Liublinas – Lietuvos ir Lenkijos unijos miestas Lublin – City of the Union of Lithuania and Poland Lublin – miasto unii Litwy i Polski Liublinas – Lietuvos ir Lenkijos unijos miestas Lublin – City of the Union of Lithuania and Poland Lublin – miasto unii Litwy i Polski

sudarytojai Andrzej Frejlich, Anna Hałata ir Bożena Kasperowicz edited by Andrzej Frejlich, Anna Hałata and Bożena Kasperowicz pod redakcją Andrzeja Frejlicha, Anny Hałaty i Bożeny Kasperowicz

Tarptautinės parodos katalogas International exhibition catalogue Katalog międzynarodowej wystawy

2019 m. liepos 6–lapkričio 24 d. 6 July–24 November 2019 6 lipca–24 listopada 2019 GARBĖS GLOBĖJAI | HONORARY PATRONAGE | PATRONAT HONOROWY PARODOS ORGANIZATORIAI | CO-ORGANISATION OF THE EXHIBITION | WSPÓŁORGANIZACJA WYSTAWY

Marek Kuchciński Viktoras Pranckietis Liublino muziejus Liubline Nacionalinis muziejus Lenkijos Respublikos Seimo Maršalka Lietuvos Respublikos Seimo Pirmininkas Lublin Museum in Lublin Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės valdovų rūmai Marshal of the Sejm of the Republic of Poland Speaker of the Parliament of the Republic of Lithuania Muzeum Lubelskie w Lublinie National Museum – Palace of the Grand Dukes of Lithuania Marszałek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej Przewodniczący Sejmu Republiki Litewskiej Muzeum Narodowe – Pałac Wielkich Książąt Litewskich

PARODOS PARTNERIAI | PARTNERS OF THE EXHIBITION | PARTNERZY WYSTAWY

Lenkijos Respublikos ambasada Vilniuje Lenkijos institutas Vilniuje Embassy of the Republic of Poland in Vilnius Polish Institute in Vilnius Ambasada RP w Wilnie Instytut Polski w Wilnie RĖMĖJAI | FUNDING | FINANSOWANIE

Lenkijos Respublikos kultūros ir nacionalinio paveldo ministerija Liublino vaivadijos maršalka Ministry of Culture and National Heritage of the Republic of Poland Marshal of Lublin Voivodeship Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej Marszałek Województwa Lubelskiego

Liublino miesto savivaldybė Lublin City Office Urząd Miasta Lublin

INFORMACINIAI RĖMĖJAI | MEDIA SPONSORS | PATRONI MEDIALNI 20 21

us skiria 450 metų nuo vieno svarbiausių Euro- t has been 450 years since one of the most signifi- 50 lat dzieli nas od jednego z najdonioślejszych Liublino unija – Mpos istorijos įvykių. 1569 m. liepos 1 d. Lenkijos Icant events in the history of Europe. On 1 July 1569 4wydarzeń w historii Europy. 1 lipca 1569 roku Karalystė ir Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė Liubli- in Lublin, the Kingdom of Poland entered a real union w Lublinie Królestwo Polskie zawarło unię realną ne sudarė tikrąją uniją. Abiejų šalių partnerystė plėto- with the Grand Duchy of Lithuania. The union between z Wielkim Księstwem Litewskim. Związek obydwu dar gyva istorija josi jau beveik du šimtmečius, tačiau Liublino sąjunga the countries had already lasted for almost two cen- krajów trwał już od blisko dwóch stuleci, jednak unia buvo esminis įvykis, sujungęs dvi šalis į vieną valsty- turies. However, the Union of Lublin brought a signifi- lubelska przynosiła istotną zmianę, łącząc dwa kraje bę – Abiejų Tautų Respubliką. Tikroji unija buvo rezul- cant change by merging the two countries into one state w jedno państwo określane jako Rzeczpospolita Oboj- Union of Lublin – tatas kompromiso, kuriam Lenkija ir Lietuva brendo known as the Commonwealth of Two Nations. The real ga Narodów. Unia realna była dziełem kompromisu, do ištisas dvi kartas. Kyla daug dvejonių, klausimų ir spė- union was an act of compromise, to which the Polish którego strony polska i litewska dojrzewały przez dwa lionių dėl Liublino įvykių, tačiau praėjus beveik ketu- and Lithuanian sides were maturing for two gener- pokolenia. W kontekście wydarzeń lubelskich pojawia History Still Alive riems amžiams jau neabejojama, kad ši sąjunga buvo ations. In the context of the events that happened in się wiele wątków, pytań i wątpliwości, jednak bez- esminis elementas, formavęs Vidurio ir Rytų Euro- Lublin, one can notice a variety of aspects, questions sprzecznie po ponad czterech wiekach unia to istot- pos tautų tapatybę. and doubts; still, undoubtedly, after four centuries, the ny element kształtujący tożsamość narodów Europy Unia lubelska – Jau pirmoji unija su Lietuva buvo drąsus žingsnis Union is an important element that shapes the identity Środkowo-Wschodniej. ir, kaip vėliau paaiškėjo, lemiamas Lietuvos, Lenkijos ir of the nations of East-Central Europe. Już pierwsza unia z Litwą była krokiem odważnym historia wciąż żywa Rusios istorijoje. Iki Jogailos apsisprendimo vesti Jadvy- Already the first union with Lithuania was a brave i, jak się okazało, przełomowym dla dziejów Litwy, Pol- gą būta ilgų pokalbių, į kuriuos, be Lenkijos riterių, ypač and, as it turned out, crucial step for the history of Lith- ski i Rusi. Wybór Jagiełły na męża Jadwigi poprzedzono Mažosios Lenkijos atstovų, buvo įtraukta ir karalienė uania, Poland and Ruthenia. The election of Jagiełło as długimi rozmowami, w które obok rycerstwa polskiego, Marcin H. Gapski motina Elžbieta Bosnietė (Elzbieta Bosniaczka). 1385 m. the husband of Jadwiga was preceded by long talks, in w szczególności przedstawicieli Małopolski, była zaan- rugpjūčio 14 d. Krėvoje sudarytame dokumente Jogai- which – alongside Polish nobility, especially the repre- gażowana królowa matka Elżbieta Bośniaczka. W doku- Liublino muziejus Liubline la įsipareigojo su visu dvaru priimti krikštą ir katalikų sentatives of Lesser Poland – the queen mother Elis- mencie wystawionym 14 sierpnia 1385 roku w Krewie Lublin Museum in Lublin tikėjimą, paleisti Lietuvos teritorijoje laikomus lenkų abeth of Bosnia was involved. In the document issued Jagiełło zobowiązał się do przyjęcia chrztu w obrząd- Muzeum Lubelskie w Lublinie belaisvius, grąžinti Vokiečių ordino užgrobtas Lenki- on 14 August 1385 in Kreva, Jagiełło committed to con- ku katolickim wraz z całym dworem, uwolnienia pol- jos Karalystės žemes ir prijungti prie Lenkijos Karalys- vert, together with his whole court, to Roman Catholi- skich jeńców z terenu Litwy, odzyskania ziem utraco- tės lietuvių ir rusėnų žemes. Šis aktas įsigalėjo Liubline cism, to release Polish captives in Lithuania, to return nych na rzecz Krzyżaków przez Królestwo Polskie oraz 1386 m. vasario 2 d., Jogailą pakėlus Lenkijos karaliumi. the lands lost to the Teutonic Knights by the Kingdom włączenia ziemi litewskich i ruskich do Królestwa Pol- Jogaila išvyko į Krokuvą, ten vasario 15 d. buvo pakrikš- of Poland and to incorporate the Lithuanian and Ruthe- skiego. Akt ten został urzeczywistniony w elekcji Jagieł- tytas Vladislovo vardu. Vasario 18-ąją jis vedė Jadvygą, nian territories into the Kingdom of Poland. The act was ły na króla polskiego, która miała miejsce 2 lutego 1386 o kovo 4 d. buvo karūnuotas. Svarbu tai, kad Jogailos implemented through the election of Jagiełło as the Po- roku w Lublinie. Jagiełło udał się do Krakowa, gdzie paskelbimas karaliumi Liubline turėjo ypatingą reikš- lish king on 2 February 1386 in Lublin. Jagiełło then 15 lutego przyjął chrzest, na którym otrzymał imię Wła- mę vėlesnei unijos sujungtų šalių istorijai. Būtent rite- travelled to Kraków, where on 15 February he was bap- dysław. 18 lutego poślubił Jadwigę, 4 marca zaś został rija disponavo Lenkijos karūna ir nuo to laiko iki pat tised and obtained the name Władysław. On 18 Febru- koronowany. Co ważne, proklamowanie Jagiełły w Lub- Stanislovo Augusto Poniatovskio išrinkimo kiekvienas ary he married Jadwiga, and on 4 March he was crowned. linie miało szczególne znaczenie dla późniejszych dzie- valdovas buvo renkamas bajorijos atstovų. The proclamation of Jagiełło in Lublin had a significant jów krajów połączonych unią. To rycerstwo stało się Nuo Krėvos unijos laikų ir kvietimo Jogailą užimti influence on the future history of the united countries. dysponentem korony polskiej i od tej chwili, aż do elek- Lenkijos sostą iki Liublino unijos sudarymo abi šalys It was the nobility that became the disponent of the cji Stanisława Augusta Poniatowskiego, każdy władca nuėjo ilgą kelią siekdamos stiprinti tarpusavio santy- Polish crown and since then, up until the election of był obierany decyzją przedstawicieli szlachty. kius. Turime nepamiršti, kad oficialios sutartys buvo Stanisław August Poniatowski, each monarch was cho- Od czasów unii krewskiej i powołania Władysława abiejų šalių vidinio nusiteikimo ir lūkesčių išraiš- sen with a decision of the representatives of the estate. Jagiełły na tron polski, zanim doszło do zawarcia unii ka. Dar Lenkijos ir Lietuvos valdovui Jogailai gyvam From the times of the Union of Krewo and the elec- lubelskiej, obydwa kraje przeszły długą drogę wzmac- esant buvo sudarinėjamos naujos sutartys, tarp kurių – tion of Władysław Jagiełło for the Polish throne, before niania wzajemnych powiązań. Musimy pamiętać, że ofi- ir 1413 m. Horodlės unija. Šios sąjungos dokumentas iš the Union of Lublin was signed, both countries made cjalne umowy były tylko wypadkową wewnętrznych esmės pakeitė Lietuvos santvarką. Jame rašoma, kad a significant progress in strengthening the mutual rela- nastrojów i oczekiwań obydwu stron. Jeszcze za życia Lietuvoje buvo įsteigtas atskiro didžiojo kunigaikščio, tions. One has to remember that the official treaties were Jagiełły zawarto nowe porozumienia, między innymi pavaldaus Lenkijos karaliui, titulas, bendros bajorų only a resultant of interior opinions and expectations w 1413 roku unię w Horodle. Dokument ten w istotny sueigos bei vaivadų ir seniūnų pareigybės. Tačiau vie- of the two sides. Still during Jagiełło’s reign, new agree- sposób zmienił ustrój Litwy. Wprowadził osobnego nas svarbiausių sprendimų buvo herbų (priklausymo ments were made, such as the Union of Horodło in 1413. wielkiego księcia na Litwie zależnego od króla polskiego, giminei ir herbui) perėmimas – Lenkijos giminės savo The document changed the political system of Lithu- wspólne zjazdy szlachty oraz urzędy wojewodów i staro- herbus perdavė Lietuvos giminėms. Vėliau būta ir taip, ania in a major way. It introduced a separate office of stów. Jednym z najważniejszych postanowień była jed- kad Lenkija ir Lietuva nebuvo siejamos jokių sutarčių the Grand Duke of Lithuania, dependent from the Po- nak adopcja herbowa (przynależność do rodu i herbu) ir netgi turėjo atskirus valdovus, kaip tai nutiko 1440– lish king, mutual assemblies of nobility and the offices of dokonana przez rody polskie na rzecz rodów litewskich. 1447 m., Lenkiją valdant karaliui Vladislovui Varnie- voivode and starosta. However, one of the most impor- W kolejnych latach doszło do tego, że Polska i Litwa nie čiui (+ 1444), o Lietuvos didžiuoju kunigaikščiu tapus tant resolutions was the heraldic adoption (inclusion były powiązane żadnymi umowami, a nawet posiadały 22 Liublino unija – dar gyva istorija | Union of Lublin – History Still Alive | Unia lubelska – historia wciąż żywa Marcin H. Gapski 23

Kazimierui Jogailaičiui. Taip pat 1492–1501 m., kai iki into the clan and the coat of arms) of the Lithuanian osobnych władców, jak w latach 1440–1447, kiedy kró- Jono Albrechto mirties Lietuvos didžiuoju kunigaikš- nobles into the Polish families. In subsequent years, lem polski był Władysław Warneńczyk (+1444), a wiel- čiu buvo Aleksandras. Poland and Lithuania were at times not bound by any kim księciem Kazimierz Jagiellończyk, oraz w latach Vėlesnės sutartys – platesnės veiklos rezultatas. agreements, and even had separate rulers, for example 1492–1501, kiedy to do śmierci Jana Olbrachta Aleksan- Bendra užsienio politika, broliškos kovos ginkluotuo- in 1440–1447, when Władysław of Varna (+ 1444) was der był wielkim księciem litewskim. se susirėmimuose buvo svarbiausi abi valstybes jun- the King of Poland and Kazimierz Jagiellon – the Grand Kolejne umowy były wynikiem szerszych dzia- gę elementai. Buvo svarbūs ir teisiniai bei valstybės Duke, or in 1492–1501, when until the death of John Albert łań. Wspólna polityka zagraniczna, braterstwo walki struktūros klausimai. Lenkijos Karalystės riteriai it was Alexander who was the Grand Duke of Lithuania. w konfliktach zbrojnych to wówczas istotne elemen- turėjo daug teisių ir privilegijų. Valdovas, norėdamas Subsequent treaties were results of broader actions. ty łączące obydwa państwa. Ważne były również kwe- vykdyti veiksmingą vidinę ir išorinę politiką, kas- Mutual foreign policy and brotherhood in military con- stie prawne i ustrojowe. W Królestwie Polskim rycer- kart privalėjo siekti Seimo pritarimo. Lenkijos bajo- flicts became significant elements connecting the states. stwo cieszyło się licznymi prawami i przywilejami. rija buvo suinteresuota, kad būtų labiau atstovaujama Legal and political issues were also of importance. In Król, chcąc prowadzić skuteczną politykę wewnętrzną politikos ir ūkio srityse Lietuvos teritorijoje. Lietuvos the Kingdom of Poland, the nobility enjoyed numer- i zewnętrzną, każdorazowo musiał zabiegać o porozu- didieji kunigaikščiai užėmė kur kas tvirtesnes pozici- ous rights and privileges. The king, willing to conduct mienia z sejmem. Szlachta polska była zainteresowana jas, jiems teko paisyti tik pačių galingiausių giminių an effective internal and foreign policy, each time had większą obecnością polityczną i gospodarczą na tere- balso. Tačiau karas su Ivano Rūsčiojo valdoma Mas- to seek for an understanding with the Sejm. The Po- nie Litwy. W Wielkim Księstwie książę miał znacznie kva menkino Lietuvos galimybes. Remdama lietuvius, lish nobility was interested in an increased political and mocniejszą pozycję, mógł uwzględniać jedynie głos naj- Lenkijos Karalystė patirdavo žymių finansinių nuos- economic presence in Lithuania. In the Grand Duchy, silniejszych rodów. Jednak samodzielna wojna z Mos- tolių, o mainais gaudavo nedaug. Lietuvoje karas gulė the duke enjoyed a far stronger position and was able kwą, rządzoną przez Iwana Groźnego, przekraczała ant visuotinai pašauktų, daugiausia vidutinių bajorų, to consider the opinion of only the most powerful fam- możliwości strony litewskiej. Korona ponosiła znacz- neturėjusių jokios politinės įtakos ir norėjusių vieno- ilies. However, an unassisted war with Moscow ruled ne nakłady finansowe, wspierając Litwinów, a niewiele dų teisių su Lenkijos bajorais, pečių. by Ivan the Terrible surpassed the abilities of the Lith- otrzymując w zamian. Ciężar walk po stronie litewskiej XVI a. pradžioje Lenkijos Karalystėje vienas iš uanian side. By supporting Lithuanians, the Crown opierał się na pospolitym ruszeniu, którego większość labiausiai aptarinėjamų politinių debatų klausimų buvo incurred major financial expenses, obtaining little in stanowili przedstawiciele średniej szlachty, politycz- egzekucinis (teisių susigrąžinimo) klausimas. Lenkijos return. In Lithuania, the war effort was based on the nie niemający żadnego znaczenia i żądający zrówna- ir Lietuvos valdovai Žygimantas Senasis ir Žygimantas pospolite ruszenie (levée en masse), majority of which nia w prawach ze szlachtą polską. Augustas daugiausia rėmėsi senosiomis didikų giminė- was composed of representatives of the middle nobility, W początkach XVI wieku w Królestwie Polskim jed- mis. Tačiau tokio bendradarbiavimo kaina buvo didžiu- who had no political power and demanded their legal nym z najważniejszych zagadnień debaty politycznej lių žemės valdų perdavimas magnatams. Teoriškai jos equality with the Polish nobility. była kwestia egzekucji praw. Zygmunt Stary oraz Zyg- būdavo skiriamos tik iki gyvos galvos, po magnato mir- At the beginning of the 16th century, one of the munt August, sprawując rządy, w znacznej mierze opie- ties privalėdavo būti grąžintos valdovui, tačiau iš tie- most important aspects of the political debate in the rali się na starych rodach magnackich. Ceną tej współ-

sų taip ir likdavo šeimai arba giminei. Tai buvo ryškus Kingdom of Poland was the issue of the execution of pracy były jednak nadania olbrzymich dóbr ziemskich na Raito karaliaus Vladislovo Jogailos portretas, 1418, Liublino visuotinės teisės pažeidimas, viena vertus, stiprinęs the rights. During their reign, Sigismund the Old and rzecz przedstawicieli możnowładztwa. W teorii nada- pilies Švč. Trejybės koplyčios freskos fragmentas Equestrian portrait of King Władysław Jagiełło, 1418, fragment didikus, kita vertus, silpninęs valstybę. Dar viena pro- Sigismund Augustus to a large extent established their wane jedynie dożywotnio po śmierci magnata powin- of the frescoes in the Holy Trinity Chapel in the Lublin Castle blema buvo faktinio karaliaus valdymo, teismų, teismo power on old magnate families. The price of such ny wracać do króla, pozostawały jednak we władaniu Portret konny króla Władysława Jagiełły, 1418, fragment pareigūnų ir Seimo nutarimų trūkumas. Tokiai prak- cooperation was bestowing enormous landed proper- rodziny lub rodu. Było to jawne złamanie obowiązują- malowideł w kaplicy Trójcy Świętej na zamku w Lublinie tikai priešinosi vidutiniai bajorai, baiminęsi, kad bus ties upon the representatives of the estate. In theory, cego prawa, które z jednej strony wzmacniało magnate- atstumti ir reali valdžia pereis karaliui ir Senatui. Ilgai- they were granted only for life and after the death of rię, z drugiej osłabiało państwo. Kolejnym problemem niui egzekucinio judėjimo šalininkų stovykloje atsiras- a magnate were supposed to be returned to the był brak faktycznego egzekwowania przez króla, sądy davo naujų postulatų, tarp jų buvo ir naujos unijos tarp king; however, they remained under control of i urzędników licznych praw i uchwał sejmowych. Prze- Lenkijos Karalystės ir Lietuvos Didžiosios Kunigaikš- a family or a clan. It was an open breach of the law that ciwko takim praktykom opowiadali się przedstawicie- tystės idėja. Didelė egzekucinio judėjimo sėkmė buvo – on one hand – strengthened the magnates and – on the le średniej szlachty, bojąc się marginalizacji i przejścia viso bajorų luomo vieningumo (nepriklausomai nuo other – weakened the state. Another problem was the realnej władzy w ręce króla i senatu. Z czasem w obo- Vladislovo Jogailos herbas, 1418, Liublino pilies Švč. Trejybės koplyčios freskos tikėjimo ir etninės kilmės) bei lygybės (nepriklauso- lack of an actual execution by the king, courts and offi- zie egzekucyjnym pojawiały się kolejne postulaty, w tym fragmentas mai nuo valdomo turto) išlaikymas. Prie jos prisidė- cials of various laws and resolutions of the Sejm. Rep- nowej unii Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Coat of arms of Władysław Jagiełło, 1418, fragment of the frescoes in the Holy jo ir tai, kad buvo sudaryta Liublino unija. Žymiausi resentatives of the middle nobility spoke against such Litewskim. Wielkim sukcesem ruchu egzekucyjnego Trinity Chapel in the Lublin Castle minėto judėjimo atstovai: Jeronimas Osolinskis (Hie- actions, as they feared their own marginalisation and było zachowanie jedności (niezależnie od wyznania Herb Władysława Jagiełły, 1418, fragment ronim Ossoliński), Mikalojus Senickis (Mikołaj Sienic- the transfer of actual power to the king and the Sen- i pochodzenia etnicznego) oraz równości (niezależnie malowideł w kaplicy Trójcy Świętej na zamku w Lublinie ki), Rapolas Leščinskis (Rafał Leszczyński) ir Janas ate. In time, among the Executionist movement, more od posiadanego majątku) całego stanu szlacheckiego. Tarnovskis (Jan Tarnowski). postulates had been formed, including a new union of Za sukces ruchu należy także poczytywać unię lubelską. Be abejonės, unija nebūtų buvusi sudaryta, jei the Kingdom of Poland and the Grand Duchy of Lithu- Najwybitniejszymi jego przedstawicielami byli między ne Žygimantas Augustas. Jis gimė 1520 m. rugpjūčio ania. A major success of the movement was the preser- innymi: Hieronim Ossoliński, Mikołaj Siennicki, Rafał 1 d. ir buvo vienintelis Lenkijos valdovas, išrinktas ir vation of unity (regardless from religion and ethnicity) Leszczyński oraz Jan Tarnowski. 24 Liublino unija – dar gyva istorija | Union of Lublin – History Still Alive | Unia lubelska – historia wciąż żywa Marcin H. Gapski 25

karūnuotas dar esant gyvam ir karaliaujant jo tėvui and equality (regardless from one’s wealth) of all the Bez wątpienia unia nie zostałaby zawarta, gdyby (vivente rege) – 1530 metais. Savarankiškai valdyti šalį nobility. The Union of Lublin can be regarded as another nie postawa Zygmunt II Augusta. Urodzony 1 sierp- pradėjo po Žygimanto Senojo mirties 1548 metais. victory of the movement. Its prominent representatives nia 1520 roku jako jedyny polski władca został wybrany Viena iš didžiųjų valdovo sėkmių buvo Livonijos pri- were, among others: Hieronim Ossoliński, Mikołaj Sien- i koronowany za życia panującego ojca – króla (vivente jungimas ir Vokiečių ordino sekuliarizacija. Jis vado- nicki, Rafał Leszczyński and Jan Tarnowski. rege), co miało miejsce w 1530 roku. Samodzielne rzą- vavo bendram karui su Maskva (1563–1570), suartinu- Without doubt, the Union would not be signed had dy w kraju przejął po śmierci Zygmunta Starego w 1548 siam Lenkijos ir Lietuvos bajorus. Buvo tris kartus it not been for the attitude of Sigismund II Augustus. roku. Jednym z ważnych sukcesów władcy było pod- vedęs, bet nesusilaukė nė vieno palikuonio. Iš pra- Born on 1 August 1520; as the only Polish monarch, he porządkowanie Inflant i sekularyzacja Zakonu Kawale- džių jis nepritarė egzekuciniam judėjimui ir naujai was elected and crowned during the life of his ruling rów Mieczowych. Poprowadzona przez niego wspólna unijai, kol 1564 m. neperleido Lietuvos Didžiosios father – king (vivente rege), what happened in 1530. He wojna przeciwko Moskwie (1563–1570) zbliżyła szlach- Kunigaikštystės sosto paveldėjimo teisės Lenkijos began his independent reign after the death of Sigis- tę polską i litewską. Trzykrotnie żonaty nie doczekał się Karalystei. Nuo to momento naujos unijos reikalai mund the Old in 1548. One of the important successes z żadnego z małżeństw potomstwa. Początkowo prze- pradėjo judėti į priekį. of the monarch was the subordination of Livonia and ciwny obozowi egzekucyjnemu i sprawie nowej unii 1568 m. gruodžio 23 d. Lietuvos ir Lenkijos val- the secularisation of the Livonian Order. The mutual w roku 1564 przekazał swoje prawa do dziedziczenia tro- dovas Žygimantas Augustas sukvietė Seimą į Liubli- Polish-Lithuanian war led by the King against Moscow nu Wielkiego Księstwa Litewskiego Królestwu Polskie- ną, čia suvažiavo Lenkijos ir Lietuvos delegatai. Sausio (1563–1570) brought the nobilities of the states closer. He mu. Od tego momentu sprawa nowej unii przyspieszyła. 10-ąją prasidėjo svarstymai. Diskusijos objektas buvo was married three times; none of the wives bore him Zygmunt August na 23 grudnia 1568 roku do Lublina unijos projektas, parengtas Krokuvos vyskupo Pilypo a child. At first he was against the Executionist move- zwołał sejm, na który zjechali posłowie polscy i litewscy. Padnevskio (Filip Padniewski). Seimo maršalka tapo ment and the idea of a new union, in 1564 he passed his 10 stycznia rozpoczęły się obrady. Przedmiotem dysku- Stanislovas Čarnkovskis (Stanisław Czarnkowski), right for inheritance of the throne of the Grand Duke sji był projekt unii przygotowany przez biskupa krakow- išsilavinęs, iškalbingas, charizmatiškas žmogus, turė- of Lithuania to the Kingdom of Poland. Since then, the skiego Filipa Padniewskiego. Marszałkiem sejmu został jęs didelį autoritetą. Siekdamas išmintingo kompromi- issue of the new union advanced. Stanisław Czarnkowski, człowiek wykształcony, dobry so, Lenkijoje valdovas rėmėsi Senato rūmais, o Lietu- Sigismund Augustus called for the Sejm to be assem- mówca o dużym autorytecie i charyzmie. Król, szuka- voje – Atstovų rūmais. Labiausiai susitarimui priešinosi bled in Lublin on 23 December 1568; Polish and Lithua- jąc rozsądnego kompromisu, opierał się po stronie pol- turtingiausios Lietuvos Didžiosios Kunigaikštys- nian deputies arrived for the event. The sessions began skiej na izbie senackiej, po stronie litewskiej zaś na izbie tės giminės, ypač Lietuvos didysis kancleris Mikalo- on 10 January. The topic of discussion was the proj- poselskiej. Przeciwko porozumieniu najostrzej opowia- jus Radvila Rudasis. Jis buvo artimesnės sąjungos su ect of a union prepared by Filip Padniewski, bishop of dały się najbogatsze rody Wielkiego Księstwa z kancle- Lenkijos Karalyste priešininkas ir tai įrodė 1569 m. Kraków. Stanisław Czarnkowski, an educated and charis- rzem wielkim litewskim Mikołajem Radziwiłłem, zwa- kovo 1 d. pabandęs sužlugdyti Seimą – išvyko iš Liubli- matic man, prominent orator who enjoyed great respect, nym Rudym, na czele. Był on przeciwnikiem pogłębiania no beveik su visa Lietuvos delegacija. Toks sprendimas became the Marshall of the Sejm. The King, looking for związku z Królestwem Polskim i dał temu wyraz, próbu- ne sustabdė, o tik paspartino valdovo ir kitų delegatų a reasonable compromise, based his support on the Po- jąc zerwać sejm i 1 marca 1569 roku uchodząc z Lublina Liubline veiksmus. Sutikus delegacijoms iš Podlasko, lish side in the Senate and on the Lithuanian one – in wraz z prawie całą delegacją litewską. Decyzja ta, zamiast Voluinės, Braclavo ir Kijevo vaivadijų šios žemės buvo the Sejm. The main opposition against the agreement zatrzymać, przyspieszyła działania króla i posłów pozo- inkorporuotos, arba tiesiogiai prijungtos prie Lenkijos was raised by the wealthiest families of the Grand Duchy, stałych w Lublinie. Na wniosek delegacji z województw Karalystės. Tokie veiksmai paskatino Lietuvos didikus led by the chancellor – Mikołaj “the Red” Radziwiłł. The podlaskiego, wołyńskiego, bracławskiego i kijowskiego grįžti su naujai išrinktais delegatais. Nedalyvaujant magnate was an enemy of the strengthening of the rela- ziemie te zostały inkorporowane, czyli włączone bezpo- Mikalojui Radvilai Rudajam lietuviškos pusės vadovu tionship with the Kingdom of Poland and expressed średnio do Korony. Te działania skłoniły możnowładców Karalius Žygimantas Senasis, XVI a., medžio raižinys, Liublino muziejus Liubline tapo Jonas Jeronimas Chodkevičius (Jan Hieronimo- that by trying to disrupt the Sejm by leaving Lublin on litewskich do powrotu wraz z nowo wybranymi posła- th King Sigismund I the Old, 16 century, woodcut, Lublin Museum in Lublin wicz Chodkiewicz) – Lietuvos didysis maršalka, Livo- 1 March 1569 with almost all Lithuanian delegation. The mi. Wobec braku Radziwiłła głównym przywódcą strony Król Zygmunt I Stary, XVI w., drzeworyt, wł. Muzeum Lubelskie w Lublinie nijos etmonas. Į istoriją pateko jo Liubline valdovui decision, instead of stopping, accelerated the actions litewskiej był Jan Hieronimowicz Chodkiewicz – marsza- Žygimantui Augustui pasakyta kalba, kai jis su ašaro- of the King and the deputies who remained in Lublin. łek wielki litewski, hetman inflancki. Do historii przeszło mis akyse maldavo valdovą grąžinti Lietuvos Didžia- On request of the delegation from Podlaskie, Volhynian, jego wystąpienie przed Zygmuntem Augustem w Lubli- jai Kunigaikštystei prie Lenkijos Karalystės prijung- Bracław and Kiev Voivodeships, these lands were incor- nie, kiedy to ze łzami w oczach błagał króla, aby z powro- tus kraštus. Prašymas nebuvo patenkintas, tačiau jis porated directly into the Crown. The actions led the Lith- tem włączył do Wielkiego Księstwa ziemie inkorporowa- pasirodė esąs puikus derybininkas, sustabdęs toles- uanian aristocracy to return, together with newly-elect- ne do Korony. Jego prośby nie zostały spełnione, jednak nius Lenkijos pusės kėslus. ed deputies. As Radziwiłł was absent, Jan Hieronimowicz okazał się znakomitym negocjatorem, powstrzymując Birželio 6-ąją Seimas atnaujino derybas, iš naujo Chodkiewicz – Grand Marshal of Lithuania, Livonia Het- dalsze zapędy strony polskiej. 6 czerwca sejm wzno- pradėti pokalbiai baigti birželio 28 d., kai Seimas pri- man – became the main leader of the Lithuanian side. His wił obrady, a podjęte na nowo rozmowy zakończono tarė, kad būtų sudaryta nauja unija. Liepos 1 d. iškil- speech in front of Sigismund Augustus in Lublin went 28 czerwca uchwaleniem przez sejm nowej unii. 1 lipca mingai duota priesaika. Liepos 4-ąją valdovas patvir- down in history, as crying he begged the King to reintro- dokonano uroczystego zaprzysiężenia dokumentu. 4 lip- tino Seimo nutarimus. Liublino bažnyčiose buvo duce the lands incorporated into the Crown back to the ca król potwierdził ustalenia sejmu. W lubelskich świą- iškilmingai sugiedota Te Deum. Gimė nauja valstybė – Grand Duchy. His wishes were not fulfilled, however, he tyniach odśpiewano uroczyste Te Deum. Powstało nowe Abiejų Tautų Respublika. turned out to be an excellent negotiator, stopping further państwo – Rzeczpospolita Obojga Narodów. 26 Liublino unija – dar gyva istorija | Union of Lublin – History Still Alive | Unia lubelska – historia wciąż żywa Marcin H. Gapski 27

Nuo pat pradžių Liublino unijos pagrindas buvo aspirations of the Polish side. On 6 June, the Sejm reo- W założeniach unia lubelska opierała się na zasa- abiejų šalių lygybė. Nuo to momento Lietuva ir Len- pened its sessions, which were finished on 28 June with dzie równości stron. Od tego momentu Polska i Litwa kija turėjo bendrą seimą, kartu rengė naujo valdovo passing the new Union by the Sejm. On 1 July the docu- posiadały wspólny sejm, razem przeprowadzały elek- rinkimus, kariavo ir vykdė bendrą užsienio politiką. ment was solemnly sworn. On 4 July the King confirmed cję nowego władcy, prowadziły wojny i politykę zagra- Tačiau Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė liko atskira the decisions of the Sejm. Festive Te Deum was sung in niczną. Zachowały jednak odrębność w zakresie admi- valstybė, turėjo savo valdymo aparatą, iždą, įstaty- Lublin temples. A new state – the Commonwealth of Two nistracji, urzędów, prawa, wojska i skarbu. mus, teismus, kariuomenę. Nations was created. Władza znajdowała się w znaczniej mierze w rękach Valdžia daugiausia priklausė nuo bajorijos, val- In its assumptions, the Union of Lublin was based szlachty, która rządziła za pośrednictwem sejmu. Po džiusios per Seimą. Sudarius Liublino uniją bendrie- on the idea of equality of the sides. Since then, Poland zawarciu unii lubelskiej sejmy walne odbywały się ji seimai dažniausiai vykdavo Varšuvoje ir Gardine. and Lithuania shared a common Sejm, together elected zasadniczo w Warszawie, jak również w Grodnie. Sejm Seimą sudarė Senato ir Atstovų rūmai. Posėdžiauda- a new monarch, waged wars and conducted foreign pol- składał się z dwóch izb – senackiej i poselskiej. Obra- vo kartu, atskiriems klausimams spręsti sušaukdavo icy. However, they kept their autonomies in the aspects dował wspólnie, powołując komisje zajmujące się dzia- komisijas. Valdovas Seimą sušaukdavo ir paleisdavo. of administration, offices, law, army and treasury. łaniami doraźnymi. Król zwoływał i rozwiązywał sejm. Kiekvienam Seimo sprendimui priimti reikėjo valdo- The power was mainly in the hands of the nobili- Każda decyzja sejmu wymagała zgody króla, bez niej vo sutikimo, be jo jis neįsigaliodavo. Senatą sudarė 140 ty that ruled through the Sejm. After the Union of Lub- była nieważna. Senat liczył 140 senatorów – 113 koron- senatorių – 113 iš Lenkijos Karalystės ir 27 iš Lietuvos lin, the general sejms were usually hosted in Warsaw or nych i 27 litewskich. W skład izby senackiej wchodzili Didžiosios Kunigaikštystės. Senato rūmams priklau- Grodno. The Sejm consisted of two chambers – the Sen- biskupi Kościoła katolickiego, wojewodowie, kasztela- sė Katalikų bažnyčios vyskupai, vaivados, kaštelionai ate and the Sejm Proper. They debated together, setting nowie oraz najważniejsi urzędnicy królewscy. Różnica ir svarbiausi Lenkijos Karalystės pareigūnai. Šalių up commissions dealing with ad hoc issues. The king w liczbie senatorów wynikała z mniejszej liczby urzę- senatorių skaičius skyrėsi dėl to, kad Lietuvoje buvo called for and closed the Sejm. Each decision required dów na Litwie. W izbie poselskiej zasiadało 170 posłów Žygimanto Augusto karūnacinis seimas 1548 m. (Lenkijos Karalystės Žygimanto Augusto karūnacinis seimas), 1570, medžio raižinys, Liublino muziejus Liubline mažiau įstaigų. Atstovų rūmuose posėdžiaudavo 170 an acceptance of the monarch; without a confirmation – 122 koronnych oraz 48 litewskich. Tutaj różnica była Coronation Sejm of Sigismund Augustus in 1548 (Polish coronation Sejm of delegatų – 122 iš Lenkijos Karalystės ir 48 iš Lietu- – it was invalid. The Senate consisted of 140 dignitaries spowodowana mniejszym terytorium i mniejszą licz- Sigismund II Augustus in 1548), 1570, woodcut, Lublin Museum in Lublin vos Didžiosios Kunigaikštystės. Šį skirtumą nulėmė – 113 from the Crown and 27 from Lithuania. Its mem- bą sejmików obradujących na Litwie, ponieważ to sej- Sejm koron[a]cyjny Zygmunta Augusta w 1548 r. (Polski sejm koronacyjny Zygmunta II Augusta w 1548 r.), 1570, drzeworyt, wł. Muzeum Lubelskie w Lublinie mažesnė teritorija ir mažesnis Lietuvoje veikusių sei- bers were the bishops of the Catholic Church, voivodes, miki ziemskie wybierały posłów. Sejmiki pełniły funk- melių skaičius, mat būtent žemių seimeliuose būda- castellans and the most important royal officials. The cję samorządu terytorialnego. Posłowie na sejm byli vo išrenkami delegatai. Seimeliai atlikdavo teritori- difference in the number of the senators was a result of zaopatrywani w instrukcje, w których wyborcy zobo- nės savivaldos funkcijas. Delegatams į Seimą būdavo smaller amount of offices in Lithuania. The Sejm Proper wiązywali ich do konkretnych działań. W XVI wieku na surašomos instrukcijos, kuriose rinkėjai įpareigoda- consisted of 170 deputies – 122 from the Crown and 48 sejmach obowiązywała w teorii jednomyślność, w prak- vo juos atlikti konkrečius pavedimus. Teoriškai XVI a. from Lithuania. In that case, the difference was caused tyce większość. Przy podejmowaniu uchwał posłowie seimuose viskas turėjo būti nuspręsta bendru sutari- by smaller territory and smaller amount of local parlia- mniejszości nie zabierali głosu. Zrodziło to jednak, jak mu, o praktiškai lemdavo balsų dauguma. Tačiau priė- ments in the Grand Duchy; these were the local sejmiks się okazało, istotne zagrożenie funkcjonowania sejmu mus sprendimą mažumos delegatai savo balso neatsi- who elected the deputies of the Sejm. The sejmiks played w przyszłości – liberum veto. imdavo. Kaip vėliau pasirodė, ateityje tai sukėlė rimtą the role of local authority. The deputies of the Sejm were Rzeczpospolita, zajmując powierzchnię około 800 pavojų Seimo funkcionavimui – liberum veto. provided with instructions, in which the electors obliged tysięcy km2, była drugim co do wielkości krajem Euro- Respublika apėmė apie 800 tūkstančių km2 terito- their representatives to conduct specified actions. In the py. Jej ziemie znajdowały się na bardzo różnym pozio- riją ir buvo antra pagal dydį Europos valstybė. Ji jun- 16th century, during the assemblies of the Sejm, the idea mie rozwoju. Najlepiej były rozwinięte Prusy i leżące gė labai nevienodai išsivysčiusius kraštus. Geriausiai of unanimity was – in theory – in force; in practice – the tam miasta, najsłabiej kresy wschodnie i południo- išsivysčiusi buvo Prūsija ir tenykščiai miestai, silpniau- idea of majority. When adopting resolutions, the depu- we. Kraj liczył 8 milionów osób. Polacy stanowili oko- siai – rytiniai ir pietiniai pakraščiai. Valstybėje gyveno ties of the minority did not raise their voice. Such a sys- ło 40% mieszkańców. Drugie miejsce zajmowała lud- 8 milijonai žmonių. Lenkai sudarė apie 40 proc. gyven- tem created, as it turned out, a fundamental threat for ność ruska, stanowiąca 20%, Litwinów było około 15%, tojų. Antroje vietoje buvo rusėnai – apie 20 proc., lie- the future functioning of the Sejm – the liberum veto. kolejno Niemców – ponad 10%, Żydów – 5%. Poza tym tuvių buvo apie 15 proc., vokiečių – iki 10 proc., žydų – The Commonwealth, having the territory of ca Rzeczpospolitą zamieszkiwali Łotysze, Ormianie, Tata- 5 proc. Be to, Respublikoje gyveno latviai, armėnai, 800,000 km2, was the second largest country of Europe. rzy, Szkoci i Włosi. Stany społeczne nie były jednolite totoriai, škotai ir italai. Visuomenės sluoksniai nebu- Its lands were on a very different level of development. i między ich przedstawicielami istniały często duże róż- vo vienalyčiai, dažnai to paties luomo atstovai labai The most advanced ones were Prussia and its towns, nice. Około 70% mieszkańców stanowili chłopi, miesz- skyrėsi vieni nuo kitų. Apie 70 proc. gyventojų buvo the least developed – the eastern and southern edges. czaństwo około 20%. Szlachta liczyła 10% mieszkań- valstiečiai, apie 20 proc. – miestelėnai. Bajorai sudarė The state had 8 million citizens. The Poles amounted ców; w porównaniu z innymi krajami europejskimi był apie 10 proc. gyventojų, tai buvo didelis nuošimtis lygi- to ca 40% of them. The second largest group, 20%, con- to wysoki odsetek. nant su kitomis Europos šalimis. sisted of Ruthenian people; the Lithuanians amounted Unia lubelska przetrwała w swym zasadniczym Liublino unija išlaikė savo pradinį pavidalą iki to ca 15%; afterwards there were the Germans – more kształcie aż do czasów Sejmu Wielkiego, kiedy uchwalo-

pat Didžiojo seimo, kuriame buvo priimta Gegužės than 10%, and the Jews – 5%. Apart from that, the Com- no Konstytucję 3 maja. Ustawa Rządowa istotnie zmie- Karalius Žygimantas Augustas, XVI a., medžio raižinys, Liublino muziejus Liubline 3 d. konstitucija. Konstitucijos aktas iš esmės pakei- monwealth was inhabited by the Latvians, Armenians, niała postanowienia wprowadzone za Zygmunta Augu- King Sigismund II Augustus, 16th century, woodcut, Lublin Museum in Lublin tė Lenkijos ir Lietuvos valdovo Žygimanto Augusto Tatars, Scots and Italians. The estates were not uniform sta. Po upadku Rzeczypospolitej unia lubelska stała się Król Zygmunt II August, XVI w., drzeworyt, wł. Muzeum Lubelskie w Lublinie 28 Liublino unija – dar gyva istorija | Union of Lublin – History Still Alive | Unia lubelska – historia wciąż żywa Marcin H. Gapski 29

sprendimus. Žlugus Respublikai Liublino unija vie- and often major differences between their representa- dla jednych legendą dodającą sił, dla innych zaś przed- niems buvo jėgų suteikianti legenda, kitiems – vargų tives could be seen. App. 70% of the citizens consisted miotem złorzeczeń. Doczekała się również rzetelnych šaltinis. Ją išsamiai tyrinėjo baltarusių, lietuvių, lenkų of peasants, the townsmen amounted to ca 20%. The badań historycznych prowadzonych przede wszyst- ir ukrainiečių istorikai, tyrimus papildė ir kitų valsty- nobility formed 10% of the people of the state, a high kim przez historyków białoruskich, litewskich, pol- bių, kartais netgi tokių tolimų kaip Jungtinės Ameri- ratio compared to other European countries. skich i ukraińskich. Dołączyli do nich również badacze kos Valstijos ar Japonija, mokslininkų darbai. The Union of Lublin survived in its fundamental z innych państw, często tak odległych jak Stany Zjed- Liublinas – tai unijos miestas. Miestas tapo toks, shape up until the times of the Great Sejm, when the noczone czy Japonia. kokį jį dabar pažįstame, būtent dėl unijos. Piastų Constitution of 3 May 1791 was proclaimed. The Govern- Lublin to miasto unii. Miasto, w kształcie, jaki zna- (Piastów) dinastijos laikais tai buvo pasienio mieste- ment Act changed the resolutions introduced during the my dziś, zawdzięczamy Rzeczypospolitej. W czasach lis, toliausiai į Rytus nutolusi Mažosios Lenkijos dalis. reign of Sigismund Augustus significantly. After the fall Piastów był grodem nadgranicznym, najdalej wysunię- XIII a. jis buvo ne kartą sudegintas ir sugriautas, mies- of the Commonwealth, the Union of Lublin became for tą na wschód częścią Małopolski. W XIII wieku często to teises gavo tik 1317 m. Vladislovo Lokietkos spren- some an inspiring legend, while for others – a subject of palony i niszczony uzyskał prawa miejskie dopiero za dimu. Miestas įsikūręs netoli pasienio, tai jam atvė- curses. It became a topic of reliable historical research sprawą nadania Władysława Łokietka w roku 1317. Bli- rė daug galimybių. 1383 m. Liublino gyventojai gavo led mostly by the historians from Belarus, Lithuania, skość granicy stała się dla niego szansą. W roku 1383 Jogailos ir Skirgailos privilegijas, leidusias jiems lais- Poland and Ukraine. They were joined by scholars from mieszczanie lubelscy uzyskali przywilej od Jagiełły vai prekiauti Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės teri- other countries, as distant as USA or Japan. i Skirgiełły zezwalający im na swobodny handel na tere- torijoje. Būtent dėl pagyvėjusių santykių su Lietuva Lublin is the city of the union. We owe the town, in nie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ożywione kontak- liubliniečiai aktyviai dalyvavo derybose su Jogaila dėl the shape as we know today, to the Commonwealth. In ty z Litwą sprawiły, że to lublinianie w aktywny spo- Liublino pilis, fragmentas iš Abraomo Hogenbergo Liublino Lenkijos karūnos 1385 metais. Vladislovo Jogailos atė- the times of the Piasts, it was a border settlement, the sób uczestniczyli w negocjacjach z Jagiełłą odnośnie panoramos, 1618, Kelnas, Liublino muziejus Liubline th jimas į valdžią radikaliai pakeitė Liublino geopoliti- most eastern part of Lesser Poland. In the 13 century, do przyjęcia przez niego polskiej korony w 1385 roku. Lublin Castle, fragment of View of Lublin by Abraham nę padėtį. Šis prie Bystšycos įsikūręs miestas buvo it had been frequently burnt and destroyed, it obtained Objęcie władzy przez Władysława Jagiełłę w radykal- Hogenberg, 1618, Cologne, Lublin Museum in Lublin Zamek lubelski, fragment Widoku Lublina Abrahama tikri vartai nuo pasienio punkto per Jogailaičių valsty- town prerogatives only after the proclamation of ny sposób zmieniło położenie geopolityczne Lublina. Hogenberga, 1618, Kolonia, wł. Muzeum Lubelskie w Lublinie bes keliaujantiems pirkliams, jame kryžiavosi iš Rytų Władysław the Elbow-high in 1317. The close distance to Z przygranicznej stanicy gród nad Bystrzycą stał się į Vakarus ir iš Šiaurės į Pietus vedę prekybos keliai. the border became the city’s chance. In 1383, the Lublin prawdziwą bramą dla kupców przemierzających pań- Liublinas naudojosi savo palankia padėtimi – tuo, kad townsmen obtained privilege from Jagiełło and Skirgaila stwa jagiellońskie, tu krzyżowały się szlaki handlowe ze buvo svarbių prekybos kelių kryžkelėje, – bei valdovo that allowed them to trade freely on the territories of the wschodu na zachód i z północy na południe. Korzystając suteiktomis privilegijomis rengti muges, kurios buvo Grand Duchy of Lithuania. The intensive contact with z dogodnego położenia na skrzyżowaniu ważnych dróg svarbūs prekybos įvykiai šalyje. Jis tapo vienu svar- Lithuania influenced the city representatives to active- handlowych oraz z równie istotnych przywilejów kró- biausių miestų Abiejų Tautų Respublikoje. ly participate in the negotiations with Jagiełło concern- lewskich na organizację jarmarków, które należały do Lenkijos ir Lietuvos valdovo Žygimanto Augusto ing his election for the Polish crown in 1385. The rise of najistotniejszych wydarzeń handlowych w kraju, Lub- sprendimą 1569 m. Seimo posėdžiams parinkti mies- Władysław Jagiełło to power drastically changed the geo- lin stał się jednym z najważniejszych miast Rzeczypo- tą prie Bystšycos upės nulėmė keletas veiksnių. Visų political situation of Lublin. The town on the Bystrzyca spolitej Obojga Narodów. pirma dar nuo Jogailos laikų Liublinas pagal miestų River ceased to be a border stop and became a real gate Decyzja Zygmunta Augusta o wyborze grodu nad unijos nuostatas buvo parinktas rengti lenkų ir lie- for traders passing through the states of the Jagiellons; Bystrzycą na miejsce obrad sejmu w roku 1569 była tuvių bajorų suvažiavimus. Ne visuomet buvo to lai- it was a meeting place of the east-west and north-south podyktowana kilkoma czynnikami. Po pierwsze od komasi. Vis dėlto neabejotinai būtent miesto padėtis, trade roads. Taking advantage of the favorable location czasów Jagiełły i zgodnie z postanowieniami unii horo- tinkama tiek lenkų, tiek lietuvių delegatams, miesto on the junction of the important trade routes, and of delskiej Lublin był wyznaczony na miejsce zjazdów dydis ir puiki valdovo rezidencija, kurioje buvo galima the equally-important royal privileges to organise fairs szlachty polskiej i litewskiej. Nie było to jednak kon- rengti posėdžius, galiausiai nulėmė sprendimą Liub- that were among the most important trade events in sekwentnie przestrzegane. Niezaprzeczalnie jednak to lino naudai. the country, Lublin became one of the most important położenie miasta, dogodne zarówno dla posłów pol- Dabartiniame Liubline, kaip ir visuose senuose towns of the Commonwealth of Two Nations. skich, jak i litewskich, jego wielkość i wspaniała rezy- miestuose, istorija dvelkia kiekviena šventykla, kie- The decision of Sigismund Augustus to choose the dencja królewska, gdzie można było prowadzić obrady, kvienas mūras, gatvė ir aikštė. Senoji istorija snaudžia city on the Bystrzyca River as the location of the assem- ostatecznie rozstrzygnęły na korzyść Lublina. Pilies kalno paminkluose. Tačiau ne kiekviena istorija bly of the Sejm in 1569 was influenced by several factors. W dzisiejszym Lublinie, jak w każdym starym mie- yra praeitis. Kai kurios vis atgimsta ir gyvuoja. Liub- Primarily, ever since the rule of Jagiełło and according ście, historia jest wyczuwalna w świątyniach, kamieni- line unija yra reali, tikra. Ji lemia mūsų tapatybę. Jau to the decisions of the Union of Horodło, Lublin was cach, ulicach i placach. Dawne dzieje drzemią w zabyt- daug metų populiarinu istoriją, manęs nuolat klausia- chosen as the site of the gatherings of the Polish and kach wzgórza Zamkowego. Nie każda jednak historia ma, kur unija buvo pasirašyta – pilyje ar pas dominiko- Lithuanian nobilities. This, however, wasn’t constant- należy do przeszłości. Niektóre wciąż wracają, żyją. nus. Lenkijos ir Lietuvos valdovas Žygimantas Augus- ly obeyed. Undoubtedly, the location of the town, con- W Lublinie unia jest czymś realnym, obecnym. Sta- tas vėl sušaukia Seimą, jį palieka Mikalojus Radvila venient for both the Polish and the Lithuanian deputies, nowi o naszej tożsamości. Od wielu już lat, zajmując Rudasis su lietuviais, Liubline lieka Mykolas Hara- as well as its size and the presence of the majestic royal się popularyzacją historii, bez końca jestem pytany, burda (Michał Haraburda) ir Benediktas Vaina. Jonas residence where the meetings could be held, eventually gdzie podpisano unię, na zamku czy u dominika- Chodkevičius gina Lietuvos Didžiąją Kunigaikštystę, solved the dilemma to Lublin’s advantage. nów. Zygmunt August wciąż zwołuje sejm, Radziwiłł 30 Liublino unija – dar gyva istorija | Union of Lublin – History Still Alive | Unia lubelska – historia wciąż żywa Marcin H. Gapski 31

Abiejų Tautų Respublikos žemėlapis – Poloniae Regnum ut et Magni Ducatus Lithuaniae, Matėjaus Seuterio atspaudas pagal Johano Michaelio Probsto I piešinį, 1752, Augsburgas, Vokietija, Liublino muziejus Liubline Map of the Commonwealth of Two Nations – Poloniae Regnum ut et Magni Ducatus Lithuaniae, Matthäus Seutter/Johann Michael Probst I, 1752, Augsburg, Germany, Lublin Museum in Lublin Mapa Rzeczypospolitej Obojga Narodów – Poloniae Regnum ut et Magni Ducatus Lithuaniae, Matthäus Seutter/Johann Michael Probst I, 1752, Augsburg, Niemcy, wł. Muzeum Lubelskie w Lublinie 32 Liublino unija – dar gyva istorija | Union of Lublin – History Still Alive | Unia lubelska – historia wciąż żywa Marcin H. Gapski 33

o liepos 1 d., po to, kai buvo duota priesaika, valdo- In modern Lublin, as in any old city, history can be z Litwinami uchodzi, a w Lublinie zostaje Harabur- vas merkiant lietui raitas joja nusilenkti Šv. Kryžiaus sensed in temples, tenements, streets and squares. The da z Wojną. Chodkiewicz broni Wielkiego Księstwa, relikvijoms Šv. Stanislovo bažnyčioje. Lietuvos aikštė, old times still lie in the artefacts on the Castle Hill. Not a 1 lipca po zaprzysiężeniu król w strugach deszczu paminklas unijai, bazilika ir Dominikonų ordino vie- every history, however, belongs to the past. Some of jedzie konno, by pokłonić się relikwiom Krzyża Świę- nuolynas, Švč. Trejybės koplyčia – tai vietos, vis dar them come back, are still alive. In Lublin, the Union is tego w kościele św. Stanisława. Plac Litewski, pomnik provokuojančios pokalbius apie uniją. Iš viso pasaulio real, present. It forms our identity. For many years, while unii, bazylika i klasztor oo. Dominikanów, Kaplica čia atkeliaujantys turistai sužino, kad XVI a., norėda- dealing with popularisation of history, I am constantly Trójcy Świętej to miejsca, które wciąż prowokują roz- mos kartu gyventi federacinėje valstybėje, šioje vie- asked where was the Union signed – in the Castle or in the mowy o unii. Turyści przyjeżdzający tu z całego świa- toje savanorišką sąjungą sudarė dvi laisvos ir lygios Dominican Monastery. Sigismund Augustus constantly ta są informowani, że w XVI wieku w tym mieście wol- šalys. Taip pat jie išgirsta apie tai, kad Respublikoje is calling for the Sejm, Radziwiłł and the Lithuanians ni z wolnymi i równi z równymi zawarli dobrowolne niekuomet nebuvo brolžudiškų karų tarp skirtingų are leaving, and Harabuda and Wojna remain in Lublin. porozumienie, aby wspólnie żyć w państwie federacyj- tikėjimų išpažinėjų, kaip Vokietijoje ar Prancūzijoje, Chodkiewicz is defending the Grand Duchy and on 1 July nym. Że Rzeczpospolita nigdy nie była świadkiem bra- kad rusiškos imperinės tradicijos čia visuomet buvo after the Union is sworn, the King is driving on a horse tobójczych walk religijnych, jak w Niemczech czy we suvokiamos kaip svetimos, prieš jas nuolat buvo maiš- in pouring rain to bow to the relics of the True Cross in Francji, że obce i rodzące bunt są tradycje rosyjskiego taujama. Kartu liubliniečiai puoselėja atminimą apie St Stanislaus Church. The Lithuanian Square, the monu- samodzierżawia. Lublinianom przypadła zatem szcze- Liublino uniją. Atmintis tebėra gyva ir, visai kaip mūsų ment of the Union, the Dominican Basilica and Monas- gólna rola strażników, kustoszów pamięci o unii lubel- protėviams prieš daugybę amžių, mums teikia taikaus tery, the Holy Trinty Chapel are all places that provoke skiej. Pamięci, która wciąż jest żywa i tak jak przed sugyvenimo šioje Europos dalyje pavyzdį ir viltį. us to talk about the Union. Tourists arriving here from all wiekami naszym przodkom nam dzisiaj daje przykład over the world are being informed that in the 16th centu- i nadzieję na zgodne życie w naszej części Europy. ry, in this town, the free with the free and the equal with the equal made a voluntary agreement to live together in a federal state. That the Commonwealth was never a wit- ness to fratricidal religious wars such as the ones in Ger- many or France, that the traditions of the Russian autoc- racy were unfamiliar and were opposed by rebellions. The citizens of Lublin inherited a peculiar role of guardians, custodes of the memory about the Union of Lublin. The memory that is still alive, that is an example and gives us hope for peaceful coexistence in our part of Europe – just like it did centuries ago for our ancestors.

Jogailaičių (Žygimantų) Erelis, 1563, medžio raižinys, Liublino muziejus Liubline Jagiellonian (Sigismund) Eagle, 1563, woodcut, Lublin Museum in Lublin Orzeł jagielloński (zygmuntowski), 1563, drzeworyt, wł. Muzeum Lubelskie w Lublinie 34 Liublino unija – dar gyva istorija | Union of Lublin – History Still Alive | Unia lubelska – historia wciąż żywa Marcin H. Gapski 35

Lenkijos Karalystės ir Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės unijos aktas, 1569 m. liepos 1 d., Liublinas, Vyriausiasis senųjų aktų archyvas Varšuvoje The act of Union between the Grand Duchy of Lithuania and the Kingdom of Poland, 1 July 1569, Lublin, Central Archives of Historical Records Akt unii pomiędzy Wielkim Księstwem Litewskim i Królestwem Polski, 1 lipca 1569, Lublin, wł. Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie Lietuvos didžiųjų kunigaikščių rūmų parodų katalogai, XXI tomas Exhibition catalogues of the Palace of the Grand Dukes, Volume XXI Katalogi wystaw Pałacu Wielkich Książąt Litewskich, tom XXI

Parodos kuratoriai | Curatorial team of the exhibition | Zespół kuratorski wystawy Andrzej Frejlich, Anna Hałata, Bożena Kasperowicz

Parodos koordinatoriai | Co-ordinators of the exhibition | Koordynatorzy wystawy Živilė Mikailienė, Krystyna Rzędzian, Marijus Uzorka

Restauracinė priežiūra | Conservation care | Opieka konserwatorska Muzeum Lubelskie w Lublinie: Izabela Jarosławska, Ryszard Orysiak, Danuta Osuch, Justyna Ślusarczyk, Mirosława Wójcik, Jolanta Żuk-Orysiak Muzeum Narodowe w Warszawie: Katarzyna Jastrzębska, Piotr Lisowski, Dorota Pliś, Ksenia Zdzieszyńska-Demolin

Redaktorės | Editing | Redakcja Magdalena Janik, Laima Kunickytė, Ewa Kuszyk-Peciak, Liuda Skripkienė

Knygos dailininkas | Project of the book | Projekt książki Karol Grzywaczewski

Vertėjai | Translation | Tłumaczenia Gintarė Džiaugytė, Edita Gudišauskaitė, Marcin Michniowski, Živilė Mikailienė, Beata Piasecka, Albina Strunga

Fotografijų bei archyvinių fotografijų ir meno kūrinių reprodukcijų autoriai | Photography and reproductions of archival photographs and works of art | Zdjęcia i reprodukcje fotografii archiwalnych oraz dzieł sztuki Vytautas Abramauskas, Emilia Kaczanowska, Mindaugas Kaminskas, Antanas Lukšėnas, Piotr Maciuk, Natalia Wierzbicka (113 p. publikuojamos nuotraukos iš Liublino miesto savivaldybės rinkinių | On page 113 photographs from the collections of the Lublin City Office | Na s. 113 fotografie z zasobów Urzędu Miasta Lublin)

5 p. – Zigmanto Vazos medalio reversas, 1703, Arvidas Karlsteinas, sidabras, Liublino muziejus Liubline | On page 5 reverse of a medal, Sigismund III Vasa, 1703, Arwid Karlsteen, silver, Lublin Museum in Lublin | Na s. 5 rewers medalu, Zygmunt III Waza, 1703, Arwid Karlsteen, srebro, wł. Muzeum Lubelskie w Lublinie

Viršelyje | On the cover | Na okładce Pavelas Malinskis, paminklo Liublino unijai bareljefas Paweł Maliński, relief of the Monument of the Union of Lublin Paweł Maliński, płaskorzeźba z pomnika Unii Lubelskiej

ISBN 978-83-61073-27-7 Copyright Nacionalinis muziejus Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės valdovų rūmai, 2019 www.valdovurumai.lt Copyright Muzeum Lubelskie w Lublinie, 2019 www.muzeumlubelskie.pl

Spauda | Printing and binding | Druk i oprawa Akapit, Lublin

Lublin–Vilnius 2019