Teoria Gatunków W Organizacji Informacji I Wiedzy. Podejśćie Informatologiczne

TEORIA GATUNKÓW W ORGANIZACJI INFORMACJI I WIEDZY

Marek Nahotko TEORIA GATUNKÓW W ORGANIZACJI INFORMACJI I WIEDZY Podejście informatologiczne

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Publikacja dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa oraz Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej

Recenzent prof. dr hab. Barbara Sosińska-Kalata

Projekt okładki Paweł Bigos

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i roz- powszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-4486-5 ISBN 978-83-233-9846-2 (e-book)

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 Spis treści

Wykaz skrótów ...... 7 Wstęp ...... 11 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji ...... 19 1.1. Funkcje mózgowe w organizacji wiedzy ...... 21 1.2. Umysłowa organizacja informacji i wiedzy ...... 41 1.3. Schematy poznawcze ...... 55 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej ...... 69 2.1. Transfery informacyjne ...... 75 2.2. Dane ...... 87 2.3. Informacja ...... 91 2.4. Wiedza ...... 107 2.4.1. Poglądy na wiedzę ...... 107 2.4.2. Wiedza w modelu działań wiedzotwórczych ...... 117 2.5. Kontekst w działaniach wiedzotwórczych ...... 124 3. Społeczna teoria gatunków informacji ...... 129 3.1. Gatunek informacji jako podstawa działań społecznych ...... 131 3.2. Gatunek jako schemat poznawczy ...... 140 3.3. Łączliwość gatunków informacji ...... 148 3.4. Analiza gatunków informacji ...... 155 3.5. Gatunki informacji w transakcjach komunikacyjnych ...... 162 3.6. Gatunki informacji w środowisku elektronicznym (cybergatunki) ...... 168 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki . 179 4.1. Gatunki zasobów metainformacji i ich transakcje ...... 182 4.1.1. Gatunki bibliografi czne ...... 187 4.1.2. Rozwój poglądów na transakcje biblioteczne ...... 191 4.1.3. Współczesne transakcje z katalogiem bibliotecznym (OPAC) ... 198 4.2. Ewolucja cybergatunku katalogu (OPAC) ...... 215 5. Grupy gatunków informacji w OI ...... 233 5.1. Gatunki informacji, ich grupy i oddziaływanie (uptake) ...... 233 5.2. Analiza grup gatunków w działalności OI ...... 243 5.2.1. Grupa gatunków 1. Informacja pierwotna (publikacje naukowe) 246 5.2.2. Grupa gatunków 2. Informacja pochodna (metainformacja) ..... 250 6 Spis treści

5.2.3. Grupa gatunków 3. Metainformacja tworzona przez użytkownika stosowana w transakcjach wyszukiwania w SOI .. 258 5.2.4. Grupa gatunków 4. Narzędzia metainformacyjne wykorzystywane do tworzenia reprezentacji informacji gatunków grupy 1 ...... 263 5.2.5. Grupa gatunków 5. Informacja o SOI (biblioteczna) ...... 271 5.2.6. Grupa gatunków 6. Interfejs informacyjny SOI ...... 275 5.2.7. Zestawienie cech grup gatunków informacji w OI ...... 282 5.3. Gatunki w działaniach społecznych OI ...... 283 Zakończenie ...... 305 Summary ...... 311 Spis rycin i tabel ...... 315 Bibliografi a ...... 317 Indeks ...... 345 Wykaz skrótów

AACR – Anglo-American Cataloguing Rules AI – architektura informacji ALA – American Library Association API – application programming interface ASK – anomalous state of knowledge BIBFRAME – Bibliographic Framework Initiative BRS – Bibliographic Retrieval Services CARS – Create a Research Space CEST – Cognitive Experiental Self Th eory CIDOC CRM – International Committee for Documentation Conceptual Reference Model CMS – Content Management System CSDGM – Content Standard for Digital Geospatial Metadata CST – cognitive schema theory CTA – cognitive task analysis DARIAH – Digital Research Infrastructure for the Arts and Humanities DDC – Dewey Decimal Classifi cation DIKW – Data, Information, Knowledge, Wisdom DNA – kwas dezoksyrybonukleinowy EAD – Encoded Archival Description ECoG – elektrokortykografi a EEG – elektroencefalografi a ELT – Experiental Learning Model ER – entity-relationship fMRI – funkcjonalny rezonans magnetyczny FRAD – Functional Requirements for Authority Data FRBR – Functional Requirements for Bibliographic Record FRBR-LRM – FRBR-Library Reference Model FRSAD – Functional Requirements for Subject Authority Data Gg – gatunek grupy GFR – gaze-following response GUI – graphical user interface HCI – human-computer interaction HTTP – Hypertext Transfer Protocol ICP – International Cataloguing Principles IFLA – International Federation of Library Associations and Institutions 8 Wykaz skrótów

IMRaD – introduction, methods, results and discussion ISBD – International Standard Bibliographic Description ISBN – International Standard Book Number ISMN – International Standard Music Number ISO – International Organization for Standardization ISSN – International Standard Serial Number IT – information technology JIW – język informacyjno-wyszukiwawczy KABA – język haseł przedmiotowych katalogów automatycznych bibliotek akademickich KHW – kartoteka haseł wzorcowych KM – knowledge management KO – knowledge organization LCC – Library of Congress Classifi cation LCSH – Library of Congress Subject Headings LOD – Linked Open Data MARC – machine readable catalog MEG – magnetoelektroencefalografi a MeSH – Medical Subject Headings MIX – Metadata for Images in XML MRI – obrazowanie rezonansu magnetycznego (magnetic resonance ima- ging) NLG – New London Group NLP – natura language processing OA – Open Access OAI-PMH – Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting OCLC – Online Computer Library Center OI – organizacja informacji ONIX – Online Information Exchange OPAC – online public access catalog OW – organizacja wiedzy OWL – Web Ontology Language PET – pozytonowo-emisyjna tomografi a komputerowa PIM – personal information management PKIM – personal knowledge/information management PKM – personal knowledge management PN – Polska Norma RDA – Resource Description and Access RDF – Resource Description Framework RDS – Resource Discovery Services RDT – Resource Discovery Tools RSS – Really Simple Syndication, Rich Site Summary, RDF Site Summary SAB – Sveriges Allmänna Biblioteksförening (Szwedzkie Stow. Bibliotek Publicznych) SAS – supervisory attentional system SCR – state of conditional readiness Wykaz skrótów 9

SOI – system organizacji informacji SOW – system organizacji wiedzy SPARQL – SPARQL Protocol and RDF Query Language SPECT – tomografi a emisyjna pojedynczego fotonu TK – tomografi a komputerowa TMS – przezczaszkowa stymulacja magnetyczna UKD – Uniwersalna Klasyfi kacja Dziesiętna USG – ultrasonografi a URI – Uniform Resource Identifi er UTI – Unifi ed Th eory of Information UX – user experience VIAF – Virtual International Authority File WSD – Web-scale Discovery System WWW – World Wide Web XML – Extensible Markup Language ZSB – zintegrowany system biblioteczny

Wstęp

Zgodnie z opinią Roberta Poczobuta pojęcie informacji w nauce stosowane jest do opisywania i wyjaśniania sytuacji na różnych poziomach organizacji (wszech)świata. Według badacza aspekty informacyjne znajdowane są w tak różnych dyscyplinach, jak: mechanika kwantowa, biologia molekularna, neu- robiologia, cybernetyka, teoria systemów, kognitywistyka i psychologia poznawcza, teoria komunikacji, semantyka informacyjna oraz w informatologii (Poczobut 2005b, s. 178). Tak duże zainteresowanie informacją może świad- czyć o swoistym zwrocie informacyjnym w nauce (Hetmański 2015, s. 154). Informacja jawi się jako podstawowy składnik naukowego opisu świata, choć według cytowanego Marka Hetmańskiego nie doczekaliśmy się wciąż ogólnej teorii informacji opisującej zjawiska informacyjne badane przez wymienione wcześniej nauki w sposób syntetyczny. Niniejsza książka również nie pretendu- je do zapełnienia tej luki, ale może przyczynić się do spojrzenia na zagadnienia informacji pod jeszcze innym kątem, niż czynili to dotąd badacze, szczegól- nie ci związani z informatologią. Informacja jest tu traktowana w specyfi czny sposób – jako element działań wiedzotwórczych. Wiedza jest cechą ludzkiego umysłu wynikającą z akumulacji informacji, a informacja jest przedmiotem poznawczo-komunikacyjnych procesów między umysłami, kształtujących sto- sunki społeczne i jednocześnie kształtowanych przez nie. Jest ona tu omawiana z informatologicznego punktu widzenia i rozumiana jako treść przekazywa- nych komunikatów. Nie oznacza to jednak możliwości pomijania aspektów ja- kościowych procesów informacyjnych. Ich uwzględnienie powoduje, że procesy informacyjne traktuje się jako procesy poznawcze, polegające na tworzeniu, przekazywaniu, odbiorze, przekształcaniu i gromadzeniu informacji w sposób pozwalający uzyskać wiedzę o świecie (Żegleń 2004, s. 154). Informatologia jest w takim sensie nauką o wymienionych informacyjnych procesach poznawczych, realizowanych w społeczeństwie ludzkim w przestrzeni i czasie1. W celu zapewnienia efektywności tym procesom informacja musi być organizowana, a systemy służące tej organizacji właściwie zarządzane. W tym zakresie

1 O roli i znaczeniu tak rozumianej informatologii niech świadczy opinia wskazująca, że świat, rozpatrywany jako przedmiot poznania i wiedzy, złożony jest z samej informacji (Hetmański 2013, s. 15). W takim razie informatologia może być traktowana jako nauka tłumacząca złożoność świata. 12 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... badania prowadzone są w ramach dyscypliny wywodzącej się z informatologii, nazywanej organizacją wiedzy2 (knowledge organization, KO). Organizacja informacji (OI) jest rodzajem działalności realizowanym przez bardzo różne podmioty, począwszy od indywidualnych osób organizujących/ zarządzających informacją w życiu codziennym dla celów osobistych i/lub zawodowych (PIM – personal information management (Świgoń 2013)), poprzez biblioteki i inne ośrodki informacji realizujące fachowe usługi na rzecz swoich użytkowników, aż po wyszukiwarki i inne serwisy internetowe obsłu- gujące szeroką publiczność. W najszerszym sensie organizacji informacji jako jej narzędzia traktowane są literatura, tradycja, nauka i jej dyscypliny oraz kultura (Hjørland 2007b). Typowym zjawiskiem jest stosowanie w tym celu wielu sposobów, narzędzi i metod jednocześnie, od intuicyjnych po w pełni profesjonalne, oraz technologii od przekazywania informacji werbalnej, której nośnikiem są „osoby, o których wiadomo, że wiedzą” (Wilson 1991, s. 260) po piśmienną, z całym wachlarzem narzędzi używanych w celu materializacji tekstu, od rękopisu, przez druk po nośniki elektroniczne3. Ta różnorodność jest dodatkowo wzmacniana przez bardzo specyfi czne cechy informacji (Jack- son, Farzaneh 2012, s. 529), które powodują, że informację można traktować jako coś istniejącego obiektywnie, niezależnie od obserwatora oraz jako coś subiektywnego (sytuacyjnego4). Ta dychotomia związana jest z innym konfl ik- tem, polegającym na rozumieniu informacji jako rzeczy (substancji) lub rozumieniu jej jako znaku (Hjørland 2007a, s. 1448). Jednakże informacja może i powinna być rozpatrywana zarówno z indywidualnego, psychoneuronalnego poziomu, jak i z poziomu społecznego, komunikacyjnego. W pierwszym wypadku chodzi głównie o indywidualne przetwarzanie informacji w ludzkim umyśle. Informacja jest przetwarzana indywidualnie, w zależności od kompetencji wynikających z naturalnych predyspozycji, wcześniejszych doświadczeń5 i nastawienia. Informacja służy więc tworzeniu mentalnych reprezentacji środowiska. Procesy te prowadzą do modyfi kacji stanów umysłowych, nazywanych wiedzą. W drugim wypadku cho-

2 Poniżej będę stosował skrót KO dla nazwy dziedziny, a skrót OW (organizacja wiedzy) dla oznaczenia procesów organizacji wiedzy rozumianych tak, jak to zostało wyjaśnione w rozdz. 2. 3 Zauważmy, że rozwój technologii pisma nie spowodował zaniku stosowania autorytetów kognitywnych w postaci personalnych źródeł informacji; na ich wykorzystaniu polega w znacznej mierze tzw. zarządzanie wiedzą (w szczególności ukrytą) pracowników w przedsiębiorstwach. Co- raz częściej zmuszeni jesteśmy jednak polegać na informacjach z „drugiej ręki”, nie uczestnicząc w wydarzeniach bezpośrednio (Wilson 1983, s. 10). 4 Sytuacyjność informacji wynika z poglądu, że rozumienie i działanie jest zawsze usytuowane. Sytuacyjność ta powoduje niemożność zobiektywizowania ani ludzkiego bytu, ani niczego, co go sytuuje, gdyż nie można zdystansować się względem aktów rozumienia ani własnego bycia, bowiem rozumiemy je z wnętrza sytuacji (Tuchańska 2012, s. 158). 5 Doświadczenie powinno być rozumiane szeroko, jako całość ludzkiego doświadczenia wraz ze wszystkim co odgrywa w nim jakąś rolę, np. sposób funkcjonowania ciała, możliwości zakodo- wane genetycznie, sposoby fi zycznego funkcjonowania w świecie, organizacja społeczeństwa itp. (Lakoff 1990, s. 266). Wstęp 13 dzi o tworzenie i komunikowanie (przekazywanie) informacji w celu konstruowania interakcji społecznych. Wszelka aktywność człowieka, w tym również czynności poznawcze, jest działalnością społeczną (Bogusławski 2016, s. 143). W tym kontekście warto zauważyć, że istota ludzka dokonuje wszelkich czyn- ności związanych z informacją zawsze i wyłącznie z myślą o innych ludziach; informacja służy komunikowaniu interpersonalnemu, które jest zachowaniem społecznym. Nie powinno się więc traktować ludzkiego ciała, umysłu i środo- wiska jako odrębnych bytów. Ciało stanowi dynamiczny interfejs pomiędzy mózgiem (umysłem) i środowiskiem; interakcje mózg–ciało–środowisko mają zasadniczy wpływ na wiedzę powstającą w różnych skalach czasowych (Sporns 2011, s. 307). Interakcje te są integralną częścią rozwoju poznawczego i spo- łecznego. Inteligencja człowieka wynika z relacji pomiędzy mózgiem i ciałem, a immersja człowieka w środowisko społeczne jest ważnym determinantem poznania otoczenia społecznego. Ujęcie takie wydaje się odpowiadać kierunkowi socjokognitywnemu, w któ- rym uznaje się, że wpływ na użytkowanie informacji mają zarówno indywidualne procesy myślowe, jak i obszar społeczny i komunikacyjny, w którym jednostka działa (Hjørland 2002b). Hjørland i Albrechtsen (1995) nazywają analizę informacji i jej społeczne tworzenie w środowisku, które określają jako społeczność6 myśli (ang. community of thought), „analizą domeny”. Podobne podejście może być dostrzeżone w badaniach dotyczących teorii gatunków informacji u takich autorów, jak Vaughan i Dillon (1998) lub Orlikowski i Yates (1994). To właśnie ta różnorodność podejść powoduje zainteresowanie informa- cją przedstawicieli tak wielu dziedzin wiedzy. A właściwie zauważyć można, że nie istnieje taka dziedzina wiedzy, w której w ogóle nie byłoby zainteresowania informacją. W ostatnich latach coraz większą rolę odgrywają neuropsychologia i nauki kognitywne, bez uwzględnienia ich ciągle szybko przy- rastającego dorobku (por. rozdz. 1) dywagacje na temat informacji i wiedzy nabierają charakteru spekulatywnego, stając się poznawczo ryzykowne (Mił- kowski, Poczobut 2005, s. 30). Wśród tych dyscyplin funkcjonuje informatologia, dla której informacja jest głównym przedmiotem badań. Dyscyplina ta zajmuje się organizacją informacji zmaterializowanej w postaci fi zycznych

6 Społeczność rozumiem jako zbiorowość posiadającą własne cele, dążącą do dobra wspólne- go. Umożliwia ona zaspokajanie elementarnych potrzeb i odpowiadanie na codzienne wyzwania. Posiada dynamiczną, zmienną strukturę, jednak opiera się na względnie ustabilizowanych strukturach zbiorowości. Członkowie społeczności powiązani są relacjami i interakcjami/transakcjami, które zawsze mają charakter aksjologiczny. Według Bogusławskiego każda społeczność jest sposobem przeżywania i realizowania bliskości i zażyłości, podzielania systemu wartości i znaczeń, dążenia do wspólnego (mniej lub bardziej trwale) celu (dobra). Można tu mówić o społecznościo- wotwórczej roli tradycji, w tym w zakresie sposobów komunikowania się. Współcześnie dominują tu koncepcje niesubstancjalistyczne, w których postrzega się społeczność poprzez sojusze, relacje, interakcje i decyzje jednostek, zamiast niegdyś dostrzeganych więzów krwi czy obiektywistycznie rozumianego dobra wspólnego (Bogusławski 2016, s. 96). 14 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... dokumentów7 – obiektów informacyjnych, dzięki którym informacja jest przekazywana w przestrzeni i czasie. Stąd odnajduje się jej początki w czasach, gdy zaczęto używać technologii służących zapisowi informacji dla jej rozprzestrze- niania i komunikowania bez (na miarę możliwości tych technologii) barier czasoprzestrzennych. Międzypokoleniowe przekazywanie dziedzictwa kulturowego powoduje transmisję standaryzowanych sposobów działania. Dzięki temu człowiek nie musi osobiście czegoś przeżyć, aby posiadać o tym czymś wiedzę. Część komunikacji odbywa się w sposób niewerbalny, jednak najważ- niejsze elementy każdej kultury ludzkiej są przekazywane przy użyciu słów i znajdują się w określonym zakresie znaczeń i punktów widzenia, które człon- kowie każdego społeczeństwa nadają używanym przez siebie symbolom wer- balnym. Obecność i działania człowieka wzbogacają świat dzięki jego wiedzy, zdolności do komunikowania informacji i powiązanej z nią twórczej aktywno- ści (Pleszczyński 2013, s. 29). W kulturach oralnych, nieznających pisma, nie funkcjonowała organizacja informacji w rozumieniu, które temu pojęciu nadaje współczesna informatologia. W takich kulturach nie ma możliwości odwoływania się do „defi nicji słownikowych”, brak zapisów umożliwiających odszukanie historycznych zmian stosowanych znaczeń (Goody, Watt 1963, s. 306), w ogóle wyrażenie „przeglądać” lub „odszukać informację” nie ma sensu, gdyż bez pisma słowa są unikalnymi zdarzeniami (Ong 2011, s. 69). Takie czynności są wytworem kultury piśmiennej i zasadniczym przedmiotem informatologii. Już najwcześ- niejsze tworzenie zbiorów informacji, utrwalonej na glinianych tabliczkach lub zwojach papirusu, wymagało organizacji informacji, od której współczes- na informatologia wywodzi swoje tradycje. Społeczeństwa piśmienne uzyskują dostęp do zapisów dotyczących przeszłości i wspólnie wyznawanych ideologii. Dzięki oddzieleniu przeszłości od teraźniejszości możliwe stają się badania historyczne. To z kolei jest źródłem sceptycyzmu dotyczącego zarówno legen- darnej przeszłości przekazywanej w mitach tradycji oralnej, jak i obejmujące- go w ogóle obraz otaczającego świata. Następnym krokiem jest poszukiwanie alternatywnych wyjaśnień, wymagających stale rozwijanej metodologii analizy logicznej (Goody, Watt 1963, s. 344). To natomiast stanowi podstawę rozwoju współcześnie rozumianej nauki, jako społecznego i historycznego procesu akumulacji wiedzy. Istotny wpływ na organizację informacji mają więc stosowane technologie informacyjne. Można wręcz zauważyć, że kształtując zachowania informacyjne8,

7 Stwierdzenie o „fi zyczności” dokumentów nie powoduje wykluczenia z obszaru zaintereso- wań dokumentów w formie elektronicznej, które nie są mniej fi zyczne od drukowanych, różnią się tylko formą tej fi zyczności. 8 Zachowania informacyjne rozumiane są tu szeroko jako wszelkie aktywności, działania i reakcje ludzi związane ze źródłami i kanałami informacji, dotyczące m.in. potrzeb informacyjnych i wynikających z nich postrzegania, poszukiwania, zarządzania, przekazywania i wykorzystywania informacji (Cisek 2017). Tak rozumiane zachowania informacyjne towarzyszą wszelkim aktywnoś- Wstęp 15 kształtują także pogląd na świat. Dostrzec tu można pewne sprzężenie zwrotne: wiedza o świecie pozwala tworzyć nowe technologie, a nowe technologie wpły- wają na postrzeganie świata. Interesującym przykładem może być ewolucja poglądów obiektywistycznych w kierunku konstruktywistycznych (subiektywistycznych) w działalności informacyjnej. Zmiany te są związane z ogólnymi tendencjami w humanistyce, polegającymi na porzucaniu podejścia obiektywi- stycznego, charakterystycznego dla nauk przyrodniczych (Bogusławski 2016, s. 3) oraz z możliwościami stosowanych technologii. Obiektywizm w dzia- łalności informacyjnej związany jest z funkcjonowaniem systemów manualnych w wyszukiwaniu informacji, takich jak katalogi kartkowe i pierwszych OPAC, z ontologicznego punktu widzenia wzorowanych na tych katalogach. Charakteryzują się one autorytatywnością i hierarchizacją stosowanych idei, poszukiwaniem dla każdego problemu jednego trafnego rozwiązania (Alemu, Stevens, Ross 2012, s. 40). W efekcie niezbędne staje się tworzenie globalnych standardów, takich jak MARC i Dublin Core, oferujących jednolite zasady dla wszystkich zastosowań systemów informacyjnych. Paradoksalnie globalne rozpowszechnienie Internetu i wejście bibliotek do tego heterogenicznego środowiska powoduje coraz częstsze stosowanie rozwiązań znacznie bardziej zindywidualizowanych, co odpowiada raczej konstruktywistycznemu poglą- dowi na świat9. Stosowanie technologii Web 2.0 i następującego po niej Linked Data, w którym znaczenia są negocjowane pomiędzy interesariuszami poszu- kującymi konsensusu, powoduje konieczność funkcjonowania w środowisku, którego stałą cechą są różnice w interpretacji znaczenia obiektów cyfrowych, negocjowanego pomiędzy jednostkami, grupami, krajami i obszarami geografi cznymi. Stosowane rozwiązania muszą uwzględniać te różnice, ponieważ nie można już forsować działań na skalę globalną bez uwzględniania istniejących lokalnie odrębności kulturowych. Wydaje się, że ze świadomości tych różnic wynika propozycja Jacka Ander- sena, dotycząca rozszerzenia znaczenia organizacji informacji w taki sposób, aby włączyć w jej zakres działania i praktyki społeczne realizowane na innym poziomie i w innych formach niż tradycyjnie rozumiane indeksowanie, katalogowanie i klasyfi kacja (Andersen 2008b, s. 270). Badania związane z organiza- cją informacji powinny dotyczyć działań organizujących informację, praktyko- wanych i mediowanych przez społeczeństwa, ludzi, technologie informacyjne ciom społecznym, gdyż wspólne działania zawsze powodują potrzebę podejmowania przynajmniej niektórych z wymienionych zachowań. 9 Konstruktywizm w swojej ekstremalnej formie prowadzi do poglądu o nieistnieniu obiektywnej rzeczywistości; rzeczywistość konstruowana jest przez jednostkę, co prowadzi do pełnej relatywizacji wartości. W dalszej części tekstu będę rozumiał konstruktywizm jako teorię wskazującą na główną rolę aktywnego konstruowania wiedzy o świecie przez jednostkę, na którą silnie oddziałuje otoczenie społeczne (Bates 2005b, s. 8). Procesy te odbywają się nieustannie i rozumiane są jako uczenie się, czyli integracja informacji z wiedzą istniejącą (akomodacja), co wymaga aktywnego zaangażowania jednostki w proces polegający na testowaniu przez jednostkę hipotez o funkcjonowaniu otoczenia. W informatologii poglądy konstruktywistyczne określane bywają mianem ujęcia kognitywnego. 16 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... i komunikacyjne, teksty, obiekty informacyjne i metainformacyjne10, gatunki informacji i relacje pomiędzy nimi wszystkimi. Powinny one brać pod uwagę nie tylko wykorzystywanie zasobów informacyjnych, ale także sposób, w jaki wpływają one i są przedmiotem wpływu odbiorców (użytkowników) usług informacyjnych, uwzględniając ich poglądy, opinie, decyzje i tożsamość, które wynikają z oddziaływania gatunków informacji. Komunikowanie informacji warunkuje i zasila ewolucję kulturową, a kultura konstruuje komunikację11. Jako rezultat funkcjonowania wspomnianych technologii wskazać można nowe sposoby konstruowania znaczenia świata, takie jak baza danych, typowy produkt współczesnej organizacji informacji, stanowiący reprezentację świata w formie listy pozycji (obiektów metainformacyjnych) w żaden sposób nie- uporządkowanych, w odróżnieniu od tekstu narracyjnego, zawierającego cią- gi przyczynowo-skutkowe budowane z pozornie niepowiązanych elementów (wydarzeń) (Manovich 2006, s. 342). W obliczu tych zmian badania organizacji informacji powinny mieć przynajmniej dwa poziomy: • badania problemów dotyczących organizacji i reprezentacji tekstowych obiektów informacyjnych w różnorakich systemach informacyjnych; • badania praktyk społeczno-kulturowych oraz działań dyskursywnych12, rozumianych jako kategorie organizujące informację. Tak rozumiana organizacja informacji mniej zajmuje się formami i przedmiotami stosowanymi w tej organizacji, a bardziej działaniami, procesami wykonywanymi w organizacji informacji dla i przez ludzi w ich codziennych praktykach komunikacyjnych (Andersen 2008b, s. 273), w tym realizowanych w formie cyfrowej. Ten punkt widzenia wynika z traktowania komunikacji jako połączenia informacji z działaniem. Wówczas wskazać możemy na rolę w tych działaniach gatunków informacji uznawanych za porozumienia funk- cjonujące między ludźmi, ułatwiające, a nawet umożliwiające realizację transakcji komunikacyjnych między nimi a obiektami informacyjnymi. Transakcje te służą globalnemu uzgadnianiu coraz bardziej wyrafi nowanych modeli świa- ta. To z kolei oznacza tworzenie zrozumienia, będącego podstawą wiedzy. Taki pogląd bliski jest konstytutywnemu podejściu do komunikacji, traktowanej

10 Metainformacja jest informacją o elementach układu informacyjnego (np. o komunikacie) lub procesach informacyjnych (np. o przekazywaniu komunikatu) (Bojar, oprac. 2002, s. 153). 11 Warto zwrócić uwagę, że w ludzkim społeczeństwie wszystko jest skorygowane i przesiąk- nięte konwencją kulturową, stanowi więc konstrukty. W tym sensie Pleszczyński (2013, s. 61) twierdzi, że każda aktywność specyfi cznie ludzka jest jakąś formą konstruowania. Takimi są w szczegól- ności procesy komunikacyjne, w swej naturze wiedzotwórcze. 12 Dyskurs rozumiany jest tu jako praktyka komunikacyjna określonej społeczności, która w trakcie interakcji ustala i uzgadnia istotne dla siebie treści (wizję świata), zachowania komunikacyjne i sposoby ich realizacji za pośrednictwem wypowiedzi (i/lub środków niewerbalnych). Jest to jednocześnie wzorzec zdarzenia komunikacyjnego i sposób jego realizacji (Wojtak 2011, s. 71). Można więc stwierdzić, że dyskurs = wypowiedź + sytuacja komunikacyjna. Typ dyskursu jest reprezentowany przez gatunek. W efekcie zjawiskom społecznym i fi zycznym nadawane są znaczenia, a dyskurs jest tworzony, odtwarzany i transformowany w określony zestaw praktyk społecznych. Wstęp 17 jako społeczne wytwarzanie znaczeń w transakcjach symbolicznych pomiędzy jej ludzkimi uczestnikami (Kulczycki 2017, s. 76). W niniejszym opracowaniu zajęto się głównie przejawami organizacji informacji (a także danych i wiedzy) naukowej (szczególnie od rozdz. 2), cho- ciaż wiele ustaleń dotyczy organizacji informacji bez względu na zastosowanie. Główna różnica polega na odmiennym poziomie uspołecznienia organizacji informacji: od organizacji indywidualnej, poprzez tworzenie pojedynczych sy- stemów (np. dla informacji biznesowej gromadzonej w ramach przedsiębior- stwa), do sieci systemów informacji naukowej o zasięgu globalnym. Ponieważ organizacja informacji naukowej posiada największy zasięg, a działania tam podejmowane są najbardziej złożone i dynamiczne, na przykład z punktu widzenia społecznej organizacji pracy i współpracy instytucjonalnej, przy tym zróżnicowane chociażby dziedzinowo, wyniki ich badań niewątpliwie mogą znajdować również zastosowanie w badaniu organizacji informacji w innych obszarach. W nauce, jako systemie społecznym, powszechnie akceptowany jest model hipotetyczno-dedukcyjny, funkcjonujący na dwóch odrębnych zbiorach: teorii i danych empirycznych, na pograniczu których następuje testowanie hipotez i doskonalenie teorii. Owe procesy przetwarzania informacji w wiedzę, a tej w nową informację realizowane są w skali jednostek. Ich podstawą są procesy komunikowania między ludźmi, informacji wszelkiego rodzaju, nie tylko naukowej (Kozłowski 2005, s. 106). Komunikowanie to ma głównie charakter językowy, gdyż języki ludzkie są instrumentami umożliwia- jącymi tworzenie wiedzy (Grucza 2015, s. 63) i zapewniają ciągłość funkcjonowania podstawowych kategorii rozumienia świata (Goody, Watt 1963, s. 306). Komunikowanie informacji naukowej między jednostkami odbywa się w społecznościach dyskursu, których model przedstawił John Swales (1990). Społeczność dyskursu naukowego jest wspólnotą wymiany informacji, prowa- dzącej do silniejszego niż poza społecznością ujednolicenia struktur wiedzy jej członków, w tym wiedzy stanowiącej o kompetencjach komunikacyjnych niezbędnych do efektywnej realizacji tej wymiany. Społeczność dyskursu jest więc podstawą defi nicyjną dla teorii gatunków tekstu (informacji) w ogóle i w zakresie komunikacji naukowej w szczególności. Wówczas dyscypliny sta- nowiące podstawę organizowania społeczności dyskursu należy rozumieć jako społecznie konstruowane modele wiedzy naukowej członków społeczności. Takie ujęcie tematu oznacza rozszerzenie zakresu analizy procesów komunikacyjnych zachodzących w OI poza tradycyjne badania informatologiczne w kierunku uwzględnienia sposobów, w jakie eksperci w zakresie OI wyko- rzystują gatunki informacji na różnych poziomach (struktur retorycznych, organizacji dyskursu, konwencji i ograniczeń gatunkowych) w celu tworzenia nowych i hybrydowych form ponad granicami zawodowymi, dziedzinowymi, instytucjonalnymi i kulturowymi. Oznacza to skupienie uwagi na działaniach profesjonalnych, w których stosowane są dyskursy w obszarze OI. Dyskursy te są złożone, dynamiczne i stale ewoluujące. W wyniku ich realizacji następuje 18 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... aktywacja procesów wiedzotwórczych, polegających na ciągłej, cyklicznej konwersji informacji w wiedzę i na odwrót. Procesy te stanowią podstawę wszel- kiej aktywności (działań) człowieka w środowisku naturalnym i społecznym. Szczególną rolę w organizacji informacji i wiedzy odgrywają skonwencjonalizowane i zinstytucjonalizowane narzędzia językowe, zwane gatunkami informacji, przedstawione w rozdz. 3. Gatunki opisane zostały tam jako na- rzędzia stosowane w procesach organizacji wiedzy (OW). Stanowią one schematy mentalne organizujące wiedzę, którymi posługują się wszyscy uczestnicy procesu komunikacyjnego. Są stosowane we wszystkich miejscach, w których przekazywana jest informacja. Szczególnym zainteresowaniem objęta została informacja w formie tekstowej i piśmiennej, od zawsze stanowiąca podstawę komunikacji naukowej, ale podobne konwencje – schematy umysłowe – stosowane są zawsze w wymianie informacji bez względu na zastosowaną mo- dalność13. Konwencje te pełnią zasadniczą rolę także w procesach OI. Zosta- ły one wielopoziomowo przedstawione w ostatnich rozdziałach książki, jako dynamiczne, historyczne struktury, skonwencjonalizowane i modernizowane na wielu poziomach, od lokalnego do globalnego. Działania OI i stosowane w nich gatunki informacji są wzajemnie komplementarne, w taki sposób, że nie tylko wpływają na siebie, ale są także współkonstruowane, co zmusza intencjonalnych użytkowników tych gatunków do interpretowania ich w możli- wie szerokim aspekcie praktyk społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem relacji funkcjonujących pomiędzy informacją i jej gatunkami oraz działaniami OI wykonywanymi w określonym kontekście. System gatunków stosowany w bibliotecznej OI, opisany w ostatnich dwóch rozdziałach, uczestniczy w niewielkiej części społecznych i zinstytucjonalizowanych procesów pośredniczenia w komunikowaniu informacji. Ich opis na- leży traktować ilustracyjnie. Z jednej strony jest to przedstawienie przez wiele stuleci konstruowanego systemu informacyjnego, który osiągnął rozmiary globalne, opierając swoje działania i ewolucję na stosowaniu kolejnych technologii informacyjnych, z najnowszymi technologiami sieci rozległych włącznie (rozdz. 4). Z drugiej strony w rozdz. 5 opisane zostały działania dyskursywne podejmowane w sytuacji OI w nowo powstającym systemie organizacji informacji (SOI). Sytuacja taka wymusza konstruowanie nowych narzędzi gatunkowych, umożliwiających sprawne komunikowanie się w obliczu realizacji nowych transakcji informacyjnych i aktywności retorycznej. Oba te przykłady zastosowań ilustrują miejsce i znaczenie gatunków w komunikacji, a w tym szczególnie w OI, jako narzędzi językowych stosowanych w procesach internalizacji informacji i eksternalizacji wiedzy.

13 Modalność dotyczy sposobów tworzenia znaczeń, czyli komunikowania. New London Group (NLG) wyróżnia pięć modalności służących tworzeniu znaczeń: językowe, słuchowe, wzrokowe, gestykulacyjne i przestrzenne. Każda kombinacja modalności tworzy tekst multimodalny, a każdy tekst, każdy element komunikacji tworzony przez człowieka składa się z więcej niż jednej modalności. Stąd każda informacja jest multimodalna (Th e New London Group 1996). 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji

W tym rozdziale zostaną przedstawione indywidualne procesy informacyjne, realizowane przez jednostkę w komunikacji ze światem zewnętrznym (oraz częściowo wewnętrznym), w szczególności z innymi ludźmi. Procesy te są wspólne dla gatunku ludzkiego, jednak ze względu na odmienne konteksty i możliwości umysłowe dają zindywidualizowane efekty. Postrzeganie i interpretacja świata zależą od możliwości umysłowych, kształtowanych zarówno przez uwarunkowania biologiczne, jak i środowisko zewnętrzne. Mówienie o informacji i jej organizacji ma niewielki sens bez uwzględnienia zdolności mentalnych człowieka do internalizacji, przetwarzania informacji i eksternalizacji wiedzy. Poznanie tych mechanizmów ułatwi także zrozumienie, czym jest informacja i wiedza, o których mowa będzie w kolejnych rozdziałach książki. Mózgowe sieci neuronalne mogą być rozpatrywane na wielu poziomach, od pojedynczych komórek i neuronów przez wyspecjalizowane obszary mózgu po makroskalę systemów kognitywnych tworzących umysł. Materiał przedstawiony w tym rozdziale podzielony został na trzy części, które odpo- wiadają badaniom nad organizacją informacji w mózgu (neurologia) i w umy- śle (psychologia). W osobnym podrozdziale omówiono zaawansowane teorie reprezentacji świata, ze szczególnym uwzględnieniem reprezentacji czytanego tekstu w formie tzw. schematów mentalnych. W kolejnym rozdziale treści te zostaną uzupełnione o socjologiczny punkt widzenia. Nie zawsze jest to jednak podział ścisły i łatwy do przeprowadzenia. Po pierwsze, mózg i umysł są jak dwie strony tej samej monety. Za Nęcką, Orzechowskim i Szymurą można przyjąć, że mózg, jako narząd, jest materialnym podłożem działania umysłu1, natomiast ten ostatni jest złożonym systemem, wyspecjalizowanym w odbiorze i przetwarzaniu informacji. Umysł to informacyjny (i/lub reprezentacyjny) aspekt mózgu (Poczobut 2005a, s. 165). To przetwarzanie prowadzi do powstania subiektywnego obrazu świata (Duch 2002, s. 92). Jak pisze Stephen Kosslyn, „umysł jest tym, co robi mózg” (Kosslyn 2005, s. 334). Oba terminy ściśle związane są ze zdolnościami poznawczymi człowieka i innych gatun- ków zwierząt. Różnice polegają na stosowaniu odmiennych poziomów analizy

1 Mózg jest przedmiotem badań neurologii i neurobiologii. 20 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... związanych z nimi zjawisk. Badania nad umysłem wymagają analiz funkcji poznawczych, podczas gdy badania mózgu skupiają się na badaniu części tego or- ganu – neuronów i ich grup (Nęcka, Orzechowski, Szymura 2012, s. 24). Coraz powszechniejszy jednak jest pogląd, że umysł = mózg, umysł nie jest funkcją mózgu, lecz jego istotą (Tucker, Luu 2012, s. V). Jak pisze John Searle (1998, s. 15), zjawiska mentalne są wywoływane przez procesy neurofi zjologiczne za- chodzące w mózgu, one same są zaś właściwościami mózgu (tzw. naturalizm biologiczny). Po drugie, granice pomiędzy wymienionymi dyscyplinami, do których warto dołożyć jeszcze fi lozofi ę (ze szczególnym uwzględnieniem epistemo- logii2) i nauki kognitywne3, powoli zacierają się dzięki olbrzymim postępom w badaniach budowy i funkcji mózgu. W rezultacie na pograniczu tradycyjnych nauk powstają nowe dyscypliny, takie jak neuropsychologia, neuroling- wistyka, neurokognitywistyka, psycholingwistyka i inne. Kompleksowa dynamika procesów kognitywnych może być lepiej zrozu- miana dzięki badaniom tych procesów w kontekście zadań zasadniczo twór- czych w swojej naturze (Abraham 2013, s. 4). Ta idea odpowiada propozy- cjom dotyczącym istnienia związków między przedmiotem badań psychologii i neurologii, które wskazują, że stany psychiczne, takie jak myśli i uczucia oraz stany mózgu, nie muszą być przedstawiane w sposób ekwiwalentny. Zagadnie- nie to jest także prezentowane jako „problem odpowiedniości umysł-mózg” i odzwierciedla potrzebę rozumienia stanów psychicznych jako wynikających z interakcji pomiędzy bardziej podstawowymi elementami mentalnymi, repre- zentującymi bardziej podstawowe funkcje mózgowe. Marek Hetmański wyróżnia niezbędne elementy składowe informacyjnego modelu komunikacji: 1. Sygnały niosące informację lub dane (bodźce), docierające z zewnętrz- nego świata społecznego lub przyrodniczego poprzez liczne kanały percepcji mózgu, związane ze zmysłami zewnętrznymi i doznaniami we- wnętrznymi; 2. Proces percepcji bodźców w organach zmysłowych, posiadających bez- pośrednie połączenie z mózgiem, cechujących się wrażliwością progo- wą, dostosowaną do ważności bodźców środowiskowych (tzw. rozdziel- czość informacyjna); 3. Różnego rodzaju struktury, ogólnie zwane schematami, ucieleśnione w narządach zmysłów, w strukturze umysłu oraz narzędziach działania, służące selekcji, rozróżnianiu i wyborowi sygnałów, tworzeniu hipotez, interpretacji i wartościowaniu informacji;

2 Oprócz epistemologów w fi lozofi i poznaniem zajmują się także logicy i fi lozofowie umysłu. 3 Miłkowski i Poczobut (2005, s. 29) wymieniają takie nauki kognitywne, jak: psychologia kognitywna, językoznawstwo kognitywne, psycholingwistyka, neuronauka kognitywna, cybernetyka, sztuczna inteligencja, robotyka kognitywna, teoria ewolucji systemów poznawczych, teoria sieci neuronowych i logika. 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 21

4. Zmysłowo-pojęciowe reprezentacje mentalne, stanowiące treść umysłu, powstające dzięki schematom mentalnym, podlegające ciągłemu przetwarzaniu; 5. Operacje przetwarzania treści reprezentacji (informacji) w wiedzę na podstawie wielu reguł syntaktycznych i w uzależnieniu od kontekstu środowiskowego (rozumienie); 6. Semantyczne odnoszenie reprezentacji do świata zewnętrznego, weryfi - kacja hipotezy, realizowane w sposób mniej lub bardziej świadomy; 7. Sterowanie działaniami jednostki przez posiadane przez nią reprezentacje (wiedzę) oraz regulowanie tego działania w sprzężeniu zwrotnym (Hetmański 2012, s. 570). Elementy wymienione w tym modelu zostaną przedstawione w kolejnych podrozdziałach.

1.1. Funkcje mózgowe w organizacji wiedzy

Mózg jest systemem skomplikowanym w pełnym tego słowa znaczeniu. Mi- liardy jego połączonych części bez przerwy tworzą układy o najwyższej złożo- ności. Interakcje między pojedynczymi komórkami nerwowymi (neuronami), połączonymi w gęstą sieć skomplikowanych powiązań, kierują zachowaniem, kształtują myśli4, formują i odszukują elementy pamięci oraz tworzą świado- mość. Żaden pojedynczy neuron nie może realizować żadnej z tych funkcji, dopiero połączenie wielkiej ich liczby w sieć i organizacja w system nerwowy powoduje, że zachowania, myślenie (wytwarzanie wiedzy), pamięć i świado- mość (wytworzona wiedza) stają się możliwe (Sporns 2011, s. 2). Mózg wciąż kryje wiele tajemnic, choć pewne jego funkcje są lepiej po- znane od innych. Stosunkowo dobrze rozumiane są neuronalne procesy internalizacji informacji, czyli pozyskiwanie jej z zewnątrz systemu nerwowego, natomiast procesy wewnętrznego przetwarzania i eksternalizacji wiedzy do postaci informacji są mniej zbadane. W działalności naukowej internalizacja informacji oznacza zazwyczaj czytanie tekstu, natomiast eksternalizacja – jego pisanie. W tym pierwszym zakresie stosunkowo łatwo jest prowadzić badania służące opisowi odpowiedzi mózgu na pojawiające się bodźce, szczególnie mając do dyspozycji najnowsze techniki neuroobrazowania, służące badaniu budowy mózgu (USG, tomografi a komputerowa – TK, obrazowanie rezonansu magnetycznego – MRI), aktywacji jego obszarów (elektroencefalografi a – EEG, elektrokortykografi a – ECoG, magnetoelektroencefalografi a – MEG)

4 Zgodnie z defi nicją przedstawioną przez Sambora Gruczę (2015, s. 64) „myśl” można uznać za pewien fi zycznie istniejący stan mózgu, składający się na „umysł”. „Myślenie” natomiast to procesy zmiany stanów mózgu (myśli), w wyniku których powstają inne, nowe stany mózgu lub inne relacje pomiędzy tymi stanami. 22 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... oraz funkcjonalnej aktywności mózgu (funkcjonalny rezonans magnetyczny – fMRI, pozytonowo-emisyjna tomografi a komputerowa – PET, tomografi a emisyjna pojedynczego fotonu – SPECT, przezczaszkowa stymulacja magnetyczna – TMS) (Winkelman 2008). Ich stosowanie spowodowało bardzo gwał- towny rozwój neuronauki (Gallagher, Zahavi 2015, s. 10). Tego typu narzędzia badawcze pozwalają powiązać bodźce zewnętrzne (np. wzrokowe) z odpowia- dającymi im aktywnościami mózgu, a interpretacja wyników badań prowadzi do uzyskania wglądu w podstawowe aktywności neuronalne, służące realizacji określonego zadania i odróżnieniu ich od aktywności innych części mózgu, towarzyszących innym zadaniom. Znacznie trudniej jest opisywać podobne (zapewne) procesy odbywające się wewnątrz mózgu, np. pomiędzy różnymi poziomami kory mózgowej, które polegają na przetwarzaniu pozyskanych informacji w wiedzę i wiedzy w informację. Trudność ta polega na braku moż- liwości wyprowadzenia bezpośrednich wniosków dotyczących powstawania stanów mentalnych z przebiegu procesów neurofi zjologicznych (Grucza 2015, s. 62). W tych procesach istotną rolę odgrywa tzw. pamięć. Jak pisze Barbara Sosińska-Kalata (1999, s. 40), w psychologii zwykle przyjmuje się, że zapis wiedzy o świecie w pamięci kształtuje się w wyniku kumulowania doświadczenia i uczenia się5. Badania zmierzają w kierunku budowy modeli zapisu elementów składających się na wiedzę podmiotu poznawczego oraz takiej ich organizacji, która umożliwia efektywny dostęp do zasobów wiedzy zgromadzonych w pamięci. Warto tu zwrócić uwagę na to, że funkcjonowanie pamięci w mózgu znacznie różni się od tego, jak działa ona np. w komputerze. Według poglądów koneksjonistycznych6 nie istnieje wydzielona część ani obszar mózgu służący „zapamiętywaniu”. Zapamiętywa- nie (i zapominanie) jest funkcją każdego neuronu (synapsy), a każde „wspo- mnienie” wymaga skoordynowanego działania milionów synaps. Pamięć jest umieszczona w każdym obszarze mózgu, a sposób jej działania zależy od roli spełnianej przez ten obszar7. Dlatego też w pracach neuropsychologów często

5 Zwróćmy uwagę, że uczenie się nie jest tu rozumiane w sensie potocznym; jest to tworzenie lub modyfi kacja neuronalnej reprezentacji świata zewnętrznego na podstawie danych i informacji pozyskiwanych z tego świata. Na skutek uczenia się zachodzą względnie trwałe zmiany w potencjale zachowaniowym (Anderson 1998). W tym sensie mózg uczy się bez przerwy, w każdej interakcji z otoczeniem, także w czasie odpoczynku. Człowiek nigdy nie przestaje być uczniem (Bogusławski 2016, s. 7). Z punktu widzenia neurologii uczenie się oznacza modyfi kację synaptycznej siły przenoszenia impulsów w synapsach aktywnych. Im większa aktywność, tym bardziej prawdopodobna jest możliwość nauczenia się (Spitzer 2012, s. 114). W wyniku każdego uczenia się powstają ślady pamięciowe. 6 W teorii koneksjonistycznej, zwanej teorią przetwarzania równoległego i rozproszonego, architektura umysłu jest przedstawiana za pomocą modelu sieci neuronalnej, w której informacja jest przetwarzana dynamicznie i interaktywnie. Podobnie jak pamięć, również przechowywane w niej reprezentacje umysłowe mają charakter rozproszony (Rumelhart 1989, s. 134). Sieć neuronalna ma zdolność do zmiany swego stanu w efekcie dostarczanej informacji, czyli uczenia się. 7 Szczególną rolę odgrywają tu kora ciemieniowa i czołowa oraz hipokamp. Ten ostatni służy do szybkiego zapamiętywania nowej informacji, bez związków z wcześniej zapamiętaną, w odróż- 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 23 mówi się o wiedzy/pamięci jako jednym zjawisku (Patterson, Nestor, Rogers 2007, s. 976). Wówczas mamy do czynienia z pamięcią rozumianą jako system w mózgu przechowujący zakodowaną informację8 (Jagodzińska 2008, s. 21). Oprócz samego faktu aktywacji lub braku aktywacji neuronów bardzo istotna jest także siła połączeń synaptycznych. Niektóre połączenia są krót- kotrwałe i niestabilne (zmiany następują w skali godzin i dni), istnieje także mała grupa bardzo silnych i stabilnych połączeń, które mogą zapewniać funkcjonowanie określonych elementów pamięci/wiedzy przez całe życie (Zheng, Dimitrakakis, Triesch 2013). Pomiędzy neuronami zachodzą także asocjacje, gdyż neurony znajdujące się blisko siebie (populacje neuronów), są wzbudzane jednocześnie, choć z różną siłą (Spitzer 2012, s. 71). Według koncepcji pozio- mów przetwarzania kluczowym kryterium tego podziału jest głębokość przetwarzania – im głębsze przetwarzanie, tym większa trwałość reprezentacji pa- mięciowej. W dalszej części książki zajęto się tylko tą wiedzą/pamięcią, która nazywana jest długotrwałą. W ludzkim poznaniu szczególne znaczenie posiada pamięć semantycz- na9, część świadomej pamięci długotrwałej10 (wiedza konceptualna). Jest to ten aspekt wiedzy, który dotyczy ogólnej wiedzy o nazwach obiektów i ludzi, znaczeniu słów, bez związków z jakimkolwiek konkretnym miejscem i czasem. Pamięć epizodyczna (o faktach i zdarzeniach) jest nie tylko specyfi czna dla określonego kontekstu przestrzenno-czasowego, ale także jest bardzo indywidualna. Wiedza konceptualna jest zwykle „wiedzą wspólną”11 jednostek o tych samych podstawach kulturowych, chociaż jej dokładny zakres także zależy nieniu od zapamiętywania w korze nowej, które jest wolniejsze i nacechowane pozytywnie lub negatywnie, pozwalając na odkrywanie regularności w środowisku. Obszary te współpracują w procesach uczenia się jako dwa komplementarne systemy. 8 Wszystkie znaczenia terminu „pamięć” wskazywane przez Jagodzińską mają ścisły związek z informacją, a więc i wiedzą: zdolność do kodowania, magazynowania i wydobywania informacji; wewnętrzny zapis informacji, reprezentacja doświadczenia; proces tworzenia reprezentacji informacji (doświadczenia). 9 Wiedza/pamięć semantyczna, wbrew nazwie, ma niewiele wspólnego z semantyką jakiegokolwiek języka. Bywa ona także nazywana wiedzą konceptualną. Powstaje na podstawie informacji o symbolach werbalnych, ich znaczeniu oraz wzajemnych powiązaniach i bywa uważana za rodzaj osobistego słownika encyklopedycznego. 10 Oprócz świadomej pamięci długotrwałej wyróżnia się też jej nieświadomą część, występują- cą jako znajomość reguł postępowania (pamięć procedur). 11 „Wiedza wspólna” uczestników procesu komunikacji jest wiedzą wykraczającą poza wie- dzę tylko doraźnie podzieloną podczas bieżącego komunikowania się (Hetmański 2015, s. 132). Uczestnicy „przychodzą” z tą wiedzą i w idealnej (lecz nieosiągalnej) sytuacji w jednakowym stopniu ją posiadają i jej używają. Wspólny stan wiedzy oczywiście nie jest realnym bytem rzeczywistym; stanowi on zbiór teorii (hipotez) jednostek na temat stanu wiedzy innych jednostek w tej samej społeczności. Hipotezy te powstawać mogą w trakcie procesów symulacji z udziałem neuro- nów lustrzanych. Podobieństwo wiedzy, nazywanej „wspólną” wynika z funkcjonowania jednostek w podobnym środowisku naturalnym i społecznym (wyeksponowanych na działanie podobnych danych i informacji). Procesy komunikacyjne służą uzgadnianiu tzw. wspólnego gruntu, który jest podstawą wspólnego działania, ale nie powoduje powstawania „wspólnej wiedzy”. Dlatego też w dalszej części książki posługiwać się będziemy terminem „wspólny grunt”. „Wiedza wspólna” często 24 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... od indywidualnych doświadczeń jednostki i jej zdolności poznawczych. Jak twierdzi Szymon Wróbel (2012, s. 192), podział na pamięć semantyczną i epi- zodyczną (które łącznie bywają nazywane pamięcią deklaratywną) ma charakter teoretyczny, który jest podważany przez współczesne teorie schematów poznawczych. Jak już wskazywaliśmy, poznanie jest zjawiskiem wynikającym z pracy sieci neuronalnych. Pojedyncze synapsy lub neurony to za mało. Poznanie jest cechą wielkiej liczby elementów neuronalnych wzajemnie połączonych we- dług skomplikowanych wzorców. Sens działania tych struktur jest związany z procesami współpracy, kształtowanymi przez łączliwość zapewnianą anato- micznie. Zaistnienie aktu poznawczego wymaga szybkiej koordynacji wielu zdolności umysłowych (uwagi, percepcji, pamięci, motywacji i in.) oraz leżą- cych u ich podstaw wysoce rozproszonych systemów neuronalnych. Neurofi - zjologicznym podłożem tej wieloskalowej koordynacji jest zespół komórkowy, który można określić jako rozproszony zespół neuronów z silnymi połącze- niami zwrotnymi (Th ompson 2007, s. 331). Związki między neuronami i poznaniem zależą w mniejszym stopniu od możliwości działania pojedynczych skupisk neuronów, a bardziej od topologii ich łączliwości, ich strukturyzacji. Dlatego też zamiast wyjaśniać zdolność do realizacji procesów poznania na zasadzie badania wewnętrznych możliwości obliczeniowych lokalnych obsza- rów lub kolejno następujących przebiegów przetwarzania w precyzyjnie okre- ślonych połączeniach, należy raczej do tych procesów stosować podejście sieciowe, którego celem jest defi niowanie relacji pomiędzy stanami umysłowymi i dynamicznymi wzorcami neuronalnymi, towarzyszącymi spontanicznej ak- tywności lub wywołanym reakcjom organizmu. Jedną z najważniejszych cech dynamiki takich wielkich systemów jest współistnienie przeciwstawnych ten- dencji do występowania funkcjonalnej rozdzielności i integracji. Rozdzielność oznacza tendencję do reprezentowania różnych regularnie pojawiających się bodźców wejściowych (danych i informacji) w odrębnych skupiskach neuro- nów. Większość złożonych procesów kognitywnych wymaga jednak integracji funkcjonalnej bardzo rozproszonych zasobów, służącej uzyskaniu spójności reakcji behawioralnych i stanów umysłowych. Integracja odbywa się głównie w dwojakiego rodzaju procesach: konwergencji i synchronizacji. W wyniku konwergencji powstają wyspecjalizowane neurony lub obszary przez wiązanie ze sobą sygnałów z innych, mniej wyspecjalizowanych neuronów. Synchroni- zacja może dotyczyć aktywności nawet odległych populacji neuronów, znaj- dujących się w oddzielnych obszarach mózgowych, powiązanych zwrotnie. Zdolność sieci neuronalnych do wspierania zarówno rozdzielności, jak i integracji na wysokim poziomie ma zasadnicze znaczenie dla ich efektywności w procesach poznawczych i behawioralnych oraz powoduje złożoność mózgu jest kojarzona z materializacją informacji w postaci obiektów informacyjnych, tak jak u Poppera (Świat 3), Stewarta i Cohena (eksteligencja), de Chadrina (noosfera) i in. 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 25 z punktu widzenia przetwarzania informacji (Sporns 2011, s. 191). Integracja w taki czy inny sposób prowadzi do redukcji pozyskanej informacji na kolejnych poziomach przetwarzania, od bardzo rozbudowanej struktury informacji sensorycznej do najbardziej uproszczonej struktury informacji pojęciowej. Procesy te stanowią podstawę poznania (Przybylski 2012, s. 148). Wynika z tego, że bez przetwarzania informacji poznanie nie jest możliwe. Uważa się nawet, że poznanie i informacja to terminy wzajemnie zastępowalne (Het- mański 2013, s. 177). W kontekście dyskusji na temat organizacji i konstrukcji wiedzy semantycznej ewolucji ulegają hipotezy badawcze dotyczące udziału w tym procesie różnych części mózgu i połączeń między nimi. Poglądy rozwijają się od pierwszych założeń o niezależności systemów neuronalnych stanowiących podstawę organizacji klas semantycznych lub cech obiektów zaliczanych do tych klas12 po współczesne modele, w których jest akcentowany dynamiczny, rozproszony charakter aktywacji mózgowej. Wyższe czynności są aktywowane na podstawach zbudowanych ze struktur rozproszonych w różnych częściach układu nerwowego. Wskazuje się jednocześnie na istotną rolę obszarów wyspecjalizowanych w przetwarzaniu podstawowych cech obiektów oraz struktur/obsza- rów, w których następuje integracja informacji (Szepietowska, Gawda 2016, s. 171). Duża część inteligencji mózgu jest wynikiem kaskadowego przetwarzania informacji na kolejnych poziomach rozproszonych reprezentacji13, na które składa się wspólne działanie miliardów neuronów w korze mózgowej14. Istnieją teorie, które sugerują, że świadomość jest funkcją integracji informacji przetwarzanej przez mózg, służącej symulacji rzeczywistości na podstawie jednostkowych doświadczeń (Oizumi, Albantakis, Tononi 2014). W wyniku tej integracji powstaje osobisty model świata. Integracja służy podejmowaniu najlepszej decyzji podczas dokonywania wyboru pomiędzy wieloma konkuru- jącymi możliwościami działania (hipotezami15), zaprojektowanymi w mózgu na podstawie informacji przetwarzanych nieświadomie (automatycznie) (De- haene 2014, s. 91). Integracja powoduje jednocześnie, że każdy stan świadomy (kontrolowany) jest doświadczany jako całość i nie może być dekomponowany na części składowe (Balduzzi, Tononi 2008, s. 17).

12 Dominowały dwa odrębne poglądy: wąskolokalizacyjny, zakładający, że dla każdej funkcji umysłowej istnieje odrębny obszar służący jej realizacji, oraz holistyczny, według którego każda funkcja umysłowa jest realizowana przez cały mózg. 13 Reprezentacje te dotyczą głównie związków między umysłem a światem, ale także między umysłem a mózgiem oraz mózgiem/umysłem a ciałem. 14 Dorosły człowiek posiada w mózgu od 86 do nawet 95 miliardów neuronów i 50 do 240 bilionów synaps (szacunki są zróżnicowane) (Grucza 2015, s. 61). 15 W ten sposób rozumiane tworzenie hipotezy można traktować jako określenie stopnia prawdopodobieństwa zdarzenia lub sygnału niosącego informację; ta probabilistyczna miara jest następnie ewaluowana, dostosowywana do zmian środowiska i wykorzystywana do sterowania zachowaniem. 26 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Dzięki integracji informacji możliwa jest jej kategoryzacja, czyli grupowa- nie ze względu na podobieństwa (do tej samej kategorii) i różnice (do różnych kategorii), realizowane na wielu poziomach kory mózgowej, prowadzące do tworzenia schematów mentalnych (por. rozdz. 1.3). Powstające wówczas po- średniczące, abstrakcyjne kategorie16 mają zasadnicze znaczenie dla wyboru właściwych reakcji behawioralnych i poznawczych, gdyż organizują i ułatwia- ją procesy kognitywne. Każdy obiekt (bodziec niosący informację) może być kategoryzowany jednocześnie na różne sposoby, dotyczące np. jego wyglądu, wydawanych dźwięków, poruszania się itp. W ten sposób książka może być kategoryzowana jako kosztowna, interesująca i gruba oraz wymagająca przekła- dania kartek. Oznacza to wielopoziomową, hierarchiczną organizację układów percepcyjnych17. Mózg gromadzi informację semantyczną, przypisując ją do odpowiednich kategorii. Najbardziej podstawowym sposobem działania jest tworzenie kategorii obiektów ożywionych i nieożywionych, a spośród tych ostatnich istot- ną rolę odgrywa kategoria narzędzi. Istnieje kilka teorii dotyczących sposobu organizacji i reprezentacji wiedzy konceptualnej w mózgu. Teorie pierwszej grupy, oparte na „zasadzie struktury neuronalnej”, zawierają założenia o tym, że organizacja wiedzy konceptualnej jest zarządzana przez ograniczenia repre- zentacyjne pochodzące z mózgu (Caramazza, Mahon 2003, s. 354). Wyróżnia się dwa rodzaje ograniczeń: dotyczące modalności i dziedziny18. Teorie drugiej grupy, oparte na „zasadzie korelacji struktury”, zawierają założenia wskazujące na odzwierciedlanie przez organizację wiedzy konceptualnej w mózgu staty- stycznego współwystępowania cech obiektu w rzeczywistości pozaumysłowej. Ogólnie uważa się, że istnienie wymienionych i podobnych kategorii nie wymaga wykorzystywania odrębnych modułów mózgowych. Neuronalne reprezentacje informacji o kategoriach pokrywają się, tworząc ciągłą strukturę w całej korze mózgowej (w odrębnych obszarach), w postaci atrybutów lub wspólnych cech. Stąd wiedza o obiekcie odzwierciedla cały amalgamat informacji, rozproszonej w mózgu, w tym informację o jego cechach oraz o relacjach. Z drugiej strony rozproszenie to nie musi być zupełnie przypadkowe;

16 Kategoria jest to granica w zwykle wielowymiarowej przestrzeni cech, której wymiary stano- wią cechy istotne. Kategorie tego rodzaju nie wymagają ścisłych, encyklopedycznych defi nicji. Neu- rony integrują tysiące napływających sygnałów, co skutkuje tworzeniem złożonych i amorfi cznych kategorii. Uczenie się służy kształtowaniu reprezentacji tych kategorii w taki sposób, aby uchwycić czynniki relewantne behawioralnie, do czego formalizm w defi niowaniu tych czynników jest zbęd- ny. Kategorie mentalne są więc tworzone wówczas, gdy są do czegoś przydatne, pod warunkiem że świat zewnętrzny dostarcza do detektorów zmysłowych sygnały dość mocne, aby mogły być ode- brane. 17 Jako przykład Bogdan Sadowski (2012, s. 27) przedstawia ponad 20 różnych ośrodków korowych, uczestniczących w analizie i syntezie informacji wzrokowej. 18 Dziedzina jest tu rozumiana specyfi cznie, jako wynik tworzenia przez jednostkę domen i kategorii semantycznych wiedzy w celu segregacji (podzielenia) obiektów świata zewnętrznego na zro- zumiałe kategorie. Na przykład domenami mogą być obiekty ożywione i nieożywione, a kategoriami węższymi zwierzęta, narzędzia, owoce itp. 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 27 uważa się, że jest związane z krytycznymi cechami kategorii: sensorycznymi, działaniami lub atrybutami językowymi (Bookheimer 2002, s. 170). Ogólna zasada polega na aktywowaniu obszarów mózgu bliskich przestrzennie obsza- rom o sensorycznych lub ruchowych związkach z kategorią. Obiekty poddają- ce się manipulacjom (np. narzędzia) aktywują obszary mózgu związane z się- ganiem i chwytaniem; obiekty ruchome (np. istoty żywe) powodują aktywację w pobliżu obszarów wizualnych ruchu, a obiekty, które muszą być odróżnia- ne od wielu egzemplarzy podobnych obiektów (jak twarze), aktywują obszar rozpoznawania wizualnego. Stosunkowo skomplikowana, przez konieczność obsługi układu wielu pobudzeń, jest reprezentacja elementów języka. Brzmie- nie słów angażuje korę słuchową, słowa oznaczające działania – ośrodki motoryczne, a słowa oznaczające obiekty rozpoznawalne wzrokowo – ośrodki wzrokowe. Dotychczasowe badania wskazują na sposób tworzenia neuronalnych reprezentacji właściwości ogólnych, kategorii i reguł (Hasagawa, Miyashita 2002). Informacja wizualna jest stosowana do sterowania motoryką. Współ- czesne teorie mówią o istnieniu dwóch, komplementarnych systemów wizualnych, jeden służy percepcji, drugi działaniu (Kenari 2014, s. 25). Bodźce wzrokowe są początkowo przetwarzane w korze wzrokowej płata potyliczne- go, skąd są przekazywane do dwóch systemów wzrokowych (Francuz 2007, s. 157). Pierwszy, tzw. brzuszny (ang. ventral stream), potyliczno-skroniowy, odpowiedziany jest za przetwarzanie takich własności obiektów, jak wielkość, kształt, kolor lub faktura. Kolejny system, tzw. grzbietowy (ang. dorsal stream), potyliczno-ciemieniowy, służy przetwarzaniu informacji przestrzennych. Syg- nały te docierają do przednich części mózgu, aż do dolnej części płata skroniowego, gdzie powstają reprezentacje wyższego poziomu, właściwości obiektów, będące rodzajem ich „prototypów” (por. rozdz. 1.3). Są to głównie właściwości reprezentujące cechy ważne i ogólne, dotyczące zasad, a nie poszczególnych przypadków. Są one zapisywane w kilku obszarach mózgu: w korze skroniowej są zapamiętywane istotne właściwości, a w czołowej – granice kategorii i przyporządkowania reguł do cech obiektu. W podobny sposób są kodowane w mózgu, przez neurony kory czołowej, reguły relacji i zasady kierujące zachowaniami (Wallis, Anderson, Miller 2001, s. 953). Reguły te mogą być konkretne, np. wskazujące, że ‘czerwone’ oznacza ‘stój’, ale mogą być także abstrakcyjne, jak np. zasada podobieństwa, niezwiązane z żadnym bodźcem lub reakcją behawioralną. Te ostatnie umożliwiają elastyczność i adaptowalność, mające decydujące znaczenie dla przejawiania inteligentnych zachowań. Pomimo tego rozproszenia funkcji w wielu obszarach mózgu zakłada się, że dzięki wspomnianej integracji elementy pamięci semantycznej (wiedzy konceptualnej) mają jednocześnie strukturę hierarchiczną. Poszczególne cechy reprezentacji neuronalnych łączone są w grupy pozwalające na generalizacje w stosunku do pojęć mających podobną wartość semantyczną, ale różniących się konkretnymi atrybutami. Może to oznaczać łączenie ze sobą reprezenta- 28 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... cji na zasadzie wspólnych cech zadaniowych i innych. Dzięki temu na przy- kład różne publikacje, mimo odmiennych kształtów, kolorów okładek, nazw (tytułów), źródeł pochodzenia itp., z punktu widzenia wiedzy semantycznej pozwalają realizować czytelnikom podobne scenariusze i posiadają wiele wspólnych cech konceptualnych, przez co mózg może uczyć się ogólnych pra- widłowości dotyczących publikacji jako takich, a nie cech każdej publikacji z osobna19 (Patterson, Nestor, Rogers 2007, s. 977). Istnieją także teorie, któ- rych autorzy zakładają, że oprócz istnienia rozproszonych, ale powiązanych ze sobą obszarów mózgowych, obsługujących odrębne aspekty sensoryczne, ruchowe i językowe wiedzy konceptualnej, istnieje również centralny ośrodek umiejscowiony w przednim płacie skroniowym. W tym obszarze są przetwarzane relacje między parami atrybutów (np. kształt i nazwa, kształt i działanie, kształt i kolor) bez względu na wykonywane zadanie. Od jego pracy zależy możliwość przełączania się pomiędzy różnymi modalnościami dla informacji otrzymywanej i wyrażanej oraz kategoryzacji informacji poprzez jej grupowa- nie: łączenia informacji o podobnych konceptualnie obiektach, różniących się cechami zastosowanych modalności oraz odróżniania informacji o obiektach pomimo podobieństwa tych cech (Patterson, Nestor, Rogers 2007, s. 986). Tak skomplikowany obraz czynności mózgu powoduje, że są autorzy, któ- rzy wręcz twierdzą, iż anatomiczne zróżnicowanie mózgu u poszczególnych osób, w szczególności w korze asocjacyjnej wysokiego poziomu, nie pozwala na jego badanie grupowe, wymuszając podejście indywidualne (Fedorenko, Kanwisher 2009). Obszar ten ma zasadnicze znaczenie dla działań kognitywnych, w tym językowych. Zróżnicowanie to jest tak duże, że może zagrażać po- stępom prac w badaniu neuronalnych podstaw funkcji językowych. Przeciwko idei modularności mózgu występowano już na początku badań realizowanych przy użyciu PET. Stephen Petersen i Julie Fiez (1993) twierdzili, że elementarne operacje, defi niowane na podstawie analizy przetwarzania informacji podczas realizacji zadań, są zlokalizowane w różnych rejonach mózgu. Ponieważ każde zadanie poznawcze jest realizowane w wielu operacjach elementarnych, w wykonanie nawet prostych zadań kognitywnych musi być zaangażowany zbiór wielu rozproszonych obszarów funkcjonalnych. Funkcjonalny obszar mózgu nie jest obszarem zadaniowym (ang. taks area): nie ma obszaru tenisowego „forehandu”. Podobnie nie ma obszaru mózgu poświęconego bardzo złożonym funkcjom; „uwaga” czy „język” nie są zlokalizowane w pojedynczym polu czy płacie mózgu. Każde zadanie czy „funkcja” wykorzystuje złożony i rozproszony zbiór obszarów mózgu. Z tego wynika, że intensywnie prowadzone przez neurologów poszukiwania tzw. neuronu babci, który byłby odpowiedzialny za

19 W szczególności dotyczy to pracy kory mózgowej. Jak już wspomniano, inne części mózgu, np. hipokamp, mogą działać inaczej. 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 29 reprezentację wizerunku określonej osoby i tylko za nią20, są raczej skazane na niepowodzenie. Jak pisze Olaf Sporns (2011, s. 70), występowanie indywidualnych różnic obserwowane jest w mózgach wszystkich wyżej zorganizowanych zwierząt, nie tylko ssaków, ale również ptaków, a nawet owadów. Wyróżnić można cztery rodzaje odmienności: różnice w makroskopowych wzorach pofałdowania kory, w rozmieszczeniu obszarów odpowiadającym fałdom, w rozmiarach ob- szarów i wzorach połączeń. Zróżnicowanie strukturalne wpływa jednak sła- bo na zróżnicowanie funkcjonalne mózgu, co jest przejawem tzw. degeneracji (ang. degeneracy), defi niowanej jako zdolność systemu do realizacji podobnych funkcji bez względu na różnice w sposobie jego konfi guracji i budowy połączeń21. Zjawisko to może wskazywać na poprawność teorii zakładającej, że dla ograniczenia wpływu zróżnicowania strukturalnego lub zaburzeń na niekontrolowane rozbieżności w zakresie efektów funkcjonalnych, mechanizmy promujące homeostazę funkcjonalną mogą działać w skali całego mózgu. Jak uważa Maryanne Wolf (2008, s. 3), jedną z zasadniczych cech ludzkiego mózgu pozwalającą na ludzką aktywność intelektualną jest jego neuropla- styczność22. Rozwój zdolności intelektualnych i cywilizacji w ogóle możliwy jest m.in. dzięki zdolności do tworzenia nowych powiązań w istniejącej strukturze mózgu. Struktura ta jest uwarunkowana genetycznie (dla gatunku ludzkiego), ale powiązania pomiędzy jej elementami są tworzone w zależności od uwarunkowań środowiskowych (indywidualnych doświadczeń). Mózg posiada nadzwyczajną zdolność do przebudowywania powiązań sieciowych w wyniku uczenia się nowych funkcji intelektualnych. Na skutek tych procesów po- wstają wewnętrzne kopie cech i struktur otoczenia, które są przekazywane do mózgu w formie bodźców. Możemy traktować je jako mentalne reprezentacje danego wycinka rzeczywistości, tworzone z punktu widzenia potrzeb życio- wych ich twórcy. Dokładnie reprezentacją jest neuron (czy raczej ich grupa, populacja) pobudzony przez połączenia synaptyczne o odpowiedniej sile. Po- łączenia te powodują, że neuron jest pobudzany tylko wtedy, gdy na wejściu pojawi się ściśle określony bodziec (wzorzec informacji) (Spitzer 2012, s. 69).

20 Na widok wizerunku osoby uruchamiana jest wielka liczba neuronów na wszystkich poziomach kory mózgowej, więc całościowa reprezentacja jest bardzo rozproszona. Jednak wygląda na to, że wśród tych zróżnicowanych sposobów reprezentacji tego typu bodźców rzeczywiście można znaleźć kilka wysoce selektywnych neuronów reprezentujących tylko daną osobę (np. „babcię”). 21 Inaczej mówiąc, jest to zdolność różnych strukturalnie elementów do realizowania tych samych funkcji. Należy ją odróżnić od redundancji, oznaczającej pełnienie tej samej funkcji przez identyczne elementy. 22 Neuroplastyczność może oznaczać procesy na różnych płaszczyznach układu nerwowego, od poszczególnych synaps, poprzez neurony aż do mapy korowej, zachodzące w różnym czasie, od sekund po lata. Oprócz samych połączeń zmianie ulega także siła połączeń, stanowiąc podstawę tzw. plastyczności synaptycznej. Plastyczność oznacza tworzenie trwałych modyfi kacji układu nerwowego, w odróżnieniu od pobudliwości, gdy bodźce działające na receptory powodują zmiany szybkie, lecz przejściowe. 30 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Połączenia neuronalne są zależne od aktywności w takim sensie, że zachowy- wane są jedynie synapsy zaangażowane w bieżącą aktywność mózgu (Tucker, Luu 2012, s. 2). Z tego wynika, że cała wiedza jest zakodowana (zapamiętana) we wzorcach sił synaptycznych połączeń, które są kształtowane przez każde doświadczenie, o ile spowodowało ono dostateczną aktywność neuronów. W wyniku opisanych procesów gromadzona wiedza jest akumulowana dzięki tworzeniu reprezentacji korowych w postaci map. Mapy powstają samoistnie wskutek przetwarzania wzorców sygnałów przez sieci neuronalne. Sieci te są organizowane dzięki stosowaniu kilku prostych zasad: • synapsy (miejsca połączeń komórek nerwowych) są plastyczne; • w mózgu istnieją miliardy połączeń; • neurony sąsiednie połączone są w taki sposób, aby pobudzeniu komórki towarzyszyło pobudzenie innych komórek znajdujących się w pobliżu (populacja) z jednoczesnym hamowaniem komórek oddalonych23; • istotnym, z punktu widzenia funkcjonowania organizmu, pobudze- niom towarzyszy wzmacniający sygnał emocjonalny, oznaczający przy- jemność lub strach (Zull 2002, s. 225); • w wyniku działania ustrukturyzowanych bodźców powstają ich reprezentacje w postaci map, uporządkowane według częstości występowa- nia i podobieństwa tych sygnałów informacyjnych; często pojawiające się sygnały wejściowe zajmują w mapie więcej miejsca niż te występują- ce rzadko (Spitzer 2012, s. 85). Jak już wspomniano, istnienie map jest stosunkowo łatwo udowodnić dla niższych obszarów korowych, obsługujących takie doznania zmysłowe, jak słuch, wzrok i dotyk, które bodźce otrzymują z zewnątrz organizmu, więc możliwe jest ich planowe stymulowanie. Ze wszystkich układów zmysłowych w mózgu najlepiej poznany jest układ wzrokowy. Obszary wyższego rzędu, aż do mapowania znaczeń, są trudniejsze do badania, gdyż oprócz braku wiedzy o zachodzących tam procesach trudniej także o jednoznaczne określenie bodźców wejściowych i sygnałów wyjściowych, które pochodzą z jednych i są kierowane do innych obszarów korowych wewnątrz mózgu. Uprawnione jest jednak domniemanie, że również obszary wyższego rzędu zawierają reprezentacje w formie map. Jeśli przyjmiemy takie założenie, to musimy traktować mózg jako jedną wielką mapę reprezentującą indywidualne doświadczenia i modyfi kowaną w sposób ciągły. Modyfi kacje te powstają w wyniku uczenia się. Nie jest to

23 Procesy hamowania powodują, że tylko najsilniejsze sygnały reprezentujące bodźce są zdolne do przezwyciężenia sygnału hamującego, co powoduje, że neurony najsilniej reagujące na bodziec w przyszłości mają większą zdolność do jego wykrywania. Ma to istotne znaczenie, np. w procesach uczenia się, dzięki stymulacji selektywnej uwagi. Mimo że hamowanie nie przyczy- nia się bezpośrednio do realizacji funkcji przetwarzania informacji, to dzięki temu, że odbywa się ono lokalnie w określonym obszarze korowym, odgrywa zasadniczą, choć pośrednią rolę w kształ- towaniu wzorców aktywności neuronalnej na każdym poziomie. 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 31 jednak (a na pewno nie przede wszystkim) uczenie się na zasadzie powstawania odruchów warunkowych, w których jest wprowadzany nowy bodziec z powtarzalną asocjacją do działań wrodzonych, „bezwarunkowych”, czyli zwrotna asocjacja bodziec–reakcja (Tucker, Luu 2012, s. 5). Przy użyciu takich pasywnych asocjacji można opisywać uczenie się prostych kręgowców. Ryby i gady są zdolne do tworzenia asocjacji typu bodziec–reakcja, nie potrafi ą jednak kierować swoim zachowaniem na podstawie hipotez w taki sposób, w jaki robią to ssaki. Zwierzęta zaliczane do tej gromady uczą się nowych wzorców behawioralnych w procesie, który nazwać można elementarnym poznaniem, polegającym na aktywnym tworzeniu hipotez dotyczących przyszłych wyda- rzeń i systematycznej modyfi kacji tych hipotez na podstawie efektów działań. U ludzi mózgowa kora nowa jest szczególnie rozwinięta, jednak jej budowa jest oparta na rozwiązaniach strukturalnych, obecnych u wszystkich ssaków. Ta część mózgu pozwala na tworzenie reprezentacji integrujących doświadcze- nia (sygnały pochodzące z procesów uczenia się) w jeden system. Mechanizmy pamięci roboczej i oczekiwań adaptacyjnych stanowią zintegrowaną całość pozwalającą na regulacje architektury kory nowej w taki sposób, aby udostęp- nić ludzkiemu poznaniu specjalny mechanizm pośredniczący pomiędzy sta- bilnością modelu kontekstowego i zmiennością wymaganą dla internalizacji informacji niezgodnej z tym modelem (Tucker, Luu 2012, s. 14). Mózg już na etapie percepcji, dysponując niepełną informacją o środowi- sku, tworzy hipotezy dotyczące świata na podstawie zbieranych danych i informacji. Dotyczą one tego, co się wydarzy wraz z każdym ruchem i jakąkolwiek inną aktywnością ciała. Następnie są one testowane, w celu wybrania najbardziej odpowiadających rzeczywistości. Błędy w tych predykcjach, rozumiane jako różnice w sygnałach odebranych w stosunku do informacji już wcześ- niej odebranej i przetworzonej w wiedzę, uruchamiają zmiany w reprezentacji neuronalnej (Frith 2015, s. 116), przy czym zmiany w otoczeniu, które zostaną uznane za nieistotne, są przez mózg pomijane w takim sensie, że nie trafi ają do świadomości. Potrzeba pozyskania informacji z zewnątrz wywołuje specyfi czne reakcje w części starej kory mózgowej, zwanej tylną korą zakrę- tu obręczy (ang. posterior cingulate) (Moshfeghi, Triantafi llou, Pollick 2016, s. 343). Jest to część mózgu uważana za ośrodek służący koordynacji jego czynności w środowiskach wewnętrznym i zewnętrznym. Obszar ten reguluje aktywność poznawczą, w szczególności proporcje użycia zasobów mózgu w procesach wewnętrznych i zewnętrznych. W tych pierwszych aktywowana jest dolna (brzuszna) część ośrodka, w tych ostatnich jego część górna (grzbie- towa). Zróżnicowanie wzorców aktywacji kory tylnej pozwala na zrozumienie procesów poznawczych, w których zmiany stanów tego ośrodka mogą być rozumiane jako wskazanie potrzeby pozyskania informacji ze źródeł zewnętrz- nych (zaistnienie potrzeby informacyjnej). Brakująca informacja, nieuzyskana w wyniku percepcji, jest uzupełniana zasobami wiedzy – z pamięci, map mentalnych (Przybylski 2012, s. 142). 32 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Z tego wynika, że mapa tworzona w mózgu zbiera doświadczenia w sposób ciągły, pozostając niezmienna, dopóki hipotezy budowane na bieżąco uzyskują potwierdzenie. Informacja o nieudanej hipotezie zmienia wzorzec, w wyniku czego powstaje nowy. Informacja pozwala więc na redukcję niepewności co do wartości hipotezy. Błędy predykcji mają wartość pozytywną lub negatywną (nagrody lub kary), dzięki czemu mózg uczy się przypisywać wartość każdej informacji o wydarzeniach, przedmiotach i miejscach w środowisku. Mapa ma więc charakter modelu informacyjnego odwzorowującego (reprezentującego) cechy środowiska i ich wartości: wysokie, jeśli istnieje duże prawdopodobień- stwo nagrody, i niskie, gdy można oczekiwać kary. Również działania są war- tościowane, od takich, które mogą się powieść, do tych, których nie warto rea- lizować ze względu na niskie prawdopodobieństwo sukcesu. W mózgu istnieją ośrodki przetwarzania informacji o takich działaniach24. Wartość informacji wynika więc z jej roli w procesach adaptacyjnych przebiegających w środowi- sku jednostki (Hetmański 2013, s. 173). Jest więc wielkością względną, zależną od stanu wiedzy odbiorcy; największą wartość ma informacja nowa, pozwala- jąca waluować hipotezę (Bojar 2005, s. 94). Z punktu widzenia przetwarzania informacji w mózgu można zatem powie- dzieć, że na podstawie posiadanej wiedzy są tworzone hipotezy weryfi kowane dzięki percypowanej informacji. W takim układzie, po otrzymaniu informacji może nastąpić redukcja niepewności w stosunku do stanu poprzedniego. In- formacja przychodząca z zewnątrz, poprzez układy sensoryczne, jest integrowana w struktury pamięci w procesie konsolidacji w korze nowej. Oznacza to, że informacja musi być przetworzona przez neurofi zjologiczny mechanizm, którego częścią jest komunikacja neuronalna pomiędzy układami sensorycznymi i ruchowymi w bocznej powierzchni kory nowej, sieciach limbicznych w korze wewnętrznej półkuli oraz korach „asocjacyjnych” umieszczonych między nimi. Proces konsolidacji przebiega w dwóch kierunkach. Pierwszy prowadzi z wnętrza organizmu do somatycznego interfejsu ze światem ze- wnętrznym, a drugi w przeciwnym kierunku, od rzeczywistości przetwarzanej przez układy sensoryczne i ruchowe do ograniczeń czynności organizmu. Kierunki konsolidacji wynikają z kierunków przepływu informacji pomiędzy górną i dolną częścią kory mózgowej. Mechanizmy sterowania wyprzedzają- cego z górnej części kory, służące tworzeniu hipotez, mogą być traktowane jako ściśle związane z elementarnym poznaniem niezbędnym do uczenia się zwierząt. Mechanizmy sterowania z dolnej części kory przez sprzężenie zwrotne, związane z napotkanymi ograniczeniami środowiskowymi (bodźcami

24 Na poziomie podkorowym istnieją dwa obszary sterowania: móżdżek i podstawa mózgu, które posiadają specjalne mechanizmy uczenia się. Podstawa mózgu wyspecjalizowana jest w uczeniu się na podstawie sygnałów nagrody/kary w porównaniu do hipotez dotyczących nagród/kar, co pozwala na wybór odpowiedniego działania. Móżdżek jest wyspecjalizowany w uczeniu się na błędach, w szczególności błędach pomiędzy bodźcami sensorycznymi wynikającymi z działań ruchowych a hipotezami dla tych działań. 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 33 negatywnymi), uzupełniają proces uczenia się. Procesy obu rodzajów zawsze odbywają się równocześnie. Mimo że konsolidacja pamięci/wiedzy jest najczęściej spontaniczna i realizowana na bieżąco, a nie świadoma i wolicjonalna, jest ona najważniejszym elementem procesu poznania. Powoduje ona integrację doświadczeń w powią- zaniu z ich wagą motywacyjną (Tucker, Luu 2012, s. 59). Dzięki dwukierun- kowemu przebiegowi informacji w mózgu możliwe jest na przykład skupienie uwagi na wykonywanym zadaniu i odseparowanie bodźców zakłócających. Jego efektem jest także zdolność do rozwiązywania problemów dotyczących wieloznaczności napływających bodźców przez zastosowanie wiedzy z wyż- szego poziomu konsolidacji podczas przetwarzania informacji na niższych poziomach. Efektem konsolidacji jest reprezentacja kognitywna, czyli pojęcie. Jest ono wynikiem tworzenia licznych, rozproszonych powiązań między sieciami w korze, stanowi więc efekt rozwiązywania problemów (Deleuze, Guattari 2000, s. 23). Można stwierdzić, że procesy konsolidacji pamięci leżą u podstaw procesów poznania. Kształtują one architekturę mózgu jako kumulatywną ak- tualizację doświadczeń życiowych. Tak więc percepcja zaczyna się od tworzenia hipotez25 na podstawie po- siadanego modelu rzeczywistości, czyli pewnych oczekiwań adaptacyjnych (wiedzy a priori) (Gadamer 2016, s. 382). Ponieważ rzeczywistość jest w dużej części różna od hipotez, model jest modyfi kowany aż do uzyskania zadowa- lającego efektu; mózg działa w pętli, poczynając od modelu wewnętrznego. Pewna część tej wiedzy jest wbudowana w mózg od urodzenia, reszta wynika z codziennych doświadczeń. Hipotezy są ciągle weryfi kowane przez efekty ak- tywności, gdy mózg otrzymuje sygnały docierające poprzez zmysły. Świadome postrzeganie rzeczywistości, a także podświadomy odbiór bodźców, odbywa się poprzez model świata (mapę) tworzony przez mózg, wciąż dostosowywany do okoliczności i doskonalony w kolejnych przybliżeniach. Podobnie opisywane są reakcje na bodźce pochodzące od innych ludzi, czyli procesy komunikacyjne, które można nazwać porozumiewaniem się mózgów (ludzkich). Szczególnym rodzajem bodźców są teksty oraz zawarta w nich informacja. Oczekiwania rozpoczynają wszystkie kontakty społeczne. Ponieważ mózg przewiduje zachowania innych na podstawie własnej indywidualnej mapy, więc w stosunku do innych ludzi, tak jak i w pozostałych sytuacjach, hipotezy zwykle są niedokładne. Są one uszczegółowiane przez kolejne modyfi kacje realizowane w cyklu. Na podstawie wcześniejszych doświadczeń tworzone są także hipotezy w stosunku do wypowiedzi językowych. Słuchacz/ czytelnik w trakcie internalizacji informacji zawartej w komunikacie aktywnie przewiduje jego dalszą część, na bieżąco (przyrostowo) budując znaczenia (Bergen 2012, s. 121). Mózg, na podstawie hipotez (predykcji) konstruuje

25 Pomijam tu pojawienie się bodźca fi zycznego, selekcję bodźców preferowanych (koncentra- cja uwagi) oraz ich zamianę na impulsy nerwowe. 34 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... reprezentację idei interlokutora, przez co posiada dwa modele: własnej idei i idei rozmówcy26, które mogą być porównywane (Frith 2015, s. 178). Im więk- sze podobieństwo, tym proces komunikacji jest bardziej udany, a błąd predykcji mniejszy. W celu zmniejszenia różnic dostosowywany (modyfi kowany) jest m.in. sposób komunikowania i uwzględniany jest kontekst. Dotyczy to oczywiście obu stron procesu komunikacji. Skutkiem tych skomplikowanych procesów konstruowania i weryfi kacji hipotez jest powstawanie wspólnej dla komunikujących się jednostek przestrzeni informacyjnej. Na tym polega różnica między interakcją ze światem fi zycznym i żywym interlokutorem (innymi ludźmi). Świat fi zyczny nie wchodzi w interakcje z mózgiem interpretatora, jest na nie obojętny27. Natomiast komunikacja mię- dzyludzka zawsze jest procesem wielostronnym, dwa (lub więcej) mózgi two- rzą nawzajem hipotezy na temat swoich reakcji i na tej podstawie modyfi kują swoje modele i interakcje. Reprezentacje znaczeń zostają możliwie dokład- nie dopasowane. Obecność lub brak skoordynowanych zachowań pomiędzy uczestnikami znajduje swój odpowiednik w ich indywidualnych systemach nerwowych. Dzięki ciągłemu tworzeniu modeli cudzego świata umysłowego mózg „uzyskuje dostęp” do zawartości innych mózgów, przez co sieci społecz- ne i sieci układu nerwowego są ze sobą dogłębnie poprzeplatane. Interakcyj- na struktura ludzkiego bytu wskazuje na jego wspólnotowy, społecznościowy charakter. Interakcje tego typu odbywać się mogą za pośrednictwem różnych modalności, zarówno w kontakcie bezpośrednim, jak i za pośrednictwem technologii komunikacyjnych, w tym również opartych na piśmie. W mózgu reprezentowane są m.in. ludzkie systemy komunikacyjne; za kształt tych reprezentacji również odpowiadają różne siły synaps na neuronach. Także w tych czynnościach intelektualnych istotną rolę odgrywają reprezentacje kategorii (czyli kombinacji przejawów cech), pozwalające jednoznacznie przyporządkować reprezentowany obiekt określonej klasie obiektów. Piśmienność jest przykładem możliwości uczenia się przez mózg nowych umiejętności, przetwarzania informacji dla tworzenia nowych zdolności umysłowych (Dehaene i in. 2015, s. 241). Jest to przykład zdolności intelektualnej nieuwarunkowanej genetycznie, inaczej niż np. mowa i przetwarzanie

26 Istotną rolę odgrywa tutaj oczekiwanie prawdy, będącej jedną z wartości, która w swojej roli ontologicznej strukturyzuje życie, a w roli ontycznej jest wartością przeżywaną i korelatem zaanga- żowania indywidualnego oraz społecznych instytucji i systemów normatywnych (Tuchańska 2012, s. 302). Oczekujemy od innych szczerych wypowiedzi, zgodnych ze stanem wiedzy informatora, co nie musi oznaczać zgodności ze stanem faktycznym. 27 Ciekawym zjawiskiem są próby wchodzenia w interakcje z przedstawicielami innych ga- tunków, szczególnie dysponującymi stosunkowo dużym mózgiem (głównie ssakami). W takich przypadkach często dochodzi do personifi kacji reakcji zwierzęcia, traktowanego „jakby wszystko rozumiał”. Z drugiej strony pewne stany umysłowe, jak strach czy radość, są u zwierząt dobrze rozpoznawalne (zapewne z wzajemnością). Jednak reprezentacje znaczeń w tym wypadku są znacznie mniej dokładnie dopasowane. 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 35 obrazów28. Pismo musiało być przez człowieka wynalezione, tak jak inne technologie komunikacyjne, np. komputer, a następnie kulturowo przenoszone w kolejnych pokoleniach poprzez nauczanie, wiążące się z odczuwalnym wy- siłkiem intelektualnym, w odróżnieniu np. od nauki mowy. Podczas realizacji kreatywnych procesów pisania/czytania aktywne są trzy wielkie regiony mózgu używane w różny sposób dla różnych systemów piś- miennych. Dzięki pierwszemu, w obszarze potyliczno-skroniowym, istnieje możliwość wizualnego przetwarzania dowolnego rodzaju pisma. Drugi, przedni obszar wokół obszaru Broca, wyspecjalizowany jest w dwóch czyn- nościach – rozpoznawaniu fonemów w słowach i ich znaczeń. Trzeci, wie- lofunkcyjny obszar łączący górne płaty skroniowe i dolne, sąsiadujące płaty ciemieniowe, pozwala na uruchomienie dodatkowych obszarów potrzebnych do przetwarzania wielu elementów dźwięków i znaczeń, szczególnie ważnych w systemach alfabetycznych. Oczywiście tak rozproszona topologicznie wiedza jest integrowana. W procesie czytania uruchamiane są wymienione części mózgu. Na najbardziej ogólnym poziomie opisu można powiedzieć, że proces ten rozpoczyna się w obszarach wzrokowych odpowiedzialnych za rozpoznawanie kształtów, położonych w pobliżu obszarów służących rozpoznawaniu twarzy. Pozyskana informacja jest transmitowana do przodu, w zależności od znaczenia wyrazu: np. imiona docierają na sam przód płata skroniowego. Informacja jest przetwarzana w ośrodku mowy Wernickego, który jest silnie powiązany z ruchowym ośrodkiem mowy29 (Broca). Stamtąd informacja jest przesyłana do dodatkowej (wspomagającej) kory ruchowej i kory przedruchowej oraz ruchowej. W tych ośrodkach są wybierane, aktywowane i dostrajane programy ruchowe. Rezul- tatem jest przeczytany tekst. Można więc powiedzieć, że piśmienność wpływa na organizację mózgu przez tworzenie i automatyzację efektywnego interfejsu pomiędzy ośrodkami wzrokowymi i językowymi. Nowe badania pozwalają uszczegółowić ten obraz (Bookheimer 2002). W obrębie wymienionych dużych obszarów znajdują się małe kompaktowe strefy o ograniczonych funkcjach, posiadające znaczne możliwości interakcji. Informacja o kategoriach naturalnych i szczegółowych (środowiska naturalnego i kulturowych) jest rozpowszechniana w sposób rozproszony w obszarach czuciowym i korowym asocjacyjnym. Topologia tej sieci nie jest jednak przypadkowa, lecz odzwierciedla powiązania nazywanych obiektów z cechami wizualnymi lub innymi sensorycznymi, relacje z ich zastosowaniami lub dzia- łaniem i atrybutami językowymi. Te rozproszone i zróżnicowane reprezentacje

28 Ściśle mówiąc, mowa co prawda jest uwarunkowana genetycznie, dzięki czemu dziecko jest w stanie nauczyć się każdego języka, ale rozwija się pod wpływem niezbędnych bodźców środowi- skowych. Dzieje się tak dzięki plastyczności mózgu (Sadowski 2012, s. 29). 29 Obszary te składają się z wielu ośrodków o ograniczonych funkcjach, które łącznie pozwalają na kompleksowe przetwarzanie języka. Ośrodki te mogą wchodzić ze sobą w liczne interakcje. Neu- rony w tych obszarach spełniają także inne zadania, poza przetwarzaniem języka. 36 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... są zapewne integrowane przez system wykonawczy w płacie czołowym, słu- żący przetwarzaniu informacji semantycznej. Reprezentacje poszczególnych słów na poziomie ortografi i (pismo), fonologii (mowa) i semantyki tworzą leksykon rozproszony w obszarach wyspecjalizowanych w przetwarzaniu informacji percepcyjnej, ruchowej i semantycznej. Prawa półkula mózgowa uczestniczy w wielu aspektach rozumienia30 języka, ale nie na poziomie pojedynczych słów. W zamian pozwala ona śledzić temat, wyciągać wnioski z tekstu i integrować informację prozodyczną31 w pełną reprezentację znaczenia i intencji, czyli aspektów języka o zasadniczej istotności dla sprawnej wymiany informacji (komunikowania). Nauka posługiwania się takim nieodległym w czasie32 (z punktu widzenia ewolucji gatunku ludzkiego), technologicznym wynalazkiem jak pismo, nie- istniejącym w przyrodzie, a więc bez możliwości genetycznego dostosowania mózgu, możliwa jest jedynie dzięki wspomnianej plastyczności mózgu, co oznacza, że nauka czytania/pisania na zawsze zmienia mózg (podobnie jak np. nauka jazdy na rowerze), zarówno w wymiarze fi zjologicznym, jak i intelektualnym. Wynika z tego, że istnieją dwa wymiary rozwoju, a nawet ewolucji mózgu – osobisty-intelektualny i biologiczny. Ten pierwszy powoduje, że mózg każdego człowieka jest niepowtarzalny. To, jak myślimy oraz o czym my- ślimy, w dużym stopniu zależy od doświadczeń i asocjacji zdobytych podczas internalizacji informacji, w tym podczas czytania, które traktować należy jako jeden ze sposobów zdobywania informacji służącej uczeniu się. Można więc powiedzieć, że jesteśmy tacy, jak informacje, które internalizujemy w swoich mózgach. Pozostaje pytanie, w jaki sposób mózg dostosowuje się do zadań, do których realizacji nie został przygotowany przez rozwój fi logenetyczny. Interesującą hi- potezę na ten temat przedstawił francuski neurolog Stanislas Dehaene (2009, s. 7). Wskazując na tzw. paradoks czytania, cytowany autor zwraca uwagę na to, że ludzka kora mózgowa jest wytworem milionów lat ewolucji w świecie bez pisma, musiała więc w jakiś sposób zaadaptować się do rozpoznawania systemów symboli, zarówno pisma, jak i innych, np. matematycznych. Wiadomo przy tym, że architektura mózgu wszystkich przedstawicieli gatunku homo sapiens jest podobna i tylko nieznacznie różni się od posiadanej przez inne naczelne. Na całym świecie podczas czytania aktywowane są te same obszary mózgu do

30 Rozumienie oznacza świadomość celu/sensu istnienia i/lub działania (np. aktu mowy, pisania tekstu), co pozwala na jego ocenę oraz ewentualną modyfi kację. Osiągane jest przez eksplorację i konstruowanie relacji wnioskowania i objaśniania między elementami informacji, na podstawie posiadanej wiedzy. Prowadzi do tworzenia nowej wiedzy. 31 Prozodia to brzmieniowe właściwości mowy składające się na głoskowy, sylabiczny i wyra- zowy ciąg wypowiedzi. Należą do nich akcent, intonacja i iloczas. 32 Gatunek ludzki liczy sobie około 190 tys. lat, a pismo (piktografi czne) powstało w drugiej połowie IV tysiąclecia p.n.e. 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 37 dekodowania pisma. Bez względu na język33 podczas uczenia czytania/pisania wykorzystuje się te same, genetycznie określone obwody nerwowe. Paradoks czytania Dehaene wyjaśnia za pomocą hipotezy „neuronalnego recyklingu”. Architektura ludzkiego mózgu podlega silnym ograniczeniom ge- netycznym, jednak część obwodów wyewoluowała w kierunku zdolności do tolerancji pewnego zakresu zmienności. Na przykład część obszarów systemu wizualnego nie jest wbudowana na stałe, lecz pozostaje otwarta na zmiany śro- dowiskowe. Te obszary mózgu, które pozwalają małpie wybrać większą kiść bananów spośród dostępnych (kora tylna), przez ludzi są używane podczas wykonywania działań matematycznych. Podobnie cecha plastyczności wizualnej w obrębie ustrukturyzowanego mózgu pozwoliła naszym przodkom na wynalezienie pisma. W tym celu zostały wykorzystane obwody wyspecjalizowane w rozpoznawaniu kształtów obiektów. Ogólnie można powiedzieć, że część obwodów mózgu zdefi niowanych genetycznie dostarcza prereprezentacji lub hipotez dotyczących przyszłych zmian środowiskowych, które powinny być przez mózg uwzględniane. Pod- czas rozwoju mózgu mechanizmy uczenia się powodują selekcję tych prereprezentacji, które najlepiej odpowiadają zaistniałej sytuacji. Wpływy kulturowe wykorzystują plastyczność mózgu. Z jednej strony mózg nie jest więc czystą tablicą czekającą na zapisanie przez bodźce napływające z otoczenia, z drugiej jednak mózg adaptuje się do wpływów kulturowych poprzez minimalne zmiany swoich predyspozycji w kierunku innych zastosowań. Podczas uczenia się nowych umiejętności dokonujemy recyklingu części obwodów naszego stare- go mózgu naczelnych – oczywiście do takiego poziomu, który może być przez te obwody tolerowany. W przypadku czytania i pisania mechanizmy te zostały nie tylko zastosowane w stosunku do części mózgu obsługujących wzrok, ale także do tworzenia połączeń obszarów wzrokowych z funkcjami konceptualnymi i językowymi. Opisane zdolności mózgu są wzmacniane dodatkowo przez umiejęt- ność budowania symulacji (Bergen 2012, s. 50). Najogólniej polegają one na wzbudzaniu podobnych aktywności mózgu jak podczas wykonywania czyn- ności także podczas samego myślenia (czytania) o niej lub wyobrażania sobie jej wykonywania, a także podczas obserwacji wykonywania czynności przez kogoś innego. System wizualny jest wykorzystywany nie tylko do dostrzegania obiektów rzeczywistości, ale także do mentalnej symulacji obiektów nie- obecnych w otoczeniu. Jest on także używany do symulacji pewnych wyż- szych funkcji poznawczych, takich jak przypominanie i kategoryzacja. Można więc zaryzykować hipotezę, że może służyć także rozumieniu językowych

33 Istnieją pewne różnice funkcjonalne mózgów osób używających różnych systemów pisma (np. alfabetycznego i sylabicznego), jednak możliwe jest używanie obu systemów przez jeden mózg (Wolf 2008, s. 63). Systemy piśmiennicze angażują te same obszary korowe, jednak szczegółowe lokalizacje w obrębie tych obszarów wskazują na różnice ze względu na stosowany system piśmien- niczy (Bolger, Perfetti, Schneider 2005, s. 102). 38 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... wypowiedzi o obiektach niewidzialnych, a nawet o pojęciach abstrakcyjnych, w tym emocjach (Markiewicz, Przybysz 2007, s. 134). Między innymi dzięki temu nie ma potrzeby przytaczania całego kontekstu każdej wypowiedzi. Kiedy na przykład ktoś twierdzi, że jest głodny, to zrozumiałe jest, że źle się czuje, bo dawno nie jadł i zapewne będzie szukał czegoś do jedzenia, więc teraz zrobi przerwę w dotychczas wykonywanych czynnościach. Łatwo można wyobra- zić sobie tę osobę podczas posiłku. Tak więc podczas słuchania lub czytania wypowiedzi językowych konstruowane są szczegółowe symulacje wizualne opisywanych obiektów, bardzo ułatwiające tworzenie hipotez. Symulacje te są tworzone na podstawie słyszanej/czytanej wypowiedzi (informacji) oraz posiadanej wiedzy o świecie i funkcjonowaniu w nim opisywanych obiektów (modele i schematy mentalne, por. rozdz. 1.3). Narzędziem tworzenia symulacji jest język, przy użyciu którego można dobierać np. perspektywę symulacji obiektu. Czytając tekst, dokonuje się projekcji samego siebie w mentalnie symulowane doświadczenia opisywanych scen. Co szczególnie interesujące, wszystkie te mechanizmy wykształciły się, opierając się na podstawowych systemach neuronalnych, służących percepcji i działaniu (czynnościom ruchowym) (Bergen 2012, s. 223). Język stanowi bowiem rozszerzenie bardziej elementarnych zdol- ności pojęciowych i kategoryzacyjnych, które nie wymagają języka, a wiązane są z funkcjonowaniem w przestrzeni fi zycznej i społecznej. Na przykład struktury neuronalne używane do postrzegania relacji przestrzennych są używane do tworzenia wyrażeń językowych opisujących te relacje oraz do ich symulacji34. W aspekcie symulacji neuronalnych należy wspomnieć o tzw. neuronach lustrzanych. Neurony lustrzane w korze ruchowej aktywizują się zarówno podczas wykonywania jakiejś czynności, jak i podczas jej obserwacji, słucha- nia o niej, a nawet tylko podczas wyobrażania sobie jej wykonywania35. W tym drugim wypadku nie dochodzi do wykonywania żadnych ruchów (Rizzolat- ti, Craighero 2004, s. 174). Dzięki tym neuronom możliwe jest rozpoznanie, przewidywanie (hipotezy) i rozumienie czynności wykonywanych przez innych, co jest podstawą tworzenia tzw. wspólnego gruntu. Jeżeli dostrzeganie czyichś działań powoduje aktywację podobnej struktury mózgowej do tej, która używana jest do wykonywania tych działań, to możliwe jest wykorzystanie wszystkich posiadanych mechanizmów służących działaniom (przewidywanie wyników działań, szacowanie ich celów itp.) do uzasadniania i wnioskowania o widzianych działaniach, dokładnie tak samo jak w stosunku do

34 Oznacza to, że ludzie tworzą znaczenia, używając ewolucyjnie najstarszych części mózgu, służących do postrzegania bodźców zewnętrznych i dostosowywania do nich działań. W wyniku ewolucji te stare struktury dostosowane zostały do nowych celów, takich jak używanie języka do mówienia/pisania o postrzeganiu i działaniu. Dotychczasowy mózg ssaków został użyty w nowy sposób. 35 Neurony lustrzane funkcjonują zarówno w mózgach ludzkich, jak i innych zwierząt. 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 39 działań podejmowanych samemu36. W jakimś sensie potwierdzenie znajduje więc teza Alberta Bandury (1997), że jednostki uzyskują więcej informacji z obserwacji innych niż z konsekwencji własnych doświadczeń. Neurony lustrzane stanowią podstawę neuronalną mechanizmu tworzącego bezpośredni związek pomiędzy komunikującymi się stronami. Działania podejmowane przez otaczające osoby stają się komunikatami rozumianymi przez obserwatora bez potrzeby jakiejkolwiek mediacji kognitywnej (Rizzolatti, Craighero 2004, s. 183). Co równie ważne, te same neurony są aktywowane nie tylko podczas wykonywania i postrzegania działań, ale także podczas otrzymywania języko- wych komunikatów o działaniach. W efekcie słuchania/czytania o działaniach tworzone są symulacje motoryczne w tych częściach mózgu, które są wykorzystywane podczas realnie wykonywanych działań (Bergen 2012, s. 91). Stąd hipotezy o ewolucji języka z komunikacji gesturalnej (Żywiczyński, Wacewicz 2015, s. 236). Sposób symulowania wypowiedzi jest warunkowany m.in. przez gramatykę wypowiedzi na trzy sposoby. Po pierwsze, kształtuje (w tym ogranicza) ona wpływ pojedynczych słów na symulację. Po drugie, gramatyka może wnosić własne znaczenia. Po trzecie, kształtuje ona symulację, wskazując nie na to, co ma być symulowane, ale na sposób prowadzenia symulacji. Można więc stwierdzić, że podczas dostosowywania się do piśmienności (oraz podobnych funkcji) mózg wykorzystuje trzy współzależne zasady projektowania: • Zdolność do tworzenia nowych połączeń w starszych strukturach. Struktury ludzkiego mózgu nie zmieniły się od dziesiątek tysięcy lat, jednak mózg ma zdolność przebudowy własnej topologii przez tworzenie nowych połączeń między stałymi elementami struktury, a więc innego jej zastosowania. • Zdolność do tworzenia obszarów o ścisłej specjalizacji, służących do rozpoznawania wzorców informacji. Mózg posiada umiejętność reprezentowania wyuczonych wzorców informacji w wyspecjalizowanych obszarach poprzez integrację informacji z innych obszarów. • Zdolność do uczenia się automatycznego zdobywania i łączenia informacji z wielu obszarów, wynikająca z dwóch poprzednich. Osiągnięcie automatyzmu, który oznacza znaczne przyśpieszenie wykonywania czynności, może wymagać długotrwałych ćwiczeń (jak w przypadku czytania). Automatyzm pozwala na zaoszczędzenie czasu, który można przeznaczyć na mniej zalgorytmizowane czynności intelektualne. Czytanie, odzwierciedlając możliwości mózgu w zakresie wyjścia poza jego pierwotny projekt i struktury, jednocześnie jest ilustracją możliwości wyj- ścia czytelnika poza treści wprost zawarte w tekście przez autora. Ponieważ

36 Mechanizm ten działa tylko w przypadku działań, które mieszczą się w zakresie repertuaru zachowań, emocji i doznań możliwych do realizacji przez obserwatora. 40 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... systemy mózgowe integrują wszystkie informacje różnych modalności i rodza- jów: wizualne, audialne, semantyczne, syntaktyczne i będące rezultatem wnio- skowania37, pochodzące z czytanego tekstu i spoza niego, czytelnik automatycznie łączy wypowiedzi autora z własnymi myślami i osobistymi intuicjami, tworząc w ten sposób reprezentację tekstu. Zdolności twórcze, związane z czytaniem, idą w parze z zasadniczą plastycznością obwodów ludzkiego mózgu; razem pozwalają na wyjście poza wprost otrzymane treści. Bogactwo asocjacji, wnioskowań i wglądów38 wynikających z tej zdolności pozwala, a nawet zachę- ca czytelnika do sięgania poza bezpośrednio dostępne treści w celu tworzenia nowych myśli. W tym sensie czytanie zarówno odzwierciedla, jak i kształtuje zdolności mózgu do dokonywania poznawczych przełomów. Stąd wniosek, że procesy percepcji są bardziej procesami twórczymi niż odtwórczymi. Badania neuronalnych podstaw systemów pisma, nie tylko alfabetycznego, wskazują na kształtowanie przez nie nowych możliwości intelektualnych (Wolf 2008, s. 217). Ich wyniki zawierają opis wpływu zmiany uporządkowania przetwarzania informacji, odbywającego się podczas czytania, na powstawanie neuronalnych podstaw do uczenia nowych czynności umysłowych. Nowe obwody i ścieżki, które tworzy mózg w celu realizacji procesów pisania/czytania, stają się podstawą umożliwiającą myślenie na nowe, innowacyjne i twórcze sposoby. Szczególnie bliskie zagadnieniom organizacji informacji w indywidualnym mózgu wydają się badania nad kreatywnym myśleniem, czyli zdolnością do tworzenia oryginalnych, lecz relewantnych reakcji w danym kontekście (Abra- ham 2014a), a więc na przykład nowej informacji w procesie naukowym, któ- rej tworzenie zwykle łączy się z pisaniem/czytaniem. Rezultatem tych badań, prowadzonych od lat 50. ubiegłego wieku, jest zazwyczaj akceptowany pogląd, że zachowania twórcze i zdolność do nich jest szczególnie związana z funkcjonowaniem płata czołowego mózgu, zwiększoną aktywnością prawej półku- li (są to obszary związane z przetwarzaniem języka), ograniczoną integracją białej substancji w obszarach czołowych mózgu przy jednoczesnym wzroście substancji szarej w obszarach górno-przedczołowym i prążkowym, a także wzmożoną czynnością, w tym podwyższoną synchronizacją, fal alfa w badaniu EEG, co wskazuje na potrzebę zwiększonego przetwarzania wewnętrznego. Takie uogólnienia dotyczące twórczości jako funkcji mózgu wynikają z przy- jęcia ujednoliconego podejścia do badania twórczości, która traktowana jest jako jednolity, obszerny konstrukt. Takie ujęcie możliwość uzyskania globalnego obrazu ludzkiego, twórczego mózgu. Jest ono jednak niewystarczające,

37 Wnioskowanie polega na wypełnianiu „pustych miejsc” podczas prób zrozumienia tekstu. Część informacji nie jest umieszczona wprost w tekście, umożliwiając (wymuszając) uzupełnianie ich przez indywidualne wnioskowania. 38 Wgląd w psychologii jest to nagła, nieoczekiwana zmiana percepcji problemu, zmiana perspektywy prowadząca do jego głębszego i pełniejszego zrozumienia. Wgląd może ułatwić rozpoznawanie początkowo nieznanych przyczyn problemów, a więc także sprzyjać ich rozwiązywaniu. 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 41 gdy nadrzędnym celem jest odkrycie procesów neuronalnych w trakcie przetwarzania informacji, podczas których pojawia się twórczość. W tym wypadku bardziej przydatne jest podejście procesowe, które umożliwia uwzględnianie kilku operacji kognitywnych realizowanych równolegle i w sposób zsynchro- nizowany. Problem ten zostanie omówiony bardziej szczegółowo w następnym podrozdziale.

1.2. Umysłowa organizacja informacji i wiedzy

W tym rozdziale zajmiemy się procesami mózgowymi trudniej poddającymi się bezpośredniej obserwacji, ze względu na to, że wykonywane są w obrębie i pomiędzy obszarami wewnątrz mózgu bez konieczności obsługi łatwych do obserwacji procesów wejść i wyjść. Taki ich charakter powoduje, że w tym zakresie dominują teorie trudne do bezpośredniej weryfi kacji. Teorie te dotyczą najważniejszego wytworu działającego mózgu: umysłu. Nad naturą umysłu i jego cechami dyskutują najsłynniejsi fi lozofowie od początku istnienia fi lozofi i. Początkowo dominowały poglądy dualistyczne. Według Platona umysłowa władza poznawcza składa się ze zmysłów i umysłu. Przy ich łącznym udziale poznaje się rzeczy empiryczne, a za pomocą samego umysłu – idee i relacje zachodzące między nimi. Za prawdziwe było uznawane poznanie oparte na umyśle, a rzeczywistość świata idei była traktowana przez tego fi lozofa jako niezmienna, stała. Umysłem Platon nazywał duszę działającą poznawczo nie- zależnie od zmysłów (Morawiec 2014, s. 24). Od czasów Platona (około 2500 lat temu) dyskusje nad zagadnieniami umysłu nie ustają i wciąż mocno po- ruszają fi lozofów, o czym może świadczyć dyskusja, która wywiązała się na ten temat na łamach polskiego czasopisma fi lozofi cznego Diametros w marcu 2005 r. (por. Miłkowski, Poczobut 2005). Rozumienie świata oraz miejsca, jakie zajmują w nim procesy umysłowo-poznawcze, stało się jednak zdecydowanie antykartezjańskie39; przeważają głosy o nieadekwatności poglądów dualistycz- nych. Jednocześnie fi lozofi a straciła uprzywilejowaną pozycję w badaniach nad umysłem, w szczególności na rzecz nauk zaliczanych do kognitywnych40. Już pod koniec XX w. wśród fi lozofów pojawiły się głosy o braku adekwat- ności badań tradycyjnej fi lozofi i nad umysłem i o konieczności oparcia tych

39 Kartezjusz był zdecydowanym zwolennikiem, a nawet twórcą dualizmu. Dualizm substancji jest poglądem o istnieniu dwóch niezależnych substancji: ciała i umysłu, z których tylko ta pierwsza jest materialna. Z tym rozróżnieniem wiązał się też podział na badania fi lozofi czne nad umysłem i naukowe nad światem pozaumysłowym. 40 Podobnie została potraktowana tradycyjna psychologia tzw. ludowa lub intencjonalna, któ- ra operując pojęciami zdroworozsądkowymi (takimi, jak intencjonalność, pragnienia, przekonania itp.), w podobnie zroworozsądkowy sposób traktuje umysł. Według cytowanego dalej Paula Chur- chlanda psychologia ludowa nie jest nauką, a jej twierdzenia są fałszywe (Żegleń 2003, s. 122). 42 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... badań na osiągnięciach neuronauki41 (Churchland 1992, s. 1). Prosty podział na obszary badawcze dla fi lozofi i – umysł i świadomość oraz dla nauki – świat fi zyczny, przestał być aktualny. Wynika to z braku możliwości uzyskiwania poprawnych wyników badania umysłu przy użyciu takich metod, jak analiza transcendentalna, analiza czysto pojęciowa lub introspekcja umysłu, gdyż jest on wprost rezultatem funkcjonalności struktur mózgu (Miłkowski, Poczobut 2012, s. 15). Taki pogląd jest podstawą podejścia naturalistycznego, szczegól- nie silnie reprezentowanego w badaniach ostatnich lat42. Na ogół zgadzamy się, że umysł nie jest rzeczą materialną i ma związek z mózgiem. Jak widzieliśmy w poprzednim rozdziale, wielu uważa, że jest to związek niemal idealny, wzajemnie jednoznaczny. Według Roberta Poczobu- ta świadomy umysł, będąc własnością (stanem, procesem) zorganizowane- go zespołu neuronów, jest redukowalny do procesów mózgowych (Poczobut 2012, s. 97). Nie można wskazać „umysłu” jako obiektu fi zycznego, można natomiast przedstawiać funkcje, stany i właściwości mózgu, które uważane są za umysłowe. Umysłu nie da się też oddzielić od innych naturalnych aspek- tów (fi zycznego, chemicznego, neurobiologicznego, obliczeniowego) istnienia i funkcjonowania organizmu. Umysł można także interpretować jako system informacyjny, funkcjonujący, opierając się na obecnych w jego strukturach (schematach) regułach logiczno-algorytmicznych i rekurencyjnych, które ucieleśnione są w strukturach neuronalnych mózgu43 (Hetmański 2012, s. 544). Współcześnie uznaje się, że jednostka aktywnie uczestniczy w konstruowaniu reprezentacji rzeczywistości, opierając się na własnym doświadczeniu, informacji pozyskiwanej w komunikacji z innymi oraz wiedzy i własnej aktyw- ności intelektualnej, podlegającej indywidualnym ograniczeniom. Obraz rze- czywistości, generowany w umyśle, uważa się za zapis informacyjny odnoszący się do świata poznawanego, zdeterminowany przez reguły rządzące systemem poznawczym człowieka, opartym na jego systemie neuronalnym (Sosińska- -Kalata 1999, s. 37). Zasadnicza część reprezentacji powstaje w interakcji ze środowiskiem. Teun van Dijk uważa, że interakcje ze środowiskiem jednostek społecznych wymagają co najmniej trzech zasadniczych narzędzi: • wiarygodnej percepcji stanu środowiska (zewnętrznego i wewnętrzne- go), która jest relewantnie konstruowana przez jednostkę;

41 Krytykuje się na przykład konstruowanie sztucznych tworów służących wyjaśnianiu zjawisk trudnych do wyjaśnienia na bazie tradycyjnej fi lozofi i, takich jak np. qualia, które, jak pisze Dehaene (2014, s. 261), z punktu widzenia osiągnięć neuronauki stają się dziwną ideą ery przednaukowej. 42 Pogląd naturalistyczny głosi, że jedyna rzetelna wiedza na temat umysłu jest osiągalna w ramach nauk przyrodniczych, a więc nie np. fi lozofi i. 43 Zauważmy, że informacja może nie być traktowana jako wewnętrzna własność stanów umy- słowych, co implikuje pogląd, że nie jest przetwarzana w umyśle przy użyciu schematów lub reguł. 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 43

• umysłowej reprezentacji, służącej gromadzeniu konstruowanych per- ceptów44 w pamięci/wiedzy dla późniejszego użycia w poznaniu, działa- niu, interakcji i dyskursie; • języka i dyskursu w celu interaktywnego komunikowania wiedzy kon- wertowanej do postaci informacji innym członkom społeczności45. Cytowany autor uważa reprezentacje mentalne elementów środowiska za przekonania, które mogą posiadać zarówno ludzie, jak i zwierzęta. Jednak ludzie, inaczej niż inne zwierzęta, są jednocześnie świadomi tych przekonań46 oraz mogą je wyrażać i komunikować przy użyciu języka, co powoduje znacznie pogłębione interakcje. Przekonania, które najlepiej korespondują z rze- czywistością, autor nazywa wiedzą. Są to według niego te przekonania, które pozwalają budować hipotezy zweryfi kowane jako poprawne reprezentacje śro- dowiska (Dijk 2014, s. 18). Można więc uznać, że reprezentacja jest modelem rzeczywistości (środowiska), zawierającym: nośnik fi zyczny kodowanej i przekazywanej informacji, samą informację, relację między reprezentującym a reprezentowanym oraz interpretację informacji. Umysł nie ma żadnej wiedzy o świecie, która nie byłaby reprezentowana w mózgu. Mózg można traktować jako materialne podłoże umysłu, uważanego za system poznawczy, a czynności psychiczne jako funkcję mózgu; taki pogląd jest uważany za odmianę stanowiska monistycznego47. Oznacza ono postrzeganie mózgu jako substratu pozwalającego na istnienie umysłu, rozumianego jako zbiór stanów, relacji pomiędzy tymi stanami oraz funkcji poznawczych umożliwiających tworzenie nowych stanów (Duch 2002). Umysł i mózg od- noszą się do tego samego zjawiska: zdolności człowieka i innych gatunków do poznawania świata (Nęcka, Orzechowski, Szymura 2012, s. 24). Cytowani autorzy wyróżniają dwa znaczenia umysłu: • wąskie, gdy umysł to świadoma część psychiki, w której powstają subiektywne doznania i która potrafi uruchomić myślenie, oraz • szersze, w którym umysł jest systemem odbioru i przetwarzania, a także zapewne przekazywania informacji. Wydaje się, że istnieją dwie cechy najważniejsze dla charakterystyki umysłu w węższym znaczeniu: świadomość oraz zdolność do tworzenia abstrakcyjnych reprezentacji. Umysł ma istotny związek ze świadomością, czyli tą częścią aktywności mózgu, która jest świadomie postrzegana. Według Antonia Da- masia (2011) świadomość jest tworzona dzięki posiadaniu przez mózg mapy (struktury neuronalnej) pozwalającej odzwierciedlać i monitorować stan ciała,

44 Percept to konstrukt umysłu będący reprezentacją fragmentu lub aspektu świata. 45 Zauważmy, że język może być traktowany nie tylko jako narzędzie komunikacji, ale także percepcji i analizy logicznej. 46 Nowe badania wskazują na możliwość posiadania elementów świadomości również u zwie- rząt, np. świadomość swojej wiedzy lub niewiedzy (Dehaene 2014, s. 248). 47 W odróżnieniu od wspomnianego wcześniej dualizmu, monizm stanowi podstawę natura- lizmu. 44 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... wszystkich narządów i jego otoczenia. Fundamentem świadomego umysłu jest więc ciało. Pierwociny świadomości powstają zatem w postaci pozawerbalne- go zdawania sobie sprawy z tego, co się dzieje w danym interwale czasowym wewnątrz organizmu i dookoła niego – co oddziałuje na organizm oraz co się dzieje z nim samym, spowodowane percepcją nieskończonego ciągu przed- miotów48. Umysł ma dostęp do swoich treści jedynie za pośrednictwem ciała i dokonywanego przez mózg procesu mapowania zmian zachodzących w tym ciele podczas kontaktu ze środowiskiem zewnętrznym (zmiany w receptorach i okolicznych strukturach neuronalnych). Antonio Damasio przekonuje, że warunkiem koniecznym do utworzenia świadomej jaźni49 jest jej względna (tzn. zmieniająca się na tyle wolno, że praktycznie niezauważalnie) stabilność w czasie trwania życia osobniczego. Tę w miarę stabilną podstawę dla jaźni stanowi ciało, a precyzyjniej – stale odtwarzające się reprezentacje ciała. Gdyby jednostka nie posiadała wciąż od- twarzających się reprezentacji ciała, nie miałaby stabilnej jaźni i nie mogłaby uchwycić własnej tożsamości. Ciało rozumiane jest tu szeroko: to nie tylko powłoka cielesna, ale również wszystkie narządy i „wewnętrzne środowisko” organizmu (procesy w nim zachodzące), które można zbiorczo nazwać organizmem. Całość nieprzerwanie odtwarzających się reprezentacji organizmu określa Damasio jako protojaźń. Stanowi ona najprostszy i najniższy poziom jaźni, powstający w wyniku reprezentowania w mózgu dynamicznych stanów ciała poprzez tworzenie w miarę stabilnych obrazów organizmu. Dopiero na tej bazie w dalszej kolejności może wyłonić się świadomość rdzenna, będąca poniekąd świadomością właściwą, a powstająca przez mapowanie w umyśle relacji zachodzących między organizmem oraz przedmiotem zewnętrznym. Po wielu wystąpieniach świadomości rdzennej przelotne doznania zostają zapisane, poddane kategoryzacji i powiązane z zapisami z przeszłości oraz my- ślową antycypacją przyszłości. Powstaje świadomość rozszerzona, nazywana przez Damasia świadomością autobiografi czną. Świadomość ta umożliwia generowanie poczucia własnej indywidualnej perspektywy oraz obejmowanie świadomością większego zakresu informacji niż w przypadku świadomości podstawowej. Dopiero świadomość rozszerzona umożliwia takie manipulowanie zdobytą informacją (dostępną wiedzą), które pozwala reagować nieste- reotypowo na nowe bodźce w środowisku oraz tworzyć dalekosiężne plany, co oznacza posiadanie zdolności rozumowania. Zdolność do integracji informacji w czasie, przestrzeni i modalnościach wiedzy oraz do odtwarzania jej

48 Poprzez przedmiot rozumie się różnorodne kategorie obiektów, jak np.: osoba, miejsce, me- lodia, ból, stan rozkoszy. 49 Jaźń stanowi obszar świadomości stanowiący podstawę psychiki człowieka. Pełni funkcję integrującą podczas przepływu informacji pomiędzy częścią świadomą i nieświadomą umysłu. Jest ściśle związana z pojęciem tożsamości (osobowej). Według części teorii w mózgu/umyśle istnieje mechanizm, który oprócz identyfi kacji treści myśli odpowiada także za przynależność myśli do my- ślącego podmiotu (Kapusta 2006, s. 194). 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 45 w dowolnej chwili w przyszłości jest zasadniczym składnikiem świadomego umysłu, będącego produktem pozytywnej selekcji ewolucyjnej (Dehaene 2014, s. 96). Pozwala nam określić, kim jesteśmy, nadaje nam konkretną, indywidu- alną i społeczną tożsamość dzięki zdolności do gromadzenia doświadczeń50 (w odróżnieniu od życia chwilą). Poprzedza również formułowanie się języka, który stanowi jedno z najlepszych narzędzi manipulowania dostępną wiedzą (np. jej eksternalizacji) i jej efektywnego komunikowania. Dzięki niemu wyniki integracji informacji w świadomości jednego umysłu mogą być przeniesione do innego. Stanislas Dehaene (2014, s. 163) zaproponował teorię świadomości jako globalnego (w skali umysłu) dzielenia się informacją. Świadomość jest przez niego traktowana jako wspólna dla umysłu strefa robocza. Strefa ta jest we- wnętrznym systemem, oddzielonym od świata zewnętrznego, pozwalającym jednostce na swobodne podejmowanie prywatnych obrazów mentalnych i rozpowszechnianie ich pomiędzy ogromną ilością wyspecjalizowanych proceso- rów umysłowych. Świadomość polega na rozpowszechnianiu informacji w ca- łym mózgu (wszystkich jego obszarach) i przetwarzaniu do postaci wiedzy. Przeniesienie jakiegokolwiek doznania do świadomości powoduje, że może ono być przechowywane w umyśle długo po ustaniu działania bodźca. Jest to wynikiem przeniesienia doznania do obszaru roboczego, gdzie jest przetwarzane niezależnie od czasu i miejsca, w którym się pojawiło. Dzięki temu moż- na go przetwarzać w dowolny sposób, np. przy użyciu procesorów językowych. Dlatego też zdolność do komunikowania jest uznawana za główną cechę stanu świadomego. Wynika z tego, że każda informacja docierająca do świadomości natychmiast staje się narzędziem regulowania procesów poznania (wiedzą). Poznanie nie jest elementem izolowanych zdolności umysłowych, lecz skutkiem działania sieci neuronalnych, modyfi kowanych w celu zapewnienia mo- tywacyjnego sterowania doznaniami i działaniami (Tucker, Luu 2012, s. 91). Praca sieci neuronalnych służy motywacyjnej obsłudze odczuć i działań. Stąd wiedza o mechanizmach sterowania i reprezentacji wykorzystywanych podczas regulacji działań może stanowić podstawę zrozumienia sterowania poznaniem w ogóle. Nie jest to tylko proces świadomego myślenia; jest to także ciągły proces odbywający się „w tle”, związany z konsolidacją pamięci/wiedzy, gdyż doświadczenia są wykorzystywane także w nieświadomych (automatycznych) aktywnościach mentalnych. Umysłowe zarządzanie poznaniem obejmuje takie procesy, jak skierowanie uwagi, stosowanie pamięci roboczej, wybór bodźca, kategoryzowanie, przygotowanie reakcji, inicjowanie reakcji. Procesy te stanowią rozwinięcie procesu zarządzania działaniem (aktywnością ruchową). Zarządzanie to wykorzystuje modele mentalne nazywane schematami, które zawierają hipotezy na temat możliwych stanów świata wewnętrznego i zewnętrznego. Hipotezy opisują cele

50 Nieświadome bodźce usuwane są na ogół z pamięci w ciągu około sekundy. 46 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... działań podejmowanych przez jednostkę. Działania są również kontrolowane przez komplementarny, choć przeciwstawny mechanizm uwzględniający ograniczenia pochodzące ze świata zewnętrznego, wynikające z wykrywanych bodźców negatywnych. Procesy poznawcze, twórcze i normatywne, polegające na przetwarzaniu informacji, podlegają zasadom ekonomii przebiegu. W obliczu olbrzymiej ilości informacji dostępnej dla umysłu niezbędna jest jej kategoryzacja na ważną i bezużyteczną z punktu widzenia wymagań sytuacji, w jakiej znajduje się jednostka. Kategoryzacja ta jest wspomagana przez stosowanie narzędzia zwanego uwagą. Jest to mechanizm wartościowania poznawczego, pozwala- jący na skupianie się na przydatnych informacjach lub zadaniach i odrzuca- nie bodźców nieistotnych lub zakłócających51. Przetrwanie w środowisku jest warunkowane zdolnością do wyławiania z szumu informacyjnego otoczenia bodźców sygnalizujących coś istotnego, wzmacniającego system kar i nagród. Mechanizm uwagi ma istotne znaczenie także w procesie twórczym, ułatwiając kojarzenie odległych faktów, dzięki zdolności do utrzymywania w polu uwagi bodźców pochodzących z różnych, często odległych kontekstów, ignorowa- nych przez mniej twórcze jednostki jako nieważny kontekst sytuacyjny. Jest to efekt osłabienia mechanizmu uwagi u osób bardziej twórczych, pozwalający na wykrywanie nietypowych bodźców, słabo związanych z bieżąco wykonywanymi czynnościami (Nęcka 2012, s. 62). Oznaczać to może, że uwaga jednostki twórczej jest bardzo selektywna i skupiona, ale nie na tym, co typowo zaprząta uwagę otoczenia. Wspomniana ekonomia poznawcza objawia się także tym, że wielokrotne powtarzanie tej samej czynności powoduje powstawanie coraz bardziej stabilnych i jednocześnie elastycznych struktur poznawczych. Struktury te są względ- nie stałymi elementami umysłu, wykorzystywanymi wielokrotnie w powtarzalnych sytuacjach i warunkach. Do struktur poznawczych zalicza się wiedzę, sądy, przekonania i schematy poznawcze. Są one przechowywane dzięki zdol- ności umysłu zwanej pamięcią. Struktury poznawcze zawierają system kontroli, pozwalający na samoorganizację i samoregulację, w tym np. na powstrzymanie się od reakcji lub podjęcie jej w wybranym momencie. Reakcje mogą więc być inicjowane samodzielnie, choć jak widzieliśmy, mają one silny związek z bodź- cami zewnętrznymi oraz impulsami pochodzącymi z organizmu. Pojęciem synonimicznym do struktury poznawczej jest reprezentacja poznawcza. Powstaje ona dzięki stałej, dostosowawczej aktywności umysłu w stosunku do całego otaczającego świata. Umysł, rozpatrywany z punktu widzenia struktur (nie procesów), składa się z licznych i wzajemnie powiązanych repre-

51 Selektywny mechanizm uwagi może być uważany za rozwinięcie selektywności organów zmysłowych, uzyskane w procesie ewolucji. Organy te reagują na bodźce otoczenia bardzo selektywnie; przykładem może być wzrok (człowiek widzi tylko w ściśle ograniczonym zakresie fal elek- tromagnetycznych). Uwaga, w odróżnieniu od sztywnej selektywności zmysłów, może być kształto- wana przez doświadczenia (Florek 2007, s. 95). 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 47 zentacji poznawczych. Procesy realizowane na tych strukturach polegają na manipulowaniu reprezentacjami poznawczymi w celu interpretacji informacji napływających z zewnątrz przy użyciu dotychczas zgromadzonej wiedzy (wcześniej zbudowanych struktur). Pozwala to na tworzenie nowych struktur lub modyfi kację istniejących (Nęcka, Orzechowski, Szymura 2012, s. 27). Poznanie może być przedstawione w postaci modelu cyklicznego, w któ- rym proces ten rozpoczyna się od tworzenia reprezentacji poznawczych. Na ich podstawie tworzone są hipotezy co do przyszłych wydarzeń (predykcja) oraz następuje interpretacja informacji i danych napływających z otoczenia52 (w tym z organizmu), zmiana struktur w przypadku niezgodności z przewidywaniami i kolejna interpretacja informacji przez zmienione reprezentacje. W tym cyklu asymilacji informacji i akomodacji (zmian) schematu53, jak je na- zywał Jean Piaget (1966), dochodzi do rozwoju możliwości poznawczych oraz tworzenia i poszerzania wiedzy o świecie. Stąd pogląd o rekursywnej54 strukturze myślenia, która pozwala na regulowanie relacji społecznych przez myślenie o własnym myśleniu oraz próby zrozumienia własnego myślenia i poznawania (metapoznanie). Z tego opisu wynika, że reprezentacja jest aktywnie tworzona, konstruowana przez jednostkę, nie stanowi jedynie biernego odbicia rzeczy- wistości55. W rezultacie nawet osoby żyjące w bardzo podobnych warunkach tworzą swoje reprezentacje indywidualnie i niepowtarzalnie, bo na podstawie jednostkowych doświadczeń. Każdy człowiek posiada własny obraz świata, który jednak, jak to było wcześniej wyjaśnione, jest bez ustanku konfronto- wany z reprezentacjami innych członków społeczności i z nimi uzgadniany. To zróżnicowanie nie oznacza, że ktoś (lub każdy) jest w błędzie. Jest ono rezultatem ciągłego dostosowywania się do wymogów środowiska: naturalnego, społecznego i osobniczego (własnego ciała). Każda jednostka posiada wiedzę o tym środowisku wystarczającą do przeżycia, nawet jeśli nie jest to wiedza naukowa (teorie naiwne56), zawierającą na przykład ścisłe związki przyczynowo-

52 Warto dodać, że człowieka, podobnie jak przedstawicieli wielu innych gatunków, cechują tzw. zachowania eksploracyjne, które powodują, że jednostka nie czeka biernie na dostarczenie informacji, ale aktywnie poszukuje jej w otoczeniu, jakby „na zapas”, czerpiąc z zachowań informacyjnych satysfakcję. Ta cecha może być podłożem opisywanych w literaturze zachowań informacyjnych polegających na ciągłym poszukiwaniu nowych, atrakcyjnych stymulacji informacyjnych w internecie przez przedstawicieli pokolenia Google (Gunter 2008, s. 200). 53 Asymilacja polega na adaptacji nowej informacji zgodnej ze strukturą wewnętrzną, natomiast akomodacja polega na adaptacji struktury wewnętrznej do nowej informacji. Są to wewnętrz- ne procesy służące uczeniu się. Uczący się w tych procesach konstruuje interpretacje świata na podstawie własnego doświadczenia oraz interakcji pomiędzy nim a światem. 54 Rekursja to procedura, zasada (funkcja, algorytm), której zastosowanie zawiera w sobie etap powtarzania procedury w odniesieniu do wyników wcześniejszych kroków jej zastosowania (Read 2008, s. 677). 55 Jest to konstruktywistyczny pogląd na naturę umysłu. 56 Teorie naiwne są systemami przekonań, które rozwijają się spontanicznie i dotyczą różnych dziedzin doświadczenia (np. biologii, fi zyki lub procesów psychicznych). Pogląd, że rozwój poznawczy przebiega jako konstruowanie teorii naiwnych, wyznaje wielu autorów (Haman 2002). 48 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

-skutkowe. Dzięki zdolności do obszernych modyfi kacji reprezentacji w zależ- ności od otoczenia człowiek, w odróżnieniu od większości innych gatunków, jest w stanie żyć w prawie każdych warunkach panujących na Ziemi. W poprzednim podrozdziale mowa była o zdolności ludzkiego mózgu do budowy modeli (reprezentacji) świata umysłowego oraz, co równie ważne, komunikowania ich innym. Umiejętności te są podstawą funkcjonowania takich zjawisk, jak język i kultura. Jest to także nowy (w sensie ewolucyjnym) sposób wywierania wpływu na postępowanie innych. Oprócz systemu nagród i kar, dobrze spełniającego swoje zadanie w świecie prostszych organizmów, w świe- cie stosunków społecznych można stosować także przekaz informacji – werbalnej i niewerbalnej. Umożliwia ona kulturowy przekaz ludzkiego doświad- czenia. Dzięki jej przekazywaniu można zmieniać zachowania innych ludzi zgodnie z intencją nadawcy komunikatu. Podczas przekazywania informacji, np. o wydarzeniu, w mózgu słuchacza zachodzi zmiana, jakby on sam uczest- niczył w tym wydarzeniu, w czym pomaga działanie wspomnianych wcześniej neuronów lustrzanych. Taka reakcja mózgu odbiorcy umożliwia także dezin- formację, czyli przekazywanie informacji fałszywych dla osiągnięcia zamierzonych korzyści. Z tego, co przedstawiono powyżej, wynika, że oprócz podejmowania decyzji na podstawie zaawansowanych ewolucyjnie intuicyjnych heurystyk, co opisane zostało w poprzednim podrozdziale, ludzie (a także część innych gatunków zwierząt) rozwiązują problemy i podejmują decyzje na mocy myślenia (proce- sów poznawczych), ściśle związanego z procesami tworzenia wiedzy w umy- śle z wykorzystaniem informacji pozyskiwanych od innych ludzi. Dokładniej, istnieją dwa mechanizmy tworzenia zdolności poznawczych: wewnętrzny, wy- nikający z kontroli stanów wewnętrznych organizmu i nakierowany na wykorzystanie posiadanych modeli poznawczych, oraz zewnętrzny, wynikający ze zdolności percepcyjnych skierowanych na obiekty zewnętrzne i nakierowany na ograniczenia wynikające z funkcjonowania świata zewnętrznego. Właśnie te procesy stanowią treść tego podrozdziału. Tworzenie modelu rzeczywistości jest funkcją pojedynczego mózgu, ale może on wymieniać te modele z wieloma innymi ludźmi, również z takimi, którzy posiadają lepsze modele, np. ze względu na to, że są ekspertami57. Łą- czenie wielu modeli, pochodzących z wielu źródeł, pozwala na stworzenie nowego modelu, stanowiącego lepsze przybliżenie rzeczywistości. Mogą one być także przekazywane w czasie, będąc podstawą rozwoju kultury i nauki. W trakcie wymiany informacji każdy uczestnik tego procesu przewiduje, jaką informację pozyska, a następnie koryguje te przewidywania aż do uzyskania

57 Eksperci posiadają lepsze modele rzeczywistości, gdyż są w stanie mentalnie symulować szczegóły niedostępne dla innych osób. Mają oni także szybszy i bardziej automatyczny dostęp do tych szczegółów. Wpływa to na ich rozumienie języka. Posiadanie wiedzy eksperckiej jest więc jednym ze sposobów, w jakie indywidualne doświadczenia wpływają na kształtowanie systemu kognitywnego, w tym sposobu rozumienia wyrażeń językowych. 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 49 akceptowalnego poziomu porozumienia. Uzgodnione znaczenie zależy od obu stron procesu komunikacji, więc jest różne, w zależności od tego, z kim się komunikujemy i w jakim celu. Znaczenie jest konstruowane w procesie mediacji informacji pomiędzy umysłami w określonym kontekście. Biorąc pod uwagę stronę odbiorcy (słuchacza/czytelnika), należy przyjąć, że co najmniej duża część dekodowania wypowiedzi polega na budowie symulacji, które są zasadniczo niezależne od konstrukcji (słów i gramatyki) użytej w wypowiedzi. Znaczenie jest budowane i modyfi kowane w sposób ciągły w trakcie wypowiedzi. Do skonstruowania znaczenia niezbędne jest tworzenie wielkiej liczby założeń i hipotez oraz użycie sporej części wiedzy o otaczającym świecie, tzw. kontekstu (w tym hipotez o zakresie wspólnego gruntu). Mediacja ta możliwa jest dzięki temu, że w umyśle jest tworzona teoria na temat stanu umysłu innych; człowiek i część innych zwierząt ma zdolność do przypisywania stanów mentalnych innym osobnikom tego samego, a nawet innych gatunków, co umożliwia przewidywanie (tworzenie hipotez) ich za- chowań58. Współcześnie mówi się o tzw. teorii umysłu59, która jest zdolnoś- cią do przypisywania oraz dokonywania atrybucji nieobserwowalnych stanów mentalnych (poznawczych i emocjonalnych), głównie przekonań i pragnień, w celu przewidywania oraz wyjaśniania zachowań własnych oraz innych osób. Tego typu teorie w zdrowym umyśle są tworzone od piątego roku życia, sześ- ciolatki dysponują nimi w stu procentach (Białecka-Pikul 2012, s. 15). Od tego wieku ludzie posiadają zdolność do spostrzegania innych ludzi jako mających wewnętrzne stany mentalne. Stany te, mimo że nieobserwowalne bezpośred- nio, oraz wiedza o nich, mają wpływ na nasze zachowania. Trwają dyskusje nad charakterem teorii umysłu. Przeważają dwa poglądy: 1. Teoria umysłu jest selektywną zdolnością poznawczą, wyspecjalizowa- ną w przetwarzaniu informacji o stanach mentalnych; zdolność ta jest niezależna od innych funkcji psychicznych (funkcje wykonawcze, pa- mięć, myślenie abstrakcyjne). Konstrukcja teorii jest aktywowana automatycznie w odpowiedzi na bodźce intencjonalne, związane ze świa- domością. Proces poznawczy jest wrodzony. Istnieją moduły mózgowe odpowiedzialne za jego realizację. 2. Teoria umysłu uczestniczy w tworzeniu metareprezentacji różne- go typu, czyli reprezentacji wyższego rzędu, np. myślenia o myśleniu. Zależy ona od innych procesów poznawczych, np. funkcji wykonaw-

58 Zgodnie z teorią CEST (Cognitive Experiental Self Th eory) Seymoura Epsteina (1990) teoria umysłu może być traktowana jako element szerszej teorii rzeczywistości, obejmującej następujące elementy: teoria „ja” (self theory), teoria świata (world theory) oraz teoria wzajemnej relacji „ja- -świat”. 59 Teoria umysłu bywa także nazywana mentalizacją, atrybucją umysłową, wnioskowaniem dotyczącym stanów mentalnych, rozumieniem stanów mentalnych, wiedzą o umyśle, dokonywaniem atrybucji dotyczących stanów mentalnych innych osób. 50 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

czych60 lub języka, o charakterze społecznym, takich jak rozpoznawanie twarzy, podzielona uwaga61, identyfi kowanie emocji, śledzenie kierunku patrzenia62 i in. Te procesy niższego rzędu są niezbędne, ale niewystar- czające do tworzenia teorii umysłu (Pluta 2012, s. 10). Poziomy metareprezentacji o charakterze społecznym pozwalają na reprezentację sta- nów mentalnych innych jednostek. W tworzeniu teorii umysłu zasadniczą rolę u ludzi spełnia język. Stanowi on narzędzie do przekazywania informacji dotyczącej m.in. stanów mentalnych innych osób. Skuteczna komunikacja wymaga monitorowania stanów mentalnych drugiej osoby (interlokutora) w celu wykrycia jej intencji, w tym myśli i odczuć, które stara się ona wyrazić w języku, a także niewerbalnie. Badania wskazują na korelacje pomiędzy zdolnością do tworzenia teorii umysłu a rozwojem kompetencji językowej, w szczególności semantyki (Tomasello 2002, s. 235). Istnieją teorie, według których język jest ściśle związany z percepcją oraz tworzeniem reprezentacji stanów mentalnych. Język może służyć zarów- no do atrybucji stanów poznawczych (przekonań, wiedzy) drugiej osoby oraz jej stanów emocjonalnych. Ze stosowaniem języka jest związane tworzenie po- jęć, które można uważać za „skrótowe teorie”, za pomocą których poznajemy i oceniamy otaczający świat. Benjamin Whorf uważał, że logika i gramatyka ję- zyka decydują o procesach kognitywnych jego użytkownika. Gramatyka prze- sądza o obrazie świata; świat jest taki, jaki jest język (Whorf 1982). Z drugiej strony trwają badania nad istnieniem teorii umysłu poza językiem, związanej z komunikacją niewerbalną63. Wówczas mowa jest o ukrytej teorii umysłu. Warto zwrócić uwagę również na to, że ludzie nie tylko tworzą indywidualne teorie umysłu. Człowiek, posiadacz umysłu, jednocześnie funkcjonuje jako członek społeczności komunikujących się umysłów, z którymi dzieli znaczenia

60 Funkcje wykonawcze to funkcje poznawcze, takie jak planowanie, inicjowanie zadań, kontrola, nastawienie umysłowe, czyli procesy zaangażowane w świadomą kontrolę myśli i działań lub procesy odpowiedzialne za zachowania ukierunkowane na cel. Kojarzone są z rozwiązywaniem problemów, planowaniem i przebiegiem działań wolicjonalnych (Brzezińska, Nowotnik 2012, s. 63). 61 Podzielona (wspólna) uwaga dotyczy interakcji we współpracy, w której uczestnicy podzie- lają nawzajem swoje stany psychiczne. Oznacza, że dwoje ludzi doświadcza tego samego w tym samym czasie i oboje wiedzą, że tak właśnie się dzieje. Wiąże się to z poglądem Wygotskiego, że odmienność ludzkiego poznania nie wynika z rozmiarów mózgu (ani mocy przetwarzania), ale ze zdolności do uczenia się od innych i współdziałania we wspólnych działaniach (Tomasello, Carpen- ter 2007, s. 121). 62 Śledzenie spojrzenia innego osobnika (ang. gaze-following response, GFR) defi niuje się jako zdolność jednego osobnika do śledzenia kierunku, w którym patrzy inny osobnik tak, by każdy mógł mieć w swoim polu widzenia ten sam obiekt. Umiejętność ta daje oczywistą adaptacyjną prze- wagę w postaci szybszego dostępu do informacji niesionej przez nowe bodźce w środowisku, ze specjalnym uwzględnieniem potencjalnego źródła pokarmu lub zagrożenia ze strony drapieżników, jak i odgrywa istotną rolę w interakcjach społecznych, w tym w tworzeniu teorii umysłu. 63 Istnieją badania wskazujące, że systemy znaków składające się na języki niewerbalne są znacznie bardziej uniwersalne i podstawowe niż języki werbalne, na przykład pozwalają na zrozumienie komunikatu bez rozumienia języka werbalnego (Th ellefsen, Th ellefsen, Sørensen 2015, s. 518). 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 51 i przekonania. Oprócz teorii pojedynczego umysłu można więc mówić o spo- łeczności umysłów (Nelson 2007). Ludzie tworzą hipotezy dotyczące nie tylko pojedynczego umysłu, ale grup umysłów, często traktując je jako jeden umysł64. Tu również istotną rolę odgrywa język i narracje tworzone przy jego użyciu. Opowieści mogą osadzać określoną sytuację w kontekście norm kulturowych, wartości przydatnych do pełniejszego zrozumienia innych ludzi. Takie opo- wieści współuczestniczą w konstruowaniu wspólnych praktyk normatywnych, które kształtują pojmowanie rzeczywistości (Gallagher, Zahavi 2015, s. 284). W komunikacji międzyludzkiej dochodzi do głębokiego sprzężenia zwrotnego. Nadawcy komunikatów dostosowują ich formę i treść do domniema- nych potrzeb i możliwości innych osób. Odbiorcy informacji nie przyjmują komunikowanych treści wprost, lecz starają się ocenić przyczyny, dla których nadawca uważa, że sytuacje i obiekty, konceptualizowane w komunikacie, są dla nich ważne (Tomasello 2015, s. 17). Ułatwia to koordynację indywidualnych ról i perspektyw, niezbędną podczas działań kooperatywnych. Koor- dynacja ta z kolei pozwala na podzieloną uwagę65 i formułowanie wspólnych celów. W skutecznej komunikacji zakłada się istnienie podzielanej intencjo- nalności oraz dokonuje złożonych i rekurencyjnych inferencji na temat intencji innych osób wobec intencji osoby komunikującej się. Jednostka musi my- śleć (symulować, wyobrażać sobie, wyciągać wnioski) o myśleniu jej partnera w komunikacji na temat jej myślenia – myślę, że on myśli, że ja myślę (meta- reprezentacja trzeciego rzędu) (Tomasello 2015, s. 106). Taka typowo ludzka forma komunikacji, w której język odgrywa zasadniczą, ale nie wyłączną rolę, zakłada istnienie zarówno wspólnych ram konceptualnych komunikujących się stron (tzw. wspólny grunt konceptualny (Devlin 2001, s. 85), wspólnej przestrzeni pojęciowej (Duch 2014, s. 41)), jak również wzajemnego zrozumienia ich indywidualnych intencji i perspektyw. Posługiwanie się językiem wymaga posiadania zdolności do tworzenia podzielanej intencjonalności, co oznacza budowę modelu intencji rozmówcy, teorii jego umysłu (Tucker, Luu 2012, s. 122). Intencjonalność ta wykształca umiejętność uczestniczenia we wspól- nych przedsięwzięciach, często długoterminowych i skomplikowanych, które prowadzą do wspólnego celu i w których każdy uczestnik ma wyznaczoną rolę (Żywiczyński, Wacewicz 2015, s. 232). Tradycyjne pojmowanie procesu komunikacyjnego tak bardzo upraszczało pogląd na niego, że aż prowadziło do przekłamań (Bergen 2012, s. 253). We- dług tego rozumienia idee i poglądy w naszym umyśle otrzymują formę języ- kową i w tej formie przekazywane są innym, którzy mogą wydobyć informację

64 Jest to jeden z mechanizmów tworzenia stereotypów, powstających m.in. w sytuacji, gdy cechy jednostek przenosi się na grupę. Ma związek m.in. z opisywaną wcześniej kategoryzacją i tworzeniem schematów poznawczych. 65 Te same mechanizmy koordynacji są podstawą do tworzenia bardziej abstrakcyjnych praktyk i produktów kulturowych, takich jak normy i konwencje społeczne, które z kolei prowadzą do tworzenia instytucji kulturowych. 52 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... i umieścić ją we własnych strukturach umysłowych. W rzeczywistości, z perspektywy mówiącego/piszącego, tworzony komunikat jest daleki od postaci pojedynczych (dyskretnych) pakietów informacji. Są one raczej dynamicznym i ciągłym nurtem percepcji i działania albo wykonywanym i postrzeganym, albo symulowanym umysłowo. Mówiący musi scalić cały ten nieuporządko- wany, amorfi czny, nieokreślony, ciągły zbiór w dyskretne słowa i struktury poprawne gramatycznie, dostarczane przez język. Ten proces kodowania jest oczywiście stratny, gdyż nie ma możliwości w kilku słowach zawrzeć całego bogactwa doświadczeń percepcyjnych, motorycznych i afektywnych, które chcemy przekazać. Proces ten jest także niedeterministyczny, gdyż każdą myśl można wyrazić na wiele sposobów, np. różnymi słowami. Jest on także nie- jednolity, gdyż często używamy słów lub konstrukcji gramatycznych głównie dlatego, że były poprzednio stosowane, imitując w ten sposób wzorce językowe używane przez interlokutora, zamiast dobierać teoretycznie doskonałe wyra- żenia do swoich wypowiedzi. W rezultacie przekazywana informacja nie jest ani starannie zaprojektowana na początku, ani unikalnie i doskonale wyrażona w słowach. Można się więc zastanawiać, jak w ogóle możliwe jest dochodzenie do porozumienia przy użyciu języka? Benjamin Bergen (2012, s. 258) uważa, że dokładna odpowiedniość komunikatów nadawanych i odbieranych nie jest niezbędna dla zadowalającej komunikacji. Wystarczające jest osiągnięcie dostatecznego poziomu współmierności pomiędzy intencją mówiącego i in- terpretacją odbiorcy. Oba procesy powinny być funkcjonalnie ekwiwalentne w wystarczającym stopniu, co nie znaczy, że muszą być wzajemnie ekwiwalentne. Stąd ludzie mogą tworzyć różne symulacje dla podobnych wyrażeń językowych bez obawy o brak osiągnięcia porozumienia w komunikacji. Do- datkowo porozumienie ułatwia posiadanie przez wszystkich ludzi względnie homologicznych mózgów, układów nerwowych i systemów percepcyjnych (Poczobut 2005b, s. 189). Konwencjonalizacja komunikacji językowej pozwala na przekazywanie informacji o rzeczach, o których informowanie inaczej jest niemożliwe (np. o stanach umysłowych lub operacjach logicznych), co z kolei pozwala na tworzenie refl eksji, czyli myślenie o tym, jak się myśli. Wiedza o cechach strukturalnych słów i fraz stanowi podstawę logicznej dedukcji, co oznacza, że jest to proces inherentnie językowy. Dzięki temu możliwe jest przedstawianie powodów, dla których uważa się pewne twierdzenia za prawdziwe. Ta społecz- na praktyka podawania przyczyn została następnie zinternalizowana, stając się podstawą rozumowania refl eksyjnego. W takim sensie język jest też postrzegany jako narzędzie autoregulacji, gdyż wyrażanie myśli i uczuć za pomocą słów pozwala na refl eksyjną zdolność do opóźnienia zachowań impulsywnych, na rozszerzoną interpretację a przez to na bardziej przemyślane panowanie nad zachowaniem. 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 53

Myślenie jest procesem poznawczym, wymagającym kilku zasadniczych umiejętności, związanych z tworzeniem/stosowaniem wiedzy. Są to: • umiejętność kognitywnego reprezentowania informacji z doświadczeń komunikacyjnych oraz danych z doświadczeń w środowisku naturalnym na własny użytek, w umyśle; • umiejętność wnioskowania i dokonywania symulacji dla realizacji prze- kształceń tych reprezentacji kognitywnych na zasadzie przyczynowo- -skutkowej, intencjonalnej oraz operacji logicznych; • umiejętność samokontroli i przewidywań w zakresie wpływu doświad- czeń komunikacyjnych i ich symulacji na zmiany w zachowaniu, czyli podejmowanie świadomych decyzji dotyczących przyszłych zachowań. Jak twierdzi Michael Tomasello, tego rodzaju myślenie jest typowe dla gatunku ludzkiego. Człowiek potrafi bowiem konceptualizować jedną sytuację z różnych, także sprzecznych perspektyw społecznych, co pozwala na osiąg- nięcie poczucia „obiektywnego” osądu spraw. W każdym kontakcie społecz- nym stara się on wyciągać społecznie rekurencyjne, autorefl eksyjne wnioski na temat stanów emocjonalnych innych osób i samego siebie. Ponadto potrafi samokontrolować i oceniać własne myśli w odniesieniu do punktów widzenia i wyznawanych norm innych członków społeczeństwa. Taki sposób myślenia powstał w wyniku dostosowania ewolucyjnego do współpracy, wymagającej koordynacji społecznej, w tym rozwoju zdolności komunikacyjnych (Tomasel- lo 2015, s. 20). Rozwój tych zdolności spowodował, że życie w kazdej ludzkiej społeczności stało się jednym wielkim działaniem kooperatywnym, nakiero- wanym na tworzenie wielkiego wspólnego świata – świata kultury, a myślenie nabrało cech twórczych. Twórcze myślenie stało się możliwe dzięki skonwen- cjonalizowanej komunikacji językowej służącej kooperatywnemu przedsta- wianiu argumentów, które pozwalało na obiektywizację66 i konwencjonalizację reprezentacji rzeczywistości. Stosowane normy racjonalności, przyjęte w danej kulturze, pozwalają na uzasadnianie decyzji o podjętych działaniach. Umiejęt- ność komunikowania pozwala na przekazywanie (uczenie) konwencji kulturowych, również dotyczących samej komunikacji. W konsekwencji powstają normy społeczne, które są wzajemnymi oczekiwaniami określonych zacho- wań, także w zakresie praktyk komunikacyjnych. Powstają metareprezenta- cje, czyli reprezentacje nie tylko przedstawiające poznawczo świat, ale także uwzględniające reprezentacje tworzone przez innych (teorie ich umysłu). Poznanie i myślenie ludzkie jest znacznie bardziej złożone niż podobne procesy u innych zwierząt. Ma ono znamiona twórcze. Zgodnie z badaniami nad aktywnością twórczą zasadnicza różnica między poznaniem kreatywnym a „nie kreatywnym”, czyli normatywnym, nie polega na odmienności wykonywanych operacji mentalnych, a raczej na zróżnicowanych kontekstach

66 Obiektywizacja oznacza tu przyjęcie punktu widzenia drugiej osoby, dowolnego członka wspólnoty. 54 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

(sytuacjach rozwiązywania problemów), w których następuje przetwarzanie informacji (Abraham 2014b, s. 82). Znajdujemy tu odniesienia do wcześniej- szych prac Piageta, dla którego rozwój poznawczy jest analogiczny do procesu badania naukowego (dziecko jako naukowiec) (Piaget 1966). Sytuacje takie są stosunkowo bardziej otwarte, wieloznaczne, nieliniowe, abstrakcyjne i nieprzewidywalne w porównaniu z tymi, które wymagane są dla poznania normatywnego, gdzie czynniki sytuacyjne są konkretne i przewidywalne. Poznanie twórcze może być ocenione przez badanie procesów poznania normatywnego w warunkach wyraźnie generatywnych (otwarte sytuacje, wymagające niestan- dardowych działań dla uzyskania rozwiązań). Tego rodzaju operacje mentalne obejmują zdolność do rozszerzania ram istniejących struktur konceptualnych (rozwinięcie konceptualne), umysłowe wizualizacje podczas tworzenia twór- czych idei (twórcza imaginacja), zdolność do przekraczania ograniczającego wpływu ostatnio aktywowanej wiedzy (obchodzenie ograniczeń wiedzy) oraz nagłe pojawianie się rozwiązań podczas rozpatrywania problemów w wyniku zasadniczej zmiany perspektywy (intuicja). Jak wskazuje Edward Nęcka (2012, s. 50), pogląd o braku cech nadzwy- czajnych w procesach twórczych pojawił się już na początku lat 80. ubiegłego wieku. Daniel Perkins twierdził wówczas, że podczas procesów twórczych są wykorzystywane te same zasoby pamięci, zdolności percepcji i procesy myśle- nia, co podczas poznania normatywnego. Istotna różnica wynika z celu, jaki stawia przed sobą człowiek zmuszony do kreatywności. Procesy poznawcze są dostosowywane do celów (zadań), które zamierzamy osiągnąć. Jeśli założo- ny cel jest twórczy, to jego osiągnięcie powoduje powstanie twórczego dzieła. Nie mają też wiele wspólnego z „olśnieniem”, nagłą iluminacją, czy też wglą- dem, jak nazywane są takie zwroty myślowe. Raczej, jak pisał Robert Weisberg (1999, s. 233), twórczość polega na stopniowym przyroście potrzebnej wiedzy, czyli zasadniczą rolę w niej odgrywa uczenie się. Zdobytą wiedzę trzeba także umiejętnie przywoływać i wykorzystywać. Edward Nęcka (2012, s. 51) zaproponował koncepcję interakcji twórczej, która polega na stałym wzajemnym oddziaływaniu dwóch elementów: celu aktywności twórczej oraz kolejnych przybliżeń, zwanych strukturami prób- nymi, wynikających z kolejnych prób osiągnięcia celu. W interakcji twórczej oddziałują na siebie cel aktywności (np. rozwiązanie problemu, napisanie artykułu) i struktury próbne (hipotezy), które stanowią kolejne przybliżenia realizacji celu (np. przywołanie z pamięci fragmentu wiedzy, napisanie fragmentu tekstu). Ciągła interakcja pomiędzy tymi dwoma elementami prowadzi do zbliżenia między nimi. Cel może dotyczyć każdej potrzeby, zarówno z tzw. życia codziennego, jak i pracy naukowej. Struktury próbne mogą mieć postać materialną lub niematerialną (symboliczną) albo wyobrażeniową. Za- kłada się, że nie tylko struktury próbne są tworzone w odpowiedzi na cel, ale także cele mogą wynikać ze struktury próbnej; wówczas proces twórczy jest uruchamiany w wyniku stymulacji przez pierwszą strukturę próbną. Proces 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 55 twórczy polega na interakcjach pomiędzy kolejnymi strukturami próbnymi i następującymi kolejno wersjami celu. Powstawaniu kolejnych wersji towarzyszy ewaluacja i ocena stopnia rozbieżności między wersją celu i strukturą próbną, aż do momentu, gdy możliwe jest podjęcie decyzji o osiągnięciu celu, np. opublikowaniu powstającego w ten sposób dzieła (myślenie krytyczne). Podejście procesowe, pozwalające na charakterystykę operacji umysłowych typowych dla kreatywnego myślenia, zostało zastosowane w genploracyjnym modelu twórczości (Ward, Smith, Finke 1999). Model ten powstał z prze- świadczenia jego autorów o generatywności ludzkiego umysłu, tzn. przyro- dzonej zdolności do tworzenia wiedzy. Przyjmuje się, że operacje te, choć dość wyraźnie zróżnicowane, mają wspólne dwa elementy. Po pierwsze, związane są z tworzeniem idei potencjalnych, czyli struktur „przedtwórczych” (np. transfer informacji z jednej dziedziny do innej, diagramy, modele mentalne, mentalne mieszanki podstawowych pojęć i in.). Po drugie, po etapie początkowej generacji następuje intensywna eksploracja utworzonych struktur przedtwórczych, polegająca np. na wyszukiwaniu ograniczeń konceptualnych, która ma na celu interpretowanie tych struktur lub badanie ich możliwości (np. poszukiwanie funkcji struktur, ocena struktur, interpretacja struktur). W ten sposób powsta- ją wewnętrzni prekursorzy końcowego dzieła, którzy są sprawdzani w drugiej fazie procesu twórczego. Sprawdzenie może spowodować przyjęcie utworzonych struktur i zakończenie procesu twórczego, ale najczęściej wymagany jest powrót do fazy generatywnej, gdy struktura musi zostać odrzucona lub zmodyfi kowana. Jeżeli procesy eksploracyjno-interpretacyjne nie doprowadzają do sfi nalizowania procesu twórczego, jest realizowany nowy cykl, który zaczyna się od porzucenia lub modyfi kacji poprzedniej struktury przedtwórczej. Oprócz dwóch wymienionych elementów modelu uwzględniono w nim jeszcze ograniczenia nakładane na produkt końcowy. Są one stosowane na każdym etapie procesu twórczego. Mogą mieć wiele rodzajów, np. występować ze względu na braki w zasobach poznawczych lub posiadać naturę praktyczną (możliwości zastosowania w określonej działalności), które mogą się pojawić w każdym miejscu procesów generatywnych lub eksploracyjnych. W taki spo- sób autor może np. utworzyć wątek tekstu przez mentalne łączenie znanych i egzotycznych (lub samodzielnie konstruowanych) pojęć, a następnie podzie- lić go w celu przedstawienia szczegółów rozumowania.

1.3. Schematy poznawcze

Z poprzednich podrozdziałów wynika bardzo zasadnicza rola w procesach poznawczych najróżniejszego rodzaju struktur reprezentacji świata, budowanych na wszystkich poziomach, od podstawowych struktur neuronalnych po złożone struktury mentalne. Reprezentacje te można opisywać, omawiając 56 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... dwojakiego rodzaju zagadnienia. Po pierwsze chodzi o procesy generowania i defi niowania pojęć, po drugie o strukturalizację i reprezentację w umyśle relacji pomiędzy pojęciami (Sosińska-Kalata 1999, s. 67). Pojęcia są sposobem umysłowej reprezentacji świata (elementów rzeczy- wistości), który defi niuje się poprzez wskazywanie jego istotnych właściwo- ści. Elementy te mogą być naturalne, sztuczne lub hipotetyczne. Pojęcia sta- nowią schematyczne reprezentacje obiektów rzeczywistych, będąc dla nich nadrzędną kategorią umysłową, konieczną do ich identyfi kacji i rozróżnienia. Pojęcia można też defi niować jako zbiór cech powiązanych znaczeniowo lub funkcjonalnie. Zbiór obiektów rzeczywistości może także być odzwierciedlony w sposób uproszczony, przez wskazanie pojedynczego egzemplarza kategorii (prototypu), typowego lub o cechach dystynktywnych (Nęcka, Orzechowski, Szymura 2012, s. 99). Reprezentacja rzeczywistości w rozbudowanych systemach pojęciowych pozwala na znaczne ograniczenie ilości danych i informacji docierających do umysłu. Według Eleanor Rosch jedną z najbardziej podstawowych funkcji wszystkich organizmów żywych jest kategoryzacja bodźców pochodzących z otoczenia i z wnętrza ciała, co pozwala traktować stymulacje podobne jako równorzędne, dzięki czemu możliwe jest pozyskanie maksimum informacji przy najmniejszym wysiłku poznawczym. Umysł jest zdolny do osiągnięcia tego efektu, jeżeli kategorie pojęć, powstałe w wyniku klasyfi kowania, mapują postrzeganą strukturę świata z właściwą dokładnością (Rosch 1978, s. 28). Cy- towana autorka, opierając się na poglądach Ludwiga Wittgensteina na temat podobieństw rodzinnych (istotnych dla większości kategorii), zaproponowała reprezentację pojęć w umyśle w formie prototypów, czyli najbardziej repre- zentatywnych egzemplarzy w kategorii reprezentowanych obiektów. Według George’a Lakoff a działanie prototypów wynika z natury modeli kognitywnych, które mogą być w jakimś zakresie traktowane jako „teorie”. Własności kategorii są determinowane przez cele, a struktury tych celów są funkcją modeli kognitywnych (Lakoff 1990, s. 51). Z tego wynika, że cechy (właściwości) obiektów w kategorii nie istnieją obiektywnie w świecie niezależnie od obserwatora; są one wynikiem naszych interakcji ze światem, stanowiących część naszego otoczenia, fi zycznego i kulturowego. Na poziomie umysłu są opisywane różnego rodzaju struktury reprezentacji wiedzy (pojęć), zwane schematami, mapami (por. rozdz. 1.1), ramami, skryptami, stereotypami, planami, scenariuszami, makrostrukturami lub tematami. Są to konstrukty teoretyczne odpowiadające poglądowi subiekty- wistycznemu, reprezentujące czynności wyższe mózgu, nie w pełni dostępne świadomości, wciąż trudno dostępne do bezpośredniego badania. Najogól- niej schematy stanowią struktury, w których jednostki organizują zawartość swojego umysłu. Są to modele rzeczywistości, zawierające uogólnioną i zorga- nizowaną wiedzę. Służą do rozumienia otaczającej rzeczywistości i tworzenia 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 57 teorii na jej temat67, obejmującej teorię „ja” (jaźń) i teorię „świata”. Schematy są tworzone dla wszystkich elementów otoczenia, w tym ludzi, miejsc, rzeczy, języka, procesów i umiejętności. Są one zindywidualizowane; nie ma dwóch identycznych schematów, tak jak nie ma dwóch identycznych doświadczeń życiowych. Różnice te istotnie wpływają na możliwości poznawcze, m.in. przez tworzenie różnych hipotez o przyszłości. Schematy odgrywają też waż- ną rolę dla pamięci, przez wpływ na selekcję i interpretację informacji oraz jej kodowanie (Jagodzińska 2008, s. 224). Konstruktywistyczna teoria schematów ma swoje odmiany. Na przykład Marvin Minsky (1975, s. 212) pisał o ramach, które uważał za strukturę danych, reprezentującą stereotypową sytuację. Pozwalają one na reprezentację bardziej złożonych struktur poznawczych niż pojedyncze pojęcia, umożliwia- jąc rozumienie dyskursu i całej komunikacji międzyludzkiej oraz poprawne zachowanie w złożonych sytuacjach społecznych i zadaniach poznawczych. Natomiast Marcia Bates (2005a) pisze o wzorcach (ang. patterns), które funk- cjonują w środowisku i mogą być odwzorowywane w umyśle w odpowiedzi na bodźce zewnętrzne, pozwalając na ich kategoryzację, a z drugiej strony są obecne w organizowaniu świata przez ludzi, poprzez intencjonalną produk- cję wzorców, np. dla publikacji. Wzorce te mają ścisły związek z informacją, gdyż ta ostatnia jest defi niowana jako wzorzec organizacji materii i energii. Tak więc autorka posunęła się aż do utożsamiania informacji ze schematem, który w reakcji na nią jest tworzony w umyśle. Różnorodność stosowanych nazw struktur może mylnie powodować wrażenie ich odmienności; w rzeczy- wistości opisy ich organizacji i funkcjonowania nie różnią się zbytnio. Ogólnie przyjmuje się, że struktury te znajdują ugruntowanie w sieciach neuronalnych mózgu (Barsalou 2008, s. 634). Pojęcie schematu zostało wprowadzone do psychologii przez Frederica Bartletta68, a jednym z pierwszych badaczy uwzględniających w swoich badaniach schematy poznawcze był wspomniany już Jean Piaget (1966). Skupiał się on na jednym rodzaju schematów, zwanych logiczno-matematycznymi. Miały one służyć reprezentacji ważnych idei, stojących u podstaw matematyki i nauk ścisłych, które studiujący muszą budować samodzielnie, w odróżnie- niu od wiedzy kulturowej, łatwo transmitowalnej za pomocą bezpośrednie- go nauczania (przekazywania informacji). Piaget uwzględniał w swojej teorii funkcjonowanie pamięci (schematy są wg niego głównym jej składnikiem)

67 Według Epsteina (1990, s. 18) strukturę osobistej teorii rzeczywistości tworzą trzy systemy pojęciowe: racjonalny (procesy świadomego i logicznego myślenia), przeżyciowy (sfera afektywna, potencjalnie dostępna dla podmiotu) oraz asocjacyjny (nieświadomy, służący aktywności twórczej, wykorzystywany w snach). 68 Bartlett, prowadząc badania, zauważył, że w wielokrotnie powtarzanych opowiadaniach wiele nieznanych (niezrozumiałych) informacji jest zastępowanych przez bardziej zrozumiałe. Doda- wanych jest też wiele wniosków wychodzących poza oryginalny tekst. Dla wyjaśnienia tych zjawisk Bartlett zaproponował istnienie schematów (ang. schemata), czyli nieuświadomionych struktur mentalnych, reprezentujących wiedzę jednostki o świecie. 58 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... oraz wskazywał na udział schematów w rozwiązywaniu problemów podczas złożonych zachowań człowieka. Podstawowym pojęciem w teorii Piageta jest operacja. Służy ono do opisu sposobu myślenia i uwarunkowań zachowania ludzi (Kurcz 1992, s. 135). Operacje myślowe są czynnościami zinternalizowa- nymi, odwracalnymi i tworzącymi system zawierający zestaw zasad. Systemy, w których główną rolę odgrywa zasada „równoważenia”, czyli ustalania wzajemnych relacji elementów systemu, są nazywane schematami. Z perspektywy przetwarzania informacji jest stosowana teoria schematu kognitywnego (ang. cognitive schema theory, CST), wywodzona z fi lozofi i Kanta, a szczególnie prac Bartletta i Piageta, a rozwijana m.in. przez Richarda Andersona oraz Rogera Schanka i Roberta Abelsona (1977). Wówczas schemat jest rozumiany jako dowolna struktura pamięciowa/wiedzy69. CST opisuje te struktury oraz mechanizmy kognitywne ich konstruowania i modyfi kacji. W pamięci długotrwałej są przechowywane wcześniej nauczone schematy, a w roboczej te, które wymaga- ją bieżącej uwagi. Myślenie i uczenie się angażuje pamięć roboczą, a schematy wcześniej konstruowane są aktywowane przez bodźce środowiskowe, stano- wiąc kontekst dla interpretacji doświadczeń i asymilacji nowej wiedzy (Derry 1996, s. 167). Ważną cechą schematów poznawczych jest operowanie nie tylko zmienny- mi, ale także ich wartościami domyślnymi, co pozwala na interpretację wiedzy niepełnej (hipotez). Niepełne dane lub informacja, uzyskane w procesie poznawczym, na etapie ich interpretacji zostają uzupełnione na podstawie oczekiwań adaptacyjnych (por. rozdz. 1.1) wynikających z dotychczasowej zawartości schematu. Oczekiwania są typowymi, najbardziej prawdopodob- nymi wartościami określonych zmiennych. Dopiero gdy kolejno napływające dane i informacje nie pasują do zawartości schematu, może on ulec modyfi - kacji. Schematy są uruchamiane podczas odbierania informacji z otoczenia i od- działywania na nie. Każdy taki proces powoduje utratę równowagi w schemacie, pociągając za sobą asymilację nowej informacji lub akomodację schematu. Stan równowagi uzyskuje się poprzez manipulowanie tymi dwoma procesami w momencie zakłócenia tego stanu. Zakłócenia powodują rozwój schematu i jego dostosowanie do zmieniającej się sytuacji w środowisku. Schemat pozwala na antycypację przyszłości w powtarzalnych sytuacjach oraz na uczenie się w przypadku nieoczekiwanej zmiany. Oprócz modyfi kacji schematów na drodze asymilacji i akomodacji można także mówić o ich dostrajaniu i restrukturyzacji. Ten pierwszy proces polega na stopniowych zmianach w obszarach poszczególnych subprocedur, co pozwala na dostosowanie istniejącego schematu do nowej sytuacji bodźcowej.

69 Wyróżnia się trzy rodzaje schematów: obiekty pamięci (podstawowy składnik wiedzy, reprezentacja stałych wyników uczenia się), modele mentalne (mentalna reprezentacja złożonego, określonego problemu lub sytuacji) oraz pola kognitywne (rozproszony wzorzec aktywacji pamięci na poziomie prekoncepcji). 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 59

Zasadnicza struktura schematu nie ulega jednak modyfi kacji. Restrukturyza- cja oznacza znacznie głębsze zmiany. Relacje łączące reprezentacje pojęciowe zostają rozerwane, a na ich miejsce powstają nowe, tworzone w wyniku proce- sów abstrahowania i myślenia indukcyjnego. Efektem jest zupełnie nowy schemat, stanowiący reprezentację nowej wiedzy. W 1986 r. David Norman i Tim Shallice zaproponowali model kognitywny szeregu systemów kontrolujących zachowanie i sekwencje wykonywanych czynności (Norman, Shallice 1986). Najważniejszym z nich jest system planowania kolejności wykonywania czynności (ang. contention scheduling system) oraz blokowania wykonywania kilku schematów jednocześnie, gdy istnieje między nimi konfl ikt. System ten reguluje zachowania poprzez wybór odpowiedniego schematu będącego wewnętrznym modelem zewnętrznego świata utworzonym na podstawie doświadczeń. Schematy mogą funkcjonować na różnych poziomach. Na niskim poziomie działania są stosowane w odniesieniu do biomechaniki ruchów wymaganych w danej sytuacji i fi zycznych cech dowolnych celów. Te tzw. schematy motoryczne stosowane są np. podczas ude- rzania palcem w klawiaturę. Na najwyższym poziomie znajdują się schematy służące reprezentacji dobrze znanych aktywności, jak wyjście do restauracji lub wizyta w bibliotece (Cooper, Shallice 2000, s. 299). Schematy odpowiednie do sytuacji wybierane są przez system planowania czynności rywalizują- cych poprzez lokalne blokowanie konkurujących schematów. Po wybraniu schematu działania są wykonywane automatycznie, gdyż są częścią schematu. W przypadku konfl iktu pomiędzy wybranym schematem a wymaganiami śro- dowiskowymi uruchamiany jest nadzorczy system uwagi70 (ang. supervisory attentional system, SAS), dzięki interwencji którego wybierany jest schemat bardziej odpowiedni. System ten ma dostęp do wszystkich reprezentacji rze- czywistości i celów jednostki. Cytowani autorzy określili sytuacje, w których system ten jest uruchamiany, wymieniając takie, jak: planowanie i podejmowanie decyzji, korekcja błędów, reakcja na nowe sytuacje i niebezpieczeństwo, przezwyciężanie codziennych problemów. Ogólnie rzecz biorąc, są to sytuacje, w których jest wymagane uczenie się nowych reakcji, ponieważ działania do- tąd adaptacyjne przestały być relewantne. Opisując działanie schematów, David Rumelhart (1980) wskazuje na trzy analogie. Po pierwsze, schematy według niego są podobne do gier, gdyż po- siadają dwa podstawowe elementy: sekwencje wydarzeń (scenariusz gry) oraz wykonawców czynności – aktorów z przypisanymi im rolami. Po drugie, są one podobne do teorii, gdyż według niego zawierają naiwne, potoczne przekonania dotyczące natury rzeczywistości. Po trzecie, schematy wykazują podobień- stwo do programów komputerowych, głównie ze względu na zagnieżdżone subprocedury oraz algorytmy sprawdzające skuteczność działania. Cytowany

70 Autorzy określili także położenie neuroanatomiczne SAS (obszary przedczołowe kory) i schematów (tylna część mózgu). 60 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... autor schematy poznawcze defi niuje jako elementy składowe poznania, repre- zentujące prototypy obiektów, sytuacji, wydarzeń i ich sekwencji oraz działań. Schematy i operacje na nich tworzą dynamiczne struktury hierarchiczne, które reprezentują ogół wiedzy i umiejętności oraz postawy i przekonania jednostki. Różnią się one poziomem ogólności, reprezentując wiedzę na wszystkich poziomach, od pojedynczych reprezentacji pojęciowych do rozbudowanych teorii lub ideologii. Schematy o szerokim zakresie zawierają subschematy uszczegółowiające ten zakres. Uruchomienie schematu na wyższym poziomie nie musi powodować automatycznej aktywacji całej struktury schematów mu podrzędnych. Schematy powiązane są ze sobą procedurami; do ich aktywacji zazwyczaj jest niezbędne uruchomienie także odpowiedniej procedury. Teoria schematów mentalnych szczególnie interesujące zastosowanie zna- lazła w badaniach nad mentalnymi reprezentacjami tekstu, jego struktury i semantyki. Jest ona stosowana w celu określenia sposobów tworzenia umy- słowych reprezentacji tekstu, form, które mogą one przyjmować, oraz wpły- wu na zachowania użytkownika podczas przetwarzania informacji tekstowej. W procesie czytania tekstu schematy mogą być wykorzystywane w następujący sposób: • Dostarczają ideowej struktury dla internalizacji informacji tekstowej. Posiadają one miejsca, „szufl adki”, które mają być przez czytelnika wy- pełniane informacją z tekstu. Informacja umieszczona w szufl adkach jest łatwo zapamiętywana. • Ułatwiają selektywną alokację uwagi. Upraszczając, kierują one naszymi poszukiwaniami tych miejsc w tekście, które zawierają ważne, z punktu widzenia czytelnika, informacje, pozwalając na szybką selekcję informacji. • Pozwalają na przetwarzanie dedukcyjne. Żaden tekst nie jest całkowicie jednoznaczny. Schematy umożliwiają tworzenie uprawnionych hipotez na temat sposobu uzupełniania schematu. • Ułatwiają przywoływanie faktów z pamięci, czyli wykorzystanie posiadanej wiedzy. • Ułatwiają edycję i streszczanie informacji. Z defi nicji każdy schemat zawiera własne kryteria odróżniania tego, co ważne. Ta cecha może być wykorzystana podczas tworzenia streszczeń i abstraktów, dzięki skupia- niu uwagi na ważnej informacji. • Pozwalają na dedukcyjne rekonstrukcje. Jeżeli czytelnik nie może sobie czegoś przypomnieć, może użyć schematów, które w połączeniu z przy- wołaną informacją mogą posłużyć do tworzenia hipotez o brakującej informacji (Pearson 2009, s. 13). Szczególną rolę w tych badaniach odgrywa wiedza podstawowa (ang. back- ground knowledge). Podstawowym założeniem teorii schematów w odniesieniu do przetwarzania języka jest teza o tym, że tekst, zarówno pisany, jak i mówio- ny, nie dostarcza samodzielnie znaczeń, lecz zawiera jedynie wskazówki dla 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 61 czytelników/słuchaczy dotyczące sposobów poszukiwania lub konstruowania znaczeń na podstawie własnej, wcześniej uzyskanej wiedzy. Taka wiedza jest nazywana wiedzą podstawową odbiorcy informacji; jest ona zorganizowana w struktury zwane schematami (Carrell, Eisterhold 1983, s. 556). Zgodnie z tą teorią rozumienie tekstu jest procesem interaktywnym zachodzącym pomię- dzy wiedzą podstawową czytelnika i tekstem. Efektywne rozumienie wymaga posiadania zdolności powiązania informacji z tekstu z własną wiedzą. Nie wystarczy tu jedynie wiedza językowa, niezbędne jest wykorzystanie także wiedzy o świecie71 (Anderson, Pichert, Shirey 1979). Zgodnie z teorią schematów proces interpretacji tekstu jest realizowany według zasady, że każda informacja na wejściu jest mapowana na jeden z ist- niejących schematów oraz wszystkie aspekty tego schematu muszą być kom- patybilne z internalizowaną informacją. Przestrzeganie tej zasady powoduje wyróżnianie dwóch zasadniczych kierunków przetwarzania informacji, nazywanych przetwarzaniem odgórnym i oddolnym. Przetwarzanie oddolne jest uruchamiane przez napływającą informację, umieszczaną w pamięci poprzez najlepiej dopasowany do niej schemat oddolny. Schematy są zorganizowane hierarchicznie, od najbardziej ogólnych do najbardziej szczegółowych. Gdy schematy niskiego poziomu są przenoszone na wyższy poziom schematów bardziej ogólnych, zostają one także aktywowane. Stąd przetwarzanie oddolne jest także nazywane opartym na danych. Przetwarzanie odgórne jest uruchamiane, gdy umysł tworzy ogólne hipotezy na podstawie ogólnych schematów wyższego poziomu, a następnie wy- szukuje informację na wejściu, która pasowałaby do tych częściowo zadowa- lających schematów wyższego poziomu. Przetwarzanie odgórne jest nazywane opartym na konceptualizacji. Ważną cechą przetwarzania obu rodzajów jest to, że powinny one występować jednocześnie na wszystkich poziomach (Ru- melhart 1980). Informacja niezbędna do uruchomienia, czyli wypełnienia schematu, jest dostępna poprzez przetwarzanie oddolne, podczas gdy przetwarzanie odgórne ułatwia jej asymilację, gdy jest ona zgodna z hipotezą, czyli z oczekiwaniami konceptualnymi odbiorcy informacji. Przetwarzanie oddolne zapewnia wrażliwość czytelnika na informację nową lub niepasującą do bieżą- cych hipotez dotyczących treści lub struktury tekstu. Przetwarzanie odgórne pomaga czytelnikowi w rozwiązywaniu niejednoznaczności lub w wyborze możliwych, alternatywnych interpretacji napływającej informacji. Jest prawdopodobne, że czytelnik aktywuje odpowiedni schemat, za po- mocą którego stara się nadać tekstowi spójną interpretację. W rezultacie mo- żemy mówić o poziomie zrozumienia tekstu. Jednak jeden z możliwych prob- lemów z czytaniem może mieć swoje źródło w tym, że czytelnik ma spójną

71 Richard Anderson wyróżnia schematy tekstowe (reprezentacja wiedzy o konwencjach dyskursu, procesie czytania) oraz treściowe (reprezentacja wiedzy czytelnika o światach rzeczywistych i wyimaginowanych). Anderson uważał, że ten drugi rodzaj wiedzy odgrywa w czytaniu większą rolę. 62 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... interpretację tekstu, ale nie jest ona zgodna z interpretacją, którą antycypował autor, czyli z jego celami. Oznacza to, że wbrew potocznym mniemaniom wiele znaczeń konstruowanych na podstawie tekstu tak naprawdę nie jest pobieranych z tekstu per se, lecz tkwi w czytelniku, w jego doświadczeniach, czyli czytelniczej wiedzy schematycznej. Rozumienie tekstu jest funkcją określonego schematu aktywowanego podczas przetwarzania (tzn. czytania) informacji tekstowej. By zrozumieć rolę wiedzy podstawowej w umiejętności czytania, można wskazać na rozróżnienie pomiędzy schematami formalnymi (wiedza podstawowa o formalnych, retorycznych i organizacyjnych strukturach różnych ro- dzajów tekstów) i schematami treści (wiedza podstawowa o treściowej zawar- tości tekstu). Istnienie tych struktur oznacza, że jeden z rodzajów schematów, którego posiadanie warunkuje poprawne tworzenie znaczeń przez czytelnika, zawiera wiedzę podstawową i oczekiwania dotyczące różnic pomiędzy strukturami retorycznymi, takimi jak różnice gatunkowe i różnice w fabule, czyli odmienności dotyczących np. struktur stosowanych w prostych opowieściach, tekstach naukowych, artykułach gazetowych, poezji itd. Na przykład schemat dla prostych opowieści72 zawiera strukturę informacji, którą powinna zawierać opowieść, tzn. przynajmniej wstęp, rozwinięcie i zakończenie. Jean Mandler (1984) zaproponowała model przetwarzania z użyciem schematów, który jest związany z pojęciem przestrzeni informacyjnych – schematy dla opowieści. Twierdzi ona, że schematy takie zawierają koncepcję epizodu wraz z jednym lub więcej elementami zagnieżdżonymi w epizodzie, co sugeruje hierarchiczną organizację reprezentacji mentalnej dla opowieści. Autorka uważa, że schematy opowieści są uporządkowane według następstwa lub współwystępowania w czasie (ang. temporally) i przyczynowo (ang. causally), gdzie dobre lub słabe uporządkowanie opowieści powoduje różnice w przetwarzaniu jej schematu. Niepowodzenie czytelnika w aktywacji odpowiedniego schematu (formalnego lub treści) podczas czytania powoduje różnego stopnia braki w rozumieniu. Brak możliwości uruchomienia odpowiedniego schematu może być spowodowany uchybieniami ze strony autora – niedostarczeniem czytelnikowi odpowiednich wskazówek, które powinny zostać umieszczone w tekście, pozwalających mu efektywnie wykorzystywać przetwarzanie oddolne do aktywacji schematu w przypadku jego posiadania. Może też być wynikiem braku posiadania przez czytelnika odpowiedniego schematu, który był antycy- powany przez autora, albo też braków w istniejącym schemacie. Oczywiście na podstawie informacji zawartej w tekście schemat może ulegać modyfi kacji, przez co następuje dostosowanie do nowej sytuacji. W obu wypadkach powstaje niedopasowanie pomiędzy przewidywaniami autora co do możliwości

72 „Prostota” opowieści nie jest związana z jej długością, ilością wątków lub epizodów. Dotyczy ona sytuacji, gdy istnieje pojedynczy protagonista w każdym epizodzie. Protagonistą może być grupa ludzi, pod warunkiem że ich reakcje i wysiłki nie są zróżnicowane. 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 63 czytelnika w zakresie wydobywania znaczeń z tekstu. Problem polega na tym, że podczas przetwarzania tekstu musi istnieć odpowiedni schemat i musi być on aktywowany. Opis jednego z najbardziej znanych modeli (schematów) mentalnych został zaproponowany przez Philipa Johnsona-Lairda (1983, s. 156), według którego model mentalny, jako schematyczne przedstawienie rzeczy, jest analogiczny do struktury odpowiednich sytuacji w otaczającym świecie – tak jak są one przez nas postrzegane lub stwarzane. Podczas tworzenia zrozumienia oglądu świata ludzie mogą konstruować podobną do niego, choć mniej bogatą repre- zentację, która jest modelem mentalnym części świata opartym na znaczeniu tego oglądu i ich własnej wiedzy (Johnson-Laird 2010, s. 18244). Myślenie, które umożliwia antycypację świata i wybór sposobów zachowań, opiera się na wewnętrznych manipulacjach modelami. Teoria modeli mentalnych opiera się na trzech założeniach, które odróż- niają modele od struktur językowych i sieci semantycznych. Po pierwsze, model mentalny reprezentuje to, co jest wspólne w każdym wyodrębnionym zestawie możliwych sytuacji. Innymi słowy, każdy model mentalny reprezentuje jakąś możliwość. Wiedza dotyczy tego, co jest możliwe. Model zawiera to, co jest wspólne dla różnych sposobów występowania możliwości. Po drugie, modele mentalne są ikoniczne w takim stopniu, w jakim to możliwe. Ta cecha, o której pisał Peirce, oznacza, że struktura reprezentacji odpowiada znanej strukturze tego, co jest reprezentowane. Po trzecie, modele mentalne opi- sów rzeczywistości reprezentują to, co jest uznawane za prawdziwe, kosztem tego, co jest traktowane jako fałszywe. Zasada ta zawiera postulat, że jednostki z reguły nie tworzą reprezentacji tego, co uważają za fałszywe. Ta zasada reprezentowania prawdy ogranicza obawę o przeciążenie przez model pamięci roboczej, w której są przechowywane myśli będące przedmiotem refl eksji. Wnioskowanie ma na celu dotarcie do konkluzji mogących zawierać praw- dę lub przynajmniej dających takie możliwości. Jednak dążymy także do uzyskania takich konkluzji, które są nowe, oszczędne i pozwalają na zarządzanie informacją. Wnioskowanie oparte na modelach dostarcza takich konkluzji. Poszukujemy relacji lub cechy, która nie była bezpośrednio zawarta w wypowiedzi. W odniesieniu do tekstu model jest tworzony przez osobę słuchającą lub czytającą zestaw słów, które następnie zamieniane są w reprezentację men- talną. Wzorce powtórzeń w tekście powodują powstawanie spójnych form re- prezentacyjnych, ułatwiając przetwarzanie i uwalniając część pamięci roboczej. Najważniejszą cechą dyskursu, oralnego lub piśmiennego, jest odniesienie (re- ferencja). Zależy ono przynajmniej częściowo od kontekstu. Rzeczywisty kontekst wypowiedzi zawiera modele mentalne bieżącej konwersacji, prowadzonej przez mówiącego i słuchającego (autora i czytelnika). Modele te reprezentują odpowiednie osoby, wydarzenia i relacje. Reprezentują one także to, co wiadomo o stanie umysłu innych uczestników. Z tego wynika, że autor dobiera spo- sób wypowiedzi częściowo na podstawie swojego modelu dotyczącego modelu 64 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... dyskursu czytelnika. Natomiast czytelnik interpretuje te wypowiedzi częściowo na podstawie swojego modelu dotyczącego modelu dyskursu autora (Johnson- -Laird 1980, s. 106). Modelem posiadającym elementy podobne do modelu mentalnego Johnsona- Lairda jest model przetwarzania strategicznego dyskursu autorstwa Teuna van Dijka i Waltera Kintscha (1983), również zawierający elementy teorii schema- tów. Według nich człowiek konstruuje nie tylko modele sytuacji, które obser- wuje lub których doświadcza, lecz także sytuacji, o których czyta lub słyszy. W związku z tym model przewiduje konstruowanie reprezentacji mentalnych świata oraz opowieści o tym świecie, w tym gatunków tekstu, w postaci tzw. superstruktur73. Są one konstruowane na podstawie trzech elementów: wyda- rzeń w świecie, informacji kontekstowej o tych wydarzeniach (wspólny grunt uczestników) oraz informacji z kognitywnych hipotez. Dyskurs jest głównym źródłem ludzkiej wiedzy oraz jednym z głównych kryteriów jej weryfi kacji (Dijk 2014, s. 15). Przetwarzanie dyskursu, podobnie jak każdej innej złożo- nej informacji, jest strategicznym procesem, w którym jest konstruowana reprezentacja mentalna dyskursu w umyśle, przy użyciu informacji pochodzącej z zewnątrz i wewnątrz, w celu interpretacji (zrozumienia) dyskursu. Autor, tworząc tekst, zakłada, że czytelnik współdzieli z nim podstawową wiedzę so- cjokulturową, przez co nie ma potrzeby bezpośredniego wyrażania jej w dyskursie, dzięki czemu może skupić się na informacji „nowej” (Dijk 2014, s. 4). Strategiczna odpowiedź czytelnika polega na tym, że stara się on tworzyć efektywne hipotezy robocze o strukturze i znaczeniu czytanego tekstu. Hipotezy te są następnie potwierdzane (lub nie) podczas dalszego czytania. Rozumienie dyskursu rozpoczyna się od konstruowania bazy tekstowej74 wprost z dyskursu. Po udanym utworzeniu bazy tekstowej czytelnik jest w stanie zbudować model sytuacji w pamięci. Rozumienie dyskursu obejmuje te dwa elementy: zarówno tworzenie reprezentacji bazy tekstowej w umyśle, jak i jednoczesną aktywację lub aktualizację modelu sytuacji. Model sytuacji jest kognitywną re- prezentacją wydarzeń, działań, osób i w ogóle sytuacji, której dotyczy tekst. Baza tekstowa jest budowana z zestawu makrostrategii, które tworzą globalną koherencję lub sedno tekstu. Makrostrategie mogą budować kilka poziomów makropropozycji, łącząc je w jedną wielką makrostrukturę. Autorzy twierdzą, że obecność makrostruktur jest bezpośrednio wyrażana w dyskursie w formie nagłówków, tytułów i początkowych zdań, w stosowaniu zaimków, spójników i kolejności słów oraz w ogólnej organizacji tekstu. Cytowani autorzy uważają także, że wiele rodzajów dyskursu może po- wodować tworzenie reprezentacji mentalnych wyższego poziomu w formie superstruktur. Dla tych rodzajów dyskursu, które wykazują wysoki stopień

73 Superstruktury są schematami narracyjnymi, składającymi się z hierarchicznej struktury konwencjonalnych kategorii elementów tekstu. 74 Baza tekstowa jest semantyczną reprezentacją dyskursu umieszczonego w pamięci epizo- dycznej. 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 65 regularności, superstruktura organizuje makropropozycje. W przypadku gdy czytelnik spotyka się ze znanym sobie rodzajem dyskursu, stosuje strategię schematycznego przetwarzania. Taka strategia oznacza, że czytelnik próbuje aktywować odpowiednią superstrukturę z pamięci semantycznej zaraz po tym, gdy otrzyma pierwszą wskazówkę na podstawie kontekstu lub gatunku tekstu. Takimi wskazówkami mogą być różnego rodzaju informacje, np. pochodzące z tytułu, słowa i zdania wskazujące na temat, wiedza o możliwych wydarzeniach i działaniach, informacja kontekstowa (Dijk, Kintsch 1983, s. 16). Stąd superstruktury są używane do bardziej efektywnego przetwarzania tekstu w sposób odgórny. Model sytuacyjny dyskursu obejmuje to, co tradycyjnie było nazywane znaczeniem nadawanym przez autora i czytelnika, w tym domniemania i implikacje występujące w dyskursie niejawnie, ponieważ mogą one być wyprowa- dzone z jawnej informacji w dyskursie, sytuacji komunikacyjnej oraz wiedzy ogólnej (Dijk 2014, s. 51). Oznacza to, że model sytuacji autora jest znacznie bardziej szczegółowy niż znaczenia na bieżąco wyrażane w zdaniach. Zawiera on wiele scalających wnioskowań, wyprowadzanych z wiedzy ogólnej, które pozostają w dyskursie niejawne, a także fragmenty wcześniejszych, osobistych doświadczeń reprezentowanych w poprzednio powstałych modelach mentalnych. Ponieważ modele sytuacji autora i odbiorcy mogą być różne, częste jest tylko częściowe zrozumienie lub niezrozumienie dyskursu. Jednak społecznie uzgodnione ogólne znaczenie i wspólny grunt uczestników dyskursu gwaran- tują, że większość zrozumienia sytuacji jest adekwatna. Warto zaznaczyć, że nieporozumienia tego rodzaju, wynikające z niezgodności sytuacji z hipotezami czytelnika, mogą pozytywnie wpływać na odbiór tekstu, gdyż stymulu- ją one wzmożone przetwarzanie i bardziej zintegrowane rozumienie tekstu (Mannes, St. George 1996, s. 132). Modele mentalne mają zasadnicze znaczenie dla tworzenia dyskursu i wiedzy, ponieważ są one zarówno początkiem, jak i intencjonalnym efektem dyskursu. Użytkownicy języka zazwyczaj nie komunikują się dla samego komunikowania, ale w celu przekazywania osobistych doświadczeń i wiedzy szczegółowej, którą pozyskali z innych źródeł (w tym z dyskursu), reprezentowanych w modelach mentalnych. Odbiorcy rzadko zapamiętują dokładne słowa lub nawet lokalne znaczenia dyskursu, ale zachowują raczej model mentalny, który skonstruowali podczas nadawania znaczeń (rozumienia), w tym błędne przywołania znaczeń, które nigdy nie zostały wyrażone w dyskursie. Oznacza to, że dyskursy i modele, które je wyrażają i komunikują, są głównymi sposobami reprodukcji wiedzy, zarówno w codziennych interakcjach, jak i w większej części publicznego dyskursu. Dodatkową funkcją modeli mentalnych w przetwarzaniu dyskursu jest wyjaśnianie różnych form multimodalności, takich jak wpływy międzymodal- ne pomiędzy tekstem, obrazem i gestykulacją. Oprócz modeli sytuacyjnych funkcjonują także modele kontekstowe, któ- re reprezentują samą sytuację komunikacyjną. W modelach mentalnych do- 66 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

świadczenia werbalnych interakcji i komunikacji są reprezentowane na tych samych zasadach co inne doświadczenia. Dla wielu rodzajów działalności komunikacyjnej, czyli gatunków tekstu, modele kontekstowe są częściowo przygotowane zawczasu, przed wystąpieniem sytuacji komunikacyjnej. Defi niują one gatunki, są stosowane, nawet zanim zostanie określone ich szczegółowe znaczenie, co oznacza, że modele mentalne pozwalają na ich precyzyjną reali- zację gramatyczną. Na słabości wyżej przedstawionych teorii zwracał uwagę w swoich publikacjach Allan Paivio ze współpracownikami (Sadoski, Paivio, Goetz 1991; Paivio 1986; Paivio 2007; Sadoski, Paivio 2007). Pisał on m.in. o braku uwzględniania roli elementów afektywnych (uczuć, wyobraźni), co, jak się wydaje, nie jest najważniejszym problemem ze względu na to, że każda reprezentacja mentalna jest „oznakowana” emocjonalnie (pozytywnie lub negatywnie), o czym była już mowa. Cytowany autor zwrócił jednak uwagę na inną cechę aktywności percepcyjnych, mianowicie ich uzależnienie od modalności, w szczególności różnice w odbiorze informacji niewerbalnej (grafi cznej) i werbalnej (w tym pisma). Podstawą dla tych prac stała się teoria podwójnego kodowania (ang. dual coding theory), która ma wyjaśniać dwoistość reprezentacji mentalnych (werbalnych i niewerbalnych) i odpowiadających im rodzajów poznania ję- zykowego oraz pozajęzykowego. Jest to ogólna teoria umysłu bezpośrednio zastosowana do problemów czytania. Późniejsze prace autorów ewoluowały w kierunku ogólnej teorii poznania, szczególnie w procesie czytania. Już Fred Dretske (1981, s. 142) twierdził, że kodowanie sygnałów podczas percepcji odbywa się w dwojaki sposób – analogowy (ciągły75) i cyfrowy (dyskretny). Analogowo zakodowana informacja obrazowa jest bogatsza niż zredukowana i zakodowana cyfrowo informacja zdaniowa, pojawiająca się na końcu procesu komunikowania. Paivio twierdzi, że poznanie wynika z pracy dwóch podsystemów mentalnych, z których jeden jest wyspecjalizowany w reprezentacji i przetwarzaniu informacji dotyczącej obiektów i wydarzeń niewerbalnych, a drugi w obsłudze języka. Wzbogacenie przekazu o elementy grafi czne (niewerbalne) powoduje wzrost pojemności pamięci wykorzystywanej dla informacji tekstowej (piśmiennej), ponieważ ludzie przetwarzają informację tekstową i grafi czną w dwóch różnych, niezależnych podsyste- mach kognitywnych. Pogląd ten jest zgodny z wynikami badań Deborah Mac- Innis i Lindy Price (1987), które odróżniały przetwarzanie informacji dyskur- sywnej (symbolicznej, językowej) oraz grafi cznej76. Związki asocjacyjne we-

75 W kodowaniu analogowym kodowana informacja jest ciągła, co znaczy, że mierzone wielko- ści nie mają żadnej niepodzielnej jednostki, z której są złożone (Manovich 2006, s. 92). Zapis cyfrowy jest natomiast precyzyjny, ponieważ jego miarą jest kod zero-jedynkowy, w którym utrwalone są wszystkie teksty, obrazy, dźwięki, kształty i przestrzenie (Manovich 2006, s. 119). 76 Dokładnie mówiły one o obrazowości (imagery) defi niowanej jako proces, w którym informacja sensoryczna jest reprezentowana w pamięci roboczej. Proces ten jest wspomagany strukturami wiedzy (schematami). W ten sposób informacja (wiedza) jest odróżniona od jej przetwarzania. 1. Mózgowe i umysłowe reprezentacje wiedzy i informacji 67 wnątrz i pomiędzy podsystemami stanowią mechanizm, na którym opiera się przetwarzanie informacji i strukturyzacja pamięci. Zgodnie z tą teorią system werbalny przetwarza napływającą informację sekwencyjnie, natomiast system obrazowy traktuje informację grafi czną bardziej holistycznie. Taki pogląd jest także zbieżny z wynikami badań dotyczącymi zróżnicowania półkul mózgo- wych, według których przetwarzanie informacji werbalnej odbywa się głów- nie w dominującej lewej półkuli, natomiast przetwarzanie obrazów jest realizowane w półkuli prawej. Wyniki te zostały także potwierdzone przez nowsze badania wykorzystujące współczesne techniki neuroobrazowania. Systemy werbalny i obrazowy pracują w znacznej mierze niezależnie, z możliwością interakcji, które poprawiają działanie pamięci (Lwin, Morrin, Krishna 2010, s. 318). Opisane modele rozumienia dyskursu są w sposób łatwo zauważalny po- wiązane ze sobą; wszyscy ich autorzy zakładają, że w celu przetwarzania tekstu musi nastąpić efektywna reprezentacja i organizacja wiedzy. Dla efektywnej organizacji wiedzy schematy, zawierające wiedzę o formie tekstu lub świecie opisanym, muszą być zmodyfi kowane, co oznacza, że dostarczona informacja jest nowa, gdyż w innym przypadku modyfi kacja schematu nie zachodzi. Po- mijając różnice terminologiczne, pomiędzy cytowanymi teoretykami panuje ogólna zgoda co do tego, że ludzie podczas prób tworzenia sensu (znaczeń) w internalizowanej informacji tekstowej poszukują powtarzalnych wzorców porządkujących mentalny obraz świata (Vaughan, Dillon 2006, s. 504). W dotychczasowych rozważaniach posługiwaliśmy się często pojęciami „informacja” i „wiedza”, rzadziej „dane”, nie defi niując ich. Są to jednak tak wieloznaczne i trudne do zdefi niowania pojęcia, że należałoby przedstawić je- śli nie defi nicje możliwe do powszechnej akceptacji, to przynajmniej rozumienie tych terminów w tej książce. Propozycja rozumienia wymienionych pojęć, nawiązująca do treści przedstawionych w tym rozdziale dotyczących ostatnich osiągnięć w badaniach nad ludzkim mózgiem i umysłem oraz uwzględniają- ca odniesienia do aktywności naukowej, została zaprezentowana w kolejnym rozdziale. Jeśli należałoby wskazać jeden najważniejszy wniosek z tych badań, to byłaby nim konstatacja tego, że mózg i umysł ludzki nie mogą się rozwi- nąć w odosobnieniu. Prawidłowy ludzki umysł jest efektem działania bodźców środowiska naturalnego, ale przede wszystkim komunikacji z innymi ludzkimi mózgami. Komunikowanie informacji powoduje natomiast spontaniczne powstawanie specyfi cznego porządku, który można nazwać umiarkowanie holi- stycznym (Rolston 1989, s. 173). Porządek ten jest sednem takich zjawisk, jak nauka, wymiana rynkowa, etyka, religia.

Ponieważ przetwarzanie obrazowości opiera się na posiadanej wiedzy, wywołanie i plastyczność obrazu zależą od poziomu rozwoju wiedzy jednostki.

2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej

Na temat informacji i wiedzy oraz ich organizacji powstały tysiące publikacji omawiających zagadnienia związane z tymi terminami i pojęciami z wielu różnych punktów widzenia (por. zestawienie w Yu 2015, s. 798–799 oraz Bates 2010). Zagadnieniami tymi zajmuje się wiele dyscyplin, wśród których Birger Hjørland wymienia takie, jak informatologia, informatyka, językoznawstwo z NLP, kognitywistyka, nauki o zarządzaniu1. Są w nich często prowadzone rozważania nad tymi samymi problemami badawczymi, z różnych perspektyw badawczych i bez prób tworzenia wspólnej teorii (Hjørland 2008, s. 99). Moż- liwości współpracy może stworzyć sięgnięcie do poziomu epistemologicznego organizacji informacji, chociaż Jadwiga Woźniak-Kasperek nie widzi obecnie szansy na powstanie jednej, wspólnej koncepcji (2013, s. 14), a nawet porozumienia w obszarze samej informatologii (2011, s. 26). Proponuje ona raczej skoncentrowanie się na badaniu potrzeb i zachowań informacyjnych względ- nie dobrze wyodrębnionych grup, klas osób i ciał zbiorowych. Podobny po- gląd przedstawiał zresztą w swojej koncepcji analizy domen właśnie Hjørland (2002a, s. 436), który wśród metod tej analizy widział badania gatunków, sta- nowiące istotną część tej pracy. Sytuacja przedstawiona przez Hjørlanda powoduje niejednoznaczność nawet najbardziej podstawowych pojęć, takich jak informacja. Część defi nicji odwołuje się do pojęć niepewności lub redukcji niepewności, pozostając pod wpływem teorii Shannona i Weavera. Inni defi niują informację jako wzorzec lub stopień złożoności zorganizowania (np. Bates 2006; Bawden 2007), co wskazuje na wpływy ewolucjonizmu. Istnieje w końcu silnie zakorzeniona w informatologii tradycja traktowania informacji jako komunikowanej wia- domości lub treści komunikatu (Yu 2015, s. 796). Sebastian Böll (2012, s. 29), tworząc taksonomię informacji z uwzględnieniem perspektywy informatolo- gicznej, psychologicznej, fi lozofi cznej, przyrodniczej i informatycznej, wyróż- nił następujące punkty widzenia i zasady podziału: • Perspektywa fi zykalna: wiązanie informacji ze światem fi zycznym. – Pogląd materialistyczny: informacja utożsamiana jest z jej materia- lizacją, traktowana jako zjawisko ze świata fi zycznego; tu cytowany

1 Bez wysiłku można dodać kolejne, np. psychologia poznawcza, neurologia, socjologia, fi lozofi a. 70 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

autor umieścił również koncepcje organizacji i struktury informacji. Zawiera odniesienia do entropii (termodynamika) (np. Bates 2005a); – Pogląd technokratyczny: informacja mierzalna, jak wielkości fi zyczne, istnieje niezależnie od człowieka (brak kontekstu); przesyłanie sygnałów między nadawcą i odbiorcą (np. najbardziej znana praca: Shannon, Weaver 1949); • Perspektywa semiotyczna: związki informacji z kodowaniem (znaki) i tworzeniem znaczeń (rozumienie) przez człowieka. – Pogląd obiektywistyczny: informacja istnieje obiektywnie, niezależ- nie od odbiorcy, zapisana w formie znaków, przekazywana w formie komunikatów, pozbawiona znaczenia, może być odmiennie interpretowana przez różne osoby (np. Dretske 1981); – Pogląd subiektywistyczny (konstruktywistyczny): informacja jest związana z określonym odbiorcą, który przetwarza ją w procesach kognitywnych na wiedzę i wynikające z niej przekonania, wartości lub działania, przekazywana przez bodźce zewnętrzne, takie jak dane mające znaczenie dla odbiorcy, wiedzę w działaniu (np. Belkin 1980); – Pogląd intersubiektywistyczny: informacja jest uzależniona od szerszego wymiaru socjokulturowego; jest relatywna, ale niezupełnie w sensie indywidualnym (jednostka jako część społeczności), osa- dzona w kontekście i sytuacyjna, związana z językiem, działaniem, logiką i technologią (np. Beynon-Davies 2009). Sabina Cisek (2002, s. 93–94) natomiast, za innymi autorami, wymienia kilkadziesiąt poglądów na naturę informacji, wciąż obecnych w rozważaniach informatologów. Podział na informację i wiedzę (oraz dane, o których mowa będzie w dalszej części rozdziału) nie jest sprzeczny z poglądami na procesy informacyjne opisywane przez matematyczną teorię łączności (komunikacji) (Hetmański 2013, s. 33), w której mowa jest o efektywności przepływu przekazu z uwzględ- nieniem ról nadawcy i odbiorcy komunikatu oraz sposobu funkcjonowania kanału informacyjnego. Komunikacja naukowa, w tym realizowana w szeroko rozumianym procesie publikowania, służy realizacji transferu informacji po- między uczestnikami procesu komunikowania. W procesie publikowania komunikowanie jest realizowane za pomocą materialnych obiektów informacyjnych, produktów publikowania. W najprostszy sposób komunikacja ta może być postrzegana jako przekazywanie myśli, idei i znaczeń, będących treścią informacji, z jednego umysłu do innego za pomocą języka, co nazywane jest empiryzmem. Zgodnie z tą koncepcją umysł ludzki jest rodzajem nieustruk- turyzowanej pustki, niezapisanej kartki, tabula rasa (empiryzm genetyczny), a człowiek pozyskuje wiedzę o świecie bezpośrednio, poznając go poprzez zmysły, i pośrednio poprzez język (Piaget 1973, s. 10). Łącznie wiedza, oparta 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 71 na percepcji i języku, tworzy kopię funkcjonalną obiektów i procesów składa- jących się na świat obiektywny. Wraz z rozwojem myśli fi lozofi cznej i badań psychologicznych w XX w. empiryzm został porzucony i zastąpiony przez inny paradygmat, ogólnie zwany konstruktywizmem. Pojęcie „konstruktywizm” zostało zaproponowane w 1955 r. przez Piageta, którego, wraz z Wygotskim, uważa się za głównych inspiratorów tzw. konstruktywizmu społecznego. Sanna Talja i in. przytaczają defi nicję konstruktywizmu, określając go jako pogląd, według którego rzeczy- wistość jest konstruowana przez indywidualny umysł, ale w ścisłych relacjach ze światem zewnętrznym, w szczególności społecznym (Talja, Tuominen, Sa- volainen 2005, s. 81). W takim wypadku komunikacja jest procesem realizowanym w celu wspomagania wspólnego wykonywania działań, polegającym na konstruowaniu i dzieleniu się informacją, która powoduje zmiany w strukturach wiedzy wszystkich uczestników tego procesu. W specyfi cznej postaci konstruktywizmu, zwanej konstruktywizmem komunikacyjnym, przyjmuje się, że w procesach wiedzotwórczych szczególnie ważną rolę odgrywają ję- zykowe działania komunikacyjne (Wendland 2011, s. 13). Komunikacja jest procesem specyfi cznie ludzkim, służy zbiorowemu konstruowaniu wyobra- żeń o świecie (rzeczywistości społeczno-kulturowej). W informatologii konstruktywizm jest często łączony z tzw. ujęciem kognitywnym, w którym wykorzystuje się osiągnięcia psychologii kognitywnej i metody badawcze nauk społecznych (Cisek 2002, s. 109). Ujęcie to od kognitywizmu różni się rozło- żeniem akcentów: o ile kognitywizm ma formułować ogólne, obiektywne prawa dotyczące przetwarzania informacji, o tyle w ujęciu kognitywnym główny nacisk kładzie się na sposób, w jaki wiedza jest aktywnie konstruowana przez podmiot poznający, czyli indywidualny umysł, w celu organizowania rze- czywistości wewnętrznej i zewnętrznej (Piaget 1973, s. 11). W konsekwencji w ujęciu kognitywnym podkreśla się znaczenie wiedzy, a szczególne miejsce zajmuje pogląd na wiedzę jako powiązaną z indywidualnym umysłem. Pod- stawową ideą jest indywidualne konstruowanie struktur wiedzy (Th ellefsen, Th ellefsen, Sørensen 2015, s. 514). Według tego poglądu: • Funkcje poznania są adaptacyjne i służą organizowaniu doświadczane- go świata, a nie odkrywaniu rzeczywistości ontologicznej: wiedza może być skuteczna, ale nie prawdziwa (Glasersfeld 1989, s. 162); • Wiedza nie jest pasywnie otrzymywana za pośrednictwem zmysłów lub w procesie komunikacji. Jest ona raczej aktywnie, choć niekoniecznie świadomie, konstruowana przez podmiot kognitywny: ludzka wiedza jest ludzką konstrukcją, budowaną na podstawie doświadczenia w móz- gu (Glasersfeld 1990, s. 281). • Wiedza o obiektach konstruowana jest w wyniku bezpośredniej, aktyw- nej interakcji z nimi. W tzw. społecznym konstruktywizmie lub inaczej kolektywizmie uznaje się, że na proces ten wpływają w znacznej mierze 72 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

konwencje społeczne, uwarunkowania historyczne i interakcje z waż- nymi osobami (Gergen 1985, s. 267), a poznanie jest wynikiem transakcji społecznych z ludźmi i ich wytworami, obiektami informacyjnymi, m.in. tekstowymi, oraz interakcji z przedmiotami; • Procesy wiedzotwórcze – uczenie się jako element działań twórczych (ang. knowledge behavior), które są naturalnym i stałym stanem umysłu, często niezauważalnym z zewnątrz (Christie i in. 2014); • Wiedza jest konstruowana w trakcie cyklicznych procesów inicjowa- nych przez osobę ukierunkowaną na realizację celu, a następnie po- zostającą pod wpływem rezultatów działań służących osiągnięciu tego celu (Piaget, Inhelder 1969, s. 28); • Wiedza jest tworzona jako wynik językowo mediowanej, społecznej aktywności praktycznej (por. realizacja celów) (Vygotsky 1978), ludzki język (sam będąc częścią wiedzy) jest jednocześnie narzędziem umożli- wiającym tworzenie wiedzy (Grucza 2015, s. 63); • Informacja jest efektem wewnętrznej zmiany stanu, aspektem wydarzenia komunikacyjnego i nie istnieje obiektywnie w środowisku systemu (Luhmann 1990, s. 10). Ludzie nie pozyskują nowej wiedzy przez proste kopiowanie tego, co widzą lub mówią, i dodawanie tych kopii do swoich istniejących zasobów wiedzy. Nie rejestrują po prostu informacji, ale nadają znaczenie nowej informacji, wyko- rzystując struktury posiadanej wiedzy, a jednocześnie nowa informacja powoduje zmiany w istniejących strukturach (asymilacja informacji i akomodacja wiedzy) (Piaget, Inhelder 1969, s. 58). Wiedza może być rozumiana jako sfera stanów mózgu (myśli), tworzenie nowych stanów (myślenie) oznacza nową wiedzę (Grucza 2015, s. 64). Konstruowanie nowej wiedzy zależy od stopnia zgodności pomiędzy informacją dodawaną do struktur wiedzy i stanem tych struktur. Jeżeli pomiędzy nimi istnieje zbyt duże niedopasowanie, traci się możliwość rozumienia uzyskiwanej informacji, a tym samym dodania jej do istniejących struktur wiedzy. Jeżeli dopasowanie jest zbyt duże, to informacja nie powoduje zmian w umyśle, więc jest pomijana. Komunikacja może mieć miejsce tylko w przypadku, gdy nowa informacja powoduje aktywną rekonstrukcję wiedzy osoby ją pozyskującej. Informacja jest ściśle związana po pierwsze z komunikacją, a po drugie z poznaniem. Wszystkie te elementy, we wspólnym działaniu, tworzą wiedzę (Hetmański 2015, s. 81). Procesy konstrukcji wiedzy są powtarzalne, gdyż prostsze struktury wiedzy są łączone w celu tworzenia struktur bardziej złożonych, dzięki czemu asymilacja i akomodacja są w przybliżeniu w równowadze. W ten sposób procesy komunikacji mogą być utożsamiane z procesami wiedzotwórczymi (Sapa 2009, s. 56). Tworzenie wiedzy nie odbywa się zwykle dla niej samej, gdyż jest ona pół- produktem służącym realizacji celowych działań (Dewey 1916). Wiedza do- tycząca obiektów i procesów jest tworzona podczas realizacji zadań związa- nych z tymi obiektami i procesami. Informacja, która modyfi kuje struktury 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 73 wiedzy jednostki, nie jest więc pozyskiwana poprzez procesy polegające na pasywnym zapisywaniu, ale poprzez aktywną interakcję i manipulacje: tworzenie hipotez i ich testowanie. Po osiągnięciu celu przez osobę jej istniejące struktury wiedzy są zdolne do asymilacji tego doświadczenia: następuje ich harmonizacja. Jeżeli natomiast cel nie zostanie osiągnięty, istniejące struktury wiedzy muszą dostosować się do tego niespodziewanego wydarzenia, co powoduje ich modyfi kację oraz zmianę hipotezy i dalsze jej testowanie2. Końcowy wynik tych zmian służy lepszej adaptacji jednostki do jej środowi- ska, co pozwala na bardziej efektywne działanie i łatwiejsze osiąganie celów w przyszłości. Pomimo swego indywidualnego charakteru tworzenie wiedzy nie jest wy- izolowanym zjawiskiem. Proces tworzenia wiedzy jednostkowej w bardzo istotny sposób zależy od interakcji i współpracy z innymi osobami. W prosty sposób ilustruje to fakt, że dzięki współpracy z innymi (np. w zespołach badawczych) jesteśmy w stanie rozwiązywać problemy (jednocześnie akomodu- jąc wiedzę), z którymi nie udałoby się poradzić indywidualnie. Również proces komunikowania naukowego (dla uproszczenia ograniczony tu do publikowania) powinien być traktowany jako dialog prowadzący do współpracy pomię- dzy autorem i czytelnikiem, nawet gdy jest całkowicie asynchroniczny, bo za- pośredniczony przez publikacje. Dialog ten jest jedną z dróg pozwalających uzyskać właściwe kompetencje dzięki odpowiedniemu sytuowaniu zarówno naukowców, jak i ich badań, tworząc relacje pomiędzy ludźmi oraz pomiędzy ludźmi i ideami (Hyland, Salager-Meyer 2008, s. 306). Jak wykazują badania przedstawione w dalszej części książki, autor tworzy dyskurs w taki sposób, aby w jak największym stopniu wpłynąć na odbiór tekstu według własnego planu. Odbiorca z tego dyskursu wybiera elementy odpowiednie do jego celów. Proces percepcji ma więc charakter aktywny, a mechanizmy podejmowania decyzji opierają się na zasadzie użyteczności informacji (Piekarski 2017, s. 34). Wszystkie strony procesu komunikacyjnego zależą od innych członków spo- łeczności, do której należą, w zakresie współpracy w konstruowaniu znaczeń wyrażeń językowych (Vygotsky 1978, s. 89). Badania prowadzone w latach 70. i 80. XX w., polegające na tworzeniu uniwersalnych modeli zachowań informacyjnych, sugerują, że na zachowania informacyjne użytkowników ma wpływ ich przynależność do grupy i związane z tym faktem czynniki kulturowe, osobiste, sytuacyjne, organizacyjne i społeczne (Talja, Keso, Pietiläinen 1999, s. 757). Zdobywanie wiedzy odbywa się w procesach uczenia się. Już John De- wey, uważany za pierwszego amerykańskiego konstruktywistę, twierdził, że

2 W teorii procesów ironicznych zakłada się, że podczas celowych działań zachodzą dwa rów- noległe procesy: proces wykonawczy (operacyjny) ukierunkowany na informację służącą osiągnię- ciu celu oraz proces monitorowania, polegający na poszukiwaniu informacji niezgodnych z celem. W przypadku wykrycia niezgodności informacja niepożądana jest włączana w zakres uwagi, co pozwala na zmianę działania (Wegner 1994). 74 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... terminy „edukacja” i „komunikacja” mają podobne znaczenia (Dewey 1916, s. 4). Procesy kognitywne, realizowane podczas tworzenia wiedzy w procesach uczenia się, dobrze opisuje model uczenia się przez doświadczenie (ang. Experiental Learning Model, ELT) autorstwa Davida Kolba (Kolb, Kolb 2005, s. 195). Uczenie się defi niowane jest jako proces, w którym jest tworzona wiedza poprzez transformacje doświadczeń. Wiedza jest wynikiem doświadcze- nia, które jest zdobywane i przetwarzane. Model ten, przedstawiając cztery główne etapy rozwiązywania problemów i tworzenia wiedzy w ludzkim umy- śle, jest zastosowaniem przedstawionych wcześniej idei konstruktywizmu. Dwa etapy: konkretne doświadczenie i tworzenie abstrakcyjnych hipotez są związane ze zdobywaniem doświadczeń, dwa następne: refl eksja i obserwacja oraz aktywne eksperymentowanie służą przetwarzaniu doświadczeń. Uczenie się przez doświadczenie jest odpowiednim do wymagań środowiska procesem konstruowania wiedzy, zawierającym kreatywne napięcie pomiędzy wymienionymi czterema modułami modelu. Proces ten jest przedstawiany jako cykl lub spirala, podczas którego uczący się (procesy kognitywne) wykonuje wiele czynności – doświadcza (percepcja), planuje (hipotezy), rozważa (refl eksja), myśli (generalizacja) i działa (zastosowanie) w rekurencyjnym procesie odpowiednim do sytuacji i przedmiotu uczenia się. W trakcie wykonywania zadania, rozwiązywania problemu lub osiągania celu uzyskuje się doświadczenia, których efekt (informacja lub dane) musi być internalizowany. Są one następ- nie przedmiotem refl eksji (przemyśleń), w czym wykorzystywane są istniejące struktury wiedzy. W wyniku dokonanej refl eksji istniejące struktury wiedzy asymilują nabyte doświadczenie i akomodują się do nowej sytuacji. Zmia- na struktur wiedzy powoduje powstawanie hipotez co do nowych zachowań bardziej odpowiednich dla rozwiązania problemu i testowanie tych założeń. Wynika z tego, że wiedza jest tworzona w działaniu, przez co determinuje kolejne działania, które powodują modyfi kację wiedzy jednostki. W ten sposób jednostka konstruuje swoją wiedzę o faktach, wartościach i procedurach w cią- głych interakcjach wiedzy z otoczeniem (światem zewnętrznym i wewnętrz- nym). Podobny model uzyskano w procesach zespołowego rozwiązywania problemów technicznych (Li, Cox, Ford 2017). Jak twierdzi James Zull (2002, s. 18–19), taki model tworzenia wiedzy jest odzwierciedleniem sposobu funkcjonowania ludzkiego mózgu i wynika z jego struktury. Konkretne doświadczenie jest realizowane w korze czu- ciowej (ang. sensory cortex), refl eksja i obserwacja dotyczy kory skroniowej (ang. temporal cortex), tworzenie abstrakcyjnych hipotez odbywa się w korze czołowej (ang. frontal integrative cortex), natomiast aktywne eksperymentowanie dotyczy kory ruchowej (ang. motor brain). Każdy z procesów jest jakościowo różny od pozostałych, dopiero łącznie pozwalają na tworzenie nowej wiedzy (Zull 2002, s. 22). Wiedza powstaje więc poprzez integrację zasobów umysłowych tworzonych w różnych strukturach neuronalnych, w różnych procesach. 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 75

W dotychczasowych rozważaniach była mowa o standardowej, codziennej realizacji funkcji umysłowych przez każdą istotę ludzką (poznanie normatywne). Zgodnie z teorią genploracji takie zasady funkcjonowania mózgu i umy- słu nie różnią od mechanizmów aktywności twórczej, np. naukowej. Dlatego w dalszej części tekstu dotychczasowe ustalenia są często stosowane wprost do aktywności i procesów wiedzy w nauce. Będziemy mówili o danych, informacji i wiedzy naukowej.

2.1. Transfery informacyjne

Konstruktywistyczny punkt widzenia zakłada rozumienie komunikacji, w tym naukowej, jako procesu, podczas którego transmitowana informacja stymulu- je konstruowanie nowej wiedzy, oczywiście z wykorzystaniem już istniejącej, obecnej w umyśle (w pamięci) osoby odbierającej informację. Keith Devlin, brytyjski matematyk i kognitywista, opisujący mózg ludzki jako procesor informacji, uważa, że komunikacja jest sposobem na przekazywanie informacji posiadanych przez osobę innej osobie (Devlin 1999, s. 320). W defi nicji tej brakuje przynajmniej jednej rzeczy, gdyż, jak ustaliliśmy to w poprzednim rozdziale, komunikacja nigdy nie jest procesem jednostronnym, zawsze wywołuje interakcję. Z punktu widzenia nadawcy komunikatu zawierającego informację komunikacja uznana zostanie za zakończoną sukcesem w przypadku, gdy wiedza utworzona w umyśle odbiorcy będzie możliwie zbliżona do tej, której obraz posiada nadawca. Zbliżona, gdyż w wyniku komunikacji nigdy nie uda się u odbiorcy uzyskać wiedzy identycznej, bowiem kodowanie jej do postaci możliwej do przekazania (eksternalizacji wiedzy w informację) i w odwrotnym kierunku – internalizacji informacji – powoduje zakłócenia niemożliwe do uniknięcia. Każdy uczestnik procesu komunikacyjnego konstruuje, czyli tworzy własną, niepowtarzalną wiedzę (Grucza 2015, s. 62). Zarówno nadawca, jak i odbiorca mają tylko częściową kontrolę nad tym procesem. Ten pierwszy poprzez decyzję o wysłaniu takiego a nie innego komunikatu (co wiąże się z wyborem odpowiedniego schematu poznawczego, zob. dalej), o określonej zawartości informacyjnej i formie oraz zawierający projekt jego odbioru (Goban-Klas 1999, s. 189); ten drugi poprzez wybór ko- munikatów (zwykle materializowanych) i informacji, którym zechce poświę- cić uwagę i refl eksję w celu realizacji potrzeby informacyjnej (uruchomienie uwagi i refl eksji także wiąże się ze stosowaniem schematów). Uwagę można tu traktować jako ograniczony zasób, dzięki któremu dane i informacja zy- skują znaczenie3 (Piekarski 2017, s. 37). Oboje – nadawca (autor) i odbiorca

3 Tworzenie i stosowanie SOI jest sposobem na zwiększenie dostępnych zasobów uwagi. Wzrost ilości informacji spowodował potrzebę ich komputeryzacji; komputerowe SOI pozwalają na oszczędzanie uwagi dzięki kondensacji informacji, podczas której wykorzystuje się schematy 76 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

(słuchacz/czytelnik) – realizują swoje indywidualne potrzeby informacyjne w społecznych procesach komunikacyjnych. Potrzeby informacyjne odbiorcy/czytelnika/użytkownika doczekały się obszernej refl eksji teoretycznej. Były one defi niowane jako anomalne stany wiedzy, luka wiedzy lub poczucie nie- pewności (Afzal 2017). Znacznie mniej refl eksji poświęcono potrzebom autora/nadawcy komunikatu. Oba te zagadnienia, wskazujące na istnienie pasji odkrywczej i wynikającej z niej potrzeby komunikacji, cechujących każdego człowieka (Bojar 2005, s. 93), będą przedmiotem tego rozdziału. Pewna część wiedzy powstałej w procesie komunikacji znajduje się pod kontrolą obu wymienionych stron tego procesu, stając się miarą stopnia po- dobieństwa struktur wiedzy jego uczestników. Przy czym im więcej w komunikacie uprzednio nieznanych odbiorcy wiadomości4, utrudniających odbiór (doświadczenie) komunikatu, tym różnice są większe. Miarą podobieństwa tak skonstruowanej wiedzy może być kryterium możliwości współdziałania komunikujących się osób; im ich wiedza jest bardziej podobna, tym łatwiej o współpracę. Możliwość ta zależy też od stanów początkowych struktur ich wiedzy; zbyt duże różnice na tym etapie mogą uniemożliwić współpracę. Do zniwelowania tych negatywnych zjawisk autorzy tekstów stosują specjalne, uzgodnione konstrukcje językowe (schematy), mające ułatwić zapośredniczo- ny dialog z czytelnikiem używającym podobnych narzędzi językowych. Proces transferu danych, informacji i (pośrednio) wiedzy w procesie komunikacji naukowej, przedstawiony w dalszej części tekstu, jest kolejnym krokiem w kierunku porzucenia liniowego odwzorowywania procesów OW zachodzących w komunikacji naukowej. Centralne miejsce w tym modelu zajmuje indywidualna wiedza naukowa, która jest defi niowana przez odróżnienie jej od interaktywnych danych i transakcyjnej informacji. Tworzenie komuni- katów naukowych zostało potraktowane jako proces kodyfi kacji realizowany podczas eksternalizacji tej wiedzy do postaci informacji. Podczas jego realizacji naukowcy muszą decydować o celach, jakim służyć będzie wiedza kodyfi kowana do postaci informacji, ewaluować ją ze względu na jej przydatność z punktu widzenia przyjętych celów oraz identyfi kować wiedzę przydatną do osiągnięcia celów. Muszą oni identyfi kować medium odpowiednie do kodyfi kacji wiedzy i dystrybucji informacji zmaterializowanej w postaci obiektu informacyjnego oraz stosować narzędzia językowe organizujące informację, przyjęte dla tego medium. Wszystkie te procesy można uznać za efekt stosowania języka w komunikacji naukowej. Najbardziej popularnym, być może m.in. ze względu na swoją prostotę, sposobem prezentacji relacji pomiędzy wiedzą, informacją i danymi (czasem także innymi elementami, np. mądrością) jest tzw. model piramidy lub trójkąta rządzące światem. Dzięki rozwojowi technologii informacyjnych zyskujemy więc narzędzia pozwa- lające na lepsze zrozumienie zasad rządzących rzeczywistością (Simon 1971, s. 46–47). 4 Wiadomość to informacja o walorach nowości, niezgodna ze wstępną hipotezą odbiorcy, dzięki czemu może powodować przyrost wiedzy. 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 77 wiedzy, zwany bardziej skrótowo DIKW (od nazw elementów modelu w ję- zyku angielskim), rozpowszechniony w zarządzaniu wiedzą (Bosancic 2016, s. 942). Oprócz wymienionych kilku elementów zwykle w takim modelu wskazuje się na związki między nimi. Wówczas najczęściej twierdzi się, że w wyniku interpretacji danych powstaje informacja, a wiedza to ustrukturyzowana informacja z wykrytymi relacjami w tej strukturze. Porządkuje się więc te pojęcia ze względu na stopień przetworzenia i interpretacji treści, jaki reprezentują (Sapa 2009, s. 54). Wydaje się, że taki obraz tworzenia wiedzy jest nie tylko zbyt uproszczony, ale prowadzi to tworzenia przekłamań. Po pierwsze, w takim modelu niedoceniana jest rola wiedzy w tych procesach. Po drugie, brak w nim także uwzględnienia bardzo ważnego szczegółu, związanego z tworzeniem wiedzy: różnicy pomiędzy komunikacją z innymi członkami społeczeń- stwa a percepcją bodźców ze środowiska naturalnego5 (poza społeczeństwem). Istnienie tej różnicy, wykazywanej przez cytowane wcześniej badania neuro- psychologiczne, dowodzi, że dane, oznaczające proste bodźce z otoczenia, jeśli są przetwarzane (interpretowane), to muszą wpływać na umysł interpretatora, co skutkuje u niego zmianą stanu wiedzy. Podobne skutki tworzą bodźce informacyjne, które także muszą być zinternalizowane i włączone w istniejące struktury wiedzy (Woźniak-Kasperek 2011, s. 47). Stąd dane i informację moż- na traktować jak dwa odrębne kanały i związane z nimi procesy poznawania świata: w transakcjach z innymi ludźmi lub interakcjach bez nich. Istnienie lub brak tych transakcji stanowi o występowaniu zasadniczej różnicy pomiędzy danymi i informacją. Asymilacja zarówno danych, jak i informacji może po- wodować zmiany stanu wiedzy (akomodację), a pośrednio wpływać na działa- nia jednostki, w tym zachowania informacyjne. Taki pogląd zdaje się łączyć obiektywistyczny i konstruktywistyczny punkt widzenia na poznanie (Zybertowicz 1995, s. 60). W procesach obiektywistycznych wiedza jest rezultatem uzyskiwania danych w relacji podmiot–przedmiot. W procesach konstruktywistycznych wiedza powstaje w międzyludzkich transakcjach komunikacyjnych, polegających na wymianie informacji. Na rys. 1 został przedstawiony nowy punkt widzenia na rolę danych i informacji w tworzeniu wiedzy jednostki w procesie komunikacji. Jest to cykliczny model komunikacji, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb komunikacji naukowej, gdzie niezbędna jest odpowiednia organizacja informacji, zapew- niająca efektywne korzystanie z akumulowanych zasobów obiektów informa-

5 Pomijam tu problemy z defi niowaniem środowiska naturalnego. Można odnotować istnienie poglądów o jego nieistnieniu. Według Evandro Agazziego (1997, s. 85) obecnie człowiek nie ma już żadnego środowiska naturalnego, gdyż funkcjonuje zawsze w środowisku samodzielnie skonstruo- wanym. Jego środowisko nie ma nic wspólnego z naturą. Człowiek i środowisko są zmienni i aktyw- ni, wzajemnie wywierając na siebie presję. Podział na środowisko naturalne i społeczne, stosowany w tej książce, wynika z kryterium bardziej komunikacyjnego: interakcje komunikacyjne między ludźmi mają znacznie bogatszy (transakcyjny) charakter niż między człowiekiem a wytworem natury, nawet jeśli na sposób istnienia tego ostatniego człowiek ma coraz większy wpływ. 78 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... cyjnych. Najważniejszą jego cechą jest podział na dwa kanały poznania świata: poprzez dane ze środowiska naturalnego oraz poprzez informację wymienianą w procesie komunikacji pomiędzy ludźmi. Nie brakuje opinii, że to właśnie nadzwyczajny w stosunku do innych gatunków rozwój tego drugiego kanału u ludzi jest powodem niezwykłego sukcesu ich fi logenezy (Tomasello 2015, s. 258). Pozyskiwanie informacji jest bowiem zasadniczo innym procesem niż gromadzenie danych; elementem kontekstu informacji są bowiem antycypo- wana wiedza, cele i potrzeby nadawcy, teoria jego umysłu.

Dwie drogi poznania OW OW reprezĞŶƚacja ƑǁŝĂƚawumyƑůe Rozumienie Percepacja, Percepacja, WIEDZA Organizacja wiedzy (OW) ŝŶƚerprĞƚĂĐũĂ͗ ŝŶƚerprĞƚĂĐũĂ w ƐĐŚĞŵĂƚach poznawczych Komunikacja Ğů w ƐƉŽųĞĐǌĞŷƐƚǁŝe ^ƉŽųĞĐǌĞŷƐƚǁŽ _ƌodowisko DZ/BE/E

SFERA 1 DE /E&KZD:A Akumulacja zasobów nauki SFERA 2 Organizacja informacji (OI) Wyszukiwanie za ƉŽŵŽĐČ SOI informacji Dd/E&KZD:A KKEd<^d

Rys. 1. Cykliczny model komunikacji. Dane i informacja jako źródła poznania i wiedzy. Wiedza jako podstawa celowego działania

Źródło: opracowanie własne.

Na rys. 1 poszczególne procesy wiedzy zostały oznaczone terminami stosowanymi dotąd w literaturze w innym znaczeniu, co wymaga wyjaśnienia. Narzędzia, tradycyjnie nazywane w KO systemami organizacji wiedzy (SOW), funkcjonujące na poziomie kodyfi kowanej wiedzy – publikacji, służące tworzeniu reprezentacji ich treści i formy6, w modelu na rys. 1 zostały nazwane systemami organizacji informacji (SOI). Są to narzędzia tradycyjne, wymienione jako SOW, na przykład przez Gail Hodge (Hodge 2000) lub Sosińską- -Kalatę (Sosińska-Kalata 2005, s. 148–159), oraz nowsze narzędzia podobnego typu, wymieniane przez innych autorów (np. Hjørland 2007b), takie jak mapy

6 Jest to węższe rozumienie tradycyjnych SOW; problem ten zostanie omówiony w dalszej części rozdziału. 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 79 bibliometryczne. Co do tego, czy narzędzia te powinny być nazywane SOW, czy raczej SOI, toczyły się już wcześniej dyskusje (Woźniak-Kasperek 2008, s. 117; Hjørland 2012). Nie ulega jednak wątpliwości, że organizacja wiedzy jako dziedzina (KO) posiada olbrzymi, wielowątkowy dorobek, m.in. w zakresie modelowania procesów wiedzy i informacji, w tym defi niowania elemen- tów tych modeli. Przedstawiona propozycja nie jest próbą deprecjonowania ani tym bardziej odrzucenia tego dorobku. Wręcz przeciwnie – każdy badacz zajmujący się tym zagadnieniem musi odnosić się do dotychczasowych osiąg- nięć. Tak też jest w przypadku tej książki. Jej treść opiera się na poglądach wielu zwolenników KO (np. Sosińska-Kalata, Hjørland, J. Andersen i in.), sto- sujących terminologię odmienną od proponowanej w prezentowanym modelu, co jednak nie powinno ograniczać możliwości ich wykorzystania. Z obawy jednak o powstanie galimatiasu terminologicznego, podjęto próbę uporząd- kowania terminologii stosowanej w tej książce, przez co prezentowane poglą- dy cytowanych autorów zostały przedstawione z wykorzystaniem terminologii zaproponowanej w modelu. W niektórych przypadkach spowodowało to zmianę terminologii stosowanej w cytowanych pracach. Na przykład Hjørland wyróżnił wiele grup SOW, w tym takie, które nazwał SOW w wąskim sensie zorientowanym informatologicznie (związane z orga- nizacją rekordów bibliografi cznych w bazach danych, np. OPAC) (Hjørland 2007b), o których w dalszej części książki będzie szczególnie mowa. Na podobnej zasadzie SOW (w terminologii Hjørlanda) w dalszej części książki zo- stały podzielone na dwie grupy, które, zgodnie z terminologią proponowanego modelu, zostały określone jako SOI rozumiane w węższym i szerszym znaczeniu, przy czym spektrum to jest stopniowalne, gdyż biblioteka jest SOI raczej w szerszym znaczeniu, a klasyfi kacja jest SOI w węższym znaczeniu, ale oprócz nich istnieją takie SOI, jak sieć biblioteczna i katalog, które znajdują się w innych miejscach tego spektrum7. Jak pisze Torkind Th ellefsen i in., żaden system informacyjny nie organizuje wiedzy, systemy te mogą organizować tylko informację. Z tego wynika, że działać mogą tam tylko SOI (Th ellefsen, Th ellefsen, Sørensen 2013, s. 1745) i w tym miejscu zostały umieszczone w modelu na rys. 1. Nie jest to jednak tak łatwe do rozstrzygnięcia, gdyż system informacyjny jest miejscem, w którym jednocześnie i na przemian dochodzi do organizowania zarówno informacji, gromadzonej w formie obiektów informacyjnych, jak i wiedzy organizatorów i użytkowników informacji. To ostatnie zachodzi zawsze, gdy tworzona jest nowa informacja/metainformacja, np. podczas katalogowania lub wyrażania potrzeb informacyjnych. Wówczas też zawsze następuje konwencjonalizacja procesu komunikacyjnego (por. rozdz. 3).

7 Ten krótki akapit obrazuje trudności, które napotyka się, prezentując poglądy innych au- torów, stosujących odmienną terminologię, ale wykorzystywane w tej książce ze względu na ich zasadnicze znaczenie dla przedstawionych w niej treści. 80 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Wiedza, uzyskana na podstawie percepcji, akumulacji i interpretacji danych i/lub informacji, zorganizowana w schematach poznawczych (rozdz. 1.3), stanowi podstawę działania, w wyniku którego jednostka pozyskuje nowe dane i/lub informację. Schematy poznawcze są narzędziami służącymi akumulacji informacji i akomodacji wiedzy8. Procesy te są przedmiotem wielu teorii. W książce zostało przyjęte, że w OW w procesach internalizacji informacji/ danych i eksternalizacji wiedzy uczestniczą schematy poznawcze (wiedza) związane z przetwarzaniem języków (naturalnego i innych). Schematy służą w tym zakresie budowie relacji między elementami reprezentacji rzeczywisto- ści. Wiedza jest podstawą konstruowania przekonań, które są defi niowane jako uznanie słuszności jednej z interpretacji (Figueroa i in. 2002, s. 4). Przekonania te służą konstruowaniu celów, stanowiących podstawę działań, w tym komunikacyjnych. Informacja nigdy nie istnieje odrębnie, zawsze jest tworzona dla określonego celu (Postman 1999, s. 83). Na istotną różnicę pomiędzy działa- niami prowadzącymi do tworzenia danych i informacji, nazwanych w modelu OW, a pracami służącymi tworzeniu metainformacji, nazwanych OI, wskazał Remigiusz Sapa (2009, s. 68). Na rys. 1 zostały one przedstawione jako dwie sfery oddzielone poziomą linią przerywaną. W sferach tych są realizowane wy- raźnie różne zadania, służące jednak temu samemu celowi ogólnemu: tworzeniu nowej wiedzy. Ich koncepcja jest podobna do koncepcji sfer argumentacji Th omasa Goodnighta, który charakteryzował je jako rozległe i nie całkiem spójne superstruktury, które zachęcają ludzi do kanalizowania wątpliwości poprzez dominację w praktykach dyskursu (Goodnight 2012, s. 200). Sfery deno- tują dziedziny aktywności – podstawy do tworzenia argumentacji i autorytety, do których się ona odwołuje. Z trzech sfer wymienionych przez cytowanego autora: prywatnej (dyskusja między przyjaciółmi), technicznej (ocena argu- mentów naukowych) i publicznej (dysputy polityczne), nas najbardziej intere- suje sfera techniczna9. Powyżej wspomnianej linii przerywanej na rys. 1 znajduje się sfera 1, bez- pośredniego formułowania informacyjnych zasobów naukowych, natomiast poniżej – sfera 2, zarządzania informacyjnymi zasobami naukowymi. Ogólnie zarządzanie to polega na organizacji: przetwarzaniu i transferze informacji. Rezultatem przetwarzania jest m.in. metainformacja, stosowana w procesach transferu. Rolą metainformacji w tym procesie jest „eskortowanie” informacji na drodze w kierunku jej odbiorcy (Loewe 2007, s. 25). Z punktu widzenia teorii informacji w obu sferach są realizowane te same procesy: informacja jest internalizowana, na jej podstawie jest tworzona wiedza jako rezultat zindywi- dualizowanej internalizacji informacji. Wiedza ta może być eksternalizowana

8 W związku ze stosowaniem ich w tej roli można by właśnie je nazwać systemami organizacji wiedzy (SOW). 9 Goodnight wyróżnił także cztery kryteria pozwalające na rozróżnienie tych sfer: kogo dotyczy dyskurs, kto jest uprawniony do uczestnictwa w rozważaniach, jakie doświadczenie i szkolenie jest niezbędne i jakie normy oceny są stosowane (Zarefsky 2012, s. 212). 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 81 po skodyfi kowaniu do postaci nowej informacji. Różnica polega głównie na społecznym celu realizacji tych procesów i ich poziomie meta. Rozróżnienie to w tej książce odgrywa ważną rolę, gdyż w kolejnych rozdziałach (głównie dwóch ostatnich) będę się zajmował głównie sferą drugą, zarządzania zasobami naukowymi. W terminologii przyjętej w modelu prezentowanym na rys. 1 OW polega na tworzeniu i akomodacji schematów poznawczych, czyli wiedzy – tej części wiedzy, która służy do organizacji wiedzy naukowej (głównie wiedzy o dziedzinie) w procesach internalizacji informacji/eksternalizacji wiedzy z/do postaci informacji lub danych. OW polega na realizacji procesów mentalnych w umyśle, których przedmiotem jest wiedza naukowa. Jest ona tworzona w formie schematów na podstawie internalizowanych informacji/ danych lub eksternalizowana (a przy tym redukowana i przekodowana) do dwóch postaci, związanych z dwiema drogami poznania: danych i/lub informacji. Wiedza jest bowiem wytworem umysłu ludzkiego i nie może istnieć niezależnie od niego. Dane i informacja są przekształcane w wiedzę podczas realizacji takich procesów kognitywnych, jak porządkowanie, systematyza- cja, hierarchizacja, konfrontacja, ocena i krytyka (Woźniak-Kasperek 2011, s. 46). Dane nie mogą być bezpośrednio przekształcane w informację, bez udziału wiedzy naukowej i funkcjonowania ludzkiego umysłu. Również informacja jest zawsze wynikiem działania wiedzy. Takie rozumienie OW jest bliskie pojęciu asocjacji empirycznej, służącej organizowaniu wiedzy (Szymański 2009, s. 29). Asocjacja ta opisuje sposób gromadzenia i stosowania wiedzy dziedzinowej. Jest konstruowana na podstawie skojarzeń dotyczących związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy po- zyskiwaną informacją/danymi. Na tej podstawie odbywa się uczenie, podczas którego informacja jest uogólniana i są z niej ekstrahowane reguły stanowiące wiedzę reprezentowaną w umyśle. Char Booth (2011, s. 26) opisuje gromadzenie informacji w procesie badawczym jako internalizację powiązań (relacji), które pojawiają się w sposób naturalny podczas współpracy, uczestnictwa oraz wszelkich czynności wykonywanych w codziennej pracy. Cytowana autorka wyróżnia cztery elementy gromadzenia: obserwację, dokumentację, integrację i potwierdzenie. Komunikowanie, jako element ludzkiego poznania (Osika 2016, s. 159), służy przekazywaniu informacji i jest procesem wieloetapowym. Najpierw wiedza, gromadzona na podstawie doświadczanych danych i informacji, jest strukturyzowana w umyśle w procesach OW. Procesy tego samego rodzaju powodują także działanie odwrotne: otrzymujemy reprezentację wiedzy w postaci informacji. Informacja jest zawsze reprezentacją czyjejś wiedzy. Re- prezentacja ta jest tworzona w celu komunikowania przetworzonej wiedzy. W dalszej kolejności, w procesach OI, jest tworzona reprezentacja informacji (zmaterializowanej w postaci obiektów informacyjnych o różnej modalności) w postaci metainformacji (zmaterializowanej w postaci obiektów metainfor- 82 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... macyjnych: opisów, katalogów, bibliotek), przy użyciu SOI (rozumianych w węższym i szerszym znaczeniu – zob. dalej). Reprezentacja ta w OI stosowana jest w celu usprawnienia społecznych procesów gromadzenia, przechowywania i wyszukiwania informacji i obiektów, w których jest materializowana. W ten sposób powstają relacje pomiędzy informacją kodyfi kowaną w różnych obiektach informacyjnych (relacje interinformacyjne). Informa- cja nie funkcjonuje bowiem autonomicznie w obiektach informacyjnych, zawsze odnosi się ona do innej informacji oraz jest w dużym stopniu uza- leżniona od tej informacji w procesie tworzenia znaczenia. Wynika z tego, że każda informacja jest z natury interinformacyjna10 w takim sensie, że nie- możliwe jest określenie jej znaczenia bez odwołania się do całej sieci informacji, powstałej w przeszłości, tworzonej na bieżąco, a nawet antycypowanej w przyszłości, w której funkcjonują nadawca i odbiorca informacji. Relacje te, przechowywane w umyśle jako część schematów poznawczych, są eksternalizowane wraz z innymi elementami wiedzy; jeśli eksternalizacja służy tworzeniu informacji w formie tekstowej, powstają relacje intertekstualne. Informacja tekstowa może również wchodzić w relacje z informacją w innych modalnościach (Roozen 2016a, s. 46). Zarówno w procesach OW, jak i OI stosowane są narzędzia językowe, za- równo naturalne, jak i sztuczne. Narzędzia te zostały nazwane przez autora tej pracy: na etapie reprezentacji (eksternalizacji) wiedzy – gatunki informacji11 (sfera 1), na etapie reprezentacji informacji – SOI (sfera 2). Te same schematy poznawcze są również używane na etapie internalizacji informacji. Tu powstaje problem spowodowany tym, że wiedza jest zawsze indywidualna, co dotyczy także wiedzy o języku – naturalnym, a tym bardziej sztucznym. Wynika z tego kilka wniosków: po pierwsze ten, że informacja eksternalizowana nie jest nigdy informacją internalizowaną; po drugie, metainformacja powstaje w wyniku kilku etapów stratnej reprezentacji wiedzy autora z wykorzystaniem wiedzy wielu innych osób (czytelnika, indeksującego…), również prowadzących do redukcji. Straty te powodują, że tych procesów nie można nazwać organiza- cją wiedzy (OW), a w każdym razie nie organizacją wiedzy autora informacji. Kolejne wnioski są takie, że gatunek informacji jest częścią, rodzajem wiedzy stosowanym podczas procesów internalizacji/eksternalizacji, a SOI jest infor- macją lub metainformacją, przy czym ta ostatnia też jest informacją, została wyróżniona w modelu ze względu na czytelność zachodzących procesów informacyjnych w sferze 2, stanowiących główny przedmiot tej książki i zainte- resowań jej autora. SOI jest informacją – służy organizowaniu innej informacji, zawartej w różnego rodzaju obiektach informacyjnych, powstałych w wyniku konwersji

10 Interinformacyjność to termin utworzony na wzór intertekstualności (por. rozdz. 3.3), terminu, który dotyczy relacji pomiędzy informacją materializowaną w jednej z modalności – języko- wej, tekstowej w różnych obiektach (meta)informacyjnych. Zob. też rozdz. 5.2. 11 Por. rozdz. 3. 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 83 wiedzy ich autorów do postaci informacji. Celem jest organizowanie dostę- pu do obiektów informacyjnych. Do osiągnięcia tego celu jest niezbędne tworzenie teorii umysłu użytkownika; każda organizowana informacja w SOI ma swojego odbiorcę. Jak wspomniano, należy rozróżnić SOI w węższym i szerszym znaczeniu. W tym pierwszym SOI oznacza narzędzia językowe, w wyniku stosowania których jest konstruowana metainformacja i jej zasoby (katalogi, bazy danych). Są to różnego rodzaju słowniki i listy (JIW, ontologie, przepisy, zasady, procedury, struktury). W szerszym znaczeniu SOI oznacza organizację (instytucję), w której realizowane są procesy OI oraz ich związki (sieci). Każda organizacja, taka jak biblioteka, dostawca systemów baz danych, archiwum, muzeum (instytucja pamięci) stanowi złożony system, składający się z informacji, metainformacji i ich obiektów oraz innych SOI w węższym znaczeniu. Można uznać ją za SOI w szerszym znaczeniu, bo oprócz wymienionych elementów składa się także z procesów OI i ich uczestników: organi- zatorów i użytkowników informacji. Zawiera także infrastrukturę materialną (budynki, meble, wyposażenie), którą najmniej będziemy się zajmować. Jej głównym celem funkcjonowania jest właśnie organizacja dostępu do obiektów informacyjnych. Z punktu widzenia informatologii przedmiotem OI jest publikacja (książ- ka, dokument), inny obiekt informacyjny, obiekt metainformacyjny: jednostka zasobu bibliografi cznego i/lub ich treść (Woźniak-Kasperek 2011, s. 38). Brian Detlor (2010, s. 106) taki pogląd nazywa perspektywą biblioteczną12, oznacza- jącą zarządzanie zasobami obiektów informacyjnych, takich jak książki i czasopisma. Produktem OI jest natomiast obiekt metainformacyjny, zawierający metainformację. Tak jak każda informacja (metainformacja też jest infor- macją) jest to reprezentacja wiedzy człowieka (w tym wypadku organizatora informacji), tworzona z wykorzystaniem jego schematów poznawczych, odpowiednich do wykonywanych zadań. Sama OI najogólniej polega na odkrywaniu i wyrażaniu relacji interinformacyjnych: na podstawie podobieństwa i/lub jego braku pomiędzy tekstami metainformacyjnymi teksty zawierające podobną informację są ze sobą łączone, a teksty zawierające różną informację są rozdzielane. Można także spotkać się z opiniami, wskazującymi na SOW w znaczeniu stosowanym w KO jako na narzędzia służące organizacji wiedzy zawartej w dokumentach, traktowanych wówczas jako zapisy utrwalonej wiedzy. W takim (węższym13) znaczeniu KO zajmuje się projektowaniem i badaniem metod i narzędzi zapewniania dostępu do zapisów utrwalonej wiedzy (czyli

12 Dobrym przykładem zastosowania tej perspektywy w praktyce jest sposób potraktowania wiedzy, informacji i danych w UKD. Wiedza (001.1) została tam potraktowana nadrzędnie w stosunku do informacji (001.102) i danych (001.103), umieszczonych na jednym poziomie hierarchii. Dokumenty (002.1) znajdują się na jednym poziomie hierarchii z wiedzą. 13 W odróżnieniu od szerszego znaczenia KO, gdzie uwaga jest skupiana na semantycznej warstwie opisu poznawanego świata służącej odwzorowaniu struktury organizacji rzeczywistości. 84 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... informacji14) (Sosińska-Kalata 2013, s. 116). Informacja zawarta w dokumentach jest wówczas traktowana jako reprezentacja wiedzy autora, która w procesie indeksowania ponownie jest reprezentowana redukcyjnie przez tak rozumiane SOW. Taka interpretacja budzi jednak wiele wątpliwości, np. jak nazwać narzędzia językowe służące bezpośrednio tworzeniu tekstowej reprezentacji wiedzy autora? Czy w procesie indeksowania jest reprezentowana wiedza autora czy indeksującego (czy obie i w jakiej proporcji)? W jakim stopniu takie teorie umysłu są poprawne? O ile przyjmiemy, że autor, tworząc reprezentację swojej wiedzy (informację zmaterializowaną w dokumencie), uwzględnia wiedzę czytelnika, to czyją wiedzę, jako autor metainformacji, uwzględnia indeksujący – użytkownika systemu informacyjnego, czy czytelnika indeksowanego doku- mentu15? Pytania te wynikają m.in. z faktu, że w procesach wiedzotwórczych, odbywających się pomiędzy autorem a jego czytelnikiem, wiedza autora jest reprezentowana wielokrotnie: najpierw autor reprezentuje swoją wiedzę, tworząc informację i materializując ją w postaci obiektu informacyjnego, a następnie, przy użyciu innej wiedzy, jest tworzona reprezentacja tej informacji w postaci metainformacji. W dodatku w tych procesach są stosowane SOI będące re- prezentacją wiedzy jeszcze innych osób. Metainformacja wpływa na schematy mentalne użytkownika, powodując zmiany jego stanu wiedzy. Dlatego też nie- uprawnione jest traktowanie terminów OW i OI (a nawet architektura informacji, AI) jako synonimów, co sugerują niektórzy autorzy (Hjørland 2012). Nazywanie narzędzi językowych służących tworzeniu reprezentacji informacji systemami organizacji wiedzy (SOW), tak jak to się czyni tradycyjnie w KO, można określić mianem bibliotecznego lub informacyjnego punktu widzenia, gdyż jest to punkt widzenia pracownika informacji, skoncentrowa- nego na narzędziach stosowanych przez niego w procesach informacyjnych. Terminologia zastosowana przez autora tej książki w modelu odzwierciedla natomiast bardziej subiektywistyczny pogląd, gdyż wyraża punkt widzenia użytkownika informacji – autora (rzeczywistego lub potencjalnego – czytelni- ka16) obiektu informacyjnego, publikacji naukowej, będącej wynikiem badań. W jego centrum zainteresowań znajduje się informacja, która ma pomóc zli- kwidować jego anomalny stan wiedzy (zaspokoić potrzebę informacyjną), metainformacja odgrywa więc rolę pomocniczą, żeby nie powiedzieć służebną. Nie zmienia to faktu, że SOI, jako informacja, wpływa na wiedzę internalizu- jących ją jednostek, zarówno organizatora, jak i użytkownika informacji. Jeśli

14 Procesy badane przez KO polegają na gromadzeniu, opracowywaniu i organizowaniu do- stępu do obiektów informacyjnych w różnego rodzaju tzw. instytucjach pamięci, wspomnianych już wcześniej. 15 Użytkownik systemu informacyjnego (SOI w szerszym znaczeniu) i czytelnik obiektu informacyjnego to w typowym przypadku ta sama osoba. Nie chodzi tu o rozróżnienie osób, ale odmienne stany wiedzy osoby posiadającej potrzebę informacyjną: innej wiedzy potrzebuje ona jako użytkownik systemu, a innej jako czytelnik. 16 Każdy czytelnik pracy naukowej jest potencjalnym autorem, gdyż czyta on po to, aby pisać własny tekst. Rezultatem czytania naukowego jest więc pisanie, a pisania – czytanie. 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 85 przyjmiemy, że każdy rodzaj SOI jest informacją, to celem jej tworzenia jest jej internalizacja; w tym wypadku jest ona internalizowana do wiedzy użytkowni- ka lub organizatora informacji. Wiedza ta jest jednak eksternalizowana przez obu w różny sposób, chociaż za każdym razem do postaci metainformacji. Różnica polega na zastosowaniu odmiennych schematów poznawczych podczas tej eksternalizacji – użytkownik tworzy instrukcję wyszukiwawczą, bibliotekarz zaś – opis bibliografi czny. Wynika to z tego, że, jak już o tym była mowa, wiedza autora jest reprezentowana wielokrotnie: najpierw podczas jej eksternalizacji do tekstu publikacji (tekst jest reprezentacją wiedzy – metawiedzą? – autora), czyli do formy informacji, a następnie na podstawie informacji do formy metainformacji o treści i formie obiektu informacyjnego (metainformacja, która jest reprezentacją tekstu). Oprócz wiedzy o tworzonej (meta)informacji w obu wypadkach jest niezbędna także dodatkowa wiedza – ogólna, o dyscyplinie, o potrzebie informacyjnej oraz o systemie publikowania lub o stosowanym SOI (Sosińska-Kalata 1999, s. 23). Transformacja do metainformacji odbywa się przy udziale organizatora informacji, który musi tworzyć teorie umysłu zarówno autora informacji, jak i użytkownika metainformacji swojego autorstwa. Stąd pierwszą transformację, typu informacja (dane) → wiedza → informacja (sfera 1) nazywam organizacją wiedzy (OW), w której stosuje się gatunki informacji, a drugą transformację typu informacja → wiedza → me- tainformacja17 (sfera 2) – organizacją informacji (OI), w której stosuje się SOI. Nawet pobieżne przyjrzenie się rys. 1 pozwala zauważyć dyspropor- cję stron prawej (dotyczącej informacji) i lewej (dotyczącej danych). Dys- proporcja ta wynika z przyjętego punktu widzenia: w dalszej części książki będą opisywane procesy wiedzotwórcze związane z OW i OI. Dane zostały wyróżnione jedynie jako jedna z dwóch zasadniczych dróg poznania: percepcji i interpretacji naturalnego świata otaczającego, znajdującego się poza obszarem oddziaływań społecznych. Percepcja ta oraz interpretacja są jednak również organizowane przez struktury umysłowe odbiorcy, stąd ich udział w tym procesie. Dane podobnie jak informacja są „czytane” (poddawane percepcji) i konstruowane, jednak są to dwa różne procesy ze względu na różny kontekst. Kontekst konstruowania danych stanowi otoczenie naturalne, kontekst dla informacji stanowi środowisko społeczne. Lewa część rys. 1 dotyczy realizacji procesu badań naukowych, szczególnie tak, jak są one rozumiane w naukach przyrodniczych. Ich skrótowe potraktowanie w modelu nie oznacza oczywiście, że te zagadnienia są mało ważne albo nieinteresujące, wręcz przeciwnie. Zainteresowanych można odesłać do istniejących modeli realizacji procesów badawczych, takich jak np. model DARIAH oparty na ontologii18 CIDOC CRM (Benardou i in. 2010).

17 Symbol → w tym miejscu i w kolejnych rozdziałach oznacza realizację transformacji. 18 Ontologia jest tu inaczej rozumiana niż w fi lozofi i; jedna z defi nicji mówi, że jest to jawna specyfi kacja pojęć i relacji między nimi funkcjonujących w określonej dziedzinie; jest to więc specyfi czny rodzaj słownika (Gruber 1993). 86 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Interesująca jest zbieżność przedstawionego modelu z funkcjonującymi w literaturze ogólnymi modelami informacji. Pomimo opinii Hetmańskiego (2013, s. 28) o braku ogólnej i uniwersalnej teorii informacji, teorii informacji jako takiej (informacji w ogóle, informacji wszelakiej), próby tworzenia takiej teorii były podejmowane. Zresztą cytowany autor widział pewne symptomy powstawania podobnej teorii, takie jak nagromadzenie dużej ilości koncepcji i informacyjnych teorii szczegółowych w każdej dziedzinie wiedzy, od nauk ścisłych i technicznych, poprzez przyrodnicze, po społeczne i humanistyczne oraz gwałtownie rozwijające się zastosowania praktyczne, które nie tylko po- wodują zmiany cywilizacyjne, w tym przeobrażenia społeczne i kulturowe, ale wpływają także na rozwój badań teoretycznych. O próbach utworzenia takiej teorii pisali Claudio Gnoli i Riccardo Ridi, przedstawiając prace nad ogólną teorią informacji (ang. Unifi ed Th eory of In- formation, UTI), w ogólnych zarysach zgodne z publikacjami Toma Stoniera (1997), Marcii Bates (2006) i Davida Bawdena (2007). Wszyscy ci autorzy pisali o trzech poziomach organizacji informacji: materii, życia i społeczeństwa, spajanych ewolucyjnymi procesami ich powstawania, od prostszych do najbardziej skomplikowanych (Gnoli, Ridi 2014, s. 446). W UTI również przewidziano trzy poziomy stanów, które mogą osiągać systemy informacyjne: • Poziom fi zyczny, na którym informacja jest jedynie syntaktyczna, gdyż zawiera wyłącznie relacje pomiędzy elementami; w tej książce informacja na tym poziomie nazywana jest danymi; • Poziom biologiczny, na którym pojawiają się cechy semantyczne informacji. Jest ona kodowana i dekodowana przez organizmy żywe w celu zwiększenia swoich szans na przeżycie. Autorzy wymieniają jako przy- kład kod DNA i taniec pszczół, jednak najbardziej odpowiednia byłaby tu aktywność mózgu (w dużej części nieświadoma), polegająca na kodowaniu i przetwarzaniu informacji, co w tej książce zostało nazwane procesami wiedzotwórczymi; • Poziom społeczeństwa ludzkiego, połączonych umysłów, gdzie widać dodatek cech typowych dla systemów kulturowych i normatywnych. Jest on nazywany poziomem pragmatycznym, gdyż powoduje świado- my i wolny wybór celów, często mediowany przez technologie informacyjne, co pociąga za sobą m.in. kumulację informacji. Ten poziom w moim modelu można określić jako poziom informacji. Również inne modele zawierają podobne struktury. Taką jest tzw. wędru- jący trójkąt poznawczy, którego wierzchołki (konstrukty myślowe) stanowią: podmiot jednostkowy, świat i tzw. podmiot zbiorowy (Pleszczyński 2013, s. 110). Podmiot jednostkowy jest określany m.in. przez relacje poznawcze ze światem (dane) i więzi komunikacyjne z innymi ludźmi (informacja). Wcie- leniem podmiotu zbiorowego jest społeczeństwo, w którym wspólne kody i konwencje (gatunki) umożliwiają porozumienie. Wyraźnie widać tu, że elementy te odpowiadają kolejno: wiedzy jednostkowej, danym pochodzącym ze 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 87

świata oraz informacji komunikowanej w społeczeństwie. Warto wspomnieć, że nie tylko informacja i systemy jej organizacji, ale także obiekty informacyjne (dokumenty) mogą być podobnie rozpatrywane na trzech poziomach. Na przykład Niels Lund (2009) uważa, że wszystkie obiekty informacyjne posia- dają trzy aspekty: fi zyczny, umysłowy i społeczny, istniejące komplementarnie. Wszystkie trzy aspekty muszą występować jednocześnie. W dalszej części rozdziału przedstawię szczegółowo procesy związane z or- ganizacją danych, informacji i wiedzy w procesach wiedzotwórczych, rozumianych tak, jak przedstawiono to w modelu na rys. 1. Kolejne podrozdziały stanowią więc rozwinięty opis zaprezentowanego modelu.

2.2. Dane

Johannes Loggerenberg, w swojej pracy doktorskiej (1995, s. 26), przedstawił wiele wczesnych defi nicji danych, m.in.: „interpretowalne proste, nieprzetworzone (ang. raw) stwierdzenie faktu”, „wynik pomiaru lub obserwacji”, „zjawisko sensoryczne i percepcyjne”, w odróżnieniu od wiedzy, która jest „zjawiskiem konceptualnym”, i ma na celu „percepcję na poziomie kognitywnym”. Danymi są także: „podstawowe fakty, które mogą być falsyfi kowane, jeśli od- noszą się do rzeczywistości”19, co wskazuje na ważną własność danych. Okre- ślenie ich mianem faktów oznacza, że muszą być traktowane przez badacza jako rzeczywiste i prawdziwe, gdyż coś nieprawdziwego nie jest faktem. Dane, stanowiące reprezentację świata naturalnego, niespołecznego, rzeczywiście nie mogą być nieprawdziwe, niewłaściwa może być tylko ich interpretacja; to właśnie interpretacja może być falsyfi kowana. Nie wynika z tego, że informacja w odróżnieniu od danych nie musi mieć umocowania w rzeczywistości; informacja ma umocowanie w innej (społecznej) rzeczywistości niż dane, przez co może być nieprawdziwa. Mówi się także, że dane nie posiadają ujawnionego, inherentnie przynależnego im znaczenia. Mają one tylko znaczenie potencjal- ne, tak jak przedmiot umieszczony na pewnej wysokości posiada potencjalną energię. Znaczenie jest nadawane indywidualnie przez odbiorcę danych na podstawie posiadanej przez niego wiedzy i z użyciem odpowiednich schema- tów poznawczych. Ponieważ wiedza jest tworzona głównie w społecznych procesach informacyjnych, znaczenie nadawane danym nie jest i nie może być całkowicie obiektywne; dane są „obciążone teorią” (Kelle 2005, s. 5). Dane dotyczą świata rzeczywistego, są jego emanacją. W czystej postaci są wynikiem percepcji otoczenia naturalnego (w odróżnieniu od społecznego), stąd bywają nazywane percepcją zmysłową (Svenonius 2001, s. 7). Powstają w wyniku kontaktu osoby naukowca z otaczającym środowiskiem natural-

19 Falsyfi kacja wiąże się z pojęciem prawdy; w tym wypadku prawda jest traktowana jako zgod- ność pomiędzy hipotezą a subiektywnie konstruowaną rzeczywistością. 88 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... nym, a nie podczas komunikacji z innym człowiekiem. Problemy pojawiają się, gdy chcemy zdecydować, do jakiego stopnia człowiek i jego środowisko społeczne mogą być traktowane jako naturalne? Można bowiem uznać, że szerzej rozumiane dane są także generowane przez wydarzenia społeczne, naukowe, ekonomiczne i kulturalne. W tym wypadku dane są tworzone w wyniku obiektywizowanej (opartej na metodach naukowych) percepcji tego typu wydarzeń20. Komunikowane dane stają się informacją, gdyż nieuchronnie podlegają interpretacji osób uczestniczących w procesie komunikacji (Livnat 2012, s. 41). Oznacza to, że dane z badań, opublikowane w czasopiśmie, stają się informacją. Odpowiadają one Światu 1 z ontologicznego schematu Karla Poppera (Badilescu-Buga 2013, s. 904) i są narzędziem skomunikowania tego świata ze Światem 221. W procesie naukowym są odkrywane w wyniku realizacji badań naukowych i następnie przetwarzane bezpośrednio w wiedzę na- ukowców, którzy danym nadają znaczenie i interpretują je w swoim umyśle, w wyniku czego następuje akomodacja wiedzy. W procesie tym są stosowane odpowiednie struktury umysłowe, służące organizacji wiedzy. Ich zadaniem, tak jak każdego schematu mentalnego, jest umożliwienie odkodowania, interpretacji znaków, zakodowanych22 w postaci danych. W tym sensie mówi się, że ktoś czyta w niebie jak w otwartej księdze, mając na myśli, że na podstawie danych pozyskiwanych w tym obszarze potrafi celnie przewidzieć pogo- dę. Z tego punktu widzenia w procesie poznawczym odgrywają one podobną rolę jak informacja – stanowią źródło poznania i doświadczenia, gromadzone i przetwarzane w umyśle. Wymagają jednak większej pracy umysłowej, gdyż przed etapem refl eksji konieczne jest przetwarzanie, które w przypadku informacji wykonał autor komunikatu zawierającego informację. Z drugiej strony przetwarzanie danych jest uboższe, z powodu braku interakcji z teorią umysłu twórcy danych23. Inaczej niż informacja dane nie mogą być tworzone ani tym bardziej konstruowane, mogą być tylko odkrywane w otoczeniu i poddawane percepcji. Konstruowana może być natomiast metodologia ich pozyskiwania, która jest rodzajem informacji. Zauważmy również, że interpretacja danych,

20 Jako przykład można podać np. dane o długości życia na określonym obszarze albo natęże- nia ruchu w określonym miejscu, które można tworzyć bez odnoszenia się do teorii umysłu badanych osób i wykorzystywać bez odnoszenia się do teorii umysłów ich twórców, chyba że zwrócimy uwagę na metodologię pozyskiwania takich danych, o czym mowa w dalszej części tekstu. 21 Trzeba zaznaczyć, że światy Poppera są tu rozumiane dość specyfi cznie, nie zawsze zgodnie z intencją autora. Świat 1 to świat materialny (dane), Świat 2 – świat umysłowy (wiedza) i Świat 3 – świat zapisów stanów umysłowych (informacja). Ten ostatni można traktować jako „wiedzę wspólną”. Mamy tu więc kolejny model trójelementowy (por. rozdz. 2.1). 22 Nie mam oczywiście na myśli procesu „kodowania” jako działania intencjonalnego. Ina- czej niż informacja, kodowana przez człowieka, dane są kodowane, w zależności od światopoglądu, przez naturę, Stwórcę lub podobną siłę niezależną od człowieka. 23 Chyba że uwzględnimy istnienie teorii własnego umysłu (twórcy danych), co ze względu na olbrzymią rolę podświadomości może mieć sens: na temat własnego umysłu też posiadamy tylko teorię, modyfi kowaną m.in. ze względu na to, jaka część podświadomości jest przenoszona do świadomości. 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 89 wpływająca na wiedzę, nie musi prowadzić do powstania informacji. Nauko- wiec, na podstawie wiedzy uzyskanej z danych, może zdecydować o działaniu – kontynuacji badań (w warunkach zmienionych lub nie), co doprowadzi do uzyskania kolejnych danych. Jak twierdzą Sanna Talja, Heidi Keso i Tarja Pietiläinen, z tego punktu widzenia zasoby informacji: artykuły i inne publikacje są źródłem drugorzędnym (ang. secondary), gdyż zawierają interpretacje, przez co są bardziej obciążone różnymi kontekstami społecznymi, w których są tworzone. Informacja powstaje zawsze w procesie bezpośredniego lub zapośredniczonego komunikowania społecznego, między ludźmi. Świat obiektywny nie może być przedstawiony w źródłach informacji w sposób bezpośredni, tak jak za pomocą danych, przez co opis ten zawsze jest obarczony interpretacją. Jak twierdzi Alfred Schütz, „nie istnieją nagie fakty” (1984, s. 139). Są one zawsze wyselek- cjonowane z kontekstu wszechświata przez aktywność umysłową obserwatora, służącą m.in. nadawaniu im nazw. Naukowiec jest częścią badanej przez siebie sytuacji, a jego pozycja, punkty widzenia i interakcje wpływają na sytuację (Charmaz 2008, s. 402). W końcu dane są zawsze językowo zinterpretowanymi faktami24. W związku z tym, jak radzą Talja, Keso i Pietiläinen (1999, s. 755), podczas tworzenia nowych informacji (np. pisząc tekst artykułu) należy wy- raźnie rozdzielać to, co wynika ze zgromadzonych danych, od tego, co pochodzi z literatury. Cykl życia danych zwykle obejmuje takie działania, jak gromadzenie danych i modelowanie, wizualizacja, analiza i eksploracja, rozpowszechnianie i archiwizacja. Należy zauważyć, że praktycznie wszystkie wymienione czyn- ności obarczają dane czyjąś interpretacją. Już na etapie gromadzenia danych jest niezbędne podjęcie decyzji o tym, które dane gromadzić i w jaki sposób. Są więc one od początku „skażone” czyimś punktem widzenia (wiedzą) i in- terpretacją. Badacz nie może w pełni uniezależnić się od swoich poglądów, które wpływają na te interpretacje (Charmaz 2009, s. 168). W rezultacie bardzo szybko stają się informacją. Na tym etapie jest możliwa ich organizacja. Zaraz po zgromadzeniu danych, w praktykach pośredniczenia, można mówić raczej o rozpowszechnianiu informacji, charakteryzującej się różnym stopniem przetworzenia, niż danych. Informacja ta podlega procesom OI w sposób i przy użyciu SOI odpowiednich do poziomu przetworzenia informacji. Przekazywa- nie danych wymusza ich uporządkowanie i przynajmniej wstępny opis; już ich przygotowanie do transferu wymaga zakodowania przy użyciu jakiegoś języka (naturalnego lub sztucznego), a to samo powoduje transformację danych w in- formację.

24 Oznacza to, że wszystko, co dla danej społeczności jest rzeczywiste, jest też komunikowalne (językowe) i na odwrót. Rzeczy nienazwane nie posiadają w społeczności kulturowo-realnego istnienia (Wendland 2011, s. 25). 90 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Przykładem zasobów danych mało przetworzonych są systemy, dzięki któ- rym ogólnodostępne dane z badań mogą być odszukane i wielokrotnie wykorzystywane przez różne zespoły badawcze. Powstają one np. dzięki aktywności ruchu Open notebook science. One także są narażone na oddziaływanie czy- jejś wiedzy, gdyż na to, co znajdzie się w takim dzienniku, wpływ ma przyjęta metodologia badań, zastosowane narzędzia badawcze itp. W wyniku dalszego przetwarzania i organizacji informacji powstają m.in. faktografi czne bazy danych, zawierające tzw. nieprzetworzone dane uzyskiwane w trakcie procesów badawczych, np. podczas realizacji eksperymentów laboratoryjnych w naukach ścisłych i technicznych lub badań ankietowych i wywiadów w naukach społecznych. Warto zwrócić jednak uwagę na to, że także w takich bazach danych znajduje się tak naprawdę informacja, kodowana przy użyciu odpowiednich schematów poznawczych organizatora informacji. Badania naukowe są przecież aktywnością społeczną. Każdy element danych (informacji?) był pod- dany wpływowi myśli lub procesom wiedzy prowadzącym do jego identyfi kacji i gromadzenia, stąd percepcja danych uwzględnia kontekst tworzony przez teorię wiedzy twórcy. Dane te są gromadzone zgodnie z przyjętą metodolo- gią badań, a następnie przetwarzane do postaci możliwej do zanalizowania (m.in. usuwane są dane nieznaczące). Analiza ta zwiększa wiedzę członków zespołu badawczego, nawet jeśli badania kończą się niepowodzeniem w sensie braku oczekiwanych rezultatów. Komputeryzacja procesów organizacji informacji jeszcze zmniejszyła róż- nice pomiędzy danymi a informacją. Dane coraz częściej są publikowane, co oznacza ich przetwarzanie do postaci informacji, nawet jeśli obejmuje ono znacznie mniejszy poziom niż przetworzenie informacji w typowych publikacjach naukowych. Nowe techniki badawcze, takie jak eksploracja tekstu (ang. text mining), czytanie maszynowe i zalgorytmizowane analizy tekstu, pozwalają na traktowanie zasobów informacji (tekstu publikacji) jako źródła pozyskiwania danych, czyli materiału badawczego. W prezentowanym modelu zachowano jednak podział na dane i informacje ze względu na rolę, jaką odgrywają w nim (oraz w procesie organizacji informacji) zasoby informacji z jednej strony będące częścią procesu badawczego, a z drugiej – elementem procesu komunikacji naukowej25. Ponieważ dane, jak wynika z powyższego opisu, podczas prób transferu w celu ich komunikowania podlegają wpływom wiedzy, co powoduje ich kon- wersję w informację, nie będą przedmiotem dalszego zainteresowania autora tej publikacji, w dalszych analizach wystarczą pojęcia informacji i wiedzy.

25 Oba procesy są ze sobą ściśle powiązane. Komunikacja naukowa (w tym publikowanie) często jest traktowana jako część procesów badawczych, por. np. Assante i in. 2015. 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 91

2.3. Informacja

Procesu badawczego, bez względu na dziedzinę wiedzy i stosowane metody badawcze, nie można uznać za zakończony, dopóki wyniki nie zostaną rozpowszechnione. Rozpowszechnianie odbywa się w różny sposób, zarówno nieformalny, jak i formalny (w formie publikacji); oba są równie ważne i prze- nikają się nawzajem (Sapa 2009, s. 67). Komunikacja naukowa jest więc inhe- rentną częścią każdej działalności naukowej, a komunikacja ta (tak jak każda inna komunikacja społeczna) może się dokonywać wyłącznie w formie przekazywania informacji. Wymiana informacji jest sposobem na umieszczanie myśli, funkcjonujących w popperowskim Świecie 2, w jego Świecie 3, jedynym sposobem komunikacji pomiędzy tymi Światami. Stąd wynika częste traktowanie informacji jako procesu (komunikowania) – Michael Buckland uważa, że informacja jako taka nie istnieje; istnieje proces komunikowania informacji pomiędzy jednostkami (Buckland 1991, s. 351). Defi niowanie informacji ma bardzo długą historię, podejmowano wiele prób tworzenia różnych teorii wokół problemów informacji w dyscyplinach ją badających (Bates 2005a). Ich mnogość być może wynika z opinii Capurra i Hjørlanda, którzy twierdzili, że defi nicje naukowe terminów takich jak informacja zależą od miejsca, jakie przeznaczamy im w naszych teoriach (Capurro, Hjørland 2003, s. 348). W jednej z najbardziej ogólnych defi nicji mówi się, że informacją jest każda zmiana zaobserwowana przez świadomy umysł ludzki (Bateson 1972, s. 276). Oznacza to, że informacją jest wszystko, co może być ważne dla człowieka, bez względu na to, czy pochodzi ze środowiska ze- wnętrznego lub świata wewnętrznego (organizmu, w tym umysłu) (Case 2007, s. 40). W tej książce znaczenie informacji musi zostać zawężone ze względu na przyjęte kryteria: interakcji ze światem społecznym lub naturalnym. W stosunku do tak szerokich defi nicji jak Gregory ̛ego Batesona informacja w jego rozumieniu została podzielona w tej książce na dwa odrębne zjawiska: dane i informację. Rozróżnienie to ma istotne znaczenie dla objaśnienia procesów zachodzących w działalności naukowej, w szczególności w komunikacji, w tym w procesach pośredniczenia. Dlatego też będziemy uznawać, że informacją jest wszystko to, co jest komunikowane pomiędzy ludźmi, lub ze względu na uży- te środki techniczne może być komunikowane w przyszłości. Takie podejście jest zgodne z tradycyjnym rozumieniem informacji w informatologii, gdzie określano ją jako treść komunikatu lub coś, co jest komunikowane (Svenonius 2001, s. 7). Zainteresowanie komunikatami zawierającymi informację tradycyjnie było ograniczone do przypadków spełniających kilka kryteriów. W informatologii i bibliotekoznawstwie zajmowano się tylko komunikatami, które: 1) były dzie- łem człowieka; 2) zostały zapisane (zmaterializowane na nośniku); 3) zostały uznane za warte zachowania. O ile pierwsze kryterium można również obec- 92 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... nie uznać za aktualne, o tyle dwa pozostałe już nie. Materializacja informacji oznaczała na ogół opublikowanie jej drukiem. Obecnie zainteresowania informatologii obejmują znacznie szersze spektrum materializacji – chodzi nie tylko o stosowanie nowych technologii (komunikaty elektroniczne), ale także informację zapisywaną w strukturach neuronalnych mózgu, czyli w pamię- ci/wiedzy. Ze względu na głębokie przetworzenie każdej zapamiętanej informacji staje się ona wiedzą. Najwięcej kontrowersji budzi trzecie kryterium. Kto miałby decydować o tym, co jest warte zachowania i na jakiej podstawie? Zwykle był to organizator informacji (bibliotekarz), podejmujący decyzje na podstawie znajomości potrzeb swoich użytkowników (czy raczej hipotez na temat tych potrzeb). Obecnie, w warunkach funkcjonowania sieci globalnych, oczekuje się stanowiska bardziej subiektywistycznego: każdy komunikat może być uznany przez kogoś za wartościowy, a przede wszystkim coraz rzadziej od organizatorów informacji oczekuje się decyzji w tej sprawie. Informacja nie musi powodować zmiany; może być potwierdzeniem hipotezy dotyczącej teorii czyjegoś umysłu. Wówczas informacja nie trafi a zwykle do świadomości, bo nie ma potrzeby uruchamiania świadomych działań, nie powoduje też akomodacji wiedzy jawnej. Do istnienia informacji jest niezbęd- na interakcja pomiędzy uczestnikami procesu komunikacyjnego (dialog, konwersacja); zawsze istnieje nadawca/twórca informacji i jej potencjalny przynajmniej odbiorca26, pomiędzy którymi zachodzą transakcje tworzenia znaczeń, mogące powodować zmiany w ich strukturach kognitywnych (wiedzy)27. War- to jednak zwrócić uwagę na różnicę między informacją zmaterializowaną na trwałym nośniku (zwykle zakodowaną w piśmie) a informacją przekazywaną ustnie, o czym pisał już Walter Ong (1975). W wypadku informacji oralnej nie trzeba sobie odbiorcy informacji wyobrażać, gdyż jest bezpośrednio obecny w tej sytuacji komunikacyjnej. Każde kodowanie tekstu w piśmie tworzy in- formację, gdyż pisanie, łączące się z utrwalaniem informacji na jakimś nośni- ku, ma na celu przyszłe jej rozpowszechnianie. W tej sytuacji komunikacyjnej dialog jest zazwyczaj asynchroniczny. Oznacza to, że zapis informacji jest tworzony dla odbiorcy wyobrażonego przez autora, z jego wyobrażonymi potrzebami, możliwościami i zdolnością do reakcji na intencje i potrzeby autora. Takim sposobem jest budowana tożsamość odbiorcy, ściśle związana z tożsamością nadawcy informacji, obie zaś mocno odniesione do sposobu komunikowania (Osika 2016, s. 10). Nawet gdy autor nie zamierza upubliczniać tworzonej in-

26 Powstaje pytanie, czy zdania wykrzykiwane w pustym pokoju, o ile nie są nagrywane, zawie- rają informację. „Mówienie do samego siebie” można uznać za posługiwanie się własną wiedzą dla jej eksternalizacji w celu modyfi kacji lub strukturyzacji (po internalizacji). Jest to przypadek, gdy intencjonalnym odbiorcą informacji jest sam nadawca (Roozen 2016b, s. 17). 27 Jest to odniesienie do klasycznego trójkąta retorycznego, który składa się z trzech elemen- tów odgrywających zasadniczą rolę w tworzeniu i interpretacji znaczeń: autor (pisarz, mówca), pub- liczność (odbiorca, słuchacz, czytelnik) i tekst (komunikat, informacja), połączonych dynamicznie w określonym kontekście. Znaczenie informacji wynika z tych dynamicznych relacji. 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 93 formacji, to możemy uznać jego samego za odbiorcę; poza tym nowa informacja jest kształtowana przez wcześniejsze interakcje komunikacyjne z informacją i jej twórcami. Relacje interinformacyjne oznaczają istnienie związków nie tylko między informacją, ale również między ludźmi, o znacznie większym zasię- gu niż tylko twórca informacji i jej intencjonalny odbiorca. Dotyczą one także osób, które kształtowały gatunki, narzędzia, obiekty, technologie i miejsca oraz instytucje, w których odbywają się transfery informacji, w tym biblioteki i inne instytucje pamięci. Zarówno autor, jak i odbiorca informacji tworzą teorię umysłu swojego interlokutora. Ten element interakcji, związany z dwustronnym (co najmniej) rozumieniem i interpretacją, odróżnia informację od danych. Informacja nigdy nie jest potencjalna; zawsze posiada swojego adresata, nawet jeśli tylko domnie- manego28. Fakt istnienia tej interakcji powoduje jednocześnie, że informacja, w odróżnieniu od danych, może być nie tylko niewłaściwie zinterpretowana, ale także nieprawdziwa29. Jak pisał George Lakoff (1990, s. 216), drzewa i ska- ły mogą istnieć niezależnie od ludzkiego umysłu, instytucje (i inne wytwory kultury) – nie. Dodatkowo drzewa i skały nie chcą nas do niczego przekonać ani modyfi kować naszych zachowań30 (realizować własnych interesów w komunikacji), a ludzie właśnie po to się komunikują. W tych procesach konstru- ują oni swój świat i jednocześnie wyrażają siebie. Konstrukcje i konstruowanie są jednym z głównych czynników odróżniających świat natury (dane) od świata kultury (informacji) (Pleszczyński 2013, s. 61). Informacja znajduje się pośrod- ku procesu komunikacji, dzięki czemu służy mediacji pozwalającej na koordy- nację działań osób komunikujących się. W ten sposób informacja służy mediacji między wewnętrzną wiedzą a zewnętrznym działaniem. Informacja bywa również defi niowana jako dane, które zostały przetworzone w taki sposób, że posiadają znaczenie (Bocij i in. 2006, s. 8; Davenport, Pru-

28 Ta różnica między danymi a informacją jest także przedstawiana jako różnica między podej- ściem obiektywistycznym, w którym „każda różnica stanowi informację” (w mojej terminologii – dane), a podejściem subiektywistycznym, w którym „informację stanowi każda różnica, która robi różnicę” (Hjørland 2007a, s. 1449). 29 Dotykamy tu problemu wyborów etycznych, które związane są z komunikacją. Za każdym razem, gdy przekazujemy informację, ustanawiamy relację z odbiorcą informacji (jest to relacja zwrotna, nawet w przypadku mediacji pisemnej). Relacje takie zawsze pociągają za sobą potrzebę dokonywania wyborów etycznych (Duff y 2016, s. 31). W poszukiwaniu przyczyn istnienia rozbudowanej komunikacji językowej wyłącznie u gatunku ludzkiego brano pod uwagę zdolność do przejawiania postaw altruistycznych (norm dzielenia się uczciwymi informacjami) jako mechanizmu prowadzą- cego do powstania komunikacji językowej (Żywiczyński, Wacewicz 2015, s. 233). Na rozwój tych zdolności mogło wpłynąć przystosowanie kognitywne, nazywane przez Tomasella podzielaną inten- cjonalnością (zob. rozdz. 1.2). 30 Jest to prawda w sensie ludzkiej komunikacji i w stosunku do przyrody nieożywionej; drze- wo, wytwarzając owoce barwy czerwonej, stara się nas przekonać o dobrym smaku owocu i zachęcić do jego zjedzenia, dzięki czemu samo osiągnine korzyść (rozprzestrzeni swoje nasiona). Podobnie barwa czarna lub żółta w przyrodzie zwykle oznacza niebezpieczeństwo, które w ten sposób jest komunikowane. W takim sensie komunikacja to proces, w którym nadawcy używają sygnałów w celu modyfi kacji zachowania odbiorców (Żywiczyński, Wacewicz 2015, s. 221). 94 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... sak 2000, s. 4). Ta defi nicja także nie jest odpowiednia, gdyż słabo prezentuje rolę wiedzy w przedstawianych procesach nadawania znaczenia. W przedsta- wianym przeze mnie modelu zarówno dane, jak i informacja, aby zostać wykorzystane, muszą być przetworzone przez ludzki umysł na wiedzę przy użyciu wcześniej istniejącej wiedzy, a dopiero ta nowa wiedza prowadzi do realizacji czynności, których rezultatem jest nowa informacja lub dane. Oznacza to, że w cytowanych defi nicjach zwraca się uwagę na efekt uboczny ważniejszego zjawiska. Dane, po przetworzeniu w umyśle, stają się podstawą nowej wiedzy. Wówczas wyniki tego przetwarzania mogą być przekazywane w formie informacji lub stać się podstawą do innych działań, pozwalających na zdobywanie doświadczenia i związanych z nim kolejnych danych. Niejako przy okazji (ale też koniecznie) danym nadaje się znaczenie, chociażby przez umieszczenie ich w kontekście, z czego wynika, że dane, którym nadano znaczenie, to wiedza. Prezentowane tu rozróżnienie między danymi i informacją ma odniesienie do proponowanych przez psychologów, na przykład Lwa Wygotskiego31, rozróżnienia pomiędzy indywidualnymi a kulturowymi ścieżkami rozwoju (Tomasello 2002, s. 72–73) (por. dwie drogi poznania na rys. 1). Zgodnie z in- terpretacją Tomasella indywidualna ścieżka rozwoju poznawczego prowadzi do wiedzy nabywanej samodzielnie, na podstawie danych, bez bezpośrednie- go wpływu innych osobników lub wytworów kulturowych (np. tekstów pisanych). Ścieżka kulturowa rozwoju poznawczego dotyczy wiedzy zdobywanej (nauczonej) za pośrednictwem informacji, która pozwala na zobaczenie świata z perspektywy innych osób. Problem badawczy polega na tym, że już od samego początku rozwoju człowieka obie te ścieżki nierozerwalnie splatają się ze sobą, gdyż od wczesnego wieku każdy proces poznawczy zawiera elementy ich obu. Wskazuje się jednak na rolę informacji w tym procesie, twierdząc, że prawie całą wiedzę praktyczną jednostki uzyskują dzięki komunikacji w relacjach z innymi ludźmi (Pleszczyński 2013, s. 90). Wydaje się, że wiedza naukowa, w znacznie większym stopniu niż potoczna, wymaga stosowania ścieżki indywidualnej (jej źródłem są dane z badań). Informacja nie jest znaczeniem; to ostatnie jest dopiero wydobywane z informacji przez umysł ludzki. Stwierdzenie to przywodzi na myśl defi nicję dwóch poziomów informacji autorstwa Marcii Bates (2006, s. 1042). Są to informacja 1, rozumiana jako wzór organizacji materii i energii (odwołanie się do poglądów Shannona i Weavera), w tej pracy nazywana danymi, oraz informacja 2, oznaczająca pewien wzór organizacji materii i energii, któremu znaczenie zostało nadane przez człowieka. Przedstawione cechy informacji w defi nicji informacji 2 pozwalają na rozwinięcie klasycznego modelu Shan- nona i Weavera. Również tutaj informacja jest inherentnie związana z proce-

31 Lew Wygotski uznawany jest za współtwórcę konstruktywizmu społecznego. Uważał on, że rozwój jest transformacją działań realizowanych społecznie w procesy internalizowane z wykorzystaniem systemu znaków, np. języka, pozwalającego na mediację semiotyczną. 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 95 sami komunikacji, realizowanej z użyciem semiotycznego systemu znaków, czyli języka (Beynon-Davies 2009, s. 6). Dodatkowymi elementami związa- nymi z nadawaniem znaczeń przez istoty ludzkie, oprócz nadawcy i odbiorcy komunikatu zawierającego informację zakodowaną w języku uzgodnionym przez nadawcę z odbiorcą oraz kanału komunikacyjnego organizującego przekaz komunikatu, niezbędnymi do uwzględnienia w modelu są także kontekst sytuacji społecznej (interakcyjność i transakcyjność komunikacji i jej wpływ na stany mentalne), efekt komunikacji naukowej w postaci innowacji32 oraz podkreślenie roli utrwalania komunikatów w celu ich przekazywania nie tylko w kanale (w przestrzeni), ale również w czasie, które w nauce odbywa się głównie przy użyciu zmaterializowanych obiektów informacyjnych. Z tym ostatnim zagadnieniem wiążą się także problemy organizacji zasobów informacji z użyciem SOI. Jak już wspomnieliśmy, w komunikacji naukowej informacja jest przekazywana przede wszystkim w „opakowaniu” publikacji. Modyfi kując wypowiedź Zohar Livnat (2012, s. 37–42), można przedstawić następujące rodzaje informacji zawartych w publikacjach: • Informacja stanowiąca reprezentację wiedzy budowanej na wspól- nym gruncie członków społeczności naukowej danej dyscypliny, które w publikacjach nie są wyrażane wprost, gdyż uznaje się je za powszechnie znane i akceptowane, przez co nie ma potrzeby komunikować ich w każdej publikacji, przeznaczonej dla specjalistów. Informacja ta stanowi kontekst publikacji. • Informacja powszechnie akceptowana, umieszczana w publikacji. Jest to informacja, co do wiarygodności której panuje zgodność (porozumienie). Taka informacja jest przedstawiana w publikacjach bez podawania źródła, co świadczy o wysokim poziomie jej akceptacji. • Informacja o obcych rezultatach i wynikach. Są to powołania na infor- mację przedstawioną przez innych badaczy (wraz z ich atrybucją), czyli wypowiedzi, do których prawa ma inna osoba, nie autor publikacji. Atrybucja autorstwa informacji obniża status jej twórcy w tym sensie, że dla informacji powszechnie uznanej nie ma potrzeby podawania auto- rów. Może ona jednak wskazywać na cechę nowości informacji, bardzo cenioną w nauce. • Informacja o wynikach i rezultatach własnych autora publikacji, posia- dających cechy nowości w danej społeczności. Zwykle jest umieszczana w wyodrębnionej części publikacji.

32 Innowację będziemy defi niować ogólnie, za Zbigniewem Pietrasińskim (1971, s. 10), jako zmiany celowo wprowadzone przez człowieka lub zaprojektowane przezeń układy cybernetyczne, które polegają na zastępowaniu dotychczasowych stanów rzeczy innymi, ocenianymi pozytywnie w świetle określonych kryteriów, i składających się w sumie na postęp. 96 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

• Interpretacja autora publikacji dotycząca prezentowanych danych, które w wyniku tych interpretacji stają się wiedzą autora, eksternalizowaną dla czytelnika w postaci informacji. • Wnioski. Informacja, umieszczana w tej części publikacji, jest przedstawiana w sposób nacechowany częściową rezerwą autorów do własnych wyników. W tej części informacja może być prezentowana z różnymi zastrzeżeniami. • Przypuszczenia i domniemania. Jest to opcjonalny element publikacji, umieszczany zwykle na jej końcu; może zawierać np. informację o jeszcze niezweryfi kowanych hipotezach autora, jego przewidywaniach i propozycjach dotyczących przyszłości, wynikających z analizy posiadanej wiedzy. Publikowanie informacji jest sposobem na przekazywanie reprezentacji wiedzy, powstałej na podstawie wcześniej uzyskanych informacji i danych. Wiedza konwertowana jest do postaci informacji przy użyciu struktur wiedzy (schematów), służących przetwarzaniu w umyśle wiedzy do formy, w której może być komunikowana, czyli kodyfi kowanej informacji zmaterializowanej w różnej formie, np. obiektu informacyjnego. Jest to zgodne z poglądem wyra- żonym przez Maryam Alavi i Dorothy Leidner (2001, s. 109), które twierdziły, że informacja staje się wiedzą, gdy zostaje przetworzona w umyśle jednostki, natomiast wiedza staje się informacją, gdy jest wyartykułowana i materializowana w formie tekstowej, grafi cznej, oralnej lub w inny sposób zakodowana jako obiekt informacyjny. Wynika z tego, że dwie osoby, które mają osiągnąć podobne zrozumienie informacji i/lub danych, muszą posiadać wiedzę po- dobną w wystarczającym stopniu; pełna zgodność nie jest jednak osiągalna. Dodatkowo autor informacji, tworząc ją, stara się dopasować jej formę i treść (organizację tekstu) do właściwości struktur kognitywnych potencjalnego odbiorcy (Hyland 2005a, s. 8). W tym celu stosuje się schematy poznawcze, które stanowią część wspólnego gruntu obu stron procesu komunikacji. Informatologia, jako nauka, zajmuje się informacją zmaterializowaną w obiektach informacyjnych. Proces ten jest ważny nie tylko jako tworzący kontenery dla przenoszenia informacji, lecz także ponieważ wiąże informację z praktyką jej materializacji. Praktyka ta jest tworzona przez uwarunkowania immanentne i uzależniona od takich cech, jak materialność/niematerialność, stopień zinstytucjonalizowania produkcji, uwarunkowania społeczne i historyczne. Opisując praktykę materializacji informacji z uwzględnieniem tych cech, można odejść od wyidealizowanych koncepcji informacji jako dzieła/ realizacji w kierunku opisu sposobu funkcjonowania obiektu jako materializacji informacji w określonych uwarunkowaniach kulturowych i społecznych (Hansson 2005, s. 104). Zmaterializowana informacja, zawarta w obiektach informacyjnych, jest organizowana w procesach organizacji informacji, do czego powszechnie stosowane są SOI. Są to społeczne procesy służące gromadzeniu i organizowaniu informacji za pomocą metainformacji w celu jej wyszukiwa- 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 97 nia, co z kolei prowadzi do jej udostępniania. W rezultacie może dojść do wy- pełnienia luki informacyjnej – potwierdzenia hipotezy lub utworzenia nowej. Tak zwany cykl życia informacji, według Briana Detlora (2010, s. 104), obejmuje: • Tworzenie informacji, która powstaje podczas eksternalizacji i kodyfi - kacji wiedzy indywidualnej naukowców do postaci informacji, zmaterializowanej w postaci obiektu informacyjnego: publikacji lub innego komunikatu, pozwalającego na rozpowszechnianie informacji. Infor- macja powstaje w ustandaryzowanych (społecznie uzgodnionych) procesach organizacji wiedzy, jako efekt stosowania odpowiednich schema- tów poznawczych. • Gromadzenie informacji może być rozumiane co najmniej dwojako: z punktu widzenia działalności informacyjnej polega na tworzeniu zaso- bów informacyjnych w celu ułatwienia dostępu do informacji; z punktu widzenia użytkownika (naukowca) polega na jej pozyskiwaniu poprzez wyszukiwanie i uzyskiwanie dostępu do źródeł zewnętrznych, czyli do- stępnych w sferze 2 obiektów informacyjnych. W tym pierwszym wypadku istotnym zagadnieniem jest prowadzenie odpowiedniej polityki gromadzenia, pozwalającej na pozyskiwanie każdej niezbędnej informacji i tylko tej (unikanie dublowania informacji). Ważna jest dbałość o odpowiednią jakość gromadzonej informacji i procesy selekcji, służą- ce zapewnieniu jakości. Gromadzenie musi uwzględniać zapewnienie możliwie swobodnej dostępności. W tym drugim wypadku mamy do czynienia z indywidualnym zarządzaniem informacją. • Organizację informacji, czyli społecznych procesów indeksowania, reprezentacji treści i cech formalnych obiektu informacyjnego w formie metainformacji, ułatwiających jej wyszukiwanie. W wyniku organizacji informacji, realizowanej przy użyciu systemów organizacji informacji (SOI w węższym i szerszym znaczeniu), na podstawie wiedzy pracownika informacji jest tworzona metainformacja, bezpośrednio stosowana w procesie wyszukiwania. • Przechowywanie zorganizowanej informacji na różnych poziomach zasobów: w pakietach zwanych publikacjami, kolekcjami publikacji, zbiorami w instytucjach (organizacjach) pamięci (SOI w szerszym znaczeniu), takich jak biblioteki i archiwa oraz zasobach elektronicznych, takich jak pełnotekstowe bazy danych (ich istnienie również jest związane z funkcjonowaniem pewnych organizacji), z możliwością jej wyszukania i udostępnienia, z jednoczesnym zabezpieczeniem przed dostępem nieautoryzowanym. Są także tworzone indywidualne zasoby informacji, zarówno gromadzonej w konkretnym celu, jak i „na wszelki wypadek”. Nieaktualna informacja powinna być selekcjonowana i powinny być uruchamiane odpowiednie procedury archiwizacji lub usuwania informacji. 98 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

• Dystrybucję informacji w organizacji, czyli procesów jej udostępniania, rozpowszechniania i przekazywania. W tym celu informacja musi być zorganizowana przy zastosowaniu SOI (w węższym znaczeniu) i przechowywana, gdyż dostęp do informacji odbywa się za pośrednictwem metainformacji. Dystrybucja musi być realizowana z uwzględnieniem formy informacji i jej nośnika (sposobu materializacji). • Wykorzystanie informacji w procesie badawczym do zwiększenia ilości (asymilacji) lub modyfi kacji (akomodacji) posiadanej przez naukow- ców wiedzy indywidualnej oraz planowania pozyskiwania nowych danych w procesach badawczych. Należy umożliwić i ułatwić fi zyczny proces czytania, będący elementem dystrybucji i wykorzystania informacji. Tu funkcjonują także zachowania takie, jak dzielenie się infor- macją, podejmowanie decyzji, rozwiązywanie problemów, tworzenie poczucia sensu. Przedstawione działania są związane z zachowaniami informacyjnymi, wy- nikającymi z potrzeb informacyjnych. Ich realizację wspomagają organizacje, w których wykonywane są procesy OI. Zachowania informacyjne wynikają z istnienia potrzeby informacyjnej. Pojęcie potrzeby informacyjnej nie jest jednoznacznie rozumiane i trudne do badania33, co jest powodem zróżnicowania funkcjonujących opinii. Donald Case (2007, s. 77) pisze o ujęciu obiektywistycznym i subiektywistycznym potrzeb informacyjnych. To pierwsze oznacza traktowanie informacji jako odzwierciedlającej obiektywną rzeczywistość, a zbieranie informacji jako procesu sterowanego przez przekonanie, że istnie- jąca niepewność (ang. uncertainty) co do posiadanych hipotez o świecie może zostać usunięta za pomocą odpowiedniej informacji; emocjonalne motywacje w procesie wyszukiwania (bodźce nacechowane dodatnio lub ujemnie, decy- dujące o potrzebach, które często nie docierają do poziomu świadomości, np. presja, niepokój, obawa, zadowolenie), były traktowane drugorzędnie. Potrze- by informacyjne są stosunkowo stałe. Ten punkt widzenia uległ zmianie w kierunku ujęcia subiektywistycznego (konstruktywistycznego), którego zwolennicy uważają, że większość poszu- kiwań informacyjnych jest powodowana przez niejasne odczucie niepokoju, poczucie posiadania luki w wiedzy, a nawet lęku związanego z aktualną sytuacją34. Wydaje się, że emocje takie mogą towarzyszyć konfl iktom mię-

33 Nicholas Belkin i Alina Vickery (1985, s. 6) twierdzili, że obserwacja potrzeb informacyjnych jest problematyczna, gdyż istnieją one tylko w czyjejś głowie i mogą być obserwowane tylko pośrednio, podczas wyszukiwania lub po jego zakończeniu. Oznacza to, że potrzeba informacyjna jest także rodzajem wiedzy. 34 Już w 1989 r. Richard Wurman pisał o niepokoju informacyjnym, który jest wynikiem po- większającej się luki pomiędzy tym, co jest zrozumiałe, a tym, co według użytkownika informacji powinno być zrozumiałe. Pomiędzy informacją i wiedzą powstaje czarna dziura, gdy informacja nie zawiera treści, które chcemy lub powinniśmy znać. Tworzeniu luki sprzyja niezrozumienie informacji, subiektywne poczucie przeciążenia jej nadmiarem, wątpliwości co do istnienia interesującej informacji, brak dostępu do informacji (Wurman 1989, s. 44). 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 99 dzy elementami poznawczymi, czyli sytuacji niezgodności hipotez tworzonych przez mózg z doświadczeniem lub działaniem (dysonans poznawczy). Konfl ikty te często zachodzą poza świadomością, ale nie poza uwagą, gdyż wartościowanie jest niezbędnym warunkiem emocji (Florek 2007, s. 101). Przetwarzanie większości docierającej do mózgu informacji na poziomie podświadomości powoduje nieokreśloność emocji. Wówczas potrzeby informacyjne są bardzo dynamiczne. Nieświadome przetwarzanie informacji może wpływać na świadome akty mentalne, służące np. dalszemu poszukiwaniu informacji. Przykładem takiego zastosowania są prace Brendy Dervin (Naumer, Fisher, Dervin 2008), w której ślady poszła obecnie większość badaczy zachowań informacyjnych. Według Nicholasa Belkina potrzebę informacyjną użytkownika można określić jako efekt anomalnego stanu (nieadekwatności) jego wiedzy (model ASK) (Belkin, Oddy, Brooks 1982, s. 65), wynikającego z niezgodności hipotez z obrazem rzeczywistości. Stan anomalii bywa nazywany też niepewnością lub po prostu luką (ang. gap) (Case 2007, s. 74). Anomalia ta dotyczy roz- wiązywanego przez użytkownika problemu, jakiegoś zagadnienia lub sytuacji. Rodzaj problemu i anomalii implikuje typ potrzeby informacyjnej i wpływa na decyzje użytkownika, m.in. dotyczące ominięcia luki lub rozpoczęcia po- szukiwań, a w tym drugim wypadku wyboru SOI, źródła informacji, nośnika informacji itp. Jeżeli użytkownik stwierdzi nieadekwatność swego stanu wiedzy w stosunku do potrzeb wymaganych do rozwiązania problemu, to może zdecydować, że odpowiednim sposobem postępowania jest pozyskanie informacji o problemie i jego okolicznościach. Inaczej mówiąc, hipoteza o świe- cie nie może być potwierdzona ani sfalsyfi kowana bez dostępu do informacji (lub danych), które spowodują zmniejszenie niepewności poprzez ograniczenie opcji możliwych do wyboru. Jednak użytkownik nie jest w stanie precyzyjnie opisać swojego problemu, co powoduje, że bardzo często dostęp do obiektu informacyjnego, a tym bardziej metainformacyjnego (czyli odpowiedzi typowego SOI), nie zaspokaja jego potrzeby. Obiekt informacyjny zawiera bowiem informację reprezentującą stan wiedzy autora na jakiś temat, a kwerenda użytkownika reprezentuje stan anomalii informacyjnej, czyli nieadekwatności stanu jego wiedzy. Mediacyjna rola SOI polega na próbach usuwania luki informacyjnej użytkownika przez udostępnianie reprezentacji wiedzy autorów. Interakcje ludzi ze światem zewnętrznym (w tym z innymi ludźmi) i wewnętrznym zawsze są mediowane przez ich stany wiedzy tworzące hipotezy o samych sobie i o elementach świata zewnętrznego, w tym o innych ludziach, z którymi wchodzą w komunikacyjne sprzężenie zwrotne. Procesy te są wzmacniane emocjonalnie, w wyniku działania ośrodka nagrody lub kary. Jak pisze Seymour Epstein (1990, s. 25), jeśli coś ma dla jednostki znaczenie, to jest nacechowane emocjonalnie, pozytywnie lub negatywnie. Stan wiedzy w momencie pojawienia się luki jest ważny również z tego powodu, że na jej podstawie są uzupełniane luki pozostałe pomimo uzyskania 100 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... informacji (w razie częściowego wypełnienia luki, odrzucenia informacji), co pozwala na tworzenie lepszej hipotezy. Rzadko się zdarza bowiem, aby luka została wypełniona jednorazowo, a jednocześnie wypełnienie luki często powoduje powstawanie nowych potrzeb. Wyszukiwanie informacji w SOI jest procesem komunikacyjnym kontrolo- wanym przez użytkownika systemu/odbiorcę informacji. Jest to proces twórczy, który polega na wyznaczaniu kolejnych celów aktywności i dokonywaniu prób ich osiągnięcia w kolejnych przybliżeniach (weryfi kacja hipotez, por. rozdz. 1.2). Proces ten ma na celu zaspokojenie potrzeb informacyjnych, odczuwa- nych i wyrażanych z różną precyzją przez ludzi, głównie poprzez stosowanie produktów SOI, co prowadzi do dostarczenia obiektów informacyjnych (zaso- bów informacji), autorstwa innych ludzi. Dostarczenie informacji może powo- dować pełne lub częściowe wypełnienie luki i/lub powstanie kolejnej anomalii i potrzeby informacyjnej (nowy cel). W obu wypadkach jest możliwe podjęcie, na podstawie zakumulowanej informacji i akomodowanej wiedzy, a także towa- rzyszących tym procesom emocji, decyzji o zaprzestaniu poszukiwań. W tym sensie osoba posiadająca potrzebę informacyjną zawsze, w momencie subiektywnie dostatecznego dopasowania hipotezy, rezygnuje z dalszych możliwych poszukiwań35. Moment rezygnacji jest uwarunkowany z jednej strony przez dostępność źródeł (charakteryzowaną przez czas niezbędny do uzyskania kolejnych wyników), a z drugiej przez poziom motywacji poszukującego (zasada minimalizacji wysiłku poznawczego, Mierzecka-Szczepańska 2013, s. 54–55), czyli stopień potwierdzenia jego hipotezy, który został uznany za dostateczny. Według autorów tej koncepcji użytkownik zazwyczaj nie potrzebuje informacji dla niej samej; ma ona być tylko narzędziem realizacji innej, głębszej potrzeby – potwierdzenia hipotezy poznawczej. Naukowcy, czytając literaturę interesu- jącego ich przedmiotu, samym czytaniem zaspokajają tylko potrzebę pośred- nią. Podobnie może być także z pisaniem; jest to proces służący rozmyślaniom o problemie, wymianie myśli z innymi, tworzeniu nowej wiedzy lub integracji posiadanej wiedzy. Uczony wykorzystuje pisanie w celu tworzenia nowej wiedzy, nie można więc powiedzieć, że najpierw myśli, a potem pisze; pisanie służy myśleniu. Eksternalizacja wiedzy w połączeniu z materializacją informacji powoduje większą „wizualizację” znaczeń dla autora (Bazerman 2016, s. 21). Naukowcy nie podejmują zachowań informacyjnych dla nich samych, ale w związku z określoną sytuacją oraz innymi działaniami i potrzebami (Cisek 2017). Głębszą potrzebą jest rozwiązanie problemu, zdobycie wiedzy oryginal- nej, takiej, której nikt dotąd nie posiadał, weryfi kacja niestawianych wcześniej

35 Dalsze wyszukiwanie zawsze jest możliwe, bo zawsze dostępne są kolejne, nieznane informacje na dany temat. W takim sensie trafność wyszukiwania informacji ma przewagę nad dokładnością (pomijając fakt, że mowa w tym wypadku jest o wyszukiwaniu raczej w całym środowisku informacyjnym użytkownika, a przytoczone wskaźniki dotyczą efektywności pracy określonego SOI). 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 101 hipotez, które stanowią ograniczenia nakładane na produkt końcowy36. Na- ukowiec będzie postępował zgodnie z równaniem Bertrama Brookes’a37 tak długo, aż uzna, że poziom jego wiedzy w określonym zakresie przewyższa poziom wiedzy pozostałych osób uczestniczących w społecznym procesie wie- dzotwórczym. Tego typu proces komunikacji można zapisać jako ciąg transformacji: Wiedza → Informacja (Dane) → Wiedza (nowa), czyli poznanie → czytanie/pisanie → poznanie. Badania naukowe są procesem polegającym na ustalaniu sensu (Zhang, So- ergel 2014, s. 1742). Proces ten rozpoczyna się w wypadku wystąpienia braku lub nieciągłości struktur wiedzy, rozpoznania luki do wypełnienia (niezgod- ność hipotezy) i stosowania społecznie uzgodnionych metod podczas prowadzenia badań dla stworzenia pomostu nad luką. Ustalanie sensu jest procesem cyklicznym, iteracyjnym, zmierzającym do dopasowania modeli kognitywnych (schematów) do zmian w środowisku (nowej informacji i/lub danych) (Jashapara 2014, s. 151). Nowa informacja jest interpretowana i fi ltrowana w sposób pozwalający utworzyć nowy sens (znaczenie), stanowiący pomost (lepsza hipoteza) ponad luką poznawczą (poprzednia, niepotwierdzona hipoteza). Procesy te odbywają się z wykorzystaniem wcześniej utworzonych schematów mentalnych. Nowa informacja oznacza potrzebę aktywnego konstruowania modyfi kacji (akumulacji) lub całkowicie nowych struktur wiedzy (akomodacji). Przyjęte strategie są wynikiem konceptualizacji zarówno luki, jak i pomostu, a także informacji pozyskiwanych „po drodze”. Częścią tego pomostu, defi niowanego przez Brendę Dervin jako sens utworzony ponad luką pomiędzy dwoma momentami czasoprzestrzennymi oraz pomiędzy świata- mi materialnym (dane, bodźce środowiskowe) i interpretacyjnym (hipotezy) (Dervin 1999, s. 739), staje się (meta)informacja o możliwościach wykorzystania informacji (bodźce komunikacyjne) oraz wiedza o sytuacji użytkownika poru- szającego się w środowisku w danym momencie (kontekst) (Spink, Cole 2006, s. 27). Te przepływy informacyjne oznaczają, że tworzenie sensu jest procesem społecznym, gdyż ludzie wspólnie działają w świecie, któremu nadają sens (Ba- zerman 2003, s. 386). Brenda Dervin wielkie znaczenie w procesie zamykania luki przypisywała także emocjom, które mogą być silnym motywatorem, jak

36 Pomijam tu inne, również ważne potrzeby, realizowane przez podejmowanie zachowań informacyjnych, np. potrzeby podstawowe, takie jak: emocjonalne, fi zjologiczne, poznawcze, bezpie- czeństwa, szacunku, samorealizacji itp. 37 W typowej sytuacji, dotyczącej zarówno problemów informacyjnych dnia codziennego, jak również naukowych, zastosowanie ma równanie Bertrama Brookes’a (1980, s. 131): K[S] + ΔI = K[S + ΔS], gdzie K[S] oznacza strukturę wiedzy (zastaną), która jest zmieniana w nową, zmodyfi - kowaną strukturę K[S + ΔS] w wyniku zastosowania informacji ΔI; ΔS oznacza efekt modyfi kacji. Brookes nazywał to równanie pseudomatematycznym, gdyż użyte terminy i symbole są niedosta- tecznie zdefi niowane. Jednym z wniosków autora było podobieństwo wiedzy i informacji, gdyż, jak wynika z równania, muszą one być mierzone w tych samych jednostkach. Oznacza to, że w ogól- nym przypadku ΔI może być w równaniu zastąpione przez ΔK. Informacja prowadzi do wzrostu wiedzy, ale aby informacja stała się wiedzą, musi być zinterpretowana przez struktury wiedzy. Nie każda informacja będzie jednak wpływać na te struktury. 102 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... uświadomiona niepewność wiedzy lub demotywatorem, jak niepokój lub fru- stracja, szczególnie, gdy ich przyczyna nie jest w pełni uświadomiona. Zacho- wania informacyjne integrują działania o charakterze afektywnym (emocje, niepewność), behawioralnym (działania, czynności) oraz kognitywnym (luka kognitywna, ASK, akty poznawcze, myśli) z czynnikami zewnętrznymi (zadania, małe światy, sytuacje), które można traktować jako wskaźniki lub przyczyny stanów utraty równowagi pomiędzy próbami pozyskiwania informacji i maksymalizacją efektywności wykorzystania informacji (Liu 2017, s. 671). Możliwość konwersji informacji w wiedzę zależy także od predyspozycji odbiorcy do bycia informowanym, co przez Donalda MacKaya zostało nazwane „stanem warunkowej gotowości” (ang. state of conditional readiness, SCR) do przeprowadzenia celowych działań (MacKay 1969, s. 24). W przypadku gdy wiedza dokładnie odpowiada percepcji środowiska, nie istnieje potrzeba realizacji zachowań informacyjnych (Liu 2017, s. 675). Zakłó- cenie tej równowagi może następować w dwóch kierunkach, powodując poszukiwanie lub tworzenie informacji. W porównaniu do ustalania sensu w innych sytuacjach naukowcy stosują bardziej systematyczne podejście do identyfi kacji luk. Starają się oni dokładnie określać, czego zamierzają się nauczyć lub zro- zumieć, jasno opisując przedmiot badań oraz zestaw pytań badawczych i/lub hipotez. Proces ten przebiega w dwóch etapach: po pierwsze, gromadzą oni dane/informację, po drugie, analizują i interpretują dane/informację. W nauce jest niezbędne spojrzenie na te procesy w kontekście środowiska społecznego, gdzie nowa informacja jest tworzona, gdy ma walor nowości nie tylko z punktu widzenia schematów mentalnych jednostki, ale pewnego „wspólnego” stanu wiedzy38 w zakresie badań. W procesie badawczym internalizacja danych i informacji jest realizowana aż do momentu, gdy akomodacja wiedzy jednostki jest tak duża, że wykracza poza prognozowany (hipotetyczny) poziom wiedzy innych osób zajmujących się badanym zagadnieniem. Porównanie indywidualnej wiedzy jednostki do domniemanego przez nią poziomu wiedzy innych jednostek (teoria umysłu) wskazuje na dialogowy sposób realizacji komunikacji, w tym twórczości naukowej; tworzenie tekstu przez naukowca oznacza konwersację powodującą sprzężenie zwrotne z odbiorcami z przeszłości, te- raźniejszości i przyszłości, która oznacza przyjmowanie i wykorzystywanie pomysłów i poglądów innych, zarówno znanych autorowi, jak i wyobrażonych (Livnat 2012, s. 1). Istnieje pewien krytyczny poziom wiedzy twórcy, od któ- rego zależy postępowanie naukowca odczuwającego dysonans kognitywny wynikający z niezgodności między dostępną informacją a jego strukturami wiedzy lub między konkurującymi strukturami. W zależności od stosunku wiedzy posiadanej przez naukowca, odczuwającego potrzebę informacyjną do

38 W nauce osiągnięcie „wspólnego” stanu wiedzy, choć także niemożliwe, jest szczególnie pożądane, więc usilnie dąży się do jego uzyskania. Służy temu wiele działań realizowanych zarówno w sferze 1 (wspólna metodologia badań, gatunkowe zasady publikowania), jak i sferze 2 (np. dziedzinowe SOI). 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 103 prognozowanej (hipotetycznej) wiedzy innych, podejmuje on wyszukiwanie informacji (gdy jego struktury wiedzy są nieadekwatne do poziomu wiedzy innych) lub realizuje własne badania (gdy stan jego wiedzy i wiedzy innych jest podobny). Jeżeli naukowiec odczuwa potrzebę informacyjną, to musi za- chodzić któraś z opisanych sytuacji39. Zawsze jednak działania naukowca są wyrazem jego dążenia do akomodacji swojej wiedzy do nowego, wyższego poziomu. W przypadku gdy według oceny naukowca struktury jego wiedzy mogą być uzupełnione akumulowaną informacją, następuje zbieranie informacji (ang. information seeking). Jest to proces, który zaproponował Wilson w swoich modelach zachowań informacyjnych. Rozumiał go jako następujący zestaw ak- tywności: • bierne przyswajanie informacji, bez intencji jej zbierania, np. podczas wykonywania innych czynności; • bierne wyszukiwanie informacji, gdy informacja jest zbierana podczas wyszukiwania, które zaspokoić miało inną potrzebę informacyjną; • aktywne wyszukiwanie informacji w wyniku podejmowania przez jed- nostkę aktywnych, intencjonalnych działań zmierzających do dotarcia do informacji; • ciągłe wyszukiwanie informacji, uaktualniające wiedzę zdobytą podczas aktywnego wyszukiwania informacji (Mierzecka-Szczepańska 2013, s. 86). Wszystkie rodzaje zbierania informacji mają swoje zastosowanie w roz- wiązywaniu problemów naukowych. Również bierne przyswajanie informacji może być owocne, gdyż nawet mało przydatna, zdawałoby się, informacja, uzyskana nieintencjonalnie, może wskazać ważny kierunek budowy osobistych struktur wiedzy. Na istotną rolę przypadkowego natrafi ania na informację, dotyczącego także aktywności nazwanej biernym wyszukiwaniem informacji, wskazywał również Allen Foster (2004, s. 234), który na podstawie swoich ba- dań twierdził, że służy ono poszerzaniu i identyfi kacji nieoczekiwanych wy- ników na podstawie przeglądania, wyszukiwania informacji z możliwie wielu źródeł oraz uruchamiania zróżnicowanych kanałów informacyjnych. Podczas stosowania trzech (oprócz biernego przyswajania), wymienionych przez Wilsona sposobów zbierania informacji wykorzystywane są SOI, stano- wiące narzędzia, przy użyciu których informacja jest organizowana. Organi- zacja informacji służy przygotowaniu zasobów informacji do wyszukiwania (czyni je przeszukiwalnymi). Zasób informacji można traktować jako sumę odwzorowań wiedzy indywidualnych podmiotów poznawczych, skodyfi kowanej w tworzonych przez nie komunikatach; Barbara Sosińska-Kalata wyciąga

39 Dla jasności wywodu pominięto bardziej skomplikowane zachowania informacyjne, takie jak możliwość odrzucania informacji lub danych (np. niezgodnych z obowiązującym paradygma- tem) lub przypadkowego pozyskiwania informacji/danych, o czym wspomniano w dalszej części rozdziału. 104 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... stąd wniosek, że struktury OW oraz OI są częściowo podobne (Sosińska-Ka- lata 1999, s. 22). Niewątpliwie są one ze sobą ściśle powiązane relacjami, gdyż procesy OI przeplatają się tak bardzo z OW, że bywają trudne do odróżnienia40. Każdy system informacyjno-wyszukiwawczy (SOI w szerszym znaczeniu), zarówno biblioteka, jak również wyszukiwarka internetowa, dzięki realizowanym w nim społecznym procesom OI, pozwala na skomunikowanie (umożliwia dialog) ze sobą dwóch grup: nadawcy komunikatu zawierającego informację (autora) z użytkownikiem poszukującym dostępu do tej informacji. SOI, jako konstrukt komunikacyjny, świadczy usługi zapośredniczenia dialogu między nadawcą komunikatu a jego odbiorcą, stanowiące część pro- cesów interakcji, a nawet, jak chcą niektórzy autorzy, transakcji pomiędzy autorem i czytelnikiem a tekstem (obiektem informacyjnym). Jest to ta część, która pozwala na skomunikowanie autora z jego czytelnikami w indywidualnej sytuacji komunikacyjnej, wpływającej na zachowania informacyjne. Dalej, po uzyskaniu dostępu do obiektu informacyjnego, możliwa jest już bezpośred- nia transakcja służąca konstruowaniu znaczeń. W rzeczywistości komunikacji naukowej każdy nadawca komunikatów jest jednocześnie użytkownikiem po- szukującym informacji, równolegle i naprzemiennie realizując role nadawcy (autora) i odbiorcy (czytelnika) (Fitzpatrick 2011, s. 106). Ogólniej można też te role przedstawić jako bycie badaczem (w laboratorium, bibliotece lub biu- rze) i autorem konstruującym swój tekst (Bunton 1999, s. 47). Komunikaty za- wierają opisy fragmentów rzeczywistości, współtworzące zasób informacyjny, w którym informacja jest wyszukiwana. Są one materializowane w obiektach informacyjnych. Naukowiec, zarówno w roli autora, jak i użytkownika, tworzy i przetwarza informację, która jest organizowana i wyszukiwana za po- mocą SOI: jako autor tworzy treści obiektów informacyjnych organizowanych w SOI, jako użytkownik – teksty instrukcji wyszukiwawczych (metainforma- cję). W obu przypadkach korzysta z części swojej wiedzy, w tym z tej, która bywa wykorzystywana w procesach OW. Przy użyciu SOI teksty te uzyskują jednolitą reprezentację, umożliwiającą m.in. ich porównywanie w celu okreś- lenia miary podobieństwa w procesie wyszukiwawczym. Określenie wspomnianej luki poznawczej nie polega jednak wyłącznie na ocenie wyników uzyskanych w procesie zbierania informacji. Proces ten dotyczy także oceny umiejętności użytkowników, wpływających na zdolność do tworzenia nowej wiedzy na podstawie uzyskanej informacji (Badilescu-Buga 2013, s. 905). Ta sama informacja, dostarczona dwóm użytkownikom o róż- nych umiejętnościach, spowoduje różne sposoby jej wykorzystania. Umiejętno- ści wynikają z różnych uwarunkowań. Birger Larsen i Peter Ingwersen opisują zmienne kognitywno-emocjonalne wpływające na poziom wiedzy użytkowni- ka o tym, co jest mu niewiadome, i wynikającym z niej defi niowaniu potrzeb

40 Ta prawidłowość dotyczy zarówno procesów wiedzotwórczych realizowanych w sferze 1, jak i w sferze 2 (por. rozdz. 2.1). 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 105

(Larsen, Ingwersen 2005, s. 53). Można traktować proces poszukiwania informacji jako proces uczenia się niezbędny do zapełnienia luki wiedzy, w którym użytkownicy zdobywają umiejętność artykulacji swoich potrzeb informacyjnych, a także innych potrzeb kognitywnych i emocjonalnych, np. umiejętność radzenia sobie z uczuciem niepewności i brakiem satysfakcji, zewnętrznymi zjawiskami negatywnymi, takimi jak presja zewnętrzna. Można także wska- zać na działania, takie jak współpraca w sieciach społecznych, jako na czynnik usprawniający zbieranie informacji (Foster 2004). Chodzi o współpracę pomię- dzy sieciami dobrowolnie tworzonymi przez osoby o różnym wykształceniu, statusie i zainteresowaniach, współpracującymi podczas zbierania informacji. W przypadku gdy wiedza naukowca nie może być poszerzona za pomo- cą istniejących (znanych, dostępnych) zasobów informacji, konieczne jest zaspokojenie potrzeby informacyjnej w wyniku realizacji własnych badań naukowych, zaplanowanych w taki sposób, aby dostarczyły nowych danych, zapewniających akomodację wiedzy. Przypomnijmy, że dane, w odróżnieniu od informacji, percypowane są bezpośrednio z naturalnego środowiska naukowca, nie są wynikiem zewnętrznych procesów kognitywnych innych osób. Wpływ na nie mogą mieć tylko procesy kognitywne samego badacza. Brak jest także specyfi cznego sprzężenia zwrotnego między nadawcą i odbiorcą informacji, wzajemnego tworzenia teorii umysłów. Na podstawie akumulowanych danych i informacji następuje tworzenie hipotez, które są następnie sprawdzane. Na tej podstawie jest podejmowana decyzja o powrocie do wcześniejszych faz cyklu realizacji potrzeb informacyjnych lub przyjęciu powstałych struktur. Celem aktywności twórczej naukowca-autora jest komunikowanie informacji, która reprezentuje posiadaną przez niego nową wiedzę, co zapewnia jej właściwe miejsce w poszerzonej o tę nową wiedzę ogólnej, hipotetycznej wiedzy dyscypliny (wiedzy potencjalnych odbiorców informacji). Uzyskuje się ten cel w kolejnych przybliżeniach, służących budowie struktur próbnych. W ten sposób autor tworzy własną przestrzeń badawczą, taką jak opisywana przez Johna Swalesa w jego modelu CARS (ang. Create A Research Space). Model ten wskazuje na potrzebę kierowania uwagi przez uczonego na nowe, istotne dla społeczności dyskursu problemy w obrębie wybranego pola badawczego (okre- ślenie terytorium), umiejscowienia swoich badań w obrębie tych problemów (stworzenie własnej niszy, m.in. przez wskazanie istniejącej luki informacyjnej, ale także przez nawiązanie do istniejącej tradycji) oraz wykazania znajomości sposobów funkcjonowania naukowca-autora w wybranej przez niego niszy, jako części większego ekosystemu, m.in. przez właściwe jej zdefi niowanie, dostarczanie innowacyjnych rozwiązań dzięki stosowaniu odpowiednich narzę- dzi, w tym językowych (Swales 1990, s. 142; Swales 2004, s. 230). Współcześnie coraz większą rolę odgrywa także czas, potrzeba osiągnięcia i rozpowszechnie- nia wyników w określonym czasie, np. wyznaczonym do uzyskiwania kolejnych stopni naukowych, co powoduje pewne negatywne zjawiska, jak tzw. presja publikowania (ang. publish or perish) (Wright 2016, s. 1038). 106 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Jest to zgodne z poglądem Kena Hylanda, który pisał, że uczony publikuje nie tylko po to, aby przedstawić swoje nowe twierdzenia, ale w znacznej mierze po to, aby te twierdzenia zostały zaakceptowane i przyjęte przez członków spo- łeczności uczonych danej dyscypliny jako nowa wiedza, wchodząca do kanonu dyscypliny (Hyland 1998, s. 33). Nowa wiedza powinna być przy tym zgodna z wcześniejszymi badaniami, stanowiąc ich kontynuację, a jednocześnie ozna- czać innowacyjność osiągniętych wyników (Livnat 2012, s. 28). Subiektywność decyzji autora jest natychmiast poddawana obiektywizacji. Zgodnie z defi nicją Morrisa Steina41 w procesie twórczym chodzi nie tylko o realizację nowego wytworu, ale również o akceptację jego użyteczności przez określoną grupę w danym czasie (Nęcka 2012, s. 18). Dlatego też naukowcy poddają się ocenie przedstawicieli swego środowiska naukowego; w procesie tym komunikacja i informacja naukowa odgrywają zasadniczą rolę. Ozna- cza to, że autor, tworząc nową informację, bierze pod uwagę poziom wiedzy różnych grup odbiorców, wśród których recenzenci stanowią istotną część. Powoduje to dostosowanie tworzonej informacji do projektowanych potrzeb informacyjnych czytelników, a to z kolei utrudnia wyjście poza obowiązujące paradygmaty. Z defi nicji tej wynika również, że do nazwania kogoś twórcą wystarczy tylko niewielka, wybrana grupa naukowców-odbiorców informacji (np. w którymś kraju); dla innej grupy, spoza zasięgu informacji, twórca może być zupełnie nieznany. Poza tym ocena twórczości może zmieniać się w czasie: twórczość może być zapominana lub przeciwnie – odkrywana na nowo przez potomnych osoby, która pod względem posiadanej wiedzy wyprzedzała swoją epokę. Autor ma potrzebę przekazania wiedzy posiadającej znamiona nowości42, co powoduje uruchomienie procesów OW, o których mowa jest w następnym podrozdziale. Autor wybiera schemat poznawczy najlepiej odpowiadający sytuacji komunikacyjnej, jego celom, w szczególności optymalizacji interakcji z odbiorcą. Efektem są nowe zasoby komunikowanej informacji, organizowane przy użyciu SOI, dostosowanych do projektowanej wiedzy jego użytkowników. W wyniku stosowania SOI powstają metastruktury (metainformacja43, stano- wiąca reprezentację informacji zawartej w obiekcie informacyjnym i metaopis

41 Defi nicja ta głosi, że twórczość to proces prowadzący do nowego wytworu, który jest akceptowany jako użyteczny lub do przyjęcia, satysfakcjonujący dla pewnej grupy w pewnym czasie (Stein 1953, s. 311). 42 Potrzeba ta może ona wystąpić na każdym etapie realizacji badań; w zależności od etapu funkcjonowanie odpowiednio dobranego schematu poznawczego może prowadzić do różnych form komunikacji formalnej i nieformalnej, np. do bezpośredniej rozmowy, wymiany poczty elektronicznej lub publikacji w czasopiśmie. 43 Należy zwrócić uwagę, że metainformacja to również jest informacja, posiadająca swoich autorów, dysponujących strukturami mentalnymi oraz tworzone z uwzględnieniem teorii umysłu użytkownika. Podobnie projektant SOI dysponuje takimi teoriami i wykorzystuje je podczas projektowania funkcji SOI. SOI jest więc rodzajem interakcji, dialogu między projektantem a użytkow- nikiem SOI. 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 107 kwerendy użytkownika, jego problemu informacyjnego, stanowiącego repre- zentację luki informacyjnej), które są następnie porównywane przez algorytmy wyszukiwawcze. Metaopis kwerendy stanowi reprezentację fragmentu wiedzy użytkownika dostosowaną do wymagań kodowania (meta)informacji o poszukiwanej informacji. Komunikaty, dla których konstruowana metainformacja jest najbardziej podobna do metaopisu kwerendy, są przedstawiane użytkownikowi SOI jako wynik jego dialogu z SOI, co pozwala rozpocząć kolejny dialog, tym razem z autorem treści obiektu informacyjnego. Procesy te wymagają każdorazowo uruchamiania odpowiednich schematów mentalnych użytkownika SOI.

2.4. Wiedza

Pojęcie wiedzy jest centralnym konstruktem przedstawionego w tej książce modelu wiedzy (rys. 1). Jest to jednak pojęcie nie mniej wieloznaczne niż pojęcie informacji. Dlatego też, dla lepszego objaśnienia sposobu jego rozumienia w tej książce, treść tego podrozdziału podzielona została na dwie części. W pierwszej zostaną przedstawione poglądy na wiedzę – jej defi nicje i cechy prezentowane przez przedstawicieli różnych kierunków badań, głównie informatologii z organizacją wiedzy (ang. knowledge organization, KO) jako subdyscypliną, oraz zarządzania wiedzą (ang. knowledge management, KM). Wybrane zostały te opinie, które mimo reprezentowania różnych punktów widzenia wspierają pogląd na wiedzę wyrażony we wspomnianym już modelu wiedzy. Pogląd ten będzie szczegółowo przedstawiony w kolejnym podrozdziale.

2.4.1. Poglądy na wiedzę

Nie istnieje jedna dyscyplina uznająca wiedzę za główny przedmiot badań, natomiast wiele dyscyplin zajmuje się nią, stosując własne punkty widzenia. Jedną z nich jest informatologia z organizacją wiedzy, której reprezentanci w swoich badaniach skupiają się jednak na procesach… organizacji informacji (Bern- stein 2014, s. 242). Według Sosińskiej-Kalaty organizacja wiedzy w węższym znaczeniu może być utożsamiana z organizacją informacji (Sosińska-Kalata 2013, s. 116) lub związana z jej procesami (Sosińska-Kalata, Roszkowski 2016, s. 307). Brak wyraźnego odróżnienia informacji od wiedzy i procesów z nimi związanych nie ułatwia badań. Procesy wiedzy: jej tworzenie i przetwarzanie w strukturach kognitywnych człowieka nadają sens, znaczenie i wartość danym i informacji internalizowa- nym do wiedzy. Dane i informacja są przydatne o tyle, o ile podlegają procesom asymilacji w umyśle lub pozwalają na akomodację wiedzy. Dlatego też 108 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... często defi niuje się wiedzę poprzez wskazanie jej relacji z informacją44. Keith Devlin, zwolennik KM, defi niuje wiedzę, przedstawiając formułę „Wiedza = internalizowana informacja + zdolność do zastosowania informacji” (Devlin 2001, s. 15). Podobnie informatolog Marcia Bates pisze, że wiedza to informacja, której określono znaczenie i zintegrowano z innymi treściami rozumienia (Bates 2005a). Wiedza powstaje w świadomych i nieświadomych procesach wiedzotwór- czych na podstawie bieżących i uprzednio przetworzonych doświadczeń – społecznych (komunikacja informacji) i indywidualnych (dane). Nie jest ona dostępna bezpośredniej obserwacji; można ją tylko rekonstruować na podstawie działań jednostek lub efektów tych działań. Bardzo istotnym efektem są tworzone teksty, zawierające informację (Grucza 2013, s. 81). Procesy wie- dzotwórcze prowadzą do eksternalizacji45 wiedzy w postaci nowej informacji, będącej efektem funkcjonowania umysłu. Te ciągłe semiotyczne procesy internalizacji i eksternalizacji, będące cechą ludzkiego umysłu, zakładają istnienie u odbiorcy równoległego do nadawcy doświadczenia dotyczącego używanych znaków, przy czym doświadczenie to określa warunki kontekstowe, takie jak wiedza o akceptowanych teoriach, aksjomatach, sposoby prowadzenia dyskursu lub sieci myśli (Th ellefsen, Th ellefsen, Sørenses 2015, s. 525). Wiedza oraz stan umysłu są indywidualną cechą każdej jednostki; nie ma dwóch osób o identycznych strukturach wiedzy. Co więcej, wiedza jest z umy- słem ściśle związana, nie istnieje poza mózgiem osoby ją posiadającej (Grucza 2015, s. 61). Jej elementy mogą być komunikowane, ale tylko za pośrednictwem informacji. Żadne obiekty informacyjne, systemy ani inne artefakty (wytwory ludzkie) nie mogą zawierać wiedzy; są one zasobami informacji. Wyszu- kiwanie wiedzy, podobnie jak jej organizację, zapewniają naturalne procesy umysłowe (znaczna ich część nie jest świadoma), służące m.in. eksternalizacji wiedzy do postaci informacji. W tych procesach stosuje się schematy mentalne, w znacznej mierze językowe46, gdyż język jest najbardziej efektywnym systemem komunikowania wiedzy przetworzonej na postać informacji. Język spełnia nie tylko rolę narzędzia umożliwiającego eksternalizację informacji, ale także funkcję instrumentu pozwalającego na wytwarzanie i organizację wiedzy. Sambor Grucza pierwszą z tych funkcji języka nazywa komunikacyj- ną, a drugą epistemiczną (Grucza 2015, s. 65). Pomiędzy poznaniem i jego

44 Jay Bernstein (2014, s. 260) uważa, że współczesne akcentowanie roli tych relacji wynika ze zmian spowodowanych implementacją techniki komputerowej we wszystkich dziedzinach życia, która powoduje, że wiedza jest kojarzona ze sterowaniem. To z kolei pozwala traktować informację jako byt wymierny, ilościowy, możliwy do zmaterializowania. 45 Człowiek jest twórcą i odbiorcą informacji, ale tylko odbiorcą danych, chociaż wiedza może służyć realizacji działań związanych z gromadzeniem danych. 46 Z tego wynika, że język jest elementem ludzkiej wiedzy, jest on immanentną właściwością ludzi, wrodzonym składnikiem ich mózgów. Każdy człowiek konstruuje własny, indywidualny ję- zyk, choć robi to pod wpływem bodźców językowych (informacyjnych), a więc w ścisłej korelacji z innymi językami. 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 109 rezultatem (wiedzą) a językiem, jako narzędziem służącym realizacji procesów kognitywnych, istnieje ścisły i nierozerwalny związek (Krąpiec 2015, s. 34). Takie rozumienie wiedzy jest zbliżone do umiarkowanej wersji konstruktywizmu, w którym badania wiedzy dotyczą analizy społecznego konstruowania rzeczywistości. Wiedza jest tam rozumiana jako wytwory umysłowe, z mniejszym naciskiem na takie pojęcia epistemologiczne, jak prawda, fakty, wiarygodność, wątpliwość, przyczyna i skutek. Każda ludzka myśl oznacza wiedzę, bez potrzeby odnoszenia jej do kryteriów prawdy, uzasadnień lub udowadniania (Machlup 2014). Poglądy konstruktywistyczne mogą być po- mocne, dopóki dotyczą zjawisk konstruowanych społecznie, jak np. sposo- bów sprawowania władzy lub realizacji badań naukowych. Nie sprawdzają się natomiast w obszarach, w których człowiek jest uzależniony od biologii czy innych czynników obiektywnych (np. przyciągania ziemskiego). Jest to pogląd podobny do głoszonego przez Johna Searle’a (1995), który odróżniał fakty instytucjonalne, opierające się na konsensusie, od „brutalnych faktów”, które są prawdą, bez względu na to, czy jednostka je zna i akceptuje. Pogląd ten jest zgodny z propozycją dwóch dróg poznania: przez stosowanie informacji i danych (por. rys. 1). Źródłem wiedzy jest nie tylko informacja, ale także dane. W większości publikacji dotyczących zarządzania wiedzą47 (np. Singh 2007, s. 170; Campos 2008, s. 31) znajdujemy twierdzenia, według których w wyniku kontekstualizacji danych poprzez ich interpretację, wskazywanie związków przyczynowo-skutkowych i relacji, bezpośrednio uzyskuje się informację. Z punktu widzenia przedstawionego modelu nie jest to prawdą. Ponieważ czynności te są wykonywane w umyśle jednostki (np. badacza), powodują zmianę w strukturach jego wiedzy. Dostępność możliwych do zanalizowania danych bezpo- średnio wpływa na wiedzę naukowców. Wyjściowy stan wiedzy jest oczywiście także wypadkową danych i informacji wcześniej pozyskanych w trakcie uczenia się (czyli istniejących wcześniej schematów mentalnych), w tym realizacji komunikacji naukowej, formalnej i nieformalnej. Wiedza powstaje w wyniku specyfi cznych asocjacji danych i informacji w umyśle jednostki, w sposób pozwalający jednostce (uczonemu) uzyskiwać kompetencje do podejmowania efektywnych działań w zmiennym i niepewnym środowisku (Bennet 2006, s. 177). Wiedza jest informacją i danymi, które jednostka posiada w swoim umyśle, są to zinternalizowane i spersonalizowane informacja/dane, które mogą, ale nie muszą być nowe, unikalne, bezpośrednio przydatne, bezbłęd- ne48. Działania wiedzotwórcze mogą wymagać realizacji określonych działań

47 Zwróćmy uwagę, że samo określenie „zarządzanie wiedzą” wywołuje wiele wątpliwości, gdyż znakomita część procesów wiedzotwórczych jest realizowana w sposób niezależny od woli, często nieświadomie, a ich przebieg jest nieznany. Trudno więc w takiej sytuacji mówić o „zarządzaniu”. 48 Są to cechy wiedzy powtarzające się w wielu jej defi nicjach. Cechy te są wymieniane ze względu na ich wpływ na funkcjonowanie schematów umysłowych; wówczas nowość, unikalność czy przydatność informacji oznaczają zastosowanie jej w procesach weryfi kacji hipotez. Bezbłęd- 110 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

(np. czytania lub realizacji badań laboratoryjnych) i/lub podejmowania czyn- ności kognitywnych/intelektualnych (np. rozwiązywania problemów) (Alavi, Leidner 1999, s. 5). Dzięki akomodacji wiedzy w czasie nowa wiedza może powstawać w wyniku realizacji procesów kognitywnych nawet w przypadku, gdy brak dostępu do nowych danych lub informacji. W ten sposób są modyfi kowane schematy mentalne, opierając się na zawartości innych schematów. Zmiana stanu wiedzy w wyniku uzyskania nowych danych może prowadzić do rozpoznania potrzeby realizacji działań: przeprowadzenia kolejnych badań w celu uzyskania dalszych danych lub poszukiwań literaturowych dla uzyskania dalszej informacji. W każdym przypadku w ich wyniku stan wiedzy może się zmienić (prawdopodobnie zwiększyć). W publikacjach z zakresu KM znajdziemy bardzo wiele defi nicji wiedzy, w szczególności w odniesieniu do informacji. Za szczególnie przydatną dla tej dyskusji uznać można defi nicję Th omasa Davenporta i Laurence ̛a Prusaka (2000, s. 5), którzy uważają, że wiedza to uzasadnione osobiste przekonanie, które zwiększa zdolność jednostki do podejmowania efektywnego działania. Twierdzą oni, że wiedza istnieje wewnątrz ludzi, będąc częścią ludzkiej zło- żoności i nieprzewidywalności. Z defi nicji tej po pierwsze wynika indywidualny charakter wiedzy, po drugie „efektywne działanie” można rozumieć jako proces weryfi kacji hipotez, który ma zasadnicze znaczenie nie tylko w dzia- łalności ekonomicznej (o której piszą cytowani autorzy), ale w ogóle decyduje o szansach przeżycia jednostki posiadającej wiedzę. Uzasadnione przekonanie oznacza zweryfi kowaną hipotezę. Za zwolennikami KM należy wyróżnić wiedzę ukrytą i jawną. Inaczej jednak niż zwykle to bywa w zarządzaniu wiedzą, oba rodzaje wiedzy należy uznać za element ludzkiego umysłu. Wiedza jawna to taka, którą można posługiwać się w sposób świadomy. Znaczna część wiedzy pozostaje nieuświadomiona (ukryta), jednak również jest wykorzystywana przez mózg49. Poza nim bowiem wiedza nie funkcjonuje – może być jedynie uzewnętrzniana za pomocą informacji zmaterializowanej z użyciem odpowiednich nośników, poczynając od fal głosowych i gestów, kończąc na nośnikach elektronicznych. Odbiorca komunikatu zawierającego informację musi na jej podstawie, we własnym umy- śle, konstruować indywidualną wiedzę, różną od wiedzy nadawcy komunikatu ze względu na różnice ich struktur poznawczych. Jednocześnie struktury te są na tyle podobne, ze względu na uwarunkowania biologiczne (genetyczne50, np. zdolności wrodzone, temperament) i kulturowe, że porozumienie w komu- ność (prawdziwość) wiedzy w rozumieniu tej książki oznacza zgodność z hipotezą utworzoną na podstawie posiadanych schematów mentalnych. 49 Wiedza ukryta może być przekazywana do świadomości w razie potrzeby podjęcia na jej podstawie ważnych decyzji przy użyciu procesów kognitywnych. 50 W naukach psychologicznych istnieje pojęcie „przygotowanego uczenia się”, gdy nauka pewnych zachowań jest uwarunkowana genetycznie. Dotyczy to np. części lęków, które nasilają się z wie- kiem (inaczej niż większość innych lęków) (Wilson 2011, s. 101). 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 111 nikacji, tworzenie tzw. wspólnego gruntu, jest możliwe51. Służą temu także mechanizmy tworzenia teorii umysłu interlokutora. Jest to stanowisko podobne do wyrażonego przez Milana Zelenego (2006, s. 754), który stwierdził, że nie istnieje to, co w KM nazywane jest „wiedzą jawną”. W zamian istnieją tylko informacja i dane. Wiedza, zarówno jawna, jak i ukryta, jest cechą umysłu52, co jednak nie oznacza, że jest ona mniej rzeczy- wista czy konkretna; jest po prostu inna niż informacja i dane. Cytowany autor wyróżnia jednak także dwa rodzaje wiedzy, które nazywa wiedzą zewnętrzną – powstającą na podstawie danych i informacji pozyskanych z zewnątrz, oraz wewnętrzną – powstającą w wyniku wewnętrznych procesów kognitywnych. Wiedza zewnętrzna jest pozyskiwana w ciągłym procesie uczenia się, który często przyjmuje formy zorganizowane. Tworzenie znaczeń z pewnością wy- magałoby stałej integracji wiedzy obu rodzajów. Do podobnych wniosków dochodzą w ostatnich latach inni badacze z obszaru KM. Jak pisze Mohamed Chatti (2012, s. 837), tradycyjne modele zarzą- dzania wiedzą nie poradziły sobie z rosnącą złożonością i szybkim tempem zmian zachodzących w nowym środowisku wiedzy. Błędy wynikają głównie z traktowania wiedzy jako rzeczy lub procesu, co było typowe dla KM. Niewłaś- ciwe jest także przecenianie roli nowych technologii. Wiedza nie jest jedynie statyczną treścią, związaną ze z góry zdeterminowanymi procesami, a techno- logię należy traktować jako wspomożenie wciąż tych samych procesów wiedzy. Według cytowanego autora do poprawnego wyrażenia natury wiedzy i nadą- żania za zmianami w nauce niezbędne jest stworzenie nowego modelu KM, w którym zarządzana będzie nie tyle wiedza, ile informacja, gdyż wiedza jest inherentnie osobista. Takim nowym modelem może być model Personal Kno- wledge (Information) Management (PKM/PIM/PKIM). Bez względu na nazwę modele te dotyczą indywidualnego zarządzania (organizacji) informacją. Ciekawą koncepcją informatologiczną jest wyróżnienie wiedzy jawnej i ukrytej w zależności od sposobu jej kodowania podczas eksternalizacji (Sapa 2009, s. 59). Wówczas wiedza jawna to taka, która jest zakodowana za pomocą języka (naturalnego lub sztucznego), a wiedza ukryta jest zakodowana w za- chowaniach naukowców lub artefaktach. Należy jednak zauważyć, że z punktu widzenia procesów umysłowych są to dwa sposoby umożliwienia symulacji (zob. rozdz.1.1), mogące prowadzić do podobnego rezultatu – wiedzy. Faktem jest, że dla eksternalizacji wiedzy w postaci obiektu informacyjnego wiedza ta musi być świadoma (jawna) lub uświadomiona (proces pisania pozwala uświa- domić sobie istnienie części wiedzy). Natomiast obserwacja zachowania może

51 Odzwierciedla to dwoistość cech mózgu, o której mowa była w poprzednim rozdziale; z jednej strony budowa mózgu ludzkiego jest uwarunkowana genetycznie, z drugiej strony jego plastycz- ność umożliwia zróżnicowanie struktur neuronalnych, wynikające z gromadzonych doświadczeń jednostki. 52 W tym miejscu umysł jest rozumiany szerzej, jako system odbioru, przetwarzania i wysyła- nia informacji. 112 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... dostarczyć informacji o wiedzy ukrytej posiadanej przez obserwowaną osobę (por. teoria umysłu). Jednak zgodnie z założeniami modelu przedstawionego w rozdz. 2.1 wiedza podczas eksternalizacji (i kodowania) staje się informacją ze wszystkimi tego konsekwencjami (np. ani czytanie tekstu autora, ani obserwacja czynności naukowca nie powodują powielenia ich wiedzy u czytelnika/ obserwatora). Poza tym czytanie, dzięki istnieniu neuronów lustrzanych, może być uważane za pewnego rodzaju obserwację działania. Zarówno obserwacja/ wykonywanie działania, jak i czytanie o nim powodują aktywność podobnych obszarów mózgowych. Zachowania i artefakty, ale także np. struktury organizacyjne mogą być „czytane” analogicznie (z punktu widzenia działań wiedzo- twórczych) do czytania tekstu. W ten sposób można rozumieć teorię docuverse, w której postuluje się możliwość traktowania dowolnego obiektu we wszech- świecie jako informacyjnego, gdyż każdy z nich może dostarczać informacji (lub danych) przynajmniej w określonych okolicznościach, z jakiegoś punktu widzenia, dla określonego celu. Z tego punktu widzenia cały wszechświat jest jednym wielkim zasobem obiektów informacyjnych (dokumentów) (Gnoli, Ridi 2014, s. 449). Zespół ten może być jednak kategoryzowany ze względu na to, czy zawiera dane (np. kamień w polu świadczący o przeszłości geologicznej tego miejsca), informację (np. schemat organizacyjny, tekst artykułu), czy wie- dzę (struktury neuronalnej sieci mózgowej). Większość psychologicznych modeli53 pamięci/wiedzy również uwzględ- nia dwa wspomniane rodzaje wiedzy – ukrytą i jawną, ale także tam są one inaczej rozumiane niż tradycyjnie w KM. Początkowo procesy umysłowe były wyjaśniane na gruncie deklaratywnego modelu OW (Sosińska-Kalata 1999, s. 50). Zakłada on wyodrębnienie dwóch modułów funkcjonalnych wiedzy (umysłowa „baza danych” i procedury przetwarzania), wykorzystywanych równocześnie i niezależnie podczas przetwarzania wiedzy w umyśle. Wyróż- nia się wiedzę zapisaną w pamięci deklaratywnej (wiedza jawna) i zapisaną w pamięci proceduralnej (wiedza ukryta), a związek pomiędzy tymi zasobami zapewnia funkcjonowanie pamięci trzeciego rodzaju – operacyjnej, która zawiera zarówno elementy wiedzy deklaratywnej, jak i proceduralnej oraz dodatkowo podlegające przetwarzaniu sygnały odbierane z otoczenia. Obecne rozumienie w psychologii obu rodzajów wiedzy bliższe jest raczej ich defi niowaniu w psychologii poznawczej, w której podstawą odróżnienia wiedzy jawnej od ukrytej jest zwykle niepełne uświadamianie zawartości tej drugiej (Nęcka, Orzechowski, Szymura 2012, s. 144). Wiedza jawna jest dostęp- na i świadoma, a ukryta nie jest dostępna świadomości54, chociaż ma wpływ na procesy przetwarzania informacji. Na podstawie obu rodzajów wiedzy są

53 Jako przykład można podać typologię Larry’ego Squire’a (pamięć deklaratywna – jawna i nie- deklaratywna – utajona) oraz typologię Schactera i Tulviga (pamięć proceduralna, percepcyjna, semantyczna – utajona oraz pamięć pierwotna i epizodyczna – jawna) (Jagodzińska 2008, s. 138–140). 54 Pomijam problem poprawnego zdefi niowania pojęcia świadomości oraz toczone spory co do tego, jak bardzo wiedza ukryta jest nieuświadomiona. 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 113 tworzone, a następnie weryfi kowane hipotezy dotyczące przyszłości; wiedza, mimo że dotyczy doświadczeń z przeszłości, jest ukierunkowana chronologicznie na teraźniejszość i przyszłość55. Ważne jest to, że oba rodzaje wiedzy są cechą ludzkiego umysłu. Istnieją poglądy, że wiedza jawna pojawia się wraz z tworzeniem świadomości na wyższych etapach rozwoju fi logenetycznego i ontogenetycznego (Jagodzińska 2008, s. 141). Paul Hildreth i Chris Kimble (2002) zwracali uwagę na dwoistość wiedzy, która zawsze jest częściowo ukryta, a częściowo jawna (lub miękka i twarda, według terminologii autorów). Najnowsze badania wskazują, że oba rodzaje wiedzy funkcjonują w dużej mierze niezależnie od siebie i w innych uwarunkowaniach (Toth 2000, s. 245). To, co je łączy, to możliwość nacechowania emocjonalnego śladów pamięciowych. Wiele współczesnych koncepcji wiedzy opiera się na idei poziomów przetwarzania, zgodnie z którą rodzaj wiedzy zależy od głębokości przetwarzania informacji podczas kodowania. Wiedza ukryta jest umieszczona głęboko w świadomości, a nawet jest częścią podświa- domości. Powstaje jako reprezentacja wielkiej ilości bodźców docierających do umysłu bez chwili przerwy. Znakomita większość tych bodźców jest kategoryzowana jako nieistotna dla rozwiązywania bieżących problemów życiowych. Jednak w niektórych przypadkach wcześniejsze doświadczenia mogą wpływać na zachowanie, nawet gdy nie można ich sobie przypomnieć, a nawet gdy nie były przedmiotem świadomego postrzegania (Jagodzińska 2008, s. 367). Wiedza ukryta odgrywa zasadniczą rolę w myśleniu i sterowaniu zachowaniem bez ustanku, każdego dnia, zarówno bezpośrednio (np. przez przekazywanie myśli do umysłu), jak i pośrednio (np. przez wpływ na subiektywne doznania, emocje jednostki). W przypadku gdy wiedza utajona niezbędna jest do weryfi kacji hipotezy, jest ona przywoływana do świadomości, stając się częś- cią wiedzy jawnej. Jak pisze Marzena Świgoń, często sami nie zdajemy sobie sprawy z tego, co właściwie wiemy, jaki jest zakres naszej wiedzy, a uświada- miamy sobie to w sytuacji, kiedy należy jej użyć (Świgoń 2012, s. 206). Wtedy dopiero wiedza może być przedmiotem refl eksji rozumianej jako poszukiwanie relacji pomiędzy elementami wiedzy reprezentowanymi w mózgu, co oznacza rozwój złożoności struktur umysłowych (Zull 2002, s. 164). Wiedza utajona jest bardzo sztywna i mało podatna na transfer (Jagodzińska 2008, s. 381); w tym stanie nie służy ona manipulacjom ani analizie. Dla tych celów musi być przeniesiona do wiedzy jawnej, gdzie może być poddana procesom zwią- zanym z myśleniem abstrakcyjnym, polegającym na manipulowaniu obrazami i stosowaniu języka do tworzenia nowych układów mentalnych, reprezentacji symbolicznych i planowania przyszłych działań56.

55 Z tym zjawiskiem jest związane tzw. poczucie subiektywnego czasu, oznaczające, że do- świadczenia zapamiętywane są jako osadzone wśród innych doświadczeń osobistych w subiektywnym czasie, dotyczącym zarówno przeszłości, jak i przyszłości. 56 Ten opis świadczy o tym, że wiedza ukryta jest rozumiana tu nieco inaczej, niż bywa to stosowane w psychologii, gdzie jest ona wiązana z funkcjonowaniem pamięci proceduralnej, rozu- 114 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Podczas tych procesów wiedza ukryta staje się wiedzą jawną – gotową i możliwą do kodyfi kacji. Aby powstanie nowej wiedzy miało sens społecz- ny, musi być ona wyartykułowana. W tym celu, na podstawie zdobytej wiedzy, są podejmowane działania, podczas których aktywnie testowane są nowo powstałe konstrukty myślowe. Następuje konwersja idei w realne działania, w tym intelektualne, takie jak pisanie, odkrywanie relacji, eksperymentowanie, konwersacja. Nowa wiedza musi być wyrażona w języku (niekoniecznie naturalnym), co zmusza do projektowania dyskursu i stosowania narzędzi języko- wych (elementów wiedzy). Jak każde kodowanie, procesy te powodują uproszczenie i standaryzację wiedzy. Dopiero ta jawna, zwerbalizowana (lub inaczej zakodowana) wiedza może zostać w procesie komunikowania przetworzona na informację i w tej postaci rozpowszechniona. Takie rozumienie wiedzy ukrytej jest bliskie twórcy tego terminu, Micha- elowi Polanyiemu, który pisał o wiedzy jako indywidualnym, subiektywnym doświadczeniu, co zbliża go do poglądów psychologów. Uważał on, że zrozumienie, czyli poszukiwanie sensu, jest chwytaniem i integrowaniem informacji w celu tworzenia z niej wiedzy. Wiedza jest gromadzona w procesach zaangażowanego poszukiwania, w pasji i oddaniu, charakterystycznych dla natury ludzkiej (Bernstein 2014, s. 255). Według niego opinia, że istnieje wiedza „obiektywna”, odłączalna od ludzkiego umysłu, jest błędna i szkodliwa (Tsoukas 2003, s. 415). Jak pisał, cała wiedza jest wiedzą osobistą, a człowiek wie dużo więcej, niż jest w stanie wyrazić słowami, co oznaczało dla niego, że wiedza częściowo jest ukryta nawet przed świadomością posiadacza wiedzy (Wilson 2002). Pełna konwersja wiedzy ukrytej w jawną nie jest możliwa, gdyż posiadanie wiedzy zawiera element niemożliwy do wysłowienia; jest on oparty na akcie osobistego zrozumienia, które jest w istocie nieartykułowalne. Dla Polanyiego wiedzieć oznacza integrację wiedzy ukrytej i jawnej, gdyż możliwe jest uczynienie pewnych aspektów wiedzy jawnymi, co pozwala na ich kodowanie. Coś możemy uznać za wiadome tylko wtedy, gdy element jawny jest w umyśle łączony z ukrytym (Kimble 2013). Według przedstawicieli podejścia procesowego w KM, takich jak Maryam Alavi i Dorothy Leidner (1999, s. 6), odwołujących się m.in. do poglądów Polanyiego, wiedza jest informacją pozyskaną przez umysł jednostki; jest to spersonalizowana lub subiektywizowana informacja dotycząca faktów, procedur, koncepcji, interpretacji, idei, obserwacji i osądów, ogólnie całego świata zewnętrznego i wewnętrznego. Autorki stwierdzają, że wiedza nie jest czymś radykalnie różnym od informacji; ta ostatnia staje się wiedzą podczas przetwarzania w ludzkim umyśle, w wyniku realizacji procesów nie do końca jeszcze zbadanych (Wilson 2010). Rzeczywiście, istnienie zarówno wiedzy, jak i informacji wymaga istnienia świadomości (a więc istot żywych), w odróżnienia od danych. Według Freda Dretskego wiedza może być traktowana w kategoriach mianej jako umiejętności i nawyki prowadzące do automatyzmu zachowań. 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 115 przepływu informacji, ma ona swoją przyczynę w procesach informacyjnych (Hetmański 2015, s. 167). Wiedza nabyta w opisany sposób może stać się na powrót informacją w wyniku jej eksternalizacji, artykulacji i komunikowania innym jednostkom w różnej formie (np. tekstu mówionego lub pisanego, w druku lub na ekranie komputerowym). Wówczas odbiorca może znów prze- twarzać kognitywnie i internalizować informację, która w ten sposób znów jest konwertowana w (inną, nową) wiedzę. Pamiętać jednak należy, że wiedza zbudowana na podstawie komunikatów zawierających informację nigdy nie jest tą samą wiedzą, na podstawie której informacje były komunikowane (Wil- son 2002). Jest ona tworzona z informacji jako wynik procesów mentalnych, takich jak porównywanie, przewidywanie konsekwencji, łączenie, konwersacja (uwzględnianie opinii innych). Także Ann McFadyen i Albert Cannella (2004, s. 736) uważają, że wiedza znajduje się w indywidualnych osobach i przez nie jest tworzona. Wiedza akumulowana w czasie tworzy zasób wiedzy. Aktualny zasób wiedzy wpływa na tworzenie nowej wiedzy, jest to więc proces uwarunkowany historycznie. Stara i nowa wiedza są integrowane w spójny zasób. To uwarunkowanie historyczne, w pewnej części może dotyczyć nawet historii gatunku ludzkiego57. Można także zwrócić uwagę na umiejętności lub zdolności (ang. skills), jako na czynnik bezpośrednio warunkujący tworzenie wiedzy (Badilescu- -Buga 2013, s. 908), a także doświadczenie, emocje, osąd i refl eksję odgrywa- jące podobną rolę (Chen, Snyman, Sewdass 2005). Te pierwsze bywają traktowane jako rodzaj wiedzy ukrytej, pozwalającej na automatyzm zachowań (wiedza proceduralna), te drugie można traktować jako element wcześniej pozyskanej i utrwalonej wiedzy lub kontekst, w którym wiedza jest pozyskiwana. Rozróżnienie na dane i informację z punktu widzenia procesów kognitywnych (refl eksji i myślenia abstrakcyjnego), postępujących za percepcją, jest przydatne z jeszcze jednego powodu: dane na etapie refl eksji muszą podlegać głębszym przekształceniom niż informacja, co oznacza ich dodatkową analizę i interpretację, konieczne do przeprowadzenia w umyśle osoby zdobywającej wiedzę (uczącej się). Informacja może być tworzona na podstawie danych,

57 Według Mieczysława Lubańskiego informacja jest ściśle związana z procesami poznania. Procesy te dostarczają informacji, które warunkują zdobywanie wiedzy o czymś. Te elementy modelu Lubańskiego znajdują się jednak pośrodku hierarchii, na której najniższym poziomie zostały umieszczone sygnały (znaki), będące obiektami naturalnymi lub sztucznymi, znajdujące się w otoczeniu człowieka i przez niego obserwowane; dalej wyróżniono dane, traktowane jako zestawy (np. bazy) sygnałów uporządkowanych według przyjętych reguł; informacja możliwa do przekazywania innym, będąca formalną własnością sygnałów i danych; wiedza, która jest zestawem zarówno danych, jak i informacji. Danych nie można jednak utożsamiać z informacją ani ich proste sumowanie nie tworzy informacji, podobnie jak informacje łącznie nie tworzą wiedzy. Podstawą wytwarzania wiedzy, zwłaszcza naukowej, jest twórcze, inteligentne i jednocześnie intuicyjne budowanie modeli, symulacji i wizji wszechświata. Powstają one dzięki poznawaniu złożonej rzeczywistości otaczające- go nas wszechświata, które jest ułatwiane przez komunikację cyfrową, realizowaną w skali globalnej. Ten globalny wysiłek pozwala na ciągłe uzupełnianie obrazu (modelu) rzeczywistości o nowe elementy (Lubański 2004, s. 37). 116 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... ale w momencie percepcji jest ona już (przynajmniej wstępnie) analizowana, co przyśpiesza procesy kognitywne odbiorcy. Informacja wiąże się jednak z inną trudnością. Według konstruktywistów nawet najbardziej rzetelny opis badanego obiektu stwarza relację pomiędzy opisywanymi faktami, przedsta- wianymi z wykorzystaniem danych, a rzeczywistością, w której umieszczeni są przedmiot i podmiot badań (Woolgar 1988, s. 30). Osoba zdobywająca wie- dzę na podstawie informacji musi zaufać cudzym interpretacjom, a więc tak- że wiedzy posiadanej przez kogoś innego. Ponieważ wiedza jest cechą indy- widualną, interpretacje te u dwóch osób nigdy nie są identyczne, co oznacza konieczność zaufania wiedzy osoby, której teoria umysłu musi mieć charakter tylko przybliżony. Na ścisły związek wiedzy z faktami zwraca uwagę językoznawca Zohar Livnat (2012, s. 34). Według niej fakt to informacja potwierdzona przez porozumienie (ang. agreement) pomiędzy jej odbiorcami. Zdolność wiedzy do uzyskania statusu faktu naukowego zależy od akceptacji informacji o niej przez członków społeczności dyskursu naukowego. Porozumienie to ma charakter dynamiczny, więc również zgoda co do tego, co jest faktem, jest zmienna. Sta- tus dowolnego stwierdzenia traktowanego jako fakt może się zmienić bez ko- nieczności zmiany opisywanej przez niego rzeczywistości. W ten sposób fakty mogą być postrzegane nie tyle jako część obiektywnej rzeczywistości, ile jako produkt komunikacji, interpretacji i negocjacji prowadzących do budowania relacji, konsensusu w obrębie dyscypliny. Oznacza to, że fakt jest społecznie konstruowany, w odróżnieniu od indywidualnie powstającej wiedzy. Wiedza reprezentowana w informacji staje się faktem, gdy jest uznawana za taki przez społeczność dyskursu danej dyscypliny. Jak już była o tym mowa, problemem jest tu nie tylko dynamiczność tak rozumianych „faktów”, ale także to, że porozumienie, o którym mowa, ma charakter wzajemnego tworzenia teorii umysłu uzgadniających jednostek oraz późniejszych weryfi kacji tych hipotez. Powstaje także pytanie o rozmiary akceptacji faktu – czy wystarczy tu tylko określona grupa, np. zwolennicy szkoły badawczej (jak w przypadku twórczości), czy wymagana jest większość, czy też obowiązuje jednomyślność? Wiedza nie może być bezpośrednio przedmiotem jakichkolwiek porozu- mień; mogą one dotyczyć tylko danych i informacji, przy czym interpretowanie danych (niezbędne do osiągnięcia „porozumienia”) oznacza ich przekształ- cenie w informację58. Dodatkowo porozumienia co do znaczeń, uzyskiwane w interakcji między twórcą a odbiorcą informacji, prowadzą do powstawania u obu różnej wiedzy. Jak już wspomniałem, dzięki podobieństwu struktur

58 Oznacza to, że nowa wiedza dla jej komunikowania musi być konwertowana w informacje, które następnie są rozpowszechniane i konwertowane w wiedzę odbiorcy. Poprawność konwersji (interpretacji) jest następnie uzgadniana poprzez dalszą wymianę informacji, czyli skonwertowanej wiedzy uczestników tego procesu. Z jednej strony pozwala to na poszukiwania i przybliżanie się do najlepszej interpretacji (hipotezy, teorii umysłu), z drugiej powoduje, że określenie „wiedza wspól- na” oznacza jedynie stosunkowo bliskie podobieństwo struktur mentalnych jej posiadaczy. 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 117 kognitywnych pomiędzy nadawcą i odbiorcą informacji może dochodzić do porozumienia, często na drodze kolejnych interpretacji informacji i przybli- żeń (hipotez). Dlatego też fakty lepiej jest traktować jako elementy otaczającej badacza rzeczywistości, która jest przez niego interpretowana poprzez percep- cję danych i informacji o faktach. Interpretacje te mogą się zmieniać, gdy są zastępowane innymi, bliższymi rzeczywistości (lepszymi hipotezami). Dodat- kowo gromadzenie danych odbywa się przy użyciu metod badawczych59, które wpływają na dane i ich interpretacje, a przez to też na wiedzę o faktach. Do- skonalenie metodologii wpływa na zmianę interpretacji części rzeczywistości, reprezentowanej przez fakt. Wynika z tego, że to nie tyle fakty są przedmiotem porozumień (i nieporozumień), co ich interpretacje. Ten problem jest związany z brakiem możliwości przyjęcia perspektywy zewnętrznej w stosunku do otaczającego świata, zwanej okiem Boga. Jesteśmy częścią rzeczywistości, tkwiąc w niej. Rzeczywistość ta jest strukturyzowana przez schematy konceptualne. Nikt nie jest w stanie wyjść poza nią jako obiektywny obserwator, posiadający doskonałą wiedzę. Nie oznacza to jednak, że wiedza jest niemożliwa; jest to jednak wiedza z wewnątrz rzeczywistości, stąd subiektywna. Jest to wiedza z określonego punktu widzenia, indywidualnego doświadczenia. Taka interpretacja oznacza, że mogą (a nawet muszą) istnieć inne, uzasadnione punkty widzenia.

2.4.2. Wiedza w modelu działań wiedzotwórczych

Poglądy, przedstawione (z konieczności selektywnie) w poprzednim podrozdziale, stały się podstawą konceptualizacji wiedzy w modelu procesów wiedzo- twórczych, przedstawionym na rys. 1. Pogląd na wiedzę, wyrażony w modelu jest połączeniem podejścia zwanego organizacją (KO) oraz zarządzaniem wie- dzą (KM) i procesowego do tworzenia wiedzy; wszystkie jednak są znacznie zmodyfi kowane. Konceptualizacja wiedzy przedstawiona w rozdz. 2.1 pozwala na wyciągnięcie kilku wniosków, istotnych z punktu widzenia naszego modelu OW w procesach jej eksternalizacji: • Wiedza to system umożliwiający jednostce wykonywanie działań w świecie (środowisku naturalnym), służących zdobywaniu danych oraz w społeczeństwie, służących procesom komunikacyjnym: wyszukiwaniu dostępnych informacji, ich internalizacji, tworzeniu własnych (nowych) i ich rozpowszechnianiu. Nowe dane i informacja mogą być internalizowane w procesie komunikacji jako nowa wiedza. • Zachowania wiedzotwórcze obejmują gromadzenie danych i informacji, refl eksję nad nimi, myślenie abstrakcyjne, asymilację w schematy mentalne i ich akomodację oraz działanie w kierunku pozyskiwania

59 Metody badawcze są przedmiotem komunikacji naukowej, a więc są informacją indywidualnie internalizowaną. 118 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

nowych danych i tworzenia informacji. Ich częścią są zachowania informacyjne, czyli wszystkie działania, które służą z jednej strony poszukiwaniu i wykorzystywaniu (lub odrzuceniu) informacji pocho- dzącej z otoczenia, a z drugiej tworzeniu i przekazywaniu nowej informacji. Zachowania wiedzotwórcze zawierają także ocenę możliwości internalizacji nowych informacji i danych. Zawsze odbywają się w interakcjach komunikacyjnych. • Ponieważ wiedza jest zawsze spersonalizowana, aby wiedza posiadana przez jednostkę była przydatna dla innych, musi być komunikowana w taki sposób, aby mogła być interpretowana i internalizowana przez inne osoby. W tym celu stosowane są m.in. wyspecjalizowane schematy mentalne, standaryzujące społeczne procesy kodyfi kacji i transferu wiedzy w informację, a także jej internalizacji w postaci informacji (ten sam schemat działa w obu miejscach aktywności komunikujących się podmiotów: tam, gdzie informacja jest tworzona, i tam, gdzie następuje jej odbiór). • Zasoby informacji posiadają niewielką wartość, jeśli nie trafi ona do pa- mięci, w tym do świadomego umysłu, gdzie jest aktywnie przetwarzana z wykorzystaniem takich procesów, jak uczenie się, refl eksja, nadawanie znaczeń, realizacja twórczych celów. Wartość informacji i danych polega na redukowaniu niepewności przez potwierdzanie lub falsyfi kację hipotez powstających w umyśle. Wyspecjalizowane schematy poznawcze w procesie eksternalizacji wiedzy, np. podczas publikowania naukowego, służą do systematycznych i specyfi cznych dla danej dyscypliny procesów ciągłego konwertowania wiedzy w informację. Informacja jest następnie organizowana w społecznych procesach organizacji informacji przy użyciu SOI60, co ułatwia dotarcie właściwej informacji do właściwych umysłów (odczuwających odpowiednią lukę informacyjną, niepotwierdzoną hipotezę). Są to nieustanne procesy tworzenia i organizacji wiedzy w informację oraz organizowania i komunikowania informacji naukowcom w taki sposób, aby była ona możliwa do wykorzystania w ich pracy badawczej. Proces badawczy, opisany z punktu widzenia procesów kognitywnych za- chodzących w umyśle badacza, można przedstawić jako wykonywany w trzech etapach: 1. Informacja (Dane) → 2. Wiedza → 3. Informacja/dane (nowe), a z punktu widzenia wykonywanych czynności: czytanie (doświadczanie) → poznanie → pisanie, które można krótko przedstawić w następujący sposób jako iteratywne działania społeczne: 1. Pozyskiwanie i percepcja przez naukowca informacji (i/lub danych), na podstawie których realizowane są procesy kognitywne, w tym nadawa-

60 Dla skomplikowania tego obrazu zauważmy, że w OI stosowane są narzędzia tekstowe (zbiory informacji), dla tworzenia których także zostały wykorzystane odpowiedniego rodzaju schematy poznawcze (więcej na ten temat w kolejnych rozdziałach). 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 119

nie im znaczenia, niezbędne do właściwego prowadzenia badań. Dane i informacja zwykle pochodzą z odmiennych źródeł, co wymaga innego rodzaju aktywności. O ile dane z badań dotyczą zwykle środowiska, z którym naukowiec wchodzi w interakcje (nazywane w tej książce śro- dowiskiem naturalnym, w odróżnieniu od społecznego), i nie mogą być komunikowane, o tyle informacja wykorzystywana w procesie badawczym pochodzi ze środowiska społecznego, przez co wymaga głębszych związków, zwanych transakcjami. Te ostatnie są oparte na wzajemnym tworzeniu teorii umysłu stron uczestniczących w komunikacji, co w przypadku interakcji z danymi nie jest potrzebne ani nawet możliwe. Internalizacja informacji zwykle łączy się z wykonywaniem czynności czytania, ze względu na jej zasadniczo tekstowy charakter, lub innych działań komunikacyjnych. Gromadzenie informacji może odbywać się w drodze komunikacji formalnej (publikacje, bazy danych) i/lub nieformalnej (rozmowy, referaty konferencyjne, staże, szkolenia itp.). Te ostatnie w działalności informacyjnej sprawiają wiele kłopotów. Próbą ich rozwiązywania jest tworzenie zasobów informacji zakodowanej, pozwalającej na większe sformalizowanie komunikacji, takich jak sprawozdania z podróży, realizacji grantów i projektów, tworzenie patentów (zawierających opisy wynalazków), utrwalanie, np. fi lmowanie, wykonywanie czynności (np. zabiegów medycznych, eksperymentów). Gro- madzenie danych odbywa się na drodze działań niekomunikacyjnych. 2. Analiza i przetwarzanie pozyskanej informacji i danych w umyśle, ich akumulacja, prowadzi do powstawania nowych struktur kognitywnych (schematów), czyli nowej wiedzy (akomodacja). Etapy pozyskiwania i analizy powtarzają się wielokrotnie, gdyż jest to proces cykliczny. Polega on na ciągłym tworzeniu i aktualizacji zrozumienia sytuacji (podstawa do tworzenia hipotez), w tym szczególnie powiązań, relacji (np. między ludźmi, miejscami, wydarzeniami, intencjami itp.) dla tworzenia reprezentacji (schematów) wspomagających podejmowanie decyzji (wybór hipotezy) i efektywne działania. Odbywa się to przez łączenie nowej informacji z istniejącą wiedzą, budowanie schematów i fi ltrowanie danych do tych struktur, co pozwala na tworzenie reprezentacji pozwalających na zrozumienie sytuacji, czyli konstruowanie sensu (Zhang, Soergel 2014, s. 1734). Jeśli posiadacz w ten sposób skonstruowanej wiedzy uznaje, że jest ona odpowiednio nowa i wartościo- wa, by zakomunikować ją innym badaczom (w postaci informacji) do ich interpretacji i oceny zewnętrznej (oraz dla innych celów związanych z komunikowaniem), następuje eksternalizacja wiedzy. Ta część procesu wiedzotwórczego jest stosunkowo najmniej poznana, jak wszystkie procesy związane z aktywnością umysłu. 3. Etap eksternalizacji wiedzy, podczas którego część wiedzy jawnej jest przekształcana w informację gotową do komunikowania. Na tym eta- 120 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

pie są podejmowane decyzje dotyczące kształtowania dyskursu, w tym zastosowania schematu poznawczego odpowiedniego do planowanego typu tekstu, celu autora i przewidywanego odbiorcy. Są to typizowane, społeczne procesy OW, w wyniku których powstaje informacja, która dalej jest organizowana w społecznych procesach OI. W wyniku tych działań komunikacyjnych pomiędzy ich uczestnikami a obiektami informacyjnymi zachodzą transakcje informacyjne. Na tym etapie mogą być także podejmowane decyzje o działaniach w celu pozyskania nowych danych. Oczywiście bardzo rzadko proces badawczy jest realizowany w jednym przebiegu i sekwencyjnie. Zazwyczaj przebiega on w wielu powtórzeniach po- między etapami pierwszym i drugim oraz drugim i trzecim. Wiele takich pro- cesów jest prowadzonych równolegle. Zawsze jednak, w każdym procesie, ma swój udział wiedza. W większości przypadków proces badawczy zaczyna się od kwerendy w zasobach informacyjnych, co poprzedza określenie problemu badawczego, organizowanie zasobów danych, projektowanie eksperymentów. Korzystanie z tych źródeł może zmniejszać się w etapie drugim, aby ponownie wzrosnąć na koniec procesu. Przedstawiony model jest bardzo podobny do wyników uzyskanych przez Pirollego i Carda (2005), stosujących kognitywną analizę zadań (ang. cognitive task analysis, CTA). Zidentyfi kowali oni dwie pętle w procesach tworzenia sensu, które przedstawili jako ciąg Informacja → Schemat mentalny → Hipoteza → Informacja. Są to: • Pętla gromadzenia informacji, służąca wyszukiwaniu obiektów informacyjnych i ich selekcji według relewancji do sytuacji badawczej, a następ- nie internalizacja informacji do schematu poznawczego; • Pętla tworzenia sensu, podczas której schemat jest wykorzystywany do iteratywnego tworzenia modelu mentalnego (hipotezy), najlepiej pasu- jącego do sytuacji. Jak twierdzi John Mackenzie Owen (2007, s. 102), proces badawczy można opisać przez zastosowanie typologii procesów komunikacji, w której wyróżnia się konwersację (wymiana informacji między niewielu osobami), przemówienie (wymiana informacji od jednego do wielu), konsultację (wykorzystywanie dostępnych źródeł informacji) i rejestrację (tworzenie źródła informacji lub dodawanie informacji do istniejącego). Wówczas podczas etapu 1 opisanego wyżej modelu procesu badawczego odbywa się przede wszystkim konsultacja opierająca się na istniejących zasobach informacyjnych i wybranym obiekcie badań. Etap 3 to połączenie przemówienia (przedstawienie wyników badań większej grupie naukowców) oraz rejestracji (dodawanie do pamięci społecz- nej, zewnętrznego zasobu informacyjnego). Konwersacja natomiast występuje na wszystkich etapach procesu badawczego. Wiedza nie jest bowiem jedynie słuszną reprezentacją rzeczywistości (nie jest zbiorem faktów), lecz wynikiem konwersacji pomiędzy naukowcami, którzy konstruują porozumienie co do 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 121 podstawowych zasad negocjowania tego, co jest uważane za prawdopodobne (Hyland, Salager-Meyer 2008, s. 299). Zauważmy, że jest to konwersacja prowadzona przy użyciu informacji i bez szans na pełne porozumienie, ze względu na odmienne struktury wiedzy interlokutorów; dodatkowo są one konwertowane stratnie na informację, która zawsze powstaje w wyniku redukcji wiedzy. Na koniec na podstawie wiedzy indywidualnie konstruowane są znaczenia informacji. Konsultacje na etapie 1 odbywają się przy zastosowaniu komunikatów wybranych przez użytkownika (naukowca) z wielkiej puli dostępnych komunika- tów. Jak twierdzi Chun Wei Choo (2006, s. 65), wybór ten wynika z indywidualnego dostrzegania istotnych relacji pomiędzy treścią komunikatu a zadaniem do wykonania lub problemem do rozwiązania (cele). Relacja, o której mowa, jest uświadamiana indywidualnie przez odbiorcę komunikatu, który uwzględ- nia nie tylko treść i formę informacji, ale także poziom własnej wiedzy, zdol- ności rozumowania oraz sytuację życiową i zawodową. W ten sposób odbiorca (czytelnik) nadaje znaczenie odbieranym komunikatom tekstowym. Znacze- nie jest sumą aktywności autora służących budowie obiektu informacyjnego (z zastosowaniem schematów poznawczych) realizującego jego cele oraz interpretacji odbiorcy (z zastosowaniem podobnych schematów poznawczych) uwzględniającej własne cele. Wynikiem stosowania informacji jest zmiana stanu wiedzy odbiorcy, która może dawać zdolność do działania. To z kolei jest źródłem doświadczenia (działania), czyli nowych danych/informacji. Równie istotna jak przekazywana treść jest również forma obiektu informacyjnego: jego gramatyka, środki językowe, zastosowanie ilustracji, budowa argumentacji i zastosowanie środków technicznych, narzędzi stosowanych w ramach określonego schematu poznawczego. Środki te tworzą znaczenie informacji, która jest skierowana do kompetentnego (o określonej wiedzy) odbiorcy z nadzieją uzyskania optymalnego efektu interpretacyjno-informacyjnego, czyli realizacji celu autora. Z drugiej strony czytelnik buduje znaczenie komunikatu podczas recepcji informacji. Jest ono konstruowane w transakcji pomiędzy informacją a jej odbiorcą, gdyż znaczenie istnieje wyłącznie jako znaczenie dla kogoś, każda informacja jest budowana z myślą o wywołaniu u odbiorcy ciągu reakcji opartych na odkrywaniu znaczeń odautorskich i nadawaniu im własnych. Tworzenie interpretacji jest w dużej części realizowane wspólnie przez autora i czytelnika, gdyż opiera się na wspólnych dla nich celach komunikacyjnych, konwencjach znaczenia, tradycjach (uwarunkowaniach historycznych) funk- cjonujących w społeczności wiedzy i nauce jako całości, kodach kulturowych zrozumiałych dla wszystkich uczestników komunikacji naukowej, a w końcu na wzorcach ogólnokulturowych (np. pojęcia dobra i zła), a nawet uwarunkowaniach genetycznych (podobna budowa mózgu). W ten sposób indywidualne procesy wiedzotwórcze nabierają charakteru społecznego. Można stwierdzić, że komunikacja polega na uzgadnianiu znaczenia komunikatu niosącego infor- 122 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... mację między jego autorem i odbiorcami oraz między odbiorcami na podstawie wspólnego gruntu: tradycji i konwencji (w tym schematów poznawczych), praktyki interpretacyjnej. Interpretacje zmieniają się w czasie, ze względu na kontekst kulturowy lub cele odbiorcy. Nawet w przypadku gdy informacja jest utrwalona na nośniku materialnym, to internalizacja znaczenia nadanego jej przez autora nie jest oczywista, gdyż zależy od teorii jego umysłu tworzonej przez odbiorcę w czasie oraz struktur umysłowych odbiorcy, co oznacza, że znaczenie nadawane przez odbiorcę może się zmieniać. Z trudem można po- dejmować próby (re)konstrukcji znaczeń współczesnych odbiorców informacji, co do wcześniejszych interpretacji będąc skazanym głównie na domniemania. Z powyższego wynikają następujące wnioski dotyczące budowy znaczenia informacji: • Znaczenia są budowane nie na podstawie samego komunikatu (informacji) ani nie powstają w indywidualnych umysłach, ale w dynamicznych transakcjach komunikacyjnych między nadawcą, odbiorcą informacji i zawierającym ją komunikatem. • Pomiędzy wyrażaniem znaczenia a jego rozpowszechnianiem istnieje pewne napięcie. Każdy wyrażany komunikat niesie ze sobą ryzyko nieporozumienia wynikającego z błędnie skonstruowanej teorii umysłu i wywołuje obawy, które mogą prowadzić do dbałości o ścisłość wyraża- nia się, powszechną np. w komunikacji naukowej. • Znaczenie komunikatu, budowane na podstawie indywidualnej wiedzy, ma aspekt społeczny; po pierwsze, ze względu na wspólne struktury umysłowe, uwarunkowane biologiczną budową układu nerwowego, a po drugie, ze względu na wspólnotę kulturową autora i odbiorców, funkcjonowanie w tych samych kontekstach społecznych. Język i konwencje, związane z jego stosowaniem, muszą funkcjonować w ramach konsensusu społecznego, nawet jeśli znaczenia kodowane przez nadaw- cę i odkodowywane przez odbiorcę nigdy nie są identyczne61. Różnice te wynikają m.in. z tego, że konwencje te są stosowane w sposób nieuświa- domiony (wiedza ukryta)62. Internalizując informację, konstruujemy jej znaczenie oparte na indywidualnym doświadczeniu (wiedzy), w tym na wiedzy o czynnikach kulturowych i społecznych. • Odmienności znaczeniowe są także spowodowane faktem, że znaczenie zależy również od kontekstu procesu komunikacyjnego; jego zmiana powoduje modyfi kację znaczenia (zob. następny podrozdz.).

61 Być może właśnie dlatego, że znaczenia nadawane tekstowi przez autora i kolejnych czytelni- ków nigdy nie są identyczne, niezbędne jest stosowanie społecznie budowanych konwencji języko- wych, pozwalających na znalezienie wspólnego gruntu, ułatwiającego porozumienie. 62 W wielu przypadkach konwencje są przenoszone do świadomości, do wiedzy jawnej, np. przez działania instytucjonalne, których wynikiem są poradniki, podręczniki, szkolenia, wymiana doświadczeń, dyskusje, przekonania i cele społeczności, dostępne w formie publikowanej lub innej. 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 123

• Informacja naukowa posiada własne zasady kodowania i praktyki, niezbędna jest więc odpowiednia wiedza, służąca tworzeniu „poprawnych” obiektów informacyjnych i uzyskiwaniu zamierzonych efektów ze strony odbiorców (kompetencja autorska), którzy z kolei także muszą znać i stosować (wiedza) te zasady podczas dekodowania tekstów, czyli wykazywać się kompetencją czytelniczą. Zasady, oparte na konwencji społecznej, funkcjonują w obrębie schematów poznawczych obu stron. Ważną cechą tradycyjnego procesu badawczego jest dyskretny (w znaczeniu: nieciągły) charakter komunikowania wyników. Zwykle badacz lub zespół badawczy spędza pewną ilość czasu na wykonywaniu kolejnych czynności badawczych, realizując wszystkie trzy etapy opisane wcześniej. W którymś momencie rezultatem będzie publikacja wyników badań. Wówczas wiedza naukowca jest przekazywana w postaci skodyfi kowanej do formy informacji możliwej do internalizacji, do zasobów zewnętrznych. Na tym etapie cykl wiedzy powtarza się: naukowiec rozpoczyna kolejne działania badawcze, które zapewne po jakimś czasie realizacji działań wiedzotwórczych zaowocują kolejną publikacją. Podczas realizacji dalszych etapów aktywność kognitywna odbywa się w mniejszym lub większym stopniu w „czarnej skrzynce”, niedostępna pub- licznie, przez co trudna jest do bezpośredniego badania. Dyskretny charakter tradycyjnego publikowania naukowego może ulec zmianie pod wpływem stosowania technologii informacyjnych na wszystkich etapach tego procesu, szczególnie komputeryzacji (Owen 2007, s. 105). Organizacja wiedzy naukowej rozpoczyna się od podjęcia przez naukowca szeregu decyzji dotyczących zakresu dzieła, właściwego terminu jego upub- licznienia, doboru współautorów, miejsca, do którego przekazana zostanie informacja (realizacja) w celu materializacji obiektu informacyjnego (wydawca, czasopismo, w tym jego rodzaj: komercyjne lub OA, drukowane lub elektroniczne, repozytorium). Decyzje te są ważne nie tylko z powodów me- rytorycznych, ale także dlatego, że ich podjęcie oznacza podporządkowanie się decyzji o stosowaniu określonych konwencji i związanych z nimi narzędzi (standardów), zwykle narzuconych naukowcom z zewnątrz (redakcja, twórca repozytorium), z poziomu materializacji ich dzieła. Podejmowanie tych decyzji ma także na celu jak najlepsze dotarcie z informacją do jej odbiorcy, tak aby zmaksymalizować szanse na jego pozytywny odbiór i akceptację poglądów autora. Autor antycypuje sposób realizacji transakcji odbiorcy z jego tekstem, budując teorię jego umysłu. Publikacja naukowa, jako medium służące przekazywaniu informacji, zawsze zawiera mieszankę różnych podejść, teorii i poglądów. Mogą one być w tekście wyrażane jawnie lub być ukryte, np. poprzez odwołanie się do wspól- nego gruntu (por. rozdz. 2.3). Na etapie eksternalizacji wiedzy twórca dostosowuje informację do potrzeb wyobrażonego czytelnika, tworząc hipotezy, m.in. o jego stanie wiedzy (teorię umysłu). Struktury mentalne zastosowane w eksternalizacji wiedzy powinny ułatwiać odczytanie poglądów wyrażonych 124 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... jawnie i odkrycie (np. poprzez odpowiednią analizę teoretyczną i fi lozofi cz- ną) poglądów ukrytych. Dla osiągnięcia tego efektu te same (na tyle, na ile to możliwe) schematy poznawcze są stosowane w internalizacji informacji. Jak to już zostało stwierdzone, procesy te nie odbywają się w próżni: zawsze zanurzone są w określonym kontekście społecznym procesu komunikacji.

2.5. Kontekst w działaniach wiedzotwórczych

Procesy organizacji wiedzy, informacji i danych zawsze odbywają się w okre- ślonym kontekście. Pojęcie to jest bardzo różnie rozumiane i defi niowane. Kontekst w działaniach wiedzotwórczych można najogólniej rozpatrywać w dwóch aspektach: kontekstualizacji wiedzy na poziomie jednostki oraz kontekstualizacji informacji na poziomie społecznym. Kontekst wiedzy przechowywanej w umyśle stanowią powiązania schema- tów mentalnych. Do tego kontekstu umysł odwołuje się tylko w razie potrzeby (Snowden 2002, s. 102). Odbiorca informacji internalizuje ją zawsze wraz z ja- kimś kontekstem, takim jak choćby znajomość dotychczasowej aktywności, innych prac autora informacji. Wiedza przechowywana w umyśle także jest kontekstowa, co oznacza, że informacja jest w nim przetwarzana wraz z towa- rzyszącym jej kontekstem, dokładniej informacją opisującą kontekst. Ekster- nalizacja wiedzy i jej kodyfi kacja w postaci informacji pozbawia wiedzę części tego kontekstu, inną część przenosząc do dygresji obok głównego nurtu roz- ważań. Część nieujawnianego kontekstu stanowi wiedzę, której istnienie autor zakłada u swoich odbiorców. Z jednej strony zubaża to wypowiedź i zmienia jej znaczenie, z drugiej jednak ułatwia znalezienie porozumienia pomiędzy komunikującymi się jednostkami, gdyż informacja pozbawiona kontekstu indywidualnej wiedzy pozwala na łatwiejsze uzgodnienie jej znaczenia. Obiekt jest wybierany do badań w wyniku podejmowania przez naukowca wielu decyzji w procesie badawczym, począwszy od pierwszych etapów doboru źródeł, gromadzenia danych i określenia preferencji co do stosowanego podłoża teoretycznego. Każdy wybór ogranicza swobodę uzyskania konkluzji ze zgromadzonych danych i informacji, gdyż w wyniku jego dokonywania pewne zagadnienia są brane pod uwagę, podczas gdy inne są pomijane. W takim sensie kontekst jest tym nastawieniem lub skłonnością posiadacza wiedzy, która warunkuje przedmiot przemyśleń. Bardzo ważnym kontekstem dla procesów wiedzotwórczych są emocje. Jak twierdzi James Zull (2002, s. 222), wszystkie opisywane przez niego etapy cyklu tworzenia wiedzy podlegają wpływom emocji. Dzieje się tak dlatego, że emocje (pozytywne i negatywne) pozwalają na rozróżnienie ważnych sygnałów otoczenia od nieważnych. Szczególne znaczenie mają emocje pozytywne (np. oczekiwanie sukcesu), które przyśpieszają procesy wiedzy. Toteż 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 125 plastyczność mózgu, czyli zdolność do tworzenia nowych powiązań i nowej wiedzy, zapewne bardziej zależy od sygnałów docierających z ośrodka steru- jącego emocjami niż z ośrodków sensorycznych. Zdobywanie wiedzy nie jest procesem liniowym, jednostka zagłębia się w coraz bardziej złożoną sieć po- wiązań, tworzonych indywidualnie na podstawie jednostkowych doświadczeń (Fischer, Rose 2001, s. 6). Informacja zawsze występuje w kontekście innej informacji. W końcu rów- nież zachowania informacyjne użytkownika informacji, związane z jego potrzebami, także są umieszczone w pewnym kontekście, w tym wypadku rozumianym jako ogólna motywacja do poszukiwania informacji (Kari, Savolainen 2007, s. 48), którą jest sfalsyfi kowana hipoteza. Jak pisze Dervin (1997, s. 32), w kontekście badacz pływa jak ryba w wodzie; jest w nim całkowicie zanurzony. Ogólnie mówiąc, kontekst jest rodzajem podstawy, uwarunkowania dla czegoś, co naukowiec chce zrozumieć i wyjaśnić. W praktyce kontekst w badaniach informatologicznych zwykle odnosi się do czynników lub zmiennych, które wydają się wpływać na społeczne zachowania informacyjne; mogą one mieć charakter warunków społeczno-ekonomicznych, ról zawodowych, za- dań, sytuacji problemowych, społeczności i organizacji z ich strukturami oraz kulturą organizacyjną (Talja, Keso, Pietiläinen 1999, s. 752), a dokładniej informacji/wiedzy o tych warunkach. Jest zwykle umieszczany w publikacjach z badań jako opis obiektów (aktorów, struktur i atrybutów), które mają wpływ na przedmiot badań, ale pozostają poza bezpośrednim zainteresowaniem badacza. W takim wypadku kontekst jest tym, co w teorii organizacji informacji nazywa się przedmiotem pobocznym. Peter Ingwersen, badając zachowania informacyjne związane z wyszukiwania informacji i będące częścią zachowań wiedzotwórczych, wyróżnił dla nich kilka poziomów kontekstowych. Są to: • kontekst wewnętrznej struktury obiektów informacyjnych; • kontekst zewnętrznych powiązań obiektów informacyjnych; • interakcje podczas zachowań informacyjnych; • kontekst indywidualny, związany z aktorem działającym; • lokalny kontekst kolektywny, struktury społeczno-organizacyjno- -kulturalne; • infrastruktury techniczno-ekonomiczno-polityczno-społeczne wpły- wające na wszystkich aktorów, elementy i interakcje (Ingwersen 2008, s. 48). Dodatkowo wyróżniony został także kontekst historyczny, działający „w po- przek” wymienionych powyżej warstw, rozumiany jako doświadczenia historyczne wszystkich aktorów przejawiających zachowania informacyjne, które wpływają na ich oczekiwania. Wszystkie procesy i zachowania informacyjne oraz wiedzotwórcze pozostają pod wpływem tej czasowej formy kontekstu. Pomimo że przedstawione poziomy kontekstowe zostały wyróżnione przez Ingwersena dla kontekstu wyszukiwania informacji (ang. information 126 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... retrieval), to jednak doskonale odpowiadają one także opisowi ogólniejszego kontekstu organizacji informacji. Wynika to z tego, że jak wykazano wcześ- niej procesy wyszukiwania informacji i organizacji informacji są ze sobą bardzo silnie powiązane, m.in. dlatego, że zawsze funkcjonują w tym samym kontekście. Świadczy o tym propozycja sposobów wyróżnienia i badania kontekstu, w jakim funkcjonuje obiekt informacyjny (publikacja naukowa), przedstawiona przez Charlesa Bazermana (1988, s. 25). Wyróżnił on cztery konteksty badania tekstu naukowego: obiekt będący przedmiotem badań, literatura przedmiotu oraz przewidywane audytorium, czyli struktury wiedzy projektowanego odbiorcy oraz autor wraz ze swoimi strukturami wiedzy (w tym służącymi jej eksternalizacji). Badając sposoby łącznego funkcjonowania tych kontekstów w obiekcie informacyjnym, można opisać elementy zawarte w językowej reprezentacji (eksternalizacji) wiedzy autora (w tym wynikającej z kontekstu). Sposoby powiązań, odwołań i odpowiedniości między informacją a jej kontekstem są badane za pomocą określonych cech językowych w zależności od rodzaju kontekstu: • Po pierwsze, dla odnalezienia rodzajów przekazywanej informacji o badanych obiektach należy zbadać słownictwo zastosowane w tek- ście. Sposób symbolizacji, zasady identyfi kacji obiektów, szczegółowość identyfi kacji oraz dopasowanie nazwy do obiektu wskazują na jakość związków pomiędzy tekstem a opisywaną rzeczywistością. • Po drugie, jawne powoływanie się w tekście na publikowaną już infor- mację (cytowania) oraz zakładany wspólny grunt wskazuje na powią- zania tekstu z wcześniej dostępną literaturą przedmiotu. Problem z cy- towaniami polega m.in. na tym, że często nie wiadomo, jakie znaczenie należy przypisać cytowaniu (Buschman, Michalek 2013, s. 35). Chodzi także o właściwą identyfi kację relacji cytowanego tekstu z twierdzenia- mi autora cytującego oraz wybór sposobów dyskusji z autorem publikacji cytowanej. Jeszcze trudniejsze jest uchwycenie nieformalnych powiązań badanego tekstu z tekstami wcześniejszymi, niewynikających z bezpośrednich cytowań63. Sposób funkcjonowania obu rodzajów relacji jest znacznie uzależniony od dyscypliny (Raan 2003). Niejawnym założeniom o wspólnym gruncie warto się przyjrzeć z punktu widzenia roli, jaką te założenia odgrywają w argumentacji autora informacji. • Kolejny rodzaj kontekstu wiąże się ze wspomnianym już faktem, że każ- dy autor tekstu pisze dla projektowanego przez siebie, intencjonalnego odbiorcy. Musi to mieć wpływ na założenia autora dotyczące teorii umysłu odbiorcy: jego poziomu wiedzy i nastawienia (intencji) oraz celów, a stąd na zastosowane konwencje, rodzaj perswazji, strukturę ar-

63 Według badań M. MacRoberts i B. MacRoberts (2010) tylko około 30% wpływów uwidacz- nianych jest w cytowaniach. 2. Dane, informacja, wiedza w działalności wiedzotwórczej 127

gumentów i oczekiwaną reakcję odbiorcy w przypadku, gdy przekonany zostanie argumentami autora. • W końcu autor jest reprezentowany, zwykle na kilka sposobów, w tworzonej przez siebie informacji. Umysł ludzki funkcjonuje po- między obserwowaną rzeczywistością a językiem, w którym jest ona reprezentowana; wypowiedzi odzwierciedlają myśli, cele, obserwacje i ob- sesje ich twórcy. Jest on postrzegany przez odbiorcę poprzez głębię i oryginalność twierdzeń zawartych w tekście, odrębność ram kognitywnych, sposób budowania introspekcji, prezentacji doświadczeń i obserwacji. Cechy te tworzą postrzegany przez czytelnika publiczny obraz autora jako konkretnego twórcy zdań opisujących rzeczywistość z jego indywidualnej perspektywy. Elementem tak szeroko rozumianego kontekstu zachowań wiedzotwór- czych na dwóch etapach wymienionych w modelu działań wiedzotwórczych: OW i OI jest wiedza organizacyjna: podczas OW – naukowców a podczas OI – wydawców i organizatorów informacji. Należy zwrócić uwagę, że cyfryzacja tych procesów spowodowała dyfuzję wymienionych ról, więc poprawniej by- łoby mówić o osobach/instytucjach pełniących role naukowców, wydawców, pracowników informacji, bibliotekarzy, archiwistów i in. Wiedza organizacyjna jest głównym przedmiotem KM. Umożliwia wspólne defi niowanie i rozumienie procesów informacyjnych w kontekście takich terminów, jak klient/ użytkownik informacji, produkt/usługa informacyjna i materiał/surowiec/ obiekt informacyjny. Bez jednoznacznego określenia znaczenia tych, wyda- wałoby się, zrozumiałych pojęć, nie ma możliwości organizowania zasobów intelektualnych w SOI (Davenport, Prusak 2000, s. 86). Wynika z tego, że do funkcjonowania nauki niezbędne jest zapewnienie dostępu naukowców do odpowiednio zorganizowanej i rozdystrybuowanej informacji o procesach i produktach działalności naukowej. Organizacja informacji powstaje w wyniku indywidualnego i niepowtarzalnego połączenia doświadczenia, intuicji, wartości, osądów i umiejętności jednostek w tracie procesów OI, stanowiąc podstawę tworzenia nowej wiedzy przez pozyskiwanie informacji i danych. Wiedza taka pozwala uczonym na przewidywanie, kojarzenie faktów i podejmowanie decyzji zarówno o przedmiocie i metodzie badań (w tym internalizowanych danych i informacji), jak i o strukturach poznawczych stosowanych podczas eksternalizacji i kodowania wiedzy (Materska 2007, s. 161).

3. Społeczna teoria gatunków informacji

Na podstawie treści poprzednich rozdziałów możemy uznać, że mózg ludzki stale (również bez udziału świadomości, np. we śnie) przetwarza informację, budując z niej wiedzę, będącą cechą umysłu. Wiedza jest reprezentacją rze- czywistości i służy jej rozumieniu, które jest funkcją sposobów informowania o niej (Hauser 1999, s. 273). Wiedza jest podstawą tworzenia nowej informacji, komunikowanej innym w interakcyjnych, społecznych procesach komunikacyjnych. Według Keitha Devlina każdy z tych procesów jest realizowany za pomocą wielu narzędzi językowych, również tych, które są nazywane schematami pojęciowymi gatunków informacji. Rolą tych narzędzi jest wprowadzanie konwencji ułatwiających, czy wręcz umożliwiających komunikację. Tworzenie tych konwencji wynika z naturalnej skłonności ludzkiego mózgu do kategoryzacji otrzymywanych bodźców (zob. rozdz. 1.1), prowadzącej do budowania schematów poznawczych (rozdz. 1.3). Dopiero stosując analizę tych narzędzi, można lepiej zrozumieć procesy informacyjne realizowane przez człowieka (Devlin 2001, s. 318). Taka postawa badawcza pozwala bowiem zintegrować badania nad poznaniem, rozumieniem i komunikowaniem. W tym rozdziale szczególną uwagę zwrócimy na ten rodzaj czy część proce- sów komunikacyjnych, które Gregory Bateson za Whorfem nazywał metako- munikacją. Ten amerykański cybernetyk, psycholog i antropolog kultury pisał o komunikatach, które pozwalają zrozumieć inne komunikaty, dzięki temu, że tworzą kontekst procesu komunikacji (Bateson 1996, s. 155). Do zasadniczego komunikatu, niosącego informację o świecie, dołączany jest metakomunikat, zawierający informację o komunikacie, pozwalającą go identyfi kować. Zro- zumienie metakomunikatu wymaga uwzględnienia kontekstu działania. Bez kontekstu nie jest możliwe skuteczne komunikowanie, gdyż brak jest pełnego i adekwatnego dostępu do komunikowanej informacji oraz intencji uczestni- ków tego procesu. Jednym z narzędzi budowy metakomunikatów są gatunki informacji. Gatunki znajdowały się i znajdują w sferze zainteresowań wielu dyscyplin naukowych, co powoduje zamieszanie terminologiczne. W dostępnych badaniach stosuje się określenia takie, jak gatunki (genry) mowy, tekstu, dokumentów, wypowiedzi i informacji oraz gatunki komunikacyjne. Różni- ce w nazewnictwie odzwierciedlają odmienne punkty widzenia (a co za tym idzie – odrębne zakresy badań, stosowane metody i paradygmaty) na ten sam 130 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... problem. Ze względu na informatologiczny punkt widzenia przyjęty w tej książce posłużymy się głównie terminem „gatunek informacji”. Argumentu- jąc za takim podejściem, można przyjąć twierdzenia Małgorzaty Kisilowskiej (2016, s. 79), która pisała o kulturze informacyjnej, wynikającej z wszechobec- ności informacji, tworzącej przestrzeń informacyjną człowieka. W przestrzeni tej człowiek funkcjonuje w otoczeniu społecznym, konstruując tę przestrzeń i będąc przez nią kształtowanym. Przestrzeń ta jest czymś równie naturalnym i niezbywalnym, jak środowisko naturalne. Równie naturalna jest tendencja do kategoryzacji otaczającego świata i działań w nim realizowanych, w tym dzia- łań komunikacyjnych. Specyfi czna dla ludzi aktywność komunikacyjna, two- rząca typizowaną przestrzeń informacyjną, jest bowiem jedną z niezbędnych funkcji życiowych. Każdy gatunek informacji gromadzi i skupia informację, w specyfi czny dla siebie sposób odpowiadając na istniejącą potrzebę społecz- ną. Jako forma działania społecznego informacja komunikowana z użyciem gatunku jest jednocześnie kształtowana i standaryzowana przez ludzkie dzia- łania retoryczne (Skouvig, Andersen 2015, s. 2062). Pojęcie gatunku informacji znajduje zastosowanie w szeroko rozumianych działaniach organizacji informacji, realizowanych w SOI (w szerszym znaczeniu) i z wykorzystaniem SOI (w węższym znaczeniu, por. rozdz. 2.3), wpro- wadzając nową perspektywę dla OI, która ma charakter transakcyjny i jest umocowana społecznie. Pozwala to na badanie tworzenia, odtwarzania i modyfi kacji różnego rodzaju procesów OI w czasie i w różnych kontekstach. Oczywiście gatunek informacji często jest związany z tekstem, ze względu na sposób eksternalizacji i kodyfi kacji informacji. Jak pisał Bazerman, informacja jest zapisywana i rozpowszechniana głównie w formie tekstowej. W celu tworzenia tekstów służących prowadzeniu pożądanych działań, w których konstruowane jest znaczenie, zwykle gromadzi się informację. Według cytowanego autora informacja jest tworzona w obrębie wypowiedzi, jako część działania komunikacyjnego. Stąd istnieje odpowiedniość pomiędzy gatunkiem a rodzajem informacji przekazywanej za jego pomocą (Bazerman 2012, s. 383). Taki punkt widzenia powoduje, że mniej istotne stają się np. formalne cechy tekstu, chociaż niewątpliwie wpływają one na jego informacyjność. Naj- ważniejsze znaczenie posiada natomiast relacja między osobami, budowana w procesie komunikowania informacji, co oznacza skupienie uwagi na celu społecznym komunikacji. Badanie i wyróżnianie gatunków w przestrzeni komunikacyjnej wymusza zwracanie bacznej uwagi na cel komunikacyjny, którym jest przekazywanie informacji, służącej aktualnym i przyszłym wspól- nym działaniom w określonej sytuacji. Cechy formalne komunikatu (tekstu) stają się wówczas mniej istotne (drugorzędne). Jednak nie można nie zauwa- żyć, że informacja zawarta jest w tekstach/wypowiedziach1, a tekst jest formą

1 Oznacza to, że w obszarze naszego zainteresowania pozostanie informacja wyrażana w sposób werbalny. 3. Społeczna teoria gatunków informacji 131 wyrażania treści obiektów informacyjnych (dokumentów)2; obiekty informacyjne (piśmienne) są więc nośnikami informacji (tekstowej). Pomimo znacznej mediatyzacji komunikacji (Sasińska-Klas 2014, s. 163) tekst wciąż jest zasadniczym medium komunikacji naukowej i w tym zakresie nie zanosi się na szybkie zmiany. Zajmować się będziemy tekstami zawierającymi informację głównie tekstową, zmaterializowaną w tekstowych obiektach informacyjnych. W razie potrzeby zaznaczenia różnych, szczegółowych punktów widzenia terminy „gatunek tekstu” i „gatunek informacji” będą używane odrębnie, w za- leżności od oczekiwań, wynikających głównie z prezentowanego punktu wi- dzenia3. Dlatego też ten pierwszy termin będzie się pojawiać głównie w tym rozdziale, a drugi w dwóch kolejnych (rozdz. 4 i 5). Takie podejście do gatun- ków informacji nie zmierza do zaprzeczenia faktu, że informacja jest rozpowszechniana także w innych formach, nie tylko tekstowej. Na przykład formy grafi czne (niepiśmienne) zawsze współistniały z tekstem. Współistnienie to ma większe znaczenie w odniesieniu do nowych form komunikowania wyni- ków badań naukowych, takich jak bazy danych, internetowe strony projektów i inne, zawierające nie tylko przekaz tekstowy, a nawet pomijające go na rzecz modalności grafi cznych, słuchowych lub audiowizualnych. W znacznej więk- szości przypadków rozważania nad gatunkami informacji można rozciągnąć również na formy wypowiedzi związane z tymi modalnościami.

3.1. Gatunek informacji jako podstawa działań społecznych

Naukowcy stworzyli efektywne retorycznie i specyfi czne dla poszczególnych dyscyplin sposoby konstruowania wiarygodnych opisów swoich badań. Uży- wane przez nich w tym celu skonwencjonalizowane, społecznie konstruowane narzędzia językowe są nazywane gatunkami (ang. genres) (Hyland, Sala- ger-Meyer 2008, s. 303). Każdy gatunek stosowany w określonej dyscyplinie wpływa na procesy, w których są kształtowane, rozróżniane i wartościowane formy i praktyki aktywności informacyjnej (w tym tworzenia informacji i jej komunikowania) w tej dyscyplinie. Z kolei procesy te są kształtowane przez historycznie ewoluujące gatunki. Teoria gatunków opiera się na założeniu, że w społecznej praktyce komunikacyjnej stosuje się kategorie informacji nazywane gatunkami, wyróżniane ze względu na różnice i podobieństwa jej cech. Kategorie te są wyodrębniane na podstawie wykrywanych podstawowych cech

2 To z kolei oznacza, że będziemy zainteresowani nie tylko informacją werbalną, ale także utrwaloną piśmiennie. 3 Oba te określenia mogłyby zostać zastąpione terminem „gatunek tekstowego/nietekstowego obiektu informacyjnego”, który nie jest używany z powodu jego długości. 132 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... językowych i celów społecznych poszczególnych gatunków. Z tego wynika, że cechy informacji są konstytutywne dla zawierającego ją tekstu4. Ken Hyland, jako językoznawca, pisze o trzech grupach metod badawczych tekstu, wyróżnionych ze względu na ich główny przedmiot oraz na to, czy służą badaniu tekstu, autora czy odbiorcy: • Badania zorientowane na tekst: traktowanie tekstu jako wyniku celowej działalności, badanego w różny sposób, z punktu widzenia jego cech, tematu, spójności lub struktury. Tekst jest badany w odizolowaniu lub jako przykład użycia gatunku, w kontekście innych tekstów powstałych w danym okresie lub danego autora. Z drugiej strony można traktować tekst jako zdolny do działania w realnym świecie, nie jako wynik działa- nia, a jako podmiot działający (Lunsford 2016, s. 43). • Badania zorientowane na autora: w kręgu zainteresowań jest raczej ak- tywność autora niż cechy tekstu. Pisanie stanowi proces lub przynajmniej kompleks działań, które są wspólne dla wszystkich autorów. Ana- lizie podlegają czynności realizowane przez autora – eksperta podczas pisania. Ostatnio coraz ważniejszy jest kontekst pracy autora, jego osobista i społeczna historia. Kontekst wpływa na sposoby reprezentowania przez autora swoich celów. • Badania zorientowane na odbiorcę: wychodzi się poza indywidualnych autorów i powierzchniową strukturę tekstu, aby traktować tekst jako przykłady dyskursu, języka w działaniu, komunikowania informacji. Po- dejście oparte na dyskursie pozwala na zauważenie, że tekst jest zawsze odpowiedzią na określone sytuacje komunikacyjne i pozwala na wskazanie jego celów i funkcji w otoczeniu społecznym. Tekst nie jest wyi- zolowanym przykładem kompetencji autora, lecz konkretnym wyrazem celów społecznych, zamierzonych w stosunku do określonych odbiorców. Autor jest postrzegany jako posiadający swoje cele i intencje, relacje ze swoimi czytelnikami i informację do zakomunikowania, a gatunek to na- rzędzie, którym się posługuje dla ich osiągnięcia. Pisanie jest uważane za mediowane przez instytucje zanurzone w kulturze, uczestniczące w tym procesie, a każdy tekst jest osadzony w szerszych praktykach społecznych, będących źródłem założeń o relacjach autor–czytelnik i poprawnych sposobach ich konstruowania. Jedną z metod konstruowania hipotez o od- biorcach przez autorów jest zastosowanie ich wiedzy o innych tekstach, wykorzystanie zdolności odbiorców do rozpoznawania relacji interteks- tualności. Głównym elementem jest tu gatunek, narzędzie pozwalające na wykorzystywanie podczas pisania konwencji konstruowania komunika- tów zawierających informację po to, aby umożliwić odbiorcy rozpoznanie celów autora, a autorowi perswazję na ich rzecz (Hyland 2010b, s. 192).

4 Zasada ta dotyczy oczywiście wszelkiego rodzaju dokumentów, nie tylko tekstowych. Za- wsze cechy informacji stanowią o wykorzystywanym gatunku. 3. Społeczna teoria gatunków informacji 133

W tej książce skoncentrowano się na badaniach należących do trzeciej grupy, wyróżnionej przez Hylanda, z uwzględnieniem grupy drugiej, gdyż takie badania, zorientowane na interakcje nadawcy z odbiorcą komunikatu, najbardziej odnoszą się do funkcji informacyjnej tekstu stanowiącego konkretne wystąpienie konwencji gatunkowej. W takim podejściu mniej istotne są cechy formalne tekstu, badane mogą być nawet gatunki komunikacji niewerbalnej. Najważniejsza jest bowiem komunikowana informacja, za pomocą której nadawca i odbiorca realizują swoje cele, negocjując znaczenia. Podobnie jak Hyland, Vijay Bhatia zauważa, że badania gatunków prowadzone są w szerokim zakresie, począwszy od badań ściśle lingwistycznych, w których tekst jest postrzegany jako produkt dyskursu, poprzez studiowanie dynamicznych złożoności praktyk komunikacyjnych społeczności różnych dyscyplin i zawodów, aż po szersze traktowanie aspektów społeczno-kulturowych, często wykorzystywanych w procesach interpretacyjnych gatunków tekstów w warunkach codziennego życia. Posiadanie kompetencji językowych w zakresie języka naturalnego może być niewystarczające w przypadku braku dodatkowej wiedzy o konwencjach gatunku i wynikających z nich praktykach specyfi cznych dla społeczności dyskursu. Niezbędna jest wiedza z określonego zakresu (dyscypliny) o stosowanych sposobach konceptualizacji problemów i mówienia o nich w celu osiągnięcia celów naukowych (Bhatia 2017, s. 3). Anis Bawarshi i Mary Reiff (2010, s. 3) streszczają te różnice perspektyw badawczych jako konkurowanie dwóch teorii, traktujących gatunek jako system klasyfi kacyjny albo jako rodzaj tekstu. W pierwszym wypadku gatunki sortują i klasyfi kują doświadczenia, wydarzenia i działania, które reprezentują (są rozumiane jako etykiety lub pojemniki na znaczenia), natomiast w drugim gatunki odzwierciedlają, wspomagają kształtowanie, a nawet konstruują to, co reprezentują teksty w sposób zdefi niowany kulturowo (odgrywając zasadniczą rolę w tworzeniu znaczeń). Teoria gatunków tekstu ma długą historię. Defi nicje gatunku powstawa- ły pierwotnie w badaniach literaturoznawczych, w których uczeni powołują się na pierwsze krytyki literackie Arystotelesa, gdzie główną uwagę zwracano na budowę gatunku i tekstu. Wysiłki te koncentrowały się wokół defi niowania gatunku poprzez przedstawienie zbioru powtarzalnych cech lub budowanie możliwie pełnej typologii rodzajów literackich. Dopiero w XIX w., a w szcze- gólności w pierwszej połowie XX w. zauważono potrzebę utworzenia nowej dziedziny nauki – genologii lingwistycznej, która według jednego z jej twór- ców – Paula van Tieghema – miała się zajmować gatunkami tekstów artystycz- nych (Gajda 2009, s. 135). Jednak ta teoria gatunków w wersji tradycyjnej była, jak na nasze potrzeby, zbyt skoncentrowana na powierzchniowej warstwie form dyskursywnych. W połowie lat 80. XX w. teoria gatunków zaczęła się przekształcać, zbliża- jąc się do retoryki i kompozycji tekstu. Jak pisze Sune Auken (2015, s. 156), w tych latach nastąpił tzw. retoryczny zwrot w badaniach gatunków. Oznaczał 134 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... on zmianę w rozumieniu tego, czym jest podstawowa cecha gatunku; wypo- wiedź (ang. utterance) została zastąpiona w tej roli przez funkcję (cel)5 komu- nikacyjną. Oznacza to odejście od traktowania gatunku jako przede wszystkim konwencji treści i formy wypowiedzi, na rzecz zwracania uwagi na społeczną funkcję (cel) tych wypowiedzi. W 1990 r. Swales, podejmując próbę defi niowania gatunków, stwierdził, że każda taka defi nicja musi uwzględniać rolę celu komunikacyjnego. Dlatego uważał, że gatunek jest to system służący realizacji celów społecznych za pomocą środków werbalnych. Stanowi klasę wydarzeń komunikacyjnych, których wspólną cechą jest jednolity zestaw celów komunikacyjnych (Swales 1990, s. 58). W ten sposób do dwóch cech gatunku (forma i treść informacyjna, łącznie stanowiące wypowiedź) dodano trzecią – funk- cję lub cel, tworzącą relację komunikacyjną, wspierającą działanie. Podstawą tworzenia tej relacji jest komunikowana informacja. Warto tu dodać, że w ten sposób rozumiane gatunki rzadko są stosowane w badaniach literackich, raczej dotyczą one tzw. tekstów użytkowych, w tym naukowych. Jak pisał Charles Bazerman (1988, s. 6–7), wśród wielkiej różnorodności tekstów naukowych można dostrzec pojedynczy mechanizm, funkcjonujący w ramach każdego gatunku tekstu, pozwalający odnaleźć wspólną zasadę i jednolitość stosowanych rozwiązań. Szczególnie interesujące wyniki pojawiły się w tzw. szkole północnoame- rykańskiej6, której przedstawiciele starali się wykorzystać teorię gatunków do lepszego wyjaśnienia i zrozumienia praktyk związanych z tworzeniem, dys- trybucją, transformacją i wykorzystaniem obiektów informacyjnych w dzia- łalności ludzi (Andersen 2004, s. 86). Ogólnie mówiąc, głównym założeniem tej grupy naukowców jest traktowanie gatunków jako typizowanego działania komunikacyjnego, budującego relacje autorów z czytelnikami we wspólnej przestrzeni znaczeń i działań, czyli praktyk wiedzotwórczych, opartych na przekazywaniu informacji. Gatunki są rozumiane jako konstrukty społecz- ne służące mediacji informacji i społecznych sposobów zdobywania wiedzy, budowy tożsamości i interakcji komunikacyjnych w określonym kontekście (Bawarshi, Reiff 2010, s. 59). Jak pisał Bazerman, gatunki są formą życia, sposobem istnienia. Stanowią ramę dla działań społecznych. Są miejscem, w którym jest konstruowane znaczenie informacji, a za jej pośrednictwem – otaczającego świata. Gatunki kształtują formułowanie myśli i interaktywne działania komunikacyjne. Są to wspólne miejsca, w których tworzy się zro- zumiałe działania komunikacyjne i kierunkowskazy dla badania nieznanego

5 Auken stwierdza, że określenie „wypowiedź” (ang. utterance) mogłoby zostać zastąpione przez „tekst”, jednak wiele językowych wypowiedzi jest oralnych, a inne gatunki nie są językowe lub są częściowo językowe, więc termin „wypowiedź” obejmuje więcej przypadków niż „tekst”. 6 W literaturze, oprócz północnoamerykańskiej, są wymieniane także „szkoły” zajmujące się badaniami gatunków: australijska, brazylijska, francuska i szwajcarska, rozwijające się w różnych dyscyplinach (językoznawstwo, retoryka, komunikacja społeczna, analiza dyskursu, socjologia, psychologia, pedagogika, literaturoznawstwo) (Bawarshi, Reiff 2010). 3. Społeczna teoria gatunków informacji 135

(Bazerman 1997, s. 19). Znaczenia te są konstruowane dzięki ujawnieniu relacji łączących wszystkich uczestników i inne elementy transakcji komunikacyjnych. Gatunki stosowane w komunikacji i działania związane z nimi wynikają z umów społecznych i instytucjonalnych, które są realizowane poprzez ak- tywności sterowane konkretnymi interesami i ideologiami, znajdującymi odzwierciedlenie w tych umowach. Każde działanie i interakcja, realizowane na podstawie tych umów, jest materializowane w formie komunikowania informacji, której uczestnicy muszą działać zgodnie z tymi umowami (Andersen 2015b, s. 4). Z takiego rozumienia gatunku wynika także związek pomiędzy działaniami i gatunkami. Działaniem jest powtarzalne i regularne zachowanie, obejmujące uczestników oraz czynności i procesy (aktywności) wraz z ich cza- so-przestrzennymi charakterystykami kontekstowymi. Działaniom odpowia- dają gatunki, stosowane dla wsparcia realizacji celu aktywności. Wówczas gatunek to werbalne ujęcie działania, jako typowej sytuacji społecznej kooperacji ludzi. Stąd nazwy działań i gatunków mogą być tożsame, czego przykładem jest wykład (Gajda 2009, s. 139). Mamy więc tu do czynienia z triadą: gatunek → interakcja (komunikacja) → (współ)działanie. Bardzo ważnym wydarzeniem dla przedstawionej integracji badań nad gatunkami był artykuł Carolyn Miller (1984) o gatunkach jako działaniu społecz- nym oraz publikacja w języku polskim (i angielskim) tekstu Michaiła Bachtina (1986, s. 348) o gatunkach mowy. Miller zagadnienia gatunków rozpatrywała z punktu widzenia retoryki. Jej artykuł z 1984 r. spowodował silny przełom w badaniach nad gatunkami tekstu. Wychodził on bowiem poza zainteresowania formalnymi cechami tekstu, relacjami pomiędzy treścią i formą jako zasadniczymi problemami teorii gatunków oraz zmieniał punkt widzenia na tekst jako niezmiennie należący do określonej klasy tekstów. Autorka podkreślała związki pomiędzy gatunkami jako narzę- dziami językowymi a złożonością świata, w którym te narzędzia funkcjonują7. Działania retoryczne pozwalają ludziom funkcjonować w obrębie konstruowa- nej rzeczywistości społecznej – stosować język jako narzędzie symboliczne do budowania identyfi kacji i pobudzania współpracy. Procesy komunikacji po- zwalają na identyfi kację, dającą możliwość określenia własnej tożsamości i po- glądów o innych oraz uwzględnienia punktu widzenia innych na siebie. Komu- nikacja w takim ujęciu jest rozumiana jako warunek istnienia – sposób bycia, zdobywania wiedzy i organizacji informacji oraz interakcji, budowania relacji ze światem. Gatunek natomiast, jako narzędzie realizacji działań społecznych, jest używany do społecznego nadawania sensu. Świat, w którym funkcjonują gatunki, jest nie tylko złożony, ale też dynamiczny. Wraz ze zmianami środo-

7 Relacje pomiędzy formą komunikatu a sytuacją retoryczną oczywiście także istnieją. Forma komunikatu i sytuacja, w której jest stosowany, są ze sobą tak mocno związane, że trudno jest roz- poznać poprawnie istniejącą pomiędzy nimi relację przyczyna–skutek. 136 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... wiska społecznego gatunki także powstają, ulegają zmianom, w tym hybry- dyzacji, ewoluują i zanikają. To właśnie Miller do wcześniejszych elementów określających gatunek, tzn. treści (substancji) i formy, dodała funkcję, czyli cel działania, jako determinującą siłę w teorii gatunków. Zaproponowała ona także odejście od gatunków literackich bardziej w stronę gatunków użytkowych, jak je nazwała „de facto genres”, stosowanych w życiu codziennym, takich jak życio- rys lub instrukcja obsługi. Taki punkt widzenia spowodował rozwój w kierunku socjologizacji tekstu i praktyk obejmujących tekst. Uwzględnia on czynnik subiektywności działań ludzkich, które jednak są obiektywizowane w postaci obiektywnych potrzeb społecznych. W odpowiedzi na nie jednostki podejmują typowe praktyki retoryczne. Takie podejście nie jest sprzeczne z podejściem in- formatologicznym, gdyż wskazuje, że nie tekst jest w procesie komunikacyjnym najważniejszy, ale realizowane za jego pomocą cele, a właściwie potrzeby informacyjne realizowane za pomocą komunikowanej informacji, przekazywanej w sposób tekstowy lub inny, zwerbalizowany lub nie. W ten sposób uznano za zbyt ograniczone traktowanie gatunków jako klasyfi kacji tekstów według cech formalnych, gdyż nie uwzględnia ono roli informacji w ludzkiej komunikacji i innych działaniach. W szczególności chodziło o komunikację „zwykłych” ludzi w ich codziennych aktywnościach. W związ- ku z tym Miller (1984, s. 154) zdefi niowała gatunek jako typizowane8 działa- nie retoryczne stosowane w powtarzalnych sytuacjach. Gatunki są traktowane przez nią jako symboliczne narzędzia konstruowania społecznej identyfi kacji i współpracy, jako narzędzie pośredniczące między prywatnymi intencjami (wiedza) a potrzebami o naturze społecznej (informacja), między tym, co jednostkowe, a tym co publiczne. Oznacza to zwrócenie szczególnej uwagi na działania komunikacyjne, które są typowe, a przez to powtarzalne w określo- nej sytuacji. Sytuacja jest tu na tyle ważnym elementem, że niektórzy autorzy społeczną teorię gatunków nazywają sytuacyjną (Erickson 2000). Gatunki są ściśle powiązane z sytuacjami, a działania służące wymianie informacji poma- gają w zdefi niowaniu tej sytuacji. Nie chodzi jednak o jakiekolwiek działania komunikacyjne, ale tylko o takie, które są typowe i powtarzalne w określonej sytuacji społecznej. Może tu chodzić np. o rozpowszechnianie informacji naukowej w procesie publikowania jako części realizacji badań naukowych albo o tworzenie metainformacji w procesie organizacji informacji. Ustalenie tego, co jest typowe i powtarzalne, wymaga obserwacji działań, w które zaangażo- wani są ludzie, oraz roli informacji w tych działaniach. Wymusza tworzenie hipotez o działaniach i weryfi kację tych hipotez. Gatunki są formą interpretacji i weryfi kacji hipotez pozwalających na realizację odpowiednich działań. Obie te cechy zostały potraktowane centralnie w postrzeganiu gatunków jako dzia- łań społecznych. Jest to pogląd, który Miller nazywała podejściem etnometo-

8 Typizacja jest tu rozumiana jako społecznie zdefi niowane i współdzielone rozpoznawanie podobieństw. 3. Społeczna teoria gatunków informacji 137 dologicznym, najbardziej przydatnym do identyfi kacji i lokalizacji gatunków w środowisku ich stosowania. Również Bachtin wyraźnie wskazywał na związki gatunków z działaniami. W swojej publikacji pisze o gatunkach mowy (oralnej lub piśmiennej), służą- cych ułatwieniu i koordynacji działań ludzi za pomocą narzędzi językowych, konkretnie relatywnie stałych rodzajów wypowiedzi. Stosowane narzędzia są tak samo zróżnicowane, jak różne są formy ludzkiej działalności. Autor ten uważał wypowiedź za podstawową jednostkę analizy w komunikacji języko- wej, wskazując na jej społeczno-historyczny charakter. Według niego gatunek mowy (jak je Bachtin nazywał) jest to konkretny, względnie trwały pod wzglę- dem tematycznym, kompozycyjnym i stylistycznym typ wypowiedzi, który kształtuje się w zależności od funkcji (m.in. naukowej) oraz właściwych każdej sferze okoliczności obcowania językowego. Zasadniczą rolę w pracach Bach- tina odgrywa teza, że wypowiedź nigdy nie jest wytworem pojedynczej osoby. Pomimo że to jednostka się wypowiada, sama wypowiedź jest traktowana jako odpowiedź na poprzednie wypowiedzi, jako ogniwo złożonego łańcucha innych wypowiedzi, co zostało nazwane współodpowiadającym rozumieniem (Bachtin 1986, s. 361). W ten sposób możliwa reakcja słuchacza/czytelnika jest włączona w kierowaną do niego wypowiedź i przez nią sugerowana. Komuni- kacja ludzka nie jest możliwa bez gatunków, każda wypowiedź jest konstruowana zgodnie z zasadami jakiegoś gatunku mowy. Ta wyjątkowa pozycja, którą Bachtin przyznał wypowiedzi, wskazuje na jego świadomość faktu, że gatunki mowy są tworzone intencjonalnie, z okre- ślonym celem w umyśle. To z kolei determinuje ich pozycję w określonym obszarze społecznie organizowanej aktywności ludzkiej. Dodatkowo Bachtin dostrzegał dialogowy charakter wypowiedzi, co wskazuje na społeczno-histo- ryczną naturę wypowiadania się (np. dyskusji lub debaty), gdyż wypowiedź jest zarówno produktem bieżącej sytuacji, jak i odpowiedzią na poprzednie wypowiedzi w określonym obszarze komunikacji. Tworzenie gatunków jest działalnością ludzi, która jednocześnie sama jest historycznie konstytuowana przez gatunki. Dzięki pracom Bachtina stało się jasne powiązanie działania z gatunkami. Badanie gatunków zostało powiązane z poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie o sposób, w jaki określony tekst odgrywa rolę regulującą dla określonej działal- ności i jak teksty same są regulowane. Inaczej mówiąc, jak teksty są typizowane i typizują działania opierające się na tworzeniu i stosowaniu tekstów. Oznacza to teoretyczne i empiryczne zainteresowanie procesami rzeczywistego zarzą- dzania za pomocą tekstów różnego rodzaju działaniami komunikacyjnymi, tak różnymi, jak np. komunikacja naukowa z jednej strony albo operacje podat- kowe z drugiej. Co więcej, badania dowodzą, że nawet w obrębie podobnych działań można znaleźć różnice wynikające z kontekstu, np. szczegółowe roz- wiązania stosowane w gatunku artykułu naukowego zależą od dziedziny wiedzy; gatunek charakteryzuje i przez to pozwala odróżniać dyscyplinę, w której 138 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... jest stosowany. Również w badaniach interdyscyplinarnych powstają specjalne gatunki (Montesi, Mackenzie Owen 2008, s. 159). Podobne poglądy w Polsce głosiła od lat 30. ubiegłego wieku Stefania Skwarczyńska, autorka funkcjonalnej koncepcji genologicznej. Według niej o kształcie gatunku decyduje wiele czynników, nazywanych przez nią konstytu- tywnymi elementami aktu komunikacji. Są to: nadawca informacji, odbiorca i relacje między nimi, sytuacja komunikacyjna (nadawcza, odbiorcza i nadawczo- -odbiorcza), funkcja, przedmiot i ujęcie komunikatu, tworzywo, przedstawienie oraz kod. Zwracała uwagę na istnienie na równych prawach komunikatów literackich oraz nieliterackich (użytkowych, potocznych) (Skwarczyńska 1965, s. 89). Kilka lat po artykule Miller ukazała się wspomniana już książka Bazermana, w której autor uzupełnił ideę traktowania gatunku jako działania społecznego propozycją analizy historycznej. Miałaby ona ukazywać sposoby i warunki powstawania poszczególnych gatunków. Według cytowanego autora eksternalizacja wiedzy naukowej w formie piśmiennej polega nie tylko na tworzeniu i organizacji informacji, ale także na jej kształtowaniu (ang. shape). Kształto- wanie to, realizowane przez ludzi podczas działań zmiennych w czasie, nadaje informacji formę, której badanie mówi wiele o charakterze wiedzy i informacji tekstowej jako takiej (Bazerman 1988, s. 18). Identyfi kacja i defi niowanie gatunków powinno odbywać się na podstawie wymogów sytuacyjnych, a nie kategorii tworzonych teoretycznie i a priori. Zamiast takiego zestawu kategorii należy zastosować podejście bardziej indukcyjne, gdzie uznaje się, że gatunki pojawiają się w dynamicznych relacjach z historycznie ugruntowanymi, uświa- damianymi sytuacjami. W taki sposób Bazerman do socjologicznego punktu widzenia na gatunki dodał element historycznych zmian, w których gatunki powstają i rozwijają się w działaniach ludzi i społeczności, a w końcu znika- ją. Kierunki rozwoju gatunków zależą od społecznej organizacji i interakcji, w których pojawia się komunikowanie informacji. Na przykład zastosowanie techniki komputerowej w realizacji działań bardzo silnie wpływa na zmiany gatunków. Organizacja społeczeństwa i zachodzące w nim interakcje wyni- kają z przeszłych działań opartych na gatunkach. Stąd organizacja społeczna jest uzależniona od społecznej współpracy opartej na gatunkach rozwijanych w czasie. Jest to pogląd zgodny z teorią sfery publicznej Habermasa (2007) i roli obiektów informacyjnych9 przewidzianej w tej teorii, która może służyć objaśnianiu trwałości, jak i zachodzących transformacji w stosowaniu pisma w działaniach społecznych. Społeczne zastosowanie gatunków może być zróżnicowane w poszczegól- nych społecznościach jego użytkowników, co odzwierciedla odmienności ich

9 W teorii tej obiekty informacyjne (ich gatunki) organizują działania komunikacyjne róż- nych sfer publicznych i prywatnych. W sferach tych są tworzone obiekty informacyjne wspoma- gające działania w obrębie oraz pomiędzy sferami, przez co rozwijają się aktywności informacyjne. 3. Społeczna teoria gatunków informacji 139 celów komunikacyjnych. W badaniach tego zjawiska jest często stosowane po- jęcie społeczności dyskursu (ang. discourse community). Dzięki takiemu ukie- runkowaniu badań teoria gatunków nabiera bardziej społecznego charakteru. Wiąże się to z poglądem o stosowaniu języka jako środka komunikacji nie z całym światem, lecz z indywidualnymi osobami, będącymi członkami jednej grupy społecznej. Społeczności stanowią kontekst, w ramach którego odbywa się nauka wymiany informacji i interpretacji opinii, co pozwala na stopniowe zdobywanie kompetencji niezbędnych do uczestnictwa w dyskursie, a ich posiadanie umożliwia z kolei jednostce funkcjonowanie w społeczności jako jej członek. Ludzie uczą się komunikowania umieszczeni wewnątrz społeczności, do której należą (Tse, Hyland 2006). Według Avivy Freedman (1993) nauka ta, w szczególności dotycząca stosowania gatunków, odbywa się samoistnie i intuicyjnie, podobnie jak nauka języka naturalnego; więcej, zdobywanie wiedzy gatunkowej jest częścią osiągania wiedzy językowej. Cytowany wcześniej Swales (1990) zamiast ścisłej defi nicji społeczności dyskursu proponuje sześć cech charakteryzujących to pojęcie. Według niego społeczność dyskursu posiada wspólny, publiczny cel, mechanizmy wzajemnej komunikacji oraz używa tych mechanizmów do działań partycypacyjnych. Należą do niej także gatunki wspierające te cele oraz własne słownictwo. Musi ona również składać się z pewnej liczby osób, które funkcjonują w społeczności jako eksperci w zakresie dyskursu. Jednak społeczność dyskursu nie zawsze posiada ustalone a priori zasady działania. Zamiast tego może funkcjonować na podstawie ról wypracowanych wspólnie, na bieżąco w dyskursie. W badaniach dyskursu naukowego pojęcie społeczności stanowi podstawę zrozumienia sposobu tworzenia znaczeń w interakcji między jej członkami; okazało się przydatne w identyfi kacji praktyk komunikacyjnych specyfi cznych dla wybranej dyscypliny. Komunikacja naukowa jest natomiast analizowana jako wspólne, społecznie osadzone działanie. Można więc uważać dyscypliny naukowe za społeczności stosujące własny język, co ułatwia tworzenie wzajemnych powiązań autorów, tekstów i czytelników w transakcjach komunikacyjnych (Hyland 2015, s. 34); organizatorzy informacji stanowią część tych społeczności. Gatunki w ich działalności są aż tak istotne, że bez wiedzy gatunkowej nie byłoby wiadomo, gdzie poszukiwać informacji ani jakie ta informacja może mieć znaczenie (Geisler 2001, s. 278). Społeczności są czasem nazywane przez badaczy „plemionami” okupującymi wyznaczone terytoria (Becher, Trowler 2001). Terytoria te służą jako miejsca rozpowszechniania informacji w tych społecznościach, w tym wzorców interakcji i konwencji komunikacyjnych, w sposób niejawny i rutynowy używanych przez ich członków. Członkowie społeczności stosują gatunki do realizacji swoich działań i osiągania swoich celów. Dzieje się tak, ponieważ sukces twórczości naukowej zależy od umiejętnego wpasowania się jednostki we wspólny dla społeczności dyskursu kontekst profesjonalny. Jednostki starają się włączyć swoje teksty w określony świat społeczny, odwzorowywany i wydobywany 140 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... z aprobowanego dyskursu. Odrębność dyscypliny może być oceniona poprzez wykrycie stosowanych w niej osobnych praktyk retorycznych, w tym odmien- ności gatunkowych, co dobrze widać w badaniach nad zróżnicowaniem arty- kułu naukowego w różnych dyscyplinach (por. Gross, Harmon, Reidy 2002). Znajomość reguł gatunkowych, stosowanych w danej społeczności dyskursu, jest traktowana jako oznaka przynależności do tej społeczności (Schryer, Spoel 2005). Jak twierdzi Andersen (2015b, s. 7), wspólnym elementem przedstawionych pokrótce prac socjologicznych i fi lozofi czno-językoznawczych jest zainteresowanie komunikacyjną aktywnością ludzką, realizowaną w obrębie struktur społecznych i podkreślanie jej znaczenia. Koncepcja gatunku autorstwa Miller i innych cytowanych autorów wpasowuje się dokładnie w relacje pomiędzy działaniami jednostki i strukturami społecznymi, których jednostka jest częścią, bez względu na to, czy gatunki są uważane za działania, strukturę społeczną, czy może za narzędzie mediacji pomiędzy jednostką a strukturą społeczną. W każdym z tych wypadków gatunki, rozumiane tak, jak proponuje Miller, są sytuowane w innej przestrzeni teoretycznej, niż było to postrzegane tradycyjnie, jeszcze do lat 80. ubiegłego wieku, m.in. w literaturoznawstwie.

3.2. Gatunek jako schemat poznawczy

Według Stanisława Gajdy z językoznawczego punktu widzenia wyróżnić moż- na dwa nurty badań gatunków tekstu. Pierwszy z nich jest związany z badaniami empirycznymi konkretnych tekstów i gatunków. Powstaje wiele prac służących np. opisowi procesów przejścia od gatunków tradycyjnych do cy- bergatunków. Drugi traktuje gatunek jako uniwersalną kategorię organizującą wypowiedź. Gatunki są zmienne w czasie, potrzeba ich istnienia wynika ze społecznego i konwencjonalnego charakteru ludzkiej komunikacji, która także ulega modyfi kacjom. Ułatwiają one, o ile nie umożliwiają w ogóle, komunika- cję między nadawcą i odbiorcą, upraszczając wzajemne tworzenie teorii umy- słów. W tym sensie ludzie w swoich działaniach są uzależnieni od gatunków. Nie oznacza to niezmienności tych struktur, obecnie gatunki uważa się za dynamiczny proces historyczny, w którym tworzenie, modyfi kacje, hybrydyzacje i zanikanie są zjawiskami naturalnymi i stale zachodzącymi. Każda nowa informacja jednocześnie wzmacnia i przemodelowuje pewne aspekty gatunku; każdy odbiór informacji przekształca jej społeczne rozumienie. Użytkownik musi nie tylko zrozumieć, ale także włączyć w swoje struktury mentalne wie- dzę o możliwych działaniach informacyjnych, związanych ze stosowaniem gatunku. Można więc mówić o gatunku jako mentalnym wzorcu (schemacie) umieszczonym w kompetencji językowej nadawcy i odbiorcy, wynikającym z posiadanej wiedzy (zinternalizowany model językowy) (Gajda 2009, s. 138). 3. Społeczna teoria gatunków informacji 141

Takie rozumienie gatunku opiera się na triadzie: rzeczywistość → reprezentacja mentalna (schemat) → informacja, wynikającej z zastosowania CST. Wzorce stanowią element wiedzy użytkownika języka i są używane do wyzwa- lania procesów kognitywnych w celu wykonywania zadań komunikacyjnych (Maciejewski 2009, s. 85). Jak wspomniano wcześniej, gatunek stanowi werbalne ujęcie typowej sytuacji/wydarzenia, związanego z działaniem w otacza- jącej rzeczywistości. Mentalną reprezentacją wydarzenia/działania jest schemat poznawczy (por. rozdz. 1.3), model fragmentu rzeczywistości. Część wydarzenia/działania stanowią obiekty informacyjne zapewniające wymianę informacji pomiędzy uczestnikami. Gatunek należy postrzegać jako rodzaj schematu mentalnego, dobieranego odpowiednio do innych schematów wy- darzeń/działań związanych z sytuacją. Schemat ten pozwala na konstruowanie relacji pomiędzy elementami sytuacji komunikacyjnej i innymi elementami, związanymi z innymi sytuacjami, których częścią jest proces komunikacji. Podobny pogląd przedstawili Carol Berkenkotter i Th omas Huckin (1995, s. 3), twierdząc, że gatunki są strukturami retorycznymi z wrodzoną dynami- ką, na których mogą być dokonywane manipulacje z uwzględnieniem warun- ków stosowania. Wiedza gatunkowa jest najlepiej konceptualizowana jako forma sytuacyjnego poznania, stanowiącego część aktywności w obrębie każdej dyscypliny naukowej. Naukowcy, aby przeprowadzać swoje działania po- myślnie (tzn. aby publikować, wywierać wpływ na swoją dyscyplinę, być cytowanym), muszą znać sposoby strategicznego wykorzystania swojej wiedzy o gatunkach. Te ostatnie są kognitywnymi schematami porządkującymi formy twórczości językowej, piśmiennej i oralnej (Maciejewski 2009, s. 87). By umożliwić realizację działań za pomocą gatunków, muszą one być związane z poznaniem, gdyż sposoby zdobywania wiedzy i sposoby realizacji działań są ze sobą powiązane. Jeżeli, jak chcą Berkenkotter i Huckin, gatunek jest formą sytuacyjnego poznania, to system i zestaw gatunków (zob. nast. podrozdz.) są narzędziami służącymi rozprzestrzenianiu procesów poznania pomiędzy uczestnikami komunikacyjnych działań, polegających na wymianie informacji w czasie i przestrzeni. Według Berkenkottera i Huckina wiedza gatunkowa jest nierozerwalnie związana z tzw. wiedzą proceduralną. Ta ostatnia jest wiedzą o właściwym momencie i sposobach stosowania określonych narzędzi używanych w dyscyplinie. Wskazuje, jak i kiedy zdobywać informację, formułować pytania badawcze, sposoby rozpoznawania i negocjowania problemów badawczych oraz gdzie, jak i kiedy eksternalizować wiedzę w kontekście dyscypliny. Podobnie wiedza gatunkowa jest powiązana z wiedzą podstawową, dotyczącą wspólnie akceptowanych treści i założeń. Jako forma poznania sytuacyjnego gatunki umożliwiają swoim użytkownikom nie tylko efektywną komunikację, ale tak- że partycypację (i reprodukcję) w normalizacji, epistemologii, ideologii i ontologii społecznej społeczności uczonych (Berkenkotter, Huckin 1995, s. 501). 142 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Taki poziom wiedzy można osiągnąć tylko w długim okresie, gdyż wymaga on immersji w kulturę, co wiąże się z latami praktykowania i „ukulturalniania”. Jak pisze Bożena Witosz (2003, s. 89), poznanie świata odbywa się dzięki tworzeniu i posiadaniu kategorii pojęciowych, które pozwalają na dostrzeganie granulacji otaczającej rzeczywistości, złożonej z odrębnych, nazwanych elementów. Kategoryzacja, będąca podstawą konstruowania schematów mentalnych, pozwala odnajdywać podobieństwa i różnice pomiędzy wydarzeniami, obiektami, procesami, emocjami, relacjami przestrzennymi i społecznymi w otaczającym świecie, a także zdaniami, słowami i znaczeniami10. Kategoria jest defi niowana przez ustrukturyzowane rozumienie zdań i słów, ogólnie informacyjnej zawartości wypowiedzi/tekstu. Dotyczy więc ona także tekstów traktowanych jako nośnik informacji. W tym wypadku wykorzystuje się teorię prototypów i podobieństwa rodzinnego. Teoria ta porządkuje uniwersum dys- kursów na potrzeby opisu i interpretacji kategorii tekstowych (Duszak 2015, s. 89). Gatunków bowiem dotyczy cecha, którą Ludwig Wittgenstein (1972) nazywał podobieństwem rodzinnym, polegająca na niemożności defi niowania pojęć na zasadzie wyznaczania warunków niezbędnych i wystarczających (słu- żących defi niowaniu i analizie pojęć w ich klasycznej teorii), gdyż nie ma jednej, wspólnej cechy posiadanej w jednakowym stopniu przez wszystkie obiekty, których pojęcie dotyczy. Nie da się też ściśle wyznaczyć granic kategorii. Mogą one być rozszerzane, uzupełniane o nowe obiekty, ale także ograniczane, często w zależności od pojawiających się potrzeb praktycznych w określonych działaniach. Autor ten głosił pogląd o nadrzędności praktyki, w tym języko- wej, nad zasadami regulującymi ją lub defi niującymi. Uważał, że znaczeniem znaku jest jego użycie, co doprowadziło go do badań stosowania słów w „grach językowych”, które rozumiał jako złożoną aktywność obejmującą nie tylko ję- zyk, ale także działania i przedmioty (Harré, Gillett 1994, s. 18–19). Wynika z tego, że nie można stworzyć listy zasad całkowicie determinujących zakres stosowania pojęcia (Andersen, Barker, Chen 2006, s. 6). Z myśli Wittgensteina korzystała amerykańska psycholog Eleanor Rosch (1973), która badała sposoby stosowane przez jednostki w celu grupowania obiektów w kategorie, czyli tworzenia relacji między nimi. Stwierdziła ona, że obiekty są klasyfi kowane nie tylko jako należące do określonej kategorii, ale także jako lepszy lub gorszy egzemplarz tej kategorii. Najlepszym, centralnym egzemplarzem kategorii jest tzw. prototyp. Egzemplarz ten zazwyczaj otrzymuje nazwę kategorii i jest z nią bezpośrednio kojarzony. Może on być także rozumiany jako reprezentacja mentalna, czyli wiązka cech charakterystycznych dla danej kategorii (Witosz 2003, s. 96). Wówczas obiekty należą do kategorii z powodu mniejszego lub większego podobieństwa do prototypu,

10 Kategoryzowane jest wszystko, o czym człowiek jest w stanie pomyśleć (Lakoff 1987, s. 10). Co ciekawe, człowiek może posiadać kilka sprzecznych modeli kategoryzacji na ten sam temat jed- nocześnie. 3. Społeczna teoria gatunków informacji 143 co oznacza stopniowaną strukturę pojęć. Teoria prototypów wyjaśnia jedną z podstawowych zdolności ludzkiego umysłu – zdolność do kategoryzowania, wskazując na sposoby wnioskowania, także podczas manipulowania środkami językowymi. Wnioskowanie jest przeprowadzane nie na pojedynczych egzemplarzach rzeczy i ludzi, ale na ich kategoriach, stąd kategoryzacja ma zasadnicze znaczenie w procesach poznania. Kategorie w różnych kulturach mogą być konstruowane wokół różnych prototypów. Dodatkowo poczucie stopnia typowości obiektów w kategorii może zmieniać się u jednostek w zależności od kontekstu i przypadku (Andersen, Barker, Chen 2006, s. 9). Może to wynikać z faktu, że według niektórych autorów (np. Brooks 1987) w konceptualizacji kategorii pod uwagę jest brany nie tylko prototyp, ale także cechy wszystkich egzemplarzy wcześniej zaliczonych do kategorii, co powoduje istotną indywi- dualizację jej reprezentacji. W zakresie gatunków prototyp wyznacza tzw. relacyjne pole gatunkowe, którego centrum stanowi wzorzec kanoniczny, a w różnej odległości od niego znajdują się bliższe i dalsze warianty. Co więcej, gatunki w polach są w ciągłym ruchu (zmieniają się) i mogą występować w kilku polach (Witosz 2005). Zmia- ny te mogą wynikać m.in. z kontaktu z innymi gatunkami: dochodzi wów- czas do zmiany relacji w wiązce cech stanowiących o gatunku, co powoduje, że mamy do czynienia z tzw. wzorcem poruszonym (Loewe 2007, s. 60). Proce- sy te wiążą się ze zmianą, nakładaniem się lub rozróżnianiem celów gatunku. Gatunki tworzą niehierarchiczną typologię, będąc składnikami wielu pól, raz w ich centrum, kiedy indziej na obrzeżach, w każdym układzie stanowiąc istotny składnik całości. Granice pól są bardzo nieostre, stąd teksty mogą wykazy- wać znaczne różnice nawet w obrębie tego samego gatunku. Stosowanie języka jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech ludzkiej aktywności kognitywnej. Zrozumienie ogólnych sposobów kategoryzowania jest niezbędne do zrozumienia procesów kategoryzacji stosowanych w przypadku języka naturalnego. Reprezentacja tekstu, tworzona przez użyt- kownika języka w jego schematach mentalnych, a więc stanowiąca część jego wiedzy, jest równoznaczna z modelem kognitywnym, gdyż ten ostatni stanowi zestaw typowych cech tekstu (Lakoff 1987, s. 68). Modele kognitywne są strukturami służącymi organizacji wiedzy. Tworzenie kategorii i zjawisko prototypów są efektem ubocznym tego procesu. Podczas tworzenia lub odbioru informacji wykorzystuje się dziesiątki różnych kategorii, w tym gatunki. Funkcjonują one niezależnie od woli, a mogą być charakteryzowane jedynie poprzez cechy i relacje ich elementów składowych, a nie ich użytkowników (ludzi). Większość tych procesów jest nieświadoma i wykonywana automatycznie. Podobnie w cytowanych wcześniej tekstach Teuna van Dijka (1980, s. 128) pojawia się pojęcie superstruktury, abstrakcyjnego schematu, któ- ry służy określaniu cech gatunkowych tekstu, gdyż pozwala, jak pisze autor, odróżnić na przykład opowiadanie od protokołu policyjnego. Dijk nazywa je superstrukturami gatunkowymi i defi niuje jako schematy pamięciowe, 144 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... klasyfi kujące wiedzę w formie rodzajów dyskursu. Zadaniem tych superstruktur jest tworzenie zasad procesu czytania oraz strategii tworzenia tekstów. Mo- delują one informację zawartą w tekście przez wpływanie na makrostruktu- ry semantyczne (Dijk, Kintsch 1983, s. 54). Gatunki nie są jedynie zbiorem podobnych tekstów, ale schematem poznawczym, który jest tworzony indywidualnie, ale na podstawie wspólnych doświadczeń ludzi, pozwalającym za- uważyć, jak teksty pomagają konstruować określony kontekst (Hyland 2015, s. 32). Charles Bazerman (1997, s. 17) nazywał je ramą dla działań społecz- nych, zapewniającą orientację w otoczeniu społecznym i tworzenie znaczeń, przy czym użytkownicy gatunków mają pewną swobodę w wychodzeniu poza te ramy. Mimo narzucania ograniczeń gatunki stwarzają warunki do oryginal- ności twórczej. Według Amy Devitt gatunki powstają, ponieważ właściwie odpowiadają sytuacji, w której twórca znajduje się w sposób powtarzalny. Sytuacja musi być więc poprawnie rozpoznana. Gdy sytuacja retoryczna pojawia się po raz pierwszy, autor dopasowuje do niej swoje struktury mentalne, a następnie stosuje podobne narzędzia retoryczne w kolejno powtarzających się podobnych sytuacjach. Gdyby każdy problem pojawiający się podczas obcowania z informacją (w tym podczas pisania/czytania) wymagał całkowicie nowego rozeznania moż- liwości jego rozwiązania, uległoby ono znacznemu spowolnieniu, a porozumienie między autorem a czytelnikiem byłoby niemożliwe, gdyż czytelnik korzysta z tych samych konwencji, co autor11. Podobieństwa wynikające z poprawnych reakcji na pojawiające się powtarzalne sytuacje stanowią podstawę tworzenia konwencji gatunkowych (Devitt 1993, s. 576). Gatunek tworzy relację czytelnika z twórcą poprzez unifi kację ich produktów i procesów mentalnych. Co więcej, gatunek nie tylko pozwala odpowiadać na zaistniałe sytuacje, ale także konstruuje sytuacje powtarzalne i występujące w nich relacje. Konstruowanie to polega na wzbogacaniu sytuacji przy użyciu posiadanej wiedzy gatunkowej, funkcjonującej jako część schematów poznawczych jednostki. Aby zrozumieć i wykorzystać konwencje odpowiadające określonej sytuacji komunikacyjnej, jej uczestnicy muszą się tej konwencji nauczyć. Czytanie tekstu nie ma na celu tworzenia jego odrębnej reprezentacji (Spiro 1980, s. 23). Celem jest integracja informacji uzyskiwanych podczas czytania z wcześniej zdobytą wiedzą w tym samym zakresie, z uwzględnieniem jej kontekstu, np. teorii umysłu nadawcy informacji, przy czym specjalna uwaga jest zwracana na nową informację. In- nymi słowy, tekst powoduje aktywację schematów mentalnych poprzez relacje z sytuacjami dnia codziennego (Keunen 2000, s. 8). Według Mishy Vaughan i Andrew Dillona (1998, s. 562) regularności wy- stępujące w obrębie gatunku mogą być badane i wyjaśniane z perspektywy psychologii kognitywnej. Chodzi głównie o badania reprezentacji struktur

11 W rzeczywistości wiedza gatunkowa należy do indywidualnych struktur wiedzy nadawcy i odbiorcy, więc rozumienie tych konwencji nigdy nie jest identyczne. 3. Społeczna teoria gatunków informacji 145 mentalnych, których celem jest wyjaśnianie sposobów organizacji wiedzy (OW) jednostki o świecie, zdobywanej w wyniku doświadczeń (uczenia się), w tym obcowania z informacją tekstową. Takie rozumienie gatunków informacji i sposobu ich funkcjonowania wiąże tę problematykę z zagadnieniem sche- matów poznawczych. Według Cathleen Carley i Michaela Palmquista związki te można przedstawić następująco: • schematy poznawcze są internalizowaną reprezentacją świata, zarówno wewnętrznego (np. modele ciała), jak i zewnętrznego; • schematy te mogą być reprezentowane językowo, co oznacza, że reprezentacje te są oparte na zasadach lingwistycznych; • schematy mogą być uważane za sieci pojęć ujawniające relacje między nimi; • znaczenie pojęcia dla jednostki jest zawarte w relacjach pojęcia z innymi pojęciami w schemacie poznawczym jednostki; • społeczne znaczenie pojęcia nie jest defi niowane w sposób uniwersalny, ale poprzez uzgadnianie w komunikacji schematów poznawczych jednostek; • uzgadnianie to również ma charakter językowy (Carley, Palmquist 1992, s. 602). Rola języka jest porównywana do okna, przez które można przyjrzeć się umysłowi użytkownika języka, co oznacza jednocześnie, że teksty, tworzone w języku, są reprezentacją jego schematów mentalnych. Badając artefakty językowe (obiekty informacyjne), można odtworzyć schematy mentalne ich twórców. Co więcej, badając gatunki tekstów, czyli konwencje społecznego stosowania języka, zarówno w stosunku do tekstów piśmiennych, jak i oralnych, można tworzyć reprezentację schematów, które służą do budowy tekstu określonego gatunku. Oznacza to, że informacja w jakimś stopniu reprezentuje wiedzę wykorzystaną podczas jej eksternalizacji. Nie chodzi tu oczywiście o to, że funkcjonuje jednoznaczne odwzorowanie pomiędzy kognitywnymi strukturami jednostki a tworzonymi przez nią strukturami informacji tekstowej. Carley i Palmquist (1992, s. 604) przyjmują trzy założenia. Po pierwsze, zarówno struktury kognitywne, jak i tekst mogą być modelowane przy użyciu symboli, czyli pojęć. Po drugie, tekst, a dokładnie zawarta w nim informacja, jest reprezentacją części wiedzy jednostki, czyli części jej struktur kognitywnych. Po trzecie, symboliczna, czyli werbalna struktura wyodrębniona z tekstu jest elementem (częścią) pełnej reprezentacji symbolicznej struktury kognitywnej jednostki. Kompletność struktur kognitywnych zawartych w tekście zależy od wielu czynników, takich jak cel komunikacyjny, metoda eksternalizacji, sposób komunikowania, długość tekstu itp. Widać tutaj istotną rolę gatunku informacji jako schematu poznawczego. Warto za- uważyć dodatkowo, że tekst, zanim dotrze do użytkownika, przechodzi wiele zmian semantycznych: autor eksternalizuje zawartość swoich struktur semantycznych w formie tekstu w określonym gatunku; wydawca zapewnia mu 146 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... materializację w formie obiektu informacyjnego, dbając o zachowanie konwencji gatunkowych; w bibliotece są tworzone parateksty (metainformacja)12 w wyniku eksternalizacji wiedzy pracownika informacji w formie metainformacji w określonym gatunku, w celu umożliwienia wyszukiwania informacji zawartych w tekście; w końcu czytelnik interpretuje czytany tekst na podstawie posiadanej wiedzy, w tym gatunkowej. Na wszystkich tych etapach ich aktorzy wykorzystują swoje schematy mentalne, w tym dotyczące wiedzy gatunkowej. Są to różne schematy, budowane indywidualnie w ciągu całego życia, co powoduje problemy, o których Hjørland (1998, s. 28) pisał, wskazując na posługiwa- nie się przez te osoby odrębnymi epistemologiami. Kierunkiem, w którym w interesujący sposób są łączone problemy doty- czące schematów poznawczych i gatunków tekstu (informacji), jest fenomenologia (Bawarshi, Reiff 2010, s. 66). Jest to XX-wieczny pogląd fi lozofi czny, którego twórcami byli m.in. Edmund Husserl, Martin Heidegger oraz Roman Ingarden. Fenomenologia poszukuje odpowiedzi na pytania o sposoby ujaw- niania się rzeczy wobec ludzi oraz o możliwości doświadczania tych przedsta- wień – jest to problem udostępniania obiektów w świecie (fenomenów) dla ludzkiej świadomości. Według fenomenologów w tym celu należy zaniechać spekulacji czysto pojęciowych i uzyskać bezpośrednie doświadczenie tego, co jest dane, a w czym przejawiają się przedmioty. Proponuje się przy tym „wzię- cie w nawias” wiedzy naukowej (zneutralizowanie nastawienia dogmatyczne- go) i skupienie się na tym, jak rzeczywistość jest dana, czyli na tym, jak prze- jawia się w doświadczeniu. W rezultacie świat jest przeżywany i doświadczany duchowo/intuicyjnie, jako za każdym razem inny fenomen. Centralnym pojęciem dla fenomenologicznego poglądu na świadomość i doświadczenie jest intencjonalność, rozumiana jako akt poznawczy, służą- cy tworzeniu sensu. Intencjonalność jest aktem poznawczym czystej świa- domości ukierunkowanym na obiekt, udostępniający coś świadomości. Jest właściwością świadomości, oznaczającą, że każda świadomość (percepcja, wspomnienia, wyobrażenia, sądy) jest świadomością czegoś lub czegoś dotyczy. W tym sensie doświadczenie zawsze odnosi się do świata (środowiska fi zycznego i/lub społeczno-kulturowego), jest nakierowane na jakiś przedmiot (Gallagher, Zahavi 2015, s. 14). Łączy świadomy umysł z treścią lub przedmiotem, jest sensotwórcze. Gdy wybieramy się do restauracji, łączy- my naszą świadomość i doświadczenie (w formie schematów mentalnych) z obiektami związanymi ze spożywaniem posiłku w restauracji: rezerwa- cji i zajmowania stolika, układu karty dań, zamawiania potraw, płacenia rachunku itp13. W taki sam sposób, w jaki intencje dostarczają obiekty do

12 Paratekst to także jest tekst, a więc również jest tworzony z wykorzystaniem wiedzy gatunkowej, na tej samej zasadzie, co każdy inny tekst (Genette 1997, s. 7). 13 Jest to ulubiony przykład złożonych struktur poznawczych (schematów), wykorzystywany przez Rogera Schanka, który zajmował się głównie stereotypizacją zachowań społecznych (Schank, Abelson 1977). Przykład ten ma unaocznić znaczenie schematów w poglądach fenomenologicznych. 3. Społeczna teoria gatunków informacji 147 naszej świadomości, również gatunki dostarczają informację i sytuacje komunikacyjne do świadomości, pozwalając na organizację wiedzy. Gatunki informują o intencjonalności, a znaczenie jest włączone w działania uczest- ników procesu komunikacji i ich konstrukcję sytuacji i działań. Znaczenie jest więc tworzone interakcyjnie w transakcjach między tekstem a autorem lub czytelnikiem; w ostatecznym rezultacie pomiędzy autorem i czytelnikiem, z mediacją artefaktu informacyjnego (Bazerman 2003, s. 380). Inne pojęcie fenomenologiczne, które wpłynęło na teorię gatunków i wią- że się z intencjonalnością, to świat przeżywany, rodzaj wspólnego gruntu. Jest nim świat wspólnych doświadczeń, świat napotykany w życiu codziennym. Odnosimy indywidualne doświadczenia do świata przeżywanego, w którym nadajemy sens życiu i społecznym działaniom, przez co staje się on światem podzielanych intencjonalności. W socjologii świat przeżywany jest rozumiany jako zjawisko zasadniczo intersubiektywne i społeczne, w którym doświad- czenia i działania ludzkie są nauczane, negocjowane i rozpowszechniane we wspólnie interpretowany, koordynowany sposób. Habermas (2005, s. 339) jako funkcje świata przeżywanego w odniesieniu do społecznej rzeczywistości wymieniał: a) zapewnienie ciągłości tradycji kulturowej; b) integrowanie grup przez normy i wartości; c) umożliwienie socjalizacji dorastających pokoleń. Takie rozumienie świata przeżywanego odpowiada pojęciu systemu gatunków w rozumieniu Bazermana (zob. rozdz. 3.3). W mediacji doświadczeń w świecie przeżywanym ważną rolę odgrywa wiedza, której znaczną część stanowią reprezentacje typowych sytuacji. Jest to wiedza (często nieuświadomiona), przy użyciu której wyróżnia się sytuacje postrzegane jako podobne (kategoryzacja). Doświadczanie sytuacji wskazuje, że coś, co funkcjonowało wcześniej w określonej sytuacji, prawdopodobnie w tej samej sytuacji zadziała podobnie. Typizacja jest zrutynizowaną, społecznie dostępną kategoryzacją strategii i form służących rozpoznawaniu znajomych sytuacji, co pozwala na podejmowanie działań optymalnie dostosowanych do tych sytuacji. Defi niujemy siebie i innych jako podmioty działające w świecie za pomocą typizacji, schematów powtarzalnych zachowań lub oczekiwań co do czyjegoś zachowania w określonej sytuacji (Bawarshi, Reiff 2010, s. 67). Oczekiwania te mogą oczywiście dotyczyć także zachowań informacyjnych14. Główną funkcją gatunków jako schematów mentalnych jest umożliwienie osobom tworzącym znaczenia formułowanie hipotez o tym, czego można spo- dziewać się w określonej sytuacji informacyjnej jako części świata rzeczywistego oraz w świecie przedstawionym w tekście (Semino 1997, s. 172). Ogólnie należy stwierdzić, że przedstawione poglądy oddają coraz bardziej powszechną tendencję odchodzenia od poglądów obiektywistycznych na reprezentację informacji i wiedzy w kierunku założeń subiektywistycznych

14 Zachowania informacyjne to według Woźniak-Kasperek (2011, s. 132) zachowania ludzkie, które ujawniają się w kontakcie z informacją oraz jej źródłami i kanałami informacyjnymi. 148 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

(konstruktywistycznych). Odchodzi się od pojmowania gatunku tekstu (informacji), czyli pewnego rodzaju schematu mentalnego, jako reprezentującego pojęcia o wyraźnie i jednoznacznie określonych granicach i defi nicjach, na rzecz zbiorów rozmytych. Obiektywistyczna teoria kategorii wskazuje na kategorie (takie jak gatunki), jako formowane przez obiektywnie istniejące cechy (lub zespół cech), posiadane w równym stopniu przez wszystkie elementy na- leżące do kategorii. Kategorie są defi niowane przez warunki (cechy) niezbędne i wystarczające. Elementy świata tworzą obiektywnie istniejące kategorie oparte na wspólnych, obiektywnych cechach tych elementów. Pojęcia w kategoriach są abstrakcyjne i odrębne od ludzkich doświadczeń. Natomiast według poglądu subiektywistycznego kategorie są wynikiem ustrukturyzowania wiedzy organizowanej w schematach mentalnych. Schema- ty te powstają na podstawie indywidualnych doświadczeń z różnymi obiektami i kategoriami obiektów, weryfi kowanymi społecznie w działaniach komunikacyjnych. Ludzki system konceptualny jest silnie związany z pozyskanymi doświad- czeniami, zarówno dotyczącymi świata naturalnego, jak i społecznego (kultury). Zmiany w jednym miejscu tego systemu są przyczyną modyfi kacji dokonywanych w innych miejscach, trudnych do przewidzenia i wyśledzenia. Dlatego też np. zmiany w stosowanych technologiach komunikacyjnych wpływają, czasem w sposób zaskakujący, na stosowane gatunki informacji, konwencjonalne struktury pozwalające na organizację wiedzy do formy komunikowalnej.

3.3. Łączliwość gatunków informacji

Rzadko się zdarza, aby jakiś gatunek był stosowany w całkowitej izolacji od innych. Zazwyczaj różne gatunki wspólnie koordynują działania społeczne lub jeden gatunek aktywuje stosowanie innych w różnych systemach działań (An- dersen 2015b, s. 10). Tworzenie takich i podobnych relacji powoduje powstawanie struktur nazywanych hierarchią gatunków, zestawem gatunków (ang. genre set), systemem gatunków, ekologią gatunków, repertuarem gatunków i wreszcie grupą gatunków. Najprostszym sposobem organizacji gatunków jest hierarchia15. Jak piszą Kevin Crowston i Mary Williams, przykładem może być artykuł z dziedziny nauk społecznych, będący rodzajem artykułu naukowego, który z kolei jest rodzajem artykułu. Gatunki wspólnie tworzące hierarchię wykazują pewne podobieństwa i różnice jednocześnie (Crowston, Williams 2000, s. 202).

15 Część autorów uważa, że gatunki mogą być defi niowane tylko na jednym poziomie hierarchii, przynajmniej w określonym okresie (Miller 1984, s. 161). Takie arbitralne ograniczenie może jednak zmniejszyć przydatność gatunków jako narzędzia analizy procesów komunikacji w społe- czeństwie. 3. Społeczna teoria gatunków informacji 149

Pojęcie zestawu gatunków zostało użyte przez Amy Devitt w jej pracy na temat intertekstualności16 w rachunkowości podatkowej (Devitt 1991). We- dług autorki zestaw gatunków odzwierciedla działalność zawodową i relacje społeczne opisywanych przez nią specjalistów, ich sytuację zawodową (Devitt 1991, s. 340). Intertekstualność występująca w obrębie gatunków i pomiędzy nimi, spełniająca funkcję stabilizującą, uwidacznia się poprzez podobieństwo zestawów gatunków stosowanych w sytuacjach tego samego rodzaju (w tym wypadku w fi rmach rachunkowych). Zestaw może jednocześnie wspomagać defi niowanie i stabilizację tej sytuacji, gdyż wszyscy członkowie grupy użyt- kowników zestawu gatunków wykorzystują wspólny grunt w zakresie koope- ratywnie używanych gatunków, składających się w ten sposób na jeden zestaw. Zestaw gatunków może ujawniać wiele informacji o społeczności, która konstruuje i stosuje te gatunki, a badanie tekstów w obrębie zestawu gatunków może ujawnić wiele informacji o wyborach podejmowanych przez autorów (Devitt 1993, s. 581). Według autorki gatunki konstruują sytuacje, a sytuacje konstruują gatunki, co oznacza, że dyskurs może konstruować społeczności, a te konstruują dyskurs. Z tego wynika, że zamiast defi niować komunikującą się społeczność, opisując działania jej członków, do analizy społeczności dyskursu można użyć stosowany przez nią zestaw gatunków, który defi niuje jej naturę i budowę. Charles Bazerman (2004, s. 318) wprowadził pojęcie systemu gatunków. O ile zestaw gatunków to kolekcja rodzajów tekstów tworzonych przez oso- bę lub osoby pełniące odpowiednią rolę w systemie aktywności, o tyle system tworzą powiązane ze sobą relacjami gatunki, które oddziałują na siebie nawzajem w określonych okolicznościach (warunkach) (Bazerman 1994, s. 97). Składa się on z kilku zestawów gatunków, stosowanych przez osoby współ- pracujące w sposób zorganizowany, obejmując także standardowe relacje, konstruowane w trakcie produkcji, przepływu i wykorzystania obiektów informacyjnych tych gatunków. System gatunków odzwierciedla powtarzalną sekwencję (lub określony zbiór akceptowalnych sekwencji) kolejno stosowanych gatunków w typowych sytuacjach komunikacyjnych, występujących w grupie osób współpracujących. Zwykle cechy (cel i forma) gatunków w systemie są do siebie dopasowane. Dla zapewnienia odpowiedniego działania gatunków w określonych okolicznościach część gatunków w systemie musi być stosowana jednocześnie. System gatunków staje się elementem systemu aktyw- ności grupy użytkowników. Oznacza to, że charakterystyka systemu gatunków pozwala opisywać także struktury dotyczące pracy, zainteresowań i dokonań użytkowników. Tak rozumiany system gatunków rozszerza koncepcję zestawu

16 Z punktu widzenia poststrukturalistów tekst zyskuje znaczenie w jego relacjach, podobień- stwach i różnicach z innymi tekstami, a znaczenie tekstu jest rozproszone w tej sieci tekstów powią- zanych interrelacjami. Intertekstualność tekstu pochodzi częściowo z asocjacji, które teksty tworzą między sobą, za pomocą relacji między nimi, a częściowo z asocjacji łączących tekst z kontekstem, w jakim teksty te są postrzegane (Tredinnick 2007, s. 180). 150 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... gatunków Devitt, gdyż zestaw gatunków reprezentuje działanie tylko jednej strony złożonych interakcji personalnych. Natomiast system gatunków stanowi pełen zestaw gatunków, który obrazuje udział wszystkich uczestników. Jest to więc pełna interakcja, kompletne wydarzenie, zestaw relacji społecznych, przedstawiony w taki sposób, w jaki one funkcjonują. Zastosowanie koncepcji systemu gatunków pozwala na badanie sposobów organizowania, poprzez stosowanie informacji tekstowej, działań wiedzotwórczych oraz zależności tych działań od tekstów stanowiących dla nich narzędzia mediacyjne. W sposób podobny do systemu gatunków Bazermana Swales (2004) defi - niował łańcuch gatunków, który rozumiał jako sekwencję obiektów informacyjnych różnych gatunków dotyczących tego samego zagadnienia. Przykładem może być łańcuch gatunków od tekstu artykułu złożonego w redakcji, poprzez recenzje, pismo potwierdzające przyjęcie lub odrzucenie tekstu, kolejne korekty, po publikację. W każdym wypadku wiedza o systemie lub łańcuchu gatun- ków pozwala na prowadzenie właściwej, efektywnej komunikacji. Repertuar gatunków, według Wandy Orlikowski i JoAnne Yates (1994, s. 541), stanowi analityczne narzędzie do badania struktur praktyk komunikacyjnych w obrębie określonej społeczności i ich zmienności w czasie. Członkowie społeczności rzadko stosują pojedynczy gatunek w praktykach komunikacyjnych. Zwykłą sytuacją jest raczej stosowanie wielu gatunków, zróżnicowanych i wzajemnie na siebie oddziałujących w czasie. Różne spo- łeczności stosują inne gatunki w swoich praktykach komunikacyjnych oraz wykorzystują te same gatunki w różny sposób (np. z różną częstotliwością). Badanie zestawów tych gatunków, zwanych przez autorki repertuarem, pozwala na zrozumienie praktyk komunikacyjnych społeczności. Gatunki stano- wiące repertuar są stosowane wspólnie przez ich użytkowników. Identyfi kacja repertuaru gatunków stosowanych w danej społeczności dostarcza informacji o jej praktykach komunikacyjnych, a przez to o sposobach organizacji wspólnych działań, których komunikowanie jest częścią. Repertuar ma dwie główne cechy wyróżniające: skład, zestaw gatunków tworzących repertuar i zastosowanie, częstotliwość, z jaką określone gatunki są używane w różnych sytuacjach przez członków społeczności. Repertuar gatunków w najprostszy sposób powstaje z gatunków stosowanych wcześniej w innych społecznoś- ciach. Zmiany w repertuarze gatunków oznaczają modyfi kację praktyk komunikacyjnych (i na odwrót). Wprowadzenie pojęcia repertuaru gatunków oznacza zmianę punktu widzenia na gatunki, z indywidualnego (stosowanego w przypadku zestawu gatunków) na perspektywę społecznościową. Korzystając z idei systemu i repertuaru gatunków, Erickson 2000) zapro- ponował pojęcie ekologii gatunków. Jest to wersja systemu gatunków, w której zwraca się szczególną uwagę na sposób, w jaki kolejni użytkownicy są pozy- skiwani do stosowania gatunków. Analiza sposobów funkcjonowania gatun- ków jako elementu ekologii gatunków powinna w szczególności opierać się na trzech elementach: łącznym przyciąganiu (to, co przyciąga użytkowników do 3. Społeczna teoria gatunków informacji 151 systemu, w którym stosowane są gatunki – zwykle są to oddziaływania spo- łeczne); przyciąganiu przedmiotowym (związanym z komunikacją na dany temat); oraz sile komunikacyjnej (ilość energii niezbędna do wydatkowania przez użytkowników w celu realizacji komunikacji, czyli stosowania gatunku). Dla uporządkowania defi nicji i ułatwienia orientacji w trudnych czasem do uchwycenia różnicach między opisanymi koncepcjami, przywołajmy defi nicje Amy Devitt z jej nowszej publikacji (2004, s. 57): • kontekst gatunków: zestaw wszystkich gatunków istniejących w społe- czeństwie lub kulturze; • repertuar gatunków: zestaw gatunków posiadanych przez społeczność użytkowników, poprzez stosowanie których działająca grupa osiąga wszystkie swoje cele, nie tylko te bezpośrednio związane z działalnością, w której używane są gatunki; • system gatunków: zestaw gatunków współdziałających dla osiągnięcia funkcji scalającej (ang. overarching) w systemie aktywności; • zestaw gatunków: bardziej swobodnie zdefi niowany zbiór gatunków powiązanych poprzez wspomaganie aktywności i funkcji społeczności, lecz defi niujący tylko ograniczony zakres działań. Warto także zwrócić uwagę na znajdujące się od niedawna w kręgu zainte- resowań badaczy uwarunkowania dotyczące funkcjonowania relacji między- i wewnątrzgatunkowych (materialnych, rzeczywistych, czasowych, afektywnych), które informują jednostki o funkcjonowaniu gatunków. Anne Freadman (2002) nazywa to zjawisko „oddziaływaniem” (ang. uptake), defi niując je jako nieprzewidywalne, improwizowane, wielokierunkowe funkcjonowanie gatunku w rzeczywistym czasie i miejscu. Oddziaływanie tradycyjnie dotyczyło spo- sobów, w jakie illokucyjny akt mowy (intencja) staje się perlokucyjnym efektem (reakcją rozmówcy) z uwzględnieniem określonych warunków, w tym symulacji mentalnych. Freadman zastosowała uptake w teorii gatunków, stwierdzając, że gatunki są częściowo defi niowane przez oddziaływanie, które jest przez nie warunkowane i chronione w obrębie sytuacji retorycznej. Łącznie relacje te tworzą warunki odpowiednie do identyfi kacji, sytuowania i wchodzenia we wzajemne interakcje przez jednostki pozostające w stosunkach władzy oraz realizujące znaczące i logiczne działania społeczne (lub z nich wykluczone). Uptake pozwala zrozumieć sposób, w jaki systematyczne, typowe relacje mię- dzy gatunkami koordynują złożone formy działań społecznych – jak i dlaczego gatunki oddziałują w określony sposób oraz co jest wykonywane lub niewyko- nywane, jako wynik ich oddziaływania. Gatunki mają więc wpływ na sposób realizacji symulacji mentalnych (rozdz. 1.1), tworzonych przez użytkownika. Oddziaływanie gatunku zależy od wyuczonego u użytkownika rozpoznawania jego roli (wagi), które po pewnym czasie w określonych warunkach staje się zwyczajowe. Wiedza o sposobach oddziaływania dotyczy tego, co, jak i kiedy należy wykonać, łącznie z umiejętnością strategicznej realizacji kolejnych oddziaływań oraz odrzucania części z nich. Wiedza o oddziaływaniu jest 152 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... wiedzą o granicach gatunkowych (Freadman 2002, s. 43), która warunkuje sposoby, od bardziej do mniej prototypowych, na które gatunek może oddzia- ływać w określonym kontekście. Oznacza to wiedzę gatunkową o tym, kiedy i jak stosować gatunek, o przyczynach wyboru gatunku w relacji z innymi, jawnych i ukrytych relacjach pomiędzy gatunkami. Takie rozumienie oddzia- ływania gatunkowego, jako powiązań, przeniesień i dróg oddziaływania po- między gatunkami, powoduje rozszerzenie rozumienia gatunków jako działań społecznych, wprowadzonego przez Miller, w kierunku badania gatunków we wzajemnych transakcjach. Oddziaływanie to wynika z istnienia relacji inter- dyskursywnych17 pomiędzy gatunkami. Ostatnim pojęciem, silnie eksploatowanym w kolejnych rozdziałach książ- ki, dotyczącym łączliwości gatunków, jest grupa gatunków. Ma ono zastosowanie w obszarze gatunków używanych w organizacjach, w tym w bibliotekach i innych SOI. Biblioteki stanowią dobry przykład zastosowania idei grup ga- tunków, gdyż są to organizacje realizujące podobne procesy i działania, zwią- zane z organizacją informacji, ale wykonywane w bardzo zróżnicowany sposób ze względu na konieczność dostosowania do poziomu potrzeb informacyjnych użytkowników. Oznacza to realizację podobnych działań komunikacyjnych z użyciem zróżnicowanych narzędzi retorycznych. Grupa gatunków jest tu rozumiana nieco podobnie do tego, jak Karlyn Campbell i Kathleen Jamieson (1990, s. 21) opisywały gatunek informacji. Gatunki między sobą różnią się rodzajem „fuzji” lub „konstelacji” form sty- listycznych i treściowych, będących efektem pojawienia się powtarzalnej sytuacji. Gatunek jest zbudowany z konstelacji rozpoznawalnych form, służą- cych realizacji celu komunikacyjnego i połączonych wewnętrzną dynamiką. W izolacji formy te pojawiają się w różnych dyskursach. Działanie tych form w gatunku charakteryzuje się ich łączną powtarzalnością w konstelacji. Jest to dynamiczna konstelacja form w obrębie gatunku, działająca dla tworzenia określonego efektu retorycznego (celu) w powtarzalnej sytuacji. Konstelacja form tworzących gatunek nie tylko tworzy typowe połączenie znaczenia i dzia- łania, ale także funkcjonuje jako artefakt kulturowy – bieżący zapis sposobów, w jaki jednostki wybierają i łączą dostępne formy w celu sprostania uświado- mionej sytuacji. „Dostępne formy” bliskie są pojęciu grupy gatunków. Grupa gatunków jest to zestaw gatunków potencjalnie przydatnych do wykorzystania w sytuacji określonego rodzaju, ze względu na podobieństwo pełnionych funkcji (Luckmann 2009, s. 278). Z niego wybierane są gatunki przydatne, możliwe i właściwe do stosowania w sytuacji komunikacyjnej konkretnego systemu społecznego, w naszym przypadku SOI. Tworzenie systemu informacji na etapie projektowania, z punktu widzenia stosowanych gatun- ków, polega na dokonywaniu wyboru i/lub konstruowania gatunków najlepiej

17 Relacje interdyskursywne będziemy rozumieli jako przestrzeń zależności pomiędzy typami dyskursów i obsługującymi je gatunkami informacji (Walkiewicz 2011, s. 102). Por. rozdz. 5.2. 3. Społeczna teoria gatunków informacji 153 spełniających komunikacyjne potrzeby (cele) użytkowników systemu, z grup gatunków potencjalnie możliwych do zastosowania. Potrzeby komunikacyjne są ściśle związane z typowymi działaniami wspieranymi przez gatunki. Z tego wynika, że organizacja informacji w różnych SOI jest realizowana w sposób podobny, ale wystarczająco różny, aby powodować zróżnicowanie stosowanych gatunków. Wybór gatunku z grupy nie jest wynikiem osobistych upo- dobań projektantów systemu. Jest on społecznie konstruowany i rozpoznawany przez społeczności organizatorów i użytkowników informacji. Gatunki wybrane z poszczególnych grup tworzą system gatunków rozumiany tak, jak opisywał go Bazerman. Oznacza to, że poszczególne działania komunikacyjne, wybrane z grup wspierających podobne cele, są łączone we wzajemnie po- wiązane sekwencje działań komunikacyjnych (Yates, Orlikowski 2002, s. 15). W połączeniu tworzą one sieć lub konstelację w sposób pozwalający na re- alizację bardziej koordynowanego procesu komunikacyjnego, co pozwala na strukturyzację współpracy w obrębie systemu informacji. Na przykład proces gromadzenia zbiorów informacji jest konstytuowany przez system takich ga- tunków, jak dezyderaty, zamówienia, pisma przewodnie, faktury, rekordy ak- cesyjne i inwentarzowe18. Każdy z nich oznacza realizację ściśle określonych działań komunikacyjnych, skoordynowanych i wzajemnie powiązanych przez wzajemne oddziaływania gatunków stosowanych we właściwych sekwencjach. Grupa gatunków, podobnie jak poszczególne gatunki, jest konstruowana społecznie, odpowiednio do działań społecznych służących podobnemu celowi komunikacyjnemu, ale różnych w formie, ze względu na zróżnicowane potrzeby komunikacyjne użytkowników. Na przykład w dwóch różnych SOI w szerszym znaczeniu, jakimi są biblioteka publiczna i biblioteka naukowa, tworzy się i wykorzystuje obiekty metainformacyjne, przy użyciu których jest realizowany ten sam cel optymalizacji transakcji wyszukiwania, identyfi kacji i dostępu do informacji innej grupy gatunków (obiektów informacyjnych). Jednak, ze względu na różne potrzeby informacyjne użytkowników, szczegóło- wość metainformacji może być stopniowana, od tylko kilku niezbędnych ele- mentów tekstu opisu do pełnego opisu przydatnego w pracy naukowej. Grupa gatunków tworzy wspólne pole gatunkowe, w którym znajduje się gatunek lub gatunki najbardziej typowe, kanoniczne i wiele innych, uplaso- wanych w różnej odległości od nich. Przypomina to podobieństwo rodzinne Wittgensteina. Pomiędzy grupami i polami mogą zachodzić skomplikowane relacje. Członkostwo gatunku w grupie zależy od jego potencjalnego zastosowania w działaniach społecznych. Gatunek jest umieszczany w polu gatun- kowym ze względu na szeroką gamę cech, takich jak: funkcja, intencja, temat,

18 Dla ścisłości należy dodać, że wymienione nazwy, określone jako gatunki, mogą stanowić grupy gatunków, na przykład dezyderata może być składana ustnie lub pisemnie (tradycyjnie lub elektronicznie), w swobodnej formie (np. email) lub na przygotowanym formularzu. 154 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... podmiot i nadawca, punkt widzenia (Loewe 2008, s. 30). Gatunki jednej grupy mogą należeć do różnych pól i na odwrót. Gatunki wybrane spośród grupy gatunków potencjalnie możliwych do stosowania w określonym SOI, czyli służących realizacji określonej działalno- ści społecznej, mają wpływ na bieżące działania komunikacyjne społeczności użytkowników przez fakt, że są w niej stosowane. Co więcej, są one stosowane także w innych społecznościach, mających podobne cele komunikacyjne i potrzeby informacyjne użytkowników. Z tego wynika, że wybory gatunków z ich grup nie tylko będą różne w zależności od typu biblioteki, ale też będą podobne w różnych bibliotekach tego samego typu19 (np. w każdej bibliotece publicznej). Na wybory te wpływ mają także tradycje funkcjonujące w społecz- ności użytkowników i w różnych, związanych ze sobą (np. terytorialnie) spo- łecznościach. Dodatkowo wybór gatunku z grupy mocno determinuje sposób angażowania się członków społeczności w społeczne interakcje, ze względu na duży poziom regulacji gatunków stosowanych w organizacji informacji (nor- malizacja). Oznacza to, że identyfi kacja grupy gatunków możliwych do stosowania pozwala na opis ogólnego charakteru sytuacji komunikacyjnej, takiej jak np. organizacja informacji. Stanowi opis możliwych praktyk komunikacyjnych w tym zakresie, które jednak nie mogą być realizowane jednocześnie, bo część z nich jest wzajemnie sprzeczna. Natomiast identyfi kacja gatunków wybranych z grup i ich wzajemnych oddziaływań (ang. uptake), a co za tym idzie – także niewybranych, dostarcza informacji o praktykach komunikacyjnych konkretnej społeczności użytkowników i działaniach, których te praktyki są częścią. Każdy dokonany wybór zwykle uniemożliwia dokonywanie wyborów innych gatunków w obrębie tej samej grupy i ogranicza możliwości wyboru ga- tunków z innych grup. Na przykład dokonanie wyboru (zazwyczaj podczas projektowaniu systemu) w obrębie grupy gatunków służących reprezentacji treści obiektu informacyjnego, określonego obiektu z podgrupy, np. słowników języków haseł przedmiotowych, zazwyczaj czyni bezsensownym jednoczesne stosowanie innego SOI tej samej podgrupy. Ten wybór z kolei wpływa na stosowanie gatunków z innych grup, np. określa miejsce wspomnianej reprezentacji treści w obiekcie metainformacyjnym; hasła przedmiotowe są umieszczane w określonych polach rekordu MARC. Oznacza to, że wyróżnienie grup gatun- ków stosowanych w określonej sytuacji komunikacyjnej określa ich wzajemne oddziaływanie, wyrażane w istniejących relacjach interdyskursywnych.

19 W rzeczywistości wybory te nie zależą wyłącznie od typu biblioteki, ale także od innych czynników różnicujących, np. wielkości SOI, rozumianej np. jako rozmiar zasobów informacyjnych. Można więc mówić o różnych wyborach w społecznościach, związanych np. z małymi bibliotekami publicznymi lub dużymi bibliotekami publicznymi. 3. Społeczna teoria gatunków informacji 155

3.4. Analiza gatunków informacji

Analiza gatunków opiera się na dwóch głównych założeniach: podobieństwo grup tekstów zależy od cech związanych ze społecznym kontekstem ich tworzenia i stosowania, a cechy te mogą być opisane w sposób, który wskazuje na relacje badanego tekstu z innymi, podobnymi tekstami oraz z wyborami i ograniczeniami wpływającymi na twórców tekstu (Hyland, Salager-Meyer 2008, s. 303). Traktowanie gatunku jako działania społecznego powoduje zwracanie w trakcie analizy uwagi na cel komunikacyjny tekstu jako główną cechę gatunku (Askehave, Swales 2001, s. 197). Język i jego narzędzia są postrzegane jako należące do rzeczywistości społecznej, a jednocześnie budujące ją, co odbywa się poprzez powtarzalne stosowanie skonwencjonalizowanych form komunikacyjnych, za pomocą których jednostki tworzą relacje, budują społeczności i realizują swoje zadania. Z tego punktu widzenia gatunki są efektem wspólnej aktywności pojedynczych agentów społecznych, działających zarówno w granicach swojej historii, jak i w ograniczeniach narzucanych przez kontekst oraz posiadających wiedzę o istniejących rodzajach gatunków. Zasadniczo analiza gatunkowa jest badaniem sytuacyjnego stosowania informacji w określonych kontekstach, np. w warunkach komunikacji naukowej. Podczas jej wykonywania nacisk może być położony na tekst lub jego kontekst. Badana jest rola tekstu w społecznościach użytkowników albo organizacja tekstu odzwierciedlająca i konstruująca te społeczności. Na tej zasadzie gatunki stosowane w nauce były badane w trojaki sposób. Po pierwsze, jako typowe działania retoryczne, z użyciem metod etnografi cznych w celu powiązania zastosowań informacji ze strukturami społecznymi i tożsamością jednostek (np. Bazerman 1988; Wyrwas 2002). Po drugie, jako regularne, wieloetapowe i celowe praktyki społeczne, w których stosuje się metody analizy tekstu do opisania kolejnych kroków retorycznych (ang. moves), cechujących gatunek, uzupełnione jego typowymi wzorcami leksykalnymi, gramatycznymi i spójno- ści (np. Halliday, Martin 1993; Rejter 2000). Po trzecie, gatunki są analizowane jako klasa zdarzeń komunikacyjnych, stosowanych przez określone społecz- ności dyskursu, których członkowie posiadają wspólne cele komunikacyjne (np. Swales 2004; Witosz 2005). Większość gatunków informacji tekstowej posiada łatwo zauważalne cechy wskazujące na rodzaj tekstu. Zazwyczaj cechy te są ściśle związane z główny- mi funkcjami lub działaniami realizowanymi przez gatunek. Gatunki często są postrzegane jako wiązka tego typu cech. Analiza gatunku polega wówczas na wyszukiwaniu regularnie występujących cech oraz opisaniu przyczyn ich występowania, biorąc pod uwagę wiedzę badacza o świecie. Bazerman (2004, s. 323) wskazuje jednak na potrzebę uwzględniania zmienności tych cech na każdym poziomie badań, a nawet różnego rozumienia samego gatunku w róż- nym czasie, wraz z różnicowaniem się wzorców gatunkowych. Konieczność 156 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... uwzględnienia tego zróżnicowania powoduje postrzeganie celów analizy gatunku jako badania sposobu wykorzystywania informacji w określonym kon- tekście. Gatunki różnią się od siebie ze względu na odmienne cele komunikacyjne, realizowane za ich pomocą. Ich struktura jest optymalizowana do tych celów (Hyland 1992, s. 150). Precyzyjny opis tej struktury (organizacji tekstu), prowadzący do prezentacji celów komunikacyjnych, jest nazywany analizą gatunku (Hopkins, Dudley-Evans 1988, s. 13). Według Vijaya Bhatii (2002, s. 6) analiza gatunku oznacza sytuowanie kon- wencjonalizowanych obiektów informacyjnych w kontekście praktyk, procedur i kultur wybranej dyscypliny lub instytucji w celu zrozumienia sposobów, w jakie członkowie społeczności dyskursu konstruują, interpretują i stosują gatunek dla osiągnięcia wspólnych celów społeczności oraz określenia powodów stosowania takich, a nie innych, uzgodnionych zasad tworzenia informacji. Takie ujęcie do analizy pomaga zrozumieć sposoby realizacji przez naukowców i instytucje ich codziennych zadań poprzez przejawiane zachowania komunikacyjne. Badane są zarówno gatunki i artefakty z nimi związane, jak i praktyki profesjonalne, zarówno to, co zostało wyrażone w gatunkach, jak i to, co nie zostało eksternalizowane w postaci informacji. Analiza taka zwykle składa się z kilku etapów, które mogą być dzielone na mniejsze, różnie nazywane części, np. „kroki” lub „ruchy”, które obrazują strukturę narracji. Metodologie proponowane przez różnych autorów są odmienne, w szczególności ze względu na formę informacji (tradycyjna lub elektroniczna), choć podobne w ogólnym zarysie. Tego typu analizę gatunków proponował John Swales, który stosował badanie zawartych w nich charakterystycznych kroków, defi niowanych przez niego jako jednostka funkcjonalna, stosowana do identyfi kowalnych celów retorycznych (Swales 1990). W artykule naukowym wyróżnił on np. takie kroki, jak: wstęp, metody, wyniki, dyskusja, wnioski (IMRaD20). Metoda ta została rozwinięta przez Inger Askehave i Anne Nielsen (2005) do badania gatunków tekstów elektronicznych, gdzie uwzględniono takie elementy analizy, jak cel komunikacyjny w trybie czytania i nawigacji, kolejne kroki w trybie czytania i linki w trybie nawigacji oraz strategie retoryczne zastosowane do realizacji kroków i linków (por. rozdz. 3.6). Według Bhatii (2002) wszechstronna analiza gatunku może być prowadzona z dwóch perspektyw: z perspektywy socjokrytycznej21 powinna rozpo- czynać się od badania praktyk społecznych i być kontynuowana jako analiza

20 Jest to klasyczna struktura tekstu naukowego, stanowiąca powszechnie stosowany standard, informację stanowiącą reprezentację wiedzy uważanej za „wspólną” członków społeczności naukowej danej dyscypliny. Jej nazwa pochodzi od pierwszych liter nazw części artykułu: introduction, methods, results and discussion. 21 Przymiotnik „krytyczna” oznacza starania o to, aby być możliwie obiektywnym, rygory- stycznym w przestrzeganiu procedur analitycznych, integrować analizę gatunków z innymi, odpowiednimi perspektywami badawczymi przez stosowanie zróżnicowanych procedur i ram metodologicznych, w tym etnografi cznych (Bhatia 2017, s. 22). 3. Społeczna teoria gatunków informacji 157 tekstu, natomiast z perspektywy pedagogicznej powinna rozpoczynać się od analizy tekstu i kończyć badaniem praktyk społecznych. Analiza gatunków nie polega tylko na opisie i wyjaśnieniu sposobów stosowania informacji, ale tak- że uwzględnia praktyki związane z aktywnością naukową. Umożliwia to okre- ślenie sposobów i przyczyn tworzenia, rozpowszechniania i konsumowania informacji dziedzinowej przez naukowców oraz wykorzystywania przez nich możliwości komunikacyjnych do osiągania celów zawodowych. Autor ten za- proponował schemat analizy składający się z siedmiu kroków: • Umieszczenie gatunku (jego typowego przedstawiciela) w kontekście sytuacyjnym (np. doświadczenia z podobnymi tekstami). • Badania literaturowe na temat społeczności użytkowników gatunku i stosowanych przez nich konwencji, istotne szczególnie dla osób niena- leżących do określonej społeczności dyskursu. • Uszczegółowiona analiza sytuacyjno-kontekstualna: twórca, odbiorca informacji i relacja między nimi; aspekty socjokulturowe i dziedzinowe społeczności; sieć tradycji tekstowych i językowych; identyfi kacja rzeczywistości reprezentowanej w tekstach i relacji między tekstem a tą rzeczywistością. • Wybór obiektów informacyjnych (zasobu tekstów) do analizy. Dobór powinien zapewnić odróżnialność badanego gatunku od blisko powią- zanych gatunków. • Badanie kontekstu instytucjonalnego: konwencje i zasady językowe, społeczne, kulturowe, akademickie, dziedzinowe. • Analiza językowa: leksykalno-gramatyczna, wzorców tekstowych i strukturalna interpretacja gatunku (kroki). • Gromadzenie informacji dziedzinowej w analizie gatunkowej; porów- nanie wyników z opinią specjalistów (aktywnych członków społeczno- ści dyskursu) (Bhatia 1993, s. 22). Podobnie Christopher Tribble proponuje dwuczęściową analizę gatunków tekstów naukowych, składającą się z analizy kontekstualnej i lingwistycznej. Ta pierwsza dotyczy cech społecznych (kontekstu społecznego, celu komunikacyjnego, ról autora (intencje) i czytelnika (oddziaływanie), ich wspólnych wartości kulturowych, niezbędnej wiedzy o innych tekstach i wiedzy gatunkowej), a druga obejmuje badanie struktury tekstu (fraz i akapitów) oraz cech leksykalno-gramatycznych poprzez analizę korpusu tekstów (Tribble 2002, s. 133). Takie ujęcie oznacza łączenie problemów gatunków informacji z celami komunikacyjnymi, osiąganymi dzięki stosowaniu tych gatunków. W zakresie analizy gatunków dużą rolę odgrywa tzw. szkoła australijska, której przedstawiciele proponują systemowo-funkcjonalną analizę gatunków. Określenie „funkcjonalna” odnosi się do działania języka w określonym kon- tekście, a „systemowa” do struktury lub organizacji języka, systemu wyborów 158 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... dostępnych użytkownikom języka dla realizacji22 znaczenia (Bawarshi, Reiff 2010, s. 30). Analiza gatunku polega na wykonaniu kolejnych kroków: • identyfi kacji celów społecznych reprezentowanych w gatunkowych elementach strukturalnych, w tym analizy zespołu możliwości zawartych w określonym gatunku; • analizie rejestru23 tekstu, pozwalającej określić aktualnie wykonywane działania (uczestnicy działań, praktyki, okoliczności), relacje (interakcje) między uczestnikami w dyskursie oraz rolę języka (kanał komunikacyjny, np. twarzą w twarz, przez email, telefon, książkę, stosowany do wykonywania działań przez uczestników); • określeniu metafunkcji językowych; mikroanalizy cech semantycznych, leksykogramatycznych i fonologiczno-grafologicznych (Martin 1997, s. 17). Inger Askehave i John Swales (2001, s. 208) proponują dwie procedury analizy gatunków, z których pierwsza uwzględnia tradycyjne lub „lingwistyczne” badanie ukierunkowane na tekst, a druga jest oparta na ujęciu etnografi cznym, w którym pierwszeństwo jest przyznawane kontekstowi. Procedura w drugim przypadku wygląda następująco:

1 Identyfi kacja społeczności komunikującej się (dyskursu)  2 Wartości, cele, warunki materialne społeczności dyskursu  3 Rytmy dzieła, horyzonty oczekiwań  4 Repertuary gatunków i etykiety  5 Ponowne ustalenie celów gatunków  Cechy: 6 Gatunku A Gatunku B Gatunku C Gatunku D

Jak stwierdzają cytowani autorzy, podejście etnografi czne, pomimo że pracochłonne, daje nadzwyczajne wyniki. Możliwe jest ustalenie hierarchii gatunków z uwzględnieniem poświęconych im czasu i środków, a przez to

22 Realizacja oznacza w tym wypadku dynamiczny sposób, w jaki przy użyciu języka są uzyskiwane cele społeczne i konteksty, czyli konkretne interakcje językowe, przy jednoczesnym wykonywaniu konkretnych działań społecznych i znaczeń przez cele społeczne i konteksty języka. 23 Rejestr jest określany jako zgrupowanie cech semantycznych odpowiednich do rodzaju sytuacji retorycznej. 3. Społeczna teoria gatunków informacji 159 relatywnej ważności dla użytkowników. Istnieje także możliwość uwzględnie- nia dynamicznej natury gatunków. JoAnne Yates i Wanda Orlikowski (1992, s. 301) sugerują, że dla celów analizy gatunki mogą być charakteryzowane przez podobieństwo tekstów w zakresie treści (sensu) i formy. Treść dotyczy społecznych motywacji, problemów i tematów wyrażanych podczas komunikacji, a forma jest określana przez widoczne cechy fi zyczne i językowe komunikacji, takie jak struktura, nośnik, ję- zyk lub system symboliczny. Inni te cechy nazywają celem (zamiarem) i formą (Crowston, Williams 2000, s. 202; Yates, Orlikowski, Rennecker 1997). Po- dobnie jak poprzednio cel dotyczy intencji komunikacyjnych, a forma cech głównie językowych. Michael Shepherd i Carolyn Watters do gatunków teks- tów elektronicznych dodają trzecią cechę (oprócz treści i formy), mianowicie funkcjonalność, ze względu na to, że nośnik elektroniczny posiada specyfi czne cechy funkcjonalne. Cechy te odnoszą się do nowych możliwości, jakie oferują media elektroniczne (Shepherd, Watters 1999, s. 2007). Jan Ljungberg (2008) na tej podstawie zaproponował zestaw cech: treść (rodzaj informacji), forma (format prezentacji treści), funkcjonalność (możliwości związane z nośni- kiem) i cel (cel komunikacyjny realizowany przez gatunek). W działalności informacyjnej zwykle są stosowane systemy gatunków skła- dające się ze współzależnych gatunków, uruchamianych w typowej kolejności (lub o ograniczonym zestawie dopuszczalnych sekwencji), powiązanych relacjami, których cel i forma są zwykle ze sobą ściśle powiązane (Bazerman 1994, s. 97). Traktowanie systemu gatunków jako serii gatunków obejmujących dzia- łania społeczne i wykorzystywanych przez wszystkie zaangażowane strony jest szczególnie przydatne w badaniach informacyjnych oddziaływań wzajemnych, gdyż pozwala skupiać się na sposobach stosowania przez ludzi sekwencji działań komunikacyjnych w celu koordynacji czynności w czasie i przestrzeni (Yates, Orlikowski 2002, s. 17). Podobnie jak pojedyncze gatunki również system gatunków powoduje organizację struktur społecznych, umożliwiając przewidywanie celu, treści (całości systemu gatunków oraz sekwencji i treści gatunków składowych), formy (nośnik, struktura, elementy lingwistyczne), uczestników (nadawców, odbiorców), czasu i miejsca interakcji komunikacyjnej, które można przedstawić w formie pytań: dlaczego, co, jak, kto/komu, kiedy i gdzie. Odpowiedzi na te pytania mogą być poszukiwane podczas analiz dotyczących organizacji działań lub projektowania obiektów informacyjnych, ich obiegu i gatunków. Podczas analizy gatunków wymienione aspekty interakcji komunikacyjnych są traktowane odrębnie ze względów metodologicznych; w rzeczywistości są one wzajemnie ściśle powiązane: • Dlaczego. Cel aktywności komunikacyjnej. Cel jest to główna, dystynk- tywna cecha gatunków. Pytanie dotyczy społecznie rozpoznawalnego celu stosowania gatunku lub systemu gatunków w komunikacji. Ta- kich celów może być kilka, część z nich może być główna, reszta dru- gorzędna. System gatunków ma zwykle inny cel niż gatunki składowe. 160 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Cel komunikacyjny wzmacnia wpływ sytuacji, w której działanie jest za pomocą gatunku ukierunkowane na odbiorcę informacji. Gatunek jest używany jako narzędzie służące osiągnięciu celu w tej sytuacji. Cel komunikacyjny wyznacza więc cel/cele gatunku. Cel nie może być badany w izolacji od poprzednio uzyskanej wiedzy o analizowanym gatunku oraz od kontekstu (pytanie kto) (Askehave, Nielsen 2005). Trudno też oddzielić cel od formy, czyli sposobu wyrażania treści (pytanie jak). • Co. Dotyczy przewidywań obejmujących treści obiektów informacyjnych całego systemu i pojedynczych gatunków. Treść jest odrębna od formy i stylu. Są to społeczne motywy, tematy i przedmioty wyrażane w procesie komunikacji (Yates, Orlikowski 1992, s. 301). W zależności od stosowanego gatunku można stwierdzić zróżnicowanie zasad i norm związanych z określoną treścią. • Kto. Chodzi o uczestników interakcji komunikacyjnej, tworzących spo- łeczność dyskursu i ich role. Służy określeniu, kto inicjuje użycie gatunku i do kogo gatunek jest adresowany. Społeczność użytkowników określonego gatunku może mieć różne rozmiary, od bardzo małych (np. uczniowie w klasie) do wielkich (np. naukowcy danej dyscypliny). Gatunki używane w jednej społeczności tworzą repertuar gatunków. Różne gatunki w systemie gatunków muszą być powiązane z różnymi nadawcami i odbiorcami. Według Sary Kjellberg (2009, s. 2014) pytanie kto dotyczy kontekstu komunikacyjnego (wraz z pytaniem gdzie). • Jak. Gatunek pozwala przewidywać formę obiektów informacyjnych w gatunku, w tym medium komunikacyjne, cechy strukturalne, elementy językowe lub system symboli. Forma może być rozumiana jako struktura organizująca tekst w celu optymalnego osiągnięcia celów ko- munikujących się stron. Współcześnie wiele cech formy wynika z funk- cjonalności oprogramowania, służącego tworzeniu tekstu danego gatunku. • Kiedy. Gatunek jest związany z powtarzalną sytuacją, więc czynniki czasowe mogą być istotne. Użytkownicy gatunków stosują także oczekiwania czasowe, zazwyczaj wyrażone jako termin lub okres stosowania. W systemie gatunków bywa zazwyczaj istotne stosowanie gatun- ków w odpowiedniej kolejności, mającej związek z chronologią działań. Zmiana kolejności powoduje zmianę systemu gatunków. • Gdzie. Miejsce działań komunikacyjnych. Gatunek uwzględnia także lokalizację i miejsce stosowania gatunków. Miejsce może być fi zyczne lub wirtualne. Dla cybergatunków miejsce ma mniejsze znaczenie. Odpowiedzi na te pytania można szukać z wykorzystaniem różnych metod, takich jak analiza dokumentów, wywiad, dyskusje w grupach, techniki etnografi czne. 3. Społeczna teoria gatunków informacji 161

Wynika z tego, że gatunek, zastosowany przez uczestników procesu komunikacji, strukturyzuje lub organizuje wielostronne interakcje w obrębie i po- między społecznościami przez określenie głównych wymiarów komunikacji. Gatunek służy jako wzorzec interakcji informacyjnych, który uczestnicy sto- sują, współpracując ze sobą, wykorzystując odpowiednie do tego medium, czas i miejsce. Bhatia (2017, s. 65) wyróżnia nawet wzorce trzech rodzajów: wzorzec procesu kompozycji, stosowany w tworzeniu gatunku; wzorzec stosowany w praktyce czytania, związany z interpretacją gatunku; oraz wzorzec ról społecznych wykonywanych przez uczestników. W wyniku określenia wymiarów interakcji komunikacyjnej wzorzec gatunkowy określa także te aspekty interakcji, które nie są aprobowane przez społeczność użytkowników gatunków. Andersen pisze, że badania gatunków są bliskie badaniu potrzeb użytkow- ników informacji. Zamiast jednak rozpoczynać od badania potrzeb informacyjnych i stosowanych sposobów ich zaspokajania, analiza gatunku rozpoczyna się od gatunku i dopiero potem powraca do użytkownika, poszukując odpowiedzi na pytania takie, jak: w jaki sposób określony tekst obiektu (meta)- informacyjnego uzyskał swój wygląd i dlaczego jest stosowany w taki, a nie inny sposób? Jakie działania wspiera utworzony tekst? Kto uczestniczy w tworzeniu i stosowaniu tekstu? Czy badany tekst i jego gatunek są częścią jakie- goś większego systemu gatunków i którego? Badanie gatunku oznacza badanie sposobów normalizacji, kodyfi kacji i modyfi kacji ludzkiej wiedzy podczas realizowanych procesów komunikacyjnych, służących wymianie informacji. Ga- tunki opisują rodzaje sytuacji, w których ludzie, teksty/informacja, działania i wiedza są organizowane w specyfi czny sposób (Andersen 2008a, s. 355). Ana- liza gatunku wychodzi daleko poza granicę realizacji językowej tekstu, w kierunku jak najpełniejszego zrozumienia kontekstu, otoczenia, kształtującego i kształtowanego przez konwencje dyskursu w społeczności dyskursu. Badanie określonego typu tekstu (gatunku) oznacza identyfi kację sytuacji komunikacyjnej oraz działalności, w której stosowany jest gatunek w celu osiągnięcia wyznaczonych zadań. Stąd tekst i kontekst uważane są nie za dwie odrębne kategorie, lecz tekst zintegrowany jest zarówno z kontekstem, jak i z działania- mi społecznymi, w których jest używany. Uczestnictwo w procesach komunikacyjnych: tworzenie i używanie tekstów/informacji, oznacza usytuowanie się w kontekście ze społecznie i historycznie rozwijanymi, typizowanymi działa- niami służącymi tworzeniu i czytaniu tekstów (Andersen 2008c, s. 33), innymi słowy: działaniami służącymi eksternalizacji wiedzy do postaci informacji (tekstowej) i jej internalizacji. 162 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

3.5. Gatunki informacji w transakcjach komunikacyjnych

Teoria gatunków przewiduje stosowanie tekstów jako jednej z modalności24 służących komunikowaniu informacji. Oznacza to oczywiście istnienie bliskiej relacji pomiędzy stronami procesu komunikacyjnego, posiadającymi wiedzę m.in. o stosowanych gatunkach tekstów/informacji, służących OW, a samym tekstem – komunikatem, efektem procesów OW i jej eksternalizacji. Relacje te są jeszcze bardziej podkreślane w teorii transakcji komunikacyjnych. Jest to jedna z teorii wyjaśniających problemy reakcji czytelniczych, które są jednymi z najtrudniejszych do teoretycznego wyjaśnienia (Sadoski, Paivio 2007, s. 348). Dotyczy ona życiowych doświadczeń z obiektami informacyjnymi, m.in. tekstowymi (Latham 2014, s. 544). Doświadczenie życiowe oznacza natychmiastowe, dynamiczne i ukierunkowane doświadczanie świata, przeżywane przez osobę. Suma takich doświadczeń tworzy świat jednostki. Nie jest ona jednak nigdy biernym odbiorcą bodźców (środowiskowych i komunikacyjnych), gdyż wchodzi w relacje z innymi osobami i przedmiotami (ogólnie: bytami). Wcho- dząc w relacje, współkształtuje je, część zapoczątkowuje, inne przekształca, co powoduje także przekształcanie się człowieka (Serres 2016). Twórczynią transakcyjnej teorii czytania jest Louise Rosenblatt, któ- ra w swojej pracy oparła się na podejściu transakcyjnym Deweya i Bentleya (1949). Autorzy ci przedstawiali swój pogląd na proces gromadzenia wiedzy. Zasadniczą rolę w tym zakresie odgrywa doświadczenie: jedyna treść, do jakiej jednostka ma dostęp, jest treścią jej doświadczenia. Doświadczenie można defi niować jako niepodzielną, świadomą transakcję pomiędzy istotą ludzką a jej środowiskiem. Jest to organiczny splot żywych osób z ich naturalnym i sztucznym środowiskiem. Można zauważyć ścisłe podobieństwo tak defi niowanego doświadczenia do fenomenologicznego świata przeżywanego (por. rozdz. 3.2). Wszystko, co istnieje, jest procesualnym wydarzeniem, czyli to, co istnieje, zmienia się w czasie. Wydarzenia znajdują się w relacjach z innymi wydarzeniami. Wiele z tych wydarzeń i procesów jest określanych jako powtarzalne wzory zachowań. Świat jest mieszaniną, w której porządek i powtarzalność umoż- liwiają względną przewidywalność i kontrolę procesów, dążących w sposób niezdeterminowany do zmian. Ludzki proces poznawczy jest integralną częś- cią transakcji między organizmem a jego środowiskiem. Doświadczenie jest oparte na interakcjach, które oznaczają jedynie jednostronny wpływ jednostki lub wydarzenia na inną jednostkę, lub na transakcjach, które są obustronne i wzajemne (Dewey, Bentley 1949, s. 296). Oznacza to, że w interakcjach czło- wiek i jego środowisko, wiedzący i to, co on wie, czytelnik i tekst, informujący

24 Oprócz gatunków tekstów, o których mowa była w tym rozdziale, funkcjonują także gatunki wykorzystujące inne modalności, jak np. gatunki muzyczne lub fi lmowe. W stosunku do nich można przedstawić podobną teorię, jak dla gatunków tekstu, jednak nie będziemy się nimi bliżej zajmować. 3. Społeczna teoria gatunków informacji 163 i informacja są postrzegane jako odrębne jednostki. Ludzkie działania i relacje są traktowane jako transakcje, gdy jednostka stapia się z otaczającymi ją elementami społecznymi, kulturowymi i naturalnymi. Transakcje opisują relację, w której każdy element warunkuje i jest warunkowany przez inny. W związku z tym nie da się jednoznacznie odseparować postrzegającego od postrzegane- go, gdyż obserwator jest częścią obserwacji. Transakcje zostały podzielone na transakcje przedjęzykowe w przedpoznawczej fazie doświadczenia i językowe w fazie poznawczej. Transakcje służą cytowanym autorom jako narzędzie prowadzenia badań naukowych, uważanych za rodzaj transakcji pomiędzy badaczem a obserwowanym zjawiskiem. Teoria Deweya była rozwijana w różnych kierunkach, m.in. przez Mihaly Csikszentmihalyia i Eugene Rochberg-Halton (1981). Przejęli oni koncepcję transakcji i zastosowali ją do relacji ludzi z fi zycznymi przedmiotami, na- zywając to połączenie dwóch światów transakcją osoba-obiekt. Tego rodzaju transakcja jest aktywnością psychiczną, nie tylko zachowaniem, co wiąże się z defi nicją osoby jako jednostki świadomej swojego istnienia i potrafi ącej przejmować kontrolę nad tym istnieniem, ukierunkowując je na wybrane cele. Obiektem jest natomiast każdy bit informacji posiadający rozpoznawalną toż- samość w świadomości. Znaczenie obiektu wyraża się wyłącznie we wspólnych aktywnościach. Oznacza to, że również tożsamość osób tworzy się w wyniku transakcji między ludźmi a obiektami (Olsen 2013, s. 212). Rezultat transakcji zależy od intencji, kierunku lub celu, który jest zasadniczą cechą wyznaczającą znaczenie działania. Relacja pomiędzy ludźmi i obiektami obejmuje trzeci wymiar, który cytowani autorzy nazywają trybem transakcji. Ujawnia się tu proces komunikacyjny obejmujący obiekt traktowany jako znak, którego efektem jest wzrost wiedzy i stopnia rozumienia u osoby. Proces dodawania znaczenia jest działaniem komunikacyjnym. Znaczenie jest interpretowane w kontekście poprzednich doświadczeń osoby, w procesie tym biorą udział m.in. emocje. Jak już wcześniej wykazano, doświadczenia, nacechowane emocjonalnie, two- rzą wiedzę, w której strukturach funkcjonują także gatunki informacji. Model transakcyjny procesu czytania autorstwa Rosenblatt wskazuje na relację czytelnik–tekst jako na specjalny przypadek transakcji organizm–śro- dowisko. Stwierdza ona, że koncepcja transakcji ze środowiskiem dostarcza model procesu, w który włączeni są czytelnik i tekst. Zgodnie z tym poglądem zarówno czytelnik, jak i tekst okazują się retrospektywnie identyfi kowanymi fazami transakcji pomiędzy człowiekiem a wyróżnionym artefaktem środowi- skowym. Podobnie jak określenia „jedzący” i „żywność” mają znaczenie w po- wiązaniu z procesem transakcyjnym „jeść”, tak określenia „czytelnik” i „tekst” mają znaczenie tylko jako połączone procesem transakcyjnym, który nazywany jest „czytaniem” (Roth 1998, s. 36). Jakiekolwiek odrębne traktowanie obu tych elementów transakcji należy uważać za błędne. Podążając dalej za tym przykładem, można zauważyć, że zarówno jedzeniu, jak i czytaniu towarzyszą określone konwencje społeczne. 164 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

W swoich pracach Rosenblatt przedstawia własny pogląd na proces czytania jako transakcję pomiędzy czytelnikiem a tekstem. Pociąga to za sobą postrzeganie czytelnika jako aktywnego uczestnika procesu tworzenia znaczeń25 na podstawie czytanego tekstu i dotychczasowych doświadczeń czytelniczych (ewokacja), osobistych refl eksji i samoświadomości (Rosenblatt 2003). Głów- ną ideę teorii można przedstawić następująco: tekst zyskuje znaczenie poprzez celowe działanie czytelnika polegające na czytaniu tekstu i tworzeniu jego interpretacji, co buduje pełniącą zasadniczą rolę relację pomiędzy czytelnikiem a tekstem. Niektórzy autorzy uważają wręcz, że źródłem znaczenia w transakcji jest konstruowanie przez czytelnika własnych tekstów podczas czytania (Sma- gorinsky 2001, s. 134). Oba teksty – autora i czytelnika – podlegają społecznie konstruowanym konwencjom. W takim sensie konstruowanie znaczenia polega na tworzeniu nowego tekstu w przestrzeni transakcyjnej26. Cel działania czytelnika może być uświadomiony lub nie i wiąże się z działaniem selektywnej (skierowanej) uwagi. Rosenblatt interesowała się tym, co się dzieje w umyśle czytelnika podczas czytania (internalizacji informacji), oraz tym, co się dzieje, gdy czytelnik i tekst się spotykają. Dotyczy to zarówno tekstów literackich, jak i innych tekstów, nazywanych w teorii gatunków użytkowymi. W takiej teorii istotne jest zdefi niowanie tego, czym jest tekst. Według autorki określona konfi guracja znaków wykonanych farbą na papierze (pikse- lami na ekranie) staje się rozpoznawalna jako „tekst” tylko wtedy, gdy jakiś człowiek, poprzez proces wywoływania znaczenia z tych znaków, podejmuje się roli czytelnika. Jednostka zostaje czytelnikiem w wyniku jej aktywności w stosunku do tekstu, który organizuje jako zbiór symboli werbalnych. Wspo- mniane znaki na papierze uzyskują znaczenie w relacji z czytelnikiem, który je interpretuje. Dopóki czytelnik nie nawiąże transakcji z tekstem, ten ostatni pozostaje jedynie obiektem w środowisku, a więc jest bardziej traktowany jako nośnik danych niż informacji. Znaczenie tekstu jest również tworzone dzięki temu, że jest on usytuowany pomiędzy narzędziami służącymi mediacji, takimi jak gatunki tekstu, transakcje społeczne z innymi czytelnikami, schematy kulturowe itp. (Smagorinsky 2001, s. 141). Cytowana autorka uważa, że pojęcie „czytelnik” niezbędnie implikuje poję- cie „tekst”, a dokładnie transakcję czytelnika z tekstem i tekstu z czytelnikiem. Oba te elementy nie istnieją przed rozpoczęciem procesu czytania jako odręb- ne, samookreślające się i zdefi niowane jednostki. Czytelnik i tekst wyłaniają się od nowa w trakcie każdego wydarzenia czytania, przy czym dzięki skorelowa- nemu pojawianiu się każdy element koordynuje inny. Stąd dyskusje pomiędzy teoretykami przyjmującymi „tekstocentryczny” lub „czytelnikocentryczny”

25 Pogląd ten stawia teorię transakcji czytelniczych w wyraźnej opozycji do poprzednich modeli tradycyjnych, w których zakładano, że znaczenie jest umieszczane w tekście, a czytanie uznawano za wydobywanie tego znaczenia. 26 Przestrzeń transakcyjna według Petera Smagorinsky’ego (2001) oznacza kulturowo mediowane, kodyfi kowane doświadczenie. 3. Społeczna teoria gatunków informacji 165 punkt widzenia nie mają sensu, wynikają z błędnych założeń teoretycznych. Role czytelnika i tekstu, podobnie jak role wiedzącego i wiedzianego, wyni- kają jedynie z konkretnej transakcji organizm–środowisko. W ten sposób transakcja jawi się jako relacja zwrotna i cykliczna, w której wszystkie elementy uczestniczące warunkują inne. To z kolei powoduje, że granice pomię- dzy światami wewnętrznym i zewnętrznym się zacierają. Podczas wydarzenia czytania granica między czytelnikiem a tekstem staje się tak niewyraźna, że każdy z nich formuje środowisko dla drugiego elementu transakcji. W takim razie znaczenie tekstu wydobywane przez czytelnika nie może być określane jako wyłącznie wewnętrzne ani jako wyłącznie zewnętrzne, tak w stosunku do czytelnika, jak i do tekstu. Znaczenie to jest zlokalizowane w transakcji między nimi. Według Rosenblatt każde czytanie tekstu jest transakcją, jednak mogą one być różnie doświadczane. Sposób doświadczania zależy od unikalnej sytuacji spotkania czytelnika z tekstem oraz od celu (postawy), który czytelnik dostrzega w tej relacji/wydarzeniu (Rosenblatt 1994). Istotną częścią sytuacji są praktyki kulturowe, poprzez które czytelnik i tekst są połączeni. Ważne znaczenie dla tych praktyk mają konwencje społeczne, umożliwiające czytelnikom i tekstom spotkanie w przestrzeni transakcyjnej. Doświadczanie tekstu może rozciągać się od w pełni analitycznego (informacyjnego) do w pełni syntetycz- nego (estetycznego), jednak nigdy do końca nie reprezentuje któregoś z tych stanów, dynamicznie przechodząc podczas czytania od jednego do drugiego i z powrotem. Czytelnik nie zajmuje nigdy stałej pozycji w tym kontinuum, nawet podczas kilkakrotnego czytania tego samego tekstu. Właśnie transakcyjny charakter procesu powoduje, że jest on zmienny, nawet jeśli dotyczy tego samego tekstu i czytelnika. Transakcja pomiędzy czytelnikiem a tekstem może nastąpić w każdym miejscu kontinuum, a jej efekty są zróżnicowane w zależ- ności od sytuacji transakcji. Doświadczanie tekstu nie jest jednak zupełnie przypadkowe, jego miejsce w kontinuum jest wyznaczane przez cel transakcji i związany z nim gatunek tekstu. W sytuacji czytania informacyjnego uwaga czytelnika jest skierowana na informację wydobywaną z tekstu, która ma być wykorzystana po czytaniu, w dalszych działaniach. Takim działaniem w czytaniu naukowym może być pisanie. Czytelnik internalizuje informację przydatną dla niego w jakiś sposób. Znaczenie tej informacji wynika z abstrahowania i analitycznego struktury- zowania informacji zawartej w tekście. Rosenblatt (1981) tego typu czytanie nazywa „publicznym”, m.in. mając na myśli komunikowanie wiedzy za pośred- nictwem informacji zakodowanej w tekście. Czytanie estetyczne jest mocniej- nakierowane na chwilę, w której się odbywa, na jej przeżywanie i jest bardziej „prywatne”. Louise Rosenblatt zajmowała się nie tylko transakcjami czytelnika z tekstem podczas czytania. Nie zapominała oczywiście także o pisaniu i roli autora. Jak twierdziła, relacja pomiędzy czytaniem i pisaniem obejmuje sieć 166 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... podobieństw i różnic (Rosenblatt 1988, s. 2). Oba te procesy związane są z tekstem. W obu brakuje także niewerbalnych sposobów wspomagania komunikacji, jakie posiada mówca i słuchacz. Jednak oczywista różnica polega na tym, że autor rozpoczyna od pustej kartki27 (obecnie częściej pustego ekranu komputera) i musi stworzyć tekst, a czytelnik rozpoczyna od gotowego tekstu i musi stworzyć jego znaczenie. Warto jednak i w tym miejscu podkreślić podobień- stwa: autor konstruuje tekst wraz ze znaczeniami opartymi na jego wiedzy, natomiast czytelnik konstruuje, a więc także pisze, zinterpretowane znaczenie oparte na swojej wiedzy. W obu wypadkach posługują się konwencjami, będą- cymi podstawą gatunków. Czytanie jest integralną częścią procesu pisania; dotyczy to nie tylko pisania naukowego, gdzie związki pomiędzy tymi procesami są najbardziej widoczne. Podobnie jak czytelnik, autor także dysponuje doświadczeniami językowy- mi, dotyczącymi tekstów oralnych i piśmiennych, pozyskiwanymi w przeży- wanych sytuacjach, które dostarczają wiedzy, w tym gatunkowej. Z jej użyciem konstruowany jest tekst. Jak widać, istotnym podobieństwem pomiędzy sytu- acją autora i czytelnika jest potrzeba posiadania wspólnych doświadczeń, któ- rych efektem jest zaistnienie odpowiednich struktur umysłowych (gatunków informacji), pozwalających na społeczne konstruowanie znaczeń. Za każdym razem, gdy nowe znaczenia pojawiają się zarówno po stronie autora, jak i czytelnika, oznacza to nowe doświadczenie, powodujące restrukturyzację lub roz- budowę (akumulację lub akomodację) wiedzy budowanej na jego podstawie (w tym wiedzy gatunkowej). Pisanie jest zawsze wydarzeniem w czasie, występującym w określonym momencie w życiu autora, w określonych okolicznościach, podlega określo- nym naciskom, konwencjom wewnętrznym i zewnętrznym. Inaczej mówiąc, autor zawsze dokonuje transakcji ze środowiskiem osobowym, społecznym i kulturowym, a także znajduje się on w transakcji z powstającym tekstem. Bez względu na to, za jak bardzo swobodne i niepowstrzymane może być uważane pisanie, strumień znaczeń: obrazów, idei, wspomnień, słów nie jest całkowi- cie przypadkowy; mamy tu do czynienia ze skierowaniem uwagi. Autor musi skierować się ku tworzeniu hipotez i syntez. Rozwój takiego ukierunkowania jest wspierany przez świadomość autora o sytuacji transakcyjnej, kontekście inicjującym potrzebę twórczości (tworzenia informacji) oraz o potencjalnym odbiorcy, do którego informacja jest adresowana. Można nawet powiedzieć, że każdy twórca dąży do uruchomienia za pomocą swojego dzieła zespołu procesów neurofi zjologicznych w mózgu odbiorcy i związanych z nimi do- znań (Markiewicz, Przybysz 2007, s. 114). Doświadczony autor posiada od- powiednią świadomość, ukrytą wiedzę28, na temat zasad neurologii percepcji

27 Warto dodać, że oprócz pustej kartki (ekranu) dysponuje zapewne także znaczeniami prze- chowywanymi w indywidualnych strukturach mentalnych (wiedzą). 28 Jak każda wiedza ukryta, również ta wykorzystywana jest nieświadomie podczas tworzenia tekstu. 3. Społeczna teoria gatunków informacji 167 i emocji (Ramachandran, Hirstein 2006, s. 330), manifestującą się w dokonywanych złożonych decyzjach i wyborach, które tworzą wydarzenie pisania. Jeden z tych wyborów dotyczy stosowanego gatunku – z jednej strony jest to decyzja autora, która wiąże się z jego swobodnym działaniem, z drugiej – każ- dy taki wybór nakłada ograniczenia na działania i możliwość dokonywania dalszych wyborów. Louise Rosenblatt zwraca również uwagę na to, że każdy autor musi być tak- że czytelnikiem. Transakcja ta dokonuje się na dwa sposoby. Po pierwsze, autor jest pierwszym czytelnikiem tekstu. Jednak jest to specyfi czny rodzaj czytania, który powinien być postrzegany jako integralna część procesu komponowania tekstu. Tekst, pojawiający się na płaszczyźnie kartki, musi być testowany, nie tylko z punktu widzenia ciągłości sensu z poprzednim tekstem, ale również z punktu widzenia tego, czy pojawiające się znaczenia odpowiadają intencjom, czyli celowi, który wyznacza wybór gatunku. Jest to czytanie pozwalające na wewnętrzną orientację w realizacji celu nawet na najwcześniejszych etapach procesu pisania. Po drugie, pisanie jest częścią potencjalnej transakcji z innymi czytelnikami. W tym wypadku podczas czytania autor odłącza się od tekstu i czyta go oczami potencjalnego czytelnika, starając się tworzyć znaczenia takie, ja- kich się po nim spodziewa. Jednak tworzony tekst musi zaspokoić zarówno cele potencjalnego czytelnika, jak i samego autora. Doświadczony autor stara się połączyć oba te cele, m.in. dzięki stosowaniu odpowiednich konwencji gatunkowych. Tak więc pisanie może jednocześnie służyć realizacji celów indywidualnych i być zorientowane na czytelnika, odzwierciedlając całościo- wą transakcję. Tym, co łączy osobiste cele (wiedzę) ze społecznym działaniem (informacją), jednostkowe z powtarzalnym, jest gatunek (Miller 1984, s. 156). Podsumowując, należy stwierdzić, że obie strony transakcji z informacją tekstową, zarówno autor, jak i czytelnik są zaangażowani w konstruowanie symbolicznych struktur znaczeń. Autor tworzy tekst, pisząc, czytelnik – czytając. W obu wypadkach tekst jest tworzony jako część ciągłego rozwoju gatunków, zawierających zarówno cechy tekstu, jak i praktyki społeczne (Smagorinsky 2001, s. 137). Obie strony transakcji postępują zgodnie z podobnymi wzorcami myślenia, stosując podobne nawyki językowe, czyli stosują te same lub podobne gatunki tekstu. Jedno i drugie wynika z wcześniejszych doświadczeń jednostki, czyli posiadanej wiedzy, w tym gatunkowej, o określonej sytuacji życiowej. Nowe znaczenia są konstruowane na znaczeniach internalizowanych poprzednio. Zarówno autor, jak i czytelnik podczas transakcji z tekstem two- rzą gatunek wyrażający strukturę tekstu i cel komunikacyjny, uświadomiony lub nie, który skierowuje uwagę i organizuje działania konstruowania znaczeń. Każdy akt czytania i pisania powoduje sadowienie tego procesu w którymś punkcie kontinuum gatunkowego. Transakcje pisania i czytania są jednocześ- nie głęboko indywidualne i nie mniej głęboko społeczne (Rosenblatt 1988, s. 14), a gatunek jest tym, co pozwala scalić te dwa punkty widzenia. 168 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

3.6. Gatunki informacji w środowisku elektronicznym (cybergatunki)

Na ewolucję gatunków istotnie wpływają zmiany w technologiach informacyjnych. Stosowana technologia kształtuje to, co można powiedzieć (napisać), i informację, którą można przekazać, a także warunkuje oczekiwania użytkow- ników gatunku informacji materializowanej w określonej technologii. Można traktować czynniki wynikające z możliwości określonej technologii jako cechy, które umożliwiają określone działania, prawdopodobnie uniemożliwiając inne. Pojawienie się i rozprzestrzenienie technologii cyfrowych spowodowało, że wpływ technologii na proces wydobywania znaczeń stał się szczególnie widoczny, zarówno z punktu widzenia społecznego, jak i kulturowego. Elektroniczne obiekty informacyjne oraz ich gatunki, szczególnie funk- cjonujące w Web, posiadają wiele specyfi cznych cech, odróżniających je od drukowanych. Po pierwsze, działają one w odmiennym środowisku; Web jest znacznie bardziej zmienny i niestabilny niż środowisko druku. Po drugie, strony Web jako obiekt informacyjny stanowią złożony gatunek, znacznie bardziej wieloelementowy i nieprzewidywalny w mutacjach niż gatunki związane z poprzednią technologią (Santini 2007). Po trzecie, wskazuje się na nowe funkcjonalności związane z tym medium, takie jak interaktywność, multimedialność i wyszukiwanie pełnotekstowe, oraz na dwuwymiarowość transakcji, polegającą na możliwości zarówno czytania, jak i nawigacji w informacji gatunków Web (Montesi, Navarrete 2008, s. 1410). Funkcjonalności te wynikają z zastosowania sieciowej technologii cyfrowej. Internet, głównie jego usługa World Wide Web, stanowią szczególnie interesujące miejsce ba- dań rozwoju i stosowania gatunków z powodu wielu cech specyfi cznych dla tego środowiska (Crowston 2010). Wiele tych cech co prawda można także przyporządkować środowisku dokumentów drukowanych, jednak skala (czę- sto globalna) i niespotykane wcześniej tempo zmian zmuszają do specjalnego traktowania obiektów elektronicznych (przede wszystkim sieciowych) i ich (cyber)gatunków. Poszukiwane są odpowiedzi na pytania o zasady powstawania nowych form komunikowania, w tym naukowego, w wyniku zmian technologicznych, obejmujących narzędzia tego komunikowania służące głównie do tworzenia wersji elektronicznych i umieszczania ich w sieciach rozległych. Do dawnych pytań o granice pomiędzy gatunkami dokumentów (np. czym różni się książka od czasopisma, a te od raportu technicznego) dodawane są pytania o granice pomiędzy ich elektronicznymi wersjami (czy e-książka jest książką (Kotuła 2013, s. 128), a e-czasopismo – czasopismem) oraz nowymi cybergatunkami (czy blog jest czasopismem). Jednoznaczne odpowiedzi nie są w żadnym wypadku możliwe, choćby ze względu na brak szansy na wyznaczanie ścisłych granic pomiędzy gatunkami tekstu, o czym mowa była już wcześniej. 3. Społeczna teoria gatunków informacji 169

Po pierwsze, nowe możliwości, oferowane przez środowisko elektroniczne, spowodowały rozwój wielu nowych gatunków informacji. Wraz ze wzrostem funkcjonalności aplikacji i usług Web zmieniały się także i powstawały nowe gatunki. W szczególności rozwój technologii Web spowodował zmiany w rozumieniu obiektu informacyjnego, a wraz z nim rozumieniu gatunku, w tym wyłonienie się nowych funkcjonalności w stosunku do wcześniejszych, zwią- zanych z technologią druku. Niektóre obiekty informacyjne w Web bardziej przypominają interfejs komputerowy niż tradycyjny dokument drukowany. W rezultacie badacze, zajmujący się gatunkami elektronicznymi, szczególną uwagę zwracają właśnie na ich odmienności funkcjonalne. Po drugie, ponieważ duża część zasobów Web to treści niekomercyjne, stosunkowo łatwo jest prowadzić badania tej części działań komunikacyjnych. W internecie brak centralnego ośrodka zarządczego, nie działają żadne siły, które mogłyby odgórnie narzucać rozwiązania dotyczące gatunków, co można obserwować np. w obszarze gatunków funkcjonujących w instytucjach (przed- siębiorstwach). W związku z tym otwiera się pole do działań oddolnych i roz- wiązań indywidualnych w zakresie prezentacji informacji opartych na aktyw- ności społeczności dyskursu elektronicznego. Simeon Yates i Tamara Sumner nazywają to zjawisko demokratyzacją defi niowania i tworzenia gatunków, któ- re są stosowane przez społeczności organizujące swoje działania komunikacyjne i wspólnie realizowane praktyki. Dodatkowo w tym heterogenicznym śro- dowisku gatunki ułatwiają tworzenie i stosowanie obiektów informacyjnych, stanowiąc względnie stałą konwencję, pozwalającą na rozróżnienie pomiędzy wieloma rodzajami tekstów i związanymi z nimi celami komunikacyjnymi (Yates, Sumner 1997). Po trzecie, w Web funkcjonuje duża różnorodność społeczności dyskursu, których członkowie rozpowszechniają własne doświadczenia z wieloma gatunkami, stosując Web i znane wcześniej gatunki dla różnych, często nowych celów. Gatunki znane i stosowane w określonej społeczności po przeniesieniu do innej społeczności, bez odpowiednich tradycji, mogą stać się niezrozumiałe (brak wiedzy gatunkowej). Dotyczy to także sytuacji przenoszenia gatunków do nowej technologii. Braki te, jak to często bywa w sytuacji stosowania nowych technologii, mogą być niwelowane za pomocą metafor. W przypadku elektronicznych obiektów informacyjnych jest to tym bardziej przydatne, że obiekty te są znacznie mniej materialne (są bardziej abstrakcyjne) niż drukowane, a znaczenie pojęć abstrakcyjnych bardzo często jest konstruowane z wykorzystaniem umysłowych symulacji metaforycznych (por. rozdz. 1.1). Być może nazwy nowych cybergatunków, np. książki elektronicznej, stanowią metaforę ułatwiającą internalizację znaczeń. Środowisko cyfrowe może służyć zarówno celom komunikacyjnym na- dawców, kierujących przekaz do ograniczonej grupy znanych odbiorców, jak i rozprzestrzenianiu informacji o zasięgu globalnym, bez jakiejkolwiek moż- liwości przewidywania cech odbiorców. Pośrednim rozwiązaniem może być 170 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... rozpowszechnianie informacji w globalnym Web, ale dla przynajmniej częś- ciowo zdefi niowanego odbiorcy, np. przez zastosowanie ograniczeń języko- wych, co także może wpłynąć na używane gatunki. Odmienności w rozmiarach i strukturze społeczności dyskursu muszą wpływać na stosowane gatunki, w szczególności ich zróżnicowanie ze względu na cele realizowane w różnych sytuacjach komunikacyjnych. Nie ma więc jednej społeczności użytkowni- ków Web. Istnieje wiele grup realizujących wspólne cele w zróżnicowanych transakcjach komunikacyjnych w obrębie i pomiędzy społecznościami, co znajduje odzwierciedlenie w repertuarze stosowanych gatunków. Przynaj- mniej w niektórych przypadkach gatunki mogą pełnić funkcję tzw. obiektów transgranicznych (ang. boundary objects), czyli takich, które pozwalają na porozumienia poszczególnych społeczności ponad dzielącymi je granicami i od- miennościami. Są one defi niowane jako obiekty, które jednocześnie przynale- żą do kilku społeczności oraz realizują potrzeby informacyjne każdej z nich (Bowker, Star 2000, s. 30). Mogą być łatwo dostosowywane (kastomizowane) do potrzeb dowolnej grupy, co oznacza, że wykazują się pod tym względem znaczną elastycznością. Jednocześnie zapewniają jednolitość działań w obrębie wielu zastosowań. Jest to możliwe dzięki słabemu ustrukturyzowaniu obiek- tów transgranicznych na poziomie ogólnym, co ułatwia uzupełnianie i uszcze- gółowianie struktury na poziomie poszczególnych społeczności i ich działań. Takie obiekty ułatwiają komunikację, jednak bez zacierania różnic pomiędzy grupami użytkowników. Gatunkiem, który spełnia defi nicję obiektu transgranicznego, jest biblioteka cyfrowa (Nahotko 2010, s. 60). Oferowane treści mogą być wykorzystywane przez wiele społeczności. Informacja gromadzona w ramach jednego zasobu, z myślą o potrzebach określonej społeczności dyskursu, może być stosowana przez inne społeczności, realizujące własne, indywidualne cele komunikacyjne. Członkowie każdej z tych społeczności interpretują udostępnianą informację w swoisty sposób, pomimo że pobierają ją ze wspólnego zasobu (Borgman i in. 2005). Biblioteka cyfrowa jako gatunek może, ze względu na potrzeby komunikacyjne odrębnych społeczności użytkowników, stanowić repertuar gatunków. Jak było stwierdzone wcześniej, gatunki należy traktować jako zjawisko z natury dynamiczne: istniejące gatunki ulegają zmianom, powstają też nowe. Członkowie społeczności dyskursu, posiadający wiedzę gatunkową stosowaną w komunikacji, wzmacniają przydatność tych gatunków poprzez konstruowanie zmian, mających spowodować większą odpowiedniość i usankcjonowanie ich stosowania we właściwej sytuacji. Z tego, co napisano powyżej, wynika, że przeniesienie informacji tekstowej i jej gatunków do środowiska elektronicznego jest dodatkową przyczyną zmian tego typu. W ten sposób widziały te procesy JoAnne Yates i Wanda Orlikowski (1992), które w swoim artykule na temat ewolucji pism biznesowych od XIX w. po formy elektroniczne, stwier- dziły, że gatunki ewoluują w czasie w odpowiedzi na zmiany instytucjonalne i wpływy społeczne. W niektórych przypadkach zmiany są tak rozległe, że 3. Społeczna teoria gatunków informacji 171 prowadzą do pojawiania się gatunków nowych, wcześniej nieznanych. Nowe, elektroniczne środowisko komunikacyjne jest ważną przyczyną i katalizato- rem tych procesów. Jak pisali Michael Shepherd i Carolyn Watters (1999), szczególnie silny impuls do zmian stosowanych gatunków daje połączenie techniki komputerowej z sieciami rozległymi (Internetem). Powstałe w ten sposób środowisko komunikacyjne stało się przyczyną konstruowania całej klasy gatunków, które cytowani autorzy nazywają cybergatunkami. Według nich cechy cybergatun- ków i gatunków tradycyjnych są różne. Skoro tradycyjne gatunki charaktery- zować można za pomocą trzech cech: treści, formy i celu komunikacyjnego, to cybergatunki charakteryzują trzy nieco odmienne cechy, mianowicie: treść, forma i funkcjonalność. Ta ostatnia cecha jest rozumiana jako zespół możli- wości dostępnych w nowym medium, wpływających na zdolność do interakcji z informacją tego gatunku oraz na oczekiwania użytkowników z nim związa- ne. Jest ona ściśle zależna od celu stosowania gatunku, gdyż obie cechy dotyczą społecznych i kulturowych praktyk, związanych ze stosowaniem technologii komunikacyjnych. Korzystając z funkcjonalności jako cechy charakteryzującej cybergatunki, Shepherd i Watters (1998) przedstawili model ewolucji gatunków w śro- dowisku elektronicznym. Cybergatunki mogą powielać cechy istniejących gatunków lub stanowić nowe gatunki. Te pierwsze przez cytowanych auto- rów nazwane zostały bazującymi (ang. extant), te drugie po prostu nowymi (ang. novel). Gatunki bazujące pochodzą od gatunków istniejących w innych mediach (głównie druku), które zostały przeniesione do mediów cyfrowych. Nowe gatunki całkowicie, od początku związane są z mediami cyfrowymi. Dla każdego z obu podgatunków pierwszego stopnia podziału zostały wyróżnione kolejne dwa rodzaje gatunków na drugim stopniu podziału. W modelu wskazano ponadto, że przyczyną ewolucyjnych zmian jest nowa funkcjonalność udostępniana przez nowe medium; gatunki na drugim poziomie podziału są traktowane jako kolejne etapy ewolucji gatunków. Na drugim poziomie podziału najpierw powstają gatunki replikowane (ang. replicated), które mogą być opisane jako posiadające cechy treści i formy dawnego gatunku w innym (elektronicznym) medium wraz z niewielkim do- datkiem nowej funkcjonalności, związanej z tym medium. Kolejnym krokiem jest powstawanie gatunków wariantowych (ang. variant), w których treść i forma tekstu są tylko nieco zmienione, ale funkcjonalność jest istotnie większa. Gatunki ewoluowane (ang. emergent) charakteryzują się natomiast tak duży- mi zmianami w stosunku do wariantowych, że ich podobieństwo do gatunku pierwotnego jest tylko ledwo dostrzegalne. Jednak powstają poprzez ewolucję od gatunków replikowanych poprzez wariantowe do ewoluowanych. Cechują się one znaczną zmianą treści i formy, a szczególnie poziomu funkcjonalności, która całkowicie uzależnia je od nowego medium. W ostatniej kategorii – ga- tunków powstających spontanicznie (ang. spontaneous) – znajdują się nowe 172 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... cybergatunki, które nie mają żadnego odniesienia w innych, nieelektronicz- nych mediach, a więc brak powiązań ewolucyjnych z wcześniejszymi formami. Na potrzebę modyfi kacji dotychczas stosowanych modeli29 działania ga- tunków w związku z ich przenoszeniem do środowiska elektronicznego wska- zywały Inger Askehave i Anne Nielsen (2005). Również według nich zasadni- czą rolę odgrywa funkcjonalność zapewniana przez środowisko Web. Według cytowanych autorek podczas analizy tych gatunków należy wziąć pod uwagę rozbudowane możliwości nawigacyjne i hipertekstualną naturę obiektów informacyjnych Web. Obiekty takie powinny być traktowane dwuwymiarowo: jako nośniki tradycyjnego tekstu oraz jako medium umożliwiające użytkow- nikowi nawigację w obrębie obiektu i pomiędzy obiektami powiązanymi linkami. Użytkownicy obiektów informacyjnych Web naprzemiennie przyjmują role czytelnika i nawigatora, stale zmieniając tryb swojej aktywności. Przełą- czenia są cykliczne – następują ciągłe przejścia między czytaniem i nawigacją. Podczas trybu czytania użytkownik zawęża uwagę do tekstu i używa obiektu informacyjnego tak, jakby był to tekst „drukowany” (po prostu czyta tekst). W trybie nawigacji nawigator wychodzi poza tekst i stosuje obiekt informacyjny jako medium (wykorzystuje dostarczane przez niego funkcjonalności nawigacyjne). Określenie cech gatunków w Web wymaga trójpoziomowej analizy obu trybów: w trybie czytania gatunek informacji musi być charakteryzowany przez cel komunikacyjny, kroki (por. rozdz. 3.4) i strategie retoryczne; oraz w trybie nawigacji medium musi być charakteryzowane przez cel komunikacyjny, linki i strategie retoryczne. Ta dwoistość natury gatunków cyfrowych powoduje problemy podczas prób stosowania tradycyjnej analizy gatunkowej tekstu, gdyż utrudnia tworzenie rozróżnień pomiędzy informacją i jej gatunkami. Dodatkowo model wspomnianych autorek uwzględnia nie tylko cechy funkcjonalne tekstu i medium z punktu widzenia twórcy tekstu, ale także bierze pod uwagę rolę odbiorcy w procesie komunikacyjnym. Takie przedstawienie cech cybergatunków może prowadzić do wniosku, że tradycyjne gatunki, w szczególności oparte na druku, jako na poprzedniej, najbardziej rozpowszechnionej technologii wymiany informacji, były pozbawione funkcjonalności, co jest oczywistym błędem. Każdy gatunek posiada funkcjonalności związane ze stosowanym medium, które jest z kolei związane ze stosowaną technologią30. Gatunki funkcjonujące w technologii druku (a wcześniej rękopisu) mają także swoją funkcjonalność, jest to tylko inna funkcjonalność niż gatunków tekstów elektronicznych. Ważniejsze jest, aby funkcjonalność kolejno stosowanych gatunków wzrastała, aby nowe technologie i gatunki z nimi związane cechowały się innowacyjnością. Tak to

29 Autorki opierały się głównie na modelu przedstawionym w pracach Johna Swalesa (1990). 30 Według Johna Th ompsona (2006, s. 26) każda komunikacja jest związana z użyciem technologii, choć jest ona rozumiana bardzo szeroko, jako element materialny, za pomocą i pośrednictwem którego tworzona jest informacja i treści symboliczne przekazywane od nadawcy do odbiorcy. W takim sensie elementem technologii są także struny głosowe, uszy i fale dźwiękowe. 3. Społeczna teoria gatunków informacji 173 się właśnie dzieje z funkcjonalnością gatunków elektronicznych, której cechy, np. hipertekstowość, można odnaleźć także w gatunkach tradycyjnych. Nowe środowisko pozwala jednak znacznie rozszerzyć zakres ich stosowania, co powoduje zmiany jakościowe. Warto zwrócić uwagę, że hipertekstowość, stanowiąca podstawę podzia- łów przewidzianych w zaprezentowanych modelach, nie musi dotyczyć tylko środowiska cyfrowego. Według niektórych teoretyków tworzenie i odbiór cybertekstu nie powinny kojarzyć się wyłącznie z koniecznością wykorzystania komputerów, a tym bardziej odbywać się w środowisku elektronicznym. Espen Aarseth uważa, że cybertekst to każdy tekst nieliniowy. Jest on „maszyną do wytwarzania zmieniających się wypowiedzi” (Aarseth 2014, s. 13). Nielinio- wość pozwala uzyskać różnorodność wypowiedzi dzięki mniej lub bardziej swobodnemu wyborowi modułów cybertekstu i kolejności dostępu do nich. Hipertekst nie jest typowy wyłącznie dla cybergatunków, chociaż oczywiście zastosowanie techniki komputerowej i sieci rozległych znacznie spotęgowało efekt wcześniej stosowanych hiperlinków w postaci np. spisów treści, indeksów i odsyłaczy bibliografi cznych. JoAnne Yates z zespołem (Yates, Orlikowski, Okamura 1999) wykorzysty- wali teorię strukturacji31 Anthony’ego Giddensa (2003) do badania zmienności gatunków (Nahotko 2016a). Według nich sposób wykorzystania nowych me- diów zależy od potrzeb społeczności użytkowników w danym czasie. Ludzie tworzą, reprodukują i modyfi kują gatunki w procesie strukturacji (Orlikow- ski, Yates 1994, s. 545). Opisy procesów ewolucyjnych i rewolucyjnych zmian w gatunkach pod wpływem pojawienia się medium elektronicznego, opisane przez Shepherda i Watters oraz Askehave i Nielsen, powodują falsyfi kację popularnego przekonania, że wprowadzaniu nowych mediów elektronicznych w organizacjach muszą towarzyszyć poważne zmiany w interakcjach społecz- nych oraz że zmiany te są podobne w różnych kontekstach i czasie. Proce- sy służące strukturacji gatunków sugerują raczej, że rozmiary i natura zmian społecznych związanych ze stosowaniem mediów elektronicznych jest funkcją procesów strukturacji gatunków występujących w określonej społeczności. Na procesy strukturacji gatunków wpływają natomiast: istniejący w społecz- ności repertuar gatunków, wykonywane zadania (cele społeczne), wcześniejsze doświadczenia użytkowników (wiedza gatunkowa), rola i działania pośred- ników (o ile funkcjonują), a także kontekst i warunki rozwoju społeczności, a w końcu możliwości samego medium. Proces strukturacji gatunków jest dłu- gotrwały, występuje podczas codziennych aktywności informacyjnych człon- ków społeczności. Powoduje on zarówno reprodukcję stanu zastanego (przez

31 Strukturacja to wewnętrzna dynamika każdej społeczności urzeczywistniająca się jako proces powstawania, powielania i praktycznego wykorzystywania struktur organizacyjnych w ży- ciowych aktywnościach członków danej społeczności. W codziennych interakcjach ludzie używają reguł i zasobów, które konstytuują społeczną organizację, a czyniąc to, reprodukują owe zasoby i reguły strukturalne. 174 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... próby stosowania znanego gatunku w nowym medium), jak i jego zmiany (przez użycie nowego lub zmodyfi kowanego gatunku w tym medium). Według Yates, Orlikowski i Okamury zmiany gatunków związane z używa- niem medium elektronicznego polegają na ich dwojakiego rodzaju strukturacji: jawnej (ang. explicit) oraz ukrytej (ang. implicit). Strukturacja jawna jest realizowana w trzech różnych działaniach: planowej replikacji, planowej modyfi - kacji i modyfi kacji okazjonalnej. Ta pierwsza polega na realizacji planowych działań służących reprodukcji wcześniej istniejących form interakcji społecz- nych w obrębie nowego medium. Stosowanie istniejących gatunków powoduje jednocześnie zachowanie ustanowionych wzorców interakcji społecznych. Pozwala to na wykorzystanie istniejących praktyk i struktur organizacyjnych. Planowa modyfi kacja gatunków także jest zamierzonym działaniem służącym tworzeniu zmian stanu zastanego. Podobnie jak poprzednie działanie prowadzi do osiągnięcia pewnych wcześniej założonych celów, nie pozwala natomiast na właściwą reakcję na zmiany nieoczekiwane. Modyfi kacja okazjonalna jest dokonywana w razie potrzeby realizacji celowych zmian wprowadzanych w odpowiedzi na nieoczekiwane zdarzenia, warunki lub wymagania, np. polegające na pojawieniu się nowych gatunków jako efektu działań użytkowników. Planowa replikacja wzmacnia istniejące formy interakcji, natomiast dwa pozostałe dzia- łania prowadzą do przebudowy relacji społecznych. Proces ukrytej strukturacji gatunków przybiera dwie zasadnicze formy: migracji i zmian. Migracja jest bezrefl eksyjnym działaniem powodującym re- produkcję gatunków, utworzonych dla jednego medium lub społeczności, do innego medium lub społeczności. Taki transfer form interakcji społecznych odbywa się w sposób niezaplanowany i odzwierciedla odporność na zmiany oraz pewną bezwładność struktur zinstytucjonalizowanych, wyrażającą się w kontynuacji stosowania istniejących form w obrębie innego kontekstu, w szczegól- ności w warunkach braku jawnie wyrażanych opinii o potrzebie zmian. Można to działanie określić jako nieumyślne propagowanie dawnych sposobów postę- powania w nowym kontekście. Zmiany, podobnie jak migracje, nie są działa- niem intencjonalnym, lecz wynikającym z bieżących, ukrytych potrzeb oraz sytuacyjnego stosowania technologii. Inaczej niż migracja, zmiana powoduje wyjście z istniejących form interakcji społecznych poprzez wprowadzanie modyfi kacji do gatunków działających w nowym kontekście. Zmiany nie powo- dują co prawda zasadniczych modyfi kacji w interakcjach społecznych, jednak prowadzą do pewnych zwrotów i przesunięć w praktykach społecznych, które, kumulowane w czasie, mogą powodować istotne zmiany społeczne. Na podstawie wyników badań Yates i Orlikowski sposób tworzenia gatun- ków w Web opisywali Kevin Crowston i Marie Williams (2000, s. 203). Według nich zestaw stosowanych gatunków (zwany repertuarem gatunków) jest za- równo produktem, jak i jednocześnie elementem kształtującym komunikacyjne praktyki społeczności użytkowników. Podział gatunków z punktu widzenia 3. Społeczna teoria gatunków informacji 175 ich stosowania w sieciowym środowisku elektronicznych obiektów informacyjnych obejmuje cztery grupy: • Gatunki reprodukowane. W nowej sytuacji komunikacyjnej jednostki standardowo polegają na istniejących repertuarach gatunków, reprodu- kując gatunki, które stosowali w innym medium jako członkowie innych społeczności. Akceptacja tak reprodukowanych gatunków może nastąpić niezwłocznie albo może być niezbędny okres przejściowy, podczas którego zasady gatunkowe są renegocjowane. Przykładami takich gatunków może być artykuł w czasopiśmie elektronicznym lub książka elektroniczna. • Gatunki adaptowane. Jednostki mogą także swobodnie dokonywać modyfi kacji, dostosowując gatunki do nowej sytuacji komunikacyjnej, wymagającej zmiany tylko niektórych aspektów konwencji tekstu. Po- wtarzalność modyfi kacji ułatwia ich akceptację. Przetworzone gatunki są stosowane obok lub zamiast dotąd istniejących, co powoduje zmiany, w tym rozszerzenie repertuaru gatunków. Modyfi kacje gatunków w ob- rębie systemu gatunków mogą wymuszać zmiany w innych gatunkach systemu. Takie współzależności pomiędzy gatunkami często powodują spowolnienie adaptacji nowych gatunków. Wskazanie momentu, w któ- rym nowy gatunek powstaje na bazie poprzedniego, nie jest łatwe, o ile w ogóle możliwe. Po jakimś okresie jego współistnienia w społeczno- ści użytkowników w sposób ewolucyjny dochodzi do wynegocjowania ogólnego porozumienia co do implementacji nowej kombinacji formy i celu. • Gatunki nowe. Służą celom komunikacyjnym unikalnym dla środowi- ska Web. Najczęściej są one mutacjami wcześniejszych gatunków, które okazały się przydatne w nowej sytuacji retorycznej, często stanowiąc hybrydę starych i nowych schematów. Wiele takich gatunków jest już powszechnie akceptowanych przez użytkowników Web. • Gatunki niesklasyfi kowane. Część gatunków odnalezionych przez cytowanych autorów była trudna do nazwania, dla innych trudno było wyznaczyć obsługiwany cel komunikacyjny. Wiele z nich było na po- czątkowym etapie przystosowania do środowiska Web. W tym począt- kowym stadium wyglądały one jak warianty zaakceptowanego gatunku, który utracił część cech, zastąpionych przez inne. W obecnym stadium rozwoju trudno o ich jednoznaczną klasyfi kację – w przypadku dalszego ich stosowania mogą przekształcić się w samodzielne gatunki. Przy- kładem mogą być teksty stanowiące część gry komputerowej lub ogólnie zjawisko grywalizacji książki. Ciekawą odpowiedź na pytanie o zróżnicowanie cech gatunków drukowanych i elektronicznych daje koncepcja określana mianem „format jako proces” (Seeber 2015, s. 23). Według niej różnice między gatunkami nie wynikają ze stosowania odmiennych nośników (papierowy/cyfrowy), lecz ze zróżnicowania 176 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... procesów, które pozwalają tworzyć i użytkować informację. Jest ona materializowana w różnych formatach, jednak ważniejsze niż fi zyczne opakowanie obiektu informacyjnego są zagadnienia o zasadniczym znaczeniu, związane z wartością informacji i jej potencjalnym wykorzystaniem (ACRL 2014, s. 15). Liczy się więc zamysł autorski i jego wykonanie (jak, kiedy, przez kogo i dla kogo zrealizowany), a także potrzeba czytelnicza i jej zaspokojenie. Procesy tworzenia informacji wynikają z różnych potrzeb, motywacji, wartości, konwencji i praktyk. Oznacza to, że poprawny podział na gatunki i cybergatunki powinien wynikać z różnic w transakcjach z informacją – dokonywanych za- równo przez jej twórców, jak i odbiorców, a także różnego rodzaju pośred- ników, w tym organizatorów informacji. Udział tych ostatnich powoduje, że różnice gatunkowe pomiędzy obiektami informacyjnymi w odmiennych formatach (drukowany/elektroniczny) są reprezentowane przez różnice w gatunkach obiektów metainformacyjnych, konstruowanych w procesach OI dla tych obiektów informacyjnych. Powoduje to zmniejszenie roli obiektu informacyjnego, traktowanego jako produkt końcowy, i jego miejsca w obiektywistycznie tworzonych strukturach, na rzecz uwzględniania schematu wydarzeń związa- nych z obiektem informacyjnym, które defi niują gatunek tego obiektu, w tym głównie jego miejsce w społecznych procesach komunikacyjnych. Teoria gatunków tekstu stanowi przydatne narzędzie badania przemian zachodzących w obiektach elektronicznych w ogóle, a internetowych w szcze- gólności. Wiedza o procesach wpływających na powstawanie cybergatunków i dostosowywanie ich do realizacji celów społeczności dyskursu, kształtu- jących się w Sieci, może wskazywać na przyszłe kierunki rozwoju systemów informacyjnych w Web. Badania wskazują na ewolucyjny charakter zmian. Początkowo społeczności starają się stosować uzgodnione już schematy mentalne, dokonując w razie potrzeby powolnych i stopniowych zmian. Z czasem zmiany te mogą doprowadzić do tworzenia nowych gatunków o rozbudowanych funkcjonalnościach, w których coraz pełniej są wykorzystywane specyfi czne cechy technologii cyfrowej. Procesy te stanowią przykład sposobów reagowania społeczności dyskursu na pojawianie się nowych sytuacji komunikacyjnych, w tym wypadku nowych technologii komputerowych stosowanych w działalności informacyjnej. Wyniki ich badania są tym bardziej interesują- ce, że procesy te odbywają się współcześnie, przez co są stosunkowo łatwe do obserwacji.

Z przedstawionego krótkiego zestawienia teorii związanych ze stosowaniem językowych schematów mentalnych wynika, że gatunki informacji (tekstu/wypowiedzi/obiektów informacyjnych) są językowymi narzędziami komunikacyjnymi funkcjonującymi na wielu płaszczyznach. Na poziomie społeczności dyskursu pozwalają na zwiększenie efektywności procesu komunikacji w sytuacjach typowych i powtarzalnych, stając się elementem zachowań w tych sytuacjach – gatunki kształtują te zachowania i są przez nie kształtowane. 3. Społeczna teoria gatunków informacji 177

Na poziomie umysłowym (jednostkowym) gatunki są elementem struktur mentalnych, służącym OW, ułatwiającym percepcję i internalizację informacji oraz eksternalizację wiedzy do postaci informacji. W tym sensie stanowią one system mentalny pozwalający na komunikowanie wiedzy skodyfi kowanej do postaci informacji. Gatunki mają oczywiście uniwersalne zastosowanie w każ- dej komunikacji werbalnej, również w tej, która jest zapośredniczana przez instytucje pamięci, takie jak biblioteki i inne systemy informacji. O miejscu gatunków informacji w działalności tych instytucji mowa będzie w kolejnych rozdziałach książki.

4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki

Omawiając w rozdz. 2. zagadnienia związane z powstawaniem wiedzy oraz konstruowaniem danych i informacji, zwracaliśmy uwagę na to, że informacja może być rozpatrywana na wielu poziomach, gdyż metainformacja też jest in- formacją. Specyfi ka metainformacji wynika z faktu, że jest tworzona w sferze drugiej (zob. rys. 1), czyli w procesach zarządzania zasobami nauki1, a nie w sferze pierwszej. Oprócz tej różnicy, metainformacji dotyczą wszystkie opisywane cechy informacji. W szczególności posiada ona swoich autorów, z któ- rych wiedzy metainformacja jest eksternalizowana. Autorzy ci w tym procesie także posługują się strukturami wiedzy, w tym gatunkami informacji, społecz- nie konstruowanymi i stosowanymi w procesach komunikacyjnych służących organizacji informacji. Gatunki te stanowią konwencje wykorzystywane w powtarzalnych działaniach komunikacyjnych. W działaniach tych stosowane są języki naturalne i sztuczne; dla tych ostatnich zasady gatunkowe są szczególnie skonwencjonalizowane (regulowane). Funkcjonowanie sfery drugiej wciąż opiera się na informacji tekstowej, pomimo opinii o wzroście znaczenia innych form informacji i jej materializacji (Osińska 2006; Jakubowicz 2009, s. 370). Znakomita większość osób, które używają nowych technologii informacyjnych, stosuje je w transakcjach z tekstami (Geisler i in. 2001, s. 270). Tak właśnie jest w bibliotekach, które są jednym z wielu rodzajów SOI funkcjonujących w tej sferze. Dla każdego, zarówno bibliotekarza, użytkownika biblioteki, jak i nawet osoby nigdy z biblioteki nie- korzystającej, jest rzeczą oczywistą, że jest to instytucja, w której wykonuje się społeczne działania komunikacyjne oparte na informacji tekstowej (Nahotko 2015, s. 94). Instytucje te są jednak w świadomości społecznej postrzegane jako wyłącznie zarządzające informacją powstającą w wyniku aktywności w sferze pierwszej, bezpośredniego formułowania zasobów naukowych. Rzadziej do- strzegana i mniej ceniona jest ich działalność polegająca na tworzeniu wielu rodzajów oryginalnych zasobów informacji tekstowej, funkcjonujących jako

1 W dalszej części rozdziału będziemy się zajmować informacyjnymi zasobami nauki, a więc piśmiennictwem naukowym (także danymi naukowymi), gromadzonymi i organizowanymi przez szeroko rozumiane SOI (np. biblioteki), w wyniku czego powstają narzędzia ułatwiające transakcje (głównie identyfi kację i wyszukiwanie, zob. Sosińska 1987, s. 41) z tymi zasobami. 180 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

SOI w węższym znaczeniu. Organizator informacji rzadko bywa postrzegany jako autor oryginalnych obiektów informacyjnych. A przecież w wyniku tej działalności powstaje bogaty zestaw narzędzi tekstowych służących praktyce reprezentacji zasobów informacji, indywidualnie adaptowany do określonego rodzaju obiektów informacyjnych (Elings, Waibel 2007), stanowiący podstawę zróżnicowanych transakcji użytkowników. Ta informacja tekstowa, jak każdy inny tekst, jest elementem transakcji pisania/czytania obejmujących organi- zatorów i użytkowników informacji, przy czym doświadczanie tych tekstów ma zdecydowanie charakter analityczny (informacyjny), co zbliża je do teks- tów naukowych. Organizacja informacji polega na doświadczaniu obiektów informacyjnych, czyli realizacji serii złożonych transakcji z tymi obiektami (Gorichanaz, Latham 2016, s. 1122). Stąd propozycje częstszego „czytania baz danych” (Feinberg 2017), rozumianego jako wychodzenie poza bazoda- nowy interfejs wyszukiwania prostego, a nawet poza transakcję wyszukiwania w ogóle, w kierunku skupienia się na interpretacji przestrzeni konceptualnej bazy danych jako SOI, poprzez badanie funkcjonujących w jej obrębie struktur (np. słowników), relacji i interpretacji. Powoduje to zwracanie większej uwagi na rozwój konstruowania zrozumienia, jako celu projektowania systemów informacyjnych. Sami twórcy tych tekstów: katalogerzy, indeksatorzy, ogólnie organizatorzy informacji, zazwyczaj nie uważają się za twórczych autorów ani wykonywanych czynności za twórcze pisanie, a tym bardziej za szczególne osiągnięcie pi- sarskie (Feinberg 2015, s. 45). Spośród wielu gatunków informacji tworzonych w bibliotekach najbardziej charakterystyczne dla tej działalności są obiekty tekstowe, stanowiące różnego rodzaju wykazy i słowniki, obejmujące takie gatunki, jak katalogi lub bibliografi e, służące reprezentacji i udostępnianiu obiektów informacyjnych innych gatunków, czyli organizacji zawartej w nich informacji. Są to więc gatunki SOI tworzące zasoby metainformacji. Służą one porządkowaniu (organizacji) informacji zawartej w tekstach gatunków po- wstających w sferze pierwszej. Organizacja tej informacji stanowi szczególną formę działań społecznych jednostek (Andersen 2015a, s. 17), realizowaną z wykorzystaniem obiektów informacyjnych, czyli transakcji czytania/pisania. Obiekty określonych gatunków metainformacji działają w procesach pośred- niczenia pomiędzy tekstami innych gatunków (informacji). Ma to miejsce, gdy tekst opisu bibliografi cznego (jeden gatunek) pośredniczy w transakcji pomię- dzy tekstem książki (drugi gatunek) a tekstem katalogu bibliotecznego (trzeci gatunek). W mediacji tej jest wykonywanych wiele transakcji pisania/czytania. Tego rodzaju gatunki pośredniczące mogą ułatwiać oddziaływanie gatunków na związane z nimi aktywności społeczne (Tachino 2016, s. 191). Analizy narzędzi językowych stosowanych w działaniach konstruowania metainformacji i jej wykorzystania muszą się skupiać na gatunkach metainformacji, będących końcowym produktem transakcji, z którymi są związane społeczności użytkowników SOI. W transakcjach tych realizują oni swoje 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 181 zawodowe i dziedzinowe cele. Gatunek, stanowiąc element transakcji między czytelnikiem a informacją, ułatwia rozpoznanie sposobów organizowania ludzi, działań i wiedzy przy użyciu informacji, ułatwia zrozumienie tej informacji i opisywanego przez nią świata. Każda transakcja OI, np. biblioteczna, mię- dzy informacją a czytelnikiem, ma określone cele. Oznacza to, że informacja mediowana, kodyfi kowana i organizowana przy użyciu obiektów tworzonych przez organizatora informacji, kształtuje cele i dalsze działania wspomagane informacyjnie. Gatunek lub system gatunków bibliotecznych buduje transak- cję użytkownika z obiektem metainformacji, wpływając na struktury wiedzy użytkownika. Gatunek katalogu jest przejawem określonej organizacji informacji. Wiedza gatunkowa wspomaga tworzenie innych struktur wiedzy (sche- matów) odpowiednio do rodzaju transakcji, której częścią jest gatunek. Przy- jęcie takiego punktu widzenia pozwala pełniej zrozumieć procesy organizacji informacji, gdyż wyraźnie uwidaczniają się sposoby oparcia OI na typowych działaniach informacyjnych i powtarzalnych transakcjach, których częścią są gatunki. Organizacja informacji jest sytuowana w konkretnych, powtarzalnych i typowych transakcjach ludzi oraz SOI i (meta)informacji w nich zawartych. Oznacza to, że zrozumienie konkretnych sytuacji i działań społecznych zwią- zanych z transakcjami tworzenia i komunikowania informacji, w obrębie któ- rych są umieszczone działania służące OI, oznacza uzyskanie wiedzy o sposobach tej organizacji. Przedmiotem badań stają się powtarzalne wzorce działań komunikacyjnych, wykonywanych przez ludzi i organizacje, takie jak biblioteki, w powtarzalnych sytuacjach. Ludzie (użytkownicy informacji), w transakcjach z informacją, tworzą znaczenia wpływające na formułowanie i uru- chamianie działań społecznych, służących osiąganiu celów informacyjnych. Gatunki tej informacji stanowią narzędzia ułatwiające osiąganie tych celów. Biblioteki, jako SOI, zapewniają standaryzację wspomagającą powtarzalność i typizację transakcji. Jack Andersen stwierdza, że organizację informacji (którą on nazywa or- ganizacją wiedzy) można rozumieć dwojako (Andersen 2015a, s. 34). Po pierwsze, można ją traktować jako wynik transakcji między użytkownikiem a informacją. OI jest przedmiotem/celem transakcji. Wówczas przyjmujemy punkt widzenia organizatora informacji – projektanta SOI, który jest podmiotem realizującym działania. Narzędziami są obiekty informacyjne, pojęcia, użytkownicy i inne struktury organizacji informacji. Projektant SOI nie może pominąć stosowania narzędzi wykorzystywanych przez użytkowników w innych transakcjach poza SOI. Musi on być uwrażliwiony na gatunki informacji stosowane przez użytkowników w ich typowych działaniach dyskursywnych, aby, dostosowując się do nich, dokonywać poprawnego projektowania form OI. Działania projektanta są więc mediowane przez organizowane artefakty informacyjne oraz ich transakcje. 182 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Po drugie, organizację informacji można uważać za narzędzie służące realizacji transakcji innych rodzajów. Oznacza to traktowanie OI jako narzędzia służącego mediacji. W trakcie realizacji transakcji jednostki stosują formy organizacji informacji wraz z innymi narzędziami retorycznymi. Jest to podejście typowe dla jednostek uczestniczących w transakcjach, których zasadniczym celem jest tworzenie informacji, podczas którego organizacja informacji jest stosowana jako jedno z wielu narzędzi. Mimo tego jednak użytkownicy form OI nie są jedynie ich pasywnymi odbiorcami, gdyż są także ich twórcami, kon- struując wspólne idee, wierzenia, znaczenia, wartości i informację, organizowane przez SOI. Organizacja informacji na wiele sposobów nie tylko reprezentuje dziedzinę, w obrębie której dokonywana jest mediacja, ale także, poprzez wyznaczanie stosowanych gatunków i transakcji, konstruuje tę dziedzinę.

4.1. Gatunki zasobów metainformacji i ich transakcje

Według Jacka Andersena (2004, s. 91) analiza procesów organizacji informacji w bibliotekach w świetle teorii gatunków może być przeprowadzona w dwóch kierunkach. Po pierwsze, można przedstawić wpływ teorii gatunków na biblio- teczną OI, w tym wpływ tej teorii na sposób rozumienia OI. Po drugie, można zastanowić się nad oddziaływaniem OI na stosowane w niej gatunki. Interesu- jące byłoby odnalezienie takich wpływów OI na gatunki, które nie występują w innych społecznie konstruowanych działaniach wiedzotwórczych, a przez to są mało zbadane. Dzięki temu można wskazać na współzależności między gatunkami metainformacji i jej zasobów (np. katalogu bibliotecznego) a spo- łecznymi procesami OI, w których jest stosowany. Defi niowanie gatunku tak, jak opisywała to Miller, jako typowe działania w powtarzalnych sytuacjach społecznych, oznacza możliwość potraktowania tworzenia metainformacji, części procesów OI, jako typowego działania retorycznego. Istnienie biblioteki w strukturach jakiejś organizacji oznacza, że dochodzi tam do powtarzalnych sytuacji stosowania wielu gatunków informacji. Działania polegające na tworzeniu informacji tekstowej w bibliotece pozwa- lają na realizację celów komunikacyjnych zaangażowanych w nie jednostek. Cele te są częścią społecznego podziału zadań, społecznej organizacji działań służących realizacji innych (niekomunikacyjnych) celów w czasie. Tworzenie metainformacji, tak jak każde tworzenie informacji, według Bazermana jest działaniem społecznym, gdyż informacja pomaga w organizacji aktywności społecznej, wzmacniając struktury właściwe dla tej aktywności. Odbiór informacji (czytanie) jest natomiast formą społecznej partycypacji (Bazerman 1988, s. 10). Z tego wynika, że teksty opisów katalogowych (metainformacji), służące do wyszukiwania i identyfi kacji innych tekstów (obiektów informacyjnych), 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 183 ułatwiają organizację struktur społecznych i działań w ich obrębie. W efekcie OI zarówno wspiera funkcjonowanie, jak i transformacje struktury społecznej. Tworzenie metainformacji jest częścią społecznych procesów OI, a więc też częścią większego systemu gatunków, które tworzą dyskurs w ramach OI. Podczas transakcji tworzenia metainformacji dokonuje się transformacji opisywanych obiektów informacyjnych przy użyciu specyfi cznych zasad gatunkowych. To z kolei wpływa na sposoby wykonywania transakcji wyszukiwania obiektów informacyjnych oraz na możliwości ich stosowania w działaniach konstruowanych społecznie. Stąd wynika potrzeba stałych transakcji i transformacji pomiędzy gatunkami i procesami OI. Gatunki są tym miejscem, gdzie tworzona, rozpowszechniana, wykorzystywana i transformowana jest informacja stanowiąca podstawę wiedzy. Istotnym mechanizmem tych procesów jest OI i jej narzędzia. Tworzenie metainformacji w gatunkach bibliotecznych może być uważane za działanie retoryczne, stanowiące część pewnej sytuacji retorycznej. Wybory, dokonywane podczas selekcji obiektów informacyjnych do opracowania oraz sposobów ich opracowania, powodują, że transakcja katalogowania, jako działanie społeczne, wpływa na status zarejestrowanych obiektów informacyjnych (a przez to także na zastosowane gatunki). Wybory te określają granice transakcji wyszukiwania obiektu informacyjnego i wskazu- ją na częściowo przynajmniej retoryczną naturę dyskursu OI. Stąd transakcja katalogowania, poprzez tworzenie reprezentacji metainformacyjnej (opisów) obiektów informacyjnych w systemach informacyjnych, oznacza realizację określonych czynności retorycznych. Dodatkowo biblioteczni organizatorzy informacji tworzą specyfi czny rodzaj stwierdzenia/wypowiedzi/tekstu/informacji (metainformację, reprezentację treści i formy obiektu), przez co stają się autorami odpowiedzialnymi za treść reprezentacji obiektu informacyjnego (Andersen 2002a). Transakcje pisania w kontekście OI są zjawiskiem interdyskursywnym, realizowanym w przestrzeni służącej negocjacji pozycji w społeczności i ogól- niej relacji społecznych, które zachodzą poprzez dynamiczny system gatun- ków stosowanych w OI w celu uzyskania określonych celów naukowych. Jednym z powodów interdyskursywnego charakteru tych transakcji wydaje się powszechnie praktykowana współpraca w obrębie i pomiędzy poszczególny- mi społecznościami, powodująca, że tworzona informacja jest efektem pracy zespołowej (Bhatia 2017, s. 45). Wynika z tego, że relacje pomiędzy OI i tworzeniem metainformacji w szczególności a stosowanymi gatunkami informacji są bardzo ważne dla właściwego funkcjonowania tych procesów, a oba te elementy zależą ściśle od siebie nawzajem. Organizatorzy informacji, np. katalogerzy, nie mogą ignorować roli struktur organizacji działań społecz- nych i używanych w nich gatunków, gdyż jest to sfera (pierwsza), w której odbywa się tworzenie, rozpowszechnianie i wykorzystywanie informacji zmaterializowanej w postaci obiektów informacyjnych. Działania te wskazu- ją miejsce, w którym jest konstruowane znaczenie informacji produkowane 184 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... w historycznych, typizowanych aktywnościach retorycznych w powtarzalnych sytuacjach. Tego typu działania OI nie mogą być zrozumiane ani podejmowane bez uwzględnienia późniejszych czynności, w których będzie wykorzystana zarówno opracowywana informacja, jak i powstająca metainformacja. Obiekty metainformacyjne zawierające tę ostatnią są narzędziami używanymi w komunikacji w tym znaczeniu, że służą one określonym potrzebom i celom komunikacyjnym i są stosowane w społecznych działaniach komunikacyjnych. Działania te w znacznym stopniu są formowane przez narzędzia i sposoby komunikowania oraz struktury organizacji społecznej. Organizacja, w tym reprezentacja, informacji w bibliotece stanowi sposób realizacji i wsparcia dla tych działań. Wskazuje to na istotną potrzebę uwzględniania organizacji spo- łecznej podczas organizacji informacji i transakcji katalogowania obiektów informacyjnych w bibliotekach i innych systemach informacyjnych. Gatunki informacji i ich znaczenie w OI nie mogą być w pełni wytłumaczo- ne bez uwzględnienia działań, których celem jest gromadzenie, archiwizacja i udostępnianie informacji w czasie. Archiwa, biblioteki, ich zasoby metainformacji (katalogi i bibliografi e), to gatunki informacji, które rozwijały się historycznie w celu wspomagania i obsługi działań polegających na tworzeniu oraz organizowaniu (meta)informacji. W ten sposób odgrywały one zasadniczą rolę w organizacji społeczeństwa. Wpływ ten odbywał się poprzez różnorod- ność gatunków i działań, w których są stosowane. Przez uwzględnienie działań służących OI, w tym katalogowania (tworzenia metainformacji – reprezentacji obiektów informacyjnych), w systemach informacyjnych w celu ułatwienia transakcji wyszukiwania informacji, teoria gatunków informacji pozwala wy- jaśnić społeczną rolę tworzenia oraz organizowania informacji i metainformacji w nauce i społeczeństwie. Z tego punktu widzenia transakcje organizacji i wyszukiwania informacji w systemach informacyjnych są działaniem równie złożonym jak inne transakcje pisania i czytania (Andersen 2004, s. 94). Oba rodzaje transakcji, jako działania ludzkie, konstruują się nawzajem, choć są realizowane w różnych sferach działania, przedstawionych w modelu na rys. 1. Wiedza gatunkowa, stosowana podczas transakcji czytania i pisania w okreś- lonych warunkach (celach), nie różni się od wiedzy wykorzystywanej podczas tworzenia i czytania tekstów używanych w transakcjach organizowania, w tym wyszukiwania informacji w systemach informacyjnych. Do efektywnej realizacji pracy umysłowej, zarówno w sferze 1, jak i w sferze 2, niezbędne jest posiadanie wiedzy o wielu aspektach rzeczywistości, w tym wiedzy gatunkowej o gatunkach stosowanych w określonej sytuacji i rzeczywistości. Pisała o tym Christine Borgman (1996, s. 495), która dla sytuacji OPAC wyróżnia potrzebę stosowania wiedzy konceptualnej (zdolność do translacji potrzeby informacyjnej w instrukcję wyszukiwawczą), semantycznej (sposób wykorzystania cech systemu) i umiejętności technicznych (zdolność do napisania instrukcji w gatunku oczekiwanym przez system). Wiedza ta jest równie ważna i pozyskiwana w doświadczeniu, jak każda inna. 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 185

W systemach informacyjnych zachodzą wielopoziomowe transakcje typu osoba–obiekt informacyjny, przy czym obiekt ten musi być rozumiany znacznie szerzej niż dokument w tradycyjnym bibliotekarstwie, nawet jeśli poprze- staniemy na obiektach tekstowych. Transakcje te są realizowane pomiędzy osobami – żyjącymi i spełniającymi funkcje życiowe (w tym kognitywne: posiadają doświadczenia, pamięć, wiedzę, uczucia, cechy charakteru, własne środowisko) oraz obiektami informacyjnymi, stanowiącymi złożone reprezentacje jakiejś części rzeczywistości. Transakcja następuje podczas spotkania się obu tych elementów; wówczas dochodzi do powstania niepowtarzalnego doświadczenia, mogącego zaistnieć wyłącznie pomiędzy obiektem a tą oso- bą, w tym momencie, w tym miejscu (por. chronotopie gatunkowe2) (Latham 2014, s. 551). Specyfi ka transakcji bibliotecznych objawia się tym, że zwykle obejmują kilka poziomów obiektów; z punktu widzenia osoby użytkowni- ka jest to przynajmniej poziom informacyjny i metainformacyjny. Z punktu widzenia osoby organizatora informacji poziomów tych jest znacznie więcej. W dalszej części rozdziału zajmiemy się transakcjami zachodzącymi pomiędzy użytkownikami informacji a tekstowymi obiektami metainformacyjnymi, słu- żącymi realizacji specyfi cznych działań społecznych: organizacji informacji, realizowanej w transakcjach jej opracowania, wyszukiwania i udostępniania. Obiekty informacyjne, stosowane w transakcjach bibliotecznych, funkcjo- nują w ramach gatunków informacji, rozumianych jako typizowane działania symboliczne, realizowane w odpowiedzi na transakcje informacyjne (ogólnie: czytania/pisania), w których są używane. W transakcjach powtarzalnych, gdzie są stosowane obiekty informacyjne, ludzie społecznie konstruują ich gatunki. Gatunki są więc rodzajem umowy społecznej. Powstałe w ten sposób gatunki informacji wspomagają ludzi w konstruowaniu powtarzalnych transakcji podczas kolejnych powtórzeń określonej sytuacji komunikacyjnej. W sytuacji systemu informacyjnego transakcje te są realizowane pomiędzy osobami naj- ogólniej realizującymi trzy różne role społeczne (posiadającymi potrzeby – lukę informacyjną użytkownikami, twórcami obiektów informacyjnych oraz organizatorami informacji, pośrednikami pomiędzy nimi) i takimi obiektami informacyjnymi, jak informacyjny system komputerowy lub pomieszczenie biblioteczne, OPAC, baza danych bądź inny zbiór obiektów metainformacyjnych, obiekt metainformacyjny, obiekt informacyjny, bibliotekarz3. Pró- ba zapełniania luki może powodować potrzebę poszukiwania informacji, co odbywa się poprzez transakcje realizowane przy użyciu strategii nadawania sensu, prowadzących do tworzenia znaczeń pojęcia, obszaru wiedzy, sytuacji, problemu lub zadania (Zhang, Soergel 2014, s. 1734). Transakcje takie są

2 Chronotopie są kategoriami czasu i miejsca łączonymi w jedną, starannie konstruowaną jednostkę, służącą do wyróżniania gatunków, jako jedna z ich cech. 3 Jak widać, bibliotekarz (organizator informacji) występuje tu w podwójnej roli: jako osoba realizująca transakcje informacyjne z tekstem (pisząca/czytająca) oraz jako źródło informacji (obiekt informacyjny), z którym użytkownik wchodzi w transakcje. 186 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... warunkiem wstępnym do wielu działań kognitywnych, takich jak rozwiązywa- nie problemów, podejmowanie decyzji, planowanie i realizacja planów. Proces nadawania sensu składa się z dwóch części: • transakcji wyszukiwania informacji, w skład których wchodzi wiele podtransakcji pisania/czytania, w tym tworzenia instrukcji wyszukiwawczej oraz wyboru i fi ltrowania odnalezionej informacji; • wąsko rozumianego nadawania sensu, dotyczącego powtarzalnego tworzenia i aktualizowania zrozumienia sytuacji z wykorzystaniem gatun- ków, w szczególności transakcji między ludźmi, obiektami, miejscami, wydarzeniami, intencjami itp.; tworzenia reprezentacji (hipotez) mo- gących wspomagać podejmowanie decyzji lub działań (Klein, Moon, Hoff man 2006). Według Rosenblatt (1993, s. 381) tworzymy znaczenia, nadajemy sens nowej sytuacji lub transakcji poprzez stosowanie, reorganizację, korektę lub rozbudowę elementów pobieranych, selekcjonowanych z osobistego rezerwu- aru językowo-doświadczeniowego, stanowiącego wynik poprzednich transakcji, językowych i wszelkich innych. W działaniach tych stosuje się zdoby- te doświadczenia (np. podczas poprzednich wyszukiwań), posiadaną wiedzę (np. wyniki wyszukiwania), hipotezy społeczne i psychologiczne (np. teorie umysłu autora, organizatora informacji), oczekiwania co do języka i publikacji (gatunki); są one zarówno podstawą tworzenia znaczeń, jak i odkrywania intencji autorskich (Rosenblatt 1988, s. 7). Znaczenie rozwija się wraz z kolejnymi internalizacjami informacji (rozwojem transakcji wyszukiwania). Nie wszystkie strategie i wynikające z nich działania, motywacje i potrzeby jednostki muszą być racjonalne i prowadzić do pomyślnej transakcji z systemem informacyjnym (Godbold 2006), co wiąże się z koniecznością selektywności uwagi, dokonywaniem „wyborów działania”. Podczas transakcji internalizacji informacji (w SOI głównie czytania), świadomie lub podświadomie4 skupia- my swoją uwagę na wybranych aspektach, częściach dostępnej informacji. Uwaga może być skierowana na szerszy lub węższy obszar zagadnienia. Może być kontrolowana lub chaotyczna, intensywna lub pobieżna (Rosenblatt 1988, s. 4). Podczas transakcji wyszukiwania użytkownik może zwracać uwagę na niektóre elementy metainformacji uznane przez niego za wyszukiwawcze, a podczas identyfi kacji obiektu informacyjnego – na cały opis. Według Wil- sona (1999, s. 251) niepowodzenie transakcji kończy proces zbierania informacji, sukces prowadzi do jej wykorzystania, pozwalającego uzyskać pełne lub częściowe zaspokojenie uświadomionej potrzeby (luki) lub w przypadku braku

4 Rola podświadomości w czytaniu jest coraz częściej uwzględniana w badaniach. Według Stanislasa Dehaene, czytanie polega na wielu seriach nieświadomych działań; cały proces wzroko- wego rozpoznawania słów, począwszy od przetwarzania sygnałów na siatkówce oka po najwyższy poziom abstrakcji, odbywa się automatycznie, bez żadnego udziału świadomości (Dehaene 2009, s. 92). 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 187 zaspokojenia powtórzyć transakcję wyszukiwania. Wykorzystanie informacji może prowadzić do kolejnych transakcji.

4.1.1. Gatunki bibliograﬁ czne

Funkcjonowanie każdego SOI (szczególnie w znaczeniu szerszym, zob. rozdz. 2.1), który sam jest informacją, polegające na OI, opiera się na całym repertuarze gatunków informacji i metainformacji. Z jednej strony informacja jest w SOI organizowana (punkt widzenia głównie autora obiektu informacyjnego), z drugiej jest także tworzona (punkt widzenia organizatora informacji). Punkt widzenia użytkownika informacji jest zawieszony pomiędzy wymienionymi: oprócz tego, że jest on użytkownikiem informacji, to bywa także jej twórcą, np. podczas wyrażania swoich potrzeb informacyjnych. W każdym miejscu, gdzie występuje informacja, stosowane są gatunki. Łącznie tworzą one system gatunków, w ramach którego odbywają się społeczne procesy pośrednicze- nia pomiędzy naukowcami realizującymi dwie role komunikacyjne: twórców obiektów informacyjnych i ich użytkowników. W obrębie tych społeczności dyskursu odbywają się interakcje pomiędzy ich członkami i liczne transakcje między nimi a informacją, najczęściej posiadającą formę tekstową, choć, jak już wspominaliśmy, rola informacji zmaterializowanej w innej formie rośnie. Interakcje te i transakcje należy traktować jako część szerokiego spektrum ludzkich aktywności, którym zawsze towarzyszą działania komunikacyjne. Obiekty informacyjne, organizowane i reprezentowane w celu umożliwie- nia realizacji transakcji OI, są produktem funkcjonujących społecznie proce- sów wiedzotwórczych. Tworzy się je dla osiągnięcia określonych celów w konkretnej sferze działalności ludzkiej. Ponieważ formy organizacji społecznej są wyrażane przez uznawane w niej rodzaje autorytetów kognitywnych5, oznacza to także istnienie kilku poziomów autorytetów kognitywnych obecnych w procesach OI. Organizacja informacji powinna uczestniczyć w przypisywaniu autorytetów kognitywnych do naukowych obiektów informacyjnych. Poniżej przedstawione (przykładowo) gatunki informacji pojedynczo i jako system wpływają na obiekt informacyjny traktowany jako autorytet kognitywny. Realizacja transakcji informacyjnych w SOI wymaga tworzenia wielu ga- tunków metainformacji, łącznie tworzących system. Metainformacja jest wykorzystywana w OI, w której z różnych powodów nie stosuje się technik „samoopisującej się informacji”, tak jak ma to miejsce w wyszukiwarkach internetowych. Jest ona tworzona w społecznych działaniach OI z wykorzystaniem gatunków informacji konstruowanych i stosowanych zgodnie z zasadami i przepisami reprezentującymi wiedzę gatunkową niezbędną do właściwej

5 Autorytet kognitywny to człowiek i/lub jego produkty intelektualne (informacja, instrumenty), których osądom ufamy w związku z określoną sprawą lub sytuacją. Są one uważane za wiarygodne i posiadają wysoką reputację (Francke 2008). 188 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... realizacji transakcji z informacją. Zasady te i przepisy można uznać za gatunki metatekstowe (Loewe 2007, s. 72), gdyż ich przedmiotem jest tekst innego gatunku – obiektu metainformacyjnego. Gatunki te uczestniczą w społecznych czynnościach pośredniczenia pomiędzy autorami informacji a jej użytkow- nikami. Autorzy metainformacji w tych procesach znajdują się pomiędzy autorem informacji a jej użytkownikiem, który jednocześnie funkcjonuje jako użytkownik metainformacji. SOI w szerszym znaczeniu stanowi skomplikowany system informacji, metainformacji, ich gatunków oraz transakcji ich tworzenia i użytkowania (pisania/czytania). Gatunki metainformacji funkcjo- nują jako pomost łączący informację i jej gatunki z użytkownikami poszuku- jącymi jej w powtarzalnych działaniach. Transakcje realizowane z metainfor- macją w OI pozwalają na typizowany dostęp do informacji zmaterializowanej w formie obiektu informacyjnego. Metainformacja jest określeniem cech obiektu informacyjnego i/lub jego relacji z innymi obiektami, umożliwiających transakcję jego identyfi kacji, a przez to wyszukanie i inne transakcje, opisane w kolejnych podrozdziałach. Obiekty informacyjne są identyfi kowane przez gatunki metainformacyjne, które odpowiadają jednostkom modelu FRBR i ich atrybutom, jako gatunki zawierające metainformację o tych obiektach (rys. 2). Można mówić o gatunku metainformacji dotyczącej dzieła, realizacji, materializacji i egzemplarza. Wśród gatunków jednostek FRBR mogą być wyróżniane podgatunki, kategoryzowane według rodzaju obiektu, np. dla dzieła: gatunek dzieła muzycznego, kartografi cznego itp. Wśród tych gatunków należy wyodrębnić podgatunki poszczególnych atrybutów, takich jak (przykładowo, dla gatunku metainformacji dzieła): oznaczenie odpowiedzialności, tytuł, przedmiot. Stanowią one odpowiedniki „kroków” w analizie gatunków (por. rozdz. 3.4). Informacja w obrębie tego typu gatunków dotyczy atrybutów intelektualnych, niezależ- nych od cech czasoprzestrzennych informacji. Gatunki związane z dziełem (oraz w dużym stopniu z realizacją) mogą być uważane nie tylko za metainformacyjne, ale także za gatunki abstrakcyjnej informacji dotyczącej atrybutów intelektualnych. Inaczej rzecz się ma z gatunkami metainformacji dotyczącymi materializacji i egzemplarza, charakteryzującej konkretne wykonanie dzieła, z podgatunkami atrybutów materializacji, takimi jak wydawca, miejsce i rok wydania, format i nośnik, oraz egzemplarza, takim jak jego lokalizacja. Jak wi- dać, do realizacji transakcji dla gatunku OPAC, takiej jak na przykład transakcja identyfi kacji, jest niezbędne stosowanie kombinacji różnych podgatunków atrybutów. Jednym z głównych celów komunikacyjnych gatunku przepisów katalogowania jest określenie najmniejszej ilości gatunków atrybutów, umoż- liwiających adekwatną transakcję wyszukiwania, identyfi kacji i dostępu do obiektu informacyjnego. 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 189

Gatunek nadrzędny: System informacyjny (SOI w znaczeniu szerszym)

Gatunek podrzędny: Bibliografia Katalog... (SOI w znaczeniu węższym) Gatunki jednostek FRBR – dzieło gatunki atrybutów (kroki) oznaczenie odpowiedzialności tytuł przedmiot ... – realizacja gatunki atrybutów (kroki) ... – materializacja gatunki atrybutów (kroki) ... – egzemplarz gatunki atrybutów (kroki) ...

Rys. 2. System gatunków metainformacji OPAC

Źródło: opracowanie własne.

Podział gatunków metainformacji poszczególnych jednostek FRBR został przedstawiony w publikacji IFLA. Przykładowo dla gatunku dzieła podgatunki jego atrybutów wyglądają następująco: • tytuł; • forma – gatunek (takie jak powieść, dramat, poemat, esej, biografi a, symfonia, mapa, rysunek itp.); • data (rok utworzenia); • inne wyróżniające cechy charakterystyczne; • planowane zakończenie; • zamierzeni odbiorcy; • kontekst (historyczny, społeczny, intelektualny, artystyczny itp.); • obsada utworu muzycznego (gatunek dzieła muzycznego); • numer identyfi kujący dzieło (gatunek dzieła muzycznego); • tonacja (gatunek dzieła muzycznego); • oznaczenie współrzędnych geografi cznych (gatunek dzieła kartografi cznego); • oznaczenie równonocy (gatunek dzieła kartografi cznego) (IFLA 1998, s. 32–33). FRBR zawiera także charakterystykę każdego gatunku atrybutu, np. atrybut Tytuł dzieła opisany został następująco: 190 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Tytuł dzieła jest słowem, frazą lub grupą znaków nazywającą dzieło. Z dziełem zwią- zanych może być jeden lub więcej tytułów. Jeżeli dzieło występuje pod różnymi tytu- łami (różniącymi się formą, językiem, itp.), agencja bibliografi czna zazwyczaj wybiera jeden z tych tytułów, jako podstawę do „tytułu ujednoliconego” w celu zachowania jednolitości nazywania i odsyłania do dzieła. Inne tytuły, pod którymi dzieło wystę- puje, mogą być traktowane jako tytuły wariantowe dla dzieła lub w pewnych przypadkach jako równoległe tytuły ujednolicone. Tytuł dzieła, które stanowi część większego dzieła, może zawierać jedynie liczbę lub inny oznacznik hierarchii, zależny od tytułu większego dzieła (IFLA 1998, s. 33).

W taki sposób jest prezentowana wiedza gatunkowa, która wskazuje na cel komunikacyjny stosowania tego i każdego innego gatunku atrybutu. Najwięcej tego rodzaju podgatunków przewidziano dla gatunku metainformacji materializacji, co nie dziwi, gdyż na tym poziomie metainformacji jest dokonywana zazwyczaj transakcja identyfi kacji. Gatunki FRBR mogą być uszczegółowiane w SOI innych gatunków, głównie w przepisach katalogowania, takich jak ISBD. Jeżeli potraktujemy rekord bibliografi czny jako złożony gatunek, to każdy podgatunek atrybutu (pola, podpola, elementu metadanych) może być traktowany jako kolejny krok w metodzie analizy gatunków Swalesa i analizowany osobno, podobnie jak kroki dla artykułu naukowego (takie jak IMRaD – por. rozdz. 3.4). Jako krok analizy gatunkowej w obrębie obiektu metainformacyjnego może być traktowana każda jego część informacyjna, która posiada w nim określoną funkcję (Crossley 2007, s. 6). Wskazuje to jeszcze raz na podobieństwo aktywności twórczej, realizowanej w obu sferach informacyjnej aktywności naukowej z rys. 1. Z punktu widzenia gatunku dzieła nazwa autora jest traktowana jako atrybut informacji. Z punktu widzenia podgatunku autora nazwa ta jest traktowana jako jednostka, jako samodzielny obiekt metainformacji. To, w jaki sposób obiekt jest reprezentowany w modelu, czy jako atrybut czy jednostka, zależy od punktu widzenia katalogującego na cel transakcji katalogowania. W transakcjach katalogowania tradycyjnie traktowano pewne podstawowe konstrukty, jak autor lub przedmiot obiektu informacyjnego, jako atrybuty metainformacyjne obiektu informacyjnego i jednocześnie jako samodzielne jednostki. Stąd w obiektach metainformacyjnych funkcjonują one zarówno jako gatunki atrybutów dzieła oraz jako niezależne obiekty, dla których tworzono informację. W tym celu konstruowano odrębne gatunki informacji, takie jak kartoteki haseł wzorcowych (KHW). Pomiędzy metainformacją obu gatunków: rekordu bibliografi cznego i KHW są konstruowane specjalne relacje interinformacyjne. Kartoteki haseł wzorcowych należy potraktować jako część odrębnej grupy gatunków, do której należą narzędzia stosowane w transakcjach konstruowania obiektów bibliografi cznych. Są to różnego rodzaju gatunki słowników i list, które zazwyczaj uzupełnione są dodatkowymi elementami, takimi jak defi nicje i szczegółowe opisy transakcji (przepisy postępowania). Struktura informacji, 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 191 tworzonej w obrębie tych gatunków, jest ściśle skorelowana ze strukturą konstruowanych przy ich użyciu gatunków metainformacyjnych, stąd względna łatwość tworzenia i stosowania wspomnianych relacji interinformacyjnych. Badania systemu gatunków funkcjonującego w naukowym SOI mogą przy- nieść dwa rodzaje powiązanych ze sobą wyników. Po pierwsze, wskazują na społeczne sposoby stosowania wiedzy organizatorów informacji w procesach jej organizacji, prowadzących do tworzenia metainformacji. Po drugie, poka- zują sposoby realizacji procesów mediacyjnych służących umożliwieniu transakcji dostępu do informacji społecznościom dyskursu naukowego. Transakcje te stanowią jeden z zasadniczych elementów OW prowadzącej do tworzenia nowych obiektów informacyjnych. Badanie obu rodzajów procesów i stosowanych w nich gatunków informacji pozwala na uzyskanie holistycznego zrozumienia zjawisk towarzyszących komunikacji naukowej, a przez to samej nauce. Gatunki te kształtują bowiem i są kształtowane przez procesy wiedzotwórcze, w które są włączone typowe i powtarzalne działania retoryczne.

4.1.2. Rozwój poglądów na transakcje biblioteczne

Transakcje biblioteczne i ich ewolucję prześledzimy na przykładzie transakcji z informacją tekstową gatunku opisu (rekordu) bibliografi cznego. Doświad- czanie obiektu informacyjnego oraz metainformacyjnego (np. rekordu bibliografi cznego) oznacza wykonywanie serii złożonych transakcji. Internalizacja informacji i tworzenie wiedzy jest w tym wypadku procesem powtarzalnym. Jak twierdziła Rosenblatt, transakcje internalizacji informacji są uzależnione od doświadczeń nabytych w trakcie zachowań informacyjnych, które mogą się dynamicznie zmieniać wraz z rozwojem wydarzeń. Transakcje biblioteczne tego typu ulegały zmianom związanym z rozwojem świadomości organi- zatorów informacji oraz stosowaniem kolejnych technologii informacyjnych. Stosowane gatunki były modyfi kowane pod wpływem zmian wynikających z przejścia od lokalnej do uniwersalnej skali kontroli bibliografi cznej i towa- rzyszących im zmian technologicznych. Na kontinuum transakcje analityczne (informacyjne) – transakcje syntetyczne (estetyczne) zajmują one miejsce zdecydowanie bliżej tego pierwszego ekstremum. Nawet jak na transakcje typowo analityczne są w nich stosowane nadzwyczaj silnie regulowane gatunki informacji, co ma wpływ na realizację transakcji, gdyż regulacje te stanowią ich element. Przynajmniej od XIX w. postępuje standaryzacja wszystkich aspektów tworzenia i stosowania metainformacji i jej gatunków w bibliotekach; proces ten uległ pogłębieniu i przyśpieszeniu w związku ze stosowaniem globalnych technologii informacyjnych. Pierwsza poważna refl eksja dotycząca sposobu realizacji transakcji użyt- kownika informacji z katalogiem, a konkretnie z opisem bibliografi cznym, a wraz z nią próby standaryzacji, pojawiły się około połowy XIX w. w Wielkiej Brytanii i USA. W Bibliotece British Museum działał Anthony Panizzi, który 192 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... w 1841 r. przedstawił 91 zasad dotyczących organizacji katalogu British Muse- um, uważanych za pierwsze poważne zasady katalogowania. Obejmowały one sposoby zapisywania informacji takich gatunków atrybutów, jak nazwy auto- rów i tytułów, postępowania z dziełami anonimowymi itp. Zasady te dotyczyły także warunków selektywnej uwagi użytkownika. Panizzi uważał, że czytelnik powinien posiadać informację o potrzebnym mu dziele; nie należy natomiast oczekiwać od niego, aby znał wszystkie szczegóły dotyczące poszczególnych materializacji, ma on bowiem prawo oczekiwać, że właśnie transakcje z katalogiem dostarczą mu tego typu informacji. Dla Panizziego konstruowanie katalogu było czymś więcej niż zapisywa- niem fi zycznych danych o obiektach informacyjnych (głównie książkach). Zauważył on potrzebę rozróżnienia pomiędzy transakcjami wyszukiwania i wykorzystaniem metainformacji na poziomie specyfi cznych jednostek intelektualnych – dzieł, a stosowaniem powszechnie wówczas używanego prostego inwentarza (spisu) egzemplarzy książek. Funkcja identyfi kacji i tworzenia układu dzieł i ich wariantowych materializacji stała się podstawową i bardzo pragmatyczną wskazówką dla organizacji metainformacji w katalogu, określa- jąc wszystkie możliwe transakcje użytkownika6. Propozycje Panizziego, dotyczące transakcji z katalogiem jako gatunkiem informacji, w skrócie można przedstawić w kilku punktach: • Transakcja wyszukiwania: użytkownik, znając nazwisko autora (wiedza podstawowa), może znaleźć (transakcja) metainformację o wszystkich jego dziełach (gatunek), co powoduje akumulację nowej wiedzy; • Transakcja identyfi kowania: użytkownik może odróżnić (transakcja) kolejne realizacje (np. tłumaczenia) i materializacje (np. wydania) danego dzieła (gatunek); • Transakcje wyszukiwania i identyfi kowania: użytkownik powinien nie tylko odnaleźć (transakcja) poszukiwany przez siebie obiekt informacyjny, ale także otrzymać informację (transakcja) o wszystkich materializacjach danego dzieła (gatunek) przez niego reprezentowanych, a tak- że o dziełach z nim związanych. Właściwa realizacja każdej z tych złożonych transakcji czytania/pisania (składających się z wielu kolejno wykonywanych transakcji) wymaga zastosowania innego systemu gatunków informacji. Transakcje mogą być więc identyfi kowane przez gatunki, które są w nich stosowane. Rodzaj transakcji jest wy- znaczany przez potrzebę informacyjną, a ta przez cel działania. Potrzeby te są powtarzalne i standardowe w takim sensie, że organizator informacji (katalo- gujący) tworzy metainformację służącą realizacji tych celów użytkownika, któ- re organizator informacji postrzega jako typowe. W transakcjach uczestniczą

6 Co prawda te rewolucyjne jak na owe czasy zasady realizacji transakcji katalogowania zapew- niały tworzenie tekstów opisów wysokiej jakości, jednak nie wszystkie pomysły Panizziego skoń- czyły się powodzeniem; tak było z pomysłem wydrukowania pełnego katalogu wszystkich zbiorów British Library. 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 193 obiekty (meta)informacyjne, które muszą być odpowiednie z punktu widzenia realizowanych celów, czyli tworzone zgodnie z wiedzą gatunkową organizatora i użytkownika informacji. Wynika z tego, że część gatunków nie spełnia opisanych wymagań: nie można uważać katalogu, który jest jedynie listą posiadanych obiektów, np. w formie inwentarza egzemplarzy, za przydatny w tych transakcjach. Użyt- kownik wykorzystuje gatunek katalogu do badania intelektualnej treści dzieł. Aby katalog był użyteczny w transakcjach, musi jednoznacznie identyfi kować dzieła, wspomagając użytkownika w dokonywaniu wyborów, w tym poprzez ukazywanie relacji pomiędzy dziełami, ich realizacjami i materializacjami. Wi- dać tu rolę związków interinformacyjnych na poziomie informacji, które stają się, są odwzorowywane na relacje intratekstualne na poziomie metainformacji. Są to tzw. relacje bibliografi czne (Vellucci 1998). Relacje te tworzą znaczenia odkrywane przez użytkownika w kolejnych transakcjach. Rozbudowie ulegają także wymagane gatunki informacji, gdyż oprócz głównego opisu bibliografi cznego są stosowane różnego rodzaju odsyłacze, wskazujące na relacje interinformacyjne występujące w katalogu. Niezbędne staje się także stosowanie gatunku haseł ujednoliconych różnego rodzaju oraz konstruowanie gatunków katalogów o określonej organizacji (np. dla spełnienia pierwszej transakcji Pa- nizziego – w układzie alfabetycznym autorskim). Niewiele lat po Panizzim również Charles Cutter, bibliotekarz amerykań- ski7, zajął się transakcjami czytania/pisania w bibliotece. W 1876 r. przedstawił on zasady katalogowania dla popularnego ówcześnie gatunku katalogu krzyżo- wego, w którym opisy porządkowane były według gatunków atrybutów: autor, tytuł i przedmiot, w jednym układzie alfabetycznym. W następujący sposób przedstawiał sposób realizacji transakcji użytkownika8 z katalogiem: • Transakcja wyszukiwania: użytkownik ma możliwość odnalezienia (transakcja) obiektu informacyjnego, dla którego znany jest (wiedza) autor, tytuł lub przedmiot, co oznacza skierowanie jego uwagi na te gatunki atrybutów tekstu opisu. Celem jest stwierdzenie lub zaprzeczenie istnieniu znanego obiektu w zasobie obiektów. • Transakcja grupowania: użytkownik ma możliwość poznania zasobu biblioteki (transakcja) według danego autora, przedmiotu lub określonego rodzaju piśmiennictwa (wiedza). Transakcja podobna do poprzedniej, ale jej cel jest inny: stwierdzenie istnienia zbioru nieznanych obiektów

7 Pracował m.in. w Harvard College i Boston Athenaeum Library. W 1876 r. opublikował zasady katalogowania Rules for a Printed Dictionary Catalogue. Jest też autorem Cutter Expansive Classifi cation. 8 Cutter uważał, że istnieją trzy klasy użytkowników katalogu: zainteresowani zagadnieniem na poziomie ogólnym, czytelnicy chaotyczni, poszukujący książek określonego rodzaju bez potrzeby wydatkowania szczególnego wysiłku intelektualnego oraz czytelnicy podobni do klasy pierwszej, lecz ze szczegółowiej określonymi zainteresowaniami (Miksa 2012, s. 13). 194 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

zgrupowanych dzięki spełnianiu kryterium transakcji. W związku z tym niezbędne jest zastosowanie metainformacji innego gatunku. • Transakcja wyboru (identyfi kacji) obiektu informacyjnego: wybór (transakcja) obiektu spośród wielu podobnych obiektów na podstawie gatunku adresu wydawniczego (bibliografi cznie, np. wybór pomiędzy kilkoma materializacjami dzieła) lub w zależności od jego cech treś- ciowych (według rodzaju literackiego lub tematu) (wiedza) (Smiraglia 2002, s. 312). Cutter pisał także o identyfi kacji autora (transakcja) za pomocą listy autorów (gatunek), tworzonej przez katalogującego (Sand- berg, Jin 2016, s. 538), co można porównać do transakcji przeglądania. Projektowanie takich transakcji wynikało z założenia, że użytkownicy przy- stępują do katalogu, znając przynajmniej jeden z gatunków informacji (atry- butów): tytuł, autora lub przedmiot. Gatunek katalogu, zarówno formalnego, jak i rzeczowego, cechował się układem alfabetycznym. Cutter podkreślał, że w przypadku tych drugich hasła przedmiotowe muszą być dobierane starannie, nie tylko spisywane z tytułu, co wcześniej było powszechnym zwyczajem (Miksa 2012, s. 9). Uważano, że układ alfabetyczny jest łatwiejszy dla użytkow- ników niż stosowanie klasyfi kacji. Starano się zastosować układ alfabetyczny, za pomocą którego chciano realizować transakcje z użyciem jednego gatunku katalogu, w tym dotyczące treści obiektów informacyjnych, co wymaga- ło tworzenia układów krzyżowych. Ówcześnie stosowane gatunki atrybutów metainformacji bez wielkich zmian zostały przeniesione do OPAC i są wciąż stosowane. Poglądy Cuttera bardzo istotnie wpłynęły na dalszą ewolucję gatunku katalogu. Stały się podstawą prac Lubetzky’ego, a poprzez nie wpłynęły na model FRBR. Również Ranganathan dostosował je do swoich pięciu praw bibliotekoznawstwa (Denton 2007, s. 45). Warto jednak zaznaczyć, że terminologia obej- mująca takie określenia gatunków, jak „dzieło” i „materializacja” nie pochodzi od cytowanych autorów. Dopiero w 1960 r. o dziełach w odróżnieniu od wydań pisał Seymour Lubetzky (1960). Jego propozycje, nieco zmodyfi kowane, zosta- ły przyjęte jako Zasady Paryskie w kolejnym roku. Zasady te, uzgodnione podczas konferencji w Paryżu, dotyczyły reguł wyboru hasła formalnego dla książek. Stanowiły one, że tekst katalogu pozwala realizować następujące, złożone transakcje czytania/pisania: • transakcję wyszukiwania książki (dzieła) o znanym (wiedza) autorze i/lub tytule (lub jego substytucie – gatunki), • transakcję grupowania dzieł danego autora (wiedza), znajdujących się w bibliotece, • transakcję grupowania wydań (materializacji) danego dzieła (wiedza), które znajdują się w zasobie opisanym przez katalog (gatunek – tytuły ujednolicone). Ponieważ Zasady Paryskie dotyczyły transakcji wykonywanych przy użyciu gatunków autora i tytułu, nie obejmują one transakcji wyboru, w tym także 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 195 transakcji wyboru na podstawie gatunku opisu rzeczowego. Transakcja identyfi kacji jest częścią transakcji grupowania. Wskazano na możliwość wystąpienia potrzeby dodatkowej identyfi kacji autora (poza hasłem), ale nie wspomniano o tworzeniu gatunku KHW. Z tego powodu jest to opis tylko części transakcji, które są dostępne dla użytkowników metainformacji katalogu. W 1997 r. transakcje bibliografi czne zostały po raz kolejny opisane, tym razem w sposób bardziej uporządkowany i z zastosowaniem terminologii obecnie używanej powszechnie (np. wyróżnienie gatunków dzieła, realizacji, materializacji i egzemplarza jako jednostek bibliografi cznych). Stało się tak dzięki pracom prowadzonym pod auspicjami IFLA nad modelem FRBR (ang. Functional Requirements for Bibliographic Records) (IFLA 1998). Szerzej mowa o nich będzie w kolejnym podrozdziale. W 2016 r. IFLA przyjęła nowe zasady katalogowania pod nazwą Internatio- nal Cataloguing Principles9 (ICP), które mają zastąpić Zasady Paryskie (Galeffi 2016). Stwierdza się w nich, że gatunek katalogu jest narzędziem tekstowym, które powinno umożliwiać użytkownikowi przeprowadzanie następujących transakcji: • znalezienie obiektów informacyjnych w zbiorze przez transakcję wyszukiwania za pomocą atrybutów lub relacji przypisanych do tych obiek- tów: – znalezienie pojedynczego obiektu lub zbiorów obiektów reprezentu- jących: • wszystkie obiekty odnoszące się do tego samego dzieła, • wszystkie obiekty wyrażone przez tę samą realizację, • wszystkie obiekty egzemplifi kujące tę samą materializację, • wszystkie obiekty związane z daną osobą, rodziną lub ciałem zbiorowym, • wszystkie obiekty na dany temat, • wszystkie obiekty określone przez inne gatunki atrybutów (ję- zyk, miejsce wydania, datę wydania, typ zawartości, typ nośni- ka), stosowane zazwyczaj jako dodatkowe ograniczenie transakcji wyszukiwania; • identyfi kacja obiektu informacyjnego lub agenta (tzn. potwierdzenie, że opisana jednostka odpowiada jednostce poszukiwanej lub rozróżnienie od siebie dwóch lub więcej jednostek o podobnych cechach); • wybór obiektu informacyjnego, który odpowiada potrzebom użytkow- nika (tzn. wybór gatunku, który zaspokaja wymagania użytkownika pod względem formy przekazu, zawartości, nośnika itd. lub odrzucenie gatunku niespełniającego oczekiwań użytkownika);

9 Jest to modyfi kacja zasad po raz pierwszy opublikowanych w 2009 r., które z kolei zostały przyjęte z uwzględnieniem na propozycji Svenonius (2001, s. 20). Wykorzystano polskie tłumacze- nie autorstwa Magdaleny Krynickiej. 196 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

• nabycie lub otrzymanie dostępu do opisanego egzemplarza obiektu (tzn. dostarczenie informacji, które umożliwią użytkownikowi uzyskanie egzemplarza przez zakup, wypożyczenie, podobną transakcję lub zdalny dostęp do egzemplarza przez połączenie online do zdalnego źródła); albo transakcje nabycia, otrzymania lub uzyskania dostępu do obiektów metainformacyjnych (gatunków danych wzorcowych lub bibliografi cznych); poruszanie się (nawigacja) i eksploracja: – w katalogu, po logicznie zorganizowanych obiektach informacyjnych oraz przejrzyste wskazanie relacji pomiędzy gatunkami: dzie- łami, realizacjami, materializacjami, egzemplarzami, osobami, ro- dzinami, ciałami zbiorowymi, pojęciami, rzeczami, wydarzeniami i miejscami; – poza katalogiem, do innych katalogów, również tworzonych w SOI niebibliotecznych. Według zamierzeń twórców ICP miały one dotyczyć obiektów informacyjnych i metainformacji każdego rodzaju, wszystkich bibliotek (nie tylko naukowych, jak Zasady Paryskie), a nawet innych miejsc, w których jest organizowana informacja. Warto zwrócić uwagę na próby uwzględnienia cech transakcji bardziej typowych dla środowiska sieci rozległych, takich jak zdalny dostęp do wyszukanego/zidentyfi kowanego obiektu informacyjnego lub nawigacja do innych zasobów metainformacji, również takich, które są tworzone poza bibliotekami. Nabycie lub otrzymanie dostępu do obiektów metainformacyjnych gatunków KHW lub rekordów bibliografi cznych może być realizowane m.in. przez umieszczanie tych informacji w zasobach Linked Data. Zmianie uległy także cechy gatunkowe katalogu. Nie wspomina się o gatunku atrybutu hasło, które zostało zastąpione atrybutem punkt dostępu, w tym autoryzowany punkt dostępu. Obu poświęcono wiele miejsca, tworząc na tyle szczegółowe zasady, że mogą być łatwo rozszerzone o odpowiednie przepisy. Współcześnie w OPAC punktem dostępu może być dowolny element tekstu obiektu metainformacyjnego. Podczas prac nad ICP zwracano jednak uwagę na inne transakcje, bardziej szczegółowe, a jednocześnie typowe dla OPAC, takie jak przeglądanie (ang. browsing) i wyszukiwanie boole’owskie (Genetasio 2012, s. 4936–3), które później, w ostatecznej wersji ICP, się nie pojawiły, w każdym razie nie wprost. Jednym z celów tworzenia opisanych zasad transakcji katalogowania jest specyfi kacja transakcji możliwych do realizacji między informacją katalogu a jego użytkownikiem. Odbywa się to poprzez opis cech gatunkowych tej informacji. Przedstawiane są podgatunki, elementy informacji i relacje pomiędzy nimi, których celem jest optymalizacja społecznych funkcji gatunku katalogu, a przynajmniej tego, jak je sobie wyobrażają (jak je rozumieją) autorzy tekstów zasad. Na dość ogólnym poziomie przedstawia się strukturę obiektu gatunku metainformacyjnego, tak zaprojektowaną, aby pozwalała w optymalny spo- sób realizować przewidziane transakcje w obrębie systemu obiektów i gatun- ków powiązanych relacjami. Dzięki temu badanie tych gatunków i transakcji 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 197 pozwala na opis funkcjonowania SOI, którego są częścią. Transakcje i gatunki w nich uczestniczące są społecznie konstruowane w taki sposób, aby zapew- niały działanie SOI na społecznie akceptowalnym poziomie z uwzględnieniem ograniczeń stosowanej technologii. Dzięki wiedzy gatunkowej można natomiast określić zdolność (lub jej brak) SOI do realizacji określonych transakcji. Bardzo istotne w tym zakresie jest także zapewnienie funkcjonowania odpowiednich relacji pomiędzy tekstami i ich gatunkami zawierającymi informację i metainformację (relacje bibliografi czne). Dlatego zasadniczą rolę w SOI od- grywają transakcje wyszukiwania i identyfi kacji. Mimo że tak przedstawione transakcje są podstawą również dla gatunków współczesnych katalogów i rekordów bibliografi cznych, a także ukierunkowu- ją myślenie o transakcjach użytkowników opisanych w FRBR (Dimec, Žumer, Riesthuis 2005, s. 214), możliwości realizacji transakcji w systemach manualnych (katalogach kartkowych), których te zasady dotyczyły, były bardzo ograniczone, przynajmniej w porównaniu z późniejszymi możliwościami, powsta- łymi dzięki rozwojowi technologii informacyjnych. Zwróćmy uwagę na rolę gatunku hasła w opisie katalogowym. W transakcjach bibliotecznych pełniło ono podwójną rolę: wyznaczało układ katalogu, a przez to możliwości wyszukiwania metainformacji. Bardzo istotnym elementem transakcji jest układ katalogu kartkowego, który mógł być tylko jeden10 i który całkowicie określał możliwości dostępu do tekstu obiektu metainformacyjnego. Układ w stosunku do tekstu katalogu pełni rolę paratekstu – rodzaju spisu treści lub indeksu. Jest jednym z elementów charakteryzujących podgatunki katalogu bibliotecznego. Zarówno układ, jako cecha gatunku katalogu, jak i gatunek obiektu metainformacyjnego, były regulowane już w katalogach kartkowych. Oprócz dzieł Panizziego i Cuttera oraz współczesnych prac nad ogólnymi zasadami transakcji z tekstem katalogu tworzone były znacznie bardziej szczegółowe instrukcje. W tym zakresie wymienić można takie prace, jak instrukcja pruska (1890), ALA Cataloguing Rules for Author and Title Entries (1908 i 1949), polskie instrukcje funkcjonujące na poziomie krajowym, np. Józefa Grycza i Wła- dysławy Borkowskiej11 oraz późniejsze Marii Lenartowicz12, Anglo-American Cataloguing Rules (1967) i International Standard Bibliographic Description (od 1974). Instrukcje te pełnią w praktyce katalogowania (tworzenia tekstu katalogu) rolę podobną do instrukcji dla autorów artykułów przygotowywa- nych przez redakcje czasopism; istnieją zresztą także przepisy dotyczące bibliografi i załącznikowych, jako elementu gatunku artykułu. W obu wypadkach jest określana struktura tekstu oraz wytyczne dla jej wypełniania tekstem. In-

10 Pomijam istnienie katalogów krzyżowych, w których było łączonych kilka układów, jednak zwykle nie więcej niż dwa i były stosowane raczej dla niewielkich zbiorów. 11 Skrócone przepisy katalogowania alfabetycznego, pierwsze wydanie w 1946 r. autorstwa Gry- cza, drugie wydanie z 1948 r. Grycza i Borkowskiej. Były kontynuacją Przepisów katalogowania w bibliotekach polskich Grycza z 1934 r. (Grabowska 2012, s. 72). 12 Przepisy katalogowania książek z 1983 r., uwzględniające międzynarodowe normy ISBD(M). 198 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... strukcje stanowią metagatunek; prezentują one wiedzę gatunkową dotyczącą innych gatunków (por. rozdz. 5.1). Instrukcje takie, zarówno w przypadku katalogu, jak i artykułu muszą być na tyle ogólne, aby umożliwić swobodę twórczą autorom tekstów. Zapewne z tego powodu teksty opisów bibliografi cznych tego samego obiektu informacyjnego, utworzone w dwóch różnych miejscach, rzadko są identyczne (Diao 2017), podobnie jak dwa artykuły naukowe na ten sam temat. Tekst opisu katalogowego posiada ściśle określoną, standardową strukturę gatunkową, która określa możliwe transakcje. Podstawową, wymienianą we wszystkich przedstawionych zasadach, jest jednoznaczna identyfi kowalność opisywanych obiektów informacyjnych, związana z ich wyszukiwaniem. Ro- dzaj transakcji jest także powiązany z formą tekstu; np. w systemach manualnych zawsze ważna była zwięzłość i oszczędność miejsca. Cały tekst powinien mieścić się na jednej karcie o standardowych wymiarach. Stąd głównie wynikały ograniczenia, narzucane autorom tekstów opisów, takie jak „zasada trzech” (ograniczenie ilości prezentowanych odpowiedzialności do trzech nazw osobowych) i stosowanie standardowych skrótów. Powoduje to ograniczenie możliwych transakcji, np. wyszukiwania według nazw kolejnych auto- rów (oprócz pierwszego), gdy jest ich więcej niż trzech. W przypadku wystę- powania dwóch lub trzech autorów nie ma możliwości bezpośredniej realizacji transakcji wyszukiwania według nazwy drugiego i trzeciego autora (koniecz- ność stosowania tekstów odsyłaczy, powiązanych relacjami interinformacyjnymi z informacją opisu głównego). Takie postępowanie ma wpływ na tworzone hasła, a to na układ katalogu.

4.1.3. Współczesne transakcje z katalogiem bibliotecznym (OPAC)

Pierwsze systemy komputerowe w bibliotekach pojawiły się w latach 60. XX w., a wraz z nimi pierwsze wersje standardów, takich jak MARC (1966) i AARC (1967). Pomimo przyjętych wielu ciekawych rozwiązań była to kontynuacja stosowania zasad wypracowanych dla katalogu kartkowego. Dalszy rozwój komputeryzacji organizacji informacji spowodował potrzebę głębszej analizy transakcji metainformacyjnych (Alemu i in. 2012, s. 550). Krytyka dotyczyła faktu, że aktualnie stosowane rozwiązania wciąż zawierają ograniczenia wy- nikające z możliwości i potrzeb systemów manualnych i stosowanych w nich katalogów kartkowych. Jest to istotne z tego powodu, że ograniczenia te po- wodują brak efektywności spowodowany niedostosowaniem do współczesnej, globalnej skali stosowania oraz do wymogów współdziałania transakcji w globalnym środowisku informacyjnym (Weinberger 2007). W katalogach komputerowych możliwości tworzenia wielopoziomowych transakcji użytkownika z obiektami metainformacyjnymi znacznie wzrosły. Przykładem może być transakcja wyszukiwania, jedna z najbardziej podstawowych. Transakcja ta może zostać podzielona na wiele podtransakcji, 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 199 np. poprzez łączenie kilku elementów obiektu metainformacyjnego (np. kilku nazw osobowych z indeksu) oraz z kilku gatunków (np. kilka nazwisk plus hasło przedmiotowe) w jednym tekście wyrażenia wyszukiwawczego. Dzięki temu użytkownik ma (albo może mieć) do czynienia ze skomplikowanym zestawem transakcji z wieloma obiektami różnych gatunków. Do zapewnienia realizacji tych i innych transakcji w OPAC, szczególnie w sytuacji rozszerzania współpracy między systemami informacyjnymi, nie- zbędne było utworzenie niestosowanych wcześniej gatunków informacji, głównie wydzielenie gatunków wykazów punktów dostępu w formie odręb- nych kartotek wzorcowych; pomiędzy tekstami obiektów metainformacyjnych i kartotek są utrzymywane ścisłe relacje. W przypadku katalogów kartkowych odrębne gatunki KHW nie były przydatne; ich rolę pełnił sam katalog z odsy- łaczami. Czasem, w większych bibliotekach, tworzono odrębne gatunki wy- kazów – indeksy, słowniki haseł. W szczególności dotyczyło to haseł opisu rzeczowego. Taka potrzeba wynikała z częstszej współpracy dużych bibliotek z innymi bibliotekami, wymagającej współdziałania, które ułatwiały tego typu gatunki informacji. W OPAC rola tych gatunków uległa zmianie. Po pierwsze, komputeryzacja (w tym sieci globalne) oznacza wielki wzrost możliwości współpracy bibliotek na wszystkich poziomach, od instytucjonalnego po światowy. Współpraca ta wymaga większej regulacji stosowanych gatunków informacji, w tym ujednolicenia formy elementów tekstu pełniących rolę standardowych punktów dostępu. Po drugie, system komputerowy umożliwia automatyzację pewnych transakcji, np. kontroli poprawności, zmienia też sposób ich realizacji, np. umożliwiając pisanie przez kopiowanie, co zmniejsza możliwość powstawania prostych pomyłek. Po trzecie, zmieniło się znaczenie hasła jako punktu dostępu, gdyż z technicznego punktu widzenia punktem dostępu do obiektu metainformacyjnego może być dowolny ciąg znaków13. Wyodrębnienie części gatunków informacji (KHW) dla stworzenia kontroli poprawności informacji nie oznacza więc ograniczenia możliwości realizacji transakcji wyszukiwania (i innych, np. identyfi kacji) tylko do tych gatunków. Nadal jednak zawartość KHW musiała odpowiadać potrzebom transakcji, dla których została stworzo- na, dlatego umieszczano tam informację pozwalającą jednoznacznie identyfi - kować element będący przedmiotem informacji, np. osobę, ale bez podawania obszernych informacji encyklopedycznych, jeśli nie były niezbędne do realizacji transakcji identyfi kacji. Pozostawiano wiele ograniczeń transakcji, wyni- kających ze stosowanych wcześniej technologii manualnych, jak wspomniana „zasada trzech”, która nie ma uzasadnienia w systemach komputerowych.

13 Dotyczy to oczywiście zarówno obiektów metainformacyjnych, jak i informacyjnych. Wszystkie tekstowe obiekty informacyjne w formie elektronicznej mogą być przeszukiwane pełno tekstowo. 200 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Sztandarowym standardem na tym etapie budowy transakcji był i wciąż jest (choć stale modyfi kowany) format MARC, obejmujący zarówno gatunki metainformacyjne opisów katalogowych, jak i rekordów haseł wzorcowych. Dla utrzymania „zasady trzech” hasła w rekordach bibliografi cznych MARC umieszczało się w kilku miejscach rekordu14, głównie w polach 1XX (hasła główne) i 7XX (hasła dodatkowe), a także, dla haseł innego rodzaju 6XX (ha- sła przedmiotowe) i 80X–83X (hasła dodatkowe opisu dokumentu wieloczęś- ciowego i serii). Przez długi czas były to jedyne punkty dostępu do rekordu bibliografi cznego, wskazujące na wymagany charakter wiedzy początkowej użytkownika katalogu. Wspomniane modyfi kacje formatu MARC15 często były stosowane do rozszerzenia możliwych rodzajów transakcji, czego przy- kładem może być zastosowanie w 1993 r. nowego pola 856 (lokalizacja i sposób dostępu do dokumentu elektronicznego), co pozwoliło na transakcje nowego rodzaju, związane ze zdalnym dostępem do opisywanego zasobu w formie elektronicznej. Nowsze modyfi kacje dotyczą także syntaktyki formatu, czyli sposobu kodowania. Dokonywane są na przykład próby odejścia od ISO 2709 w kierunku kodowania w XML, czego przykładem jest utworzenie standardu MARCXML. Dla transakcji bibliografi cznych coraz większe znaczenie mają możliwości, jakie powstają, jeżeli oba: paratekst zawierający metainformację (opis bibliografi czny) i tekst obiektu informacyjnego, istnieją jednocześnie w wersji elektronicznej i zdalnym dostępie. Wówczas pojawia się możliwość łączenia transakcji z obu tymi gatunkami informacji w sposób dogodny dla użytkownika; tak funkcjonują biblioteki cyfrowe. Gatunki metainformacji i informacji stają się cybergatunkami, co pozwala na masowe stosowanie typowych dla nich cech informacji, w tym głównie hipertekstualności. W tych i podobnych miejscach są stosowane inne niż MARC gatunki tekstów opisu z tej samej grupy, np. oparte na standardzie Dublin Core, których podstawowym założeniem podczas tworzenia było maksymalne dostosowanie do warunków sieci globalnych16.

14 Jako pozostałość zasad stosowanych w katalogach kartkowych należy traktować ograniczenia nakazujące tworzenie hasła głównego tylko w przypadku występowania do trzech autorów (nazwy pozostałych umieszczane były w polach 7XX); w przypadku więcej niż trzech autorów na- zwę pierwszego autora (i tylko jego!) wpisywano w pole grupy 7XX. Takie postępowanie mogłoby być wytłumaczone tylko potrzebą wydruku kart katalogowych z systemu informacyjnego. Zasady te uległy zmianie wraz z dostosowaniem ich do RDA (zob. dalej), który wprowadził nowe rodzaje transakcji. 15 Pomijam liczne modyfi kacje formatu MARC, realizowane do końca XX w. W ich wyniku powstało wiele wersji tego formatu, takich jak USMARC, UKMARC, CANMARC, KORMARC, AUSMARC, APINMARC i MARCBN. Będące efektem tej różnorodności utrudnienia w wymianie metainformacji spowodowały powstanie UNIMARC (IFLA) oraz MARC 21 (od 1999), który jest obecnie najczęściej stosowany. 16 Mimo to, że Dublin Core jest znacznie lepiej dostosowany do warunków funkcjonowania w sieci globalnej, np. dzięki uniezależnieniu od standardów syntaktyki, a wielokulturowość od początku była uznawana za istotny cel, to jest on krytykowany za nadal zbyt obiektywistyczne podejście do OI (Alemu i in. 2012). 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 201

Efektywna organizacja informacji w sieciach rozproszonych wymaga stosowania metainformacji tworzonej w taki sposób, aby była możliwa do stosowania wraz z programami komputerowymi, o których istnieniu twórca metainformacji czasem nawet nie wie. Według Getaneha Alemu w tym zakresie możliwe są dwa ujęcia (Alemu i in. 2012, s. 551). W środowisku tradycyjnym (katalogów kartkowych) oraz bibliotecznych systemów komputerowych stosu- jących standardy typu MARC i Dublin Core jedynymi naprawdę możliwymi do praktycznej realizacji są działania, które z ontologicznego punktu widzenia można określić jako oparte na obiektywizmie, co powoduje, że prace dotyczą- ce metainformacji są autorytatywne, hierarchiczne i zmierzające do realizacji przyjętego gdzieś jednego i jedynie słusznego rozwiązania. We współczesnym, otwartym środowisku sieci globalnych coraz większą rolę odgrywa punkt widzenia związany z kierunkiem fi lozofi cznym zwanym społecznym konstruktywizmem (por. rozdz. 2), w którym znaczenia dla zjawisk i obiektów świata otaczającego są indywidualnie wyznaczane przez każdego mającego z nimi do czynienia; nie istnieją niezależnie od nas, od naszej świadomości (Duff y, Jonassen 1992, s. 3). Wówczas organizacja informacji, w tym tworzenie metainformacji, jest zapewniane nie poprzez narzucanie standardów, lecz przez współpracę w różnorodności poglądów i kultur. Często oznacza to manipu- lację konwencjami gatunkowymi przez organizatorów informacji, co może wskazywać na powstawanie „prywatnych intencji” w obrębie społecznie roz- powszechnionych konwencji gatunkowych, które często prowadzi do powstawania rozwiązań hybrydowych (Bhatia 2017, s. 64). Działania takie są znacznie bardziej rozpowszechnione w społeczności użytkowników Dublin Core niż MARC 21. Metainformacja, dotycząca obiektów informacyjnych gromadzonych w bibliotekach, jest organizowana jako gatunek katalogu służący jako obligatoryj- ny poziom pośredni, który musi być przez użytkowników stosowany dla uzyskania dostępu do, jak się je nazywa – silosów lub kontenerów, zamkniętych gatunków, którymi są tradycyjna biblioteka ze swoimi zbiorami, biblioteka cyfrowa zawierająca skany druków, a nawet portal Web. We wszystkich tych wypadkach mamy do czynienia z modelem zapośredniczonego dostępu do obiektów informacyjnych, realizowanego poprzez obiekty metainformacyjne, które zawierają powiązania do tych pierwszych. W tych warunkach nie tylko katalogi są traktowane jako zamknięte silosy, ale także obiekty informacyjne są mniej lub bardziej zamkniętymi kontenerami informacyjnymi, rodzajem „czarnych skrzynek”. Tak też są traktowane podczas transakcji tworzenia metainformacji; jej twórcy skupiają się na cechach formalnych (zewnętrznych) kontenera. W rezultacie organizatorzy informacji poświęcają uwagę głównie realizacji transakcji gromadzenia, przechowywania, organizacji i wyszukiwania informacji zamkniętej w kontenerach. 202 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Ostatnie udoskonalenia stosowane podczas realizacji transakcji SOI doty- czą zwiększenia możliwości transakcji dostępu zarówno do rekordów bibliografi cznych, jak i do kartotek wzorcowych. Te pierwsze dotyczą stosowania transakcji wspomnianego już wyszukiwania pełnotekstowego metainformacji, te drugie umieszczenia tekstów gatunków wszystkich grup, stosowanych w organizacji informacji, w chmurze Linked Open Data (LOD)17. Prace te wiążą się ze stosowaniem bardzo wielu nowych standardów dotyczących gatunków metainformacji cyfrowej, takich jak XML/RDF, OWL, OAI-PMH, URI, FRBR, RDA i inne. Wymienione zmiany w technologiach informacyjnych, prowadzące do nowych rodzajów transakcji użytkownika z obiektem metainformacyjnym, byłyby trudne do przeprowadzenia bez wcześniejszych zmian w traktowa- niu gatunku OPAC, od zamkniętego silosu treści, gdzie obiekt informacyjny jest reprezentowany przez metainformację zbudowaną wokół obiektu jako całości (zwanego dokumentem, źródłem informacyjnym), charakteryzo- wanym przez zestaw atrybutów, do większej strukturyzacji prowadzącej do rozumienia obiektu jako zestawu jednostek (encji) metainformacji. Każda z nich jest charakteryzowana przez zestaw cech we właściwy sposób repre- zentujących znaczenie, realizację i materializację obiektu informacyjnego (Baker, Coyle, Petiya 2014, s. 562) oraz relacje pomiędzy tymi jednostkami w ramach obiektu i pomiędzy obiektami. Podstawą tych prac jest model FRBR z jego czterema podstawowymi encjami obiektu informacyjnego (Dzieło, Realizacja, Materializacja, Egzemplarz), wraz z pokrewnymi modelami: FRAD dla metainformacji dotyczącej form autorytarnych i FRSAD dla metainformacji dotyczącej treści obiektu informacyjnego. W ten spo- sób obiekt metainformacyjny jest traktowany jako zestaw jednostek modelu, w różny sposób odzwierciedlających znaczenie, realizacje i fi zyczność obiektu informacyjnego. Model podstawowy FRBR, oprócz głównych jednostek, zawiera także cztery zadania/transakcje użytkownika, wyznaczające zakres transakcji z katalogiem. Są to: wyszukiwanie (ang. fi nd), identyfi kacja (ang. identify), wybór (ang. select) i dostęp (ang. obtain). Można je opisać w następujący sposób: 1. Transakcja wyszukiwania jednostek bibliografi cznych wg określonych przez użytkownika kryteriów (wiedza), która zawiera transakcję lokalizacji jednostki lub zbioru jednostek w bazie danych (gatunek) przy użyciu atrybutu (gatunek) lub relacji jednostki; 2. Transakcja identyfi kacji: potwierdzenie podobieństwa przez porówna- nie tekstów rekordu i opisywanej jednostki (relacja interdyskursywna)

17 Linked Data, Linked Open Data (LOD) jest określany jako dane opublikowane zgodnie z zasadami opracowanymi w celu ułatwienia tworzenia powiązań pomiędzy zbiorami informacji, zestawami elementów metainformacji i słownikami jej wartości (Moulaison, Million 2014, s. 374). 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 203

lub potwierdzenie różnic między jednostkami o podobnych rekordach metainformacji; 3. Transakcja wyboru jednostki bibliografi cznej jako odpowiedniej do wyrażonych potrzeb użytkownika (spełniającej wymagania gatunkowe co do treści, formy fi zycznej itp.) lub jej odrzucenia jako nieodpowied- niej; 4. Transakcja otrzymywania dostępu do opisywanej jednostki poprzez wypożyczenie, zakup, tryb online itp. Może być powiązana z transak- cją czytania udostępnionego tekstu, co może spowodować rozpoczęcie wykonywania kolejnych transakcji. Poszczególne transakcje nie wykluczają się nawzajem; wręcz przeciwnie, stanowią jakby ciąg technologiczny kolejnych etapów procesu pośredniczenia w działalności informacyjnej. Na dalszych etapach tego procesu są wykorzystywane różne gatunki informacji, łącznie tworzące system gatunków. W sytuacji typowej jest to proces powtarzalny – zaspokojenie jednej potrzeby informacyjnej powoduje powstanie następnej. W kolejnych powtórzeniach możliwe jest wykorzystanie rezultatów poprzednio zrealizowanych transakcji. Transakcje przewidziane w FRBR ogólnie wywodzą się z tradycji zasad Cuttera i Paryskich, jednak różnią się od nich w kilku miejscach. Po pierwsze, przywracają one transakcję wyboru, określając wybór jako wspomaganie rozróżniania. Po drugie, stosowana terminologia uogólnia sytuację transakcji, dostosowując ją do potrzeb środowiska sieci globalnych i obiektów nieksiąż- kowych. Termin „książka” został zastąpiony przez określenie „jednostka bibliografi czna”, usunięto także ograniczenia transakcji do gatunków atrybutów autora, tytułu i opisu rzeczowego. Po trzecie, usunięto dwuznaczność związaną z tradycyjną transakcją wyszukiwania, która mogła być różnie interpretowana: jako transakcja wyszukiwania lokalizacji obiektu w bazie danych, jako identyfi kacja obiektu lub jako określanie dostępności obiektu informacyjnego. Do- konano tego poprzez uzupełnienie transakcji wyszukiwania trzema bardziej szczegółowymi transakcjami (Svenonius 2001, s. 17). W transakcjach FRBR zmodyfi kowano także tradycyjne, wywodzące się od Cuttera, transakcje wyszukiwania i grupowania. Ta pierwsza była wcześniej rozumiana jako dotarcie do konkretnego, znanego obiektu, ta druga jako dotarcie do grupy obiek- tów, charakteryzowanych przez gatunki takie, jak autor, tytuł, opis rzeczowy. W FRBR obie te transakcje zostały zintegrowane w jedną, pierwszą. Transakcja wyszukiwania w OPAC jest procesem przetwarzania tekstu instrukcji wyszukiwawczej użytkownika, kończącym się pisemnym przedstawie- niem wyników oraz ewentualnie łączących je relacji. Gatunek instrukcji jest określany jako tekstowe wyrażenie potrzeb informacyjnych użytkownika, sfor- mułowanych zgodnie z zasadami gatunkowymi przedstawionymi przez system informacyjny (Moulaison, Million 2014, s. 381). Transakcja wyszukiwania słu- ży odnalezieniu metainformacji o istnieniu obiektu informacyjnego (transakcja pisania/czytania), co zwykle prowadzi do odnalezienia obiektu w sensie 204 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... fi zycznym, a to powoduje przejście do kolejnej transakcji dostępu. Druga i trzecia transakcja FRBR nie są takie łatwe do zrozumienia. W pewnym momencie, przed wykorzystaniem obiektu informacyjnego, warto stwierdzić, czy jest on poprawny/najlepszy/relewantny. Można tego dokonać na podstawie wstępnych oględzin obiektu informacyjnego, lecz jeszcze wcześniej dokonywana jest transakcja identyfi kacji lub selekcji jako transakcja (czytania) z katalogiem, przed uzyskaniem dostępu, co zaoszczędza czas, szczególnie w przypadku, gdy obiekt informacyjny nie jest w formie elektronicznej i musi być fi zycznie dostarczony. Te dwie transakcje mogą być powiązane z dwoma rodzajami transakcji wyszukiwania: wyszukiwania znanego obiektu informacyjnego (transakcja spraw- dzania jego obecności w zbiorach) oraz nieznanego obiektu (np. wszystkich obiektów na określony temat, określonego autora itp.). W pierwszym wypadku kolejną transakcją jest zwykle identyfi kacja, w drugim – wybór (Hider 2017, s. 57). Widać więc, że gatunki tekstów służące poszczególnym transakcjom zasadniczo się różnią. Wspomniane zadania użytkownika FRBR stały się, zgodnie z wytycznymi IFLA, czterema funkcjami OPAC, stanowiąc podstawę „eferberyzacji” wyświetlania gatunku opisu (IFLA 2005). W 2000 r. Elaine Svenonius (2001, s. 20) zaproponowała dodanie nawiga- cji18 do transakcji wymienionych w FRBR, jednak propozycja ta nie została zrealizowana. Autorka uważała nawigację za podobną do przeglądania za- wartości regałów bibliotecznych, część transakcji wyboru. Dopiero w 2016 r., w FRBR-LRM (ang. Library Reference Model), udostępnionym przez IFLA jako wersja wstępna, dodano transakcję eksploracja (ang. explore), która obejmuje takie działania użytkownika, jak przeglądanie, łączenie ze sobą źródeł na podstawie relacji, tworzenie nieoczekiwanych połączeń lub zapoznawanie się z informacją przydatną w przyszłości. Transakcja ta ukazuje ważną rolę przypadku w poszukiwaniu informacji (Riva, Le Boeuf, Žumer 2016, s. 10). FRBR wskazuje na nowe rodzaje transakcji, realizowane poza katalogiem bibliotecznym. Prowadzą one do realizacji dzieła, ucieleśnienia realizacji i egzemplifi - kacji materializacji. Transakcje te lepiej ukazują zadania różnych podmiotów funkcjonujących jako użytkownicy obiektów informacyjnych (osoby lub ciała zbiorowe); transakcja realizacji to domena autora, tłumacza itp., ucieleśnie- nie – redaktora, wydawcy, korektora, w egzemplifi kacji uczestniczą księgarze i bibliotekarze i dopiero na końcu egzemplarz obiektu trafi a do rąk czytelnika. Wszyscy oni wykonują różne transakcje czytania, w bardzo odmienny sposób tworząc znaczenia, wszyscy też tworzą teorie umysłu czytelnika – użytkownika końcowego, uwzględniając własne cele. Również FRAD i FRSAD przewidują własne (oprócz istniejących w FRBR) transakcje użytkownika z odpowiednimi gatunkami metainformacji. Są to

18 Nawigacja jest przez Svenonius (2001, s. 20) rozumiana inaczej niż w hipertekście; jest to wyszukiwanie dzieł związanych z danym dziełem poprzez uogólnienie, asocjację lub agregację; wyszukiwanie atrybutów powiązanych relacją ekwiwalencji, asocjacji lub hierarchii. Wyszukiwanie wspomnianych atrybutów w OPAC odbywa się poprzez gatunek rekordu KHW. 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 205 kontekstualizacja i uzasadnienie w FRAD oraz odkrywanie w FRSAD. Kon- tekstualizacja (ang. contextualize) oznacza umieszczenie gatunków osoby, ciała zbiorowego lub dzieła itp. w kontekście wzajemnych powiązań, wyjaśnienie relacji między osobami, ciałami zbiorowymi, dziełami itp., wyjaśnienie relacji między osobą, ciałem zbiorowym itp. a nazwą, pod którą ta osoba, ciało zbiorowe itp. jest znane. Uzasadnienie (ang. justify) oznacza wyjaśnienie powodów, dla których autor informacji wzorcowej KHW wybrał nazwę lub formę nazwy służącą stworzeniu punktu dostępu; ta transakcja dotyczy głównie organiza- torów informacji (katalogujących) (IFLA 2013). Odkrywanie (ang. explore) oznacza relacje między przedmiotami i/lub ich nazwami (odkrywanie relacji dla zrozumienia struktury dziedziny i jej terminologii) (IFLA 2010). Philip Hider, na podstawie opisu transakcji przewidzianych w FRBR, FRAD, FRSAD i FRBR-LRM i ich analizy, wyróżnił sześć podstawowych ro- dzajów transakcji, funkcjonujących zarówno w gatunkach bibliografi cznych, jak i w KHW: • Lokalizacja: transakcja wyszukiwania określonych (wiedza), poszukiwanych jednostek (gatunek); • Scalanie: transakcja wyszukiwania jednostek (gatunek) według określo- nych poszukiwanych atrybutów (np. przedmiotu) lub relacji (wiedza); • Łączenie: transakcja wyszukiwania innych zasobów według określonej wartości atrybutu (gatunek), zauważonej w obiekcie metainformacyjnym (wiedza zdobyta w trakcie realizacji transakcji); • Identyfi kacja: transakcja potwierdzenia cech poszukiwanych obiektów informacyjnych; • Wybór: transakcja określenia przydatności znalezionych jednostek i wybór (przez akceptację lub odrzucenie) konkretnych jednostek; • Dostęp: transakcja otrzymania dostępu do treści obiektu informacyjnego lub otrzymanie haseł dostępu (Hider 2017, s. 67). Trzy pierwsze transakcje łącznie reprezentują transakcję wyszukiwania. Lokalizacja oznacza wyszukiwanie znanego obiektu informacyjnego, scalanie i łączenie – obiektu nieznanego. Poprzedzają one odpowiednio transakcje identyfi kacji lub wyboru. Transakcje z katalogiem zaczynają się zawsze od transakcji lokalizacji lub łączenia hasła w KHW, które skierowuje użytkowni- ka do odpowiednich obiektów metainformacyjnych. Wszystkie transakcje są wspomagane przez gatunek KHW. Warto zwrócić uwagę na wciąż wzrastające potrzeby w zakresie możliwo- ści transakcji z gatunkiem katalogu. Łatwo to zauważyć, porównując postulaty dotyczące transakcji FRBR i wcześniejszych prac. Transakcje opisywane w FRBR idealnie spełniają postulaty Panizziego. Relacje pomiędzy dziełem i autorem pozwalają użytkownikowi na transakcje wyszukiwania wszystkich dzieł danego autora. Wszystkie tłumaczenia, wydania itp. (realizacje i materializacje) są rozróżnialne i osiągalne. Wszystkie realizacje i materializacje dzieła są zgrupowane wraz z nim, więc użytkownik poszukujący jednej z nich będzie 206 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... widział wszystkie pozostałe. Podobnie elementy metainformacji na poziomie dzieła są powiązane relacjami interinformacyjnymi. FRBR jest znacznie bardziej rozbudowane, niż wymagają tego zasady Cuttera. Użytkownik informacji może realizować transakcję wyszukiwania obiektu informacyjnego (na poziomie materializacji lub egzemplarza ), znając jego atrybuty na poziomie dzieła: autora, tytuł lub temat. Może on przeglądać obiekty metainformacyjne według atrybutów autora, tematu lub rodzaju literackiego (atrybuty dzieła lub realizacji). Łatwo dostępne są także transakcje wyszukiwania według metainformacji o wydaniu, dzięki wykorzystaniu atry- butów materializacji. Transakcje wyszukiwawcze proponowane przez Cuttera (według hasła autorskiego, tytułowego itp.) są prymitywne w stosunku do bo- gatego zestawu atrybutów i relacji, które mogą być defi niowane w FRBR. Stąd wniosek, że katalog komputerowy, jako obiekt metainformacyjny spełniający założenia FRBR, zrealizuje także zasady Cuttera prawie jako efekt uboczny eferberyzacji (Nahotko 2006, s. 101). FRBR może być wykorzystany do tworzenia alternatywnych projektów systemów informacyjnych, które umożliwiają nową organizację realizacji podstawowych transakcji z tymi systemami (Merčun, Žumer, Aalberg 2016, s. 491). Modernizacja polega na poprawie transakcji prezentacji i nawigacji w obiektach metainformacyjnych oraz na strukturyzacji informacji prezentowanej na ekranie, w sposób ułatwiający realizację transakcji użytkownika i zrozumienie uzyskiwanych metainformacji. W pracach tych wykorzystane zostało m.in. pojęcie rodziny dzieł19. Badano możliwości połączenia w jednym tekście jednostek i relacji w obrębie jednej rodziny dzieł, co pozwala na transakcje grupowania metainformacji o różnych realizacjach i materializacjach dzieła, wskazywania powiązanych dzieł oraz tych, których dana osoba jest podmiotem lub przedmiotem. Takie rozwiązania mogą ułatwić realizację transakcji katalogu (Smiraglia 2007), gdyż możliwości, oferowane przez FRBR, pozwalają nie tylko na poprawę transakcji tworzenia metainformacji, ale tak- że na ulepszenie transakcji przeglądania i wyszukiwania. Zamiast bowiem otrzymywać wielką listę materializacji różnych realizacji, uporządkowanych według jakiegoś (nieznanego użytkownikowi) algorytmu relewancji, użytkow- nik może otrzymać wyniki wyszukiwania, które przedstawiają materializacje grupowane według dzieł (Rose 2012, s. 130), co oznacza potrzebę budowy bardziej zaawansowanego gatunku interfejsu użytkownika, umożliwiającego m.in. wizualizację informacji. Model FRBR został wykorzystany podczas tworzenia RDA (ang. Resource Description and Access), następcy AACR20 i ISBD (Bobruk 2016, s. 171). Jego model opiera się na jednostkach FRBR w takim sensie, że pozwala na two-

19 Rodzina dzieł to grupa dzieł posiadających podobną treść intelektualną i tworzących róż- nego rodzaju relacje interinformacyjne z oryginalnym dziełem, takie jak następca, poprzednik, eks- trakcje, tłumaczenia, adaptacje i tym podobne (Smiraglia 2007, s. 75). 20 RDA ofi cjalnie zastąpił AACR2 w roli stosowanych przepisów katalogowania w 2013 r. 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 207 rzenie gatunków tekstów opisujących te jednostki, głównie cztery podstawowe, oraz ich atrybuty. Równolegle do RDA w Library of Congress powstał model BIBFRAME, również oparty o FRBR (oba modele reprezentują typ modeli ER21), ale specjalnie z myślą o Linked Open Data (LOD)22 (Miller i in. 2012, s. 9), jako następcy formatu MARC. Zawiera on tylko dwie jednostki: abstrakcyjna jednostka Dzieło jest tam konkretyzowana w Wystąpieniu (ang. Instance)23. Choć został on zaprojektowany do pracy z RDA, celem jest uniezależnienie go od jakichkolwiek zasad katalogowania. Model ten wychodzi naprzeciw postulatom uproszczenia modeli stosowanych w środowisku bibliotecznym, tak aby były one zrozumiałe także poza tym środowiskiem, co jest szczególnie istotne w aplikacjach internetowych. Dzięki jego prostocie osobom stosującym ten model nie trzeba tłumaczyć znaczenia jednostek, co bywa konieczne w przypadku bardziej skomplikowanych modeli; model jest mniej hermetyczny dla osób spoza środowiska bibliotekarskiego niż FRBR. Zgodnie z zasadami LOD wszystkie jednostki modelu, ich atrybuty i relacje między nimi są identyfi kowane za pomocą URI. Jego celem jest wspomaganie transakcji: odróżnienia pomiędzy konceptualną treścią a fi zyczną materializa- cją, czyli między dziełem i jego fi zycznym wystąpieniem; jednoznacznej identyfi kacji jednostek bibliografi cznych z wykorzystaniem KHW; wykazywania relacji pomiędzy jednostkami wraz ze wskazaniem ich rodzaju. Model taki może ułatwić współdziałanie na poziomie gatunków słowników stanowiących wykazy atrybutów metainformacji (gatunek schematu/formatu metainformacji), stanowiąc dla nich rodzaj centrum przełącznikowego, pozwalającego na transakcję swobodnej nawigacji między podobnymi zasobami w LOD. Ele- menty struktury obiektów metainformacyjnych różnych gatunków mogą być łączone relacją z nadrzędnym elementem BIBFRAME, dzięki czemu wskazuje się na ich podobieństwo semantyczne. Pojawienie się najpierw idei Semantycznego Web, a potem chmury LOD, która może być uważana za jego kontynuację, spowodowało opublikowanie opisanych wyżej modeli jako słowników wyrażonych w RDF i OWL24, co znacznie ułatwia manipulacje metainformacją w różnych środowiskach, nie tylko związanych z bibliotekami. FRBR oraz RDA zostały przetłumaczone na RDF, natomiast BIBFRAME od początku funkcjonuje w RDF. Informacje, za-

21 Model ER (entity-relationship) reprezentuje obiekty powiązane relacjami w określonej dziedzinie zastosowań (wiedzy). Składa się z jednostek (encji), reprezentujących obiekty opisywanej w modelu rzeczywistości oraz relacji, które mogą występować pomiędzy wystąpieniami jednostek poszczególnych rodzajów. W modelu wyróżnia się także atrybuty, które są nazwanymi cechami jednostek. 22 Linked Data polega na łączeniu ustrukturyzowanej informacji, publikowanej w Web, relacjami tworzącymi gęstą sieć powiązań z wykorzystaniem standardów takich jak URI, RDF i HTTP, co ułatwia jej zautomatyzowane przetwarzanie. Technologia ta jest podstawą Semantycznego Web. 23 Powstały w 2016 r. model BIBFRAME 2.0 obejmuje trzy jednostki: dzieło, wystąpienie oraz egzemplarz (item), co dodatkowo zbliża go do modelu FRBR. 24 RDF i OWL są standardowymi językami stosowanymi w Semantycznym Web. 208 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... rządzane przy użyciu tych modeli, mogą być przedstawiane jako wyrażenia zgodne z syntaktyką RDF. Zmiany te spowodowały powstanie nowych gatun- ków cyfrowych obiektów informacyjnych. Dzięki ustandaryzowanej formie cyfrowej możliwa jest automatyczna ekstrakcja i przetwarzanie ich „znaczenia”, a przez to realizacja nowego rodzaju transakcji czytania tych tekstów, wy- korzystujących sieć relacji pomiędzy jednostkami i wartościami ich atrybutów. Jednocześnie są realizowane nowe, automatycznie wykonywane, transakcje kompilacji nowych tekstów. RDF służy strukturyzacji tekstów obiektów informacyjnych i metainformacyjnych specyfi cznego gatunku. Idea polega na tym, aby dystrybucja w Web odbywała się na poziomie informacji, a nie prezentacji obiektu informacyjnego. Ta cecha wynika z tego, że teksty są tworzone z myślą o ich automatycznym przetwarzaniu. Każdy tekst RDF stanowi pojedyncze stwierdzenie skła- dające się z trzech części, nazwanych podmiotem (ang. subject), orzeczeniem (ang. predicate) i obiektem (ang. object), gdzie orzeczenie wskazuje na relację między dwoma pozostałymi elementami, np. ‘A jestAutorem B’. Innym gatunkiem związanym z RDF jest słownik, w którym defi niowane są orzeczenia (relacje) i klasy (rodzaje rzeczy, takie jak np. Osoba). Informacja zawarta w trój- kach RDF uzyskuje znaczenie na podstawie elementów słownika, z których jest konstruowana. Słowniki takie bywają nazywane także ontologiami. Są one zazwyczaj publikowane w Web jako ustrukturyzowane, czytelne maszynowo schematy. Taki schemat utworzony został np. dla struktury Dublin Core. Zo- stały w nim przedstawione i zdefi niowane wszystkie relacje dotyczące gatun- ków atrybutów, takich jak np. Tytuł lub Twórca (maTytuł, jestTwórcą). Nie ogranicza to jednak możliwości swobodnego publikowania własnych ontologii przez kogokolwiek, kto mógłby zaproponować np. relację jestPisarzem. Bardzo ważną cechą takiego gatunku informacji jest możliwość dokonywania nowej transakcji – wnioskowania, w tym głównie automatycznego. Zna- czenie orzeczeń może być w RDF określone za pomocą formalnych dziedzin i zakresów. Zakres orzeczenia defi niuje rodzaj wartości związany z tą cechą, tak więc możliwe jest wywnioskowanie klasy, do której przynależy obiekt trój- ki stosujący orzeczenie. Dziedzina orzeczenia służy jako wyznacznik klasy, do której przynależy podmiot orzeczenia (Baker, Coyle, Petiya 2014, s. 566). Na przykład znaczenie orzeczenia „kataloguje” może posiadać klasę Bibliotekarz jako swoją dziedzinę oraz klasę Bibliotekarstwo jako zakres. Dzięki temu każde wystąpienie orzeczenia „kataloguje” w trójce RDF może pozwolić na wnioskowanie, że przedmiotem trójki jest bibliotekarz (wystąpienie klasy Bibliote- karz), a obiektem trójki jest bibliotekarstwo. Posiadając informację o formalnie zdefi niowanych dziedzinach i zakresach, można dokonywać transakcji wnioskowania dodatkowej informacji o rodzaju rzeczy opisanych w zestawie trójek na podstawie tylko jednej z nich. Możliwe są także bardziej skomplikowane wnioskowania na podstawie informacji zawartych w słownikach RDF. Jeśli na przykład okaże się, że orzeczenie „kataloguje” przypisane jest do klasy Osoba, 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 209 to system może wnioskować, że osoba także jest członkiem klasy Bibliotekarz. Taki sposób funkcjonowania zdecydowanie różni się od działania bibliotecznego OPAC, gdzie nazwy osób, stosowanych w roli autora, przedmiotu dzieła i wydawcy (atrybuty obiektu informacyjnego) muszą być ściśle odróżnione. Dotychczas stosowane OPAC i inne relacyjne lub obiektowe bazy danych defi niują klasy obiektów poprzez ustalenie stałych cech, na podstawie któ- rych wprowadzana informacja może być walidowana. Jest to podejście za- mknięte, skuteczne w sytuacji ścisłej kontroli uniwersum znanej informacji, co ma miejsce w przypadku zasobu określonej biblioteki (grupy bibliotek). W RDF przydzielenie obiektu do określonej klasy zwiększa zasób informacji o opisywanym obiekcie. Otwarte podejście RDF jest optymalne dla sytuacji gromadzenia informacji z wielu zasobów funkcjonujących w stale zmienia- jącym się środowisku, gdzie informacja dostępna w danym momencie może być niekompletna. Braki mogą być uzupełniane w transakcji wnioskowania, co pozwala jawnie wskazać mapowania niezbędne do tworzenia kwerend do heterogenicznych zasobów informacji, typowych dla sieci globalnych (Baker, Coyle, Petiya 2014, s. 576). W takim sensie prace służące uzyskaniu jednoli- tego, najlepiej w skali globalnej, modelu obiektu metainformacyjnego, rozpo- częte przez Panizziego i Cuttera, a zakończone na modelu FRBR i pochod- nych, nie są dłużej niezbędne. Transakcje możliwe do realizowania przez użytkownika z tekstem metainformacji w OPAC przez długi czas były sztucznie ograniczone w taki sposób, aby były one jak najbardziej podobne do transakcji z metainformacją na karcie katalogowej w katalogu tradycyjnym. Jednym z ograniczeń było zawężenie możliwości wyszukiwania do tylko niewielu, z góry określonych elementów struktury rekordu. Przez wiele dziesięcioleci była np. utrzymywana wspomniana już „zasada trzech”, chociaż od początku komputeryzacji organizacji informacji nie miała ona żadnego racjonalnego uzasadnienia. Długo trzeba było czekać na zauważenie, że tekst opisu katalogowego w OPAC, tak jak każ- dy tekst w formie elektronicznej, może być przeszukiwany pełnotekstowo, a KHW wspomagają transakcje wyszukiwania głównie dzięki ujednolicaniu form stosowanych w tekstach atrybutów metainformacji. Po raz pierwszy potrzeba zmian wyraźnie stała się widoczna wraz z poja- wieniem się Web 2.0. Wówczas sieciowe aplikacje biblioteczne zaczęły się na tyle różnić od innych, bardziej dostosowanych do potrzeb środowiska sieci globalnych, że zaczęto mówić o niedostosowaniu transakcji OPAC do potrzeb i przyzwyczajeń użytkowników Web. Poza tym zmienił się sposób do tworzenia aplikacji. W Web 2.0 autorem aplikacji może być każdy, kto ma pomysł na zainteresowanie użytkowników, nie ma monopolu na działalność infor- macyjną, w tym także w zakresie organizacji informacji. Próby upodobnienia transakcji bibliotecznych do zasad obowiązujących w Web 2.0 spowodowały zmiany w projektowaniu poszczególnych transakcji użytkownika, np. wyszukiwania, m.in. przez upodobnienie gatunku interfejsu OPAC do wyszukiwar- 210 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... ki Google (jedno okienko wyszukiwawcze). Starano się także zwiększyć par- tycypację użytkownika w transakcjach katalogowania i indeksowania przez udostępnienie opcji dodawania uwag i tagowania. Uznano, że oba sposoby: tworzenie metainformacji przez ekspertów (organizatorów informacji) i przez użytkowników powinny nie tylko współistnieć, ale także kształtować się wzajemnie (Gruber 2007). Do powstania systemów umożliwiających tego typu transakcje (tzw. discovery systems) przyczyniła się chęć upodobnienia transakcji wyszukiwania w OPAC do tych, które są stosowane w wyszukiwarkach internetowych, m.in. poprzez użycie gatunków wspólnych indeksów tworzonych podczas indeksowania pełnotekstowego wielu zasobów obiektów metainformacyjnych (w tym OPAC) (Breeding 2015, s. 24). Wówczas transakcja wyszukiwania jest realizowana poprzez wspólny indeks w wielu zasobach (meta)informacyjnych jednocześnie. Transakcja wyszukiwania może być przy tym prowadzona we- dług każdego elementu metainformacji (ciągu znaków, czyli pełnotekstowo), nie tylko tych, które są zarządzane kartoteką wzorcową. Oprócz transakcji wyszukiwania dostępne są inne, wcześniej rzadko spotykane, jak transakcje pisania komentarzy, recenzji, tagowania wraz z korektą błędów we wprowadzanych tekstach (również instrukcji wyszukiwawczych). Jednocześnie, w dążeniu do uproszczenia realizowanych transakcji, traci się np. możliwość odróżniania atrybutów metainformacji, należących do różnych gatunków (np. nazwy oso- bowe jako podmiot i przedmiot dzieła), czyli ograniczeniu uległy możliwości transakcji z obiektem metainformacyjnym. Często brak możliwości rozróżnie- nia między dostępnymi zasobami informacji powoduje niemożność ograniczenia transakcji wyszukiwania np. tylko do OPAC. Przy okazji w wielu systemach informacyjnych ograniczono dostęp użytkownika końcowego do innego gatunku informacji, o którym była tu mowa – kartotek wzorcowych i indek- sów. W związku z tym, jak pisze Melanie Feinberg (2017, s. 349), czytanie baz danych, a przez to rozumienie ich przestrzeni konceptualnych, staje się coraz trudniejsze. To ograniczenie zapewne będzie niwelowane przez stosowanie kolejnej innowacji, związanej z udostępnianiem metainformacji (oraz informacji), pole- gającej na przeniesieniu jej do tzw. chmury danych. Jest to bezpośrednio zwią- zane ze stosowaniem technologii LOD w działalności informacyjnej. Chodzi o gatunki informacji zwane słownikami (ontologiami), które w LOD są rozumiane bardzo szeroko, podobnie jak w RDF, a inaczej niż tradycyjnie w informatologii. Nazwą tą obejmuje się zarówno słowniki stosowane na poziomie pragmatyki, zawierające wartości elementów metainformacji, określane jako słowniki kontrolowane (KHW, słowniki JIW, wykazy kodów nazw języków, nazw geografi cznych itp.), jak również zestawy pojęć stosowane na poziomie semantycznym, dotąd nazywane formatami lub schematami metadanych (gatunki obejmujące wykazy elementów metainformacji, pól i podpól formatów metainformacji, takich jak MARC lub Dublin Core), stanowiące wykazy pre- 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 211 dykatów z trójek RDF. Mamy do czynienia z gatunkami tekstów zawierających klasy obiektów i nazwy obiektów oraz łączących je relacji bibliografi cznych. Z użyciem tekstów tych gatunków, obejmujących wszystkie atrybuty, z których są budowane teksty stosowane w transakcjach bibliotecznych, są tworzone treści obiektów metainformacyjnych. W ten sposób do chmury danych trafi ają słowniki metainformacji zarówno poziomu semantycznego, jak i prag- matycznego, kodowane przy użyciu języków kodowania (np. RDF), dostępne do bezpośredniego przetwarzania komputerowego. Identyfi kowane gatunki informacji (dla opisu bibliografi cznego: dzieła, osoby, instytucje, miejsca, elementy treści itp.) są kodowane za pomocą języków, takich jak RDF i OWL, oraz umieszczane w słownikach, w których są defi niowane poprzez opis ich relacji z innymi elementami. Transakcje tworzenia obiektów (meta)informacyjnych mogą być realizowane na zasadzie współpracy bibliotek oraz innych instytucji, a także użytkowników. Zauważmy, że taki model funkcjonowania metainformacji nie wymusza na SOI tworzenia nowych standardów (słowni- ków) do ich stosowania w LOD. Stosowanie standardów MARC, ISBD, UKD i innych może trwać nadal, warunkiem jest tylko odpowiednie zakodowanie informacji i umieszczenie jej w chmurze. Opisany rozproszony model danych pozwala „każdemu mówić cokolwiek o czymkolwiek”, dodajmy także w jakikolwiek sposób (oznacza to tworzenie nowych konwencji gatunkowych), co musi powodować zróżnicowanie opinii i brak zgodności co do znaczenia elementów (Allemnag, Hendler 2008, s. 7). Przypomina to sytuację raczej Wikipedii niż katalogu bibliotecznego. Z drugiej strony dzięki gęstej sieci połączeń (linków) do informacji komple- mentarnej, tworzonej przez wiarygodne źródła (biblioteki) wzrasta wartość informacji ponad to, co oferować może prosta suma zasobów informacyjnych traktowanych indywidualnie (bez powiązań). Taki sposób funkcjonowania informacji powoduje zasadnicze zmiany w transakcjach jej użytkowników, gdyż transakcja ta dla każdego użytkownika może z typu użytkownik → informacja zmieniać się w transakcję (współ)twórca → informacja. Transakcje tworzenia tekstów metainformacji LOD obejmują także ich umieszczanie w chmurze przez ich autorów. Jak wykazaliśmy powyżej, wszystkie niezbędne elementy do tworzenia tych tekstów mogą być pobierane z teks- tów słowników LOD wraz z ich znaczeniami. Transakcja pomiędzy tekstem metainformacji i jego autorem przypomina budowanie z klocków lego; z teks- tów należących do różnych grup gatunków pobierane są elementy, z których tworzony jest tekst innego gatunku. Elementy te mogą być różne dla różnych kultur, powodując zróżnicowanie transakcji. Warto zauważyć, że transakcje te zawsze przebiegały w sposób podobny do opisanego, różnica polega na tym, że kiedyś atrybuty gatunku opisu były pobierane z gatunku paratekstu bezpo- średnio towarzyszącego tekstowi (np. dla książki głównym źródłem metainformacji była jej strona tytułowa) i przenoszone do zasobu metainformacji (katalog biblioteczny), fi zycznie oddzielonego od tekstu, a obecnie są one pobierane 212 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... wraz z linkiem z wielkich zasobów globalnej chmury danych, w której tekst, paratekst i metainformacja funkcjonują łącznie. Ułatwia to fakt, że RDF jest stworzony do scalania danych z różnych źródeł w ciągle zmieniającym się uniwersum, w którym aktualnie dostępna informacja może być fragmentaryczna lub niekompletna. Zauważmy także, że nie tylko gatunki metainformacji ulegają zmianie po przeniesieniu ich do LOD. Równie istotne zmiany dotyczą gatunków obiektów informacyjnych. Tradycyjne obiekty informacyjne podczas kodowania w RDF są rozczłonkowywane na poszczególne stwierdzenia zawierające informację, kodowane w formie trójek RDF i łączone relacjami z innymi obiektami informacyjnymi. W ten sposób powstaje sieć łącząca ze sobą nawzajem wszystkie udostępnione obiekty informacyjne. Z tego wynika też zacieranie różnic pomiędzy gatunkami obiektów informacyjnych i metainformacyjnych. Jedne i drugie zawierają informację zapisaną w postaci trójek. Tylko od potrzeb użyt- kownika zależy, czy ich zawartość będzie uważana za informację czy metain- formację. W efekcie następuje także zacieranie różnic między transakcjami z obiektami informacyjnymi i metainformacyjnymi. Problemy dotyczące transakcji wyszukiwania w LOD nie są jeszcze do końca pomyślnie rozwiązane. Do tworzenia tekstów instrukcji wyszukiwawczych jest stosowany protokół SPARQL, którego wykorzystanie znacznie odbiega od typowych transakcji wyszukiwania, realizowanych przez wpisy- wanie ciągu znaków w standardowej wyszukiwarce lub OPAC. Zarówno for- mułowanie instrukcji wyszukiwawczych, jak i prezentacja wyników w formie czytelnej dla użytkownika powinny być typowo realizowane przez oprogramowanie, a nie wykonywane manualnie przez użytkowników (Moulaison, Million 2014, s. 377). System jest raczej przystosowany do realizacji transakcji zwanej odkrywaniem25 (ang. discovery), będącej rodzajem transakcji nawigacji lub przeglądania, niż wyszukiwania znanego z wcześniejszych rozwiązań (według wprowadzanych wyrażeń wyszukiwawczych). W transakcjach takich istotną rolę odgrywa szczęśliwy traf, który już w transakcjach z fi zycznymi zbiorami informacji w wolnym dostępie (np. w księgozbiorze podręcznym) miał istotne znaczenie. W OPAC został on całkowicie wyrugowany i zastąpio- ny przez dostęp do z góry ustalonych obiektów informacyjnych (Alemu i in. 2012, s. 559). Technologie LOD dają szansę na zmianę tej sytuacji w kierunku odejścia od traktowania obiektów informacyjnych jako dyskretnych jednostek, gromadzonych i udostępnianych indywidualnie, w kierunku tworzenia przestrzeni informacyjnych służących organizacji informacji, w których każda informacja jest połączona z każdą inną, co najmniej pośrednio26.

25 Odkrywanie w LOD polega na stosowaniu linków od jednego źródła informacji do innego. Mechanizm ten jest wbudowany w samo centrum modelu danych. Jego działanie jest analogiczne do pracy oprogramowania indeksującego wyszukiwarki odkrywającej nowe strony Web podczas ich indeksowania (Heath 2011, s. 72). 26 Ta nowa własność informacji jest wykorzystywana m.in. w architekturze informacji i zwią- zanym z nią projektowaniu grafi cznym i projektowaniu interfejsów. Architektura informacji oferuje 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 213

Nie jest to jedyna różnica. Rozszerza się jednocześnie zasięg tekstu, z któ- rym można realizować transakcje, od trójki RDF aż do postaci docuverse. Oka- zuje się bowiem, że ważną cechą docuverse jest jego rozciągliwość od „Giant Global Graph” lub „Global Data Space” na najbardziej ogólnym poziomie, do Nanopublikacji na poziomie najbardziej szczegółowym (Gradman 2014, s. 251). Nanopublikacje zawierają pojedyncze stwierdzenia posiadające sens, czyli są bardzo podobne do trójek RDF. Różnica ma polegać na zapewnieniu jakości, w tym usunięciu redundancji oraz zapewnieniu tworzenia adnotacji o kontekście i proweniencji. Nanopublikowanie jest powodowane chęcią rozpowszechniania strukturyzowanej informacji (oraz metainformacji) bez utraty dostępu do szerszego kontekstu i korzyści dostarczanych przez tradycyjne podejście do komunikacji naukowej (Groth, Gibson, Velterop 2010). W ten sposób zanikają różnice pomiędzy zawsze dotąd odmiennymi gatunkami informacji (dotyczy to przede wszystkim publikacji naukowych), jednocześnie zwiększa się liczba i rodzaje możliwych transakcji, które przypominają na- wigowanie w globalnej sieci. Mówiąc dokładniej, zanikają różnice pomiędzy obiektami informacyjnymi, zbiorami danych z badań, stanowiącymi podsta- wę treści tych obiektów i opisującymi je metainformacjami. Elektroniczny tekst i jego cybergatunki stają się znacznie bardziej dynamiczne, pozwalając na tworzenie bogato kontekstualizowanych agregacji informacji gromadzonych w Web, gdyż nanopublikacje mogą być agregowane i łączone w wielkie systemy, służące różnym celom, np. ocenie reputacji (Kuhn 2015). Daje to tak- że możliwości nowych transakcji, np. zautomatyzowanego wnioskowania lub konstruowania nowych gatunków, jak wizualizacje zagregowanej informacji. Tekst zredukowany do grup słów przestaje jednak wyrażać intencjonalność autora, stając się podatnym na tworzenie nowych intencjonalności, nowych autorów. Autorami tymi mogą być twórcy algorytmów systemów zautoma- tyzowanych, a intencjonalności wynikać z zasad wnioskowania. Tekst obda- rzony tymi intencjonalnościami jest nadal zrozumiały dla ludzi (Th ellefsen, Th ellefsen, Sørensen 2015, s. 517). Globalne struktury, o których mowa, obejmują nie tylko zasoby biblioteczne. To raczej zasoby informacji tekstowej, powstające w bibliotekach, stają się jedną z wielu części globalnego zasobu transakcyjnego, tworzonego w spo- sób rozproszony przez użytkowników Sieci. Każdy, kto ma coś do powiedze- nia, może przedstawić swoją informację, łącząc ją z informacją już istniejącą w Web. Jednym z rezultatów jest znacznie rozszerzony zakres dostępnej informacji. Na przykład każda osoba przedstawiana jest w Sieci znacznie bardziej wieloaspektowo, nie tylko w kontekście opublikowanych dzieł, jak w OPAC i związanej z nim KHW. Umożliwienie transakcji identyfi kacji autorstwa jest tylko jedną z bardzo wielu funkcji informacji o osobie. W LOD do identyfi ka- metody czynienia przestrzeni informacyjnych zrozumiałymi dla konkretnych odbiorców, co ma szczególne znaczenie w sytuacjach nadmiaru informacji. 214 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... tora osoby może być dołączona dowolna informacja, np. dotycząca rodziny, zatrudnienia, hobby, stanu posiadania (nieruchomości, pojazdy), umiejętno- ści (wykształcenie, prawo jazdy, kursy) i wszelkie inne, takie jak wydarzenia z życia oraz relacje łączące osoby współuczestniczące w tych wydarzeniach27. Tendencje te znalazły odzwierciedlenie w rozwiązaniach przyjętych w RDA, gdzie obok tradycyjnych elementów służących identyfi kacji, takich nazwa osobowa, daty związane z osobą, tytuły, stosuje się nowe elementy, takie jak zawód lub zajęcie, obszar działalności, grupy powiązane i identyfi kator osoby. Elementy dodatkowe obejmują język osoby, gender, adres, kraj, miejsce re- zydowania, miejsce urodzin i śmierci (Moulaison, Dykas, Budd 2014, s. 34). Informacje te siłą rzeczy stają się częścią KHW, rozumianej jako pełen zasób informacji o autorze (hasłem staje się identyfi kator28), tak jak informacja biblioteczna staje się częścią globalnego grafu. Wszystkie te zasoby informacji, połączone licznymi relacjami, stanowią podstawę realizowanych transakcji. Zmiany te nie są jednak wystarczające do pełnego zaistnienia metainformacji bibliotecznej w obszarze sieci globalnych. Konieczne jest porzucenie rozwiązań budowanych w całkowitej autonomii od otoczenia, jak MARC i AACR/ISBD29, opierających się na obiektywistycznej idei ścisłej kontroli za- sobów metainformacyjnych i realizowanych na nich transakcji, na rzecz na- rzędzi mogących sprostać wymogom środowiska globalnego, zmiennego i nie- możliwego do pełnej kontroli. Jak twierdzi Stefan Gradmann, RDA nie spełnia do końca tych wymagań, będąc dziwnym, ambiwalentnym tworem, umieszczonym gdzieś pomiędzy tymi dwoma światami, stanowiąc próbę pogodzenia rozwiązań tradycyjnych, zamkniętych z wymaganiami nowego, otwartego śro- dowiska informacyjnego (Gradmann 2014, s. 257). Różnorodność punktów widzenia obsługiwanych przez opisane standardy Semantycznego Web może ułatwić obsługę zróżnicowanych transakcji. Obec- nie współdziałanie metainformacji, rozumiane jako uzgodniona wiedza gatunkowa, nie wymaga już zgodności ze sztywno ustalonymi ograniczeniami znaczeń, co cechowało rozwiązania stosowane od Zasad Paryskich, poprzez AACR i MARC, po ISBD i FRBR. Ponieważ RDF jest dostosowany do scalania danych z różnych źródeł o standardowej syntaktyce kodowania, wystar-

27 Procesy te istotnie zmieniają sposób realizacji transakcji informacyjnych. Na przykład tworzenie informacji o osobie w KHW powoduje konstruowanie relacji między osobami: podmiotem działającym i przedmiotem tych działań. Organizator informacji usiłuje dokonać naukowej analizy, która łatwo może pomijać mniej znane lub subiektywne aspekty (np. informację nieakceptowaną), mogące mieć zasadniczo istotne znaczenie dla rozumienia opisywanego przedmiotu (osoby). Wie- loaspektowa (subiektywistyczna) ze swojej natury analiza w LOD zmienia tę sytuację. 28 W RDA p. 9.18 mowa jest o podstawowym elemencie „Identyfi kator osoby”, który jest unikalnie związany z osobą lub surogatem osoby (np. rekordem wzorcowym). 29 Oba standardy są ze sobą ściśle związane: ISBD powstało na podstawie dwóch wersji AACR (amerykańskiej i brytyjskiej), powodując ich ujednolicenie. Zasady przyjęte w ISBD (dotyczące np. interpunkcji) zostały następnie włączone do drugiego wydania AARC2, funkcjonującego z modyfi kacjami od 1978 r. 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 215 czający jest „rozsądny” (co znaczy: niepełny) poziom spójnego nakładania się znaczeń. Takie podejście, wzmacniane przez technologie LOD, odzwierciedla konstruktywistyczny punkt widzenia, w którym zwraca się uwagę na istnienie wielu sposobów rozumienia i strukturyzacji świata oraz wskazuje sposoby włączenia każdego chętnego w procesy jego opisywania w transakcjach internalizacji/eksternalizacji informacji.

4.2. Ewolucja cybergatunku katalogu (OPAC)

Katalog biblioteczny, jako gatunek informacji, stanowi źródło metainformacji o zasobach obiektów informacyjnych biblioteki traktowanej jako SOI, będąc narzędziem umożliwiającym realizację wielu transakcji z ich kolekcją. Na moż- liwości realizacji transakcji w dużej części wpływają cechy gatunkowe informacji. Historycznie na gatunek katalogu składają się różne podgatunki, funkcjo- nujące w różnych okresach i dostępnych wówczas technologiach, od katalogów książkowych, poprzez kartkowe, mikrofi lmowe i mikrofi szowe. Obecnie są one stosowane w bibliotekach coraz rzadziej, a tam, gdzie funkcjonują, realizują inne niż pierwotnie cele komunikacyjne. Druga połowa XX w. przyniosła bardzo istotne zmiany technologiczne w tym zakresie przez zastosowanie techniki komputerowej. Powstały komputerowe systemy informacyjne, również zintegrowane, których częścią jest katalog komputerowy, w tym OPAC. Gatunek katalogu bibliotecznego nie jest konstruktem niezmiennym, wręcz przeciwnie – ulega ciągłym, choć zwykle ewolucyjnym zmianom w czasie. W SOI, m.in. również bibliotekach, procesy komunikacyjne związane z wykonywaniem zadań organizatorów i użytkowników informacji są strukturyzowane czasowo, a nawet czasoprzestrzennie (chronotopie – por. rozdz. 4.1). Do- świadczenie czasu tych osób jest kształtowane przez codzienną komunikację we wspólnych działaniach. Praktyki komunikacyjne w połączeniu z tymi dzia- łaniami są wielokrotnie ukierunkowywane i strukturyzowane przez wspólne normy odczuwania czasu i oczekiwania uczestników. Schematy mentalne, de- terminujące procesy komunikacyjne, muszą być traktowane jako konstrukty kształtowane historycznie w czasie (Keunen 2000, s. 6). Komunikacja funkcjonuje w obrębie relacji pomiędzy czasem i działaniem w przestrzeni (Im, Yates, Orlikowski 2005, s. 92). Uczestnicy tego procesu komunikują się w celu czasowej strukturyzacji praktyk związanych z ich działaniami, jednocześnie jednak również proces komunikacji jest ukierunkowywany i strukturyzowany przez ich działania i praktyki funkcjonujące w czasie i przestrzeni. Chronoto- pie te są związane z celem komunikacyjnym (Bazerman 2012, s. 383). Dotyczy to zarówno codziennych, powtarzalnych czynności, ulegających powolnym ewolucjom, jak i działań rewolucyjnych, powodujących szybkie i istotne zmiany praktyki komunikacyjnej. Te ostatnie są często związane z innowacjami 216 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... technologicznymi, z których wynikają nowe generacje rozwiązań oraz nowe, inne sposoby realizacji transakcji informacyjnych. Istniejące społeczności or- ganizatorów i użytkowników informacji, stosujące nowe technologie, zastępują stare normy postępowania nowymi, a nowe społeczności, kształtujące się wo- kół nowych technologii, tworzą swoje normy od początku. Jak pisze Lindsay Russell (2016, s. 84), gatunki strukturyzują teraźniejsze działania i projektują przyszłe możliwości, zasadniczo nie dotycząc przeszło- ści. Jednak ich wpływ na bieżące i przyszłe działania komunikacyjne w sytuacjach powtarzalnych jest oparty na przekonaniu, że gatunki wspomagały już w ten sam lub podobny sposób innych użytkowników w przeszłości. Zakłada- my, że stosowane gatunki mają przeszłość, która sankcjonuje stosowanie ga- tunków obecnie i w przyszłości, bez wdawania się w szczegółowe dywagacje na temat kierunków zachodzących zmian. Jednak badanie gatunków wymaga uwzględniania początków ich tworzenia i kolejnych etapów modyfi kacji, co jest istotne nie dlatego, że początki gatunku ujawniają prawdę o nim niemoż- liwą do odkrycia inaczej (por. rozdz. 3.4), ale ponieważ skomplikowane po- czątki konstruowania gatunku prowadzą nas do dokładniejszego rozumienia zróżnicowania działania gatunków i bieżących interwencji retorycznych, wykonywanych w aktualnie dostępnym systemie gatunków. Kathleen Jamieson (1973, s. 163) określiła ewolucję gatunków jako „darwinowską”, twierdząc, że ślad „chromosomów” gatunków poprzednich generacji jest jasno widoczny w koncepcji nowego gatunku. Takie diachroniczne podejście pozwala np. wy- jaśnić wpływ gatrunków wcześniej stosowanych na sposób rozumienia nowej sytuacji komunikacyjnej oraz roli tych gatunków w defi niowaniu możliwości nowego gatunku (MacNeil, Douglas 2015, s. 112). Zmiany te mogą być śledzone poprzez badanie stosowanych gatunków informacyjnych. Ponieważ gatunek jest tu rozumiany na wzór defi nicji Miller, jako struktura społeczna budowana poprzez codzienne i powtarzalne praktyki informacyjne jednostek, odzwierciedla on te praktyki i zachodzące w nich zmiany. Gatunki informacyjne są społecznie rozpoznawalnymi rodzajami działań komunikacyjnych, stale wykonywanymi przez użytkowników informacji w czasie, dla realizacji określonych celów społecznych. Pojawienie się określonego gatunku, działania z nim związane oraz prawidłowości tworzone przez gatunki i ich użytkowników, są zjawiskami usytuowanymi w czasie (Skouvig, Andersen 2015, s. 2062). W bibliotecznych praktykach informacyjnych gatunki stają się zinstytucjonalizowanymi formami kształtującymi działa- nia informacyjne, same będąc także przez nie kształtowane. Z kolei stosowanie w taki sposób gatunków powoduje, że stają się one odróżnialnymi i użyteczny- mi strukturami organizacyjnymi dla społeczności ich użytkowników. Strukturyzacja ta prowadzi do tworzenia, odtwarzania lub modyfi kacji stosowanych gatunków. Członkowie społeczności organizatorów i użytkowników informacji (społeczność dyskursu) wspólnie konstruują gatunki, wykorzystu- jąc wiedzę o obowiązujących dla nich zasadach. Zasady te łączą odpowiednie 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 217 elementy cech gatunkowych (cel, treść, funkcjonalność) z określoną sytuacją powtarzalną, społeczną i komunikacyjną. Zasady gatunkowe są elementem wiedzy gatunkowej. Za każdym razem, gdy jednostki stosują gatunki, które uznawane są za przydatne w aktywnościach społeczności, gatunki są odtwa- rzane. Konkretne zastosowanie gatunku nie musi odzwierciedlać wszystkich charakterystycznych dla niego zasad, o ile pozostaje on rozpoznawalny. Jednak pewne zasady muszą być przestrzegane, aby działanie informacyjne mogło być rozpoznawane w organizacji informacji jako wystąpienie określonego gatunku (por. pojęcie prototypu, rozdz. 3.2). Gdy organizatorzy lub użytkownicy informacji odtwarzają gatunek podczas działań OI, mogą powodować zmiany w gatunkach, zarówno rozmyślnie, jak i nieświadomie. Zmiany często powtarzane i szeroko rozpowszechnione w społeczności użytkowników informacji prowa- dzą do sytuacji, w której pojawić się może wariant gatunku informacji, a nawet nowy gatunek. Nowy gatunek może funkcjonować równolegle do wcześniej istniejących lub może je zastąpić. Sytuacja taka miała np. miejsce w bibliotekach po wprowadzeniu OPAC, gdzie często drukowano z systemu bibliotecznego karty katalogowe na drukarkach komputerowych, w celu włączania ich do równolegle prowadzonego katalogu kartkowego. Po stosunkowo niedługim czasie (niezbędnym do rekatalogizacji) zaniechano tych praktyk, a gatunek OPAC i rekordu katalogowego zaczął ewoluować samodzielnie. Nowy gatunek powstaje, gdy połączenie treści (w tym jej formy), celu komunikacyjnego i funkcjonalności ulega zmianie na tyle, że przez społeczność użytkowników jest uznawane za nową wartość. Zmiana ta może być w sposób jawny wyra- żona, np. w przepisach katalogowania lub w sposób ukryty funkcjonować w strukturach lub schematach organizacyjnych. Zgodnie z terminologią teorii strukturacji (zob. rozdz. 3.6), gatunki stosowane w OI są instytucjami społecznymi używanymi przez jednostki poddające się działaniu zasad gatunkowych podczas aktywności komunikacyjnych. Jako instytucje społeczne, gatunki zarówno kształtują, jak i są konstruowane przez działanie komunikacyjne. Gatunki są uważane za efekt długotrwałych negocjacji pomiędzy aktorami społecznymi. Ich wynikiem są wspólnie uznawane rozwiązania typowe. Stopniowo zyskują one status moralny i ontologiczny fak- tów uważanych za niepodważalne. Być może tą cechą tłumaczyć można zdecy- dowaną niechęć do porzucania rozwiązań przyjętych w gatunkach związanych ze standardem MARC 21, a wywodzących się z gatunku katalogu kartkowego. W czasach pierwszej refl eksji nad celami i organizacją transakcji bibliografi cznych, gdy Panizzi formułował swoje zasady (rozdz. 4.1.2), katalogi mia- ły formę ręcznie pisanych ksiąg, które przetrwały, później również w formie drukowanej, aż do XX w. Metainformacje o poszczególnych obiektach były przedstawiane hierarchicznie (Svenonius 2001, s. 62). Pod nazwą główne- go autora umieszczano metainformację o napisanych przez niego dziełach. Pierwsze wydanie każdego z nich, posiadane przez bibliotekę, otrzymywało pełny opis. Kolejne wydania były dopisywane poniżej w formie opisu skróco- 218 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... nego (w innym gatunku). Podobnie czyniono z napływającymi egzemplarzami. Jak widać, informacja o wszystkich realizacjach i materializacjach dzieła oraz ich egzemplarzach skupiona była w jednym miejscu, a dokładność opisu zależała od różnic w stosunku do wydania pierwotnego. Oprócz relacji hierar- chicznych uwzględniano także inne relacje, dzięki tworzeniu informacji innych gatunków, np. stosowaniu odsyłaczy typu zob., m.in. od nazw kolejnych autorów do autora pierwszego, gdzie znajdował się pełny opis. Katalog taki, choć umożliwiał zaskakująco wiele transakcji, mógł funkcjonować tylko w SOI o stosunkowo niezmiennym księgozbiorze, gdy uzupełnienia o kolejne wydania nie zdarzały się często. W innym przypadku katalog rozrastał się w sposób niekontrolowany, a jego cechy gatunkowe, takie jak układ alfabetyczny (autorski), były zaburzane. Rozwiązanie tych problemów oferował katalog w formie kartoteki. Oprócz oczywistych ułatwień w modyfi kacji informacji gatunek ten pozwala na centralne tworzenie, powielanie i dystrybucję pojedynczych opisów (a nie całego katalogu), co umożliwiło centralizację prac, a co za tym idzie, ich standary- zację. Prace zostały także wsparte rozwiązaniami technologicznymi, np. spe- cjalnymi urządzeniami do powielania kart. Takiej organizacji informacji to- warzyszyły jednak pewne straty. Niezbędne stało się tworzenie pełnego opisu dla wszystkich materializacji, gdyż została rozbita poprzednia hierarchizacja (utrata relacji pomiędzy gatunkiem dzieła i jego materializacjami). Ponieważ metainformacja jest tworzona na poziomie materializacji, trzeba ją powtarzać dla każdego egzemplarza, a tzw. wieloegzemplarzówka jest w XX w. znacznie częstszym zjawiskiem niż w XIX w. i wcześniej. W zamian układ kart w katalogu naśladuje dawne relacje katalogu książkowego. Karty odsyłaczowe zastępu- ją częściowo dawne odsyłacze. Gatunek katalogu online (OPAC) pojawił się w latach 70. ubiegłego wieku, lecz pierwsze rozwiązania miały bardzo ograniczoną funkcjonalność i stano- wiły uzupełnienie modułu udostępniania, który był początkiem obecnie funk- cjonujących zintegrowanych systemów bibliotecznych (ZSB). Przed szerokim rozpowszechnieniem OPAC udostępnianie zasobów bibliotecznych odbywało się w obrębie instytucjonalnej przestrzeni fi zycznej za pomocą trzyczęściowej infrastruktury gatunków informacyjnych: katalogu, bibliografi i oraz organizatora informacji (por. rozdz. 4.1), który odgrywał rolę przewodnika i mediatora (obiektu informacyjnego) pomiędzy tymi gatunkami i użytkownikiem. W artykule, który ukazał się na chwilę przed implementacją pierwszych systemów komputerowych w bibliotekach, Don Swanson opisywał hipotetyczny gatunek katalogu komputerowego (nazwanego „console”30), który holistycznie łączy te trzy elementy w jeden punkt dostępu użytkownika do SOI. Ważną jego częścią pozostawał organizator informacji, który miał odpowiadać na kwerendy wy- kraczające poza możliwości SOI. Katalog ten, umieszczony w bibliotece, miał

30 Konsola miała składać się z klawiatury, monitora i pamięci (Swanson 1964, s. 113). 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 219 dostarczać natychmiastowych, bezpośrednich usług informacyjnych. Miał kierować do pełnych tekstów, pozwalając na odszukanie konkretnych stron, a nawet akapitów, zarówno prac oryginalnych, jak i recenzji oraz opracowań krytycznych (Barton, Mak 2012, s. 89). Pomysły te można uznać za skonkrety- zowanie o dwadzieścia lat wcześniejszych idei Vannevara Busha (1945) doty- czących jego Memexu. Współczesne OPAC używane są od lat 70. XX w. Jeszcze całkiem do niedawna ich twórcy usiłowali odtwarzać w nich transakcje z katalogiem kartkowym, co było wynikiem braku zrozumienia nowych możliwości, jakie dają transakcje w środowisku elektronicznym. W odróżnieniu od wcześniej stosowanych technologii, w których wyszukiwanie polegało na realizacji praktycznie wyłącznie transakcji czytania31, w OPAC jest wykonywana bogatsza transakcja pisania/czytania, co istotnie wpływa na projekt gatunku interfejsu użytkownika. Z drugiej strony na transakcje z OPAC oddziałuje fakt, że gatunek bibliografi cznej bazy danych cechuje się brakiem posiadania określonego układu32. Elementy układu są możliwe do uzyskania po sortowaniu podzbioru metainformacji (np. wyników wyszukiwania) w celu wyświetlenia na ekranie lub wydruku. Aby jednak możliwy był wydruk przedstawiający relacje w spo- sób podobny do tego, jak to miało miejsce w katalogu kartkowym, a nawet książkowym, niezbędne jest stosowanie zasad i przepisów katalogowania opartych na modelu FRBR, takich jak RDA. Na transakcje wpływa także możliwość zastosowania w gatunku interfejsu reprezentacji relacji interinformacyjnych dzięki wykorzystaniu hiperlinków. Rozwój OPAC, podobnie jak ewolucja zintegrowanych systemów bibliotecznych , których OPAC jest częścią, jest związany z rozwojem techniki komputerowej wpływającej na funkcjonalność gatunku. Wielu autorów (np. Hil- dreth 1987; Taylor 2003; Nahotko 2010, s. 161; Owen, Michalak 2015) dzieli okres rozwoju tego gatunku na kolejne generacje, różniące się stosowanymi zasadami gatunkowymi. Badanie tych zmian jest z jednej strony ułatwione, gdyż OPAC, zgodnie z nazwą, jest łatwo dostępny dla każdego użytkownika Web, jednak z drugiej sprawia trudności, gdyż przykłady wciąż funkcjonują- cych systemów pierwszych generacji stanowią rzadkość, a nie są one w żaden sposób archiwizowane. Ewolucję gatunku OPAC, z uwzględnieniem podstawowych zmian w stosowanych zasadach gatunkowych (cel, forma, funkcjonal- ność) można przedstawić następująco:

31 O ile nie uwzględniać transakcji zamawiania wyszukanej informacji, którą można raczej traktować jako część udostępniania. 32 Informacja jest zwykle wprowadzana w kolejności wpływu do SOI (np. biblioteki), więc układ jest w tym sensie chronologiczny, jednak w żaden sposób nie jest on przydatny użytkowni- kowi. 220 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

• Katalogi pierwszej generacji, tworzone na przełomie lat 70. i 80. XX w.33 (Beheshti 1997, s. 163) służyły głównie wyszukiwaniu znanych już wcześniej obiektów według ograniczonej liczby gatunków atrybu- tów, takich jak autor, tytuł, sygnatura. Opcje transakcji wyszukiwania ograniczały się do wpisania dokładnej frazy wyszukiwawczej. Skrom- ne możliwości opcji menu użytkownika powodowały ograniczenia transakcji. System był sterowany wpisywanymi komendami. Nie było żadnych elementów opisu rzeczowego, często nie stosowano KHW. Bra- kowało możliwości przeglądania opisów. Opisy były krótkie i na ogół niestandardowe. Dostępny był jeden gatunek wyświetlania obiektów metainformacyjnych i jeden sposób realizacji transakcji z systemem. Transakcje były jednokrotne – nie można było ich modyfi kować na podstawie uzyskanych wyników (Hildreth 1987, s. 650). Dominowały dwa kierunki rozwoju. Twórcy pierwszych OPAC34 starali się często upo- dobnić je funkcjonalnie, a nawet wizualnie, do katalogów kartkowych. Naśladowanie struktur nawigacyjnych katalogów kartkowych w OPAC nie było prostym zadaniem, próby jego rozwiązania czasem przynosiły ciekawe pomysły. Na przykład próbowano łączyć gatunki różnych materializacji dzieła pod tytułem ujednoliconym, co uwzględniono wiele lat później w FRBR (Naun 2010, s. 332). W innych SOI w OPAC powie- lano rozwiązania stosowane w systemach baz danych, głównie serwisu Dialog i BRS. Pomimo wielu niedogodności użytkownicy preferowali stosowanie OPAC w stosunku do katalogów kartkowych. Jako jeden z powodów wskazywali funkcjonalność pozwalającą na transakcję uzyskania informacji o statusie dostępności wyszukanego obiektu. • Druga generacja, która pojawiła się z końcem lat 80., była oparta na roz- wiązaniach stosowanych wówczas w ZSB, oferowanych przez komercyjnych dostawców. Nadal starano się połączyć model wyszukiwania znany z katalogu kartkowego z funkcjonalnością bibliografi cznych baz danych (Hildreth 1994, s. 85). Przyniosła wzrost możliwości transakcji wyszukiwawczych poprzez dodanie takich atrybutów realizowanych transakcji, jak hasła przedmiotowe (wraz z możliwością przeglądania słownika kontrolowanego) lub słowa kluczowe oraz mechanizmów, jak transakcja wyszukiwania według wyrażeń postkoordynowanych z użyciem algebry Boole’a (Hildreth 1997; Borgman 1996, s. 493) . To ostatnie, choć wzbu-

33 Wszelkie daty związane z pojawianiem się kolejnych generacji OPAC mają charakter orien- tacyjny i dotyczą rozwiniętych krajów zachodnich. 34 OPAC pierwszej generacji opierał się zazwyczaj na indywidualnych rozwiązaniach. Pierwsi komercyjni dostawcy ZSB, których częścią był OPAC, pojawili się po 1978 r. Wcześniej systemy biblioteczne stanowiły indywidualne, kastomizowane rozwiązania, tworzone w pojedynczych bibliotekach do własnego użytku (Hippel 2005, s. 25). Warto również zwrócić uwagę, że sam termin OPAC pojawił się w 1981 r. (Caplan 2012, s. 113). 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 221

dzało zastrzeżenia35, umożliwiło transakcje wyszukiwania złożonego z łączeniem różnego rodzaju gatunków atrybutów, takich jak np. słowa z tytułu z symbolami klasyfi kacji. To z kolei oznacza możliwość ograniczenia transakcji wyszukiwania do informacji podgatunku wybranych pól opisu. Możliwa stała się transakcja przeglądania. Część katalogów oferowała funkcję wyboru gatunku wyświetlania informacji (np. krót- ki, średni, pełny), wspomaganie transakcji użytkownika (np. odmiennie zaprojektowany dialog dla użytkownika nowego i doświadczonego, więcej rozbudowanych komunikatów o błędach). Indeksy, wyświetlane w porządku alfabetycznym, umożliwiały transakcję przeglądania. Ka- talogi stały się dostępne poprzez telnet. Nowe transakcje zapewniło połączenie OPAC z modułem udostępniania, co umożliwiło poznanie statusu dostępności wyszukanych obiektów. Wadami były częste błędy w wyszukiwaniu, słabe wspomaganie użytkownika w przypadku prob- lemów (np. brak propozycji alternatywnych instrukcji wyszukiwawczych), kłopoty ze stosowaniem gatunków słownikowych dla JIW, brak możliwości stosowania form preferowanych dla wprowadzanych nazw oraz słaba organizacja dużych zbiorów odpowiedzi. Metainformacja ograniczała się zwykle do reprezentacji jednego rodzaju gatunku obiek- tów informacyjnych, głównie książek. Druga generacja cechuje się więc wzrostem możliwości transakcji wyszukiwania, ale zbyt ubogą użytecz- nością OPAC (Borgman 1986). • Trzecia generacja OPAC, funkcjonująca od 1996 r., miała zapobiegać wcześniejszym problemom dzięki zastosowaniu takich technik i narzę- dzi, jak wspomaganie transakcji tworzenia strategii wyszukiwawczej, integracja gatunków słowników kontrolowanych i transakcje wyszukiwania pełnotekstowego oraz równoległego wyszukiwania w wielu bazach danych. Dodawano nowe, kontrolowane i niekontrolowane punkty dostępu. Stosowano kontrolę pisowni wprowadzanych wyrażeń. Roz- poczęto eksperymenty z rankingiem wyszukanych obiektów według relewancji. OPAC zawierał dane nie tylko o książkach, ale także innych gatunkach obiektów informacyjnych (czasopisma, dokumenty audiowi- zualne i elektroniczne). Nastąpił znaczny rozwój transakcji udostępnia- nia: kontrola zamówień, wypożyczeń, szczegółowe dane o lokalizacji, zestawienie posiadanych egzemplarzy. W niektórych systemach stosowano linki w celu wskazywania relacji bibliografi cznych zakodowanych w obiektach metainformacyjnych (rekordach MARC). Pozwalało to na

35 Jak pisał Gerard Salton (1984, s. 277), typowo stosowana metodologia wyszukiwania według wyrażeń algebry Boole’a nie jest dobrze dostosowana do transakcji wyszukiwania informacji. Świa- dome korzystanie z tej metodologii wymaga od użytkownika szkoleń i doświadczenia. Pomimo tych wad technika ta wciąż jest powszechnie stosowana w SOI. Inne techniki, oparte na zasadach częścio- wej zgodności (probabilistyczne i wektorowe), z trudem znajdują zastosowanie w SOI późniejszych generacji (Antelman, Lynema, Pace 2006, s. 128). 222 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

realizację transakcji wyszukiwania na podstawie elementów metainformacji stanowiących wynik poprzedniej transakcji. Interfejs użytkowni- ka był oparty na systemie menu, danych wyświetlanych w okienkach, transakcjach z informacją grafi czną (ikonki). Rozróżnienie na transakcje wyszukiwania „znanej pozycji” i „rzeczowego” stało się podstawą tworzenia różnych gatunków dialogów użytkownika. OPAC coraz częś- ciej funkcjonował w modelu klient–serwer, gdyż katalog był umieszczany w Internecie, przez co był dostępny zdalnie w Sieci (Beheshti 1997, s. 165). Transakcje stały się zdalne, bez możliwości udzielania bezpo- średniego wsparcia przez organizatora informacji. • Czwarta generacja charakteryzuje się zastosowaniem wielu narzędzi znanych z Web, np. grafi cznego interfejsu użytkownika (GUI) (Hildreth 1995), udostępnianiem zasobów przy użyciu protokołu Z39.5036 (transakcja tzw. wyszukiwania zintegrowanego), wykorzystaniem hipertekstu (linki), a także możliwością przetwarzania metainformacji w różnych formatach (np. MARC i Dublin Core), pochodzących z różnych źró- deł. Katalogi zapewniają możliwość transakcji dostępu poprzez linki do obiektów multimedialnych oraz pełnych tekstów obiektów informacyjnych, a także zewnętrznych baz danych. Standardowa metainformacja bywa uzupełniona wizerunkiem okładki, abstraktami, spisami treści. Użytkownicy, na wzór wyszukiwarek internetowych, mają do dyspozycji wyszukiwanie proste i złożone37. Wiele katalogów pozwala na rozbudowane transakcje pomocy, np. w formie czatów (ang. chat). Jednak są one nadal projektowane dla realizacji celów opisanych jeszcze przez Cuttera. Podobnie jak w katalogach kartkowych głównymi atrybutami w transakcjach wyszukiwania są tytuł, autor i hasło przedmiotowe. Zakładano, że użytkownik zawsze przychodzi do biblioteki, znając tę informację przed rozpoczęciem transakcji wyszukiwania. Sposób prezentacji metainformacji wciąż przypomina kartę katalogową. • Jako kolejną generację OPAC traktuje się tzw. OPAC społecznościowy lub OPAC 2.0, pozwalający na integrację bibliotecznego OPAC z systemami CMS 38, co znacznie zwiększa możliwości transakcji użytkownika: umożliwia im dodawanie własnych tagów, punktowanie i opiniowanie materiałów w zbiorach bibliotecznych, eksportowanie opisów w wybranym stylu. Termin ten używany jest od 2005 r. Dane wprowadzane przez

36 Pierwsza, niezbyt udana wersja Z39.50 powstała w 1988 r. 37 W kolejnych generacjach, zarówno OPAC, jak i wyszukiwarek internetowych, wyszukiwanie złożone traci na znaczeniu i jest coraz bardziej „ukrywane”, przez co dostępne jest tylko dla do- świadczonego użytkownika. 38 CMS – Content Management System, System Zarządzania Treścią to system internetowy pozwalający na łatwe tworzenie i zarządzanie treściami w Sieci, w tym ich udostępnianie. Serwi- sy Web mogą być tworzone przy użyciu prostych interfejsów użytkownika, często zawierających formularze. CMS pozwalają oddzielić treści od wyglądu, układu strony. Przedmiotem zarządzania treścią mogą być obiekty cyfrowe dowolnego rodzaju (Firlej-Buzon 2005, s. 163). 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 223

użytkowników są wyszukiwalne i dostępne dla wszystkich, więc OPAC 2.0 nazwać można narzędziem społecznościowym. Wprowadzanie tych rozwiązań ułatwiają aplikacje chmurowe. Oznacza to m.in. zacieranie granic między OPAC a otoczeniem Web39. Wykorzystywane są możli- wości serwisów Web 2.0, w szczególności partycypacja użytkowników, sprzężenie zwrotne, sieci społecznościowe itp. Dodatkowo użytkownicy mogą kastomizować interfejs katalogu, zachowywać swoje wyszukiwania, zamawiać, prolongować pozycje i uiszczać opłaty. RSS dostarcza informacji o nowych nabytkach. W części OPAC, wzorem Amazon, łączy się gatunki metainformacji tekstowej oraz informacji grafi cznej40 (np. widok okładki i innych części obiektu informacyjnego). Jest to pró- ba dostosowania zasad gatunków stosowanych w OPAC do tych, które są znane użytkownikowi z Sieci. To stała tendencja, panuje ona także w kolejnych etapach rozwoju gatunków OPAC. Nowsze propozycje OPAC 2.0 i ogólnie biblioteki 2.0 wychodzą poza zwykłe stosowanie serwisów Web 2.0. Proponuje się nowe spojrzenie na OPAC poprzez ograniczenia barier w dostępie do informacji, zwracanie uwagi na użyteczność, współdziałanie, elastyczność ZSB i OPAC. Obiekty metainformacyjne pochodzą często z wielu źródeł i dotyczą różnych gatunków obiektów informacyjnych, w tym elektronicznych. W centrum zainteresowania jest użytkownik i jego transakcje, zaspokajające potrzeby informacyjne. • OPAC jako tzw. Web-scale Discovery (WSD) Systems41, dostarczane przez wielu dostawców oprogramowania bibliotecznego od ok. 2009 r. Defi niowany jest jako dedykowany SOI, dostarczający dostęp do wielu (najlepiej wszystkich) elektronicznych zasobów bibliotecznych poprzez jeden interfejs (Moulaison, Kroeger, Corrado 2015). Jest to przejaw dążenia do scentralizowania za pomocą gatunku OPAC transakcji wyszukiwania i udostępniania (Barton, Mak 2012, s. 84). Jego interfejs wyszukiwawczy i realizowane transakcje przypominają stosowane w wyszukiwarkach internetowych, m.in. tym, że system taki oferuje transakcje zintegrowanego przeszukiwania zasobów poprzez jeden, sca- lony indeks42. W jednym wyszukiwaniu otrzymuje się wyniki transakcji

39 Mówiło się nawet o dezintegracji ZSB, w takim znaczeniu, że rozwój tych systemów odchodzi od modelu wyspecjalizowanego, całościowego systemu kupowanego od jednego dostawcy w kierunku kupowania od różnych dostawców składników służących wykonywaniu wybranych za- dań i transakcji, gdzie jednolitość zapewnia dostosowanie do standardów przemysłowych. 40 Informacja grafi czna może pochodzić wprost z zewnętrznych serwisów Web 2.0 dzięki zastosowaniu odpowiedniego API, np. z serwisu Amazon (Amazon API Gateway) lub Google Books (Google Books API). 41 Systemy te są także nazywane Resource Discovery Tools (RDT) lub Resource Discovery Services (RDS). 42 Tym właśnie discovery systems różnią się od systemów wyszukiwania zintegrowanego (zwanego też metawyszukiwaniem), w których jest używany protokół Z39.50, gdzie dla każdego źródła tworzy się odrębny indeks. Indeksy te są przeszukiwane równolegle. 224 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

wyszukiwania w OPAC wraz z przeszukiwaniem zakupionych baz danych, repozytoriów i bibliotek cyfrowych oraz innych dostępnych źró- deł, płatnych i otwartych. Oznacza to transakcję wyszukiwania, m.in. zawartości czasopism. Wyniki wyszukiwania są tworzone na podstawie indeksowania pełnych tekstów obiektów informacyjnych (tam gdzie są dostępne), oraz metainformacyjnych, w tym KHW. Wyniki otrzymane na podstawie wyszukiwania tekstów różnych gatunków metainformacji otrzymują wagi służące określaniu relewancji. Gatunek metainformacji, podobnie jak instrukcji wyszukiwawczej, jest maksymalnie uproszczony, wyniki sortowane wg relewancji do tekstu instrukcji (Breeding 2015). Twórcy tych systemów wychodzą naprzeciw celom informacyjnym użytkowników: ich cechy gatunkowe to samoobsługa (w kierunku samowystarczalności), satysfakcja i brak ograniczeń, jak w Google i Amazon43 (Mi, Weng 2008). Cele te są osiągane poprzez modyfi kację gatunku OPAC, w tym interfejsu systemu i opcji transakcji wyszukiwania oraz sposobu wyświetlania wyników (np. chmury tagów). Te kierunki będą kontynuowane w kolejnych generacjach OPAC. • Równolegle do dwóch poprzednich pojawiły się także katalogi biblioteczne budowane na zasadach określonych w modelu FRBR i pochod- nych. Do modeli tych dostosowano nowe przepisy katalogowania, w tym głównie RDA. Dzięki ich stosowaniu możliwa jest lepsza prezentacja relacji bibliografi cznych. Oczywiście zmianom muszą ulec także ZSB, ich algorytmy i interfejsy użytkownika. Dzięki właściwej strukturyzacji za- sobów metainformacji, pozwalającej na ukazywanie relacji interdyskursywnych pomiędzy jej gatunkami, staje się możliwy powrót do transakcji dostępnych pierwotnie w… katalogach książkowych. Relacje wskazują na związki pomiędzy dziełem, jego realizacjami i materializacjami z jednej strony i powiązanymi dziełami z drugiej. Oznacza to, że technologia komputerowa pozwoliła na zatoczenie koła w czasie i połączenia najlepszych rozwiązań z dotąd używanych technologii komunikacyjnych w systemach informacyjnych wraz z ich gatunkami. • OPAC w chmurze obliczeniowej, w szczególności Linked Open Data. Samo przeniesienie katalogu do chmury powoduje istotne zmiany w realizowanych przy jego użyciu transakcjach, szczególnie z punktu widzenia organizatora informacji. Wiele aplikacji Web 2.0 jest udostępnianych w chmurze. Najnowsze rozwiązania, związane z Semantycznym Web, przewidują nie tylko przenoszenie gatunków informacji do chmury, ale, co jeszcze ważniejsze, skonwertowanie ich zawartości informacyjnej do zgodnej z syntaktyką RDF. Dotyczy to nie tylko obiektów metainfor-

43 Jakob Nielsen (2005) opisuje model mentalny użytkownika dla procesu wyszukiwania, który według niego składa się z: okienka do wpisywania słów, klawisza „szukaj”, listy najważniejszych wyników linearnej, rankingowanej i wyświetlanej na nowej stronie. 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 225

macyjnych, ale także wszelkich stosowanych gatunków słownikowych (w tym ontologii), które odgrywają jeszcze ważniejszą rolę niż dotychczas. Rezultatem jest zmiana funkcjonalności gatunku obiektu metainformacyjnego z zamkniętego rekordu, stanowiącego funkcjonalną całość, na funkcjonujące samodzielnie poszczególne gatunki metainformacji łączone relacjami wychodzącymi daleko poza to, czym był dotąd SOI, taki jak OPAC i w ogóle biblioteka. Po raz pierwszy zlikwidowano dychotomię pomiędzy gatunkiem metainformacji i gatunkiem KHW (hasłem, punktem dostępu) (Peponakis 2016, s. 28), a nawet pomiędzy gatunkiem informacji i metainformacji. Katalog taki po raz pierwszy pozwala w pełni wyjść poza zamknięte środowisko bibliotecznej organizacji informacji i włączyć się w działania związane z OI, realizowane w otwartym środowisku Web. Oznacza to, że metainformacja nie tylko jest przetwarzana, ale także interpretowana komputerowo (Guerrini, Possemato 2016, s. 180). Rośnie rola transakcji odkrywania i rozpowszechniania metainformacji pomiędzy różnymi środowiskami kosztem tradycyjnego wyszukiwania. OPAC jest gatunkiem złożonym. Składa się z wielu podgatunków, w różny sposób wchodzących ze sobą w relacje. Można wymienić takie gatunki, jak: instrukcja wyszukiwawcza użytkownika, opis katalogowy (tu też są dostępne kolejne podgatunki atrybutów), komunikaty systemowe, stan konta czytelnika, indeksy i inne. Szczegółowa analiza tego systemu gatunków, wraz z powią- zaniami wewnętrznymi, jest możliwa tylko w stosunku do jednego, wybranego SOI, jednak wówczas jest znacznie utrudniona możliwość śledzenia modyfi kacji dokonywanych w czasie, gdyż modyfi kacje te powodują tworzenie nowych systemów. Dlatego też w tabeli poniżej (tab. 1), przedstawiono tylko najważ- niejsze cechy gatunkowe OPAC jako całości w określonej generacji. W tab. 1. przedstawiono podstawowe zasady gatunku OPAC. Jak już stwierdzono, zasady te łączą odpowiednie elementy cech gatunkowych (cel, forma, funkcjonalność) z określoną komunikacyjną sytuacją powtarzalną. Pominięto treść jako cechę mało dystynktywną dla ewolucji gatunku OPAC. Forma jako cecha gatunkowa jest zresztą często łączona z treścią; jedna wynika z drugiej. Należało także uwzględnić fakt, że OPAC jest gatunkiem elektronicznym (cybergatunkiem). Wówczas gatunki nie są traktowane jedynie jako artefakt, ale także jako medium służące partycypacji w akcie komunikacyjnym (Kwaśnik, Crowston 2005, s. 78). Gatunki działają jak zestaw atry- butów, występujących regularnie i systematycznie identyfi kowalnych. Cel, podzielany przez użytkowników gatunku, jest jedną z głównych jego cha- rakterystyk44. Jest to cel aktu komunikacji w działaniu społecznym. Cel jest

44 Swales defi niował gatunek poprzez cele komunikacyjne, pisząc, że gatunek zawiera klasę wydarzeń komunikacyjnych, które posiadają wspólny zestaw celów komunikacyjnych. Według niego cel komunikacyjny jest najważniejszą cechą gatunku (Swales 1990, s. 58). Oznacza to, że dwa 226 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... konstruowany, rozpoznawany i stosowany w społeczności, nie dotyczy indywidualnych motywów komunikowania. Odnosi się natomiast do sytuacji typowych. Ten sam cel może być realizowany przez różne formy informacji. Forma odnosi się do obserwowalnych cech fi zycznych i językowych procesu komunikacji, takich jak: cechy strukturalne (format tekstu, np. nagłówki i listy, sposoby interakcji, struktura pól), medium komunikacji (np. druk, elektroniczna, rozmowa), język (słownictwo, sformalizowanie) (Orlikow- ski, Yates 1994, s. 543). Forma dostarcza wskazówek dotyczących znaczenia i właściwego użycia informacji. Funkcjonalność jest związana z formą i wynika ze stosowanych środków technologicznych. W przypadku cyber- gatunków chodzi głównie o technikę komputerową, a dla technologii OPAC jest także niezbędne uwzględnienie technologii sieciowych. Społecznymi konsekwencjami stosowania medium komunikacyjnego są funkcjonalno- ści, które to medium dostarcza użytkownikom, szczególnie chodzi o zmianę funkcjonalności (prawdopodobnie wzrost) w stosunku do wcześniej uży- wanego medium w poprzedniej technologii (Shepherd, Watters, Kennedy 2004, s. 237). Funkcjonalność jest związana z przyjętymi celami, powinna z nich wynikać. W tab. 1. przedstawiono także podział gatunku OPAC według etapów ewolucji cybergatunków zaproponowanych przez Shepherda i Watters (1998), na gatunki replikowane, wariantowe, ewoluowane i spontaniczne (por. rozdz. 3.6). W pierwszym etapie (generacji) OPAC powstawał jako kopia rozwiązań kata- logów kartkowych (gatunek replikowany). Trzy kolejne etapy to poszukiwanie własnych sposobów realizacji komunikacji (gatunki wariantowe). W kolejnych trzech etapach gatunek OPAC powoli wyzwala się od związków z poprzedni- mi formami, a funkcjonalność zwiększa się dzięki wykorzystaniu możliwości nowego medium (gatunki ewoluowane). W końcu, w ostatnim wyróżnionym etapie, OPAC w ogóle przestaje przypominać dotychczasowy gatunek, otrzy- mując całkowicie nowe funkcjonalności i formy, co pozwala na realizację nowych celów komunikacyjnych (gatunek spontaniczny).

Tab. 1. Ewolucja gatunku OPAC

Generacja/Gatunek Przykłady zasad gatunkowych OPAC cel: transakcje wyszukiwania znanych użytkownikowi już wcześniej pozycji według ograniczonej liczby gatunków metainformacji forma: prosty interfejs, sterowanie komendami, ograniczony repertuar znaków, brak I graﬁ ki

Replikowane funkcjonalność: proste wyszukiwanie, upodobnienie do funkcjonalności katalogu kartkowego podobne teksty, ale o różnych celach komunikacyjnych, powinny być uważane za należące do róż- nych gatunków (Askehave, Swales 2001, s. 198). 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 227

cel: transakcje wyszukiwania złożonego z możliwością łączenia kryteriów za pomocą algebry Boole’a forma: dostęp przez telnet, system menu i komunikatów dostosowanych do poziomu II użytkownika funkcjonalność: zmienność formatu wyświetlania, przeglądanie indeksów, transakcje udostępniania, transakcje wyszukiwania rzeczowego cel: transakcje wyszukiwania pełnotekstowego, obsługa bez bezpośredniego wsparcia bibliotekarza III forma: OPAC w internecie, linkowania

Wariantowe funkcjonalność: ranking relewancji, system w modelu klient–serwer, rozbudowany system pomocy cel: transakcje wyszukiwania w środowisku grafi cznym na wzór funkcjonującego w Web forma: GUI, hipertekst, różne gatunki metainformacji, linki do multimediów i zewnętrznych baz danych IV funkcjonalność: upodobnienie transakcji do wyszukiwarek internetowych (wyszukiwanie proste, złożone), nadal upodobnienie do katalogu kartkowego, nowe formy wspomagania użytkownika, współdziałanie z wykorzystaniem protokołu Z39.50 cel: transakcje wyszukiwania w środowisku społecznościowym Web 2.0, OPAC narzędziem społecznościowym forma: typowa dla Web 2.0, zacieranie granic między OPAC a Web, upodobnienie OPAC V do serwisów społecznościowych, np. Amazon funkcjonalność: znaczny wzrost możliwości transakcji użytkownika: pisanie tagów i opinii, wzrost kastomizacji, nacisk na realizację potrzeb użytkownika cel: centralizacja transakcji wyszukiwania zintegrowanego, łącznie w wielu źródłach, wewnętrznych i zewnętrznych forma: maksymalnie zbliżona do wyszukiwarek internetowych, listy wyników transakcji VI sortowane wg relewancji Ewoluowane funkcjonalność: uproszczenie transakcji OPAC, indeksowanie pełnotekstowe, przeszukiwanie wielu źródeł jednocześnie, samoobsługa cel: transakcje wyszukiwania wielopoziomowego, z wykorzystaniem relacji bibliografi cznych VII forma: rozbudowane, wielopoziomowe opisy dla dzieł, realizacji i materializacji z linkami, rozdział atrybutów funkcjonalność: prezentacja relacji bibliografi cznych, tworzenie rodzin dzieł (superdzieł) cel: transakcje wyszukiwania (odkrywania) informacji w globalnym grafi e w chmurze danych forma: trójki RDF zlinkowane w chmurze, likwidacja zamkniętych rekordów i silosów VIII danych, OPAC jako nanopublikacja funkcjonalność: przeniesienie zasobów metainformacji do chmury, wzrost znaczenia Spontaniczne słowników/ontologii, pełna integracja danych bibliotecznych z otoczeniem sieciowym, komputerowa interpretacja informacji (wnioskowanie)

Źródło: opracowanie własne. 228 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

W praktyce wszystkie przedstawione podgatunki OPAC, może oprócz wymienionych jako pierwsze, współcześnie funkcjonują równolegle. Cechy trzech ostatnich spotykane są jednocześnie w różnych konfi guracjach w ZSB, komercyjnych i otwartych. Wykorzystywane są we wszystkich rodzajach bibliotek, w bibliotekach naukowych stanowiąc standard. Ulegają one modyfi kacjom lub powstają zupełnie nowe gatunki, jako reakcja na zmiany w oczekiwa- niach i działaniach komunikacyjnych ich użytkowników. Zmiany te stanowią wyraz powstawania, umacniania się oraz modyfi kacji praktyk informacyjnych oraz sposobów strukturyzacji tych działań w czasie. Powyższe przedstawienie gatunku OPAC, w rozwoju czasowym i procesie jego wyemancypowania się ze ścisłych ram instytucjonalnych, może służyć za przykład zastosowania teorii gatunków w badaniu szczegółowych rozwiązań w zakresie organizacji informacji. Takie ujęcie badawcze przynosi wiele korzy- ści w porównaniu z bardziej tradycyjnymi sposobami. W szczególności jego zalety są widoczne w dwóch aspektach. Po pierwsze, wykorzystanie wiedzy gatunkowej pozwala na integrację perspektyw związanych z uwarunkowania- mi wpływającymi na OI oraz efektami stosowania SOI. Po drugie, pozwala na oddzielenie fi zycznego nośnika OPAC od jego cech gatunkowych. Dzięki zintegrowanemu ujęciu można zauważyć, że warunki wpływające na stosowanie nowych gatunków OPAC jako części OI oraz konsekwencje ich stosowania są ściśle powiązane ze sobą w procesie strukturyzacji realizowanej w czasie i przestrzeni. Stąd skupianie się na wybranych związkach przyczynowo-skutkowych kosztem innych, choć może być przydatne dla okre- ślonych celów analitycznych, w przypadku nadużywania może prowadzić do pochopnego wyciągania jednostronnych wniosków – popadania w determi- nizm technologiczny tam, gdzie dostrzec można racjonalizowanie wyborów. Na przykład znaczna większość użytkowników OPAC (w tym organizatorów informacji) nie wykorzystuje możliwości stosowania transakcji wyszukiwania zaawansowanego, poprzestając na wpisywaniu pojedynczych słów jako termi- nów wyszukiwawczych, wzorem wyszukiwarek internetowych. Z punktu widzenia determinizmu technologicznego może to prowadzić do zmniejszenia efektywności wyszukiwania. Z punktu widzenia racjonalizacji wyboru takie postępowanie może być traktowane jako racjonalna decyzja służąca ograniczeniu typów stosowanych interfejsów i technik transakcyjnych, co prowadzi do wzrostu efektywności transakcji, realizowanych w różnych środowiskach. W ten sposób bowiem dochodzi do typizacji działań komunikacyjnych w podobnej (powtarzalnej) sytuacji potrzeby informacyjnej. Perspektywa związana ze stosowaniem gatunków nie powinna prowadzić do rozumienia działania jako wyizolowanego aktu lub wyniku podejmowanych czynności. Jest to raczej rezultat aktywności komunikacyjnej, sytuowa- nej w nurcie praktyk społecznych, kształtujących ją i przez nią kształtowa- nych. Wprowadzenie nowego narzędzia OI w systemie informacyjnym, np. związanego ze stosowaniem nowych technologii, powoduje oddziaływanie 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 229 istniejących gatunków informacji na to nowe SOI; gatunek katalogu kartkowego miał silny wpływ na OPAC przez długie dziesięciolecia. Rodzaj tego wpły- wu odzwierciedla interakcję pomiędzy istniejącymi gatunkami a działaniami informacyjnymi realizowanymi w nowym kontekście. Dwoistość podejścia gatunkowego pozwala także na zwrócenie uwagi na nieintencjonalne konsekwencje działań użytkowników – takiego użycia zasad gatunkowych, które powoduje np. preferowanie wyszukiwania prostego na wzór wyszukiwarek internetowych do tego stopnia, że wyszukiwanie złożone we współczesnych OPAC zanika, nie tylko w wyniku wyborów użytkowników, ale także projektantów SOI. Natomiast gdy do OPAC dodawane są wizerunki okładek i spisy treści lub tagi użytkowników, zastosowanie teorii gatunków pozwala na interpretację tych działań jako odwołujących się do innych gatunków lub jako modyfi kują- cych istniejące zasady gatunku w sposób, który prowadzić może do powstania nowego gatunku w odpowiedzi na nową powtarzalną sytuację. Wymienione przykłady wskazują na procesy przywłaszczania (ang. appropriation) gatun- ków występujące w ewolucji gatunku OPAC i to realizowane dwukierunkowo. Defi niuje się je jako włączenie cech retorycznych, dyskursywnych i formalnych funkcjonującego gatunku w sytuacji, której cechy uzasadniają akt komunikacyjny (Brown 2016, s. 203). Polega ono na przejmowaniu cech istniejących gatunków w nowej sytuacji retorycznej, która wymaga utworzenia nowego gatunku. W początkowym okresie w OPAC przywłaszczane były cechy gatunków katalogów kartkowych. W kolejnych generacjach projektanci OPAC odcho- dzili od symulowania katalogu kartkowego na ekranie komputera w kierunku przywłaszczania cech gatunkowych innych serwisów internetowych, głównie społecznościowych, a w końcu Semantycznego Web. Skupienie się na procesie komunikacyjnym i transakcjach z gatunkami informacyjnymi, zmieniającymi się w czasie, pozwala na zdobycie doświadczeń z dłuższego okresu, co daje możliwość umieszczenia współczesnego OPAC w perspektywie historycznej. Badania gatunków stosowanych w OI pozwalają także na rozróżnienie pomiędzy medium i związanym z nim nośnikiem fi zycznym a gatunkiem i zrozumienie, jak kształtują się ich wzajemne relacje. Oba zależne są od stosowanej technologii. Nośnik dotyczy środków fi zycznych, przy użyciu których informacja jest tworzona, przekazywana i gromadzona. Gatunki są typowymi działaniami komunikacyjnymi podejmowanymi w sytuacjach powtarzalnych i charakteryzowanymi przez podobne cele, treści i funkcjonalność. Mimo że część cech treściowych informacji dotyczy także medium, gatunek może roz- wijać się w zastosowaniu na różne media, czego dobrym przykładem jest katalog biblioteczny. Jak wskazują przedstawione wyniki, na stosowanie gatunków istotny wpływ ma wiele czynników społecznych, ekonomicznych i technologicznych, które są przyczyną tworzenia i modyfi kacji gatunków w różnych kontekstach socjo- historycznych. Na przykład przypadek gatunku OPAC wskazuje, że w zależ- ności od uwarunkowań historycznych na rozwój gatunków niektóre czynniki 230 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... mogą wpływać mocniej niż inne. Na rozwój współczesnych OPAC z pewnoś- cią oddziaływała zmiana poglądów na zadania informacyjne biblioteki, od traktowania jej jako książnicy gromadzącej i przechowującej zasoby dziedzictwa do wizji centrum udostępniającego informację bez względu na źródło jej pochodzenia i organizującego ją zgodnie z wymaganiami użytkowników (prawa Ranganathana). Współczesne katalogi zaczęły powstawać w XIX w. jako zbiory metainformacji spisywanych ręcznie – najpierw w księgach, póź- niej na kartach różnych formatów. Od połowy XX w. na modyfi kacje gatunku OPAC stały i silny wpływ mają technologie komputerowe i sieciowe, kształ- tując ich formę oraz funkcjonalność, a przez to wpływając na zmianę celów komunikacyjnych. Być może najnowsze zmiany doprowadzą do powstania gatunków informacyjnych, które przestaną być kojarzone z gatunkiem katalogu bibliotecznego. Samo pojawienie się technologii sieciowych prowadzi do modyfi kacji sytuacji komunikacyjnej, powodującej zmiany istniejących gatun- ków i tworzenie nowych. Powstają nieistniejące uprzednio sposoby komunikowania lub realizowania transakcji przy użyciu ewoluowanych gatunków. Jeżeli sytuacje te mogą być uznane za powtarzalne, to stwarzają możliwość pojawiania się nowych gatunków, których cechy odzwierciedlają możliwości nowych mediów. W obszarze organizacji informacji za takie zjawisko można uznać przykładowo portale typu LibraryTh ing (lub polska BiblioNETka), skupiające miłośników czytania i katalogowania swoich książek45, Mendeley, wspomaga- jące naukowców w tworzeniu spersonalizowanych baz danych, a także katalog księgarni internetowej Amazon. Ich powstawanie oznacza zmianę stosunków w obszarze kultury odnośnie do tego, kto posiada możliwości i władzę (umie- jętności i zasoby) zapewniające dostęp do informacji lub do jej tworzenia. Cy- fryzacja organizacji informacji może być przyczyną pogłębiania sytuacji „cyfrowego podziału” na tych, którzy mają dostęp do technologii informacyjnych, i na tych, którzy mają władzę pozwalającą na tworzenie informacji i jej technologii (Geisler i in. 2001, s. 276). Innym ważnym czynnikiem, wpływającym na rozwój i akceptację gatun- ków, jest kontekst ich stosowania: narodowy, organizacyjny, dziedzinowy. Gatunki o silnej regulacji (standaryzacji), takie jak OPAC, przekraczają te granice stosunkowo łatwo, chociaż mogą być dostosowywane do kontekstów lokalnych. Przykładem może być tu gatunek obiektu metainformacyjnego i liczne modyfi kacje formatu MARC w początkowym okresie jego stosowania. Gatunki mniej regulowane, często będące podgatunkami szerzej znanych gatunków, powstają w silnym związku z określonym kontekstem; przykładem

45 Co interesujące, serwisy takie współpracują z bibliotekami i to w obu kierunkach: po pierwsze pobierają opisy z OPAC do swoich zasobów. Katalog WorldCat (OCLC) oferuje specjalny programowalny interfejs – WorldCat Search API, pozwalający na wyszukanie i pobranie metainformacji. Po drugie za pomocą wtyczki z LibraryTh ing do OPAC można pobierać i stosować tagi LibraryTh ing do tworzenia linków pomiędzy opisami książek w zbiorach bibliotecznych, wskazu- jące na łączące je relacje. 4. Gatunki informacji w sferze zarządzania informacyjnymi zasobami nauki 231 mogą być niektóre gatunki SOI, takie jak słowniki języków deskryptorowych. Takie gatunki najpierw powstają i są stosowane w ograniczonym kontekście i wybranych społecznościach, później mogą uzyskać szerszą akceptację, pod warunkiem że powstający gatunek jest postrzegany jako związany z powtarzal- ną sytuacją wspólną dla większej społeczności (Yates, Orlikowski 1992, s. 320).

W następnym rozdziale zostanie przedstawiona szczegółowa analiza gatun- ków informacji stosowanych w OI oraz ich miejsca w systemie gatunków, z po- działem na grupy gatunków. Celem tej analizy jest uzyskanie obrazu miejsca tych gatunków w procesach komunikacji naukowej, zapośredniczonej przez biblioteki i podobne SOI. Zostaną przedstawione powiązania gatunków w systemie gatunków oraz sposoby ich doboru z grupy gatunków w aspekcie potrzeb komunikacyjnych użytkowników konkretnego SOI. Na koniec opisany będzie w działaniu system gatunków utworzony specjalnie dla nowo powstałej sytuacji komunikacyjnej katalogu centralnego.

5. Grupy gatunków informacji w OI

Procesy wiedzotwórcze, realizowane z wykorzystaniem informacji i jej ga- tunków tworzących skomplikowane relacje prowadzące do powstawania sy- stemów gatunków, są częścią procesów komunikacyjnych, które mogą być uważane za podstawę procesów organizacyjnych w społecznościach, w tym organizacji informacji. Realizacja procesów komunikacyjnych powoduje tworzenie struktur społecznych, a te z kolei kreują kolejne poziomy komunikacji, takie jak różnego rodzaju hierarchie społeczne, wspólnie realizowane dzia- łania i zadania, wymienialne dobra oraz negocjowane współzależności. Taki punkt widzenia sprawia, że komunikacja i ściśle związana z nią działalność informacyjna, jest rozumiana jako naturalnie włączona i aktywnie powiązana z codziennymi praktykami społecznymi, realizowanymi przez instytucje sfery zarządzania zasobami nauki, takie jak biblioteki i pokrewne SOI. Ta perspektywa została przyjęta w tym rozdziale, gdzie OI będziemy trakto- wać jako zasadniczy element procesów służących konstrukcji struktur społecz- nych, ich powielaniu i zmianom (Giddens 2003). Ta powtarzalna relacja pomię- dzy działaniem – tu działalnością informacyjną – a tworzonymi strukturami jest podstawą praktycznych czynności jednostek w określonym kontekście historycznym, kulturowym i instytucjonalnym. Empiryczny opis, oparty na praktyce informacyjnej, służy przedstawieniu powtarzalnej relacji pomiędzy rutynowy- mi działaniami i strukturami społecznymi, które są nośnikiem i rezultatem tych działań. Badanie praktyk informacyjnych ma doprowadzić do opisu sposobów wykonywania i rezultatów rutynowych działań informacyjnych w zakresie konstruowania struktur organizacyjnych w społecznościach oraz przyczyn i spo- sobów zmian tych praktyk społecznych w czasie. Praktyki te będą badane przy użyciu teorii gatunków informacyjnych, traktowanej jako narzędzie analityczne. Kolejne podrozdziały są znacznie rozszerzoną i zmodyfi kowaną wersją dwóch artykułów, które ukazały się w 2016 r. (Nahotko 2016b; Nahotko 2016c).

5.1. Gatunki informacji, ich grupy i oddziaływanie (uptake)

Potrzeby komunikacyjne wynikające z zadań retorycznych i celów OI wykonywanych w SOI (w szerszym znaczeniu) są specyfi czne dla tego obszaru i jedno- cześnie zróżnicowane, tak jak zróżnicowana jest działalność społeczna, której 234 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... towarzyszą. Powoduje to, że ich badanie może przynieść interesujące wyniki. Analiza gatunkowa może stanowić część analizy dziedziny, pozwalającej na strukturyzację i interpretację informacji, wydarzeń, idei, decyzji, wyjaśnień i wszelkich innych działań typowych i specyfi cznych dla tej dyscypliny (Ha- jibayova, Elin 2014, s. 391). Właściwa analiza i umiejscowienie potencjalnych gatunków w grupach i stosowanych gatunków w ich systemach, prowadzona zarówno z punktu widzenia organizatorów informacji, jak i jej użytkowników, może pozwolić na zobrazowanie obszaru aktywności społecznej, w której są stosowane gatunki. W dalszej części tekstu przedstawiono typologię grup ga- tunków uwzględniającą potrzeby obu wymienionych grup użytkowników, sto- sujących te gatunki jako twórcy i odbiorcy (meta)informacji, przetwarzanej w OI i łączonej wieloma relacjami interinformacyjnymi i interdyskursywnymi. Wymagało to uwzględnienia struktur wiedzy gatunkowej twórców/odbiorców nie tylko obiektów informacyjnych, ale także obiektów metainformacyjnych. Przedstawiona analiza zawiera propozycję typologii gatunków informacji i ich grup stosowanych w działaniach OI, wykonywanych w SOI, utworzonej na podstawie realizowanego przez nie celu komunikacyjnego i związaną z nim funkcjonalność w tym obszarze (Nahotko 2016b, s. 557). Analiza taka pozwala na opis sposobów i przyczyn funkcjonowania SOI w szerszym znaczeniu, rozumianego jako gatunek nadrzędny oraz stosowanych w nim SOI w węższym znaczeniu, stanowiących informacyjne narzędzia tekstowe opisane w podgatunkach. SOI w szerszym znaczeniu został przedstawiony jako miejsce działań społecznych i wiedzotwórczych, które powinno być traktowane jako nadgatu- nek lub system gatunków. Podgatunki (SOI w węższym znaczeniu) stosowane w SOI (w szerszym znaczeniu) są wybierane z grup gatunków, opisanych dalej. Autorzy informacji i metainformacji, reprodukując i replikując gatunki informacji, powodują, że gatunki jednocześnie działają w celu reprodukcji i wzmocnienia relacji wiedzotwórczych pomiędzy jednostkami i organizacja- mi, w tym SOI, m.in. poprzez wzajemne oddziaływania, wynikające z relacji interdyskursywnych. Gatunki są odzwierciedleniem kultur dziedzinowych i organizacyjnych, a w takim znaczeniu są częścią działań profesjonalnych, włączonych w praktyki OI. Analizy gatunków wykraczają poza obiekt informacyjny w kierunku włączania szerszego kontekstu komunikacyjnego, co pozwala uwzględnić nie tylko procesy tworzenia gatunków, ale także sposoby ich interpretacji i stosowania w kontekście określonego systemu informacyjnego do osiągnięcia celów wyznaczonych w OI. Podgatunki SOI tworzą hierarchiczny system. Kolejność przedstawiania ga- tunków i ich grup w typologii wynika z poziomu (meta)gatunku oraz (meta)- -informacji, które do nich należą. Janet Giltrow (2002) część gatunków, takich jak instrukcje tworzenia tekstów i podręczniki pisania prac (magisterskich, doktorskich) nazywała metagatunkami. Gatunki tego rodzaju w OI służą dy- scyplinowaniu funkcjonowania innych gatunków poprzez próby koordynacji oddziaływania gatunków między sobą, służącego osiągnięciu wyznaczonego 5. Grupy gatunków informacji w OI 235 celu. Metagatunki dostarczają informacji na temat sposobów tworzenia i negocjowania gatunków oraz ich oddziaływania (ang. uptake) w obrębie systemu gatunków, dostarczają więc zasad gatunkowych. Metagatunki mogą przyjmo- wać formę jawnie artykułowanych instrukcji lub niejawnej wiedzy gatunkowej (Bawarshi 2016, s. 45). Pomimo że oba terminy (metagatunek i oddziaływanie) są ze sobą mocno związane, nazywają różne zjawiska: metagatunek odnosi się do gatunku, który reguluje inne gatunki, oddziaływanie opisuje sposób reagowania gatunków na retoryczne działanie innych gatunków (Tachino 2016, s. 180). W przypadku OI oba zjawiska występują równolegle. Metagatunek zwykle zawiera metainformację (informację o innej informacji), jednak metainformacja nie musi funkcjonować w metagatunku. Gatunek rekordu bibliografi cznego zawierający metainformację nie jest metagatunkiem w stosunku do gatunku opisywanego obiektu informacyjnego1 (zawierającego informa- cję). Typowym przykładem metagatunku jest gatunek przepisów katalogowania, regulujący i oddziałujący na gatunek rekordu bibliografi cznego. W sytuacji OI wspomniane oddziaływanie gatunków funkcjonuje w sposób opisany przez Anne Freadman. Pisała ona, że oddziaływanie występuje w przypadku, gdy informacja w jednym gatunku powoduje stosowanie odpowiedniej informacji w innym gatunku. Autorka ta później rozszerzyła rozumienie od- działywania na sytuację, w której stosowanie gatunku może pobudzać kolejne, choć niekoniecznie natychmiastowe, wydarzenia retoryczne i związane z nimi działania (Freadman 2002; Freadman 2012). W takim sensie oddziaływanie można rozumieć jako sposób, w jaki informacja i jej gatunki są związane z dzia- łaniami społecznymi (Emmons 2009, s. 140), w tym z konstruowaniem zna- czeń. Organizacja informacji jest obszarem, gdzie tak rozumiane oddziaływa- nie gatunków jest szczególnie istotne oraz możliwe do obserwowania i analiz.

Typologia: gatunki informacji w SOI (w szerszym znaczeniu)

Gatunki grupy 1. Pierwotne obiekty informacyjne, gromadzone w SOI (w szerszym znaczeniu) jako główne źródło informacji dla użytkowników SOI. Tworzone są w sferze 1, formułowania informacyjnych zasobów naukowych. Ich autorzy są jednocześnie użytkownikami SOI. Do grupy tej należą wszystkie gatunki publikowanych i niepublikowanych obiektów informacyjnych, które można łączyć w podgrupy według różnych kryteriów; najczęściej, zgodnie z tradycją, wyróżnia się książki i czasopisma z podgatunkami (np. rozdziały, artykuły) oraz „inne gatunki”, często nazywane zbiorami specjalny- mi. Inne podziały mogą uwzględniać specyfi kę i coraz bardziej rosnącą rolę obiektów informacyjnych w formie elektronicznej. Podziały takie czasem nie

1 Rekord bibliografi czny może jednak zawierać informację o gatunku opisywanego obiektu informacyjnego (Zhang, Lee 2013, s. 40); również stosowane zasady gatunkowe rekordu wynikają z tego, jakiego gatunku obiekt informacyjny jest opisywany. 236 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... do końca spełniają kryteria dobrej klasyfi kacji (np. rozłączności klas), ale od- grywają istotną rolę praktyczną w trakcie procesów strukturyzacji w OI. Na pograniczu informacji gatunków 1 i 2 znajduje się tzw. informacja faktografi czna, stanowiąca wynik działalności usługowej SOI. Działalność ta jest oparta na informacji gatunków grupy 1 i z punktu widzenia użytkowni- ka informacji odgrywa podobną rolę, gdyż informacja powstająca w trakcie realizacji transakcji ma zastąpić dostęp do gatunków grupy 1, co oznacza, że zawierające ją opracowanie traktowane jest (przez użytkownika) jako obiekt informacyjny. Z drugiej jednak strony, z punktu widzenia transakcji organizatora informacji, informacja faktografi czna jest metainformacją, stanowiącą reprezentację informacji gatunków grupy 1.

Gatunki niżej przedstawionych grup są tworzone i stosowane w sferze 2, zarządzania informacyjnymi zasobami naukowymi. Informacja tych gatun- ków powstaje na różnych metapoziomach w stosunku do gatunków grupy 1, co powoduje występowanie wielu relacji interdyskursywnych. Kolejne meta- poziomy wskazują na następujące po sobie ogniwa procesu informacyjnego (Bojar 2005, s. 82), gdyż wypowiedzi metainformacyjne mogą tworzyć hierar- chię; informacja o metainformacji to meta-metainformacja (Bojar 1976, s. 52).

Gatunki metainformacji

Gatunki grupy 2. Gatunki te zawierają metainformację tworzoną w SOI w celu reprezentacji informacji stanowiącej treść obiektów informacyjnych (gatunki grupy 1). Zwykle były one nazywane informacją pochodną, stanowiąc rodzaj epitekstu (Genette 1997). Zostały one dokładnie scharakteryzowane przez An- dersena (2004, s. 107), który nazywał je tekstami wtórnymi2 (ang. secondary). Gatunki te są silnie powiązane relacjami interdyskursywnymi z gatunkami grup 1 i 4. Forma i treść obiektów metainformacyjnych w gatunkach grupy 2 jest regulowana przez metainformację w gatunkach grupy 4. Gatunek rekordu bibliografi cznego składa się z podgatunków, których przykłady zostały wymienione w rozdz. 4.1.1, gdzie potraktowano je jako gatunki atrybutów jednostek FRBR. Gatunek obiektu metainformacyjnego – rekordu bibliografi cznego, składa się z podgatunków – atrybutów obiektu informacyjnego, reprezentowanych w obiekcie metainformacyjnym. Informacja w tych gatunkach jest tworzona przez wyspecjalizowanych organizatorów informacji, którzy posiadają wiedzę na temat oddziaływania między gatunkami wszystkich grup. Gatunki grupy 3. Informacja dostarczana przez użytkowników SOI jako gatunek instrukcji wyszukiwawczej (tekst wyrażenia wyszukiwawczego). In- strukcja wyszukiwawcza zawiera metainformację opisującą potrzebę informa-

2 O dokumentach wtórnych pisała jako jedna z pierwszych Suzanne Briet (1951, s. 8). Za takie uważała katalogi, pełniące rolę pośrednika między dokumentami grafi cznymi i ich użytkownikami. 5. Grupy gatunków informacji w OI 237 cyjną, a więc także istniejący (znany) lub potencjalny (nieznany) obiekt informacyjny, zaspokajający potrzebę. Informacja w tych gatunkach jest tworzona przez szeroko rozumianych użytkowników, tzn. zarówno organizatorów informacji, jak i tzw. użytkowników końcowych, chociaż transakcje wyszukiwania w obu przypadkach zazwyczaj mają inny cel. Wraz z rozpowszechnieniem OPAC współpraca pomiędzy przedstawicielami obu grup użytkowników jest coraz mniej istotna, choć nadal teksty w tej grupie gatunków bywają tworzone wspólnie przez przedstawicieli obu grup. Informacja, którą zawiera instrukcja wyszukiwawcza, jest tekstową, sformalizowaną (obiektywizowaną) reprezen- tacją potrzeb informacyjnych, które nieczęsto są w pełni uświadomione. Ich formalizacja jest ułatwiana przez stosowanie tych samych gatunków słowni- kowych, które są używane przez organizatorów informacji, takich jak KHW i JIW (gatunki grupy 4). Pomiędzy informacjami tej grupy gatunków istnieją silne związki z gatunkami grup 2 i 6. Z punktu widzenia projektanta SOI gatunki grupy 3 można nawet uważać za gatunki grupy 6 (podobnie jak gatunki grupy 2). Ich wyodrębnienie w osobną grupę zostało spowodowane uwzględ- nieniem punktu widzenia użytkownika SOI.

Gatunki meta-metainformacji

Gatunki grupy 4. Obiekty metainformacyjne, traktowane jako SOI w węższym znaczeniu, stanowiące tekstowe narzędzia metagatunkowe stosowane przez organizatorów informacji, częściowo także przez użytkowników SOI w szerszym znaczeniu. Stanowią kolejny poziom meta dla metainformacji gatunków grup 2 i 3, ponieważ narzędzia te są wykorzystywane przez organizatorów informacji w transakcjach tworzenia tekstowych reprezentacji (gatunki grupy 2) obiektów informacyjnych (gatunki grupy 1) oraz kwerend użytkowników (gatunki grupy 3). W takim sensie gatunki te tworzą system, w którym łączone są relacjami interdyskursywnymi. Podobnie jak dla gatunków grupy 1 i 2, w tej grupie można wyróżniać wiele podziałów, np. na dwie podgrupy słownikowe, z dalszymi podziałami wewnątrz nich: • Gatunki słownikowe, których obiekty metainformacyjne zawierają zestawy (wyliczenia) podgatunków grupy 2 (wartości atrybutów metainformacji), służących konstruowaniu obiektów metainformacyjnych gatunków grupy 2. W tej podgrupie można tworzyć kolejne podziały (Broughton 2005, s. 142; Hjørland 2007b). Jeżeli pod uwagę weźmiemy funkcje związane z tworzeniem metainformacji, to nasuwa się podział tej podgrupy na dwie kolejne: – Po pierwsze, zasoby metainformacji służące reprezentacji treści obiektu informacyjnego, stanowiące gatunek słowników kontrolowanych (oraz niekontrolowanych), stosowanych w SOI w szerszym znaczeniu. W tej podgrupie znajdują się takie gatunki, jak tablice klasyfi kacyjne, słowniki haseł przedmiotowych i tezaurusy języków 238 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

deskryptorowych, a także nowsze, takie jak ontologie, sieci semantyczne. Są one stosowane jako SOI w węższym znaczeniu pełniące różne funkcje, np. jako informacja gatunku kartotek wzorcowych. Oprócz reprezentacji treści (zawartości informacyjnej) obiektów w gatunkach grupy 1 (tzw. aboutness), stosowane są do prezentacji części przynajmniej cech formalnych obiektu, szczególnie tych, któ- re wpływają na reprezentację treści, czyli tzw. kindness (Gunnarsson 2011). – Po drugie, uwzględnić należy słownikowe obiekty metainformacyjne, służące konstruowaniu innych obiektów metainformacyjnych, należących do gatunków grupy 2. Tu dostępne są gatunki takie jak formalne KHW (np. nazw osobowych). Obiekty te, podobnie do słowników poprzedniej podgrupy, zawierają wykazy elementów stosowanych do tworzenia reprezentacji bibliografi cznych relacji interinformacyjnych pomiędzy reprezentowanymi obiektami informacyjnymi. Dzięki stosowaniu informacji gatunków tej grupy obiekty informacyjne gatunków grupy 1 stają się identyfi kowalne i wyszukiwalne na skutek ujednolicenia formy atrybutów stanowią- cych wybrane punkty dostępu. • Metagatunki, takie jak normy, zbiory przepisów, instrukcje stanowią- ce zbiór zasad i przepisów transakcji katalogowania, zawierające wykazy wszystkich podgatunków opisu bibliografi cznego (grupa 2), reprezentacji obiektów gatunków grupy 1. Metagatunki te regulują inne gatunki, wchodząc z nimi w relacje interdyskursywne. Mogą one być traktowane jako gatunki słownikowe, chociaż tradycyjnie w informatologii nie były tak nazywane. Zawierają bowiem wykazy (zestawienia) podgatunków atrybutów, składających się na gatunek opisu bibliografi cznego, tworząc jego strukturę (pola i podpola, elementy metainformacji i ich zbiory, takie jak MARC lub Dublin Core), stosowane jako SOI. Pozwalają one na standaryzację wyboru (struktury) elementów reprezentacji informacji obiektów informacyjnych, tworzących gatunek rekordu, należący do grupy gatunków 2. Zestawienia te zawiera- ją także defi nicje, przykłady zastosowań i tym podobne podgatunki, wspomagające standaryzację gatunkową formy i treści oraz wskazujące relacje interdyskursywne między nimi. Najbardziej znanymi przykła- dami obiektów metainformacyjnych w tej grupie gatunków są AACR oraz ISBD oraz nowszy RDA. Oprócz tego typu obiektów o globalnym zasięgu regulacji są stosowane także mniej sformalizowane, lokalnie używane instrukcje lub zestawy dobrych praktyk, rozpowszechniane pomiędzy organizatorami informacji w określonym SOI lub pomiędzy współpracującymi SOI. Gatunki te silnie oddziałują na aktywność rea- lizowaną w ramach OI. 5. Grupy gatunków informacji w OI 239

Obiekty metainformacyjne, należące do obu opisanych powyżej podgrup gatunków, stanowią narzędzia, w technologiach Linked Open Data ogólnie nazywane słownikami (Bermes 2011). W tym środowisku są one szerzej rozumiane niż pierwotnie w informatologii. W LOD są to wykazy stosowane na pragmatycznym poziomie metainformacji, w tym zawierające wartości atrybu- tów metainformacji, zwane słownikami kontrolowanymi (KHW, słowniki JIW, wykazy kodów języków, nazw geografi cznych itp.) oraz słowniki (zestawy pod- gatunków) stosowane na poziomie semantycznym, nazywane formatami lub schematami (wykazy gatunków – elementów metainformacji, atrybutów, pól i podpól schematów metainformacji). Ogólnie wszystkie gatunki i podgatunki umieszczone w grupie gatunków 4 mogą być uważane za gatunki słownikowe zawierające elementy informacji oraz instrukcje/zasady ich stosowania (defi - nicje) w społecznych procesach komunikacji. Aplikacja nowych technologii informacyjnych pozwala na umieszczanie tych słowników w chmurze danych, gdzie metainformacja zarówno na poziomie semantycznym, jak i pragmatycznym jest kodowana przy użyciu standardowych dla Semantycznego Web języ- ków kodowania. Dzięki temu są dostępne do bezpośredniego przetwarzania komputerowego, również automatycznego (Nahotko 2014, s. 11).

Gatunki meta-meta-metainformacji

Gatunki grupy 5. W tej grupie znajdują się gatunki tzw. informacji bibliotecznej. Informacja ta dotyczy sposobu funkcjonowania SOI, jej zadaniem jest usprawnienie realizacji transakcji użytkownika. Jest to informacja o tych transakcjach, ich celach komunikacyjnych oraz ograniczeniach, a także stosowanych narzędziach retorycznych, służących OI. Informacja ta stanowi pod- stawę tzw. propagandy bibliotecznej, jest też przekazywana podczas realizacji szkoleń bibliotecznych i ogólniej edukacji informacyjnej. Wśród gatunków tej grupy wymienić można przewodniki i informatory o SOI, broszury i ulotki informacyjne, fotografi e budynku i wnętrz tradycyjnego SOI oraz ich plany, a także wiele innych (Żmigrodzki 1998, s. 345). Gatunki te funkcjonują tak- że na stronach Web jako cybergatunki. Gatunki tej grupy wchodzą w relacje interdyskursywne z gatunkami wszystkich innych grup ze względu na ofero- wanie metainformacji wysokiego poziomu. Są to gatunki obejmujące m.in. informację o: • zbiorach SOI (informacja o gatunkach grupy 1); • katalogach i bibliografi ach i ich podgatunkach, np. opisie bibliografi cznym (informacja o gatunkach grupy 2); • poprawnym formułowaniu instrukcji wyszukiwawczych do SOI w celu otrzymania obiektów metainformacyjnych gatunków grupy 2 (informacja o gatunkach grupy 3); 240 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

• stosowanych przepisach tworzenia metainformacji i gatunkach słowni- kowych, zasadach stosowania ich w transakcjach (informacja o gatunkach grupy 4). Szczególnego rodzaju relacje łączą gatunki tej grupy z gatunkami grupy 6, gdyż obie grupy znajdują się na tym samym, meta-meta-metapoziomie informacyjnym. Gatunki grupy 6. Do pozyskiwania informacji wejściowej oraz prezentacji informacji wyjściowej jest stosowany interfejs SOI, w zależności od gatunku SOI: manualny (interfejs katalogu kartkowego, w tym jego układ), jak i elektroniczny (interfejs oprogramowania), stanowiący część jego architektury informacji. Jest on projektowany i konstruowany przez projektantów o odpowiednim przygotowaniu, raczej informatyków niż informatologów, stosowany natomiast przez użytkowników SOI w szerokim znaczeniu (organizatorów i użytkowników końcowych informacji). Ważną funkcjonalnością gatunków tej grupy jest wspomaganie tworzenia/prezentacji/interpretacji informacji i gatunków wszystkich innych grup, w szczególności grup 2, 3, 4 i 5, a także grupy 1 (w przypadku występowania obiektów informacyjnych w formie cybergatunku), powodując wzajemne oddziaływania. Stąd gatunki te stanowią poziom meta w stosunku do wszystkich gatunków innych grup, choć różnią się odległością metapoziomów. W stosunku do gatunków grupy 1 gatunki grupy 6 stanowią metapoziom. W stosunku do gatunków grupy 4 stanowią one już meta-meta-metapoziom. Opisane gatunki tworzą skomplikowany, wielopoziomowy system, który w całości mieści się w jednym megagatunku (gatunku nadrzędnym) – bibliotece traktowanej jako SOI. Wynika z tego, że biblioteka stanowi wielki schemat poznawczy, funkcjonujący w wiedzy autorów obiektów informacyjnych, orga- nizatorów informacji i użytkowników, wpływający na ich aktywność informa- cyjną. Jednocześnie pełni rolę SOI w stosunku do informacji w niej gromadzonej w postaci obiektów informacyjnych. Te ostatnie są wynikiem organizacji wiedzy ich autorów, odbywającej się z wykorzystaniem wiedzy gatunkowej. Gatunek biblioteki wchodzi w relacje interdyskursywne z podobnymi złożo- nymi gatunkami, np. z wydawnictwami. Organizacje te są SOI z punktu widzenia procesów realizowanych na tekstach autorów, natomiast z punktu widzenia aktywności twórczej ich pracowników są schematami mentalnymi służącymi organizacji ich wiedzy. Organizator informacji, tak jak każdy autor, będąc jednocześnie czytelnikiem, organizuje informację zawartą w katalogowanych (czytanych) obiektach informacyjnych i organizuje wiedzę, katalogując (pi- sząc). Podobnie użytkownik stosuje odpowiednie gatunki (schematy mentalne, w tym schemat SOI), tworząc instrukcję wyszukiwawczą i wykorzystuje SOI, wyszukując informację. Procesy te są schematycznie przestawione na rys. 3. 5. Grupy gatunków informacji w OI 241

Sprzężenie zwrotne: uzgodnienie struktur wiedzy = znaczenie

Struktury Struktury OW (Meta)informacja SOI (Meta)informacja OW wiedzy wiedzy Autor Gatunek Obiekt (meta)inf. Produkcja Obiekt (meta)inf. Gatunek Czytelnik Nadawca inf. (realizacja) i transfer (materializacja) inf. Odbiorca JĘZYKI

Rys. 3. Miejsce procesów OW i OI w działaniach wiedzotwórczych

Źródło: opracowanie własne.

Oprócz wymienionych gatunków i ich grup istnieją także inne, stosowane w procesach bibliotecznej OI. Można wymienić np. faktury otrzymywane od dostawców oraz zestawy informacji sporządzane na podstawie tych faktur. Nie zostały one przedstawione w powyższym zestawieniu, ponieważ nie są typowe i specyfi czne dla procesów OI, wręcz przeciwnie, są one typowe dla wszystkich organizacji dokonujących zakupów. Również relacje pomiędzy gatunkami, nazwane relacjami interdyskursywnymi, zostały dotąd tylko szkicowo zaznaczo- ne (por. rys. 4). Warto zwrócić uwagę na centralną rolę gatunków grupy 2 (gg2 w centralnej części rys. 4), odgrywaną w systemie gatunków SOI. Będą one szczegółowo omawiane w dalszej części rozdziału.

SOI Gatunek nadrzędny

gg1

gg5

gg3

gg2

gg4

gg6

Rys. 4. Gatunki grupy 2 (gg2) w systemie gatunków SOI i ich relacje interdyskursywne

Źródło: opracowanie własne. 242 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Każda z wymienionych grup gatunków została wyróżniona ze względu na relacje interdyskursywne łączące gatunki w grupie z gatunkami innych grup. Dzięki temu jednocześnie możliwe jest przedstawienie gatunków w działaniu, w związku z aktywnościami społecznymi, których gatunki są częścią. Są to dzia- łania służące OI w SOI, realizowane przy użyciu informacji wielu gatunków wszystkich wymienionych grup. Działania te służą transakcjom czytania/pisania, takim jak tworzenie instrukcji wyszukiwawczej, tworzenie zasad i przepisów katalogowania, katalogowanie, indeksowanie treści, wyszukiwanie i przegląda- nie, projektowanie itp. Transakcje te są realizowane z uwzględnieniem teorii umysłu wszystkich uczestników OI: autorów, organizatorów i użytkowników informacji. Stosowanie informacji i jej gatunków jest ściśle związane z realizacją tych i podobnych transakcji, w których informacja i jej gatunki są powiązane wieloma relacjami interinformacyjnymi i interdyskursywnymi, konstruowanymi przez opisane dalej postawy i schematy postępowania i wzajemnie je konstru- ującymi. Stosowanie gatunków oznacza typowe, powtarzalne działanie retoryczne, które ułatwia koordynację procesów komunikacyjnych. Działania takie są łatwo rozpoznawalne jako konkretne aktywności związane z określoną sytuacją społeczną (Bazerman 2004, s. 316). Grupy gatunków opisane w tym rozdziale są konstruowane w społecznych procesach OI, w których uczestnicy porozumie- wają się ze sobą nawzajem i tworzą znaczenia sytuacji niezbędne do koordynacji działań oraz wymiany informacji i związanych z nią znaczeń dla celów praktycznych. Celem jest tworzenie indywidualnej wiedzy o sytuacji i jej składnikach, takich jak miejsce, czas i jej uczestnicy. Jak zauważył Andersen (2015a, s. 26), stosowanie gatunków służy zrozumieniu sytuacji komunikacyjnej i jej struktury społecznej, powtarzalnych form aktywności, w których sytuacja ma miejsce, ludzi związanych z sytuacją i działaniami oraz konstruowaniu znaczeń informacji, która jest wykorzystywana do osiągania celów (komunikacyjnych i innych) wyznaczonych w tej sytuacji. Gatunki, a więc struktury mentalne (wiedza) stosowane w OI, powinny być rozpatrywane jako zjawisko zarówno społeczne, jak i kognitywne. W pierwszym przypadku, zgodnie z cytowanymi wcześniej poglądami Miller, gatunki są typizowanymi, rozpoznawalnymi i stosunkowo stabilnymi sposobami organizacji informacji, działań i rzeczywistości społecznej. Jako zjawisko kognitywne są uważane za obejmujące fenomenologiczne sposoby rozpoznawania, doświadczania i nadawania sensu sytuacji. W ten sposób gatunki pomagają zdefi niować i odnaleźć sens w powtarzalnych sytuacjach OI, w których realizowane są typizowane strategie retoryczne, związane z realizacją transakcji (np. katalogowania, wyszukiwania) w powtarzalnych sytuacjach zaspokajania potrzeby informacyjnej (Reiff , Bawarshi 2016, s. 3). 5. Grupy gatunków informacji w OI 243

5.2. Analiza grup gatunków w działalności OI

Analiza systemu gatunków informacji i ich grup, wymienionych powyżej, z uwzględnieniem relacji interinformacyjnych (między informacją zawartą w obiektach informacyjnych) i interdyskursywnych (między gatunkami) zo- stała przeprowadzona ze wskazaniem cech charakteryzujących ich miejsce i rolę w procesach OI. Interinformacyjność dotyczy stosowania informacji, zarówno zgromadzonej wcześniej (archiwalnej), jak i bieżącej, w szczególności w zestawach gatunków, służąc transformacji przeszłych sytuacji w teraźniejsze. Interdyskursywność, wynikająca głównie z czynników pozatekstowych, jest związana z bardziej innowacyjnym podejściem do tworzenia różnych form hybrydowych (ewolucja gatunków) lub częściowo zmodyfi kowanych gatunków, uzyskiwanych przez przebudowę lub odmienne wykorzystanie istniejących konwencji bądź zasobów dyskursywnych, stosowanych w innych gatunkach i praktykach społecznych. Wynika z tego, że hybrydyzacja na poziomie informacji powoduje tworzenie relacji interinformacyjnych, natomiast dostosowanie gatunków, używanych przez jednostki w ich praktykach i kulturach, tworzy relacje interdyskursywne. Interdyskursywność jest funkcją stosowania zaso- bów gatunkowych, głównie natury kontekstowej, opisującą relacje pomiędzy praktykami komunikacyjnymi i naukowymi. W wielu wypadkach interinfor- macyjność i interdyskursywność może występować jednocześnie (Bhatia 2016, s. 28). Konwencje gatunkowe są wykorzystywane do konstruowania i interpretacji praktyk dyskursywnych (wybór gatunku związanego z celami) i dziedzinowych (system gatunków konstruowany z uwzględnieniem ograniczeń dziedzinowych), powodujących tworzenie interesujących wzorców interinfor- macyjności i interdyskursywności. Organizacja informacji jest rozumiana jako społecznie organizowany dyskurs, wynikający z epistemologicznego podziału zadań, związany z komunika- cją naukową realizowaną w sferze 2 oraz oparty na gatunkach przedstawionych grup i ich relacjach interdyskursywnych. Analizie podlegała komunikacja naukowa, w związku z czym gatunki były traktowane jako regularności wspoma- gające działania społeczne w OI, a nie jako regularności tekstowe (gatunki literackie) (Auken 2015, s. 159). Przedstawiona analiza dotyczy gatunków, które Carolyn Miller (1984, s. 155) nazywała „de facto genres”, co podkreśla właśnie ich funkcję komunikacyjną związaną z codziennymi, powtarzalnymi i przez to typowymi działaniami społecznymi. Cechy strukturalne i leksykalno-grama- tyczne zostały pominięte. Opisane gatunki, łączone w grupy gatunków potencjalnych, z których podczas projektowania SOI (w szerszym znaczeniu) dokonuje się wyboru gatunków stosowanych, są przeznaczone do pełnienia funkcji retorycznych i dyskursywnych w komunikacji naukowej, traktowanej jako sfera publicznej aktywności społecznej. Pozwalają one na identyfi kację relacji między 244 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... obiektami informacyjnymi i metainformacyjnymi (ich treścią informacyjną), traktowanymi jako elementy działań społecznych OI. W wyniku tych działań powstaje informacja, która wpływa na sposób realizacji działań. Podczas prowadzenia analiz zastosowano metodę opisaną przez JoAnne Yates i Wandę Orlikowski (por. rozdz. 3.4). Uważają one, że systemy gatunków, podobnie jak pojedyncze gatunki, są strukturami organizacyjnymi funkcjo- nującymi w społecznościach użytkowników, umożliwiając tworzenie hipotez o celach, treści, uczestnikach, formie, czasie i miejscu transakcji komunikacyjnych (Yates, Orlikowski 2002, s. 16). Inaczej mówiąc, zarówno gatunki, jak ich grupy (oraz systemy) wspomagają tworzenie hipotez pozwalających odnajdy- wać odpowiedzi na pytania: dlaczego, co, kto, jak, kiedy i gdzie. Odpowiedzi na każde z pytań, ze względów metodologicznych, poszukuje się odrębnie, ale w rzeczywistości nie da się tych procesów całkowicie od siebie odseparować. Na podstawie tych wytycznych zostały wybrane i zdefi niowane następujące kryteria analizy (lokalizację w przestrzeni i czasie pominięto ze względu na to, że była już przedmiotem analiz przedstawionych w rozdz. 4.2): 1. KTO: uczestnicy transakcji komunikacyjnych oraz pełnione przez nich role: a) twórcy informacji w gatunkach danej grupy i ich struktury wiedzy; b) intencjonalni odbiorcy informacji w gatunkach i ich struktury wiedzy; c) drugorzędni odbiorcy (ważni z punktu widzenia SOI) i ich struktury wiedzy. 2. DLACZEGO: społecznie rozpoznawalny cel gatunku związany z sy- tuacją stosowania; komunikacyjny cel gatunków w grupie (działania retoryczne wspomagane przez gatunki w grupie). 3. CO: zawartość grupy gatunków jako całości (cechy wspólne) oraz poszczególne gatunki (cechy indywidualne); miejsce poszczególnych gatunków w opisywanej grupie gatunków i relacje interdyskursywne między gatunkami w różnych grupach. 4. JAK: forma gatunku (nośnik, elementy strukturalne, cechy języko- we): a) metody rozpowszechniania i uzyskiwania wiedzy gatunkowej; b) stopień zróżnicowania gatunków i informacji; c) aktualna forma podstawowa gatunku i ewentualnie możliwości przeniesienia do formy elektronicznej (cybergatunek). Przedstawione elementy analizy odgrywają istotną rolę w organizacji i strukturyzacji gatunków w obrębie grup. Ogólnie panuje zgoda co do tego, że osoby spoza określonej społeczności dyskursu lub specjalności nie są w stanie zrozumieć informacji przedstawianej przez specjalistów, nawet gdy znają język naturalny, którym się posługują, czyli rozumieją poszczególne słowa (Bhatia 2017, s. 4). Znajomość języka naturalnego w tym kontekście nie jest wystar- czająca. Niezbędne jest posiadanie bardziej złożonej wiedzy (kryterium KTO), dotyczącej w dużej części konwencji związanych z gatunkiem i praktyk stosowanych w danej dyscyplinie (w tym komunikacyjnych). Wiedza gatunkowa jest wskaźnikiem socjalizacji użytkownika gatunku w społeczności dyskursu. 5. Grupy gatunków informacji w OI 245

Gatunki przynależące do tej samej grupy posiadają wspólne cele gatunkowe (kryterium DLACZEGO). Zgodnie z opinią Miller najważniejszym kryterium rozpoznawania odrębnego gatunku jest cel komunikacyjny, który gatunek wspiera; pozostałe kryteria zależą od tego pierwszego w takim sensie, że ule- gają zmianie wraz ze zmianą celu. W przypadku zmiany celu powstaje nowy gatunek lub grupa gatunków. Zmiana innego kryterium lub nawet wszystkich jednocześnie, przy niezmienności celu powoduje powstanie nowego lub zmodyfi kowanego gatunku w tej samej grupie. Gatunek jest stosowany jako narzędzie do osiągania celu komunikacyjnego w określonej sytuacji społecz- nej. Odbywa się to poprzez działania uwzględniające potrzeby informacyjne wszystkich stron procesu komunikowania (Kjellberg 2009). Treść i forma informacji w gatunku są dostosowywane do tych potrzeb. Przeprowadzona analiza cech gatunków w obrębie grup według opisanych kryteriów pozwala na rozumienie ich jako retorycznych narzędzi stosowanych w procesach OI, wspomagających komunikację naukową będącą procesem łączącym obie sfery aktywności naukowej (rys. 1). Celem stosowania tych narzędzi, stanowiących część jednostkowych struktur mentalnych, jest transakcja polegająca na transferze indywidualnej wiedzy, eksternalizowanej z wykorzystaniem gatunków jako schematów mentalnych do informacji, któ- ra dalej podlega organizacji za pomocą społecznie konstruowanych SOI. Or- ganizowana informacja jest internalizowana z użyciem tego samego gatunku (rys. 3). Jak już wspomniano, analizowane cechy dotyczą głównie celów wspól- nie osiąganych przez uczestników dyskursu, natomiast cechy związane z języ- kowym podobieństwem formy i treści są uwzględniane w mniejszym stopniu. Takie podejście jest podobne do proponowanego przez Miller (1984) i Swalesa (1990, s. 46). Dalsza część rozdziału zawiera analizy wyliczonych wcześniej sześciu grup gatunków SOI w węższym znaczeniu przy użyciu kryteriów dobranych i dostosowanych do potrzeb procesów OI, realizowanych w SOI (w szerszym znaczeniu). Kryteria dobrano na podstawie opisanej propozycji Yates i Orlikowski. Celem analizy jest ukazanie relacji interinformacyjnych i interdyskursywnych pomiędzy informacją i jej gatunkami w sześciu opisanych grupach, ze szcze- gólnym uwzględnieniem mediacyjnej roli gatunków pięciu ostatnich grup (2–6), gdyż pierwsza grupa gatunków posiada swoją odrębną, bardzo bogatą literaturę, a przy tym jest tylko przedmiotem procesów OI, nie ulegając w nich modyfi kacji. Informacja gatunków grupy 1 do sfery 2 dociera ze sfery 1, gdzie jest tworzona. W wyniku analizy zostanie przedstawiony system gatunków stosowanych w OI, jako części systemu działań będących podstawą komunikacji naukowej, realizowanych w bibliotecznych SOI. W ten sposób można dostrzec ścisły związek OI z systemem gatunków, co pozwala na opis współdziałania ludzi w SOI. W szczególności dotyczy on sposobów wykorzystywania informacji i metainformacji podczas realizacji działań (transakcji) służących osią- ganiu celów, komunikacyjnych i innych. Zgodnie z opinią Bazermana (2004, 246 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... s. 319), taka analiza może pomóc zrozumieć cele i zasady działań jednostek (organizatorów informacji i użytkowników końcowych) w SOI oraz sposoby, w jakie informacja zawarta w odpowiednich gatunkach pomaga im w realizacji tych działań.

5.2.1. Grupa gatunków 1. Informacja pierwotna (publikacje naukowe)

KTO. Publikacje naukowe, tak jak wszystkie inne, są tworzone przez nadawców informacji, przekonanych o odmienności swoich struktur wiedzy, dla odbior- ców, których struktury wiedzy mają ulec zmianie (por. rozdz. 2.3). Obie grupy intencjonalnych uczestników transakcji komunikacyjnych, kształtowanych przez gatunki grupy 1 (nadawcy i odbiorcy), posiadają adekwatne struktury wiedzy, przygotowane w społecznych procesach komunikacyjnych, mogące służyć odpowiedniej eksternalizacji, percepcji i internalizacji informacji. Informacja naukowa, zmaterializowana w obiektach informacyjnych (głównie tekstowych), jest tworzona przez naukowców dla innych naukowców, na ogół funkcjonujących w tej samej dyscyplinie. Dodatkowo w obszarze komunikacji naukowej istnieje stała wymienność ról, gdyż odbiorca informacji internalizuje ją w celu tworzenia nowej informacji, więc czytelnik jest także autorem treści kolejnego obiektu informacyjnego, zawierającego informację zapewne powiązaną relacjami interinformacyjnymi z informacją wcześniej internalizowaną (Fitzpatrick 2011, s. 106). Gatunki, stosowane do innych niż naukowe celów komunikacyjnych (np. literatura popularnonaukowa), wyraźnie różnią się od gatunków informacji naukowej, gdyż wymagają innych struktur wiedzy od uczestników takiej komunikacji. Poziom odmienności zależy od dziedziny wiedzy; jest on wyższy w naukach ści- słych i technicznych, niższy w naukach społecznych i humanistycznych. Inne jest także planowane oddziaływanie (ang. uptake) autorów, rozumiane jako intencjonalne efekty wpływu autorów na struktury wiedzy i możliwe przyszłe działania odbiorców informacji gatunków grupy 1. Z powyższego wynika, że cele komunikacyjne nadawców i odbiorców informacji są zbieżne. Najczęściej jest tak tylko pozornie. Hipotezy autora co do intencji, potrzeb i możliwości internalizacji informacji przez odbiorcę (teoria jego umysłu) nie mogą być z natury ścisłe. Odbiorca dokonuje transakcji z informacją obiektu informacyjnego, internalizując te znaczenia, które wspo- magają go w zapełnianiu luki informacyjnej. Jednocześnie tworzy własne hipotezy na temat celów autora, uwzględniając je w trakcie tworzenia znaczeń. Znaczenia konstruowane przez odbiorcę są więc tylko częściowo zakotwiczo- ne w treściach odautorskich. Hipotezy autora rzadko dotyczą organizatorów informacji. Nie są oni bowiem intencjonalnymi odbiorcami informacji w tych gatunkach. Ich wiedza, w tym gatunkowa, nie jest przez to uwzględniana przez twórców informacji. 5. Grupy gatunków informacji w OI 247

Środki perswazji stosowane przez jej autorów także nie są skierowane do orga- nizatorów informacji. Ci ostatni odgrywają rolę pośredników, organizujących informację gatunków grupy 1 w procesach tworzenia i stosowania informacji w innych grupach gatunków. Ich wiedza gatunkowa o gatunkach stosowanych przez autorów i intencjonalnych odbiorców (w tej roli występują w SOI użyt- kownicy końcowi) może być na różnym poziomie, także niedostatecznym. Dotyczy to zwłaszcza organizatora informacji niebędącego specjalistą w dziedzinie, który musi niezbędną wiedzę gatunkową zdobywać w trakcie praktyki. Jej długość zależy od zdolności osobistych i nastawienia, a w jej trakcie wiele znaczeń może nie zostać odczytanych lub zostać odczytanych błędnie. Zazwy- czaj nie są oni także specjalistami w obszarze gatunków służących naukowcom w procesie eksternalizacji części wiedzy zawodowej. Oznaczać to może brak adekwatności struktur wiedzy organizatorów informacji. Problem może zo- stać zaostrzony przez zjawisko tworzenia gatunków lokalnych, stosowanych w małych, zamkniętych, a jednocześnie czasem rozproszonych grupach użyt- kowników, np. aktywnych w wąskich specjalnościach naukowych. W takim środowisku dopasowanie struktur wiedzy oraz dostęp do wiedzy gatunkowej z zewnątrz jest znacznie utrudniony. W celu jego ułatwienia stosuje się metagatunki, takie jak instrukcje dla autorów, publikowane przez redaktorów czasopism naukowych lub poradniki pisania prac na stopnie naukowe3. Taki gatunek realizuje dwa cele – ujednolica do pewnego stopnia wiedzę gatunkową dotyczącą gatunku grupy 1 oraz ją rozpowszechnia. DLACZEGO. Z tego, co powiedziano wcześniej, wynika, że cele stosowania gatunków są odmienne z punktu widzenia każdej grupy uczestników procesu komunikacyjnego w SOI. Autor, oprócz realizacji celów pomocniczych4, pragnie wpływać na działania odbiorcy poprzez przekazywanie własnej wiedzy w formie eksternalizowanej do postaci informacji, która powoduje odpowiednie symulacje mentalne czytelnika. Autorami tej informacji są naukowcy, którzy uważani są za autorytety kognitywne w określonej dziedzinie. Zakłada się, że naukowiec decyduje się na rolę autora, gdy jego poziom wiedzy osią- ga poziom twórczy, pozwalający na eksternalizację do informacji posiadającej cechę nowości (Bawden 2011, s. 106). Dotyczy to oczywiście jedynie informacji ściśle naukowej i jej gatunków oraz nie powoduje braku relacji interinformacyjnych z innymi, wcześniej opublikowanymi, obiektami informacyjnymi. Odbiorca informacji poszukuje jej w celu zapełnienia luki informacyjnej. Jego cele nie są, a przynajmniej nie muszą być zbieżne z celami autora. W dodatku ich zachowania informacyjne, oprócz celowych i racjonalnych, bywają także

3 Zazwyczaj informacja o gatunkach, zawarta w takich publikacjach, wyraźnie różni się ze względu na dziedzinę wiedzy, której dotyczy. W efekcie powstają „style” publikowania, odrębne dla poszczególnych dyscyplin, w tym najbardziej znane, jak styl harwardzki (nauki społeczne) lub vancouverski (nauki przyrodnicze). 4 W literaturze wymieniane są takie cele publikowania, jak rozpowszechnienie informacji, wa- lidacja (kontrola jakości), archiwizacja, zapewnienie pierwszeństwa (Owen 2002, s. 277). 248 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... chaotyczne, instynktowne, nieskuteczne i wymuszone5 (Cisek 2017). Po- między tymi dwiema grupami znajdują się organizatorzy informacji, wspo- magający realizację celów obu, ale mający także własne cele komunikacyjne. Informacja gatunków grupy 1 i zawierające ją obiekty zawsze były uważane przez organizatorów informacji za główne źródło informacji oraz podstawowy przedmiot procesów OI (Andersen 2008c, s. 31). W procesach tych niezbęd- ne jest zarówno właściwe rozpoznawanie znaczeń odautorskich, jak i potrzeb użytkowników. W tym celu jest tworzona ich teoria umysłów. W SOI informacja jest zawsze organizowana dla określonego odbiorcy. Wiedza gatunkowa jest niezbędnym narzędziem realizacji tych procesów. Informacja jest materializowana i rozpowszechniana w postaci obiektu informacyjnego. Jego forma jest uzależniona od celu komunikacyjnego, stanowi podstawę wyboru gatunku, konstruującego przyszłe transakcje i interakcje społeczne. Informacja ta jest tworzona w różnych gatunkach, łącznie składa- jących się na grupę gatunków 1. Twórca informacji eksternalizuje część swojej wiedzy do formy informacji z użyciem gatunku odpowiedniego do realizacji swoich celów i związanych z nimi potrzeb retorycznych oraz przewidywanego poziomu wiedzy odbiorcy (umożliwiającego internalizację). Przewidywa- nia mogą dotyczyć różnych odbiorców, z różnym poziomem wiedzy, zarówno dziedzinowej, jak i gatunkowej, co oznacza możliwość i potrzebę realizacji różnych celów komunikacyjnych. W zależności od oczekiwanego (hipotetycz- nego) poziomu wiedzy odbiorcy można wyróżnić kilka rodzajów dyskursu naukowego, które łączą się z wyborem różnych gatunków z grupy 1, począw- szy od gatunków informacji ściśle naukowej, poprzez informację skierowa- ną do studentów (podręczniki), aż po informację na poziomie popularnym, przeznaczoną dla szerokiego grona odbiorców, w tym specjalistów z innych dziedzin. W obrębie gatunków w grupie 1, typowych dla konstruowania dys- kursów większości dyscyplin, takich jak artykuły, książki, eseje, raporty, dy- sertacje, funkcjonują podgatunki wyróżniane ze względu na specyfi kę celów komunikacyjnych dyscypliny oraz zróżnicowanie formy dostosowywanej do celów komunikacyjnych. W szczególności chodzi tu o równoległe stosowanie tradycyjnych gatunków drukowanych i nowych elektronicznych (cybergatun- ków) w zależności od sytuacji komunikacyjnej. CO. Informacja pierwotna po włączeniu jej do zasobów informacyjnych SOI staje się częścią (podgatunkiem) gatunku tego SOI. Wcześniej jednak informacja, materializowana w obiektach informacyjnych, jest organizowana, w wyniku czego powstaje jej reprezentacja metainformacyjna jako gatunek grupy 2. Informacje obu grup gatunków, funkcjonujące na różnych poziomach meta, stają się częścią ogólnego zasobu, organizowanego w SOI.

5 Tak negatywna ocena zachowań informacyjnych może wynikać z przyjęcia punktu widzenia organizatora informacji. Z punktu widzenia użytkownika mogą to być działania bardziej racjonalne, związane np. z intencjonalnym odrzuceniem niechcianych informacji, które mogą zagrażać strukturze jego Ja (tłumienie) (Cichoń, Szczepanowski 2015, s. 80). 5. Grupy gatunków informacji w OI 249

Procesy te są realizowane z wykorzystaniem narzędzi retorycznych opisanych w częściach dotyczących grup gatunków 2, 4 i 6. Oznacza to istnienie relacji interdyskursywnych pomiędzy tymi gatunkami oraz oddziaływanie (ang. uptake) między informacją tych gatunków. Informacja w gatunku grupy 1 jest rozpowszechniana w wielu gatunkach i systemach działań, konstruujących procesy OI. Użytkownicy SOI prowadzą dialog z organizatorami informacji na temat informacji gatunków grupy 1, tworząc metainformację gatunków grupy 3 i otrzymując w odpowiedzi metainformację gatunków grupy 2. Ta ostatnia tworzona jest przez organizatorów informacji z wykorzystaniem informacji gatunków grupy 4. Sposób prezentacji informacji regulują gatunki grupy 6. W ten sposób procesy OI konstruują zróżnicowane gatunki i systemy działań, gdyż są one realizowane w celu koordynacji stosowania informacji w działa- niach ludzi służących regulacji tych systemów (Andersen 2015b, s. 21). JAK. Zdobywanie wiedzy gatunkowej jest długotrwałym procesem pole- gającym na praktykowaniu działań zarówno w roli nadawcy, jak i odbiorcy informacji podczas eksternalizacji wiedzy (pisanie) i internalizacji informacji (czytanie). Przyszli naukowcy ćwiczą te działania (zdobywają wiedzę gatunko- wą) już podczas edukacji na poziomie średnim, doskonaląc umiejętności na studiach wyższych, np. w formie uczestnictwa w studenckich kołach naukowych i konferencjach organizowanych przez organizacje studenckie; jednym z głównych celów pracy licencjackiej, a szczególnie magisterskiej jest wyka- zanie się przez studenta umiejętnością tworzenia informacji w sposób przy- jęty w danej dziedzinie, czyli udowodnienie posiadania wiedzy gatunkowej. Z punktu widzenia procesów komunikacji studenci uczeni są określonego (typowego) sposobu czytania i pisania. Służy temu regularna lektura tekstów naukowych i pisanie własnych tekstów zgodnych z gatunkiem aprobowanym w dyscyplinie, co pozwala tworzyć wiedzę gatunkową. Ta z kolei jest podsta- wą działań służących kształtowaniu dziedziny, w tym jej gatunków (Ander- sen 2015a, s. 34). Proces ten jest realizowany i może być kontynuowany pod nadzorem i opieką doświadczonego pracownika naukowego – doświadczone- go w znaczeniu m.in. posiadania przez niego utrwalonej wiedzy gatunkowej. Podczas tego procesu edukacyjnego są poznawane wymogi stawiane tworzonej informacji, zarówno z punktu widzenia poziomu merytorycznego, jak również wiedzy gatunkowej i zwyczajów panujących w komunikacji naukowej określonej społeczności naukowej. Początkujący autor, kontrolowany przez konwencję wybranego gatunku, uczy się także tworzyć własny mentalny obraz odbiorcy informacji, porównując stosowane przez siebie narzędzia retoryczne z przewidywanymi możliwościami perswazyjnymi informacji. W grupie gatunków 1 funkcjonują różne gatunki informacji pierwotnej, wcześniej wymieniane, jednak najważniejszą rolę w komunikacji naukowej odgrywają artykuły w czasopismach naukowych i książki naukowe. Tworzenie informacji w tych gatunkach jest brane pod uwagę przez ofi cjalne gremia oce- niające i promujące aktywność naukową. Istnieją istotne różnice w stosowaniu 250 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... gatunków w dyskursie akademickim przez przedstawicieli różnych dyscyplin. Są one nierozerwalnie związane z celami dominującymi w dyscyplinie naukowej (Hyland 2005b, s. 187). Cele indywidualne są dopasowywane do celów do- minujących. Oznacza to, że różnice gatunkowe, w tym poziom ich cyfryzacji, są kryterium odróżniającym praktyki komunikacyjne i informacyjne realizowane w różnych obszarach wiedzy (Montesi, Owen 2008, s. 159). Coraz częściej informacja pierwotna jest tworzona w formie elektronicznej lub hybrydowej. Informacja cyfrowa w cybergatunkach jest organizowana w takich SOI, jak repozytoria i biblioteki cyfrowe. Forma cyfrowa pozwala na transakcje niemożliwe ze względów technicznych w stosunku do gatunków tradycyjnych (np. transakcja wyszukiwania pełnotekstowego). Problem stanowić mogą kłopoty z percepcją informacji cyfrowej, szczególnie w długotrwałym czytaniu dla przyjemności (nietypowym dla zastosowań w komunikacji naukowej) (Hu- ang, Chen, Ho 2014, s. 523). Powszechną praktyką jest tworzenie informacji w cybergatunkach jako tzw. born-digital, czyli pierwotnie w tej formie. Można także zauważyć, że wszystkie obiekty informacyjne są obecnie tworzone z zastosowaniem techniki elektronicznej (skład cyfrowy) i dopiero w dalszych etapach jest podejmowana decyzja o wyborze gatunku ze względu na formę prezentacji informacji (druk i/lub umieszczenie w Sieci). W komunikacji naukowej są powszechnie stosowane czasopisma elektroniczne, książka elektroniczna zdobywa również coraz więcej użytkowników (Wilson 2014).

5.2.2. Grupa gatunków 2. Informacja pochodna (metainformacja)

KTO. Informacja pochodna jest tworzona przez organizatorów informacji jako wynik transakcji tworzenia informacji: reprezentacji tekstu (opracowanie rzeczowe) lub paratekstu (opis bibliografi czny) obiektu informacyjnego. Organizatorzy informacji tworzą metainformację stanowiącą reprezentację informacji w grupie gatunków 1, co oznacza, że są autorami odpowiedzialnymi za treść obiektów metainformacyjnych (Andersen 2000, s. 207). Zbiory metainformacji nazywane są tradycyjnie danymi bibliografi cznymi, chociaż są to zasoby informacji (metainformacja jest informacją), stanowiącej treść obiek- tów metainformacyjnych. Są one tworzone jako wynik eksternalizacji struktur wiedzy organizatorów informacji. Twórcy obiektów metainformacyjnych w grupie gatunków 2, oprócz wiedzy gatunkowej o gatunkach tej grupy i grupy 1, powinni posiadać także wiedzę o gatunkach innych grup, które tworzą i sto- sują, zarówno słownikach elementów metainformacji, jak i słownikach warto- ści elementów metainformacji (grupa gatunków 4). Obiekt metainformacyjny jest reprezentacją wielowarstwowej wiedzy jego twórcy. Po pierwsze dotyczy ona zasad realizacji transakcji (np. przepisów katalogowania), czyli wiedzy fachowej organizatora informacji oraz wiedzy gatunkowej o gatunkach grup 2–6. Po drugie, niezbędna jest mu również wiedza dziedzinowa dotycząca za- wartości informacyjnej obiektu informacyjnego, a także wiedza gatunkowa 5. Grupy gatunków informacji w OI 251 o gatunkach grupy 1, dotycząca zasad gatunkowych stosowanych w dziedzinie (wiedza czytelnicza). Informacja w grupie gatunków 2, pomimo daleko idą- cej regulacji gatunków (standaryzacji zasad gatunkowych), jest tworzona na podstawie indywidualnych struktur wiedzy organizatorów informacji, przez co w sposób nieunikniony powstają różnice w treści obiektów metainformacyjnych, tworzonych przez różnych organizatorów informacji, na podstawie tych samych zasad gatunkowych i dla tych samych obiektów informacyjnych (Ingwersen 1992, s. 65). Twórcy informacji gatunków grupy 2 rzadko są specjalistami w obszarze dziedziny, której dotyczy informacja gatunków grupy 1, przez co ich wiedza czytelnicza, w tym gatunkowa, często nie jest wystarcza- jąca dla kompetentnej interpretacji informacji gatunków tej grupy. Jak twierdzi Hjørland (2013a, s. 179), wiedza o przedmiocie była i nadal jest bardzo zaniedbywana w OI. Niewątpliwie wpływa to na jakość treści informacyjnej obiektów metainformacyjnych tworzonych w procesach OI. Wiedza gatunkowa o gatunkach grupy 2, podobnie jak o wszystkich innych gatunkach, może być uzyskana podczas internalizacji informacji (czytania), chociaż w tym wypadku, jak zwykle w procesie twórczym, istotna jest także praktyka w zakresie eksternalizacji wiedzy (pisania) z użyciem odpowiednich struktur wiedzy gatunkowej. Odbiorcami treści obiektów metainformacyjnych są zarówno organizatorzy informacji, którzy posiadają wiedzę gatunkową ga- tunków grupy 2 na poziomie eksperckim, jak i użytkownicy końcowi, wyszu- kujący informację za pomocą innej informacji, gatunków, o których ich wiedza jest na różnym poziomie, również niedostatecznym. Wielu studentów, mają- cych pierwszy kontakt z informacją gatunków grupy 2, czuje się zagrożonych utratą części swojej tożsamości, ponieważ informacja ta opisuje rzeczywistość bardzo różną od reprezentowanej w ich wiedzy, poprzez którą defi niują samych siebie (Estrem 2016, s. 55). Internalizacja i asymilacja tej informacji po- wodują istotną akomodację wiedzy o świecie, co zawsze prowadzi do zaskocze- nia, czasem odczuwanego jako przykrość (Bates 2005b, s. 4). W kontekście SOI wiedza gatunkowa użytkowników niedoświadczonych jest z różnym skutkiem poszerzana za pomocą informacji gatunków grupy 56 i wspomagana przy uży- ciu informacji gatunków 6 (Marchionini 2006, s. 43). Warto też wspomnieć o jeszcze jednym rodzaju użytkownika informacji gatunków grupy 2 – progra- mach komputerowych, które przeszukują zasoby metainformacji na podstawie przygotowanych algorytmów. Programy takie funkcjonują naprawdę efektywnie w środowisku w pełni elektronicznym, w którym informacja gatunków wszystkich grup jest czytelna komputerowo. Jeżeli przyjmiemy, że autorzy, tworząc informację w określonym gatunku, zakładają posiadanie odpowiedniej wiedzy gatunkowej u odbiorcy, będziemy

6 Dodatkowe problemy w tym zakresie sprawiają zachowania informacyjne nowych generacji użytkowników (tzw. pokolenie Google), którzy nie są przyzwyczajeni do dłuższego czytania informacji, np. w gatunkach różnych instrukcji (Rowlands i in. 2008, s. 297). 252 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... musieli się zgodzić, że obiekty metainformacyjne są tworzone przez organiza- torów informacji głównie dla nich samych i ich kolegów po fachu. Wynika to z faktu, że nie jest możliwe uzyskanie pełnej wiedzy gatunkowej o gatunkach grupy 2 bez przynajmniej podstawowej wiedzy o gatunkach grupy 4, której zasadniczo użytkownicy informacji nie posiadają. Dodatkowo sposób funkcjonowania SOI (w węższym znaczeniu, OPAC) z punktu widzenia gatunków grupy 6, uwzględnia raczej potrzeby organizatorów informacji, decydujących bezpośrednio o wymaganej funkcjonalności, niż innych użytkowników, mają- cych na nią tylko pośredni wpływ (Swoboda 2009, s. 18). Z tego wynika, że użytkownik końcowy SOI jest odbiorcą drugorzędnym informacji gatunków grupy 2. To z kolei powoduje skomplikowanie jego sytuacji jako uczestnika procesu komunikacyjnego. Po pierwsze, jak już wspomniałem, użytkownik ten nie zna przepisów i instrukcji (gatunki grupy 4), służących jako metagatunek do tworzenia metainformacji w gatunku grupy 2. Po drugie, ponieważ wiedza gatunkowa o gatunkach grupy 2 (opisie bibliografi cznym) jest uważana za część obowiązkowej wiedzy każdego naukowca, powinna być częścią edukacji na róż- nych poziomach, tak jak jest nią wiedza gatunkowa dotycząca gatunków grupy 1. Dlatego pozyskiwanie wiedzy o gatunkach grupy 2, w kontekście określonej dziedziny, powinno być równorzędnym celem nauczania na każdym kierunku studiów. Dopiero ta wiedza umożliwia samodzielne korzystanie z publikacji naukowych. Braki w jej strukturach mogą prowadzić odbiorców informacji do niewłaściwego tworzenia znaczeń w trakcie transakcji z informacją w gatunkach grupy 2, czyli treścią obiektów metainformacyjnych na wszystkich poziomach gatunków, od pojedynczych atrybutów metainformacji po katalog jako całość. Po trzecie, metainformacja jest tworzona w SOI w określonym czasie i miejscu przez konkretną osobę (lub algorytm, nota bene także tworzony przez jakąś osobę) stosującą określone narzędzia językowe (gatunki grupy 4) i posia- dającą określoną wiedzę. To, co na podstawie metainformacji użytkownikowi wydaje się podobne, nie musi być tak traktowane w stosowanym przez niego SOI, ze względu na zmiany, jakim ludzie, ich wiedza, algorytmy i języki ulegają w czasie (Tennis 2012). Ta sama metainformacja, w tym samym gatunku jest internalizowana przez różnych odbiorców w odmienny sposób. Mogą one być nawet traktowane jako różne gatunki, wspomagające różne działania, gdyż obiekt metainformacyjny jest produktem końcowym transakcji dla organizatora informacji i etapem początkowym realizacji transakcji dla użytkownika. Metain- formacja, tworzona przez ludzi i ich algorytmy może być także udostępniana algorytmom przeszukującym zasoby metainformacji. Wówczas na efektywność tego procesu zasadniczy wpływ ma wiedza gatunkowa twórcy algorytmów. Innym zagadnieniem jest rozpowszechnianie wiedzy gatunkowej pomiędzy organizatorami informacji. Stanowią oni małą, rozproszoną społeczność, w któ- rej trudno jest koordynować stopień ujednolicenia wiedzy jednostek. Zastoso- wanie komputeryzacji do tworzenia obiektów metainformacyjnych ma istotny wpływ na rozpowszechnienie wiedzy gatunkowej w tym obszarze, prowadząc 5. Grupy gatunków informacji w OI 253 do globalnej współpracy w zakresie regulacji gatunków (obiektywizacji). Glo- balizacja silnie wpłynęła na działania OI przez oddzielenie wiedzy od kontekstu, w którym jest tworzona, co w rezultacie ujednolica znaczenie informacji i jej oddziaływanie bez względu na czas i miejsce (Andersen 2006, s. 109). Procesy te silnie odróżniają OI w systemach bibliotecznych od OI w wyszukiwarkach internetowych, prowadząc do obiektywizacji praktyk tych pierwszych. Oznacza to odgórne narzucanie znaczeń użytkownikom SOI, zarówno organizatorom, jak i użytkownikom końcowym informacji, przez nadrzędne, globalne regulacje (Alemu, Stevens, Ross 2012, s. 40). Podejście konstruktywistyczne do tego problemu zakłada nie tyle globalizację rozwiązań, ile wykorzystanie wiedzy indywidualnej użytkowników, np. przez uwzględnienie ich poglądów podczas transakcji katalogowania. W SOI współczesnych generacji może to przybierać formę tagowania czy dodawania komentarzy przez użytkowników końcowych. W systemach opartych na technologii Linked Data niezbędne będzie uwzględ- nienie oddolnie konstruowanych poglądów i zróżnicowanych punktów widzenia użytkowników. DLACZEGO. Metainformacja jest gatunkiem służącym w OI mediacji pomiędzy obiektem informacyjnym i jego autorem a użytkownikiem końco- wym (Andersen 2015a, s. 20). Istotnym aspektem działań mediacyjnych jest połączenie gatunków, sytuacji komunikacyjnych i ich kontekstu oraz uczest- niczących w nich społeczności. Mediacja obejmuje szereg transakcji pisania/ czytania: gromadzenia, katalogowania, wyszukiwania, uzyskiwania dostępu do informacji w SOI. Tworzona metainformacja nosi ślady oddziaływania informacji, na podstawie której powstaje (np. gatunki grupy 1 oraz grupy 4 od- działują na gatunki grupy 2). Zawiera także elementy informacji, która może być tworzona w przyszłości (gatunki grupy 2 oddziałują na gatunki grupy 3). Celem informacji gatunków grupy 2 jest oddziaływanie z informacją gatun- ków grupy 1, skierowanie użytkownika do obiektów informacyjnych, umoż- liwiając takie transakcje, jak identyfi kacja i wybór informacji ze względu na jej cechy komunikacyjne, reprezentowane w obiekcie metainformacyjnym. Obiekt metainformacyjny powstaje w transakcjach OI, takich jak katalogowanie i indeksowanie, czyli twórczych działaniach polegających na tworzeniu informacji w formie tekstowej. Jej tworzenie jest regulowane przepisami zapew- niającymi jednolitość i stabilność formy oraz treści (obiektywizacja działań) na poziomie globalnym. Należy zauważyć, że jednolitość jest wyżej ceniona niż elastyczność czy twórcza modyfi kacja (subiektywizacja) (Feinberg 2015, s. 47). Aktywność retoryczna tego typu, regulowana przez gatunki słowni- kowe grupy 4, jest wykonywana w powtarzalnych sytuacjach pozyskiwania każdego nowego obiektu informacyjnego w SOI7. Metainformacja gatunku

7 Pomijam tu możliwość rewizji transakcji katalogowania ze względu np. na potrzebę do- konania modyfi kacji obiektu metainformacyjnego, gdyż można ją uważać za specjalny przypadek transakcji katalogowania. 254 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... rekordu bibliografi cznego musi oddziaływać na informację gatunków grupy 4: jest wybierana (kompletowana z istniejących list elementów metainformacyjnych) i/lub formułowana z wykorzystaniem informacji odpowiednich przepisów w celu dostarczenia metainformacji o reprezentowanym obiekcie informacyjnym na poziomie podgatunków atrybutów przewidzianych w instrukcjach dla reprezentacji obiektu informacyjnego na poziomie dzieła, realizacji, materializacji i egzemplarza oraz o przydatności tej metainformacji w procesach OI. Co również istotne, znaczenie „przydatności” może ulegać zmianom w czasie i jest odzwierciedlane w odpowiednich zmianach w zasadach gatunkowych dla gatunków metainformacji, takich jak przepisy katalogowania. Zmiany te wynikają m.in. ze zmian w zasadach gatunkowych ga- tunków grupy 1. Jak wskazali Moulaison, Dykas i Budd (2014, s. 43), zmiany w zasadach tworzenia gatunku atrybutu autorstwa, począwszy od AACR poprzez RDA po Linked Data, spowodowały rozwój reprezentacji tego atrybutu od postaci nazwy jako zwykłego ciągu znaków po gęstą sieć relacji między reprezentowanymi obiektami i związanymi z nimi wydarzeniami. Oznacza to wzrost skomplikowania możliwych działań retorycznych, wspomaganych przez stale rozwijane nowe gatunki grupy 4, a także wynikające z tych zmian modyfi kacje gatunków grupy 2 oraz relacji interdyskursywnych między gatunkami obu grup. Twórca informacji w grupie gatunków 2 jest odpowiedzialny za treść tworzonego obiektu metainformacyjnego, podobnie jak autor każdej informacji8. Z tego powodu obiekty metainformacyjne, takie jak atrybut opisu (podgatunek), rekord bibliografi czny zawierający uporządkowany zestaw tych atry- butów, katalog biblioteczny, obejmujący uporządkowany zestaw rekordów, a także cała biblioteka (SOI), mogą być łącznie traktowane jako należące do wielkiego systemu gatunków informacyjnych, na który składają się także gatunki innych grup (por. rozdz. 5.1). Ich celem retorycznym jest wspomaganie procesu publikowania, organizacji i udostępniania informacji. Oznacza to, że tworzenie obiektu metainformacyjnego w transakcji katalogowania jest dzia- łaniem równie złożonym, jak tworzenie i percepcja obiektów informacyjnych gatunków grupy 1. W obu przypadkach niezbędne jest posiadanie podobnie obszernej wiedzy gatunkowej. Różnica polega jedynie na działaniach w róż- nych sferach aktywności naukowej, co wiąże się ze zróżnicowaniem celów komunikacyjnych. Ujednolicenie gatunków w OI i ich transakcji, osiągnięte dzięki standaryzacji na wielu poziomach, jest niezbędne do zapewnienia poprawności gatunkowej, umożliwiającej współdziałanie obiektów metainformacyjnych. Poprawne obiekty metainformacyjne zapewniają użytkownikom SOI lepszą identyfi ko- walność, porównywalność i określenie lokalizacji obiektów informacyjnych. Współdziałanie obiektów metainformacyjnych pozwala na ich wymianę

8 Interesujące jest, że nie znajduje to odzwierciedlenia w przepisach prawa autorskiego. 5. Grupy gatunków informacji w OI 255 pomiędzy SOI, co usprawnia ich transakcje (Feinberg 2015, s. 53). Z drugiej strony regulacje służące ujednoliceniu gatunków są wystarczająco elastyczne, aby umożliwić kastomizację rozwiązań; taka swoboda jest niezbędna do dostosowania ogólnych, uniwersalnych rozwiązań do potrzeb lokalnych użyt- kowników SOI, stanowiąc element wspomnianej już subiektywizacji. Sprzecz- ność wynikająca z globalizacji/lokalności niezbędnych zasad gatunkowych jest przyczyną stałego napięcia pomiędzy ogólną potrzebą standardowych rozwiązań w środowisku globalnym (regulacją) a lokalną potrzebą stosowania indywidualnych rozwiązań dostosowanych do lokalnych kultur (deregulacja). Nie jest to problem wyłącznie bibliotecznej organizacji informacji – podobne zagadnienia dotyczą wszystkich środowisk globalnych, w szczególności Inter- netu jako całości. CO. Wśród gatunków grupy 2 wyróżnić można wiele gatunków obiektów metainformacyjnych, począwszy od podgatunków stanowiących atrybuty opisu bibliografi cznego, poprzez opisy bibliografi czne/katalogowe i ich ko- lekcje: bibliografi e, w tym w formie baz danych oraz katalogi biblioteczne, w tym OPAC (Buckland, Shaw 2008, s. 151) oraz bibliotekę (SOI w szerszym znaczeniu), jako gatunek nadrzędny dla tej i innych grup gatunków. Na naj- wyższym poziomie znajduje się system biblioteczny, składający się z wielu bibliotek. Ten z kolei może być traktowany jako element sieci bibliotecznych, w tym globalnej sieci bibliotek. W ten sposób metainformację gatunków grupy 2 można traktować jako globalny zbiór, stanowiący reprezentację globalnych zasobów informacyjnych, wynikającą z funkcjonowania struktur umysłowych organizatorów informacji. Struktury metainformacji są także tworzone w innych SOI, głównie w wyszukiwarkach internetowych; różnica w tym wypadku polega na stosowaniu schematów umysłowych nie organiza- torów informacji, a twórców algorytmów indeksowania. W obu wypadkach, oprócz obiektów metainformacyjnych, eksponowane są także łączące je relacje interinformacyjne, dzięki którym użytkownikom SOI jest udostępniana wiedza o kontekście obiektu informacyjnego i reprezentującego go obiektu metainformacyjnego. Informacja w gatunkach tej grupy oddziałuje z informacją innych gatun- ków: jest reprezentacją informacji w obiektach informacyjnych gatunków grupy 1, prezentacją ich treści i formy z wykorzystaniem informacji z gatun- ków grupy 4. Ponadto reprezentowane są relacje interinformacyjne, istniejące pomiędzy obiektami informacyjnymi, zwane relacjami bibliografi cznymi, na przykład relacja oryginalności, łącząca kolejne wersje (wydania) obiektu informacyjnego. Relacje te występują nie tylko pomiędzy obiektami informacyjnymi gatunków grupy 1, ale także pomiędzy informacją z grup gatunków 1 i 2, np. relacja pomiędzy obiektem informacyjnym a reprezentującym go obiektem metainformacyjnym (Vellucci 1998, s. 110). Obiekty (meta)informacyjne, powiązane relacjami bibliografi cznymi, tworzą rodziny obiektów mogących funkcjonować w różnych gatunkach. 256 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Struktura i treść informacji w gatunkach grupy 2 są zwykle dobrze opisane za pomocą informacji w innych gatunkach, należących do grupy 4. Gatunki obiektów metainformacyjnych tej grupy są tak bardzo regulowane, że są tworzone na podstawie dokładnych standardów, chociaż często nie są to standardy publikowane przez instytucje normalizacyjne, międzynarodowe czy krajowe. Można się zgodzić z opinią Julii Kristevej (1986, s. 40), że informacja jest zwykle tworzona na podstawie wcześniej istniejącej i przewidywanej informacji, a każda nowa informacja jest wynikiem negocjacji z istniejącą już informacją, z którą wchodzi w relacje interinformacyjne. Gatunki te mają zasięg globalny, co wymusza globalna współpraca w zakresie wymiany metainformacji. Stan- daryzacja jest wspierana przez metagatunki grupy 4, takie jak ISBD, afi liowa- ny przez IFLA, AARC, zarządzany przez ALA i RDA, zarządzany przez Joint Steering Committee for the Development of RDA. Międzynarodowy standard ISO 690 dotyczy bibliografi i załącznikowej9. Struktura i znaczenie atrybutów schematu Dublin Core są standaryzowane na różnych poziomach, począw- szy od międzynarodowego (ISO 15836:2009), po normy krajowe10. Format MARC, związany z ISO 270911, jest zarządzany przez Library of Congress. Jakość obiektów metainformacyjnych zależy od ich zgodności z gatunkami norm i instrukcji (grupa gatunków 4). Można tu znaleźć analogię do sytuacji w grupie gatunków 1 (informacja prymarna). W tej grupie są stosowane metagatunki, takie jak instrukcje dla autorów, zwykle tworzone przez wydawców; w grupie 2 zaś metagatunki z grupy 4, takie jak wymienione powyżej. Efek- tem stosowania informacji metagatunków grupy 4 jest tworzenie obiektów metainformacyjnych gatunków grupy 2 i podgatunków, takich jak opis skró- cony i pełny oraz opis poszczególnych atrybutów metainformacji (podgatun- ków), zawierających znaczenia, takie jak tytuł, oznaczenie odpowiedzialności, adres wydawniczy itd., z których konstruuje się obiekty metainformacyjne. Ich struktura (a więc i znaczenie) zależy m.in. od gatunku reprezentowanego obiektu informacyjnego. Struktura obiektu metainformacyjnego (zastosowane podgatunki grupy 2) jest bowiem uzależniona od gatunku reprezentowanego obiektu informacyjnego grupy 1; inna jest dla książki, artykułu, czasopisma, mapy, obiektu elektronicznego itp. JAK. Wiedza gatunkowa dotycząca gatunków grupy 2, odpowiednia do tworzenia obiektów metainformacyjnych, jest zdobywana podczas wieloletniej edukacji i szkoleń. Nie jest to wiedza intuicyjna, wymaga np. posługiwania się gatunkami informacji tworzonymi przy użyciu sztucznych języków informacyjnych. Szkolenia są przeznaczone dla organizatorów informacji, twórców

9 Polska wersja: PN-ISO 690:2012. Informacja i dokumentacja – wytyczne opracowania przy- pisów bibliografi cznych i powołań na zasoby informacji. 10 Polska norma: PN-ISO 15836:2012. Informacja i dokumentacja – zestaw elementów metadanych Dublin Core. 11 Polska wersja: PN-ISO 2709:2010. Informacja i dokumentacja – format do wymiany informacji. 5. Grupy gatunków informacji w OI 257 informacji gatunków grupy 2, prowadzone na poziomie wyższym, jako przygotowanie do zawodu i jako edukacja permanentna, również na stanowisku pracy. Ta ostatnia jest niezbędna ze względu na zmiany, stosunkowo często dokonywane w gatunkach grup 1 i 4. Na organizatorach informacji spoczywa także obowiązek szkoleń użytkowników końcowych, związanych ze stosowaniem różnych metagatunków (np. lekcji bibliotecznych), których informacja jest dostosowana do poziomu i potrzeb niespecjalistów. Oczywiście wszystkie te formy edukacji wymagają stosowania wielu zasobów informacji, nale- żących do wielu gatunków. Wynika z tego, że do realizacji różnych transakcji w obrębie gatunków tej grupy jest wymagana wiedza gatunkowa na różnym poziomie, wyższym dla organizatorów informacji, niższym – dla pozostałych użytkowników. Warunki realizacji transakcji z gatunkami grupy 2 ulegają zmianom w wyniku rozwoju technologii informacyjnych. Używane gatunki są przenoszone do sieci rozległych, przez co ulegają modyfi kacjom w kierunku cybergatun- ków. Gatunek obiektu metainformacyjnego grupy 2 jest przedmiotem wielu zaawansowanych modyfi kacji, opisanych w rozdz. 4.2. Modyfi kacje te zacho- dzą zarówno na poziomie semantycznym (podgatunki artybutów informacji), jak i syntaktycznym (nowe sposoby kodowania, takie jak XML i RDF). Wydaje się, że zmiany te będą kontynuowane w najbliższej przyszłości, być może w kierunku pełniejszej implementacji technologii Linked Data. Sednem tych zmian jest przejście od gatunków informacji zamkniętej, standaryzowanej w zamkniętym środowisku bibliotek, do gatunków otwartych, opartych na otwartych standardach, używanych powszechnie w sieciowym środowisku informacyjnym. Pomimo zachodzenia w sieciach globalnych, zmiany te pro- wadzą do większego różnicowania lokalnych rozwiązań, w kierunku subiekty- wizmu. Jest to zgodne z konstruktywistycznym podejściem do procesów OI. Gatunek obiektów metainformacyjnych grupy 2 jest niemal całkowicie gatunkiem elektronicznym. Wszystkie biblioteki naukowe i większość innych bibliotek cywilizacji zachodniej udostępniają swoje katalogi w formie elektronicznej i sieciowej (jako OPAC). Cybergatunki tego rodzaju, podobnie jak inne tekstowe bazy danych, pozwalają na znaczny wzrost zróżnicowania i efektyw- ności dostępnych transakcji. Powoduje to powiększanie się ilości gatunków informacji: informacja tworzona w gatunku typowym dla rozwiązań OPAC, zgodnym ze standardami bibliotecznymi, jest udostępniana użytkownikowi w innym gatunku, zgodnym ze standardami internetowymi. Często istnieje możliwość wyboru pomiędzy tymi gatunkami. Jak to już było wspomniane, gatunki grupy 2 są silnie ustrukturyzowane, co stwarza duże możliwości ma- nipulacji elementami tej struktury (podgatunkami), a to z kolei ułatwia ich dostosowanie do potrzeb obsługiwanych przez nie działań społecznych, przede wszystkim transakcji wyszukiwania informacji, nie tylko w SOI bibliotecznych (także np. w serwisach społecznościowych). Dodatkowo stosowanie hiperlin- ków zmienia znaczenie relacji interinformacyjnych i zwiększa ich rolę. 258 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

5.2.3. Grupa gatunków 3. Metainformacja tworzona przez użytkownika stosowana w transakcjach wyszukiwania w SOI

KTO. Użytkownik jest tu rozumiany szeroko, jako każda osoba realizująca transakcje czytania/pisania z SOI. Określenie „użytkownik” może być mylące, ponieważ mowa tu o twórcach metainformacji stosowanej w wymienionych transakcjach. Z punktu widzenia procesów OI użytkownicy określonej formy OI są także jej twórcami, gdyż są oni autorami idei, wierzeń, znaczeń, wartości i organizowanej (meta)informacji. Stosowanie przez nich narzędzi OI powoduje ich współudział w przekształcaniu SOI, gdyż użytkownicy są aktywnymi agentami biorącymi udział w działaniach społecznych, za pomocą których usi- łują osiągnąć cele, używając odpowiednich narzędzi (w tym gatunków) (An- dersen 2012a, s. 38). Wynik realizacji transakcji użytkownika (np. wyszukiwania) jest podstawą wykonywania kolejnych transakcji, tego samego rodzaju lub innych (np. identyfi kacji). Ze względu na odmienność celu komunikacyjnego użytkownicy są dzieleni na dwie grupy: organizatorów i użytkowników (w węższym sensie, końcowych) informacji. W szczególności tej drugiej grupy dotyczą liczne badania w obszarze OI, dotyczące zachowań informacyjnych (ang. information behaviour) i modelowania transakcji poszukiwania informacji (ang. information seeking) (Case 2007, s. 120), a także jej pozyskiwania (ang. information gathering), przeglądania (ang. browsing), przetrząsania (ang. foreaging), rutynowego zbierania (ang. routine information gathering) oraz przypadkowego zdobywania (ang. information encountering) (Cisek 2017). W ramach teorii gatunków użytkownicy są traktowani jako poszukiwacze i twórcy sensu (ang. sense-makers, por. rozdz. 2.3) zdolni do formułowania celów i realizacji dzia- łań dla ich osiągnięcia (Andersen 2015a, s. 29). Według opinii Devitt (2004, s. 10) gatunki są defi niowane przez ich użytkowników, w przypadku SOI są nimi użytkownicy informacji obu wspomnianych grup. W procesie defi niowania gatunków grupy 3 ważną rolę odgrywają także twórcy informacji gatun- ków grupy 6: twórcy algorytmów i oprogramowania SOI, w szczególności jego interfejsów, które wpływają na regulację gatunków grupy 3. Dervin (2000, s. 35), we wspomnianej wcześniej teorii tworzenia sensu (zob. rozdz. 2.3), zakłada, że w warunkach dnia codziennego ludzie stale spotykają się z sytuacjami nieadekwatności swojej wiedzy (hipotez na temat otaczającego świata) i doświadczenia uzyskiwanego w trakcie ciągłego procesu nadawania znaczeń otaczającemu światu. Powstaje luka informacyjna, którą ludzie starają się zapełnić lub ominąć, stosując różne strategie postępowania. Jedną z możli- wych strategii jest zastosowanie SOI. W tym przypadku użytkownicy formu- łują opis problemu związanego z luką informacyjną, który jest obarczony nie tylko kognitywnie (akty poznawcze, wiedza), ale także ich stanami afektyw- nymi (emocjami) i behawioralnymi (realizowanymi czynnościami). Opis ten jest wykorzystywany na prawie wszystkich etapach zachowań informacyjnych, 5. Grupy gatunków informacji w OI 259 składających się na transakcję poszukiwania informacji przewidzianych w modelu Ellis, zaprezentowanym przez Järvelin i Wilsona (2003). W odniesieniu do transakcji wyszukiwania informacji w SOI opis ten przyjmuje formę instrukcji wyszukiwawczej, kierowanej do organizatora informacji, w sposób zapośred- niczony przez SOI. Forma i treść kwerendy są regulowane przez oddziałującą z nim informację gatunków grup 4 i 6 (częściowo także 5) oraz zależy od stanu wiedzy użytkownika, wynikającej z akumulacji wiedzy tworzonej na podstawie wcześniejszych doświadczeń pozyskanych podczas zapełniania luki (wiedza gatunkowa). Informacja gatunków grupy 1 oddziałuje na poziom wiedzy dziedzinowej (oraz gatunkowej dotyczącej tej grupy), w tym wiedzy dotyczącej terminologii fachowej i naukowej, bezpośrednio wpływającej na zdolność do poprawnego formułowania potrzeb w kontekście luki. Jak już wspomniano, ta wiedza musi być uzupełniona wiedzą gatunkową dotyczącą gatunków grupy 4; tylko od najbardziej doświadczonych użytkowników można spodziewać się znajomości gatunków, takich jak klasyfi kacje lub ontologie stosowane w okre- ślonej dziedzinie. Jest to tym bardziej ważne, że te narzędzia są wykorzystywane do standaryzacji nie tylko informacji gatunków grupy 2 (o czym była mowa), ale także grupy 3, co oznacza oddziaływanie pomiędzy informacją tych gatunków. Użytkownik powinien dysponować także pewną wiedzą o gatunkach grup 5 i 6, czyli o sposobach działania w SOI, w tym w zakresie transakcji z interfejsami systemów komputerowych ogólnego stosowania, co obecnie oznacza umiejętność posługiwania się wyszukiwarkami internetowymi z interfejsem typu Windows. Dostosowując się do tych wymogów, projektanci bibliotecznych SOI starają się osiągnąć maksymalną prostotę transakcji for- mułowania tekstów gatunków grupy 3, czego efektem jest redukcja informacji gatunków grupy 6 do najprostszych form, umożliwiających wprowadzanie dowolnego zestawu słów kluczowych bez potrzeby tworzenia złożonych wyrażeń (np. z użyciem operatorów logicznych). Taki sposób realizacji transakcji z in- formacją gatunku grupy 3 został zapoczątkowany przez twórców wyszukiwarki Google i przejęty przez wszystkie aplikacje oferujące transakcje wyszukiwania, w tym aplikacje biblioteczne i ich OPAC (zob. rozdz. 4.2). Jest to przykład wspomnianego już zjawiska zwanego przywłaszczeniem (ang. appropriation) gatunku. Pomimo że zmiana sytuacji zwykle wymaga utworzenia nowego gatunku, dzięki przywłaszczeniu gatunku możliwe jest posługiwanie się wcześ- niej znanym gatunkiem bez potrzeby realizacji tego rodzaju transformacji. Warto się zastanowić, kto jest adresatem (intencjonalnym odbiorcą) informacji tworzonej przez użytkownika w gatunku grupy 3. Z jednej strony informacja ta jest kierowana do organizatorów informacji, stanowiąc element dialogu pomiędzy użytkownikami końcowymi a organizatorami informacji. Użytkownik, na podstawie swojej wiedzy o gatunkach i charakterze własnej luki informacyjnej, formułuje hipotezę na temat swoich potrzeb informacyjnych. Tworzona przez niego informacja gatunku grupy 3 służy sterowaniu zachowaniami informacyjnymi organizatora informacji w sposób zapośredni- 260 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... czony przez SOI (Sosińska 1987, s. 44). W rezultacie otrzymuje od organizatora informację w gatunku grupy 2, stanowiącą efekt tworzenia teorii umysłu użytkownika. Hipotezy te mogą ulegać kolejnym przybliżeniom w kolejnych transakcjach. W ten sposób organizator i użytkownik informacji prowadzą dialog, zapośredniczony przez technologię informacyjną i system gatunków wielu grup. W procesy te włączony jest także projektant SOI, chociaż być może mniej bezpośrednio. Dotyczy to zarówno projektanta algorytmów systemu, jak i jego interfejsu. Ten pierwszy, tworząc informację kodowaną w języku programowania, ustala możliwe i dozwolone do realizacji transakcje (działania) wszystkich użytkowników oraz interakcje pomiędzy nimi. Jest to przykład informacji, która kieruje działaniami społecznymi w sposób maksymalnie dosłowny, gdyż kod oprogramowania jest bezpośrednio wykonywalny, a więc sam jest dzia- łaniem. Ten drugi tworzy m.in. system komunikatów systemowych, przez co uczestniczy w komunikacji podczas powtarzalnych sytuacji OI. Poza tym za- równo organizatorzy informacji, jak również projektanci SOI działają jako po- średnicy pomiędzy autorami informacji w gatunkach grup 1 i 3. DLACZEGO. Gatunki grupy 3 służą realizacji dialogu pomiędzy użytkow- nikiem a twórcą (projektantem) SOI i organizatorem informacji, tworzącym informację gatunków grupy 2, jako pośrednikami w relacjach z autorem informacji gatunków grupy 1. W dialogu tym użytkownicy formułują kwerendy, stosując standardy gatunków grupy 4. W odpowiedzi otrzymują informację gatunków grupy 2, która pozwala na symulację12 informacji gatunków grupy 1 (użytkownik może ją sobie wyobrazić). SOI powinien umożliwiać sprzężenie zwrotne; na podstawie tej informacji użytkownik powinien mieć możliwość zmiany (przeformułowania) swojej instrukcji wyszukiwawczej (informację gatunku grupy 3) i otrzymania nowych wyników. Właśnie to sprzężenie zwrotne, cykliczność i charakter iteracyjny zachowań informacyjnych powoduje, że transakcja ta ma charakter dialogu. Często dopiero w którymś z kolei cyklu poszukiwań informacji użytkownik uzyskuje wiedzę wystarczającą do poprawnego (z punktu widzenia funkcjonalności SOI) formułowania informacji gatunku grupy 3. Ostatecznie w dialogu tym uczestniczą także autorzy informacji gatunków grupy 1. Użytkownicy SOI stosują gatunki dla osiągnięcia celów informacyjnych. Użytkownik jest kształtowany przez język, jego gatunki i działania służące osiąganiu celów komunikacyjnych i innych celów społecznych. Z tego wyni- kają złożone interakcje i transakcje pomiędzy wszystkimi tymi elementami: użytkownikami, informacją i kontekstem sytuacji retorycznej OI. Uwzględ- niając ten punkt widzenia, OI powinna być uważana za środek do realizacji

12 Zwróćmy uwagę, że informacja gatunków grupy 2 ma wpływ na symulacje użytkownika podobny do tego, do którego dąży autor informacji gatunków grupy 1 w stosunku do swoich czy- telników. Jest to jeszcze jeden argument za traktowaniem działań w OI jako typowych działań retorycznych. 5. Grupy gatunków informacji w OI 261 celu, a nie za niezależny cel. Oznacza to powiązanie użytkownika i jego potrzeb informacyjnych z gatunkami wszystkich omawianych tu grup. Niezależnym celem, z punktu widzenia użytkownika, jest jednak zapełnienie/likwidacja luki informacyjnej. Z tego powodu uzyskanie dostępu do wyników transakcji wyszukiwania, a nawet do informacji gatunków grupy 1 nie jest ostatecznym celem użytkownika. Jego rzeczywistym celem jest zmiana subiektywnego od- czucia braku informacji (luki). Subiektywność tej sytuacji powoduje, że trudno jest uzyskać obiektywnie odpowiednią funkcjonalność SOI; obsługuje on typowe sytuacje komunikacyjne. Wypełnianie luki odbywa się podczas dialogu pomiędzy autorami informacji w gatunkach grup 1 i 3. SOI jest tak dobry, jak jego usługi pośrednictwa, realizowane z wykorzystaniem informacji gatunków grup 2, 4, i 6. Co ważne, użytkownik SOI nie komunikuje się „z kompute- rem”, jak czasem określa się to w literaturze, lecz z autorami informacji grup gatunków wymienionych wyżej. Komputer jest tylko narzędziem, medium komunikacji, podobnie jak szafk a katalogu kartkowego w systemie tradycyjnym. Narzędzie to powinno być tak konstruowane, aby minimalizować wysi- łek użytkownika, który spośród dostępnych SOI wybiera zwykle ten, który jest znany, wypróbowany, łatwo dostępny i przyjazny w użyciu, nawet jeśli obiektywnie zapewnia niższą efektywność (Cisek 2017). Tworzenie informacji gatunków grupy 3 jest wynikiem myślenia, stosowania wiedzy, zarówno gatunkowej, jak i dziedzinowej. Stanowi sposób komunikowania się użytkownika nie tylko z organizatorami informacji, ale także ze specjalistami w obrębie dyscypliny. Jest częścią budowania tożsamości użyt- kownika określającej jego miejsce w społeczności użytkowników z określonej dziedziny wiedzy. Dyscypliny posiadają własne sposoby tworzenia pytań badawczych i kwerend materializowanych i demonstrowanych w formie informacji tekstowej. Informacja ta jest walidowana przez członków społeczności badawczej. Odmienności dziedzinowe pomiędzy twórcami informacji gatun- ków grupy 3 powinny być znane i uwzględniane przez organizatorów informacji podczas tworzenia informacji gatunków grupy 2. CO. Informacja gatunków grupy 3 jest eksternalizacją wiedzy jej autorów, dotyczącej zarówno określonej dyscypliny i gatunków grupy 1, jak również stosowanego SOI i gatunków grup 2 i 4. Użytkownicy tworzą informację z wykorzystaniem informacji gatunków grupy 4 (np. słowników, w tym KHW) w sposób zaprojektowany przez autorów informacji gatunków grupy 6. Bez- pośrednim wynikiem transakcji wyszukiwania informacji jest metainformacja gatunków grupy 2 zawierająca powiązania/odesłania (analogowe lub elektroniczne) do informacji gatunków grupy 1. W grupie 3 wyróżnić można tekstowe gatunki werbalne (np. kwerenda do organizatora informacji), jak i piśmienne (instrukcja wyszukiwawcza formuło- wana w komputerowych SOI). Kwerenda może także pozostać niezwerbalizo- wana, pozostając częścią wiedzy użytkownika o luce (potrzebie) informacyjnej. 262 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Instrukcje mogą być również proste i złożone, przy czym granica jest tu płyn- na, a złożoność bywa istotnie zróżnicowana. JAK. Wiedza gatunkowa jest rozpowszechniana podczas szkoleń dotyczą- cych stosowania SOI. Mogą one np. dotyczyć syntaktyki obiektów metainformacyjnych, w tym konstruowania transakcji tzw. wyszukiwania zaawansowanego. Należy zauważyć, że informacja gatunków grupy 3 ma charakter najbardziej efemeryczny spośród wszystkich tu opisywanych. Zawierające ją obiekty metainformacyjne są usuwane po zakończeniu transakcji wyszukiwania. Często SOI daje możliwość przechowywania tych obiektów do czasu zakończenia transakcji, gdyż mogą one służyć modyfi kacji informacji dla realizacji kolejnych transakcji. Niektóre z nich, stanowiące najbardziej typowe, powtarzalne działania transakcyjne, bywają wyświetlane użytkownikom jako listy standardowych (powtarzalnych) transakcji (społecznych działań komunikacyjnych). Istnieją duże różnice gatunkowe w formułowaniu informacji gatunków grupy 3 w SOI tradycyjnych i komputerowych. W tych pierwszych informacja gatunków grupy 3 często nie była werbalizowana, tym bardziej nie przyjmo- wała formy tekstowej. Z potrzeby informacyjnej wynikały wprost działania retoryczne z wykorzystaniem interfejsu SOI, jak np. wyciągnięcie odpowiedniej skrzynki katalogowej w katalogu kartkowym. Zwykle możliwe jest także werbalne sformułowanie kwerendy do organizatora informacji (np. z intencją uzyskania pomocy), który w takim przypadku staje się częścią interfejsu SOI. W SOI komputerowym (OPAC) niezbędne jest sformułowanie informacji gatunku grupy 3 w formie tekstowej i pisemnej, co wskazuje na wzrost roli wiedzy gatunkowej w tej transakcji, nie tylko dotyczącej gatunków grupy 3, ale także innych grup, szczególnie grupy 4. Dużą rolę w katalogach tradycyjnych dla transakcji przeglądania, niewymagającej pisania (tworzenia informacji ga- tunków grupy 3), pełniły relacje interinformacyjne w ramach gatunków grupy 2; próbą przywrócenia ich znaczenia jest realizowana obecnie tzw. eferberyza- cja OPAC. Informacja w gatunkach grupy 3 jest regulowana przez standardy stosowane w SOI. Bezpośredni wpływ na nią ma praca projektantów SOI, w tym twór- ców informacji gatunków grupy 6. Jakakolwiek modyfi kacja funkcjonalności gatunków grupy 6 jest związana z potrzebą dokonywania zmian we wszystkich innych grupach gatunków, w tym grupy 3. Można zaobserwować długotrwa- łą tendencję w kierunku upraszczania syntaktyki tej informacji, co jest wynikiem przenoszenia SOI do sieci globalnych, gdzie użytkownik skazany jest na komunikację zapośredniczoną technologicznie, często bez możliwości żadnej bezpośredniej komunikacji z organizatorem informacji. Komunikacja ta jest we współczesnych SOI nie tylko zapośredniczona, ale także często asynchro- niczna. Pośredniczenie zapewnia informacja gatunków grup 5 i 6, w takich warunkach maksymalnie uproszczona i standardowa. W rezultacie tych zmian gatunki grupy 3 stają się cybergatunkami, a stosowanie gatunków tradycyj- 5. Grupy gatunków informacji w OI 263 nych, opartych na wypełnianiu formularzy papierowych lub kontakcie werbal- nym, zanika.

5.2.4. Grupa gatunków 4. Narzędzia metainformacyjne wykorzystywane do tworzenia reprezentacji informacji gatunków grupy 1

KTO. Warto zaznaczyć, że wszystkie narzędzia metainformacyjne, wymienione wcześniej, a wchodzące w skład grupy gatunków 4 są, tak jak każda inna informacja, wytworem powstałym w wyniku eksternalizacji wiedzy jej auto- rów. Zarówno przepisy katalogowania, jak i inne słowniki stosowane w OI tego metapoziomu są równoprawnymi obiektami informacyjnymi, podobnymi do obiektów gatunków grupy 1. Oznacza to, że wykaz epistemologii, stosowanych podczas społecznej wymiany (komunikacji) informacji przedstawiony przez Hjørlanda (1998, s. 28) powinien zostać uzupełniony o epistemologię autorów słowników i innych narzędzi tekstowych, służących indeksowaniu treści oraz epistemologię autorów przepisów i instrukcji katalogowania. Autorstwo informacji obu tych podgatunków jest zwykle zbiorowe (są one tworzone przez zespoły specjalistów), chociaż powszechnie znana jest rola takich wybitnych indywidualności, jak: Shiyali Ranganathan, Melvil Dewey, Paul Otlet, Charles Cutter i Antonio Panizzi, Seymour Lubetzky, Barbara Tillett i Elaine Sveno- nius (Smiraglia 2002, s. 332), a w Polsce Karol Estreicher czy Adam Łysakow- ski. Wiele dzieł zainicjowanych przez te i inne osoby (Ranganathan, Dewey, Otlet, Henriette Avram) jest nadal kontynuowanych i aktualizowanych przez zespoły specjalistów. Struktury wiedzy twórców tego rodzaju narzędzi miały silny wpływ na wizję rzeczowego układu zasobów obiektów informacyjnych lub zasad i celów metagatunków w OI, co oznacza, że mieli oni istotny wpływ na społeczne działania związane z transakcjami wyszukiwania i internalizacją informacji (Hjørland 2015, s. 122). Opinie na temat tego, co jest właściwym źródłem wiedzy niezbędnej do zaprojektowania SOI, są zróżnicowane; jednym z nich może być analiza domen wiedzy i gatunków, w tym ich różne epistemo- logie i ideologie13 (Hjørland 2013b, s. 14). Analiza taka jest jednocześnie sposobem na opisanie potrzeb (celów) i działań zmierzających do zaspokojenia tych potrzeb ze strony użytkowników. Dzieje się tak, ponieważ funkcjonowanie gatunków informacji zawsze wskazuje na wiedzę posiadaną przez twórców obiektów informacyjnych, w tym wiedzę o gatunku (gatunek jest elementem struktur wiedzy i wprost wpływa na

13 Jak pisze Hjørland w cytowanej pracy, wiedza niezbędna do projektowania SOI (określa- nych w pracy jako SOW) powinna przede wszystkim pochodzić z badań użytkowników. Jak jednak widać, podejścia wynikające z badań użytkowników i gatunków informacji są komplementarne. Inne podejścia przewidują skupienie uwagi na aspektach technicznych systemów komputerowych, analizie dokumentów lub ocenie eksperckiej. Te aspekty, choć w mniejszym stopniu, także zostały uwzględnione w przedstawionych tu analizach. 264 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... sposób jej internalizacji i eksternalizacji). Gatunki informacji charakteryzują także społeczeństwo i kulturę, w których zdecydowano o ich stosowaniu. Stąd tworzenie informacji wymaga adekwatnej wiedzy o potencjalnych użytkow- nikach oraz społeczno-kulturowych warunkach stosowania gatunków. Także odwrotnie: wiedza zarówno użytkowników, jak i organizatorów informacji, twórców informacji gatunków grupy 4, może być opisana na drodze analizy informacji i jej gatunków. Twórcy, organizatorzy informacji, są jednocześnie intencjonalnymi użyt- kownikami obiektów metainformacyjnych grupy 4. Odbiorcami obu podgrup gatunków informacji tej grupy są w pierwszej kolejności specjaliści w zakresie OI. Informacja w tych podgrupach jest tworzona głównie na ich potrzeby, gdyż to właśnie oni posiadają odpowiednią wiedzę gatunkową. Wiedza ta jest pozyskiwana w trakcie edukacji zawodowej organizatorów informacji oraz podczas praktyki zawodowej. W celu jej zdobycia organizatorzy informacji uczestniczą w różnych formach współpracy, projektach, szkoleniach, wymianie doświad- czeń w różnych formach itp. Metainformacja jest więc tworzona w gatunkach znanych małej grupie osób, stosujących je w swoich codziennych działaniach OI, jako narzędzia wspomagające tworzenie metainformacji gatunków grupy 2. Narzędzia te, stanowiące SOI, pomimo używania w codziennej pracy, mogą tworzyć barierę dla mniej doświadczonych organizatorów informacji, szcze- gólnie że obiektywnie są dość złożone. Dodatkowo, każda informacja w gatunku grupy 4 jest reprezentacją wiedzy jej twórcy (specjalistów wielu dziedzin, w tym organizatorów informacji), rzadko porównywalnej ze znacznie uboższą wiedzą użytkowników końcowych. Informacja w gatunkach tej grupy, podobnie jak każda inna, jest interpretowana indywidualnie przez odbiorcę z wykorzystaniem zróżnicowanych (indywidualnych) struktur wiedzy. Wiedza gatunkowa grupy 4 przedstawicieli obu grup odbiorców jest bardzo różna, co jak zwykle oznacza wyższy jej poziom u specjalistów, w tym wypadku organi- zatorów informacji. Ci ostatni wykazują tendencję do tworzenia teorii umy- słu użytkowników na podstawie własnego poziomu wiedzy. Jest to powodem mniejszej efektywności transakcji wyszukiwania informacji, w szczególności gdy mamy do czynienia z użytkownikiem o dostępie zdalnym (oddalonym w przestrzeni i czasie), co jest obecnie typową sytuacją komunikacyjną. Dobre poznanie stanów umysłowych coraz bardziej heterogenicznych grup użytkow- ników i znalezienie właściwego poziomu wiedzy, dla obsługi którego projektowany jest SOI, staje się coraz trudniejsze. Za użyteczne uważane są SOI, które możliwe są do opanowania w sposób intuicyjny (Sosińska-Kalata 2017, s. 46). Przedstawione powyżej problemy wynikają w dużej części z odmiennej do- stępności informacji obu podgrup gatunków. Gatunki informacji zawierającej zestawienia wartości atrybutów metainformacji dostępne są wszystkim użyt- kownikom SOI w celu wspomagania ich w tworzeniu informacji innego gatunku – instrukcji wyszukiwawczej (grupa gatunków 3) podczas wyszukiwania. Kolejna podgrupa gatunków – przepisy i instrukcje katalogowania – w zasadzie 5. Grupy gatunków informacji w OI 265 nie jest dostępna dla użytkowników końcowych. Przeciętny użytkownik może nawet nie zdawać sobie sprawy z ich istnienia. Informacja tego metagatunku wpływa na wiedzę użytkownika końcowego (jest przez niego internalizowana) tylko pośrednio, poprzez dostęp do utworzonej informacji gatunku grupy 2. Zmusza to do wniosku, że intencjonalnym odbiorcą informacji obu podgrup jest organizator informacji, posiadający niezbędną wiedzę gatunkową, natomiast użytkownik końcowy SOI jest jedynie odbiorcą drugorzędnym. Brak wiedzy dotyczącej gatunków grupy 4 powoduje występowanie ograni- czeń co do możliwości realizacji działań, które wymagają wiedzy o sposobach reprezentacji cech obiektu informacyjnego w obiekcie metainformacyjnym, przyczynach powstawania relacji interdyskursywnych pomiędzy gatunkami i interinformacyjnych pomiędzy obiektami stosowanymi w procesach OI. Użytkownicy końcowi muszą zdobywać odpowiednią wiedzę gatunkową na własną rękę, szczególnie w zakresie wspomnianych przepisów, gdyż znajomość słownictwa i słowników stosowanych w określonej dziedzinie jest uważana za część wiedzy naukowej, a członkowie społeczności naukowców (będący zwykle użytkownikami SOI) bywają członkami zespołów konstruujących te słow- niki, w szczególności elementów metainformacji służącej reprezentacji treści obiektów informacyjnych. Jedną z konsekwencji posiadania wiedzy gatunkowej powinna być znajomość metod tworzenia relacji interdyskursywnych pomiędzy obiektami oddziałującej informacji: opisem bibliografi cznym i re- prezentacją treści (gatunki grupy 2) a inną informacją funkcjonującą w obszarze metainformacji, głównie gatunków grupy 4. Innym rezultatem jest zrozumienie przyczyn, dla których określone podgatunki metainformacji (atrybuty metainformacji) tworzą gatunek obiektu metainformacyjnego (opisu bibliografi cznego) oraz znajomość działań, których podgatunki są częścią. I znów, te rezultaty wiedzy gatunkowej dostępne są głównie organizatorom, a w znacznie mniejszym stopniu innym użytkownikom informacji. DLACZEGO. Informacja w grupie gatunków 4 funkcjonuje dla wspomagania celów komunikacyjnych jako metagatunek – narzędzie służące tworzeniu informacji w innych gatunkach i ich grupach. Można tu przywołać analogię do sytuacji opisanej przez Andersena (2002b, s. 57) w zakresie publikowania naukowego – instrukcje dla autorów artykułów, należące do jednego (meta)- gatunku, są stosowane podczas tworzenia artykułów do czasopism naukowych, należących do innych gatunków. Podobnie stosując informację dwóch podgrup grupy 4 – słowników wartości atrybutów metainformacji oraz słow- ników atrybutów metainformacji (przepisów katalogowania) tworzy się opisy (reprezentacje) zarówno treści, jak i formy (w tym także gatunku, por. Zhang, Lee 2013, s. 39) obiektu informacyjnego (gatunek grupy 1). Opis (obiekt metainformacyjny) należy do gatunku grupy 2. To krótkie zestawienie obrazuje funkcjonowanie oddziałujących informacji różnych gatunków stosowanych podczas realizacji działań w obrębie OI. 266 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Oba wspomniane metagatunki instrukcji – przeznaczone dla autorów ar- tykułów w czasopismach i dla autorów obiektów metainformacyjnych (opisów bibliografi cznych) – nie tylko regulują działania związane z innymi gatunkami, ale także same są silnie regulowane. Standaryzacja w tym zakresie jest prowadzona na wielu poziomach, także na poziomie międzynarodowym. Informacja w obu podgrupach gatunków grupy 4 tworzy ograniczenia dla informacji w gatunkach grup 2 i 3, co oznacza, że gatunki grupy 4 dostarczają informacji właś- ciwej do stosowania w pozostałych grupach. Przepisy katalogowania (gatunek informacji grupy 4) regulują możliwe do wyrażenia relacje interinformacyjne (w tym wypadku zwane bibliografi cznymi) pomiędzy informacją w obiektach informacyjnych gatunków grupy 1 oraz pomiędzy informacją gatunków grup 1 i 2. Istnienie tych relacji jest wyrazem występowania interinformacyjności, zarówno poziomej, jak i pionowej14. Przepisy katalogowania stwarzają ograniczenie co do możliwych rozwiązań stosowanych w informacji gatunków grupy 2, a więc tworzenia poprawnych wypowiedzi dotyczących informacji gatun- ków grupy 1. W podobny sposób ograniczenia odnoszą się także do decyzji dotyczących sposobów reprezentacji treści obiektu informacyjnego w SOI. Reprezentacja ta jest tworzona z wykorzystaniem elementów KHW (gatun- ków słownikowych). Na podobnej zasadzie informacja, zawarta w obiektach informacyjnych gatunków grupy 1, jest tworzona z uwzględnieniem ograni- czeń narzucanych przez słowniki terminologiczne, słowniki przekładowe, encyklopedie fachowe i podobne gatunki. Ograniczenia te dotyczą zarówno struktury obiektu metainformacyjnego, jak i form atrybutów metainformacji służących tworzeniu obiektu metainformacyjnego, pobieranych z KHW war- tości atrybutów metainformacji. Ograniczenia dotyczące struktury i formy (zasady gatunkowe) pozwalają z kolei na przewidywanie możliwych działań społecznych, które mogą być wspomagane przez informację gatunków grupy 2. Ponieważ znaczenie informacji jest funkcją jej możliwego oddziaływania społecznego (Andersen 2002b, s. 58), znaczenie informacji gatunków grupy 4 wynika z jej oddziaływania na konstrukcję znaczenia informacji gatunków grupy 2 (obiekty metainformacyjne). Wybór informacji gatunków grupy 4, a w rezultacie gatunków grupy 2, wpływa na sposoby realizacji transakcji wyszukiwania i udostępniania informacji gatunków grupy 1. Jak już wspomniano, działania OI, w tym interpretacja znaczeń informacji gatunków grupy 1 i konstrukcja ich reprezentacji w formie obiektów metainformacyjnych (gatunki grupy 2), są w dużym stopniu regulowane przez gatunki grupy 4. Gatunki informacji tej grupy muszą być traktowane jako gatunki typu „dwa w jednym”: oprócz tego, że są to gatunki słownikowe, to są to także standardy. Jako standardy zawierają one regulacje stanowiące zalecenia

14 Poziome relacje interinformacyjne występują pomiędzy informacją a inną informacją, po- przedzającą ją i następującą po niej w łańcuchu komunikatów. Natomiast pionowe relacje interinformacyjne tworzą kontekst określonej informacji, np. informacja powiązana w różnych momen- tach czasowych (por. Livnat 2012, s. 13). 5. Grupy gatunków informacji w OI 267 dotyczące struktury i semantyki informacji należącej do gatunków grupy 2. Jak zauważyła Feinberg (2015, s. 54), prowadzi to do sytuacji, gdy tworzenie informacji gatunków grupy 2 jest postrzegane jako przypominające bardziej obserwację naukową (analizę struktury obiektu) niż twórczą interpretację (poszukiwanie ukrytych znaczeń). Istnieje wiele standardów i przepisów, zarówno lokalnych, krajowych, jak i międzynarodowych, stosowanych w tym zakresie i zawierających szczegółowe rozwiązania. Są one wynikiem prac nad uzgod- nieniem ogólnych zasad i celów SOI, z których wynikają szczegółowe przepisy (Svenonius 2001, s. 67). Prace te rozpoczęły się w skali lokalnej, w wielkich bibliotekach, aby następnie ich wyniki uzyskały adaptację w skali krajowej, a rozwój globalnych technologii informacyjnych doprowadził do konstrukcji rozwiązań na poziomie światowym. Przyjmowane rozwiązania w coraz więk- szym stopniu uwzględniały cele komunikacyjne użytkowników (zob. rozdz. 4.1 i 4.2). Dodatkowo w każdym SOI lub grupie współpracujących SOI są stosowane lokalnie tworzone, szczegółowe instrukcje, oparte co prawda na roz- wiązaniach standardowych, lecz dostosowanych do potrzeb lokalnych. Prace, realizowane w celu konstruowania gatunków słowników wartości atrybutów metainformacji, są znacznie bardziej zróżnicowane. W tym przypadku, oprócz rozwiązań na poziomie globalnym, dotyczących np. agregacji kartotek haseł formalnych (VIAF) i gatunku uniwersalnych klasyfi kacji (takich jak DDC, UKD, LCC i innych, np. fasetowych) lub gatunku słowników haseł przedmiotowych (LCSH, MeSH itp.), część prac jest realizowana na poziomie lokalnym. Dotyczy to np. konstruowania metainformacji gatunków wąskotematycznych tezaurusów i ontologii. Informacja zawarta w tego typu obiektach jest stosowana jako wartości atrybutów, stanowiące elementy składowe obiektów metainformacyjnych (grupa gatunków 2). Stosowanie informacji gatunków grupy 4 do reprezentacji informacji ga- tunków grupy 1 musi zakładać istnienie jakiegoś stopnia odpowiedniości mię- dzy nimi. Niestety, trzeba rozumieć pełną kompatybilność informacji gatun- ków grup 1 i 4 jako cel niemożliwy do pełnego osiągnięcia. Bez ustanku jest tworzona nowa informacja gatunków grupy 1, zawierająca nową terminologię, jako wynik bieżącej aktywności naukowej i technicznej. Twórcy informacji ga- tunków grupy 4 starają się uwzględniać te zmiany, jednak z oczywistych wzglę- dów zawsze zostają o krok z tyłu. Ten problem może być rozwiązany, przynajmniej częściowo, przez stosowanie wyszukiwania pełnotekstowego, jednak ma ono swoje wady, jak utrata korzyści ze ścisłej regulacji stosowanej w OI. Porzucenie ścisłej regulacji rozwiązań przewidują także propozycje oparte na poglądach konstruktywistycznych (subiektywizmie), polegające głównie na zwiększeniu udziału użytkowników w transakcjach konstruowania znaczeń, choćby przez dodawanie tagów do informacji gatunków grupy 2. Celem jest większe uwzględnianie lokalnej specyfi ki w konstruowaniu znaczeń. CO. Gatunki słownikowe są równie stare jak pismo; listy typu słownikowe- go przetrwały na sumeryjskich tabliczkach glinianych z drugiego tysiąclecia 268 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... p.n.e. Michael Adams (2010, s. 47) twierdzi, że słownik jest nazwą złożonego, bardzo zróżnicowanego gatunku. Gatunki słownikowe stosowane w OI, na- leżące do grupy 4, można podzielić na dwie podgrupy: 1) słowniki wartości elementów metainformacji (reprezentujących rzeczowe i formalne cechy informacji gatunków grupy 1) oraz 2) zasady, przepisy i instrukcje stosowane w OI, często publikowane jako standardy, zawierające wykazy atrybutów metainformacji i/lub ustalenia dotyczące ich formy i semantyki. W rozdz. 2.1 były one nazywane SOI w węższym znaczeniu. Oprócz ofi cjalnych form, związa- nych z gatunkiem instrukcji, regulowanych przez powołane do tego instytucje, istnieją także mniej formalne gatunki rozpowszechniane z użyciem wszystkich mediów (zarówno tradycyjnych, np. powielanych, jak i elektronicznych, np. poprzez pocztę elektroniczną) pomiędzy organizatorami informacji, takie jak szczegółowe instrukcje, interpretacje i dobre praktyki (zob. rozdz. 5.3). Jak już zostało wcześniej wspomniane, informacja w obu podgrupach gatunków może być traktowana jako gatunek słownikowy, w rozumieniu zgodnym z ter- minologią Linked Data. W przypadku informacji stanowiącej wyszczególnie- nie wartości atrybutów metainformacji (słowniki te zwykle zawierają nie tylko wyszczególnienie wartości, lecz także defi nicje, relacje między nimi itp.) jest to ogólnie przyjęte, gdyż w informatologii narzędzia te zawsze były nazywane słownikami. W przypadku gatunku przepisów katalogowania zawarta w nich informacja może być także traktowana jako pełny słownik (wykaz) dostępnych elementów metainformacji, zawierający defi nicje, opis relacji pomiędzy nimi oraz zasady ich stosowania w transakcji katalogowania. Gatunki grupy 4, szczególnie ich część określona jako zasady, przepisy i instrukcje, posiadają cechy tzw. gatunków „zamkniętych” (ang. occluded) (Devitt 2016, s. 139). Gatunki takie są ukryte, poza zasięgiem wzroku publiczności, za zasłoną poufności, analogicznie do np. recenzji publikacji naukowych lub pism rekomendujących. Jak już wspomniano, większość użytkowników SOI nigdy nie widziała większości obiektów informacyjnych gatunków grupy 4. W przypadku tych gatunków nie decyduje o tym poufność tej informacji (częsta przyczyna zamykania gatunku), ale jej specjalistyczny, profesjonalny charakter. Mimo jednak braku publicznego dostępu gatunki te stanowią reprezentację publicznej partycypacji oraz posiadają publiczne konsekwencje. Wynikają one m.in. z ich roli w tworzeniu informacji gatunków innych grup – informacja gatunków grupy 4 zawiera zasady gatunkowe związane z gatunkami grupy 2. Gatunki zamknięte nie funkcjonują w izolacji. Są one otoczone przez zestawy „widzialnych” gatunków, których obiekty informacyjne są przeznaczone do publicznej prezentacji. Mogą one dawać dostęp do sytuacji, w której funkcjonuje gatunek zamknięty. W przypadku wymienionych gatunków grupy 4 jest to przede wszystkim informacja gatunków grupy 2 przeznaczona dla szerokiej publiczności. Zestaw gatunków widzialnych przynajmniej częściowo konstruuje sytuację, która jest kształtowana przez gatunki zamknięte grupy 4, przez co może być wykorzystany do wnioskowania o sytuacji ukrytej, stanowiącej pod- 5. Grupy gatunków informacji w OI 269 stawę gatunków zamkniętych. Ponieważ gatunki uzyskują znaczenie retoryczne i kulturowe poprzez sytuację społeczną, możliwe jest zarówno stosowanie analizy sytuacji do odkrywania gatunków, ale także gatunków do rozpoznawania sytuacji. W SOI wiele działań jest zamkniętych dla publiczności i mogą być opisane poprzez badanie stosowanych w nich gatunków; taka sytuacja została opisana w rozdz. 5.3. O ile uznanie gatunku przepisów katalogowania za zasób informacji tekstowej nie wywołuje istotnych wątpliwości, o tyle zastosowanie podobnego po- dejścia do gatunków słownikowych wartości atrybutów metainformacji nie jest powszechne w teorii informacji. Jednak i w tym wypadku stosowano już takie podejście, np. w publikacji Joacima Hanssona (2005/2006, s. 156), który traktował klasyfi kację SAB jako autonomiczny tekst, co miało na celu przedstawienie relacji pomiędzy tym tekstem a poglądami (ideologią profesjonalną) jego autorów. Metoda ta została zastosowana w badaniach nad procedurami reprezentacji wiedzy twórców SAB w tekście klasyfi kacji. Klasyfi kacja biblioteczna traktowana jako gatunek informacji jest tekstową reprezentacją wiedzy jej twórców, odzwierciedlającej przyjęty przez nich specyfi czny epistemolo- giczny punkt widzenia, stosowany podczas społecznych procesów OI. Doty- czy to każdego gatunku słownikowego (gatunek grupy 4), wykorzystywanego w tworzeniu metainformacji (gatunek grupy 2) reprezentującej informację ga- tunków grupy 1. Wszystkie gatunki w tej grupie mogą być uważane za gatunki słowniko- we, o czym była już mowa. Znowu można powiedzieć, że jeśli nie powoduje to wątpliwości w stosunku do słowników wartości elementów metainformacji, takich jak wspomniane tablice klasyfi kacyjne, to pewne wątpliwości może wzbudzać traktowanie przepisów katalogowania jako słownika. Jednak obiekty gatunków przepisów i instrukcji zawierają wykazy atrybutów metainformacji (pól i podpól, elementów metainformacji) wraz z ich defi nicjami i opisem relacji między nimi. Słowniki te dostarczają także zasad stosowania atrybu- tów metainformacji. Mogą one zawierać np. zasady stosowania określonego atrybutu (podgatunku) obiektu metainformacyjnego, wymagające stosowania innego atrybutu lub odwrotnie – zakazujące stosowania określonego elementu w tym samym obiekcie (zawierającym informację gatunku grupy 2). Pro- stym przykładem może być sytuacja pojawiająca się po podjęciu decyzji przez organizatora informacji o utworzeniu hasła głównego dla reprezentowanego obiektu informacyjnego. Przepisy katalogowania przewidują m.in. sytuacje komunikacyjne wymagające utworzenia hasła głównego i/lub haseł dodatkowych. Ponieważ dla obiektu możliwe jest utworzenie najwyżej jednego hasła głównego, decyzja o utworzeniu takiego hasła, w formie np. nazwy osobowej, uniemożliwia utworzenie jakiegokolwiek innego hasła głównego bez względu 270 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... na jego formę15. Jeżeli należy utworzyć kolejne hasło z nazwą osobową (autora, ilustratora itp.) lub ciała zbiorowego, może to być wyłącznie hasło dodatko- we16. Umieszczenie gatunku haseł w obiekcie metainformacyjnym (gatunek grupy 2) powoduje utworzenie relacji interdyskursywnej pomiędzy informacją w odpowiedniej KHW (gatunek grupy 4) a wszystkimi obiektami metainformacyjnymi (gatunek grupy 2), w których hasło zostało użyte, a nawet (po- średnio) obiektami informacyjnymi (gatunki grupy 1), których reprezentacje zostały zgrupowane według tego samego hasła. JAK. Informacja w gatunkach słownikowych musi być przedmiotem stałych modyfi kacji, co wyróżnia je od innych grup gatunków. Zwykle jest to proces długotrwały, co powoduje, że zaangażowanych jest w niego wiele osób, każda angażująca własne, indywidualne struktury wiedzy. Modyfi kacje są wynikiem zmian i rozwoju zarówno dyscypliny (aktualizacja słownika), jak i wiedzy gatunkowej. Gatunki zestawów elementów metainformacji (przepisy) są często modyfi kowane w wyniku zmian w technologiach informacyjnych. Zmiany te mogą m.in. polegać na tworzeniu nowych gatunków grupy 1, np. cybergatun- ków, dla których niezbędne jest przygotowanie przepisów uwzględniających ich cechy gatunkowe. Należy zwrócić uwagę na wielkie zróżnicowanie gatunków w tej grupie. Po- jawienie się elektronicznych obiektów informacyjnych spowodowało powstanie od początku lat 90. XX w. wielkiej ilości słowników elementów metainformacji, służących wielu zastosowaniom. Dla informacji tekstowej, oprócz MARC 21, powstał Dublin Core; dla grafi ki stosowany jest MIX, dla danych geoprzestrzennych CSDGM; w archiwach EAD; w handlu ONIX oraz wiele innych17. Tym słownikom często towarzyszą odpowiednie gatunki instrukcji; dla Dublin Core są one często tworzone lokalnie, dla pojedynczych SOI. Jesz- cze większe zróżnicowanie panuje w obszarze słowników wartości atrybutów metainformacji, gdyż oprócz słowników o zasięgu międzynarodowym, wcześ- niej wymienianych, praktycznie w każdym SOI istnieje możliwość utworzenia własnego języka deskryptorowego lub innego, z lokalnie konstruowanym słownikiem. Informacja gatunków grupy 4 bardzo dobrze funkcjonuje w środowisku elektronicznym, podobnie jak wszystkie gatunki słowników, encyklopedii i informatorów (Borgman 2007, s. 113). Zapewnienie istnienia precyzyjnych słowników SOI w formie elektronicznej może pozwolić na automatyczny

15 Podobnego rodzaju, choć mniej restrykcyjne zasady funkcjonują w instrukcjach innych ga- tunków metainformacji, np. w Dublin Core obowiązywała zasada mówiąca, że jeżeli Twórcą i Wy- dawcą obiektu informacyjnego jest ta sama osoba, to nie powtarza się jej nazwy w elemencie Wy- dawca (Hillmann 2005). 16 Warto zwrócić uwagę, że zasady ISBD, dotyczące tworzenia hasła, mają swoje źródło i uzasadnienie w przepisach tworzonych na użytek katalogu kartkowego i trudno obecnie znaleźć dla nich racjonalne wytłumaczenie. Pewne zmiany w tym zakresie zaproponowane zostały w RDA. 17 W Open Metadata Registry (http://metadataregistry.org/) zarejestrowanych jest 191 zesta- wów atrybutów metainformacji (maj 2018). 5. Grupy gatunków informacji w OI 271 przekład potrzeb informacyjnych wyrażanych w języku naturalnym na infor- mację gatunków grupy 4. Mogą one wspierać transakcje użytkownika z SOI, zarówno człowieka, jak i program komputerowy (Sosińska-Kalata 2017, s. 47). Umieszczanie kodowanych, czytelnych dla komputera wersji słowników w In- ternecie, szczególnie w chmurze LOD, oznacza, że stają się one częścią Seman- tycznego Web (Bermes 2011). Wówczas jednak tracą swój obiektywistyczny charakter, stając się jednym z wielu równoprawnych zasobów Semantycznego Web.

5.2.5. Grupa gatunków 5. Informacja o SOI (biblioteczna)

KTO. Twórcami informacji gatunków grupy 5 są organizatorzy informacji posiadający odpowiednią wiedzę dziedzinową (znają SOI, którego są współ- twórcami), lecz niekoniecznie gatunkową, gdyż brakować może im wiedzy na temat celów i potrzeb użytkowników SOI, będących intencjonalnymi odbiorcami tej informacji. W szczególności jest to użytkownik SOI o niedostatecznej wiedzy gatunkowej, dotyczącej gatunków SOI którejkolwiek grupy. Nieinten- cjonalnym odbiorcą może być doświadczony użytkownik końcowy, posia- dający odpowiednią wiedzę, któremu informacja gatunków tej grupy może przeszkadzać w szybkim uzyskaniu dostępu do informacji innych grup gatun- ków, której poszukuje. Informacja biblioteczna może być także kierowana do użytkowników potencjalnych, niekorzystających z transakcji i pośrednictwa komunikacyjnego SOI, choć powinni ze względu na swoje potrzeby informacyjne. Użytkownik przychodzi do SOI z określoną o nim wiedzą, wynikającą z wyobrażeń, wcześniejszych doświadczeń z tym i innymi SOI tego samego gatunku oraz informacji gatunku grupy 5, która wcześniej do niego dotar- ła (np. ulotki czy inne materiały informacyjne). Wyobrażenia te mogą być także kształtowane przez inne (innego gatunku), wcześniej stosowane SOI, np. wyszukiwarki internetowe. Wiedza ta może różnie wpływać na zachowania informacyjne, również negatywnie, gdy jest nieadekwatna. W końcu użytkow- nik może być zaskoczony np. potrzebą oczekiwania na dostęp do wyszukanego obiektu informacyjnego, gdyż wcześniej, stosując wyszukiwarki, czekać nie musiał (transakcja dostępu do wyszukanego, elektronicznego obiektu informacyjnego odbywała się przez kliknięcie). Wiedza gatunkowa ze strony użytkowników jest zdobywana zarówno samodzielnie (na podstawie informacji wszystkich grup gatunków), jak również w sposób zorganizowany. W tym drugim wypadku są stosowane gatunki informacji niedyskutowane tutaj, związane z procesami dydaktycznymi, takie jak prelekcja, lekcja biblioteczna, pokaz. Odbiorcy informacji gatunków grupy 5 stają się coraz bardziej anonimowi i rozproszeni, a komunikacja z nimi zapo- średniczona (głównie przez sieci globalne), co wpływa na stosowane gatunki, które muszą uwzględniać zróżnicowany poziom wiedzy gatunkowej użytkow- nika. Weryfi kacja poziomu wiedzy jest utrudniona przez to zapośredniczenie. 272 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Projektowanie informacji gatunku grupy 5 musi się opierać na skonstruowa- nym modelu (teorii) wiedzy przeciętnego użytkownika, o pewnych określo- nych wartościach brzegowych wiedzy o gatunku SOI i jego podgatunkach. DLACZEGO. Informacja gatunków grupy 5 stosowana jest w celu ułatwie- nia realizacji transakcji z informacją innych grup, przede wszystkim 1 i 2 oraz 3. Transakcje z informacją grupy 5 nie są zasadniczym celem komunikacyjnym użytkownika SOI. Jak już wspomniano, celem tym jest wypełnienie luki informacyjnej. Transakcje z informacją gatunków kolejnych grup mają przy- bliżyć użytkownika do tego celu. Dzięki uzyskanej informacji gatunków grupy 5 będzie mógł bardziej efektywnie korzystać z informacji kolejnych grup gatunków, głównie 1, 2 i 3. Na podstawie informacji gatunków grupy 5 użyt- kownik tworzy symulację umysłową funkcjonalności gatunku SOI. Informacja ta wpływa na stan wiedzy gatunkowej dotyczącej całego SOI i stosowanych w nim podgatunków informacji. Z tego punktu widzenia transakcje z infor- macją gatunku grupy 5 (i/lub 6) mogą być uważane za pomocnicze. Są jednak ważne, gdyż bywają związane z pierwszym kontaktem użytkownika z SOI, na podstawie którego kształtowana jest opinia o całym SOI. W przypadku opinii negatywnej kontakt z SOI może zostać zakończony. Celem informacji bibliotecznej jest przygotowanie użytkownika do odbioru informacji innych grup gatunków. Jest to sposób na ograniczenie negatywnych skutków różnic wiedzy gatunkowej między organizatorami a użytkowni- kami informacji oraz różnymi grupami użytkowników, szczególnie w zakresie grup gatunków 2 i 4. Informacja ta ma na celu wzrost poziomu wiedzy gatunkowej użytkowników o gatunkach innych grup, niezbędnej do poprawnej realizacji, zapośredniczonej przez SOI, transakcji komunikacyjnej pomiędzy autorem informacji gatunku grupy 1 a użytkownikiem końcowym. Gatunki te wspomagają i są wspomagane przez takie, pozostające poza transakcjami typowymi dla OI, działania retoryczne, jak szkolenia, propaganda i promocja oraz marketing. Każde z tych działań może być realizowane zarówno w wielu formach bezpośrednich rozmów i wykładów, jak i w sposób zapośredniczony, indywidualnie i grupowo, z wykorzystaniem różnych gatunków obiektów metainformacyjnych, od plakatów i ulotek po strony internetowe i fi lmy wideo. Użytkownik otrzymuje informację na temat organizacji informacji w swojej dziedzinie i dostępnych SOI, np. o narzędziach typu wyszukiwarek internetowych i ich cechach gatunkowych, bazach danych, encyklopediach oraz archiwach i bibliotekach. Dzięki lekcjom bibliotecznym i innym szkoleniom użytkownik uzyskuje informację o formach organizacji informacji, co kształ- tuje jego oczekiwania co do tego, co może być przeszukane i odnalezione (oraz co nie może), sposobach indeksowania treści obiektów informacyjnych, a więc o SOI w węższym znaczeniu, punktach dostępu do baz danych i indeksowa- nych obiektów informacyjnych oraz ich przydatności do konkretnych zadań retorycznych (Andersen 2015a, s. 36). 5. Grupy gatunków informacji w OI 273

CO. Ze względu na kontekst realizacji transakcji informacja tej grupy gatunków powinna być zróżnicowana co najmniej dwupłaszczyznowo. Po pierwsze, należy uwzględnić doświadczenie użytkownika. Użytkownik niedo- świadczony powinien otrzymywać więcej i bardziej szczegółowej informacji. W miarę możliwości powinien istnieć bezpośredni, w czasie rzeczywistym, dostęp do informacji przekazywanej przez organizatora informacji. Użytkow- nik doświadczony powinien mieć możliwość pomijania informacji gatunków grupy 5 i rozpoczynania transakcji od razu od gatunków wcześniej opisanych grup. Często w tym wypadku wystarczy tylko krótka informacja skierowująca do informacji innego gatunku, właściwego z punktu widzenia potrzeb informacyjnych użytkownika. Po drugie, istotne znaczenie ma charakter środowiska informacyjnego. Opisane zróżnicowanie transakcji jest ułatwione w komputerowych SOI. Wówczas, projektując odpowiednio interfejs systemu (gatunki grupy 6), moż- na, a nawet należy, zróżnicować ścieżki dostępu do poszczególnych transakcji ze względu na potrzeby i możliwości użytkownika oraz możliwości ich realizacji przez system. Podobnie w tradycyjnym SOI nie oferuje się informacji bibliotecznej użytkownikom, którzy jej nie potrzebują. Użytkownik na podstawie informacji gatunków grupy 5 powinien dowiedzieć się o tym, co może od SOI uzyskać (rodzaje transakcji), ale także o tym, czego nie może uzyskać i w jaki sposób powinien wówczas postępować. W tradycyjnych SOI informacja gatunków grupy 5 musi wspomagać użyt- kownika nie tylko w wyborze i realizacji transakcji, ale także w fi zycznym od- najdywaniu się w realnej przestrzeni budynku oraz systemu bibliotecznego, który może obejmować wiele bibliotek (np. sieci bibliotek publicznych lub uczelnianych – główna, wydziałowe, instytutowe itp.). W miarę możliwości wszystkie SOI działające w ramach jednej sieci powinny umożliwiać realiza- cję podobnych transakcji w podobny sposób, dzięki czemu jest uproszczona niezbędna wiedza gatunkowa użytkownika i ułatwione przenoszenie doświad- czeń uzyskanych w innych SOI. W komputerowych SOI informacja gatunków grupy 6 powinna być uzupełniana informacją gatunków grupy 5 (np. jako system pomocy), dzięki czemu użytkownik jest m.in. zapoznawany z wirtualną przestrzenią SOI. Gatunki grupy 5 obejmują zróżnicowany zbiór informacji, o odmiennych celach szczegółowych. Wymienić można: • informację o gatunkach i grupach gatunków stosowanych (oraz niestosowanych) w SOI, służącą tworzeniu wiedzy gatunkowej; • informację o rodzajach transakcji wspomaganych przez te gatunki; • informację o miejscu i czasie realizacji transakcji; • informację o osobach, uczestnikach transakcji; • informację o sposobach wykorzystania wyników transakcji do realizacji kolejnych transakcji, np. wyników transakcji wyszukiwania do realizacji transakcji dostępu. 274 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Odmienność celów jest przyczyną zróżnicowania systemu gatunków w tej grupie gatunków. Wiele z nich to gatunki mieszane, które z zasady są typowo informacyjne i tradycyjnie nie pełniły roli promocyjnej, ale pozostają pod coraz większym wpływem treści promocyjnych, dotyczących proponowanych usług i transakcji informacyjnych. Informacja jest tak podawana, aby opisać i ocenić te usługi w sposób pozytywny, przez co stosowane gatunki spełnia- ją jednocześnie cele informacyjne i promocyjne. Oba cele gatunków nie po- wodują powstawania napięć i sprzeczności, chociaż nie są ze sobą całkowicie komplementarne (Bhatia 2017, s. 41). JAK. Współczesny SOI ma zwykle charakter hybrydowy – jest połącze- niem gatunków tradycyjnych i elektronicznych. Podobnie informacja o nim może mieć formę tradycyjną i powinna mieć formę cyfrową. Coraz częściej występują też SOI obejmujące gatunki wyłącznie cyfrowe, takie jak biblioteki cyfrowe i repozytoria. Wówczas informacja gatunków grupy 5 jest częścią witryny internetowej SOI. Forma gatunków tej grupy zależy od formy gatunków innych grup, głównie 1, 2 i 6, jednak nie jest przez nie całkowicie determino- wana. Można spotkać informację o bibliotece cyfrowej w formie drukowanej ulotki i o bibliotece tradycyjnej na stronie Web, np. jej instytucji macierzystej. Oprócz dwóch wymienionych form piśmiennych (analogowych i cyfrowych) spotyka się także informację bezpośrednią, przekazywaną ustnie (werbalną) przez organizatora informacji. Coraz większego znaczenia nabiera jednak informacja elektroniczna, gdyż przedstawiciele współczesnych pokoleń użyt- kowników starają się rozwiązywać problemy bez nawiązywania bezpośrednich kontaktów interpersonalnych. Dlatego też strategia, polegająca na tworzeniu systemu pomocy z zastosowaniem mediów społecznościowych, może przyno- sić sukces (Gray, Howard 2017, s. 6). Informacja w gatunkach tej grupy jest silnie zróżnicowana gatunkowo, gdyż można uznać ją za formę reklamy, gdzie najbardziej liczy się cel: dobry pomysł na przyciągnięcie klienta/użytkownika, a forma jest podporządkowana temu celowi. Stosowane są gatunki marketingowe, które cechują się istotnym podo- bieństwem do gatunków reklamowych. Zdarza się, że działania wspierane tymi gatunkami (wystawy, prelekcje, spotkania) dość daleko odbiegają od typowych transakcji bibliotecznych. Tak zwany marketing biblioteczny, pomimo że jest prowadzony w znacznej mierze przez instytucje non-profi t, jest działalnością retoryczną podejmowaną z myślą o korzyści użytkownika (Wojciechowski 1997, s. 181). Celem tych działań jest promocja SOI i doradztwo w zakresie jego wykorzystania (Wojciechowski 2003, s. 37). Mogą one być prowadzone z użyciem gatunków elektronicznych, np. w mediach społecznościowych, takich jak Facebook lub Wikipedia (Onak 2013/2014, s. 164). Promocja może dotyczyć SOI, jego transakcji i oferowanych gatunków informacji. SOI funkcjonuje w sytuacji społecznej wymiany informacji, więc korzystne jest wychodzenie z ofertą do tych grup otoczenia społecznego, do których jest skierowana informacja i system jej gatunków. 5. Grupy gatunków informacji w OI 275

Wiedza o gatunkach informacji jest przekazywana także podczas szko- leń o zróżnicowanym zakresie, mogących dotyczyć m.in. posługiwania się informacją gatunków 2, 3, 4 i 6, które składają się na system gatunków SOI. Szkolenia te bywają ukierunkowane na rozszerzenie wiedzy konkretnego użyt- kownika, lub częściej grupy użytkowników o podobnym poziomie (w różnym stopniu niedostatecznym) wiedzy gatunkowej. Uzyskana w ten sposób informacja może być przekazywana pomiędzy użytkownikami, już bez pośrednic- twa organizatorów informacji. Często są w tym celu stosowane gatunki elektroniczne. W ten sposób powstają relacje interpersonalne nie tylko pomiędzy organizatorami i użytkownikami informacji, ale także pomiędzy użytkownika- mi, z pominięciem organizatora. Wspomniane mieszanie gatunków informacyjnych i promocyjnych jest związane ze stosowaniem innowacyjnych strategii retorycznych, w których treści marketingowe są podawane w formie gatunku informacji. Gatunki marketingowe stają się coraz bardziej multimodalne i interdyskursywne. Jest to szczególnie widoczne w rosnącym wykorzystaniu mediów elektronicznych (głównie społecznościowych), takich jak strony Web, blogi, FaceTime, Face- book, Twitter, coraz częściej prowadząc do stosowania strategii zwanej rekla- mą natywną18, w której treści reklamowe zlewają się z ustalonymi konwencjami gatunku witryny cyfrowej. Treści gatunków marketingowych stają się integralną częścią treści gatunków informacyjnych. Ułatwia to dostosowanie się do oczekiwań odbiorców tych stron. Realizacja takiej strategii może spowo- dować, że treści reklamy natywnej będą nierozróżnialne od właściwych treści informacji cyfrowej.

5.2.6. Grupa gatunków 6. Interfejs informacyjny SOI

KTO. Twórcami tekstowych i grafi cznych interfejsów, zapewniających prze- pływ informacji w SOI, są: w systemach analogowych – organizatorzy informacji; w systemach elektronicznych – informatycy, programiści, projektanci syste- mowi we współpracy z organizatorami informacji. W przeszłości konieczność współpracy była przyczyną konfl iktów, gdyż specjaliści spoza OI traktowali SOI jak każdą inną aplikację bazodanową. Obecnie badania w zakresie potrzeb użytkowników oraz powszechność doświadczeń konkurencyjnych rozwiązań oferowanych przez wyszukiwarki internetowe pomagają zrozumieć specyfi kę procesów OI w SOI. Utworzono metodologię służącą testowaniu użyteczno- ści systemów komputerowych jako części interakcji człowiek–komputer (ang. human-computer interaction, HCI). Każdy taki system, np. interfejs ZSB, jest reprezentacją indywidualnej wiedzy jego twórców o OI. Każdy projektant ZSB

18 Reklama natywna nie musi być związana z mediami cyfrowymi; pierwsza kampania wyko- rzystująca tę technikę miała miejsce w 1950 r., stosowano w niej telewizję, prasę i billboardy. 276 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... ma własny, niepowtarzalny schemat mentalny (model konceptualny) funkcjonowania takiego systemu, który obejmuje sposoby organizacji i reprezentacji informacji, syntaktykę i semantykę instrukcji wyszukiwawczych, klucze do- stępu i kryteria selekcji informacji (Próchnicka 2004, s. 44). Te odmienności w modelach powodują, że systemy te różnią się od siebie, nawet jeśli procesy ich organizacji i komputeryzacji (w przypadku systemów komputerowych) są podobne. Od jakości modelu SOI zależy jakość funkcjonalna i użyteczność systemu. Narzędziem modelowania, podczas którego eksternalizowana jest wiedza (schemat mentalny SOI), jest architektura informacji. Pewne różnice pomiędzy ZSB i ich interfejsami mogą także wynikać z odrębności cech charakterystycznych komputeryzowanych SOI, np. ich wielkości. Warto zwrócić uwagę, że wyrażenia „interakcja człowiek–komputer” nie należy rozumieć dosłownie; w rzeczywistości informacja gatunków grupy 6, którą obejmuje interfejs, stanowi medium komunikacyjne pomiędzy ludźmi, tak jak w każdym zapośredniczonym procesie komunikacyjnym. W przypadku SOI stronami komunikującymi się z użyciem gatunków grupy 6 są użytkownik systemu i jego projektant (i/lub twórca algorytmów). Interfejs SOI umożliwia prowadzenie dialogu pomiędzy nimi (interfejs dialogowy), rozumianego jako sekwencja komunikatów użytkownika (gatunki grupy 3) i odpowiedzi projektanta (gatunki grupy 6 z zagnieżdżonymi gatunkami innych grup). Komputer w tym procesie jest jedynie narzędziem mediacyjnym, ułatwiającym transakcje składające się na proces komunikacji, odgrywa rolę podobną do kartki papie- ru, na której zapisywane są komunikaty. Należałoby mówić raczej o interakcji człowiek–człowiek, zapośredniczonej techniką komputerową i wspomaganej informacją odpowiednich gatunków. Użytkownicy systemów komputerowych intuicyjnie rozumieją tę sytuację komunikacyjną, na co zwrócili uwagę autorzy koncepcji tzw. starych mózgów (Reeves, Nass 2000; Griffi n 2003, s. 404). Według ich poglądów komputery i systemy komputerowe stosowane w transakcjach komunikacyjnych są traktowane przez uczestników transakcji jako inni, „ludzcy” uczestnicy, a nie urzą- dzenia techniczne. O ile zjawisko to zostało słusznie zauważone, to jest raczej niepoprawnie zinterpretowane; cytowani autorzy twierdzą, że jest to efekt braku dostosowania mózgu ludzkiego do warunków komunikacji zapośredniczo- nej. Być może jest właśnie odwrotnie: ludzki mózg potrafi zauważyć fakt zapo- średniczenia i poszukuje interakcji z ludzkim uczestnikiem transakcji, nawet gdy jest on anonimowy i ukryty za technologią interfejsu. Odbiorcami informacji dostarczanej przez interfejs są użytkownicy SOI, za- równo organizatorzy informacji, jak i użytkownicy końcowi. Oni również two- rzą zróżnicowane modele mentalne SOI, na które składają się ich oczekiwania w stosunku do SOI (Próchnicka 2004, s. 44). Poprawne stosowanie SOI wymaga od ich użytkowników wiedzy gatunkowej o stosowanych gatunkach grupy 6, w tym o słowniku komend i zasadach poprawnego ich stosowania. Różnice między strukturami ich wiedzy gatunkowej, dotyczącej gatunków wszystkich 5. Grupy gatunków informacji w OI 277 opisanych grup, także grupy 6, są tak duże, że zwykle niezbędne jest tworzenie odrębnych interfejsów dla obu wymienionych grup użytkowników. Przy czym wiedza użytkowników końcowych może być także zróżnicowana, co powoduje zróżnicowanie transakcji (użytkownicy początkujący – wyszukiwanie proste, standardowe i doświadczeni – wyszukiwanie złożone, dostępne jako opcja), a to może powodować potrzebę kolejnego różnicowania interfejsów dla gatunku OPAC. Dodatkowo organizatorzy informacji zwykle korzystają z osobnych interfejsów służących transakcji pisania (wprowadzania metainformacji). We- dług Louisa Rosenfelda i Petera Morville’a (2003, s. 44) użytkownicy systemów komputerowych przystępują do pracy z systemem z określonymi oczekiwaniami, co oznacza, że a priori posiadają pewną wiedzę (czasem błędną, zwykle zmienną w czasie) o jego działaniu. Wiedza ta może być wykorzystana podczas projektowania systemu. Oznacza to wpływ wiedzy użytkownika (czy raczej jej teorii) na działania projektanta, a nie dostosowywanie wiedzy użytkownika do systemu. ZSB można nazwać narzędziem retorycznym, skomplikowanym komunikatem (systemem komunikatów), pozostawionym przez projektanta. Ga- tunki grupy 6 służą przekazywaniu informacji zawartej w tych komunikatach. Użytkownik podejmuje interakcję, w wyniku czego projektant jest odbiorcą informacji zwrotnej, która może służyć tworzeniu nowych hipotez o umyśle odbiorcy. Między innymi te hipotezy, tworzone w zapośredniczonym dialogu, stanowią podstawę modelowania świata w OI. Architekt informacji, który zajmuje się tworzeniem tych modeli, odwołuje się do wspólnoty postrzegania i rozumienia świata, wspólnego gruntu, przynajmniej w zakresie funkcjonowania SOI (Kisilowska 2016, s. 87). Architekt informacji stara się określić naj- częściej powtarzające się oczekiwania co do gatunku interfejsu, tak projektu- jąc system, aby sprostać tym oczekiwaniom19. Jest to działanie określane jako architektura informacji projektowana odgórnie (ang. top-down). Możliwe jest także oddolne podejście do projektowania architektury informacji. Określa się wówczas strukturę zawartości systemu oraz metody realizacji transakcji (np. sekwencjonowania i tagowania), które pozwalają użytkownikom na odnalezienie się w systemie i określenie jego zawartości. Przydatność architektury projektowanej odgórnie wynika z tego, że użytkownicy przejawiają tendencję do pomijania architektury oddolnej. Odzwierciedleniem tego faktu jest zjawisko stosowania przez nich wyszukiwarek typu Google nawet wtedy, gdy inne narzędzia oferują bardziej złożone i efektywne transakcje wyszukiwania. Użyt- kownicy często nie zauważają różnic pomiędzy gatunkiem interfejsu OPAC (w szczególności w przypadku transakcji wyszukiwania według słów kluczowych) i gatunkiem interfejsu wyszukiwarki internetowej, co oznacza brak ade- kwatnych schematów mentalnych w ich strukturach wiedzy.

19 Oczekiwania te mogą dotyczyć np. odpowiedniego rozmieszczenia treści, uwzględniające- go ich znaczenie dla użytkownika oraz jego możliwości percepcyjne, akceptowalnej ilości kroków (np. kliknięć) służących realizacji transakcji itp. 278 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

DLACZEGO. Według Feinberg (2015, s. 61), automatyzacja wcześniej opisywanych grup gatunków nie spowodowała żadnych istotnych zmian w treści i strukturze informacji w gatunkach grupy 2. Nawet takie innowacje, doty- czące celów i struktury gatunku katalogu bibliotecznego, jak FRBR i związany z nim RDA, nie przyniosły zasadniczych zmian w gatunkach cyfrowych obiek- tów metainformacyjnych w porównaniu do takich obiektów w formie kart katalogowych. Pewne zauważalne zmiany dokonały się w sposobach dostępu związanych z możliwościami udostępnianymi przez interfejsy systemów komputerowych (gatunki grupy 6). Jest to spowodowane istotnym wzrostem funk- cjonalności systemów, szczególnie w zakresie wyszukiwania informacji. Moż- na stwierdzić, że zmiany w gatunkach opisywanych grup wynikały głównie z rozwoju możliwości technologicznych, a mniej z modernizacji SOI i zmian w OI. Zmiany szczególnie silnie wpływają na modyfi kację gatunków grupy 6. Interfejs SOI, zarówno tradycyjnego, jak i komputerowego, pełni rolę po- dobną do roli paratekstu w stosunku do tekstu. Wskazuje on możliwe do wykonania transakcje, proponuje sposób ich wykonania, a nawet uczestniczy w tych transakcjach, gdyż elementy interfejsu można znaleźć w gatunkach innych grup, co oznacza zagnieżdżanie jednych transakcji w innych. Podob- nie jak paratekst w stosunku do tekstu, również informacja gatunku 6, w stosunku do informacji innych gatunków, w tym przede wszystkim grup 2 i 3 (ze względu na ich związek z transakcjami użytkownika) pełni rolę wspoma- gającą, uzupełniającą, komentującą i informacyjną. Interfejs, podobnie jak paratekst, jest konwencją retoryczną (gatunkiem), którego rolą jest mediacja pomiędzy zorganizowaną informacją a jednostkami realizującymi transakcje z tą informacją – autorami i użytkownikami każdego rodzaju. Interfejs, będąc częścią innych gatunków, jest jednocześnie odrębny w stosunku do nich. Dzię- ki temu odgrywa istotną rolę pośredniczącą w transakcjach SOI. Informacja w gatunkach grupy 6 jest wykorzystywana w bezpośredniej komunikacji z użytkownikiem. Z jego punktu widzenia SOI jest tak dobry, jak jego interfejs, analogowy lub komputerowy. Ta zależność jest zapewne dobrze znana programistom i projektantom systemów komputerowych, gdyż oprogramowanie obecnie stosowanych interfejsów grafi cznych (ang. graphic user interface, GUI) może obejmować nawet 80% całego czasu przeznaczonego na oprogramowanie systemu. Oprócz zapewnienia dialogowej realizacji transakcji interfejs powinien być źródłem odpowiedniego tzw. UX (ang. user experience), czyli wrażeń i emocji użytkownika wpływających na jego zadowolenie z SOI. UX jest bardzo subiektywnym czynnikiem, niedającym się wyliczyć; można próbować testować go na użytkownikach, stosując np. technikę ankie- tową. Gatunki te są stosowane w działaniach retorycznych związanych z funk- cjonalnościami SOI, takich jak transakcje wprowadzania lub wyszukiwania informacji. Wyszukiwanie może być realizowane nie tylko na podstawie tzw. punktów dostępu, kontrolowanych przez KHW (gatunki grupy 4), ale przez 5. Grupy gatunków informacji w OI 279 dowolny ciąg znaków znajdujący się w obiekcie metainformacyjnym (gatunki grupy 2), np. daty lub nawet paginacji20. Powoduje to zmianę sytuacji komunikacyjnej przez wyznaczenie nowych celów dla atrybutów metainformacji. Obiekt metainformacyjny może być przeszukiwany pełnotekstowo, w ten sam sposób, w jaki teksty obiektów informacyjnych są przeszukiwane w Interne- cie przez wyszukiwarki. Wynika stąd, że treść obiektu metainformacyjnego jest traktowana tak samo, jak każda informacja czytelna maszynowo. Oprócz transakcji wyszukiwania z wykorzystaniem struktur reprezentowanych przez informację gatunków grupy 4 (np. schematu pól MARC) można stosować przeszukiwanie przy użyciu niekontrolowanych wyrażeń (gatunek grupy 3), tworzonych przez użytkownika (tzw. słowa kluczowe) z możliwością stosowania operatorów logicznych reprezentujących relacje. Jest to jednak tylko pozornie nieustrukturyzowane wyszukiwanie przez słowa kluczowe, podobne do ofero- wanego przez wyszukiwarki. Tego typu wyszukiwanie jest próbą dostosowania funkcjonalności bibliotecznego systemu komputerowego i jego interfejsu do struktur wiedzy jego użytkowników, powstałych w wyniku ich doświadczeń z wyszukiwarkami internetowymi. We współczesnych SOI przebiega w tym zakresie, opisany wcześniej (por. rozdz. 4.2), proces przywłaszczania gatunków (interfejsy Windows21 i Google). Jest on odzwierciedlony w gatunkach grupy 6, poprzez tworzenie takich opcji, jak tworzenie listy wyszukanych obiektów po- sortowanej według trafności wyszukiwania, dodawanie linków do księgarni internetowych, eksportu obiektów metainformacyjnych do programów służą- cych tworzeniu bibliografi i, tworzenie indywidualnych podzbiorów wyszukanych/wypożyczonych obiektów informacyjnych („elektroniczna półka” znana z aplikacji iBooks Apple) i innych. Jednak transakcja wyszukiwania jest wykonywana na ustrukturyzowanej zawartości informacyjnej obiektu metainformacyjnego, standaryzowanej we wcześniej opisany sposób, co stanowi sedno mediacji społecznej, oferowanej przez SOI, pomiędzy autorem a czytelnikiem w powtarzalnej sytuacji komunikacyjnej. Regulacje te pozwalają np. mieć pew- ność, że obiekt metainformacyjny zawierał będzie informację podgatunków co najmniej umożliwiających jednoznaczną identyfi kację obiektu informacyjnego. CO. Informację gatunków grupy 6 można rozumieć w sposób szerszy lub węższy. W pierwszym wypadku cały SOI można uważać za interfejs pomiędzy autorem i tworzoną przez niego informacją gatunków grupy 1 a użytkowni- kiem i jego potrzebami informacyjnymi, wyrażanymi za pomocą informacji

20 Jest to możliwość potencjalna – transakcje, które rzeczywiście oferuje projektant systemu, zależą od wspomnianej, posiadanej prez niego teorii umysłu użytkownika, modelu SOI oraz od dopuszczalnej efektywności systemu, rozumianej jako stosunek nakładów do efektów (pewnych rozwiązań, możliwych technicznie, nie opłaca się wdrażać). 21 Interfejs Windows jest z kolei metaforą warsztatu pracy, z „pulpitem”, metaforą blatu biurka, na którym rozłożone są teczki zawierające dokumenty oraz funkcjonuje kosz na śmieci. Dzięki temu skomplikowane urządzenia techniczne stały się elementem dobrze znanej codzienności, obsługiwa- nym intuicyjnie. 280 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... gatunków grupy 3. Wówczas interfejs można rozumieć jako sposoby i płasz- czyzny, analogowe lub cyfrowe, odkrywania rzeczywistości. Służą one organizowaniu transakcji i powstających wokół nich relacji między stosowanymi technologiami a ich użytkownikami (Celiński 2010, s. 18). W węższym sensie interfejs to urządzenie (współcześnie zwykle cyfrowe), stosowane w procesach pośredniczenia w transakcjach pomiędzy informacją i człowiekiem. W urzą- dzeniach cyfrowych wyróżnia się interfejsy twarde – sprzętowe i miękke – pro- gramistyczne (Celiński 2010, s. 15). Łącznie tworzą one platformę pozwalającą skomunikować się z projektantem sprzętu i oprogramowania; dopiero w dialogu z nim może dojść do komunikowania się z innymi jednostkami. Informacja gatunków grupy 6 w węższym znaczeniu stanowi retoryczne (tekstowe), grafi czne lub hybrydowe (Próchnicka 2004, s. 58) narzędzie stosowane w mediacji pomiędzy informacją gatunków wszystkich innych grup, łącząc je w system gatunków, czyli funkcjonujące w SOI gatunki, powiązane relacjami interdyskursywnymi. Gatunki te zapewniają realizację transakcji informacyjnych, stanowiąc słownik niezbędnych i wystarczających poleceń związa- nych ze stosowaną technologią. Gatunki tej grupy wpływają na reprezentację i dostępność informacji wszystkich gatunków stosowanych w SOI. Projektant systemu, będąc autorem informacji tych gatunków, komunikuje się z użytkow- nikami systemu, oferując usługi oraz określając ograniczenia (wartości brzego- we) funkcjonalności systemu. W transakcjach z informacją wszystkich innych grup gatunków w taki czy inny sposób uczestniczy informacja gatunków grupy 6. Co więcej, użytkownicy systemu wykorzystują tę informację do reprezentacji własnych potrzeb i ograniczeń. Działania oparte na informacji w OI wynikają z negocjacji i ujednolicania stanów wiedzy uczestników, umożliwia- jąc współpracę w procesach komunikacyjnych. Stąd potrzeba możliwie naj- lepszego dostosowania tej informacji do wiedzy gatunkowej jej użytkowników oraz dbałości o właściwe rozpowszechnienie tej wiedzy. Osiągane jest to m.in. poprzez wspomniane już przywłaszczanie gatunków, oznaczające stosowanie gatunków znanych z innej sytuacji retorycznej (np. z wyszukiwarek internetowych) w sytuacji transakcji w bibliotecznym SOI. Współcześnie gatunki grupy 6 w systemach komputerowych występują często w wielu odmianach ze względu na możliwości techniczne stosowanych urządzeń. Chodzi tu głównie o dostosowanie interfejsu systemu do możliwości technicznych urządzeń mobilnych, takich jak smartfony, głównie rozmiarów i rozdzielczości ekranów. Wówczas odmiany te realizują te same cele komunikacyjne oraz prezentują podobne treści w odmiennej formie. Oboczności treści wynikają z ograniczeń, jakie nakłada forma. Niezbędne jest np. podję- cie decyzji o tym, czy wszystkie zasoby informacyjne wielu gatunków, udo- stępniane standardowo, należy przenieść także do wersji mobilnej, a jak nie, to jak przeprowadzić selekcję (Aharony 2013, s. 359). Stosowane rozwiązania 5. Grupy gatunków informacji w OI 281 powinny zapewniać możliwości pracy z różnym sprzętem i oprogramowaniem (w tym operacyjnym), co jest typowe dla środowiska Web22. JAK. Rozpowszechnianie wiedzy gatunkowej odbywa się podczas proce- sów komunikacyjnych SOI. Wszędzie, gdzie to potrzebne i możliwe, są stosowane systemy pomocy (ang. help) oraz szkolenia (grupa gatunków 5). Szkole- nia użytkowników OPAC nie są łatwe do zorganizowania ze względu na ich rozproszenie, więc tym ważniejsze jest intuicyjne działanie interfejsów ZSB. Oznacza to, że niezbędna wiedza gatunkowa o gatunkach grupy 6 powinna w jak najmniejszym stopniu wykraczać ponad poziom wystarczający do stosowania dowolnego, współczesnego systemu IT. To z kolei powoduje potrzebę standaryzacji i ujednolicenia gatunku interfejsu stosowanego we wszystkich popularnych aplikacjach komputerowych, z czym obecnie mamy do czynienia. Forma informacji gatunków grupy 6 zależy bezpośrednio od stosowanej technologii. W pomieszczeniach dla katalogów kartkowych symbole klasyfi kacji były umieszczane na dużych tablicach, a skrzynki katalogowe były oznacza- ne odpowiednimi zakresami liter alfabetu. Wszystkie skrzynki numerowano i umieszczono w odpowiednim porządku. Bibliotekarz, pełniący dyżur w po- mieszczeniu katalogu, stanowił część interfejsu wraz z jego innymi częściami, związanymi z tekstualnością, takimi jak alfabet, pismo, opis, strefa i element opisu. Obecnie systemy manualne tracą rację bytu, a użytkownicy są zmuszeni do konwersacji z różnego rodzaju interfejsami komputerowymi, tekstowymi i coraz częściej grafi cznymi (GUI). Część z nich stosuje funkcjonalności Web 2.0, pozwalające na zapośredniczoną medialnie komunikację z organizatorem informacji (np. poprzez chat lub Twitter). Oznacza to zmianę rodzaju gatunku (na cybergatunek), ale nie grupy – obie sytuacje komunikacyjne i ich cele są tego samego rodzaju. Obecnie możliwości technologiczne umożliwiają wprowadzanie w życie koncepcji „no user interface” (NoUI), czyli postulatu takiej organizacji transakcji informacyjnych, aby do minimum ograniczyć stosowanie interfejsu użytkownika (Krishna 2015). System powinien przewidywać standardowe potrzeby użytkownika (ktoś, kto poświęca czas na metainfor- mację gatunku grupy 2, zapewne jest zainteresowany reprezentowaną przez nią informacją gatunków grupy 1), a sam interfejs ma być w pełni intuicyjny, niewymagający żadnej nauki. Rola użytkownika sprowadza się do zatwierdza- nia działań proponowanych przez system. Nowe aplikacje, wykorzystując kontekst transakcji i zgromadzonej informacji, rozwiązują standardowe problemy użytkownika w taki sposób, że nie musi on stosować żadnych urządzeń technicznych. W ten sposób zbliżamy się do pomysłów interfejsów neuronalnych, „pobierających” decyzje użytkownika bezpośrednio z poziomu jego mózgu (wiedzy?) i przetwarzających je na działania SOI (Celiński 2010, s. 108).

22 W odróżnieniu od tzw. aplikacji natywnych, dostosowanych do pracy w określonym środo- wisku (np. Windows, Android, iOS). 282 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

5.2.7. Zestawienie cech grup gatunków informacji w OI

Przedstawiona analiza cech gatunków w grupach daje możliwość opisu zadań retorycznych realizowanych w procesach komunikacyjnych OI. Każdy SOI stanowi skomplikowany system gatunków informacji, należących do wielu grup. Podczas projektowania SOI gatunki są wybierane z grup ze względu na zdolność wspomagania celów komunikacyjnych (ich użyteczność) i łączone w system relacjami interdyskursywnymi. Opisane gatunki wspomagają użyt- kowników informacji w ich powtarzalnych zadaniach komunikacyjnych, do realizacji których wybierają określony SOI. W analizie zostały omówione tylko grupy gatunków, które są specyfi czne dla OI w bibliotecznych SOI. W tych systemach są jednak stosowane także inne gatunki, które zostały tylko przykła- dowo wymienione. Powoduje to dalsze skomplikowanie sytuacji retorycznej tych SOI. Wyniki przedstawionej wyżej analizy systemu gatunków w OI mogą być streszczone, tak jak w poniższej tabeli (tab. 2). Elementy analizy wynikają z pytań przedstawionych w rozdz. 5.2, stanowiących podstawę analizy. Przypo- mnijmy, że są to pytania:

• KTO: 1) twórcy informacji w gatunku i ich struktury wiedzy; 2) intencjonalni odbiorcy informacji w gatunku i ich struktury wiedzy; 3) drugorzędni odbiorcy (ważni z punktu widzenia SOI) i ich struktury wiedzy.

• DLACZEGO: 4) komunikacyjny cel gatunków w grupie (działania retoryczne wspomagane przez gatunki w grupie);

• CO: 5) miejsce poszczególnych gatunków w opisywanej grupie gatunków;

• JAK: 6) metody rozpowszechniania i pozyskiwania wiedzy gatunkowej; 7) zmienność gatunków i informacji; 8) aktualna forma podstawowa gatunku i możliwości przeniesienia do formy elektronicznej (cybergatunek). 5. Grupy gatunków informacji w OI 283

Tab. 2. Analiza grup gatunków w OI

Grupa gatunków Element analizy 12345 6 autor – organizator użytkownik organizator organizator projektant ekspert, informacji SOI informacji informacji + systemu i 1 specjalista projektant programista systemu czytelnik, organizator projektant organizator użytkownik organizator/ specjalista informacji systemu i informacji SOI użytkownik KTO 2 w swojej programista informacji dziedzinie organizator użytkownik organizator użytkownik organizator organizator/ 3 informacji SOI informacji SOI informacji użytkownik informacji rozpowsz. organizacja transakcja organizacja ułatwienie dostęp do wyników badań informacji (OI): wyszukiwania informacji (OI) innych transakcji SOI, naukowych transakcje informacji transakcji wyszukiwanie, 4 (zob. cele publ. katalogowania przez wzrost dostęp

DLACZEGO nauk.) i indeksow. wiedzy gatunkowej gg1 użycie gg4 użycie gg2 tworzenie silny związek gg6 jest organizowane dla organizacji i gg4 dla gg2 i gg3 dla z gg6, podstawą dla przez gg 2 i 4, dostępu dostępu do wyszukiw. gg1 wspomaganie użycia innych 5 CO wyszukiwane do gg1, gg1 z użyciem z użyciem gg6 gg2-gg4 grup gg1-gg5 z użyciem gg wykorzystanie gg6 (wiedza 3 i 6 gg6 gatunkowa) edukacja, szkolenia szkolenia szkolenia wiedza szkolenia szczególnie zawodowe dla użytkowników zawodowe dla gatunkowa organizatorów na poziomie organizatorów uproszczenie organizatorów intuicyjna, i użytkown. 6 wyższym, informacji, transakcji informacji, szkolenia informacji, praktyka szkolenia (googlizacja) szkolenia użytkown. uproszczenie użytkowników użytkown. (googlizacja) wielka, zależna mała, silna mała; kilka wielka, zależna wielka, gatunki wynik zasad

JAK m.in. od regulacja, ale gatunków m. in. od celów tradycyjne i architektury 7 regulacji w nowe gatunki SOI cyfrowe informacji dziedzinie wielkie, zakończone zakończone wielkie, bardzo gg5 równolegle gg6 hybrydowa (OPAC) (OPAC) przydatne analogowy i analogowe, 8 grupa komputerowy głównie gatunków komputerowe gg – gatunki grupy

Źródło: opracowanie własne.

5.3. Gatunki w działaniach społecznych OI

O organizatorach informacji, jako o autorach obiektów metainformacyjnych, reprezentujących formę i treść obiektów informacyjnych, była mowa przy okazji omawiania gatunków informacji grupy 2. Jednak osoby te są autorami także wielu innych tekstów, nawet jeśli sami nie traktują tych działań jako twórczości 284 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... pisarskiej (Feinberg 2015, s. 45). Być może jest to spowodowane postrzeganiem tych prac jako wykonywanych mechanicznie, powtarzalnych, pasywnych i ogól- nie mało interesujących, podobnie jak inne prace biurowe. Jak to jednak zostało już wykazane, są to równie złożone działania retoryczne, jak te, które prowadzą do tworzenia informacji gatunków grupy 1. Procesy organizacji informacji wy- magają wielu interakcji społecznych, związanych z czynnościami komunikacyjnymi wykonywanymi codziennie w sposób rutynowy. Czynności te wymagają stosowania informacji, powiązanej relacjami interinformacyjnymi. Informacja ta należy do wielu gatunków powiązanych relacjami interdyskursywnymi. W poprzednim rozdziale system gatunków, stanowiący część każdego SOI, został przedstawiony na dość ogólnym poziomie, jako wynik projektowania, polegającego m.in. na wyborze poszczególnych gatunków z grup gatunków do zaimplementowania w SOI przez łączenie ich relacjami interdyskursywnymi. W tym rozdziale będzie przedstawiony, na wybranym przykładzie, sposób komunikowania się organizatorów informacji z punktu widzenia stosowanych gatunków z o wiele większą dokładnością, co pociąga za sobą znaczne ograniczenie zakresu prezentowanych procesów komunikacyjnych. Zostanie opisane stosowanie metagatunków w metadyskursie mające na celu zwiększenie efek- tywności tworzenia metainformacji w dużym i rozproszonym SOI. Według Kena Hylanda (2017, s. 16) metadyskurs należy rozumieć jako komentarz do tworzonej informacji, dodawany przez jej twórcę w trakcie mówie- nia lub pisania. Oznacza zestaw cech, które łącznie wspomagają rozumienie działania transakcji pomiędzy twórcami informacji i tą informacją oraz pomię- dzy twórcami informacji i jej odbiorcami (Hyland 2010a, s. 125). Pojęcie to jest związane z konstatacją, że język jest używany nie tylko do opisywania świata, czyli przekazywania informacji, ale pełni także inne funkcje, m.in. jest stosowany do opisywania samego siebie. W tej drugiej roli język dostarcza narzędzi ułatwiających czytelnikowi organizację, interpretację i ocenę przekazywanej informacji, czyli reakcję czytelniczą. Metadyskurs dotyczy sposobów stosowania języka z uwzględnieniem odbiorcy, opartych na hipotezie jego umysłu, czyli tego, jak bardzo autor może pomóc mu w przetwarzaniu i internalizacji przekazywanej informacji. Informacja przekazywana w metadyskursie dotyczy świata zewnętrznego w stosunku do obiektu informacyjnego, posiada też orientację na odbiorcę i jego rozumienie tego świata w transakcji z informacją. Metadys- kurs sugeruje znajomość odbiorcy przez autora, przez co łączy informację z jej kontekstem. Odnosi się do rutynowego, niemal automatycznego stosowania konwencji (gatunków), konstruowanych w komunikacji i konstruujących ten proces oraz związanych ze znanymi sytuacjami i relacjami, które włączają strony transakcji w sieci wspólnego tworzenia sensu, zainteresowań i podzielanych znaczeń. Ułatwia powiązanie informacji i jej kontekstu w procesach komunikacyjnych, w celu uwzględnienia potrzeb odbiorcy, jego sposobów konstrukcji znaczeń, istniejącej wiedzy i wcześniejszych doświadczeń z informacją i obiektami informacyjnymi. 5. Grupy gatunków informacji w OI 285

Metadyskurs jest spójnym zestawem opcji dotyczących zarówno cech organizacyjnych, jak i ewaluacyjnych informacji. Jest on stosowany w celu zarzą- dzania informacją zakodowaną w obiekcie informacyjnym, ale jednocześnie zawsze służy także obsłudze relacji społecznych w komunikacji, co jest równie ważne. Autor monitoruje swoje działania retoryczne podczas mówienia/pisania, często w sposób nieświadomy, poprzez podejmowanie decyzji na podstawie oczekiwanych reakcji odbiorczych. Informacja gotowa do komunikowania jest wynikiem konceptualizacji cech odbiorcy. Metadyskurs odzwierciedla pogląd, że komunikacja jest czymś więcej niż wymianą informacji, dóbr lub usług, gdyż zawiera także cechy osobiste komunikujących się stron, ich postaw i wzajemnych hipotez o sobie (swoich umysłach). W przypadku przedstawionego w tym rozdziale materiału autorzy metainformacji, w razie wątpliwości co do jej poprawności, w sensie zdolności do realizacji celu komunikacyjnego, w trakcie jej tworzenia dodają odrębny komentarz, metainformację w gatunku znanym obu stronom procesu komunikacyjnego. Stronami procesu komunikacyjnego są w tym wypadku organizatorzy informacji, tworzący obiekty metainformacyjne i kontrolujący ich poprawność. W ten sposób jest ułatwiana poprawna realizacja transakcji pisania/czytania obiektu metainformacyjnego przez autora i innych organizato- rów informacji oraz, na późniejszym etapie, zrozumienie i realizacja transakcji wyszukiwania przez użytkownika. Jest to rutynowe stosowanie konwencji gatunkowych w określonych sytuacjach komunikacyjnych. Ułatwiają one budowanie poprawnych relacji pomiędzy obiektem metainformacyjnym i jego kontekstem (obiektem informacyjnym) z uwzględnieniem potrzeb i możliwości zrozumienia i wiedzy użytkowników, w tym końcowych. Przedstawiony materiał dotyczy też dyskursu organizacyjnego, jak go opi- sywał Bhatia (2017, s. 188). Są to ustrukturyzowane zbiory informacji związane z transakcjami pisania i czytania (także z innymi modalnościami wizualnymi), które powodują powstawanie obiektów powiązanych organizacyjnie podczas tworzenia, rozpowszechniania i wykorzystania informacji. Dyskurs ten umoż- liwia identyfi kację sposobów zastosowania różnych praktyk dyskursywnych w procesie organizowania informacji i zachowań interesariuszy w SOI. SOI są stale konstruowane i rekonstruowane w trakcie realizacji aktów komunikacji pomiędzy użytkownikami informacji w najszerszym znaczeniu. SOI są więc obiektami złożonymi nie tylko ze względu na ich ustrukturyzowanie, ale także funkcjonalność. We wszystkich działaniach i praktykach obsługiwanych przez SOI ważną rolę odgrywają narzędzia językowe służące wymianie informacji. Odbywa się ona w trakcie praktyk dyskursywnych, które mogą być uważane za główny instrument konstruowania rzeczywistości społecznej i organiza- cyjnej. W takim razie, aby zrozumieć działanie SOI, należy poznać praktyki dyskursywne (w tym gatunki informacji) i związane z nimi transakcje oraz ich związki z praktykami fachowymi, organizacyjnymi i instytucjonalnymi. W badaniach tych należy głównie uwzględnić opis i funkcjonowanie interakcji 286 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... dyskursywnych (gatunków, informacji, działań społecznych), w odróżnieniu od interakcji instytucjonalnych, reprezentowanych przez wspólne przekonania, wartości, sposoby postępowania. Do prezentacji w tym rozdziale wybrano z jednej strony obszar bardzo specyfi czny, nawet jak na organizację informacji, ale z drugiej interesujący ze względu na potrzebę dokonywania stałych i licznych uzgodnień znaczeń po- między dużą ilością osób, przy użyciu dostępnych środków komunikacji elektronicznej. Chodzi o współpracę organizatorów informacji (bibliotekarzy – ka- talogerów i bibliotekarzy systemowych) w ramach gatunku ogólnokrajowego katalogu centralnego. Oprócz dyskursu, stanowiącego podstawę tworzenia metainformacji, prowadzą oni także metadyskurs służący uzgadnianiu zna- czeń przyjętych w dyskursie (obiektach metainformacyjnych), co powoduje ujednolicanie tych znaczeń dostępnych wszystkim współpracującym organizatorom informacji. W razie potrzeby zapewnienia wspólnego rozumienia organizatorzy informacji, do tworzonej metainformacji (gatunki grupy 2), do- dają komentarze (gatunki grupy 4), dołączane do elektronicznego obiektu metainformacyjnego. Komentarze te ułatwiają wzajemne zrozumienie pomiędzy organizatorami informacji współdzielącymi swoje zadania i cele. Jako przykład posłużył polski katalog centralny NUKAT. Jest to katalog centralny polskich bibliotek naukowych i akademickich tworzony metodą współkatalogowania od 2002 r. Przyjęcie tej metody współtworzenia obiektów metainformacyjnych oznacza, że opis każdego obiektu informacyjnego trafi a- jącego do polskiej sieci bibliotek jest tworzony tylko raz w bazie NUKAT i kopiowany do katalogów lokalnych. We współkatalogowaniu w NUKAT uczestniczy około 1400 organizatorów informacji z ponad 160 SOI (bibliotek, dane z 2018 r.) rozproszonych geografi cznie w całej Polsce. Wszyscy oni posługują się na co dzień środkami komunikacji elektronicznej od wielu lat. Aktywność ta jest wspomagana przez pracowników Centrum NUKAT Biblioteki Uniwer- syteckiej w Warszawie (prawie 40 osób w 2017 r.), instytucji nadzorującej dzia- łanie katalogu NUKAT i koordynującej prace nad katalogiem centralnym. Osoby te wraz z użytkownikami NUKAT tworzą społeczność nazywaną przez Swalesa (1990) społecznością dyskursu lub przez Miller (1994) spo- łecznością retoryczną. Społeczności te stanowią kontekst, w którym gatunki są sytuowane i w którym funkcjonują. Organizatorzy informacji są w obrębie tych społeczności grupą, która przez Grahama Smarta (2016, s. 158) została nazwana koalicją dyskursu, defi niowaną jako zespół aktorów społecznych – jednostek, organizacji, instytucji – których w obrębie debaty społecznej wiąże wspólny zestaw argumentów. Społeczności te skupiają aktorów społecznych powiązanych dyskursywnie wspólnym stosowaniem systemu gatunków – w tym wypadku gatunków stosowanych w kontekście organizacji informacji. Koalicja dyskursu NUKAT obejmuje w praktyce wszystkie biblioteki naukowe i akademickie w Polsce, gdyż współpracują one z NUKAT przynajmniej biernie (kopiowanie rekordów bibliografi cznych i KHW), większość w sposób 5. Grupy gatunków informacji w OI 287 czynny (tworzenie nowych obiektów metainformacyjnych). Zawartość katalogu NUKAT stanowią rekordy bibliografi czne (ponad 3,9 milionów) oraz rekordy kartoteki haseł wzorcowych (ponad 6 milionów). Liczba transakcji wyszukiwawczych miesięcznie przekracza 2,6 miliona. Codziennie do NUKAT napływa około 1500 nowych i zmodyfi kowanych rekordów bibliografi cznych. Oprócz rekordów wprowadzanych na bieżąco NUKAT zawiera wszystkie rekordy bibliografi czne z Centralnego Katalogu Czasopism i wszystkie rekordy haseł wzorcowych z Centralnej Kartoteki Haseł Wzorcowych. Rekordy przekazywane są do światowego katalogu WorldCat i światowej agregacji KHW (VIAF). Korzyści z takiego rozwiązania są oczywiste: organizatorzy informacji i użytkownicy końcowi otrzymują dostęp do informacji o wszystkich skatalo- gowanych obiektach informacyjnych w Polsce w okresie funkcjonowania NU- KAT i niektórych wcześniejszych (rekatalogizacja) wraz z informacją o miejscu przechowywania (rekord bibliografi czny zawiera sigla bibliotek przechowują- cych). Sigla i ujednolicony numer rekordu bibliografi cznego stanowią link do strony OPAC biblioteki. Po przejściu do lokalnego OPAC można realizować odpowiednie transakcje w celu uzyskania informacji o ilości i dostępności egzemplarzy. Obiekt informacyjny jest katalogowany tylko raz, bez względu na ilość egzemplarzy znajdujących się w bibliotekach w całym kraju. Każdy obiekt metainformacyjny jest kopiowany z NUKAT średnio 3,8 razy. NUKAT jest posadowiony na zintegrowanym, komercyjnym systemie bibliotecznym. Jedynymi obowiązkami bibliotek współpracujących są aktualizacja pobranych danych (w razie potrzeby), dopisywanie siglum biblioteki w NUKAT do rekor- dów skopiowanych, umieszczenie na stronie Web biblioteki linku do NUKAT. Na rys. 5 został przedstawiony ekran systemu NUKAT, na którym wyświet- lony jest m.in. rekord bibliografi czny, wcześniej odnaleziony w bazie danych. Zostały na nim wyróżnione przykładowo wystąpienia tekstów wszystkich opisanych w poprzedniej części artykułu grup gatunków, oprócz gatunków grupy 1, które w NUKAT nie występują (nie jest to system pełnotekstowy23). To oczywiście tylko jeden z wielu zestawów informacji, które można wyświetlić w NUKAT w odpowiedzi na heterogeniczne działania użytkowników, ale waż- ny, gdyż przedstawia efekt społecznej organizacji informacji i realizowanych transakcji, dla których takie systemy są tworzone. Cały system gatunków NU- KAT przedstawiono w tab. 2, gdzie został opisany według grup gatunków scha- rakteryzowanych w rozdz. 5.2.

23 NUKAT nie jest systemem pełnotekstowym, gdyż nie udostępnia transakcji wyszukiwania po pełnym tekście informacji gatunków grupy 1. Częścią informacji gatunków grupy 2 mogą być natomiast linki do pełnych wersji dokumentów elektronicznych. Rys. 5. Grupy gatunków NUKAT (przykład) Źródło: http://katalog.nukat.edu.pl/lib/item?id=chamo:185170&theme=nukat [dostęp: 16.04.2018]. 5. Grupy gatunków informacji w OI 289

Tab. 3. System gatunków NUKAT

Grupa gatunków Repertuar gatunków NUKAT 1 obiekty informacyjne wszystkich rodzajów (gatunki drukowane i elektroniczne): książki, czasopisma, druki muzyczne, mapy i dok. kartografi czne, dok. dźwiękowe, grafi ka, fotografi a, fi lmy, prace doktorskie, multimedia, oprogramowanie itp. 2 obiekty metainformacyjne: rekordy bibliografi czne, rekordy KHW oraz ich atrybuty 3 gatunki stosowane podczas transakcji wyszukiwania prostego (dowolny atrybut gatunku grupy 2) i zaawansowanego (wg podgatunków atrybutów twórcy/współtwórcy, tytułu, tytułu serii, hasła przedmiotowego, ISBN, ISSN, ISMN, nr kontrolnego, z fi ltrami takimi, jak data, język, miejsce wyd. itp.); transakcja przeglądania wg atrybutów twórców, tytułów i tematów 4 przepisy katalogowania (ISBD + RDA), struktura rekordu (MARC 21), słownik hp (KABA), zbiór lokalnych przepisów katalogowania, gatunki robocze ułatwiające współpracę organizatorów informacji 5 element strony WWW NUKAT: dane adresowe, pomoc, samouczek, czat, sprawozdania; stosunkowo niewiele informacji, grupa nietypowa dla katalogów centralnych 6 oparty na interfejsie ZSB Virtua

Źródło: opracowanie własne.

W tak dużym systemie, w którym współpracuje tak wiele osób, odpowiednia organizacja informacji i transakcji informacyjnych pomiędzy nimi ma zasadnicze znaczenie. Szczególnie istotne jest posiadanie systemu retorycznego wspomagającego rozwiązywanie problemów występujących w trakcie współ- pracy. Pojawiają się nawet sugestie o potrzebie stosowania wobec SOI podej- ścia zwanego „poglądem o uszkodzonym świecie” (ang. broken world thinking) (Lovins, Hillmann 2017). Oznacza ono traktowanie infrastruktury, w tym infrastruktury informacyjnej, nie jako zasadniczo stabilnego, poprawnie funk- cjonującego systemu, w którym tylko okazjonalnie zdarzają się niedociągnię- cia, lecz jako kruchego systemu współzależnych elementów znajdujących się na różnych etapach uszkodzeń, powstrzymywanego przed ostatecznym upad- kiem jedynie dzięki skupionej uwadze i nieprzerwanym interwencjom osób, które mogą być nazywane „ratownikami” (ang. maintainers). Nie chodzi tu wyłącznie o bieżącą obsługę sprzętu i oprogramowania, ale także konstruowanie norm i ról funkcjonujących w społeczności użytkowników, które chronią te systemy przed zniszczeniem lub pozwalają na ich regularną reparację. Jednym z zespołów takich norm jest system gatunków używanych przez społeczność. W obrębie systemu gatunków SOI szczególną rolę w jego zarządzaniu peł- nią gatunki grupy 4. Stosowanie informacji gatunków tej grupy powoduje, że organizator informacji napotyka wiele problemów dotyczących praktyki ich używania oraz usuwania pojawiających się niedogodności dla użytkowników. 290 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Problemy te wymagają bieżących interwencji. Informacja w tych gatunkach ewoluuje w czasie, co oznacza jej regularne zmiany. Organizator informacji musi podejmować decyzje o zakresie modyfi kacji niezbędnych wobec obsługi- wanego SOI. Do niego także należy podejmowanie decyzji o sposobach osią- gania optymalnej równowagi zarówno między ilością a jakością, jak i między spójnością a elastycznością rozwiązań. Problemy te są szczególnie intensywne i ważne w przypadku systemu wielu współpracujących SOI, a tym bardziej gdy jest to system o zasięgu ogólnokrajowym. Umiejętność podejmowania decyzji opartych na wnioskowaniu logicznym, dotyczących rozwiązywania mniejszych i większych problemów, jest niezbędna w codziennej praktyce transakcji katalogowania. Organizator informacji powinien mieć pogląd na stan całości zasobów informacyjnych gatunków grupy 1, co pozwala na podejmowanie decyzji o rozwiązaniach długoterminowych, nie tylko o bieżącym naprawianiu błędów. Rozwiązania te muszą być efektywne kosztowo, realistyczne, możliwe do praktycznego wdrożenia oraz wygod- ne i łatwe dla użytkowników. Podczas wskazywania rozwiązań problemów, w przypadku konsorcjum bibliotek współpracujących, muszą powstawać i być stosowane zasady, przepisy i instrukcje na poziomie nadrzędnego SOI. Bywa, że dla ułatwienia realizacji celów nadrzędnych, np. zaspokojenia potrzeb użyt- kowników, należy uwzględnić możliwość odstępstw od niektórych przepisów ogólnych. Jednak, gdy konkretne rozwiązania zostaną przyjęte i zastosowane w praktyce komunikacyjnej, ważne jest ich jednolite przestrzeganie. Równie ważne jest posiadanie sposobów dochodzenia do konsensusu w sprawach dyskusyjnych i wyznaczenia jednostki lub grupy pełniącej rolę rozstrzygającą w razie konieczności podjęcia arbitralnej decyzji. Czasem trzeba wykazać się zawodową odwagą, niezbędną do podjęcia decyzji o wycofaniu się z rozwiązań i aplikacji powodujących błędne działania (Sung 2013). W SOI zwykle funkcjonują ustalone sposoby rozwiązywania problemów, przynajmniej przez wyznaczenie ram czasowych tego procesu, co utrudnia odwlekanie podejmowania decyzji. Informacja o problemach jest zwykle przekazywana do przetwarzania przy użyciu poczty elektronicznej, wypeł- nianych formularzy, oprogramowania systemów bibliotecznych (Carter, Traill 2017, s. 3). Wśród sposobów rozwiązywania problemów wymienia się takie, jak przygotowanie szczegółowego algorytmu lub procedury rozwiązywania problemów (uwzględniającej stopień ich szczegółowości), wytyczne dotyczące komunikowania informacji (wewnętrznej i zewnętrznej), tworzenie bazy roz- wiązanych problemów w celu unikania dublowania prac (Perkins 2008). Obiektywizacja systemu rozwiązywania problemów może dawać pozytywne efekty, takie jak: • określane są metody systematycznego gromadzenia danych, które mogą służyć późniejszym analizom w celu kategoryzowania problemów (np. według częstotliwości występowania) i określania sposobów postę- powania; 5. Grupy gatunków informacji w OI 291

• uwzględniane są także rzadziej występujące problemy, które mogą pro- wadzić do poważnych konsekwencji; • szybciej rozpoznawane są pojawiające się nowe problemy. W NUKAT informacja służąca rozwiązywaniu problemów praktycznie w całości jest przekazywana przy użyciu mediów elektronicznych, ale standardowa poczta elektroniczna odgrywa tu drugorzędną rolę. Informacja jest przesyłana głównie w obrębie oprogramowania bibliotecznego wraz z obiektami metainformacyjnymi (rekordami bibliografi cznymi), których dotyczy, jako ich część. Służy do tego pole 009 (pole informacyjne do użytku lokalnego) w strukturze gatunku rekordu bibliografi cznego MARC 21. Rekord bibliografi czny zawiera dwa poziomy informacji: 1) informację standardowo umieszczaną w rekordach bibliografi cznych, czyli gatunki grupy 2 i rekordach KHW, czyli gatunki grupy 4 oraz 2) niestandardową informację towarzyszą- cą, zapisywaną w polu 009, rodzaj metainformacji, umożliwiającą poprawne działanie systemu, którą można umieścić wśród gatunków grupy 4 jako rodzaj gatunku instrukcji lub dobrych praktyk. Teksty na obu poziomach są tworzone przez specjalistów organizatorów informacji (katalogerów), w odpowiedni sposób przeszkolonych. Teksty obu grup gatunków pozostają ze sobą w ścis- łych relacjach, do których tworzenia i reprezentacji wykorzystuje się narzę- dzia interfejsu systemu NUKAT (gatunki grupy 6). Użytkownicy mają dostęp wyłącznie do informacji gatunków grupy 2, które trafi ają do OPAC dopiero po zakończeniu prac. Przed umieszczeniem rekordu w OPAC zawartość pola 009 jest usuwana. Liczba przesyłanych komunikatów do/z NUKAT dla każdej biblioteki współpracującej jest bardzo zróżnicowana i wprost proporcjonalna do liczby tworzonych i kopiowanych rekordów. Najbardziej aktywne biblioteki umiesz- czają w NUKAT ponad 3 tys. rekordów bibliografi cznych miesięcznie i około dwa razy tyle kopiują. Wiele bibliotek wyłącznie kopiuje rekordy, są też takie, które nie przejawiają żadnej aktywności. W badaniach zostały uwzględnione raczej małe, ale aktywne biblioteki, które tworzą kilkanaście – kilkadziesiąt re- kordów miesięcznie, a kopiują około stu. W celu zbadania poziomu stosowania gatunków i ich wzajemnych relacji wykorzystano kilka metod służących analizie gatunku. Po pierwsze, dokonano analizy instrukcji zawierających informację gatunków grupy 4, służącą współ- pracy. Były to notatki umieszczane w polu 009 rekordów bibliografi cznych i KHW oraz towarzysząca im informacja przesyłana pocztą elektroniczną od początku 2015 r. Analiza zawartości rekordów bibliografi cznych jako takich (pozostałe pola rekordu, informacja gatunków grupy 2) i KHW (informacja gatunków grupy 4) nie była przedmiotem tych badań. Po drugie, dokonano analizy treści dokumentów przygotowanych w NU- KAT – instrukcji i materiałów szkoleniowych (gatunki grupy 4). Centrum NUKAT prowadzi obszerną działalność szkoleniową i wydawniczą. Oprócz instrukcji dotyczących transakcji katalogowania wszystkich rodzajów obiek- 292 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... tów informacyjnych dostępna jest także instrukcja dotycząca pracy w obszarze roboczym, w tym nadawania statusów (Rogoźnicka 2012), o zasadniczym znaczeniu dla opisanych badań. W dalszej kolejności przeprowadzono wywiady z organizatorami informacji sprawującymi różne funkcje w systemie – katalogerów i administratorów. Miały one charakter raczej uzupełniający, nie było też potrzeby ani możliwości prowadzenia rozmów ze wszystkimi współpracownikami systemu NUKAT. Wywiady zostały przeprowadzone po wykonaniu wstępnej obróbki materia- łów uzyskanych innymi metodami, w szczególności komunikatów przekazy- wanych w opisany wyżej sposób, co umożliwiło uwzględnienie ich podczas wywiadów. Najpierw dokonano analizy tekstów napisanych przez responden- tów, a następnie zadawano im pytania podczas wywiadów, dotyczące powo- dów wyboru określonych sposobów postępowania. Rozmowy te upewniły o poprawności interpretacji wcześniej zebranych komunikatów oraz właści- wym wyborze zauważonych wzorców komunikowania. Sposób organizacji współpracy w NUKAT można w skrócie opisać nastę- pująco. Po otrzymaniu zamówionego obiektu informacyjnego biblioteka (SOI) współpracująca w NUKAT (organizator informacji, kataloger w tej bibliotece) sprawdza istnienie jego opisu w katalogu centralnym. W tym celu tworzy i wysyła odpowiednią informację gatunku grupy 3 (kwerendę), stosując interfejs systemu (gatunek grupy 6) do zainicjowania dialogu z systemem. System (a właściwie programista projektujący system oraz inni katalogerzy, którzy wcześniej wprowadzili odpowiednią informację) przekazuje odpowiedź w postaci obiektu metainformacyjnego lub informacji (komunikatu) o jego braku. W obu przypadkach kataloger może podjąć odpowiednie do sytuacji działa- nia – w przypadku istnienia obiektu metainformacyjnego (rekordu) zmodyfi - kować go, w przypadku braku obiektu metainformacyjnego utworzyć go. Obie procedury są podobne, gdyż modyfi kacja obiektu metainformacyjnego może być traktowana jako szczególny przypadek jego tworzenia. Nowo utworzony lub zmodyfi kowany obiekt metainformacyjny nie jest od razu udostępniany użytkownikom OPAC, lecz trafi a do zasobu zwanego obszarem roboczym, gdzie jest dostępny tylko dla organizatorów informacji. Aby umieścić tam obiekt metainformacyjny (bibliografi czny, analityczny lub KHW), trzeba nadać mu jeden ze statusów zdefi niowanych dla bazy NU- KAT, przez wybór statusu z listy. Organizatorzy informacji mają ograniczone uprawnienia do nadawania statusów. Należą oni do odpowiedniej grupy użyt- kowników zdefi niowanych w NUKAT (kopista, bibliograf, bibliotekarz, korek- tor i administrator); przynależność ta określa uprawnienia. Jeżeli przez pomył- kę podjęto próbę transakcji nadania rekordowi statusu, do nadania którego organizator informacji nie ma uprawnień, pojawia się komunikat o błędzie. Podobnie uprawnienia potrzebne są do realizacji transakcji wyszukiwania i czytania rekordów w obszarze roboczym. Istnieje natomiast pełna informacja na stronie Web NUKAT o rekordach znajdujących się w obszarze roboczym, 5. Grupy gatunków informacji w OI 293 poprzez tzw. przeglądanie obszaru roboczego (rys. 6), bez potrzeby dostępu do edycji obiektów w tym obszarze. Dane aktualizowane są co 10 minut, co uła- twia unikanie dublowania prac (realizacji transakcji katalogowania tego samego obiektu w kilku SOI). Niektóre ze statusów mogą być nadawane wyłącznie automatycznie „przez system”.

Nr systemowy: 3475748

Typ dokumentu: Zwarte

ISBN/ISSN/ISMN: 978007179998

Status: Czekaj

Użytkownik: agh

Rok wydania: 2014

Hasło główne: Singh, Murari P.

Tytuł: Expanders for oil gas operations : $b [design, applications & troubleshooting] / $c murari singh, michael j. drosjack, david h. linden.

Rys. 6. Informacja o rekordzie umieszczonym w obszarze roboczym NUKAT (przykład)

Źródło: NUKAT.

Status określa sytuację komunikacyjną, typizowaną i powtarzalną, która wymaga określonych działań retorycznych. Oznacza to, że w NUKAT za po- mocą statusów nazwano i zdefi niowano niezbędne gatunki informacji i jed- nocześnie ograniczono stosowanie innych. Informacja tych gatunków dotyczy uzgodnienia działań retorycznych, które dla określonego rekordu w określonej sytuacji należy niezbędnie wykonać. Wykonanie działania powoduje zmianę sytuacji, co uzewnętrznione jest przez zmianę statusu. Działania są wykonywane w pętli; w razie stwierdzenia błędów jest przywracany poprzedni status tak długo, dopóki wszystkie błędy nie zostaną usunięte. Przewidziano 14 sta- tusów dla rekordów bibliografi cznych, dla rekordów KHW 6 oraz 2 dla sytuacji niezdefi niowanych. Pięć spośród nich jest nadawanych automatycznie, co oznacza na tyle typową sytuację, że możliwa była jej pełna algorytmizacja. Nie sprawia to jednak, że status w tych przypadkach rzeczywiście jest nadawany „przez system” – jest on nadawany przez autora algorytmu, po automatycznym sprawdzeniu zgodności z wyznaczonymi przez niego parametrami sytuacji komunikacyjnej. Gatunki wyznaczane przez statusy są kategoryzowane przez chronotopie, tak jak rozumiał je Bachtin (Crossley 2007, s. 5). Oznacza to użycie wskaź- ników czasowych i przestrzennych, które są łączone w jedną, starannie kon- 294 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... struowaną całość, stosowaną do wyróżniania gatunków. W tym wypadku zastosowanie wskaźników czasowych wynika ze ściśle określonej kolejności i terminowości stosowania statusów, występuje więc czynnik następstwa czasu. Przestrzeń jest natomiast określana przez uprawnienia do nadawania i zmiany statusów; czynności te mogą się odbywać dla danego obiektu metainformacyjnego tylko w określonym miejscu, wręcz na konkretnym stanowisku pracy w SOI. W przypadku każdego obiektu/statusu czas (kolejność) i miejsce stosowania są ściśle określone. Użycie części statusów wymaga, oprócz nadania statusu, także przekazania krótkiej informacji tekstowej dotyczącej warunków zatwierdzenia rekordu, czynności niezbędnych do wykonania. Informacja ta zapisywana jest w polu 009, jednym z pól kontrolnych formatu MARC 21, którego znaczenie nie jest określone w standardowym formacie. W NUKAT pole to jest stosowane do opisanych celów specjalnych. Pierwotnie rekordy są sprawdzane przez korek- torów i przez programy kontrolne. W przypadku błędów automatycznie jest nadawany status ‘Zatrzymany0’. Pole 009 jest usuwane po uzgodnieniu treści obiektu metainformacyjnego i zwolnieniu go z obszaru roboczego do OPAC przez nadanie statusu ‘nocn’ lub ‘nocp’ przez administratora NUKAT. Informacja w polu 009 jest wpisywana w przypadku zatrzymania obiektu metainformacyjnego do korekty lub konsultacji. W pierwszym przypadku otrzymuje on status ‘Zatrzymany1’, a w drugim ‘Konsultacja’, przyznawany przez Centrum NUKAT. Ten pierwszy oznacza potrzebę skierowania zapytania lub uwagi do autora obiektu metainformacyjnego. Ten drugi oznacza szerszą konsultację z wybranym specjalistą. Powszechną praktyką jest także przekazywanie komunikatów między organizatorami informacji w związku z modyfi kacją rekordów istniejących w bazie (status ‘Mod1’ nadawany przez bibliotekarzy z bibliotek współpracujących). Rekordy o tym statusie także są sprawdzane i mogą otrzymać status ‘Zatrzymany0’. Ten status może być zmie- niony na ‘Zatrzymany1’ lub ‘Konsultacja’ przez Centrum NUKAT. Wtedy w polu 009 są zwykle przekazywane informacje dotyczące zasadności wpro- wadzonych zmian w obiekcie metainformacyjnym lub pytanie, uwaga, wyjaś- nienie do Centrum NUKAT. Najlepiej prześledzić ten proces na przykładach. 5. Grupy gatunków informacji w OI 295

LDR 01702cam a2200349 i 4500 01338cam a2200277 i 4500

001 vtls002742144 001 vtls002742144

003 NUKAT 003 NUKAT

005 20150601154300.0 005 20130513013700.0

008 130206s1981 gw a c |000 0dger c 008 130206s1981 gw a c |000 0dger c

009 XYZ U/AB Czy na Państwa egzemplarzu widnieje tylko jeden nr 020 $a 3791707248 ISBN? Czy nie ma także nru 3-88609-031- 035 $a xx002742144 Podejrzenie dubletu do rek. xx002819068 PP 039 9 $a 201404301345 $b kopul $c 201312161233 $d kopul $c 009 dopisalam 2-gi ISBN - opis jest dubletem - AB 201305130137 $d VLOAD $c 201305101439 $d qzk $y 201302061425 $z vumk 009 XYZ U/AB konsultacje. bc 040 $a TOR U/AP $c TOR U/AP $d TOR U/AP $d TOR U/NBs $d 020 \a 3791707248 KR 295/AJ

020 \z 886090310 099 $a hh_979023

035 \a xx002742144 245 0 0 $a Tilman Riemenschneider : $b frühe Werke : Ausstellung im Mainfränkischen Museum Würzburg veranstaltet von der 039 9 \a 201506011543 \b qbk \c 201505290951 \d vumk \c Skulpturengalerie der Staatlichen Museen Preußischer Kulturbesitz 201505121126 \d qil \c 201404301345 \d kopul \y 201302061425 \z Berlin, der Stadt Würzburg und dem Bezirk Unterfranken vom 5. vumk September bis 1. November 1981 / $c [Verfasser der Katalogtexte: Bodo Buczynski et al.]. 040 \a TOR U/AP \c TOR U/AP \d TOR U/AP \d TOR U/NBs \d KR 295/AJ 260 $a Regensburg : $b Friedrich Pustet, $c 1981.

099 \a hh_979023 300 $a 392 s. : $b il. ; $c 20 cm.

245 0 0 \a Tilman Riemenschneider : \b frühe Werke : Ausstellung im 600 1 $a Riemenschneider, Tilman $d (ca 1460-1531) $v katalogi Mainfränkischen Museum Würzburg veranstaltet der Skulpturengalerie wystaw. der Staatlichen Museen Preußischer Kulturbesitz Berlin, der Stadt 700 1 $a Buczynski, Bodo $d (1949- ). Würzburg und dem Bezirk Unterfranken vom 5. September bis 1. November 1981 / \c [Verfasser der Katalogtexte: Bodo Buczynski et al.]. 710 2 $a Mainfränkisches Museum.

260 \a Regensburg : \b Friedrich Pustet, \c 1981. 710 2 $a Verlag Friedrich Pustet. $4 pbl

300 \a 392 s. : \b il. ; \c 20 cm. 730 0 $a Katalog wystawy (Mainfränkisches Museum ; Würzburg ; 1981) 600 1 \a Riemenschneider, Tilman \d (ca 1460-1531) \v katalogi wystaw. 920 $a 3-7917-0724-8

700 1 \a Buczynski, Bodo \d (1949- ). 968 $a TOR_U

710 2 \a Mainfränkisches Museum 999 $a VIRTUA 0 m

710 2 \a Verlag Friedrich Pustet. \4 pbl 999 $a VTLSSORT0010*0080*0200*

730 0 \a Katalog wystawy (Mainfränkisches Museum ; Würzburg ; 198 0350*0390*0400*0990*2450*2600*3000*

920 \a 3-7917-0724-8 6000*7000*7100*7101*7300*9200*9680*9992 920 \z 88609-031-0

968 \a TOR_U

999 \a

VTLSSORT0010*0080*0090*0091*0092*

0200*0201*0350*0390*0400*0990*2450*

2600*3000*6000*7000*7100*7101*7300*9200*9201*9

680*9992

999 \a VIRTUA 0 m

999 \a LOADOPT \l 1 \b 12 \L 0

Rys. 7. Modyfi kowany rekord bibliografi czny w obszarze roboczym (po lewej) i w katalogu NUKAT (po prawej) – wersja MARC 21 Źródło: NUKAT. 296 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Tworzone teksty i ich gatunki mogą być analizowane w czasie i przestrzeni. Po modyfi kacji rekordu obiektu informacyjnego, którego opis został przedstawiony na rys. 7 (lewa strona) i nadaniu mu statusu ‘Mod1’ administrator NU- KAT umieścił rekord w statusie ‘Zatrzymany1’ i wpisał w pole 009 następujące zapytanie:

009 XYZ U/AB Czy na Państwa egzemplarzu widnieje tylko jeden nr ISBN? Czy nie ma także nru 3-88609-031- Podejrzenie dubletu do rek. xx002819068 PP

XYZ U/AB to symbol adresata komunikatu, PP24 – symbol nadawcy. Autor modyfi kacji obiektu metainformacyjnego odpowiedział, dodając kolejne pole 009:

009 dopisalam 2-gi ISBN - opis jest dubletem – AB

Na skutek tego administrator NUKAT przesunął rekord do statusu ‘Kon- sultacje’:

009 XYZ U/AB konsultacje. Bc co oznacza, że dalej uzgadniano kolejne kroki i ostateczną wersję obiektu metainformacyjnego (rys. 7, prawa strona) w trakcie konsultacji z autorami innych obiektów metainformacyjnych, których treść jest związana z treścią obiektu znajdującego się w obszarze roboczym. W innym przykładzie w trakcie modyfi kacji istniejącego wcześniej obiektu metainformacyjnego nastąpiła wątpliwość co do poprawności ISBN. Wykonu- jący modyfi kację wpisał w pole 009 pytanie do autora obiektu metainformacyjnego. W związku z tym obiekt otrzymał status ‘Zatrzymany1’, a na istnienie zapytania pracownik Centrum NUKAT zwraca uwagę autorowi obiektu, prze- syłając komunikat pocztą elektroniczną:

> Wykaz rekordow w statusie Zatrzymany1. > Prosimy o jak najszybsze ustosunkowanie sie do uwagi podanej w polu 009. > Po miesiacu od momentu nadania statusu Zatrzymany1 > rekord zostanie automatycznie usuniety z bufora. > > 000770186 [am] : 20150729 KR xxx/AB Czy na ksiazce jest ISBN > 978-83-88859-24-3. U mnie go nie ma.

Autor modyfi kowanego obiektu metainformacyjnego odnajduje go w obszarze roboczym i znajduje tam (w polu 009) komunikat od osoby modyfi ku- jącej rekord:

009 KR xxx/AB Czy na książce jest ISBN 978-83-88859-24-3. U mnie go nie ma. Numery poprawne ISBN nie ustalam wpisujemy tylko te numery, które występują na książce. XY

24 Symbole, stosowane w NUKAT w polu 009, zostały zmienione, aby uniemożliwić identyfi ka- cję instytucji i osób, autorów i adresatów komunikatów. 5. Grupy gatunków informacji w OI 297

W odpowiedzi autor rekordu przekazuje komunikat, wpisując go w kolejne powtórzenie pola 009 rekordu:

009 PORAWNY ISBN USTALONY JEST NA PODSTAWIE KODU EAN Z 4 S. OKŁ. – W 13-CYFROWYM ISBN-IE ZE S. RED. OPUSZCZONO JEDNĄ ÓSEMKĘ I ISBN MA 12, A NIE 13 CYFR. KR xxx

Po wyjaśnieniu wątpliwości i nadaniu poprawnego ISBN obiekt metainformacyjny został zwolniony, otrzymując status ‘nocn’. Zwolnienie do OPAC oznacza usunięcie zawartości pola 009, do czego uprawnienia mają tylko ad- ministratorzy. Podobnie przebiega komunikacja związana z tworzeniem lub modyfi ka- cją rekordów KHW. Poniżej znajduje się przykład dialogu, w którym została uzgodniona potrzeba utworzenia nowego hasła przedmiotowego:

009 XY U/00AB KABA Proszę skorygować zapis hpr czy chodzi o \z Ameryka \z Pacyfi ku, Wybrzeże czy tez \z Kolumbia \z Pacyfi ku, Wybrzeże (brak khw dla Pacyfi ku, Wybrzeże (Kolumbia) trzeba byłoby dorobić. Dziękuję i pozdrawiam CD 009 Przydaloby się \z Wybrzeże (Kolumbia). Póki co poprawiłam na to co jest dostępne / dziękuję / XY 009 XY U/00AB KABA Proszę zatem zlożyc zamowienie w BJ na hasło wzorcowe Pacyfi ku, Wybrzeże (Kolumbia), jeśli Państwo nie maja uprawnień do tworzenia słwonictwa wzor- cowego JHP KABA Dziękuje uprzejmie i pozdrawiam

Korespondencja ta przyniosła właściwy skutek, gdyż proponowane hasło przedmiotowe ‘Pacyfi ku, Wybrzeże (Kolumbia)’ zostało utworzone około mie- siąca później, o czym świadczy istniejący rekord KHW:

Rekord MARC 00749cz a2200217n 4500 001 vtls012520265 003 NUKAT 005 20170213001309.0 008 150902 ||f| nnbabd |a ana |c 010 $a s 2015304004 039 9 $a 201702130013 $b VLOAD $c 201702100053 $d VLOAD $c 201509040005 $d VLOAD $c 201509031004 $d pmw $y 201509021756 $z vbj 040 $a KR U/PAW $c KR U/PAW 083 4 $a 915 $c Geografi a reszty świata 151 $a Pacyfi ku, Wybrzeże (Kolumbia). 451 $a Wybrzeże Pacyfi ku (Kolumbia). 472 $a Pacifi que, Côte du (Colombie) [f] 472 $a Pacifi c Coast (Colombia) [c] 550 $w g $a Wybrzeża morskie $z Kolumbia. 670 $a RAMEAU 999 $a VIRTUA4 y 999 $a VTLSSORT0080*0100*0400*1510*4510*4720*4721*5500*6700*9992 298 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Kolejny przykład zawiera dwa, krótkie komunikaty, pierwszy dotyczący metodologii tworzenia hp, drugi informuje o błędzie w KHW, który był przy- czyną utworzenia błędnego hp oraz o sposobie naprawienia błędu:

009 ABCD XYZ/AB Po określniku \x w sztuce nie stosuje się określników chronologicznych. 009 ok, co w takim razie robi w bazie rekord sx2009538060 009 ABCD XYZ/AB Dziękuję za zgłoszenie błędnego rekordu - informacja została przekazana metodykowi i zostanie prawdopodobnie usunięty z bazy. Rekordowi z hasłem \a Wizualizacja \x w sztuce \y 19 w. należy nadać status uzbufora. Dziękuję. M

Przekazywane komunikaty i opisywane w nich problemy (błędy) są analizowane w Centrum NUKAT. W wyniku analiz są wykrywane powtarzające się błędy. Informacja o nich może zostać umieszczona w obiektach gatunku instrukcji katalogowania wraz ze wskazówkami dotyczącymi sposobów postę- powania w przypadkach kłopotliwych lub wątpliwych. W razie wystąpienia błędów możliwych do zalgorytmizowanej korekty przekazuje się informację w celu włączenia nowych zadań do algorytmów badania poprawności formalnej rekordu, dzięki czemu może on być automatycznie modyfi kowany. Badanie wykazało stosowanie kilku gatunków informacji grupy 4 w trakcie współpracy w ramach NUKAT z wykorzystaniem nośników elektronicznych. Warto przypomnieć, że środki komunikacji elektronicznej są wykorzystywane do organizacji bieżącej, codziennej pracy. Oprócz nich stosuje się inne środki i związane z nimi gatunki, takie jak spotkania bezpośrednie oraz pod- ręczniki i instrukcje w formie drukowanej oraz elektronicznej. Przedmiotem prezentowanych badań była jednak wyłącznie komunikacja elektroniczna.

Tab. 4. Odnalezione gatunki grupy 4 i ich występowanie

Gatunek Cel komunikacyjny N Procent Dialog odnajdywanie rozwiązania w konwersacji 223 39,75 Memo proste komunikaty – przypomnienie, uwaga 128 22,8 Propozycja przekazywanie propozycji rozwiązania 107 19,1 Konsultacja rozwiązywanie nowych problemów 103 18,35 Razem 561 100

Źródło: opracowanie własne.

Użyta metoda wyodrębniania gatunków była podobna do zastosowanej przez Wandę Orlikowski i JoAnne Yates (1994, s. 554). Zostały wyróżnione cztery gatunki (dialog, memo, propozycja i konsultacja) grupy 4, tworzone i rozpowszechniane w ramach opisanego wcześniej systemu gatunków NU- KAT, przy użyciu mediów elektronicznych (tab. 4). Gatunki te z różną czę- stotliwością są włączane w sytuację retoryczną OI. Wszystkie informacje 5. Grupy gatunków informacji w OI 299 wymienionych gatunków są umieszczane w obiektach metainformacyjnych podgatunków rekordu bibliografi cznego i KHW. Jako podgatunki przenoszą one własne cechy gatunkowe do kontekstu gatunku nadrzędnego, dodając mu znaczeń. Interpretacja tych struktur może ukazać znaczenie gatunków obiek- tów metainformacyjnych i procesów pozyskiwania znaczeń (Auken 2015, s. 172). W dalszej części rozdziału zostanie przedstawiona charakterystyka wy- różnionych gatunków. Gatunek dialog. Dialog w NUKAT jest formą pisemnej interakcji, wzoro- waną na dialogu ustnym, realizowanym podczas rozmowy. Inaczej niż rozmowa, jest on dokumentowany na piśmie i korzysta z możliwości dostarczanych przez medium elektroniczne. Dialog w NUKAT jest prowadzony w nieco inny sposób niż np. w poczcie elektronicznej, gdyż kolejne komunikaty nie są za- gnieżdżane jeden w drugim. Są one umieszczane w kolejnych wystąpieniach pola 009 obiektu metainformacyjnego. To powoduje, że kolejne komunikaty są umieszczane chronologicznie jeden pod drugim, podobnie jak dialogi w dzie- łach literackich. Następujących po sobie komunikatów (poziomów dialogu) na ogół nie ma zbyt wiele, nie więcej niż 3–4 poziomy (rys. 8). Dyskusja o długoś- ci przekraczającej dziesięć komunikatów zdarza się rzadko; decyzja o zakoń- czeniu dialogu należy do pracownika Centrum NUKAT. W dialogu uczestni- czyć może kilka osób, z różnych SOI. Celem komunikacyjnym jest wymiana informacji dotyczącej tego samego obiektu metainformacyjnego, prowadząca do momentu uzgodnienia zawartych w nim znaczeń. Dzięki temu, że komunikaty dotyczące obiektu metainformacyjnego są umieszczone w tym obiekcie, kontekst tych komunikatów jest oczywisty. Komunikaty typu dialog stanowiły największą część gatunków, obejmując 39,75% przypadków (zob. tab. 4). Nie jest to zaskakujące, gdyż gatunek dialogu, jako zapewniający ciągłość i wza- jemną zależność pomiędzy komunikatami, dobrze nadaje się do obsługi zadań i celów bibliotekarzy współpracujących w NUKAT. W dialogu dyskusja jest połączeniem łańcucha przeplatających się komunikatów, co stwarza warunki współpracy zbliżone do konwersacji.

Rys. 8. Gatunek dialogu (pola 009) w obiekcie metainformacyjnym NUKAT (część)

Źródło: NUKAT. 300 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Gatunek memo. Jest to sposób na organizację komunikacji polegającej na przesyłaniu prostych komunikatów, mających na celu przypomnienie, zwróce- nie uwagi. Nie wymaga odpowiedzi, nie jest ona oczekiwana, jeśli się zdarza, ma charakter grzecznościowy. Przykład jest przedstawiony na rys. 9. Jest to drugi gatunek pod względem częstości używania. Bibliotekarze współpracują- cy w NUKAT, pomimo że są pracownikami różnych instytucji, muszą współ- pracować przynajmniej od czasu do czasu w trybie elektronicznym w ramach wspólnych celów, co wymusza tworzenie gatunków wspomagających działania wykonywane ponad instytucjami macierzystymi. Gatunek memo ułatwia or- ganizację tej współpracy. Gatunek propozycja. Rzadziej stosowany gatunek, którego celem jest przekazanie propozycji zmiany stanu istniejącego lub sposobu rozwiązania problemu (rys. 10). Propozycja może wywołać dyskusję (dialog), chociaż gatunek ten stosuje się zazwyczaj w przypadkach niebudzących wątpliwości – jest przekazywany sposób rozwiązania problemu związanego z treścią obiektu metainformacyjnego do zastosowania, od eksperta do mniej zaawansowanego organizatora informacji. Komunikatowi temu towarzyszyć może krótkie wy- jaśnienie powodu zastosowania proponowanego rozwiązania, co może mieć znaczenie szkoleniowe. Propozycja zawiera zazwyczaj opis konkretnych pól (podgatunków atrybutów) formatu MARC wraz z ich zawartością. Gatunek ten można uznać za wariant gatunku tradycyjnego pisemnej propozycji; oba łączy podobieństwo celów – proponowania jakiegoś działania lub propagowa- nia idei, w tym wypadku ograniczonych do problemów organizacji obiektów (meta)informacyjnych.

Rys. 9. Gatunek memo (pole 009) w NUKAT

Źródło: NUKAT. 5. Grupy gatunków informacji w OI 301

Rys. 10. Gatunek propozycja (pole 009) w NUKAT (część)

Źródło: NUKAT.

Gatunek konsultacja. Najrzadziej, ale na poziomie porównywalnym z gatunkiem propozycja, stosowany był gatunek konsultacja (18,35%). Jest to gatunek, który łączy w sobie cechy trzech poprzednio opisanych, a w największym stopniu gatunków propozycja i dialog. Konsultacja często wynika z dialogu (rys. 11). Jej celem jest rozwiązywanie najtrudniejszych problemów przez włą- czenie opinii ekspertów lub autorów wcześniejszych rozwiązań. W przypadku wystąpienia trudnych problemów, niemożliwych do rozwiązania w bieżą- cej dyskusji (dialogu), przekazuje się je do konsultacji. Obiekt informacyjny, z którym związany jest problem, otrzymuje status ‘Konsultacja’, utrzymywany bezterminowo (tak długo, jak to jest niezbędne). Konsultacje odbywają się pomiędzy pracownikami Centrum NUKAT, są także zapraszani specjaliści spoza NUKAT. Konsultacje, z punktu widzenia stosowanych mediów, wykra- czają często poza pola 009 obiektu metainformacyjnego MARC 21, stosuje się pocztę elektroniczną lub inne media komunikacyjne, łącznie ze spotkaniami twarzą w twarz. O ile trzy wcześniej opisane gatunki mogą być nazywane regulowanymi w terminologii stosowanej przez Catherine Schryer i Philippę Spoel (2005, s. 267), o tyle gatunek konsultacji posiada cechy gatunku regularyzowanego. Gatunki regulowane są stosowane w typowych sytuacjach komunikacyjnych, rozpoznawanych i oczekiwanych przez specjalistów określonej dziedziny (w tym wypadku: organizatorów informacji), w związku z czym mogą być konstruowane przez Centrum NUKAT jako nadrzędnego zarządcę. Gatunki regularyzowane są stosowane w przypadkach bardziej zależnych od sytuacji, niejasnych i wymagających elastyczności postępowania, wynikających z nieoczekiwanych przypadków niestandardowej aktywności. Wymagają zastosowania sytuacyjnych i improwizowanych strategii retorycznych, które są uła- twiane przez gatunek konsultacji. Gatunki odkryte w codziennych aktywnościach komunikacyjnych w NU- KAT, tworzące repertuar gatunków, wskazują, że są stosowane do osiągania celu głównego – tworzenia wartościowych, wiarygodnych obiektów metainformacyjnych: rekordów bibliografi cznych i KHW, które stanowią istotną część organizacji informacji w skali całego kraju. Gatunki te określają społecz- ne działania grupy specjalistów zorganizowanych, ze względu na liczebność grupy, w sposób sformalizowany i zhierarchizowany dla ułatwienia wymiany intelektualnej. Każda osoba z grupy, zaangażowana w praktyki komunikacyj- 302 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... ne, ma wyznaczone miejsce, cele i zadania do realizacji w określonym czasie. Cele i zadania osiągane są we współpracy z wszystkimi innymi członkami grupy, nawet jeśli funkcjonują oni na innych poziomach hierarchii. Stosowane gatunki informacji zostały skonstruowane w sposób, który ułatwia osiąganie wyznaczonych celów. W trakcie tych społecznych procesów komunikacyjnych czasem dochodzi do nieporozumień i sprzeczek, jednak ogólnie panuje atmo- sfera wzajemnej pomocy i chęć zdobywania doświadczeń od tych, którzy je posiadają, a różnice w tym zakresie są znaczne, o czym mogą świadczyć różni- ce w poziomie współpracy. Jak już wspomniano, istnieją SOI, w których tylko kopiuje się obiekty metainformacyjne z katalogu centralnego, i takie, w któ- rych utworzono i przekazano ich do NUKAT od początku jego działania ponad pół miliona.

Rys. 11. Gatunek konsultacja (pole 009) w NUKAT

Źródło: NUKAT.

Przedstawione metadyskursywne działania komunikacyjne, realizowane z zastosowaniem opisanych gatunków, mają zasadniczy wpływ na regulację tych działań, a przez to na wysoki poziom standaryzacji wyników. Standaryzacja informacji gatunków grupy 2 (obiekty metainformacyjne) zdaje się najwyższym celem przedstawionych działań i defi niujących je gatunków. Standaryzacji tej są podporządkowane wszystkie inne cele: w przypadku wątpliwości lepiej jest wybrać rozwiązanie przedyskutowane, skonsultowane i standardowe niż nowe, nawet jeśli mogłoby w jakimś stopniu usprawnić działanie systemu. Jest to po- dejście bardzo obiektywistyczne. Pomimo jednak tak silnej regulacji gatunków grupy 4 niezbędne jest dodatkowo stosowanie narzędzi metadyskursu, dzięki którym znaczenia, tworzone w dyskursie SOI, są dodatkowo uzgadniane. Pomimo sformalizowania treści komunikatów, wynikającego z przydziela- nych statusów obiektom metainformacyjnym, organizatorzy informacji często starają się nadawać im mniej sformalizowaną, bardziej osobistą formę, np. poprzez stosowanie emotikonów. Jest to przykład na włączanie zasad gatunkowych i norm interakcji znanych z innych, zewnętrznych kontekstów, w szczególności 5. Grupy gatunków informacji w OI 303

łączenia zasad funkcjonowania zintegrowanych systemów bibliotecznych oraz systemów społecznościowych Web 2.0. Dodatkowo środowisko organizatorów informacji – katalogerów jest stosunkowo niewielkie, funkcjonują tam relacje międzyludzkie tworzone w trakcie wspólnej nauki, szkoleń i współpracy, więc łatwo tu o wymianę doświadczeń, wiedzy podstawowej, wartości i schematów interpretacyjnych, w tym wiedzy o celach NUKAT i wiedzy gatunkowej doty- czącej stosowanego systemu gatunków. To ułatwia adaptację zestawu praktyk, zasad, norm i konwencji współpracy opartych na wspólnym gruncie zdoby- tym a priori oraz na założeniach o sposobach organizacji tej społeczności. Ten wspólny grunt zostaje następnie komunikowany, wyeksponowany i wzmoc- niony przez wspólne stosowanie opisanych gatunków informacji grupy 4: dialog, memo, propozycję i konsultację. Organizatorzy informacji tworzą informację i używają informacji tworzonej przez innych; są oni zarówno twórcami, jak i użytkownikami informacji w złożonym systemie gatunków SOI. W procesach tych gatunki pełnią rolę łącznika pomiędzy tym, co indywidualne, osobiste, a tym, co wspólne, kolek- tywne. Gatunki pozwalają na łączenie specyfi ki i zindywidualizowania dzia- łań związanych z tworzeniem informacji, wykorzystywanej w procesach OI, z abstrakcyjnością i stabilnością społecznych i zinstytucjonalizowanych pro- cesów SOI. Aktywność organizatorów informacji, związana z jej tworzeniem, pozwala im wykazać się znajomością oraz podzielaniem przekonań i wartości wspólnych dla tej społeczności, co pozwala na identyfi kację w obrębie zawodu. Innymi słowy, gatunki, konwencje i słownictwo, stosowane podczas procesów OI, odzwierciedlają ideologie uznawane wspólnie przez organizatorów infor- macji25. Jednocześnie na ich indywidualne stosowanie wpływa osobista historia każdej jednostki, realizowane przez nią procesy i jej tożsamość, sytuowane w określonym kontekście historycznym. Podczas tych działań tworzone są abstrakcyjne struktury (gatunki grup 2 i 3), w których następuje schematyzacja i typizacja sytuacji egzystencjalnych ich użytkowników. W tym celu stosowane są uprzednio konstruowane struktury (gatunki grupy 4), wspólnie używane słowniki (wykazy elementów i ich autoryzowane wartości) i interpretacje (zasady, relacje, regulacje, instrukcje, dobre praktyki), funkcjonujące w społecz- nych interakcjach jednostek i grup działających wewnątrz komunikujących się społeczności. W rozdziale tym zostały przedstawione badania wskazujące, że pomimo silnej konwencjonalizacji i instytucjonalizacji narzędzi językowych w OI, głównie gatunków informacji, w SOI są dostępne możliwości realizacji zasadniczego celu teorii gatunków, którym jest dostarczanie bardziej dyna- micznego wyjaśnienia sposobów manipulowania konwencjami gatunkowymi przez eksperckich użytkowników języka w celu osiągnięcia wielu złożonych celów komunikacyjnych.

25 Czasem ideologie te podlegają kodyfi kacji, jak w przypadku polskiego Kodeksu etyki bibliotekarza i pracownika informacji (Kodeks 2006).

Zakończenie

Przedstawiona książka zawiera analizę zjawisk komunikacyjnych znajdują- cych się w kręgu zainteresowań informatologii, ze szczególnym uwzględnie- niem procesów zapośredniczenia wymiany informacji w obszarze OW i OI w kontekście historyczno-społecznym, ze wskazaniem na podstawy interdyskursywne i socjokognitywne tych procesów. Procesy takie są elementem defi - niującym odniesienia informatologii do obiektów (meta)informacyjnych oraz do ich użytkowników (Kisilowska 2016, s. 159). Naprawdę interesujące wyniki analiz tego typu uzyskuje się w badaniach interdyscyplinarnych. Ich podstawę stanowią mentalne mechanizmy konstruowania oraz społeczne zasady komunikowania wiedzy redukowanej do postaci informacji. Bardzo szybki rozwój neuropsychologii w ostatnich latach pozwala trakto- wać procesy wiedzotwórcze jako rezultat działania ludzkiego mózgu, którego wytworem jest umysł. Mózg i jego umysł oraz struktury wiedzy (schematy poznawcze) są tworzone w wyniku jednostkowych doświadczeń. Indywidualne procesy kognitywne to jednak nie wszystko. Niezbędne jest także uwzględnie- nie kontekstu społecznego funkcjonowania indywidualnego umysłu, gdyż jego rozwój nigdy nie następuje, a nawet, według niektórych opinii, nie może nastę- pować w całkowitej izolacji (Żywiczyński, Wacewicz 2015, s. 50). Dlatego też indywidualna wiedza, tworzona w podobnym kontekście doświadczeń spo- łecznych, jest na tyle spójna z wiedzą innych jednostek, że prowokuje do opinii o stosowaniu wspólnego gruntu. Nie chodzi tu wyłącznie o wiedzę naukową; procesy wiedzotwórcze posiadają charakter uniwersalny, w podobny sposób są realizowane w przypadku poznania zarówno naukowego, jak i normatywnego. Głównym źródłem wiedzy są społeczne interakcje i transakcje informacyjne. Stąd wynika tak istotna rola wymiany informacji w procesach komunikacyjnych, które towarzyszą praktycznie każdej ludzkiej aktywności. Z kolei każda ludzka aktywność jest społeczna; interakcje i transakcje między ludź- mi oraz ludźmi i przedmiotami (w tym obiektami informacyjnymi) nadają jej sens. Dlatego też informacja w tej książce jest rozumiana jako zjawisko i proces uzgadniania znaczeń przez weryfi kację hipotez, towarzyszące interakcjom ludzkim i tylko takim. Do zapewnienia wymianie informacji pomiędzy indywidualnie kształtowanymi umysłami efektywności społecznej jest niezbęd- ne konstruowanie odpowiednich narzędzi; ponieważ komunikacja między 306 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... ludźmi odbywa się głównie w formie werbalnej, jako najbardziej efektywnej, narzędzia te mają przeważnie charakter językowy. Funkcjonują one w ramach pewnych konstruktów umysłowych, nazywanych schematami poznawczymi. Schematy poznawcze są stosowane w procesach OW, których efektem, uzyskiwanym podczas eksternalizacji wiedzy do postaci informacji prezentowanej w formie komunikatów językowych, jest informacja tworzona w określonej konwencji, zwanej gatunkiem. Gatunek informacji jest związany z celem komunikacyjnym; on jest cechą dystynktywną gatunku. Właściwe rozpoznanie gatunku dostarcza niezbędnych wskazówek do konstruowania znaczenia komunikatu zawierającego informację. Te same, skonwencjonalizowane formy informacyjne, stosowane w typowych sytuacjach komunikacyjnych, są wykorzystywane podczas internalizacji informacji, jej asymilacji w strukturach mentalnych powodującej akomodację wiedzy. Konwencje te w obu zastosowaniach są podstawą komunikacji traktowanej jako wymiana informacji, gdyż, jak pisze Bhatia (2017, s. 6), komunikacja nie polega jedynie na składaniu słów w teksty gramatycznie poprawne i retorycznie spójne, ale, co ważniejsze, polega także na wywieraniu zamierzonego wpływu na działania członków odpowiedniej społeczności dyskursu poprzez stosowanie konwencji służących ograniczaniu sposobów negocjowania przez członków tych społeczności znaczeń w ich specyfi cznych kontekstach stosowania języka. W takim razie badanie procesów informacyjnych powinno pole- gać na zrozumieniu powodów, dla których członkowie społeczności związanej z daną dyscypliną komunikują się w taki, a nie inny sposób. Tego samego rodzaju konwencje są stosowane w procesach organizacji informacji (OI), będących procesami komunikacyjnymi, realizowanymi w systemach organizacji informacji (SOI) rozumianych szeroko, takich jak biblioteki. Biblioteka w tym przypadku traktowana jest jako metagatunek lub system ga- tunków SOI rozumianych wąsko, jako informacyjne narzędzia tekstowe. Takie SOI stanowią zinstytucjonalizowane sposoby i narzędzia mediacji informacji. Dzięki ich badaniu można wskazać zasady i metody typizacji działań OI w SOI opartych na obiektach informacyjnych oraz metainformacyjnych. Analiza OI z punktu widzenia teorii gatunków informacyjnych pozwala na wszech- stronne zrozumienie tych procesów w całym ich skomplikowaniu. Działania OI są konstytuowane przez formy organizacji społecznej, mediującej działa- nia ludzi oparte na transakcjach tworzenia i stosowania obiektów (meta)informacyjnych. Dzięki takiemu ujęciu możliwe jest wyjście poza wąskie ramy OI w bibliotekach w kierunku traktowania tej działalności jako ważnej części procesów i systemów komunikacji społecznej, realizowanej poprzez transakcje informacyjne. Komunikacja jest natomiast niezbędnym czynnikiem każ- dej ludzkiej aktywności i odwrotnie – każda aktywność społeczna jest formą komunikacji. Pisze o tym Emanuel Kulczycki (2017, s. 75), stwierdzając, że naukę traktuje jako formę komunikacji. Carolyn Miller pisała natomiast o motywacji (ang. exigence) jako zobiektywizowanej potrzebie społecznej podjęcia Zakończenie 307 czynności retorycznych w sytuacjach wspólnego działania (Kidawa, Maryl, Niewiadomski 2016, s. 54). OI służy tym aktywnościom i jest przez nie konstruowana. Procesy OI, w tym transakcje związane z informacją gatunku katalogu bibliotecznego, którym poświęcono szczególnie dużo uwagi, są procesami retorycznymi związanymi z transakcjami pisania/czytania, do których stosują się zjawiska typowe dla wszystkich procesów tego rodzaju. W OI są konstruowane obiekty metainformacyjne, które następnie służą konstruowaniu procesów OI. Tak jak każdego rodzaju działalność ludzka, OI jest defi niowana przez rela- cję pomiędzy tworzonymi zasobami informacyjnymi i metainformacyjnymi a sposobami komunikowania tej informacji, w formie tekstowej lub innej. Two- rzona i odbierana informacja jest kategoryzowana jako należąca do gatunku, który funkcjonuje w określonych kontekstach (systemach aktywności). W OI gatunki informacji są związane z transakcjami wyszukiwania i udostępniania informacji, czyli procesami mediacji, często zapośredniczonej technologicznie. Użytkownicy odpowiadają za tworzenie interpretacji informacji w równym stopniu jak jej twórcy, przy czym interpretacje te bywają bardzo zróżnicowane ze względu na indywidualne różnice w strukturach mentalnych (wiedzy) i celach komunikacyjnych. Konstruowanie gatunków jest procesem społecznym, odbywa się w kolejnych społecznie mediowanych działaniach, kumulowanych w czasie. W OI przez długi czas mediacja ta odbywała się głównie w obrębie społeczności organizatorów informacji, ograniczonej liczebnie, choć o zasię- gu globalnym. Komputeryzacja, a w szczególności globalne usieciowienie OI, spowodowały wzrost roli użytkowników końcowych. Gatunki w OI, zawsze tylko relatywnie stabilne, okazują się obecnie znacznie bardziej labilne, stając się coraz bardziej podatne na hybrydyzację i modyfi kacje. Analizy grup gatunków informacji pozwalają zrozumieć aktywność reto- ryczną społeczności dyskursu związanej z OI, czyli określoną formę organizacji społecznej, w której odbywają się transakcje z informacją. Wymagają one, oprócz innych aspektów wspólnego budowania znaczeń, także opisu eksternalizowanej wiedzy specjalistycznej, dotyczącej sposobów konceptualizowania problemów i wymiany informacji na ich temat, dla realizacji celów zawodowych organizatorów informacji. Stosowane słownictwo, gatunki i konwencje językowe są częścią zestawu elementów tworzących społeczności organiza- torów i użytkowników informacji i odróżniających je od innych społeczno- ści. Nakładają one ograniczenia na to, jaka informacja jest tworzona i jakie są sposoby jej komunikowania. Jednocześnie organizatorzy i użytkownicy informacji konstruują własną tożsamość przez odniesienie do korzyści, przekonań i wartości podzielanych przez własną społeczność, stając się jej członkami. Pa- radoksalnie OI jest działalnością, która łączy to, co jest społeczne i konwencjonalne, z tym, co jest indywidualne i niepowtarzalne. W ten sposób powstaje podstawa do zrozumienia działań służących OI, gdyż uzyskuje się narzędzie służące dyskusji, umiejscowieniu i kontekstualizacji procesów informacyjnych 308 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... w SOI i szerzej w społeczeństwie. Warto przy tym pamiętać, że ani OI, ani jej kontekst nie są statyczne, ulegają ciągłym zmianom, co prowadzi do sytuacji, w której procesy informacyjne i ich uczestnicy podlegają permanentnym modyfi kacjom. Dzięki nim, znów paradoksalnie, całość tego systemu społecznego jest względnie trwała, bo pozwalają one na dostosowanie SOI do zmian w otoczeniu. Transakcja jest tutaj często używanym i bardzo ważnym terminem. Nie wystarczy bowiem uwzględnić jedynie istnienia nadawcy, odbiorcy i informacji. Niezbędne jest ukazanie skomplikowanej sieci transakcyjnej, w której funk- cjonują. OI jest sposobem rozpoznawania transakcji między autorem, infor- macją i odbiorcą, przy czym w tym celu OI wymaga realizacji własnych, specyfi cznych transakcji. Tak jak autor realizuje transakcje ze względu na istnienie odbiorcy, również organizator informacji dokonuje transakcji OI ze względu na istnienie użytkownika informacji. Rolą odbiorcy (użytkownika) jest akceptacja lub odrzucenie (meta)informacji. W ten sposób odbiorca określa ograniczenia co do tego, jaka informacja może być tworzona i udostępniana. Organizator informacji powinien w trakcie tworzenia obiektu metainformacyjnego uwzględniać potrzeby użytkownika, podobnie jak potrzeby czytelnika są uwzględniane w trakcie tworzenia obiektu informacyjnego. Czytelnik/użyt- kownik musi natomiast konstruować zrozumienie nie tylko przez odniesienia wprost do autora, ale powinien uwzględniać także jego sytuację retoryczną. Sytuacja ta może być analizowana na podstawie utworzonej (meta)informacji, przez badanie przyczyn, sposobów jej konstruowania i relacji budowanych przez autora podczas jej tworzenia. Nie mniej ważnym elementem tworzenia znaczeń są potrzeby informacyjne użytkownika, stanowiące kryterium wyboru treści informacyjnych. Odbiorca nie tylko akceptuje/odrzuca (meta)infor- mację, ale nadaje jej także własne znaczenia. Istotnym elementem transakcji informacyjnych jest istnienie relacji interinformacyjnych oraz interdyskursywnych, będących istotnym elementem konstrukcji, interpretacji i wykorzystania gatunków. Tym relacjom towarzyszą inne, funkcjonujące w obrębie praktyk zawodowych, w tym struktury organizacyjne, hierarchie władzy itp. Te ostatnie tworzą kontekst dla działań komunikacyjnych, również wpływając na tworzone znaczenia. Relacje te funkcjonują w skomplikowanych strukturach systemów gatunków, budowanych w procesach dobierania gatunków odpowiednich z punktu widzenia sytuacji komunikacyjnej, związanej z działaniem społecznym, z istniejących grup gatunków potencjalnych. Grupy gatunków stanowią narzędzie mentalne służące kategoryzacji rze- czywistości, umożliwiającej budowę systemów gatunków wspomagających działania retoryczne, a przez to wszelką aktywność ludzką, społeczną w swojej naturze. W OI grupy gatunków pozwalają traktować gatunki SOI jako upo- rządkowaną, globalną reprezentację zarejestrowanej kultury. Gatunek OPAC, dzięki funkcjonowaniu jako cybergatunek, działa jako jeden zasób informacji Zakończenie 309 tekstowej, przez użytkowników postrzegany globalnie. SOI w szerszym znaczeniu jest systemem ściśle ze sobą powiązanych gatunków i podgatunków, gdzie informacja jednych gatunków spełnia zadania regulacyjne w stosunku do innych. Projektanci i organizatorzy informacji w SOI biorą udział w pośrednicze- niu w dialogu pomiędzy twórcą informacji a jej użytkownikiem, wspomagając ich w budowaniu znaczeń. Dialog ten jest organizowany na własnych zasadach gatunkowych. Szczególną rolę odgrywają tu SOI w znaczeniu węższym, sta- nowiące informację gatunków grup specyfi cznie stosowanych w transakcjach OI. Ich stosowanie pozwala wspomagać użytkowników informacji i dostarczać im korzyści nie tylko przez proste wskazywanie obiektów informacyjnych, ale także przez ułatwianie zrozumienia kontekstu wyszukanej informacji i odkrywania relacji interinformacyjnych oraz interdyskursywnych. Lektura książki przekonuje o istnieniu w ludzkich społecznościach i spo- łeczeństwach nadzwyczaj skomplikowanych struktur informacji i procesów wiedzy na wielu przenikających się poziomach, od indywidualnego po globalny. Struktury te wchodzą między sobą w różnorodne relacje, są też heterogeniczne oraz zmieniają się w sposób dynamiczny. Wiele z nich zostało zinstytucjonalizowanych w celu zapewnienia efektywnej mediacji informacji. Dynamika zmian, którym podlegają, gwałtownie wzrosła w związku z rozwojem technologii komunikacyjnych, a zwłaszcza przenoszeniem ich aktywności do sieci globalnych. Mają one o tyle istotne znaczenie, że nowe technologie komunikacyjne powodują zmiany relacji międzyludzkich, a w konsekwencji także wiedzy. Wymiana informacji i jej uwarunkowania (także technologiczne) w procesach komunikacyjnych są podstawą uzupełniania i modyfi kacji indywidualnej wiedzy. Człowiek w procesach kognitywnych dokonuje projekcji na przedmiot poznania swoich ogólnoludzkich form doświadczenia, w tym językowych, służących komunikacji. W takim sensie wiedza ma charakter indywidualny, chociaż jest budowana na fundamencie wspólnoty doświadczeń społeczności, wspólnym gruncie. Dzięki wspomnianej globalizacji procesów komunikacyjnych i rozwojowi stosowanych w nich technologii społeczności te również nabierają globalnego charakteru. Mamy więc tu do czynienia ze wspólnym gruntem, wspólnym, coraz bardziej globalizowanym doświadcze- niem stanowiącym podstawę wiedzy indywidualnej.

Summary

Genre theory in information and knowledge organization. Information science approach

Th e book presents the theory of messages created and used in library’s scholarly information organization (IO) processes in information organization systems (IOS). Th e theories of typization and analysis of information genres and information transactions were used. Th e fi rst chapter presents individual information processes, carried out by individuals in communication with the outside (and partly also internal) world, in particular with other people. Th ese processes are common to the human species, but due to diff erent contexts and mental abilities they give individualized eff ects. Talking about information and its organization makes little sense without taking into account the mental abilities of people to internalize, process information and externalize knowledge. Un- derstanding these mechanisms will also help to understand what information and knowledge is, which is referred to in chapter 2 of the book. Th e book mainly deals with the organization of scholarly information (as well as data and knowledge) (especially from chapter 2), although many arrangements concern the organization of information regardless of the application. Th e main diff erence lies in the diff erent level of socialization of information organization: from an individual organization, through the creation of separate information systems (eg for business information collected within the enterprise), to the network of global scientifi c information systems. Because the organization of scientifi c information has the largest scope, and the actions taken there are the most complex and dynamic, for example from the point of view of social work organization and institutional cooperation, and at the same time are diversifi ed in terms of disciplines, the results of their research can un- doubtedly also be used in the study of information organization in other areas. In science, as a social system, the hypothetical-deductive model is accepted, functioning on two separate collections: theories and empirical data, on the borderline of which the hypotheses are tested and the theory is perfected. Th e- se processes of information processing into knowledge, and knowledge into new information, are implemented on a scale of individuals. Th eir basis is the processes of communication between people of information of all kinds, not 312 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy... only scientifi c. Th is communication is mainly of linguistic character, because human languages are instruments enabling creation of knowledge and ensure continuity of functioning of basic categories of understanding the world. Th e communication of scientifi c information between individuals takes place in the communities of discourse, the model of which was presented by John Swales. Th e scientifi c discourse community is a community of information exchange leading to a stronger than outside the community unifi cation of knowledge structures of its members, including knowledge constituting communication competences, necessary for the eff ective implementation of this exchange. Th e discourse community is therefore the defi nitional basis for the theory of text (information) genres in general and in the fi eld of scientifi c communication in particular. Th is way the disciplines constituting the basis for organizing the discourse community should be understood as socially constructed models of scientifi c knowledge of the community members. Th is approach means expanding the scope of analysis of communication processes taking place in IO, beyond traditional information science research, to take into account the ways in which IO experts use information genres at diff erent levels (rhetorical structures, discourse organization, conventions and genre constraints) to create new and hybrid forms across professional, domain, institutional and cultural boundaries. Th is means focusing on professional activities in which discourses in the area of IO are used. Th ese discourses are complex, dynamic and constantly evolving. As a result of their implementation, the knowledge-making processes are activated, consisting in the con- tinuous, cyclical conversion of information into knowledge and vice versa. Th ese processes form the basis of all human activities in the natural and social environment. Special role in IO plays the conventionalized and institutionalized language tools, called information genres, presented in chapter 3. Genres have been described there as tools used in the processes of knowledge organization (KO). Th ey are mental schemes that organize the knowledge used by all participants in the communication process. Th ey are used in all places where information is transferred. Particular interest was given to information in textual and lite- ral form, which has always been the basis for scientifi c communication, but similar conventions – mental schemes – are always used in the exchange of information regardless of the modality applied. Th ese conventions also play an essential role in IO processes. Th ey have been presented in the last chapters of the book as dynamic, historical structures, conventionalized and modernized on many levels, from local to global. Th e activities of IO and the information genres used in them are mutually complementary, in such a way that they not only aff ect themselves, but are also co-constructed, which forces intentional users of these genres to interpret them in the widest possible aspect of social practices, with particular emphasis on the relations functioning between information and its genres and IO activities performed in a specifi c context. Summary 313

Th e system of genres used in the library IO, described in the last two chapters, participates in a social and institutionalized mediation processes of communicating information. Th eir description should be treated as illustrative. On the one hand, it is the presentation of information system constructed for many centuries, which has now reached global proportions, basing its actions and evolution on the use of following new information technologies, including the latest technologies of wide area networks (chapter 4). On the other hand, in chapter 5 the discursive activities, undertaken in the situation of IO in the newly emerging IOS were described. Th is situation forces the construction of new genre tools, enabling effi cient communication in the face of new kinds of information transactions and rhetorical activities. Both of these examples illustrate the place and importance of genres in communication, and especially in IO, as linguistic tools used in the processes of information internalization and knowledge externalization.

Spis rycin i tabel

Rys. 1. Cykliczny model komunikacji. Dane i informacja jako źródła poznania i wiedzy. Wiedza jako podstawa celowego działania ...... 78 Rys. 2. System gatunków metainformacji OPAC ...... 189 Rys. 3. Miejsce procesów OW i OI w działaniach wiedzotwórczych ...... 241 Rys. 4. Gatunki grupy 2 (gg2) w systemie gatunków SOI i ich relacje interdyskursywne ...... 241 Rys. 5. Grupy gatunków NUKAT (przykład) ...... 288 Rys. 6. Informacja o rekordzie umieszczonym w obszarze roboczym NUKAT (przykład) ...... 293 Rys. 7. Modyfi kowany rekord bibliografi czny w obszarze roboczym (po lewej) i w katalogu NUKAT (po prawej) – wersja MARC 21 ...... 295 Rys. 8. Gatunek dialogu (pola 009) w obiekcie metainformacyjnym NUKAT (część) ...... 299 Rys. 9. Gatunek memo (pole 009) w NUKAT ...... 300 Rys. 10. Gatunek propozycja (pole 009) w NUKAT (część) ...... 301 Rys. 11. Gatunek konsultacja (pole 009) w NUKAT...... 302

Tab. 1. Ewolucja gatunku OPAC ...... 226 Tab. 2. Analiza grup gatunków w OI ...... 283 Tab. 3. System gatunków NUKAT ...... 289 Tab. 4. Odnalezione gatunki grupy 4 i ich występowanie ...... 298

Bibliograﬁ a

Aarseth, E. (2014). Cybertekst. Spojrzenie na literaturę ergodyczną. Przeł. M. Pisarski. Kraków, Bydgoszcz: Korporacja Ha!art. Abraham, A. (2014a). Creative thinking as orchestrated by semantic processing vs. cognitive control brain networks. Frontiers in Human Neuroscience, vol. 8, art. 95. Abraham, A. (2014b). Neurocognitive mechanisms underlying creative thinking: in- dications from studies of mental illiness. [W:] J. Kaufman (ed.), Creativity and mental illiness. Cambridge: Cambridge Univ. Press, s. 79–101. Abraham, A. (2013). Th e promises and perils of the neuroscience of creativity. Fron- tiers in Human Neuroscience, vol. 7, art. 246. ACRL [dok. elektr.] (2014). ACRL information literacy competency standards for Higher education task force. Framework for information literacy in higher education, draft 1. http://acrl.ala.org/ilstandards/wp-content/uploads/2014/02/Frame- work-for-IL-for-HE-Draft -1-Part-1.pdf [dostęp: 20.10.2015]. Adams, M. (2010). Historical dictionaries and the history of reading. [W:] B. Guzen- hauser (ed.), Reading and history: new methodologies from the anglo-american tradition. London: Pickering & Chatto, s. 47–62. Afzal, W. [dok. elektr.] (2017). A proposed methodology for the conceptualiza- tion, operationalization, and empirical validation of the concept of information need. Information Research, vol. 22, nr 3. http://www.informationr.net/ir/22-3/ paper761.html [dostęp: 12.04.2018]. Agazzi, E. (1997). Dobro, zło i nauka. Etyczny wymiar działalności naukowo-technicznej. Przeł. E. Kałuszyńska. Warszawa: Ofi cyna Akademicka OAK. Aharony, N. (2013). Librarians’ attitudes towards mobile services. Aslib Proceedings, vol. 65, nr 4, s. 358–375. Alavi, M.; D. Leidner (2001). Review: Knowledge management and knowledge management systems: conceptual foundations and research issues. MIS Quarterly, vol. 25, nr 1, s. 107–136. Alavi, M.; D. Leidner (1999). Knowledge management systems: issues, challenges, and benefi ts. Communications of the Assoc. for Information Systems, vol. 1, art. 7. Alemu, G. [i in.] (2012). Linked Data for libraries. Benefi ts of a conceptual shift from library-specifi c record structures to RDF-based data models. New Library World, vol. 113, nr 11/12, s. 549–570. Alemu, G.; B. Stevens; P. Ross (2012). Towards a conceptual framework for user- -driven semantic metadata interoperability in digital libraries. A social constructivist approach. New Library World, vol. 113, nr 1/2, s. 38–54. Allemang, D.; J. Hendler (2008). Semantic Web for working ontologist: eff ective modeling in RDFS and OWL. Amsterdam: Morgan Kaufmann. 318 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Andersen, H.; P. Barker; X. Chen (2006). Th e cognitive structure of scientifi c revolu- tions. Cambridge: Cambridge Univ. Press. Andersen, J. (2015a). Re-describing knowledge organization – a genre and activity- -based view. [W:] J. Andersen (ed.), Genre theory in information studies. Bingley: Emerald Group Publ., s. 13–42. Andersen, J. (2015b). What genre theory does. [W:] J. Andersen (ed.), Genre theory in information studies. Bingley: Emerald Group Publishing Ltd, s. 1–12. Andersen, J. (2008a). Th e concept of genre in information studies. Annual Review of Information Science and Technology, vol. 42, nr 1, s. 339–367. Andersen, J. (2008b). Knowledge organization as a cultural form. From knowledge organization to knowledge design. [W:] J. Tennis, C. Arsenault (ed.), Proc. of the tenth International ISKO Conference, vol. 11, Würzburg: Ergon Verlag, s. 269–274. Andersen, J. (2008c). LIS and genre: between people, texts, activity and situation. Bulletin of the ASIST, vol. 34, nr 5, s. 31–34. Andersen, J. (2006). Social change, modernity and bibliography: bibliography as a document and a genre in the global learning society. [W:] Advances in knowledge organization. Knowledge Organization for a global learning society. Proceed- ings of the ninth international ISKO conference. Vienna: ISKO, s. 107–114. Andersen, J. (2004). Analyzing the role of knowledge organization in scholarly communication: An inquiry into the intellectual foundation of knowledge organization. Copenhagen: Royal School of Library and Information Science. Andersen, J. (2002a). Ascribing cognitive authority to scholarly documents. On the (possible) role of knowledge organization in scholarly communication. [W:] M. López-Huertas (ed.), Challenges in knowledge representation and organization for 21st century. Integration of knowledge across boundaries. Proc. of the Seventh Intern. ISKO Conference, 10–13 July 2002. Würzburg: Ergon Verlag, s. 28–37. Andersen, J. (2002b). Materiality of works: the bibliographic record as text. Catalog- ing & Classifi cation Quarterly, vol. 33, nr 3/4, s. 39–65. Andersen, J. (2000). Written knowledge: a literary perspective on indexing theory. Knowledge Organization, vol. 27, nr 4, s. 201–212. Anderson, J. (1998). Uczenie się i pamięć. Integracja zagadnień. Przeł. E. Czerniawska. Warszawa: WSiP. Anderson, R.; J. Pichert; L. Shirey (1979). Eff ects of the reader’s schema at diff erent points in time. Champaign: Center for the Study of Reading, Univ. of Illinois. Antelman, K.; E. Lynema; A. Pace (2006). Toward a twenty-fi rst century library catalog. Information Technology and Libraries, vol. 25, nr 3, s. 128–139. Askehave, I.; A. Nielsen (2005). Digital genres: a challenge to traditional genre theory. Information, Technology & People, vol. 18, nr 2, s. 120–141. Askehave. I.; J. Swales (2001). Genre identifi cation and communicative purpose: a problem and a possible solution. Applied Linguistics, vol. 22, nr 2, s. 195–212. Assante, M. [i in.] [dok. elektr.] (2015). Science 2.0 repositories: time for a change in scholarly communication. D-Lib Magazine, vol. 21, nr 1/2. http://www.dlib.org/ dlib/january15/assante/01assante.html [dostęp: 10.04.2018]. Auken, S. (2015). Utterance and function in genre studies: a literary perspective. [W:] J. Andersen (ed.), Genre theory in information studies. Bingley: Emerald Group Publ., s. 155–178. Bibliograﬁ a 319

Badilescu-Buga, E. (2013). Knowledge behavior and social adoption of innovation. Information Processing & Managemant, vol. 49, nr 4, s. 902–911. Bachtin, M. (1986). Estetyka twórczości słownej. Warszawa: PIW. Baker, T.; K. Coyle; S. Petiya (2014). Multi-entity models of resource description in the Semantic Web: a comparison of FRBR, RDA and BIBFRAME. Library Hi Tech, vol. 32, nr 4, s. 562–582. Balduzzi, D.; G. Tononi [dok. elektr.] (2008). Integrated information in discrete dy- namical systems: motivation and theoretical framework. PLoS Computational Biology, vol. 4, nr 6. http://journals.plos.org/ploscompbiol/article?id=10.1371/ journal.pcbi.1000091 [dostęp: 10.04.2018]. Bandura, A. (1997). Self-efi cacy: the exercise of control. New York: Freeman. Barsalou, L. (2008). Grounded cognition. Annual Review of Psychology, vol. 59, s. 617–645. Barton, J.; L. Mak (2012). Old hopes, new possibilities: next-generation catalogues and the centralization of access. Library Trends, vol. 61, nr 1, s. 83–106. Bates, M. (2010). Information. [W:] M. Bates, M. Maack (ed.) Encyclopedia of library and information science. Boca Raton: CRC Press, s. 2347–2360. Bates, M. (2006). Fundamental forms of information. Journal of the ASIST, vol. 57, nr 8, s. 1033–1045. Bates, M. [dok. elektr.] (2005a). Information and knowledge. An Evolutionary framework for information science. Information Research, vol. 10, nr 4. http:// www.informationr.net/ir/10-4/paper239 [dostęp: 10.04.2018]. Bates, M. (2005b). An introduction to metatheories, theories, and models. [W:] K. Fisher, S. Erdelez, L. McKechnie (ed.) Th eories of information behavior. Medford: Information Today, s. 1–24. Bateson, G. (1996). Umysł i przyroda. Jedność konieczna. Przeł. A. Tanalska-Dulęba. Warszawa: PIW. Bateson, G. (1972). Steps to an ecology of mind. San Francisco: Chandler Publ. Co. Bawarshi, A.; M. Reiff (2010). Genre. An introduction to history, theory, research, and pedagogy. West Lafayette: Parlor Press. Bawden, D. (2011). Brookes equation: the basis for a qualitative characterization of information behaviours. Journal of Information Science, vol. 37, nr 1, s. 101–108. Bawden, D. (2007). Organised complexity, meaning and understanding: an approach to a unifi ed view of information for information science. ASLIB Proceedings, vol. 59, nr 4/5, s. 307–327. Bazerman, Ch. (2016). Writing expresses and shares meaning to be reconstructed by the reader. [W:] L. Adler-Kassner, E. Wardle (ed.), Naming what we know. Th reshold concepts of writing studies. Boulder: Univ. Press of Colorado, s. 21–22. Bazerman, Ch. (2012). Th e orders of documents, the orders of activity, and the orders of information. Archival Science, vol. 12, nr 4, s. 377–388. Bazerman, Ch. (2004). Speech acts, genres, and activity systems: how texts organize activity and people. [W:] Ch. Bazerman, P. Prior (ed.), What writing does and how it does it. An introduction to analyzing texts and textual practices. Mahwah: Lawrence Erlbaum Assoc., s. 309–340. Bazerman, Ch. (2003). Textual performance: where the action at a distance is. Journal of Rhetoric, Culture & Politics, vol. 23, nr 2, s. 379–396. 320 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Bazerman, Ch. (1997). Th e life of genre, the life in the classroom. [W:] W. Bishop, H. Ostrom (ed.), Genre and Writing: Issues, Arguments, Alternatives. Portsmouth: Boyton/Cook, s. 19–26. Bazerman, Ch. (1994). Systems of genres and the enactment of social intentions. [W:] A. Freedman, P. Medway (ed.), Genre and the new rhetoric. London: Taylor & Francis, s. 79–101. Bazerman, Ch. (1988). Shaping written knowledge. Th e genre and activity of the exper- imental article in science. Madison: Th e Univ. of Wisconsin Press. Becher, T.; P. Trowler (2001). Academic tribes and territories. Intellectual enquiry and the culture of disciplines. Buckingham: Th e Society for Research into Higher Edu- cation, Open University Press. Beheshti, J. (1997). Th e evolving OPAC. Cataloging & Classifi cation Quarterly, vol. 24, nr 1/2, s. 163–185. Belkin, N. (1980). Anomalous states of knowledge as basis for information retrieval. Th e Canadian Journal of Information Science, vol. 5, s. 133–143. Belkin, N.; A. Vickery (1985). Interaction in information systems: a review of research from document retrieval to knowledge-based systems. London: British Library. Belkin, N.; R. Oddy; H. Brooks (1982). ASK for information retrieval: Part I. Back- ground and theory. Journal of Documentation, vol. 38, nr 2, s. 61–71. Benardou, A. [i in.] (2010). Understanding the information requirements of arts and humanities scholarship. Th e International Journal of Digital Curation, vol. 5, nr 1, s. 18–33. Bennet, D. (2006). Expanding the knowledge paradigm. VINE: Th e Journal of Infor- mation and Knowledge Management Systems, vol. 36, nr 2, s. 175–181. Bergen, B. (2012). Louder than words: the new science of how the mind makes mining. New York: Basic Books. Berkenkotter, C.; T. Huckin (1995). Genre knowledge in disciplinary communication: Cognition/culture/power. Mahwah: Lawrence Erlbaum Assoc. Inc. Bermes, E. [dok. elektr.] (2011). Convergence and interoperability: a Linked Data perspective. [W:] World Library and Information Congress: 77th IFLA General Conference and Assembly. Puerto Rico, 13–18 August 2011. http://conference.ifl a. org/past/ifl a77/149-bermes-en.pdf [dostęp: 12.02.2018]. Bernstein, J. (2014). Disciplinarity and transdisciplinarity in the study of knowledge. Informang Science: the International Journal of an Emerging Transdiscipline, vol. 17, s. 241–273. Beynon-Davies, P. (2009). Neolithic informatics: the nature of information. Intern. Journal of Information Management, vol. 29, nr 1, s. 3–14. Bhatia, V. (2017). Critical genre analysis. Investigating interdiscursive performance in professional practice. London, New York: Routledge. Bhatia, V. (2016). Genre as interdiscursive performance in public space. [W:] M. Re- iff , A. Bawarshi (ed.), Genre and the performance of publics. Boulder: Utah State Univ. Press, s. 25–42. Bhatia, V. (2002). Applied genre analysis: a multi-perspective model. Ibérica, nr 4, s. 3–19. Bhatia, V. (1993). Analysing genre: language use in professional settings. London: Lon- gman. Bibliograﬁ a 321

Białecka-Pikul, M. (2012). Narodziny i rozwój refl eksji nad myśleniem. Kraków: Wy- daw. UJ. Bobruk, A. (2016). Wpływ technologii na zmiany zasad katalogowania zbiorów bibliotecznych. [W:] M. Świrad, B. Żmigrodzka (red.), Biblioteka na miarę: prze- strzeń, zasoby, usługi. Wrocław: Wydaw. Uniw. Ekonomicznego, s. 169–178. Bocij, P. [i in.] (2006). Business information systems technology, development & management for the e-business. Essex: Pearsons Education. Bogusławski, M. (2016). Humanistyka i jej przedmiot z perspektywy ontologii kulturowej [praca doktorska]. Łódź: Uniw. Łódzki, Wydz. Filozofi czno-Historyczny. Bojar, B. (2005). Językoznawstwo dla studentów informacji naukowej. Warszawa: Wy- daw. SBP. Bojar, B., oprac. (2002). Słownik encyklopedyczny informacji, języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych. Warszawa: Wydaw. SBP. Bojar, B. (1976). O metainformacji i metajęzyku. Zagadnienia Informacji Naukowej nr 2, s. 43–60. Bolger, D.; Ch. Perfetti; W. Schneider (2005). Cross-cultural eff ect on the brain revis- ited: universal structures plus writing system variation. Human Brain Mapping, vol. 25, nr 1, s. 92–104. Böll, S. (2012). Th eorizing information and information systems. Sydney: Th e Univer- sity of New South Wales. Bookheimer, S. (2002). Functional MRI of language: new approaches to understanding the cortical organization of semantic processing. Annual Review of Neuro- science, vol. 25, s. 151–188. Booth, Ch. (2011). Refl ective teaching, eff ective learning: instructional literacy for library educators. Chicago: American Library Association. Borgman, Ch. (2007). Scholarship in the digital age. Information, infrastructure and the Internet. Cambridge, MA, London: Th e MIT Press. Borgman, Ch. [i in.] (2005). Comparing faculty information seeking in teaching and research: implications for the design of digital libraries. Journal of ASIST, vol. 56, nr 6, s. 636–657. Borgman, Ch. (1996). Why are online catalogs still hard to use? Journal of the Ameri- can Society for Information Science, vol. 47, nr 3, s. 493–503. Borgman, Ch. (1986). Why are online catalogues hard to use? Lessons learned from information-retrieval studies. Journal of the ASIS, vol. 37, nr 6, s. 387–400. Bosancic, B. (2016). Information in the knowledge acquisition process. Journal of Documentation, vol. 72, nr 5, s. 930–960. Bowker, G.; S. Star (2000). Sorting things out: classifi cation and its consequences. Cambridge, MA: MIT Press. Breeding, M. (2015). Th e future of library resource discovery. Information Standards Quarterly, vol. 27, nr 1, s. 24–30. Briet, S. (1951). Qu’est-ce que la documentation? Paris: Édit. Brookes, B. (1980). Th e foundations of information science. Part I. Philosophical aspects. Journal of Information Science, vol. 2, nr 3/4, s. 125–133. Brooks, L. (1987). Decentralized control of categorization: the role of prior processing episodes. [W:] U. Neisser (ed.), Emory symposia in cognition. Concepts and conceptual development: ecological and intellectual factors in categorization. Cambridge: Cambridge Univ. Press, s. 141–174. 322 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Broughton, V. [i in.] (2005). Knowledge organization. [W:] L. Kajberg, L. Lorring (ed.), European curriculum refl ections on library and information science education, vol. 7. Copenhagen: Royal School of Library and Information Science. Brown, M. (2016). Appropriating genre, „taking action” against obesity. [W:] M. Re- iff , A. Bawarshi (ed.), Genre and the performance of publics. Boulder: Utah State Univ. Press, s. 201–218. Brzezińska, A.; A. Nowotnik (2012). Funkcje wykonawcze a funkcjonowanie dziecka w środowisku przedszkolnym i szkolnym. Edukacja, vol. 117, nr 1, s. 61–74. Buckland, M. (1991). Information as thing. Journal of the ASIS, vol. 42, nr 5, s. 351– 360. Buckland, M.; R. Shaw (2008). 4W vocabulary mapping across diverse reference genres. [W:] Advances in Knowledge Organization, vol. 11: Culture and identity in knowledge organization. Montreal: ISKO. Bunton, D. (1999). Th e use of higher level metatext in PhD theses. English for Specifi c Purposes, vol. 18, suppl. 1, s. 41–56. Buschman, M.; A. Michalek (2013). Are alternative metrics still alternative? Bulletin of the ASIST, vol. 39, nr 4, s. 35–39. Bush, V. (1945). As we may think. Th e Atlantic Monthly, vol. 176, nr 1, s. 101–108. Campbell, K.; K. Jamieson (1990). Deeds done in words: presidential rhetoric and genres of governance. Chicago: Univ. of Chicago Press. Campos, L. (2008). Analysis of the new knowledge management: guidelines to eva- luate KM frameworks. VINE: Th e Journal of Information and Knowledge Manage- ment Systems, vol. 38, nr 1, s. 30–41. Caplan, P. (2012). On discovery tools, OPACs and the motion of library language. Library Hi Tech, vol. 30, nr 1, s. 108–115. Capurro, R.; B. Hjørland (2003). Th e concept of information. ARIST, vol. 37, nr 1, s. 343–411. Caramazza, A.; B. Mahon (2003). Th e organization of conceptual knowledge: the evidence from category-specifi c semantic defi cits. Trends in Cognitive Sciences, vol. 7, nr 8, s. 354–361. Carley, C.; M. Palmquist (1992). Extracting, representing and analyzing mental models. Social Forces, vol. 70, nr 3, s. 601–636. Carrell, P.; J. Eisterhold (1983). Schema theory and ESL reading pedagogy. TESOL Quarterly, vol. 17, nr 4, s. 553–573. Carter, S.; S. Traill (2017). Essential skills and knowledge for troubleshooting e-resources access in a web-scale discovery environment. Journal of Electronic Re- sources Librarianship, vol. 29, nr 1, s. 1–15. Case, D. (2007). Looking for information. A survey of research on information seeking, needs, and behavior. Wyd. 2. Amsterdam [et c.]: Academic Press. Celiński, P. (2010). Interfejsy. Cyfrowe technologie w komunikowaniu. Wrocław: Wy- daw. Uniw. Wrocławskiego. Charmaz, K. (2009). Teoria ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakoś- ciowej. Przeł. B. Komorowska, Warszawa: WN PWN. Charmaz, K. (2008). Constructionism and grounded theory method. [W:] J. Hol- stein, J. Gubrium (ed.), Handbook of constructionist research. New York, London: Th e Guilford Press, s. 397–412. Bibliograﬁ a 323

Chatti, M. (2012). Knowledge management: a personal knowledge network perspective. Journal of Knowledge Management, vol. 16, nr 5, s. 829–844. Chen, X.; M. Snyman; N. Sewdass [dok. elektr.] (2005). Interrelationships between document management, information management and knowledge manage- ments. South African Journal of Information Management, vol. 7, nr 3. http:// repository.up.ac.za/handle/2263/1809 [dostęp: 10.10.2017]. Choo, Ch. W. (2006). Th e knowing organization. How organizations use information to construct meaning, create knowledge, and make decisions. Wyd. 2. New York; Oxford: Oxford Univ. Press. Christie, J. [i in.] (2014). Teaching language and literacy: preschool through elementary grades. New York: Longman. Churchland, P. (1992). A neurocomputational perspective. Th e nature of mind and the structure of science. Cambridge, MA: MIT Press. Cichoń, E.; R. Szczepanowski (2015). Mechanizmy tłumienia niepożądanych odczuć i myśli w ujęciu metapoznawczym. Rocznik Kognitywistyczny, nr 8, s. 79–89. Cisek, S. [dok. elektr.] (2017). Zachowania informacyjne – wybrane aspekty. Biule- tyn EBIB, nr 3 (173). http://open.ebib.pl/ojs/index.php/ebib/article/view/536/691 [dostęp: 6.04.2018]. Cisek, S. (2002). Filozofi czne aspekty informacji naukowej. Kraków: Wydaw. UJ. Cooper, R.; T. Shallice (2000). Contention scheduling and the control of routine activities. Cognitive Neuropsychology, vol. 17, nr 4, s. 297–338. Crossley, S. (2007). A chronotopic approach to genre analysis: an exploratory study. English for Special Purposes, vol. 26, nr 1, s. 4–24. Crowston, K. (2010). Internet genres. [W:] M. Bates, M. Maack (eds.), Encyclopedia of Library and Information Sciences. Boca Raton: CRC Press, s. 2983–2995. Crowston, K.; M. Williams (2000). Reproduced and emergent genres of communication on the World Wide Web. Th e Information Society, vol. 16, nr 3, s. 201–215. Csikszentmihalyi, M.; E. Rochberg-Halton (1981). Th e meaning of things: domestic symbols and the self. Cambridge: Cambridge Univ. Press. Damasio, A. (2011). Jak umysł zyskał jaźń. Konstruowanie świadomego mózgu. Przeł. N. Radomski. Poznań: Rebis. Davenport, T.; L. Prusak (2000). Working knowledge: how organizations manage what they know. Boston, MA: Harvard Business School Press. Dehaene, S. (2014). Consciousness and the brain. Deciphering how the brain codes our thoughts. New York: Viking Penguin. Dehaene, S. (2009). Reading in the brain. Th e science and evolution of a human invention. London: Viking Penguin. Dehaene, S. [i in.] (2015). Illiterate to literate: behavioural and cerebral changes in- duced by reading acquisition. Nature Reviews Neuroscience, vol. 16, s. 234–244. Deleuze, G.; F. Guattari (2000). Co to jest fi lozofi a? Przeł. P. Pieniążek. Gdańsk: Sło- wo/Obraz Terytoria. Denton, W. (2007). FRBR and the history of cataloging. [W:] A. Taylor (ed.), Under- standing FRBR: what it is and how it will aff ect our retrieval. Westport: Libraries Unlimited, s. 35–57. Derry, S. (1996). Cognitive schema theory in the constructivist debate. Educational Psychologist, vol. 31, nr 3/4, s. 163–174. 324 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Dervin, B. (2000). Chaos, order and sense-making. A proposed theory for information design. [W:] R. Jacobson (ed.). Information design. Cambridge, MA: MIT Press, s. 35–37. Dervin, B. (1999). On studying information seeking methodically: the implications of connecting metatheory to method. Information Processing & Management, vol. 35, nr 6, s. 727–750. Dervin, B. (1997). Given a context by aby other name: methodological tools for tam- ing the unruly beast. [W:] P. Vakkari, R. Savolainen, B. Dervin (ed.), Information seeking in context: Proceedings of an International Conference on Research in Information Needs, Seeking and Use in Diff erent Context. London: Taylor Gra- ham, s. 13–38. Detlor, B. (2010). Information management. International Journal on Information Management, vol. 30, nr 2, s. 103–108. Devitt, A. (2016). Uncovering occluded publics: untangling public, personal, and technical spheres in jury deliberations. [W:] M. Reiff , A. Bawarshi (ed.), Genre and the performance of publics. Boulder: Utah State Univ. Press, s. 139–156. Devitt, A. (2004). Writing genres. Carbondale: Southern Illinois Univ. Press. Devitt, A. (1993). Generalizing about genre: new conceptions of the old concept. Col- lege Composition and Communication, vol. 44, nr 4, s. 573–586. Devitt, A. (1991). Intertextuality in tax accounting. Generic, referential, and functional. [W:] C. Bazerman, J. Paradis (ed.) Textual dynamics of the proff esions. His- torical and contemporary studies of writing in professional communities. Madison: Univ. of Wisconsin Press, s. 336–380. Devlin, K. (2001). Infosense. Turning information into knowledge. New York: Freeman Comp. Devlin, K. (1999). Żegnaj, Kartezjuszu. Rozstanie z logiką w poszukiwaniu nowej kosmologii umysłu. Przeł. B. Stanosz. Warszawa: Prószyński i S-ka. Dewey, J. (1916). Democracy and education. An introduction to the philosophy of education. New York: Macmillan Comp. Dewey, J.; A. Bentley (1949). Knowing and known. Boston: Beacon Press. Diao, J. (2017). Conceptualizations of catalogers’ judgment through content analysis: a preliminary investigation [w druku]. Cataloging & Classifi cation Quarterly, DOI: 10.1080/01639374.2017.1393782. Dijk, T. (2014). Discourse and knowledge. A sociocognitive approach. Cambridge: Cambridge Univ. Press. Dijk, T. (1980). Macrostructures. Hillsdale: Lawrence Erlbaum. Dijk, T.; W. Kintsch (1983). Strategies of discourse comprehension. New York: Acade- mic Press. Dimec, Z.; M. Žumer; G. Riesthuis (2005). Slovenian cataloguing practice and Fun- ctional Reqirements for Bibliographic Records: a comparative study. Cataloging & Classifi cation Quarterly, vol. 39, nr 3/4, s. 207–227. Dretske, F. (1981). Knowledge and the fl ow of information. Cambridge, MA: Th e MIT Press. Duch, W. (2014). Komunikacja jako rezonans między mózgami. [W:] E. Głowacka, M. Kowalska, P. Krysiński (red.), Współczesne oblicza komunikacji i informacji. Problemy, badania, hipotezy. Toruń: Wydaw. UMK, s. 19–50. Bibliograﬁ a 325

Duch, W. (2002). Fizyka umysłu. Postępy Fizyki, t. 53, zesz. dodatkowy, s. 92–103. Duff y, J. (2016). Writing involves making ethical choices. [W:] L. Adler-Kassner, E. Wardle (ed.), Naming what we know. Th reshold concepts of writing studies. Boulder: Univ. Press of Colorado, s. 31. Duff y, T.; D. Jonassen (1992). Constructivism: new implications for instructional technology. [W:] T. Duff y, D. Jonassen (ed.), Constructivism and the technology of instruction: A conversation. Mahwah: Lawrence Erlbaum Assoc., s. 1–16. Duszak, A. (2015). Wielogłosowość języków nauki a tożsamość akademicka w świet- le lingwistyki stosowanej. [W:] A. Duszak, A. Jopek-Bosiacka, G. Kowalski (red.), Tekst naukowy i jego przekład. Kraków: Universitas, s. 79–106. Elings, M.; G. Waibel [dok. elektr.] (2007). Metadata for all: descriptive standards and metadata sharing across libraries, archives and museums. First Monday, vol. 12, nr 3. http://fi rstmonday.org/issues/issue12_3/elings/index.html [dostęp: 15.12.2017]. Emmons, K. (2009). Uptake and the biomedical subject. [W:] Ch. Bazerman, A. Bo- nini, D. Figueiredo (ed.), Genre in a changing world. Fort Collins: WAC Clearing- house and Parlor, s. 134–157. Epstein, S. (1990). Wartości według poznawczo-przeżyciowej teorii ‘ja’. [W:] J. Rey- kowski, N. Eisenberg, E. Staub (red.), Indywidualne i społeczne wyznaczniki war- tościowania. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakł. Narodowy im. Ossolińskich, Wydaw. PAN, s. 11–33. Erickson, T. [dok. elektr.] (2000). Making sense of Computer-Mediated Communica- tion (CMC): conversations as genres, CMC systems as genre ecologies. [W:] Pro- ceedings of the 33rd Annual Hawaii International Conference on System Sciences. 4–7 Jan. 2000. http://ieeexplore.ieee.org/stamp/stamp.jsp?tp=&arnumber=92669 4&isnumber=20043 [dostęp: 30.11.2017]. Estrem, H. (2016). Disciplinary and professional identities are constructed through writing. [W:] L. Adler-Kassner, E. Wardle (ed.), Naming what we know. Th reshold concepts of writing studies. Boulder: Univ. Press of Colorado, s. 55–56. Fedorenko, E.; N. Kanwisher (2009). Neuroimaging of language: why hasn’t a clearer picture emerged? Language and Linguistics Compass, nr 3/4, s. 839–865. Fattahi, R. (2010). From information to knowledge: superworks and the challenges in the organization and representation of bibliographic universe. Firenze: Casalini Li- bri. Feinberg, M. (2017). Reading databases: slow information interactions beyond the retrieval paradigm. Journal of Documentation, vol. 73, nr 2, s. 336–356. Feinberg, M. (2015). Genres without writers: information systems and distributed authorship. [W:] J. Andersen (ed.), Genre theory in information studies. Bingley: Emerald Group Publ., s. 43–66. Figueroa, M. [i in.] (2002). Communication for social change: an integrated model for measuring the process and its outcomes. New York: Th e Rockefeller Foundation. Firlej-Buzon, A. (2005). Systemy zarządzania treścią – możliwości i wykorzystanie. [W:] M. Kocójowa (red.), Profesjonalna informacja w Internecie. Kraków: Wydaw. UJ, s. 162–165. Fischer, K.; T. Rose (2001). Web of skill: how students learn. Educational Leadership, vol. 59, nr 3, s. 6–12. 326 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Fitzpatrick, K. (2011). Planned obsolescence. Publishing, technology and future of the academy. New York: New York Univ. Press. Florek, S. (2007). Wartościujący umysł. Z perspektywy kognitywizmu i fi lozofi i środo- wiskowej. Nowy Sącz: PWSzZ. Foster, A. (2004). A nonlinear model of information-seeking behavior. Journal of ASIST, vol. 55, nr 3, s. 228–237. Francke, H. (2008). (Re)creations of scholarly journals : document and information architecture in Open Access journals. Boras: VALFRID. Francuz, P. (2007). Teoria wyobraźni Stephena Kosslyna. Próba reinterpretacji. [W:] P. Francuz (red.), Obrazy w umyśle. Studia nad percepcją i wyobraźnią. War- szawa: Wydaw. Naukowe Scholar, s. 149–189. Freadman, A. (2012). Th e traps and trappings of genre theory. Applied Linguistics, vol. 33, nr 5, s. 544–563. Freadman, A. (2002). Uptake. [W:] R. Coe, L. Lingard, T. Teslenko (ed.), Th e rhetoric and ideology of genre: strategies for stability and change. Cresskill: Hampton, s. 39–53. Freedman, A. (1993). Show and tell? Th e role of explicit teaching in the learning of new genres. Research in the Teaching of English, vol. 27, nr 3, s. 222–251. Frith, Ch. (2015). Od mózgu do umysłu. Jak powstaje nasz wewnętrzny świat. A. i M. Binder. Warszawa: Wydaw. UW. Gajda, S. (2009). Gatunki wypowiedzi i genologia. [W:] Z. Bilut-Homplewicz, W. Czachura, M. Smykała (red.), Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech. Poję- cia, problemy, perspektywy. Wrocław: Ofi cyna Wydaw. ATUT, s. 135–146. Gadamer, H.-G. (2016). Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki fi lozofi cznej. Przeł. B. Baran. Warszawa: WN PWN. Gallagher, S.; D. Zahavi (2015). Fenomenologiczny umysł. Przeł. M. Pokropski.War- szawa: WN PWN. Galeffi , A. [i in.] [dok. elektr.] (2016). Statement of international cataloguing principles (ICP). http://www.ifl a.org/fi les/assets/cataloguing/icp/icp_2016-en.pdf [dostęp: 11.10.2017]. Geisler, Ch. [i in.] (2001). IText. Future directions for research on the relationship between information technology and writing. Journal of Business and Technical Communication, vol. 15, nr 3, s. 269–308. Genetasio, G. (2012). Th e International Cataloguing Principles and their future. Ita- lian Journal of Library and Information Science, vol. 3, nr 1, s. 4936-1-4936-17. Genette, G. (1997). Paratexts. Th resholds of interpretation. Cambridge: Cambridge Univ. Press. Gergen, K. (1985). Th e social constructionist movement in modern psychology. American Psychologist, vol. 40, nr 3, s. 266–275. Giddens, A. (2003). Stanowienie społeczeństwa: zarys teorii strukturacji. Przeł. S. Am- sterdamski. Poznań: Zysk i S-ka. Giltrow, J. (2002). Meta-genre. [W:] R. Coe, L. Lingard, T. Teslenko (ed.), Th e rhetoric and ideology of genre: strategies for stability and change. Cresskill: Hampton, s. 187–205. Bibliograﬁ a 327

Glasersfeld, E. (1990). Die Unterscheidung des Beobachters: Versuch einer Ausle- gung. [W:] V. Riegas, Ch. Vetter (Hrsg.), Zur Biologie der Kognition. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag AG, s. 281–295. Glasersfeld, E. (1989). Constructivism in education. [W:] T. Husen, T. Postlethwaite (ed.), International encyclopedia of education. Oxford: Pergamon Press, s. 162– 163. Gnoli, C.; R. Ridi (2014). Unifi ed Th eory of Information, hypertextuality and levels of reality. Journal of Documentation, vol. 70, nr 3, s. 443–460. Goban-Klas, T. (1999). Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu. Warszawa: PWN. Godbold, N. [dok. elektr.] (2006). Beyond information seeking: towards a general model of information behavior. Information Research, vol. 11, nr 4, art. 269. http://InformationR.net/ir/11-4/paper269.html [dostęp: 12.04.2018]. Goodnight, T. (2012). Personal, technical and public spheres of argument: a specula- tive inquiry into the art of public deliberation. Argumentation and Advocacy, vol. 48, nr 4, s. 198–210. Goody, J.; I. Watt (1963). Th e consequences of literacy. Comparative Studies in Society and History, vol. 5, nr 3, s. 304–345. Gorichanaz, T.; K. Latham (2016). Document phenomenology: a framework for ho- listic analysis. Journal of Documentation, vol. 72, nr 6, s. 1114–1133. Grabowska, D. (2012). Józef Grycz – twórca przepisów katalogowania. Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi, t. 6, s. 65–77. Gradman, S. (2014). From containers to content to context. Th e changing role of libraries in eScience and eScholarship. Journal of Documentation, vol. 70, nr 2, s. 241–260. Gray, R.; V. Howard (2017). Young adult use of ebooks: an analysis of public library services and resources. Public Library Quarterly, vol. 36, nr 3, s. 199–212. Griffi n, E. (2003). Podstawy komunikacji społecznej. Przeł. O. Kubińska, M. Kacmajor Magdalena, W. Kubiński. Gdańsk: Gdańskie Wydaw. Psychologiczne. Gross, A.; J. Harmon; M. Reidy (2002). Communicating science: the scientifi c article from the 17th century to the present. Oxford: Oxford Univ. Press. Groth P.; A. Gibson; J. Velterop (2010). Th e anatomy of a nanopublication. Informa- tion Services & Use, vol. 30, nr 1–2, s. 51–56. Gruber, T. (2007). Ontology of folksonomy: a mash-up of apples and oranges. Intern. Journal on Semantic Web & Information System, vol. 3, nr 1, s. 1–11. Gruber, T. (1993). Toward principles for the design of ontologies used for knowledge sharing. International Journal Human-Computer Studies, vol. 43, nr 6, s. 907–928. Grucza, S. (2015). Języki jako „instrumenty” predykcji wiedzy przyszłości. [W:] A. Duszak, A. Jopek-Bosiacka, G. Kowalski (red.), Tekst naukowy i jego prze- kład. Kraków: Universitas, s. 53–77. Grucza, S. (2013). Lingwistyka języków specjalistycznych. Warszawa: WN Inst. Kul- turologii i Lingwistyki Antropocentrycznej UW. Guerrini, M.; T. Possemato (2016). From record management to data management: RDA and new application models BIBFRAME, RIMMF, and OliSuite/WeCat. Cataloging & Classifi cation Quarterly, vol. 54, nr 3, s. 179–199. 328 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Gunnarsson, M. [dok. elektr.] (2011). Classifi cation along genre dimensions. Exploring a multidisciplinary problem. [Praca doktorska]. Swedish School of Library and Information Science, Univ. of Borås. http://hdl.handle.net/2320/7920 [dostęp: 12.05.2016]. Gunter, B. (2008). Trends in digital information consumption and the future. [W:] D. Nicholas, I. Rowlands (ed.), Digital consuments. Reshaping information professions. London: Facet Publ., s. 193–212. Habermas, J. (2007). Strukturalne przeobrażenia sfery publicznej. Przeł. W. Lipnik, M. Łukasiewicz. Warszawa: PWN. Habermas, J. (2005). Filozofi czny dyskurs nowoczesności. Przeł. M. Łukasiewicz. Kraków: Universitas. Hajibayova, L.; J. Elin (2014). User-generated genre tags through the lens of genre theories. [W:] W. Babik (ed.), Knowledge Organization in the 21st century: between historical patterns and future prospects. Würzburg: Ergon Verlag. Halliday, M.; J. Martin (1993). Writing science. Literacy and discursive power. London: Falmer Press. Haman, M. (2002). Pojęcia i ich rozwój. Percepcja, doświadczenie i naiwne teorie. Warszawa: Matrix. Hansson, J. (2005). Hermeneutics as a bridge between the modern and the postmo- dern in library and information science. Journal of Documentation, vol. 61, nr 1, s. 102–113. Hansson, J. (2005/2006). How bibliographic classifi cation mirrors society – the case of Swedish SAB-system. Library and Information Science Research, vol. 9/10, s. 153–160. Harré, R.; G. Gillett (1994). Th e discursive mind. Th ousand Oakes: Sage Publ. Hasagawa, I.; Y. Miyashita (2002). Categorizing the world: expert neurons look into key features. Nature Neuroscience, vol. 5, nr 2, s. 90–91. Hauser, G. (1999). Vernacular voices: the rhetoric of publics and public spheres. Co- lumbia: Univ. of South Carolina Press. Heath, T. (2011). Linked Data: welcome to Linked Data network. IEEE Internet Com- puting, vol. 15, nr 6, s. 70–73. Hetmański, M. (2015). Świat informacji. Warszawa: Difi n SA. Hetmański, M. (2013). Epistemologia informacji. Kraków: Copernicus Center Press. Hetmański, M. (2012). Umysł a informacja. [W:] M. Miłkowski, R. Poczobut (red.), Przewodnik po fi lozofi i umysłu. Kraków: Wydaw. WAM, s. 537–57. Hider, P. (2017). A critique of the FRBR user tasks and their modifi cations. Catalo- ging & Classifi cation Quarterly, vol. 55, nr 2, s. 55–74. Hildreth, Ch. (1997). Th e use and understanding of keyword searching in a university online catalog. Information Technology and Libraries, vol. 16, nr 2, s. 52–62. Hildreth, Ch. (1995). Th e GUI OPAC: approach with caution. Th e PACS Review, vol. 6, nr 5, s. 6–18. Hildreth, Ch. (1994). Extending the online catalog: the point of diminishing returns. [W:] A. P. Bishop (ed.), Emerging communities: integrating networked information into library services. 30th Clinic on Library Applications of Data Processing, April 4–6, 1993, Urbana-Champaign: Univ. of Illinois, s. 84–100. Bibliograﬁ a 329

Hildreth, Ch. (1987). Beyond Boolean. Design the next generation of online catalogs. Library Trends, vol. 35, nr 4, s. 647–667. Hildreth, P.; Ch. Kimble [dok. elektr.] (2002). Th e duality of knowledge. Informa- tion Research, vol. 8, nr 1. http://InformationR.net/ir/8-1/paper142.html [dostęp: 14.04.2018]. Hillmann, D. [dok. elektr.] (2005). Using Dublin Core – the elements. http://dublinco- re.org/documents/2005/11/07/usageguide/elements.shtml [dostęp: 12.11.2017]. Hippel, E. (2005). Democratizing innovation. Cambridge, MA: Th e MIT Press. Hjørland, B. (2015). Th eories are Knowledge Organizing Systems (KOS). Knowledge Organization, vol. 42, nr 2, s. 113–128. Hjørland, B. (2013a). Th eories of Knowledge Organization – theories of knowledge. Knowledge Organization, vol. 40, nr 3, s. 169–181. Hjørland, B. (2013b). User-based and cognitive approaches to Knowledge Organiza- tion: a theoretical analysis of the research literature. Knowledge Organization, vol. 40, nr 1, s. 11–27. Hjørland, B. (2012). Knowledge organization = Information organization? [W:] Ca- tegories, contexts and relations in Knowledge Organization. Proc. of the 12th Intern. ISKO Conference, 6–9 August, Mysore, India. Würzburg: Ergon, s. 206–211. Hjørland, B. (2008). What is Knowledge Organization (KO)? Knowledge Organiza- tion, vol. 35, nr 2/3, s. 86–101. Hjørland, B. (2007a). Information: objective or subjective/situational? Journal of the ASIST, vol. 58, nr 10, s. 1448–1456. Hjørland, B. (2007b). Semantics and Knowledge Organization. Annual Review of In- formation Science and Technology, vol. 41, nr 1, s. 367–405. Hjørland, B. (2002a). Domain analysis in information science. Eleven approaches – traditional as well as innovative. Journal of Documentation, vol. 58, nr 4, s. 422– 462. Hjørland, B. (2002b). Epistemology and the socio-cognitive perspective in information science. Journal of the ASIST, vol. 53, nr 4, s. 257–270. Hjørland, B. (1998). Information retrieval, text composition, and semantics. Kno- wledge Organization, vol. 25, nr 1/2, s. 16–31. Hjørland, B.; H. Albrechtsen (1995). Toward a new horizon in information science – domain analysis. Journal of the ASIS, vol. 46, nr 6, s. 400–425. Hodge, G. [dok. elektr.] (2000). Systems of knowledge organization for digital libraries: beyond traditional authority fi les. Washington: DLF. http://www.clir.org/pubs/ reports/pub91/pub91.pdf [dostęp: 10.03.2016]. Hopkins, A.; T. Dudley-Evans (1988). A genre-based investigations of the discus- sions sections in articles and dissertations. English for Specifi c Purposes, vol. 7, nr 2, s. 113–122. Huang, K.; K. Chen; Ch. Ho (2014). Enhancement of reading experience. Users’ behavior patterns and the interactive interface design of tablet readers. Library Hi Tech, vol. 32, nr 3, s. 509–528. Hyland, K. (2017). Metadiscourse: what is it and where is it going? Journal of Prag- matics, vol. 113, s. 16–29. Hyland, K. (2015). Genre, discipline and identity. Journal of English for Academic Purposes, vol. 19, s. 32–43. 330 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Hyland, K. (2010a). Metadiscourse: mapping interactions in academic writing. Nor- dic Journal of English Studies, vol. 9, nr 2, s. 125–143. Hyland, K. (2010b). Researching writing. [W:] B. Paltridge, A. Phakiti (ed.), Con- tinuum Companion to second language research methods. London: Continuum, s. 191–204. Hyland, K. (2005a). Metadiscourse: exploring interaction in writing. London: Conti- nuum. Hyland, K. (2005b). Stance and engagement: a model of interaction in academic discourse. Discourse Studies, vol. 7, nr 2, s. 173–192. Hyland, K. (1998). Th e author in the text: hedging scientifi c writing. Hong Kong Pa- pers in Linguistics and Language Teaching, vol. 18, s. 33–42. Hyland, K. (1992). Genre analysis: just another fad? Forum, vol. 30, nr 2, s. 14–17. Hyland, K.; F. Salager-Meyer (2008). Scientifi c writing. ARIST, vol. 42, nr 1, s. 297– 338. Im, H.; J. Yates; W. Orlikowski (2005). Temporal coordination through communication: using genres in a virtual start-up organization. Information Technology & People, vol. 18, nr 2, s. 89–119. Ingwersen, P. (2008). A context-driven integrated framework for research on interactive IR. Document, Information & Knowledge, vol. 126, nr 6, s. 44–50. Ingwersen, P. (1992). Information retrieval interaction. London: Taylor Graham. International Federation of Library Associations and Institutions [dok. elektr.] (2013). Functional Requirements for Authority Data. A conceptual model. http:// www.ifl a.org/fi les/assets/cataloguing/frad/frad_2013.pdf [dostęp: 12.01.2018]. International Federation of Library Associations and Institutions [dok. elektr.] (2010). Functional Requirements for subject authority data (FRSAD). A conceptual model. http://www.ifl a.org/fi les/assets/classifi cation-and-indexing/functional-requirements-for-subject-authority-data/frsad-fi nal-report.pdf [dostęp: 12.01.2018]. International Federation of Library Associations and Institutions (2005). Guidelines for Online Public Access Catalogue (OPAC) display. München: De Gruyter Saur. International Federation of Library Associations and Institutions (1998). Functional Requirements for Bibliographic Records: Final Report. Münich: K.G. Saur. Jackson, T.; P. Farzaneh (2012). Th eory-based model of factors aff ecting information overload. Intern. Journal of Information Management, vol. 32, nr 6, s. 523–532. Jagodzińska, M. (2008). Psychologia pamięci. Badania, teorie, zastosowania. Gliwice: Helion. Jakubowicz, A. (2009). Beyond the static text: multimedia interactivity in academic journal publishing in humanities and social sciences (not). [W:] B. Cope, A. Phil- lips (ed.), Th e future of academic journal. Oxford, Cambridge: Chandos Publ., s. 361–375. Jamieson, K. (1973). Generic constraints and the rhetoric situation. Philosophy and Rhetoric, vol. 6, nr 2, s. 162–170. Järvelin, K.; T. Wilson [dok. elektr.] (2003). On conceptual models for information seeking and retrieval research. Information Research, vol. 9, nr 1. http://Informa- tionR.net/ir/9-1/paper163.html [dostęp: 14.04.2018]. Jashapara, A. (2014). Zarządzanie wiedzą. Przeł. J. Sawicki. Warszawa: PWE. Bibliograﬁ a 331

Johnson-Laird, P. (2010). Mental models and human reasoning. PNAS, vol. 107, nr 43, s. 18243–18250. Johnson-Laird, P. (1983). Mental models. Towards a cognitive science of language, in- ference and consciousness. Cambridge, MA: Harvard Univ. Press. Johnson-Laird, P. (1980). Mental models in cognitive science. Cognitive Science, vol. 4, nr 1, s. 71–115. Kapusta, A. (2006). Podmiotowość, jaźń, tożsamość. Diametros, nr 7, s. 193–198. Kari, J.; R. Savolainben (2007). Relationships between information seeking and context: a qualitative study of Internet searching and the goals of personal development. Library & Information Science Research, vol. 29, nr 1, s. 47–69. Kelle, U. (2005). „Emergence” vs. „forcing” of empirical data? A crucial problem of „grounded theory” reconsidered. Forum: Qualitative Social Research, vol. 6, nr 2, art. 27. Kenari, M. (2014). Th e philosophy and neuroscience movement. Art and Design Re- view, vol. 2, s. 21–27. Keunen, B. [dok. elektr.] (2000). Bakhtin, genre formation, and the cognitive turn: chronotopes as memory schemata. CLCWeb: Comparative Literature and Cul- ture, vol. 2, nr 2, art. 2. http://docs.lib.purdue.edu/clcweb/vol2/iss2/2/ [dostęp: 3.11.2017]. Kidawa, M.; M. Maryl; K. Niewiadomski (2016). Teksty elektroniczne w działaniu: typologia gatunków blogowych. Zagadnienia Rodzajów Literackich, vol. LIX, z. 2, s. 51–72. Kimble, Ch. [dok. elektr.] (2013). Knowledge management, codifi cation and tacit knowledge. Information Research, vol. 18, nr 2, art. 577. http://InformationR.net/ ir/18-4/paper577.html [dostęp: 15.04.2018]. Kisilowska, M. (2016). Kultura informacji. Warszawa: Wydaw. SBP. Kjellberg, S. (2014). Researchers’ blogging practice in two epistemic cultures. Th e scholarly blog as a situated genre. Human IT, vol. 12, nr 3, s. 36–77. Kjellberg, S. [dok. elektr.] (2009). Scholarly blogging practiceas situated genre: an analytical framework based on genre theory. Information Research, vol. 14, nr 3. http://www.informationr.net/ir/14-3/paper410.html [dostęp: 15.04.2018]. Klein, G.; B. Moon; R. Hoff man (2006). Making sense of sensemaking 1: Alternative perspectives. IEEE Intelligent Systems, vol. 21, nr 4, s. 70–73. Kodeks etyki bibliotekarza i pracownika informacji (2006). Warszawa: Wydaw. SBP. Kolb, A.; D. Kolb (2005). Learning styles and learning spaces: enhancing experiental learning in higher education. Academy of Management Learning & Education, vol. 4, nr 2, s. 193–212. Kosslyn, S. (2005). Mental images and the brain. Cognitive Neuropsychology, vol. 22, nr 3/4, s. 333–347. Kotuła, S. (2013). Komunikacja bibliologiczna wobec World Wide Web. Lublin: Wy- daw. UMCS. Kozłowski, J. (2005). Czy współczesna nauka jest ekstrapolacją „nauki naturalnej”? [W:] M. Heller, J. Mączka (red.), Informacja a rozumienie. Tarnów: Biblos, s. 103– 107. Krąpiec, M. (2015). Język i świat realny. Lublin: Polskie Tow. Tomasza z Akwinu. 332 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Krishna, G. (2015). Th e best interface is no interface: the simple path to the brilliant technology. San Francisco: Pearson Education. Kristeva, J. (1986). Word, dialogue and novel. [W:] T. Moi (ed.), Th e Kristeva reader. New York: Columbia Univ. Press, s. 34–61. Kuhn, T. [dok. elektr.] (2015). Science bots: a model for the future of scientifi c computation? WWW 2015, May 18–22 2015, Florence, Italy https://arxiv.org/ pdf/1503.04374.pdf [dostęp: 7.12.2017]. Kulczycki, E. (2017). Otwarta nauka a komunikacja – perspektywa metateoretycz- na. [W:] E. Kulczycki (red.), Komunikacja naukowa w humanistyce. Poznań: WN Inst. Filozofi i UAM. Kurcz, I. (1992). Pamięć. Uczenie się. Język. Warszawa: WN PWN. Kwaśnik, B.; K. Crowston (2005). Introduction to the special issue. Genres of digital documents. Information Technology & People, vol. 18, nr 2, s. 76–88. Lakoff , G. (1987). Women, fi re and dangerous things: what categories reveal about the mind. Chicago: Th e Univ. of Chicago Press. Larsen, B.; P. Ingwersen (2005). Cognitive overlaps along the polyrepresentation continuum. [W:] A. Spink, C. Cole (ed.), New directions in cognitive information retrieval. Dortrecht: Springer Verl., s. 43–60. Latham, K. (2014). Experiencing documents. Journal of Documentation, vol. 70, nr 4, s. 544–561. Li, X.; A. Cox; N. Ford (2017). Knowledge construction by users. A content analysis framework and a knowledge construction process model for virtual product user communities. Journal of Documentation, vol. 73, nr 2, s. 284–304. Liu, J. (2017). Toward a unifi ed model of human information behavior: an equilib- rium perspective. Journal of Documentation, vol. 73, nr 4, s. 666–688. Livnat, Z. (2012). Dialogue, science and academic writing. Amsterdam: John Ben- jamins Publ. Ljungberg, J. (2008). Combining Actor Network Th eory and genre theory to understand the evolution of digital genres. Sprouts: Working Papers ob Information Sys- tems, vol. 8, nr 20. Loewe, I. (2008). Polska genologia lingwistyczna. Rekonesans. Tekst i Dyskurs, nr 1, s. 23–36. Loewe, I. (2007). Gatunki paratekstowe w komunikacji medialnej. Katowice: Wydaw. UŚ. Loggerenberg, J. (1995). A conceptual framework for information management. Pre- toria: Univ. of Pretoria Lovins, D.; D. Hillmann [dok. elektr.] (2017). Broken-world vocabularies. D-Lib Magazine, vol. 23, nr 3/4. https://doi.org/10.1045/march2017-lovins [dostęp: 15.04.2018]. Lubański, M. (2004). Od informacji ku mądrości. Roczniki Filozofi czne, t. LII, nr 1, s. 27–41. Lubetzky, S. (1960). Code of cataloging rules: author and title entry: An unifi ed draft for a new edition of cataloging rules. Chicago: ALA. Luckmann, T. (2009). Observations on the structure and function of communicative genres. Semiotica, vol. 173, s. 267–282. Luhmann, N. (1990). Essays on self-reference. New York: Colombia Univ. Press. Bibliograﬁ a 333

Lund, N. (2009). Document theory. ARIST, vol. 43, nr 1, s. 399–432. Lunsford, A. (2016). Writing is performative. [W:] L. Adler-Kassner, E. Wardle (ed.), Naming what we know. Th reshold concepts of writing studies. Boulder: Univ. Press of Colorado, s. 43. Lwin, M.; M. Morrin; A. Krishna (2010). Exploring the superadditive eff ects of scent and pictures on verbal recall: an extension of dual coding theory. Journal of Con- sumer Psychology, vol. 20, nr 3, s. 317–326. Machlup, F. (2014). Knowledge: its creation, distribution and economic signifi cance, vol. 1. Knowledge and knowledge production. Princeton: Princeton Univ. Press. Maciejewski, M. (2009). Gatunki hipertekstu w perspektywie tekstologicznej. Anali- za na przykładzie internetowych prezentacji przedsiębiorstw. Poznań: WN UAM. MacInnis, D.; L. Price (1987). Th e role of imagery in information processing: review and extensions. Journal of Consumer Research, vol. 13, nr 4, s. 473–491. MacKay, D. (1969). Information, mechamism and meaning. Cambridge, MA: MIT Press. MacNeil, H.; J. Douglas (2015). Generic evolution and the online archival catalogue. Archives & Records, vol. 36, nr 2, s. 107–127. MacRoberts, M.; B. MacRoberts (2010). Problems of citation analysis. A study of uncited and seldom-cited infl uences. Journal of the ASIST, vol. 61, nr 1, s. 1–12. Mandler, J. (1984). Stories, scripts and scenes: aspects of schema theory. Hillsdale: Law- rence Erlbaum. Mannes, S.; M. St. George (1996). Eff ects of prior knowledge on text comprehension: a simple modeling approach. [W:] B. Britton, A. Graesser (ed.), Models of understanding text. Hillsdale: Lawrence Erlbaum, s. 115–139. Manovich, L. (2006). Język nowych mediów. Przeł. P. Cypryański. Warszawa: Wydaw. AiP. Marchionini, G. (2006). Exploratory search: from fi nding to understanding. Com- munications of the ACM, vol. 49, nr 4, s. 41–46. Markiewicz, P.; P. Przybysz (2007). Neuroestetyczne aspekty komunikacji wizualnej i wyobraźni. [W:] P. Francuz (red.), Obrazy w umyśle. Studia nad percepcją i wy- obraźnią. Warszawa: Wydaw. Naukowe Scholar, s. 111–146. Martin, J.R. (1997). Analysing genre: functional parameters. [W:] F. Christine, J.R. Martin (ed.), Genre and institutions: social processes in the workplace and school. London: Cassell, s. 3–39. Materska, K. (2007). Informacja w organizacjach społeczeństwa wiedzy. Warszawa: Wydaw. SBP. McFadyen, A.; A. Cannella (2004). Social capital and knowledge creation: diminishing returns of the numbers and strength of exchange relationships. Academy of Management Journal, vol. 47, nr 5, s. 735–746. Merčun, T.; M. Žumer; T. Aalberg (2016). Presenting bibliographic families. Design- ing an FRBR-based prototype using information visualization. Journal of Docu- mentation, vol. 72, nr 3, s. 490–526. Mi, J.; C. Weng (2008). Revitalizing the library OPAC: interface, searching and display challenges. Information Technology and Libraries, vol. 27, nr 1, s. 5–22. Mierzecka-Szczepańska, A. (2013). Badania zachowań informacyjnych. Warszawa: Wydaw. SBP. 334 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Miksa, F. (2012). Th e legacy of the library catalogue for the present. Library Trends, vol. 61, nr 1, s. 7–34. Miller, C. (1984). Genre as social action. Quarterly Journal of Speech, vol. 70, nr 2, s. 151–167. Miller, E. [i in.] (2012). Bibliographic Framework as a Web of data: Linked Data model and supporting services. Washington: Library of Congress. Miłkowski, M.; R. Poczobut (2012). Wprowadzenie. [W:] M. Miłkowski, R. Poczobut (red.), Przewodnik po fi lozofi i umysłu. Kraków: Wydaw. WAM, s. 7–34. Miłkowski, M.; R. Poczobut (2005). Czym jest i jak istnieje umysł? Diametros, nr 3, s. 27–55. Minsky, M. (1975). A framework for representing knowledge. [W:] P. Winston (ed.), Th e psychology of computer vision. New York: McGraw Hill, s. 211–277. Montesi, M.; T. Navarrete (2008). Classifying web genres in context: a case study documenting the web genres used by a soft ware engineer. Information Processing and Management, vol. 44, nr 4, s. 1410–1430. Montesi, M., J. Mackenzie Owen (2008). Research journal articles as document genres: exploring their role in knowledge organization. Journal of Documenta- tion, vol. 64, nr 1, s. 143–167. Morawiec, E. (2014). Wybrane fi lozofi czne koncepcje rozumu ludzkiego i racjonalno- ści. [b.m.]: Liberi Libri. Moshfeghi, Y.; P. Triantafi llou; F. Pollick (2016). Understanding information need: an fMRI study. [W:] SIGIR’16 Proceedings of the 39th International ACM SIGIR conference on Research and development in information retrieval. New York: ACM, s. 335–344. Moulaison, H.; A. Kroeger; E. Corrado [dok. elektr.] (2015). What’s driving discovery systems? Th e case for standards. IFLA WLIC 2015, http://library.ifl a.org/id/ eprint/1300 [dostęp: 12.06.2017]. Moulaison, H.; F. Dykas; J. Budd (2014). Foucault, the author and intellectual debt: capturing the author-function through attributes, relationships and events in Knowledge Organization Systems. Knowledge Organization, vol. 41, nr 1, s. 30–43. Moulaison, H.; A. Million (2014). Th e desruptive qualities of Linked Data in the library environment: analysis and recommendations. Cataloging & Classifi cation Quarterly, vol. 52, nr 4, s. 367–387. Nahotko, M. (2016a). Ewolucyjne i rewolucyjne procesy powstawania gatunków tekstów elektronicznych. Przegląd Biblioteczny, vol. 84, z. 2, s. 214–243. Nahotko, M. (2016b). Genre groups in knowledge organization. Cataloging & Clas- sifi cation Quarterly, vol. 54, nr 8, s. 553–582. Nahotko, M. [dok. elektr.] (2016c). Text genres in information organization. Informa- tion Research, vol. 21, nr 4, paper 732. http://InformationR.net/ir/21-4/paper732. html [dostęp: 15.04.2018]. Nahotko, M. (2015). Transactional reading theory in information organization. Za- gadnienia Informacji Naukowej, vol. 53, nr 2, s. 84–105. Nahotko, M. (2014). Współdziałanie metadanych w chmurze. Przegląd Biblioteczny, nr 1, s. 3–24. Bibliograﬁ a 335

Nahotko, M. (2010). Komunikacja naukowa w środowisku cyfrowym: globalna biblioteka cyfrowa w informatycznej infrastrukturze nauki. Warszawa: Wydaw. Stow. Bibliotekarzy Polskich. Nahotko, M. (2006). Opis dokumentów elektronicznych. Teoretyczny model i możliwo- ści jego aplikacji. Kraków: Wydaw. UJ. Naumer, Ch.; K. Fisher; B. Dervin [dok. elektr.] (2008). Sense-making: a methodological perspective. [W:] Sensemaking workshop. ACM SIG CHI Conference. Flo- rence 6 April 2008. http://www.dmrussell.googlepages.com/sensemakingworks- hoppapers [dostęp: 16.03.2016]. Naun, Ch. (2010). Next generation OPACs: a cataloging viewpoint. Cataloging & Classifi cation Quarterly, vol. 48, nr 4, s. 330–342. Nelson, K. (2007). Young minds in social worlds: experience, meaning and memory. Cambridge, MA: Harvard Univ. Press. Th e New London Group (1996). A pedagogy of multiliteracies: designing social fu- tures. Harvard Educational Review, vol. 66, nr 1, s. 60–93. Nęcka, E. (2012). Psychologia twórczości. Sopot: Gdańskie Wydaw. Psychologiczne. Nęcka, E.; J. Orzechowski; B. Szymura (2012). Psychologia poznawcza. Warszawa: WN PWN. Nielsen, J. [dok. elektr.] (2005). Mental models for searching are getting fi rmer. https:// www.nngroup.com/articles/mental-models-for-search/ [dostęp: 12.03.2016]. Norman, D.; T. Shallice (1986). Attention to action. Willed and automatic control of behavior. [W:] R. Davidson, G. Schwartz, D. Shapiro (ed.), Conciousness and self- regulation. New York: Plenum, s. 1–18. Oizumi, M.; L. Albantakis; G. Tononi (2014). From the phenomenology to the mechanisms of consciousness: integrated information theory 3.0. PLoS Computational Biology, vol. 10, nr 3. Olsen, B. (2013). W obronie rzeczy. Archeologia i ontologia przedmiotów. Przeł. B. Shallcross. Warszawa: Wydaw. IBL PAN. Onak, J. (2013/2014). Serwis Facebook jako narzędzie promocji bibliotek. Folia Bi- bliologica, vol. LV/LVI, s. 161–169. Ong, W. (2011). Oralność i piśmienność. Słowo poddane technologii. Przeł. J. Japola. Warszawa: Wydaw. Uniw. Warszawskiego. Ong, W. (1975). Th e writer’s audience is always a fi ction. PMLA, vol. 90, nr 1, s. 9–21. Orlikowski, W.; J. Yates (1994). Genre repertoire: the structuring of communicative practices in organizations. Administrative Science Quarterly, vol. 39, nr 4, s. 541– 574. Osika, G. (2016). Tożsamość osobowa w epoce cyfrowych technologii komunikacyjnych. Kraków: Universitas. Osińska, V. [dok. elektr.] (2006). Przybliżenie semantyczne w wizualizacji informacji w Internecie i bibliotekach cyfrowych. Biuletyn EBIB nr 7(77). http://www.ebib. pl/2006/77/osinska.php [dostęp: 16.04.2018]. Owen, J. (2007). Th e scientifi c article in the age of digitization. Berlin: Springer Verl. Owen, J. (2002). Th e new dissemination of knowledge: digital libraries and institutional roles in scholarly publishing. Journal of Economic Methodology, vol. 9, nr 3, s. 275–288. 336 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Owen, W.; S. Michalak (2015). Engine of innovation: building the high performance catalog. Information Technology and Libraries, vol. 34, nr 2, s. 5–18. Paivio, A. (2007). Mind and its evolution: a dual coding theoretical interpretation. Mahwah: Lawrence Erlbaum. Paivio, A. (1986). Mental representations: a dual coding approach. Oxford: Oxford Univ. Press. Patterson, K.; P. Nestor; T. Rogers (2007). Where do you know what you know? Th e representation of semantic knowledge in human brain. Nature Reviews Neuro- science, vol. 8, s. 976–987. Pearson, D. (2009). Th e roots of reading comprehension instruction. [W:] S. Isra- el, G. Duff y (ed.), Handbook of research on reading comprehension. New York: Routledge, s. 3–31. Peponakis, M. (2016). In the name of the name: RDF literals, ER attributes, and the potential to rethink the structures and visualizations of catalogs. Information Technology and Libraries, vol. 35, nr 2, s. 19–38. Perkins, J. (2008). Solving electronic journal problems eff ectively: a short guide. Jour- nal of Electronic Resources in Medical Libraries, vol. 5, nr 3, s. 267–273. Petersen, S.; J. Fiez (1993). Th e processing of single words studied with positron emission tomography. Annual Review of Neurioscience, vol. 16, s. 509–530. Piaget, J. (1973). To understand is to invent. Th e future of education. New York: Gross- man Publ. Piaget, J. (1966). Narodziny inteligencji dziecka. Przeł. M. Przetacznikowa. Warszawa: PWN. Piaget, J.; B. Inhelder (1969). Th e psychology of the child. New York: Basic Books. Piekarski, K. (2017). Kultura danych. Algorytmy wzmacniające uwagę. Gdańsk: WN Katedra. Pietrasiński, Z. (1971). Ogólne i psychologiczne zagadnienia innowacji. Warszawa: PWN. Pirolli, P.; S. Card [dok. elektr.] (2005). Th e sensemaking process and leverage points for analyst technology as identifi ed through cognitive task analysis. [W:] Proc. of Intern. Conference on Intelligence Analysis, McLean, VA, USA, 2–6 May 2005, vol. 5, s. 2–4. https://www.e-education.psu.edu/geog885/sires/www.e-education. psu.edu.geog885/fi les/geog885q/fi le/Lesson_02/Sense_Making_206_Camera_ Ready_Paper.pdf [dostęp: 12.04.2018]. Pleszczyński, J. (2013). Epistemologia komunikacji medialnej. Perspektywa ewolucyj- na. Lublin: Wydaw. UMCS. Pluta, A. (2012). Mechanizmy poznawcze teorii umysłu. Roczniki Psychologiczne, T. XV, nr 1, s. 7–30. Poczobut, R. (2012). Relacje psychofi zyczne. [W:] M. Miłkowski, R. Poczobut (red.), Przewodnik po fi lozofi i umysłu. Kraków: Wydaw. WAM, s. 85–124. Poczobut, R. (2005a). Mit prostej substancji myślącej. Diametros, nr 3, s. 159–168. Poczobut, R. (2005b). Od informacji fi zycznej do informacji fenomenalnej. [W:] M. Heller, J. Mączka (red.), Informacja a rozumienie. Tarnów: Biblos, s. 177– 193. Postman, N. (1999). Building a bridge to the 18th century: how the past can improve our future. New York: Vintage Books. Bibliograﬁ a 337

Próchnicka, M. (2004). Człowiek i komputer. Dialogowy model wyszukiwania informacji. Kraków: Wydaw. UJ. Przybylski, Ł. (2012). Procesy percepcyjne. [W:] M. Miłkowski, R. Poczobut (red.), Przewodnik po fi lozofi i umysłu. Kraków: Wydaw. WAM, s. 127–162. Raan, A. van (2003). Th e use of bibliometric analysis in research performance and monitoring of interdisciplinary scientifi c developments. Technikfolgenabschät- zung: Th eorie und Praxis, vol. 1, nr 12, s. 20–29. Ramachandran, V.; W. Hirstein (2006). Nauka wobec zagadnienia sztuki. Neuro- logiczna teoria doświadczenia estetycznego. [W:] A. Klawiter, W. Dziarnowska (red.), Mózg i jego umysły. Studia z kogniwistyki i fi lozofi i umysłu. Poznań: Zysk i S-ka, s. 327–364. Read, D. (2008). Working memory: a cognitive limit to non-human primate recur- sive thinking prior to hominid evolution. Evolutionary Psychology, vol. 6, nr 4, s. 676–714. Reeves, B.; C. Nass (2000). Media i ludzie. Przeł. H. Szczerkowska. Warszawa: PIW. Reiff , M.; A. Bawarshi (2016). From genre turn to public turn. [W:] M. Reiff , A. Bawarshi (ed.), Genre and the performance of publics. Boulder: Utah State Univ. Press, s. 3–24. Rejter, A. (2000). Kształtowanie się gatunku reportażu podróżniczego w perspektywie stylistycznej i pragmatycznej. Katowice: Wydaw. Uniw. Śląskiego. Riva, P.; P. Le Boeuf; M. Žumer (2016). FRBR-Library Reference Model. Draft for world-wide review. Den Haag: IFLA. Rizzolatti, G.; L. Craighero (2004). Th e mirror-neuron system. Annual Review of Neuroscience, vol. 27, s. 169–192. Rogoźnicka, B. (2012). Praca w obszarze roboczym bazy NUKAT (procedury). Warsza- wa: Centrum NUKAT. Rolston, H. (1989). Environmental ethics. Duties to and values in the natural world. Philadelphia: Temple Univ. Press. Roozen, K. (2016a). Texts get their meaning from other texts. [W:] L. Adler-Kass- ner, E. Wardle (ed.), Naming what we know. Th reshold concepts of writing studies. Boulder: Univ. Press of Colorado, s. 44–47. Roozen, K. (2016b). Writing is a social and rhetorical activity. [W:] L. Adler-Kass- ner, E. Wardle (ed.), Naming what we know. Th reshold concepts of writing studies. Boulder: Univ. Press of Colorado, s. 17–18. Rosch, E. (1978). Principles of categorization. [W:] E. Rosch, B. Lloyd (ed.), Cogni- tion and categorization. Hillsdale: Lewrence Erlbaum, s. 27–48. Rosch, E. (1973). Natural categories. Cognitive Psychology, vol. 4, nr 3, s. 328–350. Rose, M. (2012). Th e ship has sailed and we aren’t on it: how catalogers could sup- port user tasks and why we won’t. Journal of Library Metadata, vol. 12, nr 2/3, s. 127–139. Rosenblatt, L. (2003). Literary theory. [W:] J. Flood, D. Lapp, J. Squire, J. Jensen (ed.), Handbook of research on teaching the English language arts. Mahwah: Lawrence Erlbaum Assoc., s. 67–73. Rosenblatt, L. (1994). Th e transactional theory of reading and writing. [W:] R. Rud- dell, M. Ruddell, H. Singer (ed.), Th eoretical models and processes of reading. Ne- wark: Inter. Reading Assoc., s. 1057–1092. 338 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Rosenblatt, L. (1993). Th e transactional theory: against dualisms. College English, vol. 55, nr 4, s. 377–386. Rosenblatt, L. (1988). Writing and reading: the transactional theory. Champaign, IL.: Univ. of Illinois at Urbana-Champaign. Rosenblatt, L. (1981). On the aestetic as the basic model of the reading process. Bucknell Review, vol. 26, nr 1, s. 17–32. Rosenfeld, L.; P. Morville (2003). Architektura informacji w serwisach internetowych. Przeł. K. Masłowski, T. Jarzębowicz. Gliwice: Wydaw. Helion. Roth, E. (1998). Th e emerging paradigm of reader-text transaction: contributions of John Dewey and Louise M. Rosenblatt, with implications for educators. Blacksburg: Virginia Tech. Rowlands, I. [i in.] (2008). Th e Google generation: the information behavior of the researcher of the future. Aslib Proc., vol. 60, nr 4, s. 290–310. Rumelhart, D. (1989). Th e architecture of mind: a connectionist approach. [W:] M. Prosner (ed.), Foundations of cognitive science. Cambridge, MA: Th e MIT Press, s. 133–157. Rumelhart, D. (1980). Schemata: the basic building blocks of cognition. [W:] R. Sa- piro, B. Bruce, W. Brewer (ed.), Th eoretical issues in reading comprehension. Hill- sdale: Lawrence Erlbaum Assoc., s. 33–58. Russell, L. (2016). Defi ning moments. Genre beginnings, genre invention, and the case of the English-language dictionary. [W:] M. Reiff , A. Bawarshi (ed.), Genre and the performance of publics. Boulder: Utah State Univ. Press, s. 83–99. Sadoski, M.; A. Paivio (2007). Toward a unifi ed theory of reading. Scientifi c Studies of Reading, vol. 11, nr 4, s. 337–356. Sadoski, M.; A. Paivio; E. Goetz (1991). Commentary: A Critique of Schema Th eory in Reading and a Dual Coding Alternative. Reading Research Quarterly, vol. 26, nr 4, s. 463–484. Sadowski, B. (2012). Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt. Warsza- wa: WN PWN. Salton, G. (1984). Th e use of extended Boolean logic in information retrieval. [W:] Proc. of the 1984 ACM SIGMOD Intern. Conference on Management of data. New York: ACM Press, s. 277–285. Sandberg, J.; Q. Jin (2016). How should catalogers provide authority control for journal article authors? Name identifi ers in the Linked Data world. Cataloging & Classifi cation Quarterly, vol. 54, nr 8, s. 537–552. Santini, M. (2007). Characterizing genres of Web pages: genre hybridism and indi- vidualization. [W:] Proc. of the 40th Hawaii Intern. Conference on System Sciences, HICSS 2007. 3–6. Jan. 2007. Washington: IEEE. Sapa, R. (2009). Metodologia badań obszaru pośredniczenia w komunikacji naukowej z perspektywy nauki o informacji. Kraków: Wydaw. UJ. Sasińska-Klas, T. (2014). Mediatyzacja a medializacja sfery publicznej. Zeszyty Pra- soznawcze, t. 57, nr 2, s. 162–175. Schank, R.; R. Abelson (1977). Scripts, plans, goals, and understanding. Hillsdale: Ear- lbaum Assoc. Bibliograﬁ a 339

Schütz, A. (1984). Potoczna i naukowa interpretacja ludzkiego działania. [W:] E. Mokrzycki (red.), Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii współczesnej. Warszawa: PIW, s. 137–192. Schryer, C.; P. Spoel (2005). Genre theory, health-care discourse, and professional identity formation. Journal of Business and Technical Communication, vol. 19, nr 3, s. 249–279. Searle, J. (1998). Umysł na nowo odkryty. Warszawa: PIW. Searle, J. (1995). Th e construction of social reality. New York: Free Press. Seeber, K. (2015). Teaching „format as a process” in an era of Web-scale discovery. Reference Services Review, vol. 43, nr 1, s. 19–30. Semino, E. (1997). Language and world creation in poems and other texts. London: Longman. Serres, M. (2016). Th e fi ve senses. A philosophy of mingled bodies. London, Oxford, New York: Bloomsbury Publ. Shannon, C.; W. Weaver (1949). Th e mathematical theory of communication. Urbana: Univ. of Illinois Press. Shepherd, M.; C. Watters; A. Kennedy (2004). Cybergenre: automatic identifi cation of home pages on the Web. Journal of Web Engineering, vol. 3, nr 3/4, s. 236–251. Shepherd, M.; C. Watters (1999). Th e functionality attribute of cybergenres. [W:] Proc. of the 32nd Hawaii Intern. Conference on System Science, Manui, Hawaii, January 5–8, 1999. Washington: IEEE, s. 2007–2015. Shepherd, M.; C. Watters (1998). Th e evolution of cybergenres. [W:] Proc. of the 31st Annual Hawaii Intern. Conference on System Sciences (HICSS’98). Los Alamos: IEEE Press, s. 97–109. Simon, H. (1971). Design organizations for an information-rich world. [W:] M. Green- berg (ed.), Computers, communications, and the public interest. Baltimore: Johns Hopkins Press, s. 38–72. Singh, S. (2007). What are we managing – knowledge or information? VINE: Th e Journal of Information nd Knowledge Management Systems, vol. 37, nr 2, s. 169– 179. Skouvig, L.; J. Andersen (2015). Understanding information history from a genre- theoretical perspective. Journal of the Association for Information Science and Technology, vol. 66, nr 10, s. 2061–2010. Skwarczyńska, S. (1965). Wstęp do nauki o literaturze. T. 3. Warszawa: Inst. Wydaw. Pax. Smagorinsky, P. (2001). If meaning is constructed, what is it made from? Toward a cultural theory of reading. Review of Educational Research, vol. 71, nr 1, s. 133– 169. Smart, G. (2016). Discourse coalitions, science blogs, and the public debate over global climate change. [W:] M. Reiff , A. Bawarshi (ed.), Genre and the performance of publics. Boulder: Utah State Univ. Press, s. 157–177. Smiraglia, R. (2007). Bibliographic families and superworks. [W:] A. Taylor (ed.), Understanding FRBR: what it is and how it will aff ect our retrieval tools. Westport: Libraries Unlimited, s. 73–86. Smiraglia, R. (2002). Th e progress of theory in knowledge organization. Library Trends, vol. 50, nr 3, s. 300–349. 340 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Snowden, D. (2002). Complex acts of knowing: paradox and descriptive self-aware- ness. Journal of Knowledge Management, vol. 6, nr 2, s. 100–111. Sosińska, B. (1987). Funkcje języków informacyjno-wyszukiwawczych. Zagadnienia Informacji Naukowej, nr 1(50), s. 37–52. Sosińska-Kalata, B. (2017). Diagnozowanie i optymalizacja systemów organizacji wiedzy. [W:] R. Sapa (red.), Diagnostyka w zarządzaniu informacją: perspektywa informatologiczna. Kraków: Biblioteka Jagiellońska, s. 34–56. Sosińska-Kalata, B. (2013). Ewolucja paradygmatu badań organizacji wiedzy. [W:] B. Sosińska-Kalata, E. Chuchro (red.), Nauka o informacji w okresie zmian. Warszawa: Wydaw. SBP, s. 113–127. Sosińska-Kalata, B. (2005). Systemy organizacji wiedzy w środowisku cyfrowym. [W:] B. Sosińska-Kalata, M. Przastek-Samokowa (red.), Od informacji naukowej do technologii społeczeństwa informacyjnego. Warszawa: Wydaw. SBP, s. 141–162. Sosińska-Kalata, B. (1999). Modele organizacji wiedzy w systemach wyszukiwania informacji o dokumentach. Warszawa: Wydaw. SBP. Sosińska-Kalata, B.; M. Roszkowski (2016). Organizacja informacji i wiedzy. [W:] W. Babik (red.), Nauka o informacji. Warszawa: Wydaw. SBP, s. 305–358. Spink, A.; Ch. Cole (2006). Human information behavior: integrating diverse approaches and information use. Journal of ASIST, vol. 57, nr 1, s. 25–35. Spiro, R. (1980). Schema theory and reading comprehension: new directions. Champa- ign: Univ. of Illinois. Spitzer, M. (2012). Jak uczy się mózg. Przeł. R. Andruszko. Warszawa: WN PWN. Sporns, O. (2011). Networks of the brain. Cambridge, MA: Th e MIT Press. Stein, M. (1953). Creativity and culture. Th e Journal of Psychology, vol. 36, nr 2, s. 311–322. Stonier, T. (1997). Information and meaning: an evolutionary perspective. London: Springer. Sung, M. [dok. elektr.] (2013). Ten essential qualities for success: a new cataloging librarian’s guide from a supervisor’s perspective. Public Libraries Online, May/June. http://publiclibrariesonline.org/2013/06/ten-essential-qualities-for-success-a- -new-cataloging-librarians-guide-from-a-supervisers-perspective/ [dostęp: 12.04. 2017]. Svenonius, E. (2001). Th e intellectual foundation of information organization. Cam- bridge, MA: MIT Press. Swales, J. (2004). Research genres. Exploration and applications. Cambridge: Cam- bridge Univ. Press. Swales, J. (1990). Genre analysis. English in academic and research settings. Cam- bridge: Cambridge Univ. Press. Swanson, D. (1964). Dialogues with a catalogue. Th e Library Quarterly, vol. 34, nr 1, s. 113–125. Swoboda, I. (2009). OPAC wizytówką biblioteki. Ocena jakości katalogów komputerowych małych i średnich bibliotek w Polsce. Przegląd Biblioteczny, z. 1, s. 16–40. Szepietowska, E.; B. Gawda (2016). Mechanizmy neuronalne fl uencji semantycznej i literowej: badania z użyciem fMRI. Implikacje kliniczne. Polskie Forum Psycho- logiczne, vol. 21, nr 2, s. 170–187. Bibliograﬁ a 341

Szymański, J. (2009). Wyszukiwanie kontekstowe w pamięci semantycznej. [Rozprawa doktorska]. Gdańsk: Politechnika Gadńska, Wydz. Elektroniki, Telekomunikacji i Informatyki. Świgoń, M. (2013). Knowledge and information management by individuals. Quali- tative and Quantitative Methods in Libraries (QQML), vol. 2, nr 2, s. 133–142. Świgoń, M. (2012). Zarządzanie wiedzą i informacją. Podstawy teoretyczne. Badania w wymiarze indywidualnym. Olsztyn: Wydaw. Uniw. Warmińsko-Mazurskiego. Tachino, T. (2016). Multiple intertextual threads and (un)likely uptakes. An analysis of a Canadian public inquiry. [W:] M. Reiff , A. Bawarshi (ed.), Genre and the performance of publics. Boulder: Utah State Univ. Press, s. 178–200. Talja, S.; K. Tuominen; R. Savolainen (2005). „Isms” in information science: constructivism, collectivism and constructionism. Journal of Documentation, vol. 61, nr 1, s. 79–101. Talja, S.; H. Keso; T. Pietiläinen (1999). Th e production of ‘context’ in information seeking research: a metatheoretical view. Information Processing & Management, vol. 35, nr 6, s. 751–763. Taylor, A. (2003). Th e organization of information. Westport, CN: Libraries Unlimi- ted. Tennis, J. (2012). Th e strange case of eugenics: a subject’s ontogeny in a long-lived classifi cation scheme and the question of collocative integrity. Journal of the ASIST, vol. 63, nr 7, s. 1350–1359. Th ellefsen, M.; T. Th ellefsen; B. Sørensen (2015). Th e fallacy of the cognitive free fall in communication metaphor: a semiotic analysis. Library Trends, vol. 63, nr 3, s. 512–527. Th ellefsen, M.; T. Th ellefsen; B. Sørensen (2013). Emotion, information and cognition, and some possible consequences for library and information science. Journal of the ASIST, vol. 64, nr 8, s. 1735–1750. Th ompson, E. (2007). Mind in life: biology, phenomenology, and the sciences of mind. Cambridge, MA: Harvard Univ. Press. Th ompson, J. (2006). Media i nowoczesność. Społeczne teorie mediów. Przeł. I. Miel- nik. Warszawa: Astrum. Tomasello, M. (2015). Historia naturalna ludzkiego myślenia. Przeł. B. Kucharczyk, R. Ociepa. Kraków: Copernicus Center Press. Tomasello, M. (2002). Kulturowe źródła ludzkiego poznawania. Przeł. J. Rączaszek. Warszawa: PIW. Tomasello, M.; M. Carpenter (2007). Shared intentionality. Developmental Science, vol. 10, nr 1, s. 121–125. Toth, J. (2000). Nonconscious forms of human memory. [W:] E. Tulving, F. Craik (ed.), Th e Oxford handbook of memory. Oxford: Oxford Univ. Press, s. 245–261. Tredinnick, L. (2007). Post-structuralism, hypertext, and the World Wide Web. Aslib Proc., vol. 59, nr 2, s. 169–186. Tribble, Ch. (2002). Corpora and corpus analysis: new windows on academic writing. [W:] J. Flowerdew (ed.), Academic discourse. Harlow: Addison-Wesley Long- man, s. 131–149. 342 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Tse, P.; K. Hyland (2006). Gender and discipline: exploring metadiscourse variation in academic book reviews. [W:] K. Hyland, M. Bonini (ed.), Academic discourse acress disciplines. Frankfort: Peter Lang, s. 177–202. Tsoukas, H. (2003). Do we really understand tacit knowledge? [W:] M. Easterby- Smith, M. Lyles (ed.), Th e Blackwell handbook of organizational learning and knowledge management. Cambridge, MA: Blackwell, s. 411–427. Tuchańska, B. (2012). Dlaczego prawda? Prawda jako wartość w sztuce, nauce i co- dzienności. Warszawa: Poltext. Tucker, D.; P. Luu (2012). Cognition and neural development. Oxford: Oxford Univ. Press. Vaughan, M.; A. Dillon (2006). Why structure and genre matter for users of digital information: a longitudinal experiment with readers of a web-based newspaper. Intern. Journal of Human-Computer Studies, vol. 64, nr 6, s. 502–526. Vaughan, M.; A. Dillon (1998). Th e role of genre in shaping our understanding of digital documents. Proc. of the 61st ASIS Annual Meeting, vol. 35, Medford: In- formation Today Inc., s. 559–566. Vellucci, S. (1998). Bibliographic relationships. [W:] J. Weihs (ed.), Th e principles and future of AACR: Proceedings of the Intern. Conference on the Principles and Future Development of AACR. Toronto, 23–25 Oct. 1997. Chicago: ALA, s. 105–146. Vygotsky, L. (1978). Mind in society: the development of higher psychological processes. Cambridge, MA: Harvard Univ. Press. Walkiewicz, B. (2011). Interdyskursywność w przekładzie tekstów specjalistycznych. Rocznik Przekładoznawczy, vol. 6, s. 99–115. Wallis, J.; K. Anderson; E. Miller (2001). Single neurons in prefrontal cortex encode abstract rules. Nature, vol. 411, s. 353–356. Ward, T.; S. Smith; R. Finke (1999). Creative cognition. [W:] R. Sternberg (ed.), Handbook of creativity. Cambridge: Cambridge Univ. Press, s. 189–212. Wegner, D. (1994). Ironic processes of mental control. Psychological Review, vol. 101, nr 1, s. 34–52. Weinberger, D. (2007). Everything is miscellaneous. Th e power of the new digital disor- der. New York: Times Books. Weisberg, R. (1999). Creativity and knowledge. A challenge to theories. [W:] R. Stern- berg (ed.), Handbook of creativity. Cambridge: Cambridge Univ. Press, s. 226–250. Wendland, M. (2011). Konstruktywizm komunikacyjny. Poznań: WN UAM. Whorf, B. (1982). Język, myśl i rzeczywistość. Przeł. T. Hołówka. Warszawa: Państw. Instytut Wydaw. Wilson, E. (2011). Konsiliencja. Jedność wiedzy. Przeł. J. Mikos. Poznań: Zysk i Ska. Wilson, P. (1991). Bibliographic instruction and cognitive authority. Library Trends, vol. 39, nr 3, s. 259–270. Wilson, P. (1983). Second-hand knowledge. An inquiry into cognitive authority. West- port, London: Greenwood Press. Wilson, T. [dok. elektr.] (2014). Th e e-book phenomenon: a disruptive technology. Information Research, vol. 19, nr 2. http://InformationR.net/ir/19-2/paper612. html [dostęp: 10.06.2018]. Bibliograﬁ a 343

Wilson, T. [dok. elektr.] (2010). Information sharing: an exploration of the literature and some propositions. Information Research, vol. 15, nr 4. http://InformationR. net/ir/15-4/paper440.html [dostęp: 15.04.2018]. Wilson, T. [dok. elektr.] (2002). Th e nonsense of knowledge management. Informa- tion Research, vol. 8, nr 1, art. 144. http://informationr.net/ir/8-1/paper144.html [dostęp: 15.04.2018]. Wilson, T. (1999). Models in information behavior research. Journal of Documenta- tion, vol. 55, nr 3, s. 249–270. Winkelman, P. (2008). Psychologia społeczna a neuronauki: dominacja, separacja czy satysfakcjonujący związek? Psychologia Społeczna, t. 31, nr 6, s. 11–22. Witosz, B. (2005). Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki. Katowice: Wydaw. Uniw. Śląskiego. Witosz, B. (2003). Schematy, wzorce tekstowe, gatunki mowy… O kategoryzacji, kategoriach wypowiedzi językowych i ich modelowaniu. Przestrzenie Teorii, nr 2, s. 89–102. Wittgenstein, L. (1972). Dociekania fi lozofi czne. Przeł. B. Wolniewicz. Warszawa: PWN. Wojciechowski, J. (2003). Bibliotekarstwo: zawód czy zatrudnienie. [W:] Zawód bibliotekarza dziś i jutro. V Forum SBP. Warszawa: Wydaw. SBP, s. 29–48. Wojciechowski, J. (1997). Organizacja i zarządzanie w bibliotekach. Warszawa: WN PWN. Wojtak, M. (2011). O relacjach dyskursu, stylu, gatunku i tekstu. Tekst i Dyskurs, vol. 4, s. 69–78. Wolf, M. (2008). Proust and the squid. Th e story and science of the reading brain. New York: Harper Perennial. Woolgar, S. (1988). Science, the very idea. London: Tavistock Books. Woźniak-Kasperek, J. (2013). Epistemologia społeczna dla nauki o informacji. Za- gadnienia Informacji Naukowej, nr 1(101), s. 4–19. Woźniak-Kasperek, J. (2011). Wiedza i język informacyjny w paradygmacie sieciowym. Warszawa: Wydaw. SBP. Woźniak-Kasperek, J. (2008). System organizacji wiedzy czy folksonomia? [W:] E. Zybert, D. Grabowska (red.), Książka, biblioteka, informacja w kręgu kultury i edukacji. Warszawa: Wydaw. SBP, s. 117–124. Wright, P. (2016). Ensuring research integrity: an editor’s perspective. Journal of Management, vol. 42, nr 5, s. 1037–1043. Wróbel, S. (2012). Rodzaje pamięci. [W:] M. Miłkowski, R. Poczobut (red.), Przewod- nik po fi lozofi i umysłu. Kraków: Wydaw. WAM, s. 163–209. Wurman, R. (1989). Information anxiety. New York: Doubleday. Wyrwas, K. (2002). Skarga jako gatunek mowy. Katowice: Wywdaw. Uniw. Śląskiego. Yates, J.; W. Orlikowski (2002). Genre systems: structuring interaction through communicative norms. Journal of Business Communication, vol. 39, nr 1, s. 13–35. Yates, J.; W. Orlikowski (1992). Genres of organizational communication: a structur- ational approach to studying communication and media. Th e Academy of Man- agement Review, vol. 17, nr 2, s. 299–326. 344 Teoria gatunków w organizacji informacji i wiedzy...

Yates, J.; W. Orlikowski; K. Okamura (1999). Explicit and implicit structuring of genres in electronic communication: reinforcement and change of social interaction. Organization Science, vol. 10, nr 1, s. 83–103. Yates, J.; W. Orlikowski; J. Rennecker (1997). Collaborative genres for collaboration: Genre systems in digital media. [W:] Proc. of the 13th Annual Hawaii Intern. Con- ference on System Sciences (HICCS 30), Wailea, HA. Washington: IEEE, s. 50–59. Yates, S.; T. Sumner (1997). Digital genres and the new burden of fi xity. [W:] Proc. of the 13th Annual Hawaii Intern. Conference on System Sciences (HICCS 30). Wailea, HA. Washington: IEEE, s. 3–12. Yu, L. (2015). Back to the fundamentals again. A redefi nition of information and as- sociated LIS concepts following a deductive approach. Journal of Documentation, vol. 71, nr 4, s. 795–816. Zarefsky, D. (2012). Goodnight’s spectulative inquiry in its intellectual context. Argu- mentation and Advocacy, vol. 48, nr 4, s. 211–215. Zeleny, M. (2006). From knowledge to wisdom: on being informed and knowledge- able, becoming wise and ethical. Intern. Journal of Information Technology & De- cision Making, vol. 5, nr 4, s. 751–762. Zhang, L.; H. Lee (2013). Th e role of genre in bibliographic universe. Advances in Classifi cation Research Online, vol. 23, nr 1, s. 38–45. Zhang, P.; D. Soergel (2014). Towards a comprehensive model of the cognitive process and mechanisms of individual sensemaking. Journal of the ASIST, vol. 65, nr 9, s. 1733–1756. Zheng, P.; Ch. Dimitrakakis; J. Triesch (2013). Network self-organization explains the statistics and dynamics of synaptic connection strengths in cortex. PLoS Com- putational Biology, vol. 1, nr 1. Zull, J. (2002). Th e art of changing the brain. Enriching teaching by exploring the biology of learning. Sterling: Stylus Publ. Zybertowicz, A. (1995). Przemoc i poznanie. Studium z nieklasycznej socjologii wiedzy. Toruń: Wydaw. UMK. Żegleń, U. (2004). Wielowymiarowość umysłu. Filozofi a Nauki, vol. 12, nr 3–4, s. 153–170. Żegleń, U. (2003). Filozofi a umysłu. Dyskusja z naturalistycznymi koncepcjami umy- słu. Toruń: Wydaw. Adam Marszałek. Żmigrodzki, Z. (1998). Związki z otoczeniem. Propaganda biblioteczna. Marketing. [W:] Z. Żmigrodzki (red.), Bibliotekarstwo. Wyd. 2. Warszawa: Wydaw. SBP, s. 343–348. Żywiczyński, P.; S. Wacewicz (2015). Ewolucja języka. W stronę hipotez gesturalnych. Toruń: WN UMK. Indeks

AACR 7, 206, 214, 238, 254 142, 144, 149, 150, 152, 158, 161, 183, akomodacja wiedzy 15, 47, 58, 72, 77, 80, 187, 243, 245, 248, 285, 286 81, 88, 92, 98, 100–103, 105, 107, 110, działanie 11, 12, 14–28, 30–32, 35–39, 117, 119, 166, 251, 306 43, 45, 46, 48, 50–54, 56, 59, 60, anomalny stan wiedzy (ASK) 7, 76, 84, 64, 65, 67, 70–74, 77, 78, 80, 81, 88, 99 89, 92–94, 98–100, 102, 103, 105, architektura informacji 7, 84, 212, 240, 108–110, 112–114, 117–124, 127, 276, 277, 283 129–142, 144, 147–155, 157–161, asocjacja empiryczna 81 163–165, 167–170, 172–174, 179– asymilacja informacji 47, 58, 61, 72, 73, 188, 191, 192, 197, 201, 204, 209, 212, 77, 98, 107, 117, 251, 306 214–217, 225, 228, 229, 233–235, 242–249, 252–254, 257–260, 262– cel komunikacyjny 121, 130, 134, 139, 266, 269, 272, 274, 277, 278, 280–287, 145, 152–157, 159, 160, 167, 169, 290–293, 300–303, 305–308 170–172, 175, 182, 184, 188, 190, 215, 217, 224–226, 230, 234, 239, ekologia gatunków 148, 150 242, 245, 246, 248, 254, 258, 260, 265, eksploracja tekstu 90 267, 272, 280, 282, 285, 298, 299, 303, eksternalizacja wiedzy 18, 19, 21, 45, 75, 306, 307 76, 80–82, 85, 92, 97, 100, 108, 111, chronotopie 185, 215, 293 112, 115, 117–119, 123, 124, 126, cykl życia 89, 97 127, 130, 138, 145, 146, 161, 162, 177, czytanie 21, 35–40, 60–62, 64, 66, 84, 90, 215, 246, 247, 249, 250, 251, 261, 263, 98, 100, 101, 110, 112, 118, 119, 144, 264, 306 156, 160–168, 172, 180, 182, 184– emocje 38, 39, 50, 98–102, 113, 115, 124, 186, 188, 192–194, 203, 204, 208, 125, 142, 163, 258, 278 210, 219, 230, 242, 249–251, 253, empiryzm 70, 71 258, 285, 292, 307 epitekst 236 ewolucja gatunków 168, 171, 194, 216, dezinformacja 48 219, 225, 226, 229, 243 discovery system 210, 223 docuverse 112, 213 fakt 23, 46, 60, 73, 74, 87, 89, 93, 109, Dublin Core 15, 200, 201, 208, 210, 222, 114, 116, 117, 120, 127, 217, 276 238, 256, 270 falsyfi kacja informacji 87, 118, 173 dyskurs 16, 17, 43, 57, 61, 63–65, 67, 73, fenomenologia 146 80, 108, 114, 120, 132–134, 139, 140, FRBR 7, 188–190, 194, 195, 197, 202– 207, 209, 214, 219, 220, 224, 236, 278 346 Indeks funkcjonalna koncepcja genologiczna KHW 8, 190, 195, 196, 199, 204, 205, 138 207, 209, 210, 213, 214, 220, 224, 225, funkcjonalność gatunków 172, 173, 217, 237–239, 261, 266, 270, 278, 286, 219, 225, 240, 262, 272 287, 289, 291–293, 297–299, 301 koalicja dyskursu 286 gatunek regularyzowany 301 kognitywizm 71 gatunek regulowany 191, 230, 266, 301 kognitywna analiza zadań 120 gatunek zamknięty 201, 268, 269 komunikacja 11, 14, 16–20, 23, 32, 34, generacje OPAC 220–222, 224 39, 42, 43, 49, 50–53, 57, 66, 67, genploracja 75 70–72, 74–78, 88, 90, 91, 93–96, 101, grafi czny interfejs użytkownika (GUI) 7, 102, 104, 106, 108, 109, 115–117, 222, 227, 278, 281 119–122, 124, 129–131, 133–141, grupa gatunków 148, 152–154, 190, 211, 145, 147, 148, 150, 151, 155, 159, 160, 231, 233–293, 297, 298, 301–303, 161, 170, 172, 176, 177, 184, 191, 213, 307–309 215, 225, 226, 231, 233, 239, 243, 245, gry językowe 142 246, 249, 250, 260–263, 271, 276, 278, 281, 284, 285, 286, 297, 298, 300, hipoteza o świecie 31, 45, 49, 98–101, 305, 306, 309 258 koneksjonizm 22 konstruktywizm 15, 71, 74, 94, 109, 201 indywidualne zarządzanie informacją konwencje językowe 122, 157, 307 (PIM) 8, 12, 97, 111 konwersacja 63, 92, 102, 114, 115, 120, informatologia 11–15, 69, 71, 83, 91, 92, 121, 281, 298, 299 96, 107, 210, 238, 239, 268, 305 instrukcja katalogowania 263, 264, 298 Linked Data (LOD) 8, 202, 207, 210– integracja informacji 15, 25, 26, 39, 44, 214, 239, 271 45, 144 luka poznawcza (kognitywna) 101, 102, interakcja człowiek–komputer 275, 276 104 interakcja twórcza 54 interdyskursywność 243 mapowanie znaczeń 30 interinformacyjność 82, 243, 266 MARC 8, 15, 154, 198, 200, 201, 207, internalizacja informacji 18, 19, 21, 31, 210, 211, 214, 217, 221, 222, 230, 238, 33, 36, 60, 75, 80–82, 85, 92, 102, 256, 270, 279, 289, 291, 294, 295, 297, 117–120, 122–124, 161, 164, 177, 300, 301 186, 191, 215, 246, 248, 249, 251, 263, matematyczna teoria komunikacji 70 264, 284, 306 metadyskurs 284–286, 302 intertekstualność 82, 132, 149 metagatunki 234, 235, 238, 247, 256, 257, ISBD 8, 190, 197, 206, 211, 214, 238, 256, 263, 265, 266, 284 270, 289 metainformacja 16, 78–85, 96–98, 104, 106, 107, 136, 146, 153, 179, 180– jaźń 44, 57 184, 186–197, 200–204, 206, 207, język ludzki 17, 72 209–215, 217–219, 221–227, 230, JIW 8, 83, 210, 221, 237, 239 234–240, 245, 249–256, 258, 261, 264–270, 277, 279, 281, 284–286, 291 kategoryzacja 26, 28, 37, 44, 46, 51, 56, metakomunikacja 129 57, 129, 130, 142, 143, 147, 308 minimalizacja wysiłku poznawczego 100 Indeks 347 modalność 18, 26, 28, 34, 40, 44, 66, 81, 259, 264, 265, 271, 276, 277, 282, 284, 82, 131, 162, 285 285, 308 model CARS 7, 105 oddziaływanie gatunków 16, 151–154, model mentalny (umysłowy) 38, 45, 55, 180, 234–236 58, 63, 65, 66, 224, 276 ogólna teoria informacji 11, 86 mózg 13, 19–45, 47–53, 56, 57, 59, 67, 71, OPAC 8, 15, 79, 184, 185, 188, 189, 194, 72, 74, 75, 86, 92, 99, 108, 110–113, 196, 198, 199, 202–204, 209, 210, 121, 125, 129, 166, 276, 281, 305 212, 213, 215, 217–230, 237, 252, myśl 13, 20, 21, 40, 44, 50, 52, 53, 63, 255, 257, 259, 262, 277, 281, 283, 287, 70–72, 74, 90, 91, 100, 102, 108, 109, 291, 292, 294, 297, 308 113, 127, 134 organizacja informacji (OI) 8, 12, 17, 18, 80–85, 89, 98, 104, 118, 120, 127, 130, nadawca informacji 82, 92, 95, 105, 117, 176, 181, 182–184, 187, 188, 201, 217, 122, 138, 144, 246, 249, 308 225, 228, 229, 231, 233–239, 241– naturalizm biologiczny 20, 43 246, 248, 249, 251, 253, 254, 257, 258, neuron 19–30, 34, 35, 38, 39, 42, 48, 112 260, 261, 263–269, 272, 275, 277, neurony lustrzane 23, 38, 39, 48, 112 278, 280, 282, 283, 298, 303, 305–309 organizacja wiedzy (OW) 8, 12, 18, 21, neuroplastyczność 29 22, 25, 26, 67, 69, 78, 79, 81–83, 85, NUKAT 286–289, 291–303 88, 97, 107, 108, 117, 118, 123, 124, 143, 147, 148, 181, 240 obiekt informacyjny 13, 15, 16, 24, 70, 71, 76, 77, 79, 81–85, 87, 95–97, 99, pamięć (cecha umysłu) 21–24, 27, 31– 100, 104, 106–108, 111, 112, 120, 33, 43, 45, 46, 49, 54, 57, 58, 61, 63, 121, 123, 125–127, 131, 134, 138, 64, 66, 67, 92, 112, 113, 118 141, 145, 146, 149, 150, 153, 154, 156, paradoks czytania 36, 37 157, 159, 160–162, 168, 169, 172, 175, percepcja bodźców 20, 77 176, 180–188, 190–196, 198–206, piramida wiedzy (trójkąt wiedzy) 76 208–213, 215, 218, 221–224, 234– pisanie 21, 35–38, 40, 84, 92, 100, 101, 238, 240, 241, 243, 246, 248, 250, 251, 111, 114, 118, 132, 144, 165–167, 253–256, 263, 265, 266, 268, 269, 180, 183–186, 188, 192–194, 199, 270–272, 279, 283–287, 289, 291, 203, 210, 219, 227, 234, 242, 247, 249, 292, 296, 300, 301, 305, 306, 308, 309 251, 253, 258, 262, 277, 284, 285, 307 obiekt metainformacyjny 15, 16, 81–83, podobieństwo rodzinne pojęć 56, 142, 153, 154, 161, 176, 181, 184, 185, 188, 153 190, 191, 193, 196–199, 201, 202, podwójne kodowanie 66 205–212, 220, 221, 223–225, 230, poszukiwanie informacji 14, 73, 99, 102, 234, 236–239, 241, 243, 250–257, 105, 118, 125, 185, 204, 258, 259 262, 264–267, 269, 270, 272, 278, 279, potrzeba informacyjna 14, 31, 69, 75, 283, 285, 286, 287, 289, 291, 292, 294, 76, 79, 84, 85, 98–100, 102–106, 136, 296, 297, 299, 300, 301, 302, 305–308 152–154, 161, 170, 184, 187, 192, obiekt transgraniczny 170 203, 223, 228, 236, 237, 242, 245, 259, obiektywizm 15, 201 261, 262, 271, 273, 279, 308 odbiorca informacji 51, 61, 82, 92, 93, 96, poznanie 11, 13, 20, 23–25, 31–33, 41, 100, 105, 106, 108, 116, 117, 122, 124, 43, 45, 47, 50, 53, 54, 60, 66, 71, 72, 157, 160, 234, 244, 246, 247, 249, 252, 75, 77, 78, 81, 85, 88, 101, 108, 115, 118, 119, 129, 141–144, 264, 305 348 Indeks procesy ironiczne 73 system gatunków 18, 141, 151–153, 159, procesy kognitywne (poznawcze) 11, 20, 160, 175, 181, 183, 187, 189, 191, 192, 24, 26, 46, 48–50, 54, 55, 58, 70, 74, 196, 203, 216, 225, 231, 233–235, 77, 81, 88, 94, 105, 109–111, 115, 116, 241, 243–245, 254, 260, 274, 275, 280, 118, 141, 162, 305, 309 282, 284, 286–289, 298, 303, 306, 308 prototypy 27, 56, 60, 142, 143, 217 system organizacji informacji (SOI) 9, prozodia 36 18, 75, 78, 79, 82–85, 89, 95–100, przekonania 41, 43, 46, 47, 49–51, 59, 60, 102–104, 106, 107, 118, 127, 130, 70, 80, 98, 110, 122, 286, 303, 307 152–154, 179–182, 186–191, 196, przywłaszczanie gatunków 229, 279, 280 197, 202, 211, 215, 218–221, 223, publikacje 28, 57, 66, 69, 73, 78, 83–86, 225, 228, 229, 231, 233–255, 257– 89, 90, 91, 95–97, 106, 109, 110, 119, 286, 289, 290, 292–294, 299, 302, 123, 125, 126, 135, 137, 150, 151, 186, 303, 306, 308, 309 189, 213, 246, 247, 252, 268, 269 system organizacji wiedzy (SOW) 9, 78, 80, 84 RDA 8, 200, 202, 206, 207, 214, 219, 224, 238, 254, 256, 270, 278, 289 ścieżka dostępu 273 RDF 8, 9, 202, 207–214, 224, 227, 257 ścieżka rozwoju poznawczego 94 relacyjne pole gatunkowe 143 świadomość 21, 25, 31, 36, 42–45, 49, 56, repertuar gatunków 148, 150, 151, 158, 88, 92, 98, 99, 110, 112–114, 122, 129, 160, 170, 173–175, 187, 289, 301 146, 147, 163, 166, 179, 186, 191, 201 reprezentacja rzeczywistości (świata) 16, 19, 22, 42, 43, 48, 53, 55, 56, 59, 80, technologie informacyjne 14, 15, 18, 76, 87, 120, 129, 145 86, 123, 168, 179, 191, 197, 202, 230, retoryka 133–135 239, 257, 260, 267, 270 teoria strukturacji 173, 217 schemat mentalny (umysłowy) 18, 19, teoria umysłu 49, 50, 51, 53, 66, 78, 83– 21, 26, 38, 45, 58, 60, 63, 88, 101, 102, 85, 88, 92, 93, 102, 106, 111, 112, 116, 107–110, 117, 118, 120, 124, 140– 119, 122, 123, 126, 144, 186, 204, 242, 148, 151, 176, 215, 240, 245, 276, 277 246, 260, 264, 279 Semantyczny Web 207, 214, 229, 239, transakcje informacyjne 18, 120, 185, 271 187, 214, 216, 274, 280, 281, 289, 305, sfera publiczna 138, 243 306, 308 sfery argumentacji 80 transakcyjna teoria czytania 162 społeczność dyskursu 17, 105, 116, 133, tworzenie (ustalanie) sensu 67, 98, 101, 138–140, 149, 155–158, 160, 161, 102, 120, 146, 258, 284 169, 170, 176, 187, 191, 216, 244, 286, twórczość 40, 41, 54, 55, 102, 106, 116, 306, 307 139, 141, 166, 283 społeczność myśli 13 społeczność umysłów 51 uczenie się 15, 22, 23, 26, 29–34, 36, 37, społeczność użytkowników informacji 39, 47, 50, 54, 58, 59, 72–74, 81, 105, 138, 151, 154, 155, 157, 160, 161, 170, 109–111, 118, 145 173–175, 180, 216, 217, 244, 89, 307 ujęcie kognitywne 15, 71 subiektywizm 257, 267 UKD 9, 83, 211, 267 superstruktura 64, 65, 80, 143, 144 uszkodzony świat 289 symulacje neuronalne 38 Indeks 349 uwaga 17, 24, 28, 30, 33, 45, 46, 50, 51, zachowania informacyjne 14, 47, 69, 73, 58–60, 73, 75, 83, 99, 164–167, 172, 77, 98–104, 118, 125, 147, 191, 247, 186, 192, 193, 263 248, 251, 258, 260 UX 9, 278 zachowania wiedzotwórcze 117, 118, 125, 127 Web 168–170, 172, 174–176, 201, 207– zarządzanie wiedzą (KM) 8, 107, 108, 209, 212, 213, 219, 222, 223, 225, 227, 110–112, 114, 117, 127 239, 274, 275, 281, 287, 292 zasada trzech 198–200, 209 Web 2.0 (Web społecznościowy) 15, 209, zasady gatunkowe 175, 179, 183, 203, 223, 224, 227, 281, 303 216, 217, 219, 223, 226, 229, 235, 250, wędrujący trójkąt poznawczy 86 251, 254, 255, 266, 268, 302, 309 wiadomość 69, 76 zasady katalogowania 192, 193, 195, 207, wnioskowanie 36, 38, 40, 49, 53, 63, 65, 219, 238, 242 143, 208, 209, 213, 227, 268, 290 zasady paryskie 194–196, 203, 214 wspólna uwaga 50 zbieranie informacji 98, 103–105, 186, wspólny grunt 23, 38, 49, 51, 64, 65, 95, 258 96, 111, 122, 123, 126, 147, 149, 277, zestaw gatunków 141, 148–152, 174, 243, 303, 305, 309 268 wypowiedź językowa 33, 38, 134 zintegrowany system biblioteczny (ZSB) wyszukiwanie informacji 15, 78, 82, 100, 9, 218, 220, 223, 224, 228, 275–277, 103, 104, 117, 120, 125, 126, 146, 153, 281, 289 184–186, 188, 202, 221, 257, 259, znaczenie informacji 11, 91, 92, 121, 122, 261, 264, 266, 278, 283, 307 134, 183, 266

XML 9, 200, 202, 257 REDAKCJA Józefa Kunicka-Synowiec

ADIUSTACJA JĘZYKOWO-STYLISTYCZNA Katarzyna Onderka

KOREKTA Dorota Janeczko

SKŁAD I ŁAMANIE Wojciech Wojewoda

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83