci 1527 27 octobre AD32, H 27. Gaston de foix conte dastarac et 1527 de Candale 25 février AD32, H 27. Gaston de foix et Marthe de 1530 astarac mariez comptes de la compte dastarac 1533 AD64, E 598. marthe destarac comtesse destrac et de candalle

118

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Lignage 2 - Essai généalogique de la famille comtale d’Astarac (Xe-XVIe siècles).

119

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Lignage 3 - Essai généalogique de la famille d’Astarac-Fontrailles, seigneurs de Sauveterre et de Fontrailles (XIIe-XVIIe siècles).

120

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Lignage 4 - Essai généalogique de la famille d’Astarac, seigneurs de Monclar et de Valentées (XVe-XVIe siècles).

Lignage 5 - Essai généalogique de la famille d’Astarac, seigneurs de Chélan (XVe-XVIIe siècles).

121

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Lignage 6 - Essai généalogique de la famille de Respaillès, seigneurs de Respaillès (XIIe-XIIIe siècles).

Lignage 7 - Essai généalogique de la famille Desbarrats, coseigneurs de Castelnau-Barbarens (XIe-XIIIe siècles).

122

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Lignage 8 - Essai généalogique de la famille de Lasséran, seigneurs de Lasséran (XIIe-XVe siècles).

123

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Lignage 9 - Essai généalogique de la famille d’Orbessan, seigneurs d’Orbessan, de Monties, d’Aussos, de Nénigan et de Saint-Arroman (XIIe-XVIe siècles).

124

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Lignage 10 - Essai généalogique de la famille d’Orbessan, seigneurs d’Orbessan, de Labastide-Paumiès, de Castelgaillard et de Pouy-de-Touges (XIVe-XVIe siècles).

125

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Lignage 11 - Essai généalogique de la famille d’Ornézan, seigneurs d’Ornézan, de Saint-Blancard et d’Auradé (XIVe-XVIe siècles).

Lignage 12 - Essai généalogique de la famille d’Ornézan, seigneurs d’Ornézan, de Chélan, de Vidaillan, de Séguède, de Monties, de Betcave et de Saint-Elix (XIVe-XVe siècles).

126

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Lignage 13 - Essai généalogique de la famille de Panassac, seigneurs de Panassac (XIIe-XIIIe siècles).

Lignage 14 - Essai généalogique de la famille de Panassac, seigneurs de Panassac et d’Arrouède (XIIIe siècle).

127

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Lignage 15 - Essai généalogique de la famille de Panassac, seigneurs de Panassac et d’Arrouède (XIIIe-XVIe siècles).

128

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Lignage 16 - Essai généalogique de la famille de Garrané, seigneurs de Garrané, de Pépieux, de Lasséran, de Lacassaigne, de Montastruc, de Monbrun et de Saint-Mézard (XIIIe-XVIIe siècles).

129

Fortifications seigneuriales et résidences aristocratiques gasconnes dans l’ancien comté d’Astarac et ses marges (Xe-XVIe siècles)

Lignage 17 - Essai généalogique de la famille de Marrast, seigneurs de Marrast, de Lasserre et d’Estillan (XIIe-XIIIe siècles).

Lignage 18 - Essai généalogique de la famille de Saint-Arroman, seigneurs de Saint-Arroman (XIIe-XIIIe siècles). 130